01 G Naturais 4 OD - auladecarmela.comauladecarmela.com/wp-content/uploads/2018/10/Naturais_4_Guia_T_01_07-4.pdf · 1. Pedirémoslles aos alumnos que, por parellas, indiquen se as

4-1

Tema 04 Os seres vivos. Os animais

GUÍA DIDÁCTICA

• Orientacións didácticas

• Solucionario

• Competencias Clave - Intelixencias Múltiples

• Atención á diversidade

– Actividades de Reforzo

– Actividades de Ampliación

• Recursos Didácticos

– Navegamos por Tiching

• Libro Dixital

• Educamos en valores

4-2

Orientacións didácticas

■ A finalidade deste tema é o estudo dos diferentes grupos de animais.

● Clasificaremos os animais en vertebrados e invertebrados.

● Coñeceremos os diferentes gru-pos de vertebrados e invertebra-dos.

● Caracterizaremos os distintos grupos de animais.

Tamén leremos unha adaptación dun artigo chamado "Entrevista a un pastor" e faremos unha com-prensión lectora.

Solucións das actividades

1. Resposta persoal. Os produtos a-limenticios que obtemos da ovlela son o leite, o queixo, o iogur e a carne.

Outros produtos que obtemos da ovella son o coiro e a la.

2. Resposta persoal. As ovellas vi-ven en rabaños, non porque se-xan sociables, senón para a-segurar a súa supervivencia in-dividual. Formar parte dun gru-po numeroso diminue a proba-bilidade de ser devorado por un depredador.

A sentenza da fábula de Esopo é que a un mentiroso non o cre ninguén nin cando di a verdade.

3. O protagonista da entrevista é un pastor de 71 anos. Explica o seu traballo, que se encarga de vixiar 984 ovellas.

4. Di que sae cada día ao campo coas ovellas. De once da mañá a cinco da tarde. Si que lle gus-ta o seu traballo, porque di que se non o fixera morrería.

5. Resposta persoal.

6. Resposta persoal. A modo de exemplo: as xanelas serían que respiras aire máis puro, móves-te máis, estás en contacto coa natureza... As desvantaxes son que pasas calor en verán e frío en inverno, que o esforzo físico é máis duro que traballar nunha oficina.

7. Resposta persoal. A modo de exemplo:

INTELIXENCIA MÚLTIPLE ACTIVID. TAREFA PARA DESENVOLVER EN CADA ACTIVIDADE

Intrapersoal 6 Explicar as vantaxes e as desvantaxes de traballar ao aire libre.

Interpersoal 7 Describir como traballa trabaja un can do pastor no seu quefacer diario.

COMPETENCIA INDICADORES TAREFAS E ACTIVIDADES

COMUNICACIÓN

LINGÜÍSTICA Elaborar textos ou explicacións ás preguntas formuladas.

Describir o traballo dun pastor. Act. 4.

DIXITAL Buscar e seleccionar informa-ción na Internet.

Buscar na Internet unha fábula de Esopo. Act. 2.

APRENDER A

APRENDER Comparar ou valorar feitos, fenómenos ou situacións.

Indicar os inconvenientes e vantaxes do traballo de pastor. Act. 6.

SOCIAIS E CÍVICAS Participar en actividades colec-tivas.

Comentar en grupo unha fábula clásica. Act. 2.

SENTIDO DE INICIATIVA

E ESP. EMPRENDEDOR Elaborar enquisas ou cuestio-narios sobre un tema.

Titular unha entrevista realizada a un pastor. Act. 5.

EN CIENCIAS E

TECNOLOXÍA Coñecer a actividad gandeira. Enumerar produtos alimenticios

que produce a gandería. Act. 1.

4-3

O meu dono, o pastor, vénme buscar para que o axude a ma-nexar o rabaño fóra da corte. Logo axúdoo a levar o rabaño ata o campo onde estarán todo o día as ovellas pastando. A partir de aí, paso o día tumbado ou paseando polo campo; eso sí, vixiando en todo momento que non fuxa do rabaño ningun-ha ovella ou apareza algunha ameaza para elas. Entón, aí me ten a min para que as defensa todas. Xeralmente como co pastor. Pola tarde, volv guiar as ovellas ata a corte, vou cear e logo durmir ata o día seguinte.

Actividades de reforzo

1. Pedirémoslles aos alumnos que fagan un resumo no seu caderno da fábula de Esopo O mozo pastor anunciando o lobo.

Solución: Un pastor estaba gardando o seu rabaño non lonxe da aldea e pensou que sería divertido asustar os veciños dicindo que os lobos atacaban o rabaño.

En consecuen-cia, empezou a berrar: "Que vén o lobo! O lobo!", e cando chegaron a toda présa os veciños, el riuse dos seus temores. Repetiu a broma varias veces e os campesiños unha e outra vez viron que acudiran ás carreiras inutilmente. Non obs-tante, un día veu o lobo realmente e o pastor berrou: "Que vén o lobo! O lobo!", o máis forte que puido. A xente estaba xa tan acostumada a oílo que ninguén lle fixo caso nin correu na súa axuda. O lobo, sen encontrar resistencia, puido comer todas as ovellas.

Educamos en valores

■ Aproveitaremos esta dobre páxina para sensibilizar o alumnado sobre a importancia que teñen os pastores. Preguntarémoslles:

– Cal é o traballo que fan os pas-tores?

– Que tipos de animais coidan?

– Cres que é importante o seu tra-ballo?

– Por que cres que se di que o o-ficio de pastor é un oficio en extinción?

NAVEGAMOS POR TICHING

■ http://www.tiching.com/734804 − Vídeo sobre un rabaño de ovellas que atravesou a cidade de Soria para reivindicar as señas de identidade desta comarca, e a importancia da transhumancia. Tralo seu visionado, preguntarémoslles aos alumnos:

– Que vemos neste vídeo? Cantas ovellas pasan pola cidade de Soria? En que consiste a ramadería? Credes que é unha actividade importante?

– Alguén sabe que é a transhumancia? Por que credes que se está perdendo?

LIBRO DIXITAL

■ Actividades autocorrectivas que o alumnado poderá resolver individual-mente e comprobar se as solucións son correctas.

■ Actividades abertas que o alumnado poderá solucionar e o profesor ou a profesora corrixirá posteriormente.

4-4


■ O obxectivo deste apartado é in-troducir o estudo dos animais inverte-brados. Para isto:

● Identificaremos as principais ca-racterísticas dos invertebrados.

