A Guerra Civil española na obra dos escritores exiliados ... · (1979), de Antón Alonso Ríos 2, os dous libros de memorias carcerarias de Xerardo Díaz (Os que non morreron, 1982,

A Guerra Civil española

na obra dos escritores exiliados galegos

María Xesús Lama López

Formas de citación recomendadas

1 | Por referencia a esta publicación electrónica*Lama López, maría Xesús (2011 [2006]). “a Guerra Civil española na

obra dos escritores exiliados galegos”. Anuario Grial de Estudos Litera-

rios Galegos: 2006, 38-53. reedición en poesiagalega.org. Arquivo de

poéticas contemporáneas na cultura. <http://www.poesiagalega.org/arquivo/ficha/f/1141>.

2 | Por referencia á publicación orixinal

Lama López, maría Xesús (2006). “a Guerra Civil española na obra dosescritores exiliados galegos”. Anuario Grial de Estudos Literarios Ga-

legos: 2006, 38-53.

© O copyright dos documentos publicados en poesiagalega.org pertence aos seus autores e/ou

editores orixinais.

* Edición dispoñíbel desde o 31 de agosto de 2011 a partir dalgunha das tres vías seguintes: 1) arquivo

facilitado polo autor/a ou editor/a, 2) documento existente en repositorios institucionais de acceso

público, 3) copia dixitalizada polo equipo de poesiagalega.org coas autorizacións pertinentes

cando así o demanda a lexislación sobre dereitos de autor. En relación coa primeira alternativa,

podería haber diferenzas, xurdidas xa durante o proceso de edición orixinal, entre este texto en

pdf e o realmente publicado no seu día. O GAAP e o equipo do proxecto agradecen a colaboración

de autores e editores.

A Guerra Civil española na obrados escritores exiliados galegos

MARÍA XESÚS LAMA LÓPEZUniversidade de Barcelona

Anuario Grial de Estudos Literarios Galegos (2006): 38-53

Aliteratura galega dos exiliados constitúe uncorpus marcado por unhas peculiaridadesaínda dificilmente asimiladas pola nosa

historiografía literaria. A presenza das figuras máisconsideradas desde o canon da Galicia interior ápar dos escritores que produciron a súa obra dentrodo territorio nacional parece indicar a asimilaciónnatural dun fenómeno con problemas específicosque poden mesmo poñer en cuestión a definicióndo sistema literario galego nun momento deter-minado. González Millán (2004) sinalou con grandeacerto unha serie de cuestións abertas arredor daliteratura do exilio, entre as cales non é menor atemporal suspensión do criterio filolóxico, ou odesenvolvemento dos xéneros. Trátase de dúascuestións que están a flotar constantemente sobre oestudo que aquí se pretende achegar á volta dunaspecto moi concreto da produción do exilio, unmotivo temático que nos conduce á análise, ásreflexións e ás vivencias arredor da causa traumáticado propio exilio: o reflexo literario da experienciada Guerra Civil.

O estudo da literatura do exilio de xeitodiferenciado parte da consideración de que a creaciónliteraria está marcada pola acción duns factoresextraliterarios que inciden sobre a produción artística,condicionando non só a obra, senón o propio acto decreación, que se ve impulsado por un sentimento dedeber cara á comunidade, se cadra aínda máis quepola necesidade interior de comunicación. Estaconsideración, que de primeiras pode parecer dis-cutible atendendo só á obra dos autores máis ca-nónicos e consagrados, confírmase plenamente setemos en conta o conxunto da produción do exilio,na que destaca a abundancia de textos me-morialísticos que, ademais, nunha alta porcentaxepertencen a autores que non produciron, ou apenasproduciron, obras doutros xéneros. Os autores dememorias case nunca son escritores cunhatraxectoria ampla e, aínda que con moita frecuenciaamplían o relato ao período vital como se dunhaautobiografía se tratase, mesmo nestes casos avivencia da guerra é central e, en certo xeito,relátanse as experiencias previas para explicar a súaposición no momento do conflito, e as posteriorescomo unha consecuencia inevitable deste.

