1.gaia Natura Zientziak DBH1

1. UNITATEA

Unibertsoa eta Eguzki-sistema

1. UNIBERTSOARI BURUZKO IDEIEN BILAKAERAUNIBERTSOA: espazio, materia eta energia guztiak osatzen duen multzoa.ASTRONOMIA: Unibertsoaren jatorria eta eboluzioa aztertzen dituen

zientzia

1.1. EREDU GEOZENTRIKOA (Ptolomeo)- Lurra esferikoa eta geldi unibertsoaren erdian.- Eguzkia, Ilargia eta planetak Lurraren inguruan biraka, ibilbide

zirkularrean.- Izarrak finko daude urruneko esfera batean, eta esferak Lurraren inguruan

biratzen du.

1.2. EREDU HELIOZENTRIKOA (Koperniko)- Eguzkia geldi unibertsoaren erdian.- Lurrak bere ardatzaren inguruan biratzen du.- Ilargiak lurraren inguruan biratzen du.- Planeta guztiek eguzkiaren inguruan biratzen dute, ibilbide zirkularrean- Sistema hori inguratzen duen izar esfera ez da higitzen.

2.UNIBERTSOAREN JATORRIA2.1. BIG BANG: (Orain dela 13.700 milioi urte) Materia eta energia guztia oso gune txiki eta bero batean metaturik zegoen

Materia energia handiz bultzatua norabide guztietara irteten da. 1.000 milioi urte

beranduago Berriro bildu,metatu, izarrak eta galaxiak sortuz

EZTANDA

2.2. UNIBERTSOARI BEHATZEKO BALIABIDEAK

a)Behatoki astronomikoak: Lurrean instalatutako teleskopioak

ARAZOA: atmosfera dela eta informazioa galtzen da.

a)Espazio-teleskopioak: satelite artifizialetan instalatzen dira.

b)Zundak: planetak eta sateliteak ikertzeko tresnak eta informazioa lurrera bidaltzeko gai dira.

c) Robot-ibilgailuak: beste planeta batzuetako gainazalak aztertzeko gailuak.

3. GALAXIAK3.1. ZER DIRA:

– Izar metaketa oso handiak (horien artean gasa eta hautsa).–Galaxia bakoitzean milaka milioi izar eta planeta-sistemak egon daitezke–Big-bangaren ostean hasi ziren hedatzen.–Galaxiak, galaxia multzotan biltzen dira.

3.2. GUREA: ESNE BIDEA:-Kiribil motakoa (osagaiek bira erdiko nukloeo bat eratuz)-Nukleotik besoak irteten dira.-Ehun milioi izar inguru daude, besteak beste, EGUZKIA-Galaxia multzoa: “Tokiko Multzo” (esne bidea, Andromeda, Magallanes, triangelua…)

HASI ESKEMA BALIABIDEAK INTERNET JARDUERA

Unibertsoaren osagaiak

Galaxia-kumulua

Esne Bidea

IRTENAURREKOA

Eguzki Sistema

ESNE BIDEAREN FORMAESNE BIDEAREN FORMA

NUKLEOA Centaurusen besoa

Persiusen besoa

Orionen besoa

Sagitariusen besoa

EGUZKIA

HALOA: Guztia inguratzen du. Izar isolatuz eta gasez osaturik.

4. IZARRAK• DEFINIZIOA: Zeruko gorputz esferikoak, gas kantitate handiz osaturik daude

(Hidrogeno,H eta Helioa, He) eta berezko argitasuna dute.

4.1. EZAUGARRIAK:- Kolorea: - Urdina: 30.000 ºC - Zuria: 10.000 ºC - Horia: 5.500 ºC - Laranja: 4.000 ºC - Gorria: 3.000 ºC

- Tamaina: - Erraldoiak: Eguzkia baino askoz handiagoak - Ertainak: Eguzkiaren antzekoak - Nanoak: Eguzkia baino askoz txikiagoak

- Disdira: Zenbat eta handiagoa, disdira handiagoa Zenbat eta Lurretik urrunago, disdira handiagoa ere.

4.2. IZARREN SORRERA ETA HERIOTZA

Nebulosa IZARRA (gasez eta hautsez sortuosatutako hodei handiak)

FUSIO NUKLEARRA H kontsumitu energia kantitate handia

sortuz. Energia espaziora argi etabero bihurtuta igortzen da

-Masa handikoak: SUPERNOBA IZENEKO eztanda eginez.- Masa txikikoak: Eztandarik ez (Eguzkia adibidez).

Trinkotu

Metatu

H agortzeanIzarra HIL

4.3. EGUZKIA

• Neurri ertaina• Horia• Bizitzeren erdia eginda dauka, 4.500 milioi urte

inguru.• Ardatzaren inguruan bira egiteko 25 egun.• Bertatik heltzen zaigun energiak Lurreko bizia

ahalbidetzen du.

5. PLANETAK ETA ASTRO TXIKIAK• Grabitate-indarra: Gorputzek haien artean elkar

erakartzeko duten indarra.

• Planeta izateko baldintzak:– Masa nahiko handia, forma esferikoa izateko.– Planetak higitzean aurkitzen dituen masa txikiagoko

gorputzak erakarri behar ditu, horiek ere planetaren zati izateko.

• Planeten higidurak:– Translazioa: bere izarraren inguruan (translazio-aldia

edo urtea)– Biraketa: bere irudimenezko ardatzaren inguruan

(biraketa-aldia edo eguna)

ASTRO TXIKIAK• Planeta nanoak: Lehenengo baldintza betetzen ez

dutenak.• Sateliteak: Planeten inguruan biraka dauden

gorputzak (adib. Ilargia)• Asteroideak: Izar baten inguruan biraka egon

daitezkeen harrizko gorputz txikiak• Kometak: Izotzez, hautsez eta gasez osaturiko

gorputzak ATALAK: - Nukleoa:izotz edo harrizkoa - Koma: nukleoaren inguruan

- Isatsa: planeta batetik gertu pasatzean izozturik dagoen materia zatia berotzean sortzen da.

6. EGUZKI-SISTEMA6.1. EGUZKI SISTEMAREN OSAGAIAK:- Planetak:

- Barrualdekoak: Markurio, Artizarra, Lurra, Marte. (harrizko gainazala)

- Kanpoaldekoak: Jupiter, Saturno, Urano, Neptuno (gainazalean izotza/hautsa)

- Planeta nanoak: Zeres, Pluton, Eris, Makemake eta Haumea

- Sateliteak: Lurrean Ilargia

- Asteroideak: Asteroide-gerrikoa

- Kometak: Lurretik Halley ikusten da 76 urtean behin

Ezaugarriak

Ezaugarriak

Barneko planetak

HASI ESKEMA BALIABIDEAK INTERNET JARDUERA

Merkurio Artizarra

Lurra

IRTENAURREKOA

Ezaugarriak

Artizarra Marte

Ezaugarriak

Ezaugarriak

Kanpoko planetak

HASI ESKEMA BALIABIDEAK INTERNET JARDUERA

IRTENAURREKOA

Ezaugarriak

Jupiter Neptuno

Ezaugarriak

Urano

Ezaugarriak

Saturno

HASI ESKEMA BALIABIDEAK INTERNET JARDUERA

Eguzki Sistemaren osagaiak

Kanpoko planetak

IRTENAURREKOA

EguzkiaBarneko planetak

Asteroide-gerrikoa

Planeta nanoa

Kuiperren gerrikoa

Oort hodeia

6.2. PLANETEN EZAUGARRI OROKORRAK

• Orbita eliptikoak.• Planeta guztien orbitak plano berean.• Zenbat eta distantzia luzeagoa eguzkira,

orduan eta denbora gehiago translazio-aldia.• Translazio-aldia erloju-orratzen aurkako

noranzkoan.• Biraketa-aldia erloju-orratzen aurkako

noranzkoa, Artizarra eta Uranio izan ezik.