● Recoñeceremos tres dos princi-pais grupos de invertebrados: ané-lidos, moluscos e artrópodos.

● Aprenderemos a clasificar os in-vertebrados a través de imaxes.


1. A característica común que teñen todos os animais invertebrados é que non posúen columna verte-bral.

2. Resposta persoal. A modo de exemplo propomos represen-tantes dos distintos grupos: coral, medusa, miñoca, sam-besuga, caracol, mexillón, pol-bo, lura, lesma, estrela de mar, ourizo de mar, araña, escor-pión, cempés, gamba, lagosta, mosquito, bolboreta, mosca, a-bella, escarabello...

3. Resposta persoal. Os verte-bra-dos son de maior tamaño que os invertebrados. Esta diferenza dé-bese debe a que os inver-tebrados teñen o seu esqueleto no exterior (exo-esqueleto) com-posto de quitina. Este esqueleto é efectivo en animais pequenos, xa que en animais grandes non sería o suficientemente resisten-te.

Nos vertebrados o sistema de esqueleto interno formado por compostos de calcio dálle maior resistencia, polo que poden chegar a ser de gran tamaño.

4. Os principais grupos de inverte-brados son os anélidos, os mo-luscos e os artrópodos.

5. Resposta persoal. A cuncha do caracol está formada por unha soa peza máis ou menos esférica e con forma de espiral.

En cambio, o mexillón ten dúas cunchas (o valvas) iguais en forma de pebida.

6. O corpo dun insecto divídese en tres partes: cabeza, tórax e abdome.


COMUNICACIÓN

LINGÜÍSTICA Utilizar o vocabulario científico adecuado.

Interpretar textos.

Nomear as partes do corpo dun insecto. Act. 6.

Interpretar unha serie de des-cricións, relacionando cada carac-terística cun tipo de invertebrado. Act. 10.

APRENDER A

APRENDER Aplicar criterios de clasificación. Clasificar invertebrados segundo

diferentes características. Act. 10.


E ESPÍRITO

EMPRENDEDOR

Xustificar unha observación.

Buscar diferenzas entre seres vivos.

Comparar e xustificar o tamaño corporal de diferentes grupos de animais. Act. 3.

Comparar as cunchas do caracol e do mexillón. Act. 5.

DIXITAL Organizar a información en lis-taxes.

Facer unha lista dos insectos que coñece. Act. 9.

EN CIENCIAS E

TECNOLOXÍA Cuantificar características dos animais.

Recoñecer as principais carac-terísticas dos invertebrados.

Indicar o número de apéndices dos insectos. Act. 7.

Identificar grupos de invertebra-dos polas características que se describen. Act. 10.

4-5

7. Os insectos teñen seis patas e dúas antenas.

8. Os insectos pertencen ao grupo dos artrópodos. En xeral son ovíparos e o desenvolvemento completo pode verificarse me-diante mudas ou metamorfoses, que comprenden tres estados: larva, ninfa e insecto adulto.

9. Resposta persoal.

10. As respostas son:

Corpo mol con cuncha →moluscos.

Corpo mol formado por aneis→ anélidos.

Corpo recuberto cunha... → artrópodos.

11. Os animais que abundan máis no planeta son os insectos.

12. O animal que ten seis patas é o mosquito.


1. Pedirémoslles aos alumnos que resolvan estas preguntas:

a) Cal é a característica máis im-portante do corpo dun anélido?

b) Como é o corpo dos moluscos?

c) Que grupo de artrópodos vive xeralmente no mar?

Solución: a) A característica máis importante do corpo dun anélido é que está segmentado, isto é, dividido en aneis. / b) O corpo dos moluscos caracterízase por ser mol e estar, xeralmente, protexido por unha cuncha. / c) O grupo dos artrópodos que viven xeralmente no mar son os crustáceos.

Actividades de ampliación

1. Organizaremos os alumnos en grupos de cinco. A cada grupo pe-dirémoslle que busque información e fotografías sobre algún destes animais invertebrados:

– Lombriga, gamba, polbo, caracol, mosca, bolboreta, araña, cem-pés....

Ao final, cada grupo exporá o seu traballo ante o resto da clase.

Solución: Actividade colectiva.


■ http://www.tiching.com/686591 − Proxecto sobre os animais invertebrados dirixido a alumnos de terceiro de primaria. Contén exercicios prácticos.

■ http://www.tiching.com/677401 − Páxina web cun paquete de 30 actividades sobre animais invertebrados para traballar cos alumnos os seguintes contidos: clasificación, características, tipo de invertebrados, animais invertebrados e tipo de fecundación.

LIBRO DIXITAL



4-6


■ A finalidade deste apartado é estudar exhaustivamente un inver-tebrado: a abella. Para isto:

● Recoñeceremos as característi-cas das abellas.

● Diferenciaremos as tres clases de abellas.

● Caracterizaremos as funcións de reprodución, relación e ali-mentación das abellas.

● Observaremos e comentaremos estas funcións mediante imaxes.

También introduciremos vocabula-rio relacionado co tema.


1. As afirmacións verdadeiras son as seguintes:

A abella raíña é a única que pon ovos.

As abellas viven en grupo ns colmeas.

As abellas obreiras son as máis numerosas.


Cando a larva entra en fase de pupa, tece o seu casulo e comeza a sofrer un proceso de transformación ou metamorfo-se, aparecendo os segmentos definitivos, as patas, as ás e cada un dos seus órganos, ata que o casulo onde está pro-texida se disolve a a abella roe o seu opérculo, nacendo como insecto adulto.


1. Pedirémoslles aos alumnos que, por parellas, indiquen se as se-guintes afirmacións son verdadeiras ou falsas:

a) As abellas son insectos solita-rios.

b) As abellas teñen dous pares de ás e ollos compostos.

c) As abellas obreiras fan gardas na entrada da colmea, manten-do fóra as abellas doutras col-meas.

d) As abellas son insectos vivípa-ros.


Lingüística 2 Explicar coas súas propias palabras a metamorfose das abellas.


COMUNICACIÓN

LINGÜÍSTICA Utilizar termos científicos pro-pios dun tema.

Entender algunhas definicións relacionadas co mundo das abellas. Vocabulario.

APRENDER A

APRENDER Analizar esquemas. Interpretar un esquema do ciclo

vital das abellas. Como se re-produce?


E ESP. EMPRENDEDOR Valorar unha serie de afirma-cións.