O estudo céntrase na análise dun aspecto moi concreto da pro-dución do colectivo de exiliados que, de feito, implica a análisede como se plasma literariamente a causa dese mesmo exilio: oreflexo literario da contenda civil española. Pártese da acciónduns factores extraliterarios que inciden sobre a produciónartística, condicionando non só a obra, senón o propio acto ensi da creación, que se ve impulsado por un sentimento de deberfronte á comunidade. Estúdase ata que punto a temática con-diciona as características formais do texto (autodiexético,memorialístico, etc.) e mesmo as condicións de produción etransmisión do mesmo (medo, autocensura, publicacións sero-dias, recepción marxinal).

This study analyses a very specific aspect of the production of agroup of exiles. In fact, it considers how the causes for this exile areexpressed literarily: the literary reflection of the Spanish Civil War.I begin by looking at some extra-literary factors that affect artisticproduction, conditioning not only the work, but also the act of cre-ation, which is driven by a feeling of obligation towards the com-munity. I examine until what point these themes condition thetext’s formal characteristics (self-diegetic, memoirist, etc) as well asthe conditions of the text’s production and transmission (fear, self-censorship, late publications and marginal reception).

Cada exiliado é un Ulises en camiño cara a Ithaca.Mircea Eliade

2 03 Chus Lama:2 00- Olga Castro 5/2/08 18:40 Página 38


É innegable que nestas circunstancias os textosliterarios por unha parte se volven documentosmorais e, por outra poden adquirir o significado dematerial que ilustra determinadas circunstanciassociais e políticas. Así e todo, desde a perspectiva daanálise literaria a cuestión non é cánta informaciónnos proporciona un determinado texto sobre unhadeterminada situación historico-política (que seríao interese prioritario dos historiadores), senón cómoesa situación condicionou, estruturou e influenciou oestilo dese texto. Trátase de determinar algo tancomplexo como a intervención da situación históricano texto ou, de xeito máis amplo, nun sistema ounun subsistema literario concreto, posto que ascircunstancias da produción, difusión e recepción dostextos tamén se revisten de certas peculiaridadesa causa do enfrontamento da Guerra Civil e tamén acausa do seu resultado.

A pesar de que unha lectura diglósica daprodución do exilio non parece ser o criterio máisaxeitado (González-Millán 2004), este estudo vaisecentrar fundamentalmente na produción en linguagalega, en primeiro lugar porque o corpus afectadoaínda foi escasamente analizado e debe encontraro seu posto dentro do sistema literario galego, perotamén pola necesidade de delimitar esta primeiraachega que será só unha porta aberta para futurosestudos que necesariamente deben complementala.Así e todo, este propósito encóntrase con dificultadescando se comenta a obra de autores, como LorenzoVarela, que cultivan esta temática especialmente nasúa produción en castelán, ou cando no xéneromemorialístico temos que excluír obras como as deMariví Villaverde, de Emilio González López oude Isabel Ríos por estaren escritas en castelán,cando relatan, desde outra perspectiva, feitosparalelos aos explicados noutras obras que seránaquí comentadas. Por iso, as referencias a algunhasobras en castelán intimamente relacionadas coasproducións galegas será inevitable. Por outrabanda, a definición do que se pode considerarpropiamente literatura de exilio tamén dificulta otrazado de fronteiras claras. Algúns autores, comoEmilio Pita ou Ramón Rey Baltar, non entrarían nanómina dos exiliados por ser a súa chegada a Amé-rica previa á Guerra Civil, malia que a súa claraposición política e o compromiso na axuda á Españarepublicana desde o comezo da guerra faría im-posible pensar nun regreso á terra nativa. Perotemos outros casos problemáticos, como é o deXerardo Díaz, que marchou a Montevideo no 1951despois de saír da cadea e ante a imposibilidade deencontrar medios de supervivencia en Galicia,afogado pola inhabilitación profesional que pesabasobre el. Ou mesmo o de Ramón de Valenzuela,que só pode marchar en 1944, cando sae da cadeana que o confinaran despois de que a Gestapo o

E S T U D O S

Este artigo está elaborado a partir do relatorio presentado no47 Annual Convention of the Midwest Modern LanguageAssociation (Milwaukee, Wisconsin; 10-13-XI-2005).

*


Valenzuela, O silencio redimido (1976) de SilvioSantiago e Terra coutada (1990) de Antón FernándezPérez.Moito máis amplo é o elenco das autobiografíasou as memorias, que inclúen obras como O señorAfranio ou como me rispei das Gadoupas da morte(1979), de Antón Alonso Ríos2, os dous libros dememorias carcerarias de Xerardo Díaz (Os que nonmorreron, 1982, e A crueldade inútil, 1985) e o máisrecente Matádeo mañá (1994) de Elixio Rodríguez,xunto a páxinas esenciais de dous grandes ensaiosmemorialísticos como son Sempre en Galiza (19441)de Castelao eAs décadas deT. L. (1994) de Luís Tobío,ás que cómpre engadir tamén algunhas páxinas daobra de Luís Soto, Castelao, a UPG e outras memorias(1983), ditada pouco antes do falecemento do autornun hospital de México.

Poesía de combate, navegando en amargor

En 1943 ve a luz en México un volume de poesíagalega de autoría colectiva, parcialmente anónima,que constitúe a testemuña poética máis inmediata dacontenda. Trátase do Cancioneiro da Loita Galegaque edita anonimamente o poeta Florencio DelgadoGurriarán3. Recóllense nel, como se declara noprólogo4, algúns poemas que responden a sinaturasdestacadas da literatura galega, mentres outros, asi-nados con pseudónimo, pretenden crear un ro-manceiro anónimo. As composicións que pertencenao primeiro grupo concéntranse ao comezo do libro eevidentemente reprodúcense para insistir na afir-mación do espírito guerreiro e da resistencia na loita:o “Hino Galego” de Pondal, o “Hino das mocedadesgaleguistas” de Alfredo Brañas e o “Hino deSolidaridad Galega” de Cabanillas, etc. Segue unhaserie de composicións anónimas ou asinadas conpseudónimo (X. Brigancio, Nadel, R. Miño, B.Lérez...), que só son interrompidas por douspoemas de Pondal, outro de Cabanillas e un doJacobusland de Emilio Pita, e acaba cunha selección depoemas do libro A gaita a falar de Ramón Rey Baltar,estes últimos publicados en Bos Aires en 1942 e1939 respectivamente.

Estas son, polo tanto, as características desdecancioneiro: anonimato, como corresponde ao can-cioneiro que recolle a voz do pobo, e tamén lem-branza dos que lle prestaron ao pobo a súa voz eforon cantados por este, apropiándose das súaspalabras. Pero, que di a voz do pobo, cal é a súamensaxe? Aínda quente o fragor da batalla, o pobofala da loita, chama á resistencia, honra os mártirescon himnos de loanza, denuncia a dor causada polabarbarie bélica, escarnece o inimigo, afírmase nosseus ideais e chora a derrota.

A organización do corpus poético no libro pareceseguir unha lóxica de cronoloxía lineal polo seucontido. Por iso as primeiras composicións son aínda

collera prisioneiro en Francia e o entregara aoréxime franquista. Tamén é peculiar o caso de LoisTobío, que regresa do exilio no ano 1962 e publicaas súas memorias en Galicia en 1994, ou de SilvioSantiago, que regresa en 1958 e publica as súasobras xa no interior, na editorial Galaxia.

O corpus que aquí se vai tratar, polo tanto,caracterízase sobre todo por dous trazos comúns:trátase do testemuño literario dunha xeración queviviu a Guerra Civil dun xeito directo, e polo tantoo feito histórico é para os autores unha vivenciapersoal, pero ao mesmo tempo viviron a experienciado exilio durante longos anos, o cal podería abrirunha posibilidade de publicar en liberdade obras queplasmasen a memoria dos vencidos e así facerllefronte á escritura da historia polos vencedores. Porese motivo, o tratamento da cuestión vai estarimpregnado de experiencia vital e, mesmo por veces,de paixóns intensas que se transmiten con forza aoreceptor, independentemente da elaboración estéticados produtos literarios concretos. Aquí máis canunca cumpriríase o efecto do que fala John PatrickThomson (2005) cando sostén que determinadosprodutos literarios forxan oportunidades heurísticas,é dicir, teñen a capacidade de levar ao lector a unhaaventura no sentido máis profundo, provocandopreguntas, decisións e mesmo accións, pois osdiscursos históricos e memorialísticos, marxinadospola posmodernidade, teñen o efecto de propiciar uncoñecemento do pasado a través dos microepisodiosrecuperados, e este coñecemento necesariamentemove a unha interpretación xeral no lector, que opode levar a pór en práctica a lección desa memoriano seu tempo presente e, polo tanto, a actuar paratransformar a realidade.

O tema da Guerra Civil é tratado polosexiliados, é dicir, polos vencidos, desde diferentesxéneros, como son a poesía, a novela de perfilautobiográfico ou os libros de memorias1. Resultacurioso constatar que as primeiras referenciasliterarias á contenda se encontran nalgúns libros depoesía, entre os que destaca o Cancioneiro da loitagalega (1943), publicado en México, como unhaobra anónima que recolle o patrimonio comúndas cancións dos vencidos entre o que se inclúenalgúns poemas senlleiros de autores clásicos ou depoemarios recentes que reflicten o conflito, entreos que teñen un lugar especial dous librospublicados en Bos Aires: Jacobusland (1942) deEmilio Pita e A gaita a falare (1939) de RamónRey Baltar. A estas composicións teríamos queengadir algunha achega importante na obrapoética de Lorenzo Varela e algunha referencia naobra de Luís Seoane. Un pouco máis tarde co-mezamos a encontrar as memorias noveladas, xabastante distanciadas temporalmente dos feitos:Non agardei por ninguén (1959) de Ramón de




cantos dos tempos de esperanza e liberdade, onde sedenuncian problemas políticos e sociais e onde late oton optimista. Dous poemas de autores coñecidos,un de Pondal e outro de Cabanillas, serven detransición para introducirnos no tempo da guerra.A posición de Galicia como territorio de retagardaonde, máis ca o combate, se experimenta a represióne o exterminio do inimigo, faise evidente a través dospoemas de homenaxes a algúns fusilados ouaxustizados con nomes propios, que alternan conoutros dedicados a figuras paradigmáticas da loita(“A un guerrilleiro”, “A un miliciano”). Estes ho-menaxeados son o contrapunto exemplar fronte áruindade do inimigo que se reflicte en poemas comoos titulados “Ir amisa de doce”, “A un vello falanxista”,“Os lobos da xente”.

Pouco a pouco impóñense os feitos: o avancevitorioso do fascismo (“A caída do norte”), a urxenciada fuxida (“Deica logo miña terra”) e a identificacióndo inimigo cunha figura con nome propio, unhafigura de líder triunfante, por máis que ridícula (“Ascabalgadas de Farrucón” e “Home pequeno - fol deveneno”). A partir de aquí, preséntanse as distintasopcións, todas elas desesperadas e amargas, que serecollen nunha serie sucesiva de poemas: pódesechorar desesperadamente aos mortos loando a súamemoria (“Os meus amigos”), resistir desde dentroseguindo a voz dos devanceiros (“O trebón”), re-fuxiarse no soño esperanzado dun mítico futuro degloria (“IV saga da nova Lelia” de Emilio Pita), oumanter acesa a chama da resistencia desde o exilio(“Onte choveu en México”). En calquera caso haique constatar a derrota, o penoso presente, e o libropéchase cun grupo de poemas, tomados do poemarioxa citado de Rey Baltar, que constitúe un cantodesgarrado á Galicia mártir, varios deles inspirados enestampas de Castelao5. Pero tamén hai que comezara prepararse sen perda de tempo para un futuro quesó pode ser mellor, como parece suxerirse nas ex-clamacións finais do poema “¡Cala, gaitiña!”, o pri-meiro do grupo final asinado por Rey Baltar:

Vexo, en fin, a terra miñaentregada aos invasores,que trouxeron pra matarnos,porque vencernos non poden,poil-o noso esprito nunca,¡nunca será dos traidores!¿Comprendes, miña gaitiña,por que non quero que toques?

¡Enche o teu fol de esperanzas,que un día virá que soenno teu punteiro, que canta,e no teu roucón que ronxe!

(Cancioneiro 1942: 114)


A Guerra Civil española na obra dos escritores exiliados galegos

1 Vilavedra (2006: 129) sinala o inevitable dominio da opciónmemorialística pola adecuación aos condicionantes quecaracterizan o proceso de produción destas obras.

2 Esta obra adoita ser considerada como novela, aínda que nonhai ningún elemento que aconselle esta filiación xenérica postoque o propio subtítulo reza Memorias dun fuxido, e os feitosnarrados correspóndense rigorosamente coa realidade, tal ecomo di Camiño Noia ao comentar o escaso valor novelescodo texto: “a falta de vontade literaria é total. Os datosconcretos e as datas exactas que dá o narrador sobre lugares,acