View
225
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
cumio
Como ser reintegracionistasen que a familia saiba
30 leccións prácticas para aproximar o teu galego do portugués
e non desobedecer a normativa oficial
Eduardo S. Maragoto
Edición a cargo de Cándido Meixide Figueiras
Primeira edición, novembro 2013
© do autor: Eduardo S. Maragoto
© Foto da capa: Amrishwadekar
© Deseño da capa: Setedous, agência para a comunicaçom
Maquetación: Ramón Pais Martínez
© Ilustracións: Laura Villar
© da edición Edicións do Cumio, S. A. Pol. ind. A Reigosa, parcela 19. 36827 Ponte Caldelas, Pontevedra Tel. 986 761 045 cumio@cumio.com | www.cumio.com
Calquera forma de reprodución, distribución, comunicación pública ou transformación desta obra só pode ser realizada coa autorización dos titulares, salvo excepción prevista pola lei.Diríxanse a CEDRO (Centro Español de Derechos Reprográficos, www.cedro.org)se precisaren fotocopiar, escanear ou tirar copias dixitais dalgún fragmento desta obra(www.conlicencia.com; 91 702 19 70 / 93 272 04 47).
ISBN: 978-84-8289-471-3Impresión: Gráficas Lasa, S. L.Depósito legal: VG 786-2013Impreso na Galiza
Ao meu avó falecido, Manuel Maragoto, home bo,
que no leito de morte me dixo:
«Non fai falta vires tanto».
Foi a última vez que ouvín o infinitivo flexionado na miña casa.
Tantas cousas me ensinou, sen chegar a saber para que me habían de servir!
Eduardo S. Maragoto
7
Todo o lucro obtido polo autor do libro será destinado
ás crianzas da Semente,
o máis importante proxecto educativo galego de que eu me lembre
Agradecementos
Non é preciso descubrir aquí a importancia que ten a revisión dunha obra antes de ser publicada. Ora, polas caracte-
rísticas desta, que a continuación comprenderás, a súa finalización sería imposíbel sen a fundamental colaboración de
docentes de galego. Encomendei esa tarefa a Pilar Reino, María Vilasó e Xemma Fernández, que accederon xenerosa-
mente. Sen os seus valiosos consellos, valía máis a pena que este traballo ficase nunha gabeta.
Tamén agradezo á miña turma de Avanzado II de portugués de 2011-2012 na EOI de Compostela as correccións que
fixeron na pilotaxe da versión portuguesa de algunhas unidades, sen saberen que iso ía servir para aumentar a calidade
deste libro.
A Sabela Fernández, que nin é docente de galego nin alumna de portugués, mais que reviu o libro porque teño moita
confianza no seu criterio. Do outro lado da fronteira recibín a inestimábel axuda de Cátia Faria e Ana Paz, cuxos consellos
me axudaron a finalizar as unidades 5 e 12 respectivamente.
9
Índice
Prólogo de Xosé Ramón Freixeiro Mato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
LIMIAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1 .a PARTE: ARTIGOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23Unidade 1: O Carlos foi para a CoruñaArtigos con nomes propios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Unidade 2: Fun ao Brasil pola primeira vez a 3 de xaneiroNumerais con e sen artigo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Unidade 3: O sitio no cal nos vimos no día en que ías para a escolaRelativos con e sen artigo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Unidade 4: No total éramos dezArtigos que deixan saudades . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
2 .a PARTE: PRONOMES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47Unidade 5: Iso afectouna moitoPronomes de complemento directo (o/a) ou de indirecto (lle)? . . . . . . . . . . . . . . 49
Unidade 6: Vou dar de comer aos bichosAusencia de pronomes pleonásticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Unidade 7: Vin para te verPronomes ben colocados . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Unidade 8: Quen fixo a revolución?O pronome quen non ten plural . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
10
ÍNdICE
11
Eduardo S. Maragoto
Unidade 9: Unha centena de estudantesPronomes numerais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
3 .a PARTE: VERBOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79Unidade 10: Quen me dera que viñeseVerbos: pretérito do subxuntivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Unidade 11: Se estiver bo tempoVerbos: futuro do subxuntivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Unidade 12: A pesar de sermos poucosVerbos: infinitivo flexionado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Unidade 13: Téñollo dito e nadaVerbos: tempos compostos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
Unidade 14: Sempre pon a escusa de que ten de traballarVerbos: perífrases máis empregadas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Unidade 15: Foi expulso da casaVerbos: a voz pasiva e participios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Unidade 16: O meu cuarto é ao fondoVerbos: ser ou estar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
4 .a PARTE: ADVERBIOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127Unidade 17: Talvez o vexas antes se fores mais de présaAdverbios e locucións adverbiais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Unidade 18: Meteuse por baixo da mesaAdverbios e locucións para indicar posición . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
5 .a PARTE: PREPOSICIÓNS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145Unidade 19: Aos sábados non pasa o butanoPreposicións con indicacións de tempo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Unidade 20: Viches o crego?Complemento directo sen preposición . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
Unidade 21: Apostar no galegoPreposicións con verbos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Unidade 22: De aquí non te vexoPreposición de ou desde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Unidade 23: Foi estudar para LugoMáis preposicións . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Unidade 24: Está contra a ditaduraPreposicións cultas e locucións prepositivas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
Unidade 25: Á beira dun ataque de nerviosPreposicións: outras locucións prepositivas útiles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
6 .a PARTE: CONXUNCIÓNS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191Unidade 26: Nin todos o saben aíndaConxuncións: nin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Unidade 27: E no entanto gañamosMáis conxuncións e locucións conxuntivas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
7 .a PARTE: REXISTRO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203Unidade 28: Se soubese máis sobre iso, escribía un libroDiferenzas de rexistro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
8 .a PARTE: LÉXICO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209Unidade 29: Amosoume o texto despois de o rematarLéxico emblemático que parece galeguísimo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
Unidade 30: Das dúas, unha; escolle benLéxico que une e léxico que separa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Bibliografía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
Índice remisivo de formas diverxentes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
Prólogo
15
Felizmente, moito ten mudado nos últimos tempos, e de forma positiva, o clima existente entre as
persoas que, desde ópticas diferentes, veñen traballando polo uso, estudo e divulgación da lingua
galega. Esquecidos xa os momentos máis virulentos dun conflito normativo que acabou por causar
certo desánimo entre algúns dos individuos e colectivos máis comprometidos coa defensa do galego,
vaise impondo paseniñamente un novo ambiente de concordia e entendemento tanto entre lingüistas
e investigadores como entre os propios utentes do idioma, sen que isto presupoña a desaparición do
problema normativo nin a renuncia de ninguén ao seu proxecto de futuro para a nosa lingua. Mais en
xeral foise asentando a idea de que só entre todas as persoas que a usamos e defendemos podemos
achar a solución aos problemas que presentemente dificultan a súa plena normalización. Chegou,
pois, o momento de pasarmos da confrontación entre «oficialistas» e «reintegracionistas» —ou como
quixermos chamarlles— á colaboración entre unhas persoas e outras para que entre todas poidamos
garantir un futuro digno para o noso principal sinal de identidade.
Un bo exemplo disto constitúeo o libro de Eduardo S. Maragoto que me honro en prologar. Os
criterios que o guían coinciden, no substancial, con certos postulados que algunhas persoas vimos de-
fendendo: no momento actual a ortografía —embora sexa importante— non debe ocupar o centro
do debate sobre a lingua galega e desde a normativa actualmente vigorante como «oficial» tamén
se poden dar pasos importantes para a construción dun galego máis auténtico e de calidade, isto é,
un galego menos castelanizado e máis próximo do portugués. Máis unha vez, non podo evitar a cita-
ción de Rafael Dieste: «canto máis portugués é o portugués e máis galego o galego, máis veñen a se
asemellaren». Desde o ámbito normativo vixente tamén se pode contribuír para facermos máis galego
o galego e por tanto para avanzarmos no reintegracionismo galego-portugués, o cal significa que
tamén se pode ser reintegracionista utilizando a norma oficial. É o que eu mesmo pretendín demostrar
nalgúns traballos, e nomeadamente en Lingua de calidade, e o que agora fai Eduardo S. Maragoto
con este libro que intitula intelixente e significativamente Como ser reintegracionista sen que a familia
saiba, que vén a querer dicir aproximadamente o mesmo, segundo o meu parecer.
O subtítulo do libro é 30 leccións para aproximar o teu galego do portugués e non desobedecer a
normativa oficial e ese propósito de aproximación galego-portuguesa hoxe estase a pór en práctica
tanto desde a norma reintegracionista como desde a oficial. No primeiro caso temos contributos im-
portantes como Do Ñ para o NH. Manual de língua para transitar do galego-castelhano para o galego-
português, de Valentim R. Fagim, Léxico galego. Degradaçom e regeneraçom, de Carlos Garrido, ou
101 Falares con Jeito, de Fernando Vasquez Corredoira, entre outros. No segundo caso inscríbese este
libro de Maragoto —aliás, de habitual práctica lingüística reintegrada — e tamén a praxe dun grupo
significativo de profesores e profesoras da área de Filoloxías Galega e Portuguesa da Universidade da
Coruña a que pertenzo. De aí que saúde con especial alegría a saída do prelo desta obra; e tamén
16
porque, entre outros motivos, vén a romper con algúns preconceptos estabelecidos e demostra que, de partillarmos un
obxectivo común, o modelo normativo escollido en cada caso non pode significar o estabelecemento de fronteiras ríxidas
e inamovíbeis. Desde un lado e desde o outro podemos contribuír para o obxectivo de construírmos ese galego máis au-
téntico e de calidade, cada vez máis galego-portugués. No entanto, se o fixermos mancomunadamente desde ambos os
lados, unindo e coordenando as nosas forzas, os resultados terán de ser necesariamente moito mellores.
Acredito firmemente en que, na tentativa por determos o proceso de degradación interna da lingua, se avanzou
moito nos últimos anos, como tamén avanzou o proceso de fixación dun modelo de lingua escrita máis acaído e autén-
tico. A reforma normativa de 2003, sen ser a solución ideal, presupuxo un importante paso adiante que aínda debe ser
consolidado. O aproveitamento de todas as posibilidades recollidas nela, xuntamente co uso e potenciación dos trazos
morfosintácticos máis xenuínos, que en nada a contrarían e que o autor deste libro tan ben destaca (infinitivo flexionado,
futuro de subxuntivo, ausencia de a con CD, etc.), ben como o explícito recoñecemento do portugués como recurso
para o acrecentamento lexical, permiten a conformación dun modelo de lingua máis auténtico e, por iso, máis «rein-
tegrado» nas propias raíces do idioma e no sistema lingüístico galego-portugués a que pertence. Para o conseguirmos
é preciso un especial coidado e esforzo por parte de todas as persoas implicadas no proceso e interesadas en que o
galego sobreviva, que temos de ir aprendendo cada día a mellorarmos o uso da nosa lingua. E cando digo todas refíro-
me, por exemplo, tanto ao estudantado como ao profesorado —incluído en primeiro lugar o de lingua galega, ben sexa
do ensino primario como do secundario e do universitario tamén— e tanto a quen practica unha norma como a outra,
pois por toda a parte se produce lamentabelmente desleixo, embora con certeza en grao diferente. Todos debemos
mellorar, tamén os que nos dedicamos profesionalmente á lingua, e para o conseguirmos contamos coa axuda de obras
como as anteriormente citadas e con estas 30 leccións de Eduardo S. Maragoto que veñen a seguir.
Sabemos ben que a interferencia continuada da lingua oficial do Estado foi afastando o galego do seu primitivo tron-
co lingüístico para o aproximar cada vez máis do español. E parecen chegados os tempos en que, ou esa aproximación
se detén, ou se corre o risco de traspasar a fronteira que os separa, pasando o galego a se converter no galego-castelán
que temera o profesor Carvalho Calero e que finalmente acabaría por ser só castelán dialectal ou rexional. Perante tal
perigo, algunhas persoas levantamos a bandeira da calidade da lingua como arma máis eficaz e posíbel neste momen-
to. Esta vía de aposta pola calidade lingüística desde o modelo oficial que estamos a defender, alén de apuntar tamén
na dirección marcada por Carvalho Calero e de ter, por tanto, un obxectivo reintegracionista en sentido amplo —afas-
tamento do español e aproximación do portugués—, está a producir algúns resultados esperanzadores a curto prazo e
pode confluír nun prazo máis longo con outras estratexias deseñadas polo ilustre profesor —que de todas as formas nunca
rexeitou as medidas graduais— e polo movemento reintegracionista.
Apostamos, pois, pola unión de esforzos e acreditamos en que só a combinación de diversas estratexias, co portugués
como referente, e unha decidida acción político-social poderán evitar a degradación do galego e, consecuentemente,
a súa desaparición ou disolución no idioma de Castela. Neste sentido, máis do que contrarias, achamos que as diferen-
tes estratexias deben ser complementares. Por iso apoiamos ese galego converxente que nos propón Maragoto e, por
tanto, defendemos e procuramos utilizar esas «opcións converxentes», se callar nin sempre coa necesaria coherencia,
pois as influencias lingüísticas castelanizadoras son por veces difíceis de detectar e os hábitos adquiridos xogan sempre
en prol da lingua socialmente dominante. De aí a necesidade do aprendizado continuo e de aí tamén a utilidade deste
libro, cuxa atenta lectura e consulta contribuirá, sen dúbida, para mellorarmos e afortalarmos o noso idioma, única forma
de garantirmos o seu futuro. Eis a súa importancia e a súa oportunidade.
Xosé Ramón Freixeiro Mato
LIMIAR
a QuE PÚBLICo EStÁ dIrIXIdo
EStE LIBro?
19
O obxectivo deste libro está ben resumido no título. En relación ao seu público albo, trátase
dun experimento. Esperemos que funcione.
Pretende facilitar ás persoas que desexan reforzar o seu galego un recurso para recorreren
ao portugués sen necesidade de seren infieis ao chamado galego normativo. Parte das gra-
máticas e textos normativizadores de referencia desta tendencia para, tentando sempre non
desobedecelos, conducir o galego para a converxencia co portugués. En relación ao vocabu-
lario, tentamos cinguirnos sempre que posíbel ao Dicionario da Real Academia Galega, sobre
todo nos capítulos finais dedicados ao léxico, aínda que estivésemos abertos ás contribucións
doutros dicionarios na redacción das nosas explicacións, nomeadamente para ampliar os va-
lores de certos termos.
Coas reservas que se quixeren, pode dicirse que desde 1981 existen na Galiza dúas tradi-
cións gráficas estábeis. A importancia social de cada unha delas é variábel, mais non cabe
dúbida que ambas contan con suficientes utentes para poderen manterse no tempo indefini-
damente. A primeira, definida popularmente como oficial, goza de apoio institucional e os ali-
cerces ideolóxicos en que asenta son amplamente secundados pola maioría das persoas que
usan o galego escrito. A segunda, a reintegracionista, goza do fervor entusiástico dunha boa
parte dos colectivos sociais que fan contracultura no país e, sobre todo, dunha forte estabilida-
de formal fronte ao castelán proporcionada polo facto de estar en contacto permanente cos
países de lingua portuguesa. Porén, ao lado destas dúas concepcións, nos últimos anos ten cre-
cido significativamente o número de persoas que, sen estaren dispostas a tomar partido pola
segunda, comprenden as súas motivacións e seguramente farían aproximacións da mesma se
lles fose facilitado. Estas persoas simplemente usan a norma menos marcada ideoloxicamente
na sociedade galega, quer por razóns profesionais quer por descoñeceren o modelo de lingua
alternativo. A elas dirixo principalmente este libro, aínda que del tamén poidan tirar grande
proveito as persoas que pretenden mellorar o seu galego e que nin de lonxe ambicionan unha
futura converxencia co portugués. No mundo reintegracionista aínda haberá quen consiga
servirse do traballo, útil para detectar o castelán onde máis disfrazado se encontra, aínda que
nós realmente persigamos outro público lector.
En calquera caso, en relación a ti, a ortografía deixará de ser un problema se decidires ir
aplicando o que vas aprendendo co manual. Nin o alumnado, caso sexas docente, nin os
administrados e administradas, caso traballes na función pública, nin o público lector, caso
sexas xornalista, nin a familia, no teu caso, poderá acusarte de aliñar cunha nova inclinación
filolóxica.
20
Eduardo S. Maragoto
21
QUE VAS ENCONTRAR?
A orixe deste libro é unha constatación que temos feito após anos de traballo de corrección do xornal Novas
da Galiza. Para alén das ortográficas, as principais diverxencias sintácticas e lexicais entre o portugués e a prác-
tica totalidade dos textos galegos que circulan por aí poderían resolverse dentro das duplas posibilidades ofre-
cidas pola normativa oficial. Ora ben, para aplicar as opcións converxentes non basta consultar as gramáticas e
os dicionarios galegos, tamén é preciso coñecer o portugués moderno, o cal non está por agora ao alcance da
maioría das persoas. Por iso escribín este libro. Con el, desexo axudarte a distinguir o que vai ao encontro do por-
tugués e o que non dentro das múltiplas posibilidades que nos ofrece o modelo de galego que xa coñeces.
É un libro moi práctico, xa que non se limita a orientar en relación a aqueles aspectos máis polémicos entre
as diferentes propostas normativas. De maneira que as disquisicións teóricas á volta dos debates entre posible
ou posíbel, loar ou louvar, Galicia ou Galiza e librería ou libraría non son centrais ao longo destas páxinas. Nin
sequera dedicamos moito espazo a promover palabras como achar ou cuxo, que teñen sido defendidas con
paixón polo movemento reintegracionista e xa aparecen recollidas nos dicionarios galegos, porque as súas
alternativas galegas non interrompen a comunicación co mundo lusófono. Existen outros aspectos que po-
den estorbar aínda máis a comprensión de textos galegos fóra das nosas fronteiras e foron eses os que fomos
procurar nun número significativo de artigos tirados de diferentes publicacións galegas, algunhas infelizmente
desaparecidas: Xornal, De Luns a Venres, A Nosa Terra, Tempos Novos e o dixital Vieiros. Traballamos por tanto
cun corpus limitado en relación ao tempo e aos tipos textuais, o que poderá ter provocado que fosen obviados
algúns problemas eventualmente importantes, mais, en compensación, os asuntos tratados son sempre verificá-
beis e non supostos.
Así, despois de facermos unha compilación daqueles aspectos que máis afastaban eses textos do portugués
corrente no mesmo rexistro, en xeral castelanismos moi difíciles de detectar sen un bo coñecemento da lingua
portuguesa, ordenámolos e priorizámolos tendo en conta a súa frecuencia. A seguir, organizamos todas esas
diverxencias en 30 unidades, 28 morfosintácticas e dúas lexicais, para lles darmos solución sen violar as prácticas
estabelecidas da norma oficial, aínda que moitas veces nos pronunciemos en relación a certos usos que os tex-
tos fundamentais desa tendencia non consideran. Para alén de toda a bibliografía usada, dous libros co mesmo
nome Gramática da Lingua Galega (unha de Rosario Álvarez e Xosé Xove e outra de Xosé Ramón Freixeiro
Mato) centraron a nosa atención, se ben que fose na do último autor onde pousamos con máis detención, unha
vez que comparte connosco a vontade de non ignorar o portugués.
No entanto, a pesar de o noso método de traballo ser o descrito no parágrafo anterior, a organización do
libro resultou diferente. Nun primeiro momento, era noso obxectivo organizar as unidades contendo desde
os problemas máis frecuentes até os menos frecuentes. Os pouco frecuentes nin sequera aparecen. Non
obstante, acabamos por pensar que iso faría con que o libro perdese interese á medida que fósemos avan-
zando. O contrario tamén foi considerado, mais o libro comezaba entón demasiado fraco. Por fin, incliná-
monos por unha organización parecida á tradicional das gramáticas, que até poderá facilitar a consulta ás
persoas habituadas a manexar este tipo de textos. En cada título poderás observar que son considerados
determinados tipos de palabras (como artigo, pronome, verbo ou preposición). Estas palabras son as que as
persoas usuarias acostuman considerar protagonistas dos diferentes casos problemáticos expostos, sen pres-
tar atención, do mesmo modo que nós no momento de organizar as unidades, ás estruturas ou enunciados
afectados, isto é, á sintaxe.
Cada unidade, como dixemos, parte dunha diverxencia gramatical co portugués moi frecuente en calquera texto
galego, dando regras precisas que introducen exercicios de corrección de textos reais, aínda que adaptados, tirados
dos xornais galegos. Na maioría dos capítulos, aínda poderás encontrar unha epígrafe chamada QUERES SABER MÁIS?
en que son referidos algúns problemas menos frecuentes e comentadas varias curiosidades lingüísticas relaciona-
das co tema tratado. De calquera modo, que isto non te distraia: se chegares a aplicar apenas as regras principais
enunciadas en cada unidade poderás concluír que a calidade do teu galego estándar mellorou non trinta senón
cen veces. Usar un estándar de calidade é, para nós, como xa terás notado, o mesmo que usar un modelo de lingua
converxente co portugués e estábel fronte á presión do castelán.
Finalmente, é preciso facer un esclarecemento. No libro non vas encontrar unha guía para a aplicación da re-
forma normativa da RAG de 2003. Poderá ser útil para quen a acompañou con entusiasmo como punto de partida
para continuar a converxer co portugués, e hai referencias constantes a iso, mais non son sistemáticas: sobre iso xa
hai moito material publicado na Internet.
POR QUE PUBLICA ESTE LIBRO UN REINTEGRACIONISTA?
Efectivamente é preciso comezar por esta confesión. O autor do libro é lusista e escribe habitualmente niso que
chaman reintegrado. Parte por tanto do convencemento de que o galego debería adoptar a ortografía portugue-
sa. Porén, non cre que as posturas contrarias non teñan fundamento nin que o reintegracionismo deba escindirse
definitivamente do resto da comunidade identificada co galego para desbravar só o seu camiño. Tamén entende
que desde o século xix a reintegración no portugués é unha longa estrada percorrida a diferentes velocidades por
practicamente todas as persoas preocupadas polo futuro do galego. Desde quen se limita a falar galego usando
palabras como pobo ou deus até quen escribe en padrão portugués, todos e todas estamos a colaborar nesta
ambiciosa tarefa. De maneira que quen escribe acha que o lusismo debe esforzarse por fomentar a converxencia
co portugués en todos os ámbitos e no seo de todas as posturas gráficas, viabilizando o porvir da comunidade lin-
güística galega no seu conxunto. De nada serviría que unha parte da mocidade estea xa a usar o portugués se, por
outro lado, unha escritora ou un profesor de lingua se resisten a dar o máis mínimo paso para reducir as distancias
entre os dous modelos de lingua.
Esclarecido isto, non nos enganemos. Non será demasiado arriscar dicir que as propostas reintegracionistas van
continuar a gañar adeptos á medida que o galego continúe a fraxilizarse na sociedade. As mudanzas operadas no
ámbito das comunicacións fan prever que en poucas décadas só algúns idiomas, con certeza todos multinacionais,
van preservar o estatuto de linguas de comunicación. Nisto, como é obvio, o reintegracionismo parte con inmensa
vantaxe. Mais nunca faltará quen dea prioridade á cohesión do pobo galego á volta dun programa cultural labo-
riosamente tecido para sustentar o equilibrio das culturas galega e castelá. Neste sentido, a concepción do galego
como lingua independente do portugués continuará a ser útil e sería insensato facela desaparecer de vez.
Moito se ten escrito sobre a futura relación de ambas as correntes. Houbo quen predixese a desaparición do
lusismo após introducida a normativa oficial no ensino e aínda hai quen anticipe unha ruptura definitiva entre as
dúas tradicións, que percorrerían camiños diverxentes até a vitoria final dunha delas. Nin unha cousa nin outra están
á vista. Polo contrario, o que se verifica nas novas xeracións preocupadas pola súa lingua é unha forte tendencia
a compartiren proxectos de diversa índole sen ollar para a tendencia ortográfica das persoas con que conviven,
sen que isto signifique que o apaixonante debate sobre a concepción do galego teña desaparecido. Porén, é
22
moi probábel que, á marxe daquelas institucións aínda interesadas en subliñar as diferenzas, se veña a acentuar o
clima de diálogo e aproveitamento mutuo do que de mellor teñen as dúas concepcións: a preocupada coa iden-
tificación dos galegos e das galegas coa súa lingua no contexto do Estado español e a preocupada co futuro da
lingua nun contexto global á marxe de cal sexa o encadramento político. Aínda considerando que no futuro unha
das propostas lingüísticas viñese definitivamente a imporse, paréceme máis probábel que non se produza á custa
de varrer completamente a outra.
Por outras palabras, xa avanzado o século xxi, gaña corpo a sensación de que a resolución máis plausíbel à
questione della lingua non implicará derrotas, nin a reescritura radical dos libros de historia, nin a desaparición do
galego no ensino ou do portugués do movemento normalizador. Virá pola man da xeración de consensos que
moito terán a ver coa avaliación que unha sociedade máis madura faga das posibilidades de progreso lingüístico
e social para a Galiza do futuro. É responsabilidade de todos e todas as reintegracionistas concibir ese ambiente
consensual que facilite que toda a xente se sinta cómoda, aberta a novas propostas e mudanzas, mesmo aqueles e
aquelas que na actualidade posúen responsabilidades en institucións culturais que por agora teñen obstaculizado
a converxencia.
GALEGO CONVERXENTE E GALEGO DIVERXENTE
Na nosa vizosa literatura lingüística existen moitos termos en circulación para definir diferentes tipos de galego:
reintegrado, satelizado, histórico, etimolóxico, lusista, isolacionista, autonomista, oficialista, oficial, galego puro, gale-
go xenuíno, galego castelanizado ou galego de calidade. Así que nós imos sumar máis dous: galego converxente
e galego diverxente, que de facto pretenden abranguer todos os anteriores, non en dúas gramáticas ou dúas nor-
mativas ortográficas, senón en dúas actitudes diferentes en relación ao galego. Nas páxinas que seguen daremos
á primeira desas posturas, a converxente, un sentido positivo e á segunda, a diverxente, negativo.
Do noso punto de vista, a procura da converxencia co portugués é o noso mellor libro de estilo. A calidade do
galego mídese pola súa solidez e esta préndese mais coa facilitación e a práctica do entendemento co portugués
que con outras estratexias que procuran a xenuinidade da lingua sen máis método que o diferencialismo do caste-
lán. O castelanismo non é para nós un problema en esencia, senón só na medida en que poida limitar a estabilida-
de formal e as posibilidades comunicativas do galego. Por iso, referíndonos ao galego converxente ou ao diverxente
non estamos a manexar nocións esencialistas. Polo contrario, o uso destes termos asenta na constatación de que
só o contacto coas variantes estábeis do noso sistema lingüístico nos pode garantir recursos suficientes para frear a
castelanización formal (e até social) do galego en todos os campos. Sen esta estabilidade, sen ese modelo, o futuro
(diverxente) do galego é de veras incerto.
1.ª PARTE: ARTIGOS
25
Unidade 1:
O Carlos foi para a Coruña
Artigos con nomes propios
Os artigos son as palabras que preceden os substantivos, indicándolles o xénero e o núme-
ro. Poden ser definidos (a, o, as, os), cando se refiren a seres determinados, ou indefinidos (un,
unha, uns, unhas), cando se refiren a seres indeterminados dentro doutros da mesma especie:
Un can pode ladrar, mais como o can da casa da Amadora non ladra ningún. Nesta unidade e
nas seguintes imos centrarnos no definido, estudando o seu uso ou a súa ausencia en diferentes
contextos:
—Artigos con topónimos
—Artigos con nomes persoais
—Artigos con nomes de empresas, institucións, xornais, partidos políticos e asociacións
26 27
1.ª P
ar
tE
: ar
tIg
oS
EXERCICIO
1 . Tendo en conta as regras anteriores, corrixe os seguintes enunciados, tirados de varios xornais
galegos:
Terras de O Morrazo e Toroño contra a especulación.Terras do Morrazo e Toroño contra a especulación.
(No mapa do tempo): A Coruña.
A música galega desenvolvida en Brasil regresa a Galiza.
Procuran por terra, mar e ar un home de media idade desaparecido en Malpica (A Coruña).
En A Coruña, a ampliación do CHUAC está en curso.
Sempre dicía que O Barqueiro era a vila de que máis gostaba da costa norte.
A tan só oito días de inaugurarse en A Estrada unha nova edición da feira, o rexedor está preocupado co futuro da mesma.
REGRAS DE OURO
MOITOS TOPÓNIMOS LEVAN ARTIGO, COMPORTÁNDOSE COMO CALQUERA OUTRA PALABRA QUE TAMÉN LEVE DETERMINANTE:
a) O artigo é obrigatorio en calquera contexto da frase: A Coruña ten grande densidade de poboación.
b) É obrigatorio contraer o artigo se o contexto o pedir: Na Coruña destaca a zona do Burgo.
c) Segue as mesmas regras de maiúsculas e minúsculas que os outros artigos: Dixo que a Co-ruña era lonxe.
d) O artigo con topónimos internacionais segue as mesmas regras que con topónimos gale-gos. A inmensa maioría levan (no Brasil; no Perú; na Arxentina; na Alemaña; na Polonia; na Rusia; no Canadá; nos EUA; na India; no Exipto; na Asia; na Cataluña; nas Asturias; na Córsega…), mais hai algúns que non. Son os seguintes: En Portugal; En Angola; En Mozambique; En Cabo Verde; En Israel; En Marrocos; En Timor; En África; En Castela; En Aragón.
EN TODOS OS CASOS ANTERIORES O ARTIGO DESAPARECE CANDO O TOPÓNIMO ESTÁ FÓRA DUNHA FRASE: ENUMERACIÓNS, LISTAS, MAPAS, PLACAS DA ESTRADA: BRASIL; CORUÑA.
Artigo con topónimos
Tanto na Galiza como no mundo lusófono moitos topónimos levan artigo. Outros non. O tipo de
nomes de lugar que o acostuman levar coincide na Galiza e en Portugal. Así, os nomes de lugar
de formación máis recente que aínda se identifi can con palabras comúns, acostuman levar: Vou
para o Barqueiro, Son do Outeiro, Veño da Mariña. Mais nin sempre é así, como se verifi ca con
Carballo ou cos comezados pola palabra Vila, que non levan: Vou para Vila García; Son de Vila
Real. En sentido contrario, os topónimos máis antigos e difi cilmente asociábeis a unha palabra co-
mún (Lisboa, Vigo, Lugo) non acostuman levar, mais tamén neste caso existen moitas excepcións
a todas as normas que poidan elaborarse (Casino do Estoril, Porto da Coruña), habendo inclusive
topónimos que poden levar artigo nunhas localidades e noutras non (Ti es da Ortigueira ou de
Ortigueira?).
Porén, o que nos interesa nesta unidade é destacar que as tendencias son idénticas na Galiza
e en Portugal, non se xustifi cando por tanto que aquén Miño sigamos unha práctica diverxente
dos outros países de fala galego-portuguesa.
Nos países de lingua ofi cial portuguesa non triunfou o hábito castelán de escribir sistemati-
camente o artigo colado ao topónimo. Isto é así porque o feito de levar artigo en moitos casos
non quere dicir que o artigo pertenza a esa palabra. Así, en Portugal din: O Porto é uma cidade
muito bonita ou Vivo no Porto, mais, nas placas indicadoras da estrada ou nunha lista de cidades,
escriben só Porto. É o mesmo que acontece con calquera outro tipo de palabras. Por exemplo,
ninguén pode dicir: *Mesa é bonita ou *Pon o prato en mesa en vez de A mesa é bonita ou Pon o
prato na mesa. Porén, nun dicionario fi gurará a entrada sen artigo, e non a mesa, e nuns grandes
almacéns de móbeis non pode aparecer a sección As Mesas, senón só Mesas. Isto non quere dicir
que en Portugal e na Galiza usemos palabras ou topónimos diferentes, como o seguimento da
tradición española fai que pareza.
Esta tradición, levada ao extremo, debería presupor que os nosos nomes aparecesen con
artigo nos documentos ofi ciais, xa que, se na lingua familiar son correntes enunciados como O
Bernardo xa saíu da casa, esta suposta persoa tamén tería que fi gurar como O Bernardo Pereira
Couto no seu DNI. E máis, deberían sancionarse como incorrectos enunciados do tipo Na Galiza
hai moitos Outeiros, xa que, se o artigo formase parte do topónimo, a frase correcta seria, necesa-
riamente, Na Galiza hai moitos Os Outeiros.
Esta maneira de escribir o topónimo con artigo en calquera caso só conseguiu xerar confusión
na escrita, sendo moi habituais enunciados deste tipo: Concello de O Carballiño, de forma allea
ao modo de falar de calquera persoa galega ou lusófona en xeral. Na lingua falada ninguén
acostuma enganarse: Concello do Carballiño. Por iso, é un pouco absurdo que, aínda que en
Portugal e na Galiza digamos Estou na Guarda (a do Baixo Miño e a da Beira Interior portuguesa),
en canto nas autoestradas lusas escriben Guarda, nós escribamos A Guarda, plaxiando unha
práctica do español (Las Palmas, La Rioja) que nos fai diverxer de 200 millóns de usuarios de
galego-portugués.
nomes de lugar que o acostuman levar coincide na Galiza e en Portugal. Así, os nomes de lugar
de formación máis recente que aínda se identifi can con palabras comúns, acostuman levar:
para
Carballo
Real
mún (
a todas as normas que poidan elaborarse (
topónimos que poden levar artigo nunhas localidades e noutras non (
Se o topónimo leva artigo, úsao en
calquera contexto da frase: A Coruña
é costeira; O Brasil é enorme
Mais non se for fora dunha frase
(mapas, listas, placas de estrada):
Coruña; Brasil
28 29
1.ª P
ar
tE
: ar
tIg
oS
Artigos con nomes de empresas, institucións, xornais, partidos políticos e asociacións
As empresas, partidos políticos, xornais e asociacións de todo o tipo levan artigo. Este vai ligado
á primeira palabra que contén o nome da entidade cando principia por unha palabra xenérica (o
Banco Popular). Caso se trate de siglas, o xénero deste artigo vai ligado ao primeiro termo abreviado,
se for un substantivo (o PSOE). En caso contrario, supónselles o xénero da palabra elidida que deberían
levar atrás (o —xornal— El Mundo).
Exemplos:
(o partido) (o partido) (o partido) (o partido) (o partido) (o partido)
(o partido / a organización) (o partido / a organización) (o partido / a organización) (o partido / a organización) (o partido / a organización) (o partido / a organización) (o partido / a organización) (o partido / a organización) (o partido / a organización)
AAA (a asociación) (a asociación) (a asociación) (a asociación) (a asociación) (a asociación) (a asociación) (a asociación) (a asociación)
(a empresa) (a empresa) (a empresa) (a empresa) (a empresa) (a empresa) (a empresa) (a empresa) (a empresa)
(o xornal) (o xornal) (o xornal) (o xornal) (o xornal) (o xornal)
Neste último exemplo do cadro anterior, extensíbel a todas as entidades estranxeiras que comezan
por un artigo, o feito de coñecermos o signifi cado da palabra el do castelán non nos debe levar a
tratar o nome do xornal de forma diferente. Isto é, da mesma maneira que dicimos no The Guardian
tamén debemos dicir no El Mundo ou no La Gaceta.
EXERCICIO
3 . Tendo en conta a explicación anterior, corrixe os seguintes enunciados, tirados de varios xor-
nais galegos:
Unha acción de Greenpeace impediu traballar un arrastreiro galego.Unha acción da Greenpeace impediu traballar un arrastreiro galego.
Trátase dunha guerra encuberta que traban cos directivos de Caixanova.
De momento, e segundo confi rmaron a Novas da Galiza fontes do Ministerio, non se coñece cantos
galegos poderán ser benefi ciarios.
Tentan afastalos da dirección de Novacaixagalicia.
Pescanova é culpada por pesca ilegal.
Esa información só saíu en El Correo Gallego.
Artigo con nomes persoais
Os nomes persoais, usados nun ámbito familiar, levan artigo. Tal uso do artigo aínda está ben
espallado no galego popular. Porén, por infl uencia do castelán, que considera este trazo como moi
vulgar, a tendencia está a ser limitar o seu emprego a usos case depreciativos. Isto non aconteceu
en portugués, onde ten tanta vitalidade que só desaparece en ámbitos considerados formais. No
resto, considérase obrigatorio. Unha vez que trazar unha fronteira entre o formal e o informal é ben
difícil, imos dar aquí unhas pautas que che poderán dar xeito para distinguir aquelas situacións en
que podes utilizalo daquelas en que non:
NON USAR ARTIGO USAR ARTIGO
Cando usares só o nome, só o apelido ou só o alcuño
O Xavier non chegou. A Ana sábeo mellor que ninguén. A Sabela non dixo nada diso. Non falaches co Bieites?
Cando usares o nome completo, con apelidos
Xavier Pereira Santos ten que comparecer no meu gabinete de mañá cedo. Ana María Saborido conseguiu a máxima nota.
Cando usares só o nome ou só o apelido con certo formalismo
Saramago escribiu mesmo no último ano de vida. José non tiña medo da morte.
Cando usares o nome completo, con apelidos, nun ambiente descontraído
Quen chegou antes? A María Cancelas ou o Pedro Barros?
EXERCICIO
2 . Como veremos na unidade 20, caso o nome faga parte dun complemento directo (CD), o
uso do artigo pode axudarche a substituír a preposición a, un castelanismo cada vez máis espallado.
Repara nas alteracións feitas nos dous primeiros exemplos e fai o mesmo:
Vin a Henrique. Vin o Henrique.
Saudei a Joana. (o a é preposición, non artigo) Saudei a Joana. (o a é artigo, non preposición)
CONTINÚA TU:
Convencín a André.
Trouxen a Irene.
Levei a Xico na moto.
Os nomes das persoas van
acompañados de artigo en contextos
informais: O Xavier xa chegou
espallado no galego popular. Porén, por infl uencia do castelán, que considera este trazo como moi
vulgar, a tendencia está a ser limitar o seu emprego a usos case depreciativos. Isto non aconteceu
en portugués, onde ten tanta vitalidade que só desaparece en ámbitos considerados formais. No
resto, considérase obrigatorio. Unha vez que trazar unha fronteira entre o formal e o informal é ben
difícil, imos dar aquí unhas pautas que che poderán dar xeito para distinguir aquelas situacións en
que podes utilizalo daquelas en que non:
Case todos os países levan artigo: na Rusia, no Perú,
na China, mais algúns poucos non: Portugal, Marrocos… no caso de España é
opcional
30 31
Solucións a Artigos con nomes propios
1 .Terras do Morrazo e Toroño contra a especulación.
(No mapa do tempo): Coruña.
A música galega desenvolvida no Brasil regresa á Galiza.
Procuran por terra, mar e ar un home de media idade desaparecido en Malpica. (Coruña).
Na Coruña, a ampliación do CHUAC está en curso.
Sempre dicía que o Barqueiro era a vila de que máis gostaba da costa norte.
A tan só oito días de inaugurarse na Estrada unha nova edición da feira, o rexedor está preocupado co futuro da mesm
2 .Convencín o André.
Trouxen a Irene. (o a é artigo, non preposición)
Levei o Xico na moto.
3 .Unha acción da Greenpeace impediu traballar un arrastreiro galego.
Trátase dunha guerra encuberta que traban cos directivos da Caixanova.
De momento, e segundo confi rmaron ao Novas da Galiza fontes do Ministerio, non se coñece cantos galegos poderán ser
benefi ciarios.
Tentan afastalos da dirección da Novacaixagalicia.
A Pescanova é culpada por pesca ilegal.
Esa información só saíu no El Correo Gallego
Unidade 2:
Fun ao Brasil pola primeira vez a 3 de xaneiro
Numerais con e sen artigo
Os enunciados dos exercicios desta unidade concentran grande parte dos casos de discre-
pancia no uso do artigo entre o galego converxente e o castelán. Isto é, son contextos en que,
usándose artigo en galego, non se usa en español e viceversa. Son poucos casos, aínda que
ocorran con moita frecuencia. De maneira que, sabéndoos detectar, poderás mellorar moito a
calidade do teu galego. Para iso, o primeiro que has de ter en conta é que o ámbito dos numerais
e especialmente o da expresión numérica das datas xera moitos problemas ao artigo.
O complemento directo (CD) non leva preposición,
tampouco cando é un nome de persoa:
Hoxe non vin o Nando na escola
Recommended