Indicar a veracidade de cinco fra-ses sobre as abellas. Act. 1.

SOCIAIS E CÍVICAS Valorar a importancia dos seres vivos.

Recoñecer o que obtemos das abellas. Que obtemos…?

DIXITAL Buscar información na Internet. Coñecer o mundo das abellas abejas utilizando a Internet co Explorador@dixital.

EN CIENCIAS E

TECNOLOXÍA Diferenciar as clases sociais de abellas.

Identificar a imaxe e a función das clases de abellas. Act. 1.

4-7

e) As abellas comunícanse entre si con feromonas.

f) As abellas aliméntanse de néc-tar, de mel, de pole e doutros insectos.

Solución: a) Falsa. / b) Verdadeira. / c) Verdadeira. / d) Falsa. / e) Verda-deira. / f) Falsa.

2. Debuxaremos nun papel de em-balar tres margaridas grandes e logo colocarémolo na parede.

No centro de cada flor pegaremos un anaco de porexpan que imite a zona onde se encontra o néctar.

Agruparemos os nenos de catro en catro e a cada grupo darémoslle un dardo. Cada dardo representará un-ha abella.

O xogo consistirá en tirar os dardos e ver que grupo se achega máis ao centro das flores.



1. Agruparemos os alumnos en tres grupos. Ao primeiro grupo asignaré-moslle a abella raíña, ao segundo, os abázcaros e ao terceiro, as obreiras.

Cada un deberá buscar información e imaxes sobre a vida da súa abella. Logo, deberán plasmala nunha carto-lina.

Despois, cada grupo exporá o seu traballo ante o resto da clase.


2. Entre todos observaremos o se-guinte vídeo que nos explica como facer unha abella cun tubo de papel hixiénico:

http://www.tiching.com/495201

Se o cremos oportuno, podemos pe-dirlles aos alumnos que traian o ma-terial á clase e faremos as abellas entre todos.



■ http://www.tiching.com/677406 − Vídeo que amosa a vida das abellas nunha colmea.

■ http://www.tiching.com/734897 − Páxina web da "Casa das abellas" (A Coruña), que é un parte temático sobre a apicultura e o mundo das abellas. Entraremos nos diferentes apartados para coñecer máis sobre o mundo destes insectos.

■ http://www.tiching.com/495181 − Vídeo onde un rapaz explica de forma amena por que morren as abellas cando pican e por que, en cambio, non o fan as avésporas.

LIBRO DIXITAL



4-8


■ O obxectivo deste apartado é in-troducir o estudo dos animais ver-tebrados. Para isto:

● Identificaremos as principais ca-racterísticas dos vertebrados.

● Caracterizaremos os cinco gru-pos de vertebrados: peixes, anfi-bios, réptiles, aves e mamíferos.

● Aprenderemos a clasificar os ver-tebrados a través de imaxes.


1. A característica fundamental de todos os animais vertebrados é que posúen ovos e unha colum-na vertebral formada por vérte-bras.

2. O corpo dos vertebrados está dividido en cabeza, tronco e ex-tremidades.


Aínda que os dous teñen ósos e columna vertebral, a súa ana-tomía é moi diferente. O cranio é máis duro no gorila que no peixe. Tamén se diferencian por-que os ósos das extre-midades do gorila forman os brazos e as pernas, en cambio, no peixe for-man as aletas.

4. Os animais vertebrados clasi-fícanse en cinco grupos: peixes, anfibios, réptiles, aves e mamí-feros.

5. Resposta persoal. A diferenza radica no feito de que o ser hu-mano anda erguido, polo que a súa columna vertebral ten dife-rente curvatura que a do resto de animais que camiñan a catro patas.

6. Son ovíparos a mayoría dos peixes, dos anfibios, dos répti-les e das aves. Son vivíparos os mamíferos, aínda que o grupo dos monotremas (ornitorrincos e equidnas) é ovíparo.

7. Os peixes e os cágados dos anfibios respiran por branquias.

8. Os réptiles caracterízanse por-que teñen o corpo cuberto de escamas e algúns, como as tar-tarugas, teñen cuncha.

INTELIGENCIA MÚLTIPLE ACTIVID. TAREFA PARA DESENVOLVER EN CADA ACTIVIDADE

Espacial 3 Comparar os esqueletos dun peixe e un gorila e enumerar as diferenzas.


COMUNICACIÓN

LINGÜÍSTICA Explicar utilizando os termos científicos adecuados.

Indicar as características dos réptiles. Act. 8.

APRENDER A

APRENDER Clasificar utilizando un criterio determinado.

Clasificar os vertebrados en ovíparos e vivíparos. Act. 6.

Diferenciar entre os vertebrados con branquias ou pulmóns. Act. 7.

DIXITAL Buscar determinada informa-ción na Internet.

Buscar características de diferen-tes grupos de vertebrados. Act. 8.


E ESPÍRITO

EMPRENDEDOR

Comparar estruturas ou fenó-menos biolóxicos.

Comparar a columna vertebral humana e a columna vertebral doutras especies. Act. 5.

EN CIENCIAS E

TECNOLOXÍA Recoñecer diferentes grupos de animais.

Distinguir os grupos en que se clasifican os animais vertebrados. Act. 4.

4-9

As aves caracterízanse porque teñen o corpo cuberto de plu-mas e dúas ás que lles permi-ten voar.


1. Pedirémoslles aos alumnos que clasifiquen estes anmais nun dos cinco grupos de vertebrados:

– Pescadsa, león, gorrión, curuxa, ra, flamengo, crocodilo, tartaruga, salamántiga, serpe, balea, quenlla, esquío, lagarta, tritón, codorniz, coello, bacallau, elefante.

Logo, comprobaremos se o fixeron correctamente escribindo as listxes no encerado.

Solución: Peixes: pescada, que-nalla, bacallau. Anfibios: ra, sala-mántiga, tritón. Réptiles: crocodil, tartaruga, serpe, lagarta. Aves: go-rrión, curixa, flamengo, codorniz. Mamíferos: león, balea, esquío, coello, elefante.


1. Pedirémosllles aos alumnos que lean o seguintes texto:

As baleas viven na auga e non te-ñen pelo, pero son animais ma-míferos porque as súas crías nacen do ventre da ni e aliméntnse o leite que lles proporciona. Ademais, as baleas transormron as súas patas en aletas para adaptarse á vida no mar. Outros animais mamíferos que se daptaron á vida na auga son o cachalote, o golfiño, a foca e o león mariño.

Logo, en grupos reducidos, pedi-rémoslles que escollan e busquen información e imaxes sobre algunh das especies de mamíferos mari-ños que existen.

Cada grupo encherá unha cartolina con toda a información que en-con-tre e ao final colgaranse todas nun mural.


ANOTACIÓNS

.....................................................

.....................................................

.....................................................


■ http://www.tiching.com/63686 − Páxina web que explica que son e como se clasifican os animais vertebrados (mamíferos, aves, peixes...), as partes do corpo dun mamífero e as dunha ave. Tamén explica as clases de mamíferos e aves, os marsupiais, como é o peteiro das aves e a metamorfose da ra.

■ http://www.tiching.com/734898 − ODE para traballar o vocabulario específico sobre os animais vertebrados: características, clasificación, tipos, esqueleto, reprodución,...

LIBRO DIXITAL



4-10


■ A finalidade deste apartado é estudar exhaustivamente un ver-tebrado: a xirafa. Para isto:

● Recoñeceremos as característi-cas das xirafas.

● Caracterizaremos as funcións de reprodución, relación e ali-mentación das xirafas.

● Observaremos e comentaremos ditas funcións mediante imxes.


1. As afirmacións verdadeiras son:

A xirafa é un animal salvaxe.

A xirafa é un mamífero ru-minante.

As xirafas dormen de pé.

Un dos maiores inimigos das xirafas é o león.


1. Entraremos na seguinte páxina web sobre as xirafas e realizare-mos diferentes actividades cos a-lumnos:


1) Entre todos, entraremos no a-partado "Características da xi-rafa", leremos o texto e logo pedirémoslles aos alumnos que anoten as características máis importantes deste mamífero no seu caderno de traballo.

2) En grupos de catro, entrarán no apartado "Tipos de xirafas" e farán unha descrición dos dife-rentes tipos de xirafas que exis-ten.

3) Por parellas, entrarán no apar-tado "Anatomía da xirafa". Daré-moslles unha cartolina e nela debuxarán unha xirafa anotando todas as partes do seu corpo indicadas neste texto.

Se o cremos oportuno, fotoco-piaremos a xirafa da seguinte páxina web e pasarémosllela aos alumnos para que a peguen na cartolina:


4) Individualmente, entrarán no apartado "Cría e reprodución da xirafa" e farán un resumo no seu caderno de traballo.


COMUNICACIÓN

LINGÜÍSTICA Escribir frases con vocabulario científico.

Realizar unha lectura compren-siva dun texto.

Interpretar frases con termos científicos para seleccionar e copiar aquelas que sexan verda-deiras. Act. 1.

Interpretar un texto sobre unha característica da xirafa. A pelaxe da xirafa.

APRENDER A

APRENDER Relacionar accións e funcións vitais dos animais.

Asociar un comportamento ou un feito cunha función vital da xirafa. Act. 1.

DIXITAL Buscar información na Internet. Buscar información na Internet ou outras fontes sobre como beben as xirafas. Explorador @dixital.


E ESPÍRITO

EMPRENDEDOR

Valorar a información dispoñible sobre un tema.

Recoñecer as afirmacións que son verdadeiras nunha serie de frases. Act. 1.

EN CIENCIAS E

TECNOLOXÍA Recoñecer as características dun mamífero.

Identificar as principais caracte-rísticas físicas e vitais da xirafa. Act. 1.

4-11

Solución: Actividades individuais e colectivas.

2. En grupos de catro ou cinco pedirémoslle a cada un que busque na Internet imaxes de xirafas e do hábitat onde viven.

Cada grupo imprimiraas e recor-taraas e logo pegarémolas todas nun mural na clase.

Ao final, comentaremos entre todos as diferentes características das xi-rafas, que se poderán apreciar nas distintas imaxes que achegaron os alumnos.



1. En grupos reducidos, pediré-moslles aos alumnos que inventen un conto curto cuxo protagonista sexa unha xirafa ou una familia de xirafas.

Cada grupo deberá escribir o conto como se fora o guión para unha o-bra de teatro.

Segundo o tempo do que dispoña-mos, poden ler cada conto en voz alta ante o resto dos compañeiros ou, se é o caso, podémoslles pro-por que representen o conto como se fora unha obra de teatro.


Educamos en valores

■ Aproveitamos o traballo en gru-po para destacar a importancia de traballar de forma cooperativa:

– Veremos que se pode aprender do traballo dos compañeiros.

– Sinalaremos a importancia de escoitra os nenos e nenas do equipo e de contrastar as súas opinións coas propias para en-riquecelas.

ANOTACIÓNS

.....................................................

.....................................................

.....................................................

.....................................................

.....................................................

.....................................................


■ http://www.tiching.com/495273 − Vídeo de "Bioenciclopedia.com" con información sobre a xirafa para saber un pouco máis acerca das súas características, hábitat e os perigos aos que se enfronta.

■ http://www.tiching.com/495274 − Vídeo de Youtube onde podemos observar o comportamento e as relacións que ten unha xirafa pequena coa súa manda.

LIBRO DIXITAL



4-12


■ O obxectivo desta dobre páxina e da seguinte é introducir os mé-todos de clasificación dos animais. Para isto:

● Identificaremos a través de ima-xes algúns animais da fauna ga-lega.

● Aprenderemos a clasificar al-gúns animais galegos.

● Intepretaremos unha clave de clasificación baseada nas carac-terísticas físicas dos ani-mais.


1. As respostas á clave de clasi-ficación son as seguintes:

O verme é o único animal que non ten patas.

Son invertebrados o verme e a bolboreta. Son vertebrados, a ra verde, o paporroibo e o raposo.

Se os animais teñen plumas é que son aves.

Unha libélula colocariámola no lugar da bolboreta, xa que ten patas, ten ás pero non ten plu-mas.

Como esta clave de clasifica-ción non separa animales verte-brados de invertebrados, neste lugar poderiamos pór calquera animal que tea patas, pero non tea nin ás nin pelo. Por exem-plo, calquera outro anfibio (sa-po, salamántiga, tritón), pero ta-mén calquera réptil con patas (porque non fala en ningún momento de escamas), e inclu-so invertebrados que nonteñan ás (crustáceos, miriápodos, a-rácnidos).

2. As relacións son as que indi-camos a continuación:

1 - ra verde / 2 - bolboreta / 3 - paporroibo / 4 - raposo / 5 - verme.


1. Propomos facer outra clave de clasificación de forma colectiva.

Para isto, buscaremos as seguintes fotos de animais: miñoca, serpe, a-


Espacial 2 Relacionar distintas imaxes co animal que lles corresponde.


COMUNICACIÓN

LINGÜÍSTICA Utilizar termos científicos ade-cuados.

Escribir unha clave de clasifi-cación empregando o vocabulario científico apropiado. Act. 1.

DIXITAL Traballar cunha clave de clasi-ficación.

Interpretar unha clave de deter-minación de animais. Unha clave de clasificación.

APRENDER A

APRENDER Comparar características de diferentes especies.

Distinguir algunhas características que permitan diferenciar unhas especies doutras. Act. 1.


E ESPÍRITO

EMPRENDEDOR

Organizar a información en claves de clasificación.

Construír conxuntos encaixados que permitan clasificar un grupo dado de especies. Act. 1.

EN CIENCIAS E

TECNOLOXÍA Utilizar claves de clasificación de animais.

Clasificar algunhas especies utili-zando unha clave de elaboración propia. Act. 1.

4-13

bella, gorrión, cogombro de mar, esquío, morcego, sapo e crocodilo.

1) A primeira separación será se o animal ten patas ou non ten patas:

Animais

Non ten patas ten patas

Con este primeiro criterio de sepa-ración, os animais quedarán cla-sificados así:

– Non ten patas: miñoca, serpe, cogombro de mar.

– Ten patas: abella, gorrión, es-quío, morcego, sapo e crocodilo.

2) A segunda separación, no caso dos que non teñen patas será: a-nimal terrestre ou acuático.

– Terrestre: miñoca, serpe.

– Acuático: cogombro de mar.

Neste caso, separamos os dous a-nimais terrestres en invertebrado (miñoca) e vertebrado (serpe).

E no caso dos animales que teñen patas será: ten ás ou non ten.

– Ten ás: abella, gorrión, morce-go.

– Non ten ás: esquío, sapo, cro-codilo.

3) A terceira separación, para os que teñen ás, será: ten plumas ou non ten.

– Ten plumas: gorrión.

– Non ten plumas: abella, mor-cego.

E no caso dos que non teñen ás se-rá: ten iene elo ou non.

– Ten pelo: esquío.

– Non ten pelo: sapo, crocodilo.

4) Finalmente, poderiamos crear dúas separacións máis: No caso dos que teñen ás pero non teñen plumas, podémolos separar en in-vertebrado e vertebrado:

– Invertebrado: abella.

– Vertebrado: morcego.

No caso dos que non teñen ás e tampouco teñen pelo, podémolos separar en: ten escamas ou non ten escamas.

– Ten escamas: crocodilo.

– Non ten escamas: sapo.


■ http://www.tiching.com/734899 − Páxina da Wikipedia en galego, para coñecer os animais que viven en Galicia. Contén enlaces a listaxes de determinados grupos, así como exemplos de extincións e reintroducións. Proporémoslles aos alumnos as seguintes actividades:

– Que fagan unha listaxe dos animais que se extinguiron en Galicia.

– Que entre na listaxe de aves de Galicia e busquen información e imaxe sobre tres delas.

– Que entre na listaxe de anfibios de Galicia e busquen información e imaxes sobre dous deles.

LIBRO DIXITAL



4-14


■ O obxectivo deste apartado é seguir o estudo dos métodos de clasificación dos animais:

● Identificaremos un grupo de ani-mais atendendo aos criterios de clasificación.

● Interpretaremos unha clave de clasificación dicotómica.

● Aprenderemos a elaborar unha clave de clasificación.


Practica... Como elaborar unha...

Actividade colectiva. Resolvemos a actividade, a modo de exemplo:

Propomos buscar as seguintes catro fotos de mamíferos: golfiño, oso, morcego e cabalo.

Antes de realizar a clave de clasi-ficación, é recomendable coñecer as características principais de ca-da un destes mamíferos. Así será máis fácil escoller os criterios a-decuados:

Golfiño (Delphinus delphis): ma-mífero mariño coas extremidades transformadas en aletas, vivíparo, carnívoro, nadador.

Oso (Ursus arctos): mamífero te-rrestre, vivíparo, omnívoro, con pelo.

Morcego (Pipistrellus pipistrellus): mamífero terrestre, vivíparo, car-nívoro (insectívoro), con pelo, coas extremidades superiores tranfor-madas en ás, voador.

Cabalo (Equus ferus caballus): mamífero terrestre, vivíparo, herbí-voro, con pelo, corredor.

Respecto aos nomes científicos destes catro animais, puxemos entre parénteses os máis comúns, xa que hai moitas especies de golfiños, osos e morcegos.

A clave de clasificación con estes animais debería ser parecida á seguinte:

1) A primeira separación será se o animal ten patas ou non ten patas:

Animais

non ten patas ten patas

Con este primeiro criterio de separación, os animais quedarán


Espacial Practica... Elaborar unha clave de clasificación propia a partir de instrucións.


COMUNICACIÓN

LINGÜÍSTICA Utilizar termos científicos ade-cuados.

Identificar características dos animais

Recoñecer o termo “clave dico-tómica” e interpretar a estrutura dunha clave deste tipo. As claves dicotómicas.

DIXITAL Traballar cunha clave de clasi-ficación.

Utilizar recursos dixitais.

Seguir uns pasos para elaborar unha clave de clasificación. Prac...

Acceder a un recurso en liña para aprender máis sobre as claves de clasificación. Explorador...

APRENDER A

APRENDER Comparar características de diferentes especies.

Seguir instrucións.

Elaborar unha clave de clasifica-ción de especies a partir dunhas instrucións. Practica...


E ESPÍRITO

EMPRENDEDOR

Organizar a información en claves de clasificación.

Elaborar unha clave de clasifica-ción propia a partir dunha serie de pautas. Practica...

4-15

clasificados así:

– Non ten patas: golfiño.

– Ten patas: morcego, oso e cabalo.

2) A segunda separación, no caso dos que teñen patas será: animal terrestre ou voador. ten patas

terrestre voador

Así quedan os seguintes grupos:

– Terrestre: oso, cabalo.

– Voador: morcego.

3) Finalmente, a terceira separaci-ón, para os dous animais terrestres estaría relacionada co réxime ali-mentario:

terrestre

omnívoro herbívoro

Quedando separados así:

– Omnívoro: oso.

– Herbívoro: cabalo.

Tras realizar esta clasificación podemos preguntarlles aos alum-nos se se lles ocorren outras carac-terísticas para clasificar estes catro animais.

– Empezar polo réxime alimen-tario, por se teñen ás ou non, por se son terrestres ou acuá-ticos...

Será interesante remarcar que esta clasificación non é científica. A co-rrecta sería empezar coa separa-ción por orde ou familia, para logo chegar ata a especie.


1. En grupos de catro, propo-rémoslles aos alumnos que fagan unha clave de clasificación cos a-nimais de Galicia que traballaron no apartado 5 do libro de texto.

Darémoslles unha cartolina, e nela deberán debuxar a clave dicotó-mica e pór ao final as fotografías dos 10 animais indicados, que se poden baixar da Internet.

Ao final, comentaremos as diferen-tes claves dicotómicas entre todos e escolleremos as mellores.



■ http://www.tiching.com/677408 − Páxina web onde os alumnos poderán repasar a clasificación dos animais: clases, subclases e características.

■ http://www.tiching.com/496129 − Nesta páxina web o alumnado encontrará unha aplicación interactiva dunha clave dicotómica de clasificación de vertebrados. Escolleremos un animal, por exemplo o canguro, e clasificarémolo coa axuda desta clave de clasificación.

LIBRO DIXITAL



4-16


COMUNICACIÓN

LINGÜÍSTICA Realizar lecturas comprensivas de textos.

Utilizar o vocabulario científico adecuado.

Interpretar as expresións con-tidas nun texto sobre a vaca. Act. 5.

Escribir o nome e as partes do corpo dun animal escollido en-tre tres. Act. 4.

APRENDER A

APRENDER Interpretar esquemas. Copiar e analizar un mapa con-

ceptual sobre os animais. Act. 1.

CONCIENCIA E

EXPRESIÓNS

CULTURAIS

Debuxar elementos naturais. Realizar un debuxo dun animal determinado. Act. 4.


E ESPÍRITO

EMPRENDEDOR

Valorar unha serie de afirma-cións.

Corrixir as afirmacións falsas dunha serie de frases propostas. Act. 3.

DIXITAL Utilizar aplicacións informáticas. Introducir un texto no ordenador e substituír determinadas expre-sións por outras. Act. 5.

EN CIENCIAS E

TECNOLOXÍA Identificar animais. Recoñecer os animais que non

pertencen a un determinado gru-po. Act. 6.


Repaso o aprendido

1. Os alumnos deberán copiar o mapa conceptual no seu ca-derno de traballo. Despois, co-mentarémolo entre todos.

2. As frases completas son as que indicamos a continuación:

Os animais que teñen columna vertebral son os vertebrados, os que carecen dela denomínanse invertebrados.

Todos os vertebrados posúen ósos e unha columna vertebral, formada por vértebras.

O corpo dos insectos está dividido en cabeza, tórax e abdome.

O corpo dos vertebrados está dividido en cabeza, tronco e extremidades.

Os peixes son animais verte-brados. O seu corpo está cuber-to de escamas e a súas extre-midades convertidas en aletas.

O corpo das aves está cuberto de plumas. A súas extremida-des dianteiras convertidas en ás.

3. As afirmacións verdadeiras son as seguintes:

Os anélidos, os moluscos e os artrópodos son animais inverte brados.

Para clasificar os animais utilí-zanse claves de clasificación.

4. O animal que é ao mesmo tem-po invertebrado, artrópodo, om-nívoro e ovíparo é o can-grexo.

O debuxo é de realización per-soal. A modo de exemplo:

5. O texto cos termos máis apropiados é o seguinte:

4-17

A vaca é un animal vertebrado. É un animal herbívoro: come herba do campo ou pensos e forraxe nas granxas. A vaca é un animal vivíparo. Nas granxas tradicionais, o leite extráese de forma manual. Na industria, o leite extráese de forma mecani-zada.

6. Os intrusos son o bufo, que é un ave, e o lagarto, que é un ré-ptil.


1. Faremos grupos de catro alum-nos, entregarémoslles unha cartolina e proporémoslles a seguinte acti-vi-dade:

– Copiade o mapa conceptual da actividade 1 na cartolina.

– Buscade imaxes na Internet que sirvan para ilustrar o mapa con-ceptual.

– Enganchade cada imaxe ao lado da etiqueta corresponden-te.

Logo, colgaremos as cartolinas de cada grupo nun mural e irémolas comentando co resto da clase.



1. Darémoslle a cada alumno o nome dun animal.

Seguidamente, pedirémoslles que sen revelar o nome a ningún dos seus compañeiros, escriban todas as características que coñecen do seu animal.

Se o cremos necesario, podémos-lles deixar algunha enciclopedia de animais ou que consulten na Inter-net.

Despois, cada alumno deberá ler as características do seu animal e o resto de compañeiros deberao a-diviñar.

Solución: Actividade persoal.

ANOTACIÓNS

.....................................................

.....................................................


■ http://www.tiching.com/613209 − Imaxe con diferentes tipos de animais que nos servirá para repasar os diferentes grupos co alumnado. Proporémoslles preguntas do estilo:

– En que dous grupos están divididos estes animais? Que grupos de animais vertebrados recoñeces? E de animais invertebrados?

– A que grupo de animais pertence o ser humano? E a xoaniña? E a miñoca? E a estrela de mar?...

LIBRO DIXITAL



4-18


Avalío os meus logros

1. A táboa completa con todos os sentidos é:

2. No primeiro grupo sobra a pi-tuitaria que corresponde ao ol-facto e o resto ao oído. No se-gundo grupo sobran as papilas gustativas que corresponden ao gusto e o resto á vista.

3. As relacións das frases son: a - tacto, b - oído, c - gusto, d - vista, e - olfacto.

4. Respostas persoais.

Tes febre e estás enfermo: Ir ao médico, repousar e tomar as medicinas indicadas:


Avalío..., 7 Ler un poema sobre plantas e responder preguntas.

Avalío..., 9 Interpretar e ordenar frases sobre a nutrición vexetal.

Lingüística

Practico..., Act. 2

Describir a textura, a forma, a cor, a consistencia e o sabor dun tomate.

Avalío..., 10 Copiar o debuxo dunha flor e indicar as súas partes. Espacial

Practico..., Act. 2

Consultar o Explorador@dixital para saber como cultivar tomates.

Avalío..., 5 Elaborar e completar fichas sobre hábitos saudables. Intrapersoal

Practi..., 1 Indicar as precaucións para plantar tomates.

Interpersoal Practi..., 4 Debater e reflexionar sobre unha ensalada.


COMUNICACIÓN

LINGÜÍSTICA Coñecer vocabulario científico.

Realizar lecturas comprensivas de textos.

Elaborar breves textos.

Relacionar os sentidos coa súa definición. Avalío..., Act. 3.

Escribir unha lista da compra. Avalío..., Act. 6.

Interpretar un poema. Ava..., A. 7.

Redactar breves respostas a pre-guntas. Aval..., 11; Practi..., 2, 5, 6.

Ordenar frases. Practico..., A. 3.

APRENDER A

APRENDER Relacionar elementos.

Organizar a información.

Indicar que debemos facer en dis-tintas situacións. Practico..., A. 4.

CONCIENCIA E EXPR. CULTURAIS

Valorar manifestacións artísti-cas e literarias.

Expresarse creativamente.

Copiar e interpretar un poema so-bre plantas. Practico..., A. 7.

Describir aspectos dun tomate con riqueza expresiva. Prac..., 2.


E ESP. EMPRENDEDOR Participar activamente e con iniciativa.

Identificar e escribir precaucións para plantar tomates. Practi..., 1.

DIXITAL Buscar información na Internet Informarse sobre os tomates. Explorador@dixital; Prac...¸ A. 4.

sentido órgano permite percibir

vista ollos formas, tamaños,

cores

olfacto nariz olores

tacto pel temperatura,

textura

gusto lingua sabores

oído oídos sons

4-19


■ http://www.tiching.com/724290 – Unidade didáctica con aplicacións interactivas coa que os alumnos poderán traballar e repasar os distintos sentidos do corpo humano. Divídese en cinco apartados:

1. Órgano da vista, 2. Órgano do oído, 3. Órgano do gusto, 4. Órgano do tacto e 5. Órgano do olfacto.

En cada apartado (ou sentido), primeiro encontramos unha explicación teó-rica dos diferentes órganos e as súas funcións e logo diferentes actividades relacionadas co coidasdo dos sentidos e cos conceptos aprendidos.

Actividades de refuerzo

1. Pediremos a los alumnos que nos digan si estas afirmaciones son verdaderas o falsas. Luego, entre todos, corregiremos las frases falsas.

1. Tenemos cuatro sentidos, la vista, el olfato, el gusto y el sentido del oído.

2. As enfermidades infecciosas son as producidas pola entrada de microorga-nismos no noso corpo.

3. Los seres vivos están divididos en cinco reinos: animal, vegetal, hongos, protoctistas y monera.

4. El pistilo es un órgano en forma de botella que contiene los granos de polen.

5. Os insectos pertencen ao grupo dos artrópodos. Todos teñen seis patas e dúas antenas.

Solución: 1. Falsa. Tenemos cinco sentidos, falta el tacto. / 2. Verdadera. / 3. Verdadera. / 4. Falsa. La parte más abultada del pistilo se llama ovario y en su interior se encuentran los óvulos. / 5. Verdadera.

Recéitanche un xarope: tomalo.

Atópaste mal: ir ao médico.

Fas unha ferida: limpala con au-ga, definfectala con povidona iodada e deixala ao descuberto, se non sangra.

5. Actividade persoal.

6. Actividade persoal que depen-derá dos alimentos que escriba o alumno.

7. O título do poema é de resposta persoal. A modo de exemplo: A planta. As tres partes caracte-rísticas son:

Raíz: fixa a planta ao chan. A-demais é a encargada de ab-sorber a auga e os sales mine-rais que servirán para fabri-car o seu alimento.

Talo: Encárgase de soster a planta sobre o chan e de distri-buír a auga, os sales minerais e o alimento por toda a planta. Do talo brotan as ramas e tamén brotan as follas.

(Continúa na páxina 4-19)

4-20

pero tamén pulgóns, arañas ou chinches. Entre as enfermidades máis comúns son as causadas por fungos ou bacterias.

3. As frases ordenadas son: 5. Os grans de pole despréndense dos estamees. / 2. Os grans de pole caen no pistilo e fecundan o óvulo. / 1. O óvulo transfórmase en semente. O pistilo forma o froito. / 4. O froito contén a semente. Cando madura, ábrese e saen as sementes. / 3. As sementes xerminan e for-man unha nova planta, se a humidade e a tempera-tura son as adecuadas.

4. Respostas persoais. A modo de exemplo:

Dependerá dos gustos que teñan os alumnos. Os ingredientes teñen aspecto fresco e saudable. Sí, os ingredientes da ensalada pertenen á dieta medite-rránea.

Pertenen aos alimentos frescos.

Actividade de investigación persoal. A modo de exemplo, propomos: os tomates pódense conservar en seco (cortalos, engadirlles un pouco de sal e deixalos secar ao sol durante 5-6 días; despois gardalos nun lugar seco e fresco), no conxelador (deste modo, conservarase o sabor fresco e todos os seus nutrientes) ou ben facer conservas, marmela-das ou confituras (a base de hervilos ao baño maría e logo engadirles aceite, sal, azucre ou outros condi-mentos).

5. As respostas ás preguntas son:

Pato: vertebrado, ave, ovíparo, sen metamorfose e adaptado ao medio acuático, plumas hidrófobas e patas palmeadas.

Peixe: vertebrado, peixe, ovíparo, sen metamorfose e adaptado ao medio acuático, con aletas e bran-quias.

Ra: vertebrado, anfibio, ovíparo, con metamorfose, adaptado ao medio acuático.

Tartaruga: terrestre: vertebrado, réptil, ovíparo.

Xabaril: vertebrado, mamífero, vivíparo.

Saltón, formigas, escarabello, bolboreta e mosca: invertebrados, artrópodos, insectos, con metamor-fose.

Araña: invertebrado, artrópodo, arácnido. Sen meta-morfose.

Caracol: invertebrado, molusco. Sen metamorfose.

6. As respostas son as seguintes:

O granito contén tres minerais, cuarzo, feldespato e mica.

A lousa é de cor negra ou gris escura. A lousa é unha rocha metamórfica formada pola compactación de arxilas. A lousa pódese separar en láminas finas e utilízase para construír tellados. Esta característica chámase lousidade.

(Vén da páxina 4-19)

7. (Cont.) Follas: brotan dos talos ou das pólas e son de cor verde. Nelas lévase a cabo a respiración e a fabricación do alimento para a planta.

8. A resposta correcta é a d. As plantas obteñen a súa enerxía da luz do Sol.

9. A orde é a seguinte: b - d - c - e - a.

10. A función da flor é a reprodución da planta. Actividade persoal de debuxo. O debuxo deberá ser como o da páxina 54 do libro de texto. / A parte da flor que se converte en froio é o pistilo.

11. Resposta persoal. Non, porque pertenen a unha especie distinta polo que non se poden reproducir entre eles e dar organismos viables.

12. Animais vertebrados: troita, gato, anfibios, réptiles, a-ves, ourizo / Animais invertebrados: ostra, celen-téreos, lesma, moluscos, anélidos, lura.

Practico competencias

1. As precaucións serán: Agacharse correctamente, non coller excesivo peso, pór guantes para protexer as mans, non xogar coas ferramentas.

2. Actividade de consulta ao explorador dixital. A modo de exemplo: Para plantar tomate ao aire libre a mellor época do ano é entre o 1 de xuño e o 30 de setembro. Se é de invernadoiro, pódese plantar todo o ano. É un cultivo de regadío porque obtén auga do rego, xeralmente por goteo.

Podemos enriquecer o solo cun fertilizante orgánico, xa sexa esterco animal ou compost caseiro.

E tamén un fertilizante composto N-P-K (nitróxeno, fósforo, potasio).

A mata de tomate necesita para crecer, unha tem-peratura óptima durante o día de 20-30ºC e de 12-17ºC durante a noite, así como unhas condicións de humidade relativa entre 60-80% e un solo solto de textura silícea e arxilosa, ricos en materia orgánica e cun pH entre 5-7. Florece ao cabo dunhas 8 se-manas. A flor é de cor amarela. Os tomates pó-dense empezar a recolectar ás 10 ou 12 semanas despois da sementeira. O froito chámase tomate.

As follas da tomateira son compostas e impa-ripinnadas, presentando de 7 a 9 foliolos. Teñen forma lanceolada e os bordes son dentados. Ac-tividade persoal de debuxo.

Un tomate é unha baia de forma globular, verde can-do é novo e vermello a medida que vai ma-durando, cuxo peso pode oscilar entre os 5 e 500 gramos segundo a variedade. No interior contén nu-merosas sementes.

Todos os tomates non teñen o mesmo tamaño. A causa do seu mal estado pode ser: pragas de insectos, sobre todo bolboretas cuxas larvas danan a planta,

SOLUCIÓNS (continuación)

4-21


TICHING WEBS

http://www.tiching.com/63686 http://clic.xtec.cat/db/act_es.jsp?id=3283

http://www.tiching.com/495181 https://www.youtube.com/watch?v=o4VAliLhSzI

http://www.tiching.com/495201 https://www.youtube.com/watch?v=xV03wSM6qYA

http://www.tiching.com/495271 http://www.jirafapedia.com/

http://www.tiching.com/495272 http://www.jirafapedia.com/wp-content/uploads/2012/08/giraffe-coloring-5.jpg

http://www.tiching.com/495273 https://www.youtube.com/watch?v=KaZRdhfXyzk

http://www.tiching.com/495274 https://www.youtube.com/watch?v=qs2PHEA2a2c

http://www.tiching.com/496129 http://recursostic.educacion.es/secundaria/edad/1esobiologia/1quincena11/imagenes1/clave.swf

http://www.tiching.com/613209 http://media.showmeapp.com/files/440517/pictures/thumbs/899398/last_thumb1367261229.jpg

http://www.tiching.com/677401 http://clic.xtec.cat/db/jclicApplet.jsp?project=http%3A%2F%2Fclic.xtec.cat%2Fprojects%2Finvert%2Fjclic%2Finvert.jclic.zip&amp%3Blang=es&amp%3Btitle=Animales+invertebrados

http://www.tiching.com/677406 https://www.youtube.com/watch?v=x7cX2cjFunw&feature=player_embedded

http://www.tiching.com/677408 http://thales.cica.es/rd/Recursos/rd99/ed99-0040-02/clasific.html

http://www.tiching.com/686591 http://centros.edu.xunta.es/cuntiscpi/invertebrados/invertebrados.html

http://www.tiching.com/688389 https://www.youtube.com/watch?v=QyRlnE3joNg

http://www.tiching.com/724290 http://www.juntadeandalucia.es/averroes/carambolo/WEB%20JCLIC2/Agrega/Medio/El%20cuerpo%20humano/Los%20sentidos/contenido/index.html

http://www.tiching.com/734804 https://www.youtube.com/watch?v=3H-1FJNxiH8

http://www.tiching.com/734897 http://www.casadasabellas.com/index.html

http://www.tiching.com/734898 https://www.edu.xunta.es/espazoAbalar/sites/espazoAbalar/files/datos/1363693614/contido/vocabulario_animais_vertebrados.html

http://www.tiching.com/734899 https://gl.wikipedia.org/wiki/Fauna_de_Galicia

http://recursostic.educacion.es/secundaria/edad/1esobiologia/1quincena11/imagenes1/clave.swf

http://media.showmeapp.com/files/440517/pictures/thumbs/899398/last_thumb1367261229.jpg

http://clic.xtec.cat/db/jclicApplet.jsp?project=http%3A%2F%2Fclic.xtec.cat%2Fprojects%2Finvert%2Fjclic%2Finvert.jclic.zip&amp%3Blang=es&amp%3Btitle=Animales+invertebrados

http://www.juntadeandalucia.es/averroes/carambolo/WEB%20JCLIC2/Agrega/Medio/El%20cuerpo%20humano/Los%20sentidos/contenido/index.html

https://www.edu.xunta.es/espazoAbalar/sites/espazoAbalar/files/datos/1363693614/contido/vocabulario_animais_vertebrados.html

© V

ICEN

S V

IVE

S

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

ANOTACIÓNS

© V

ICEN

S V

IVE

S

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

ANOTACIÓNS NOTES

© V

ICEN

S V

IVE

S

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

ANOTACIÓNS

Documents

01 G Naturais 4 OD - auladecarmela.comauladecarmela.com/wp-content/uploads/2018/10/Naturais_4_Guia_T_01_07-4.pdf · 1. Pedirémoslles aos alumnos que, por parellas, indiquen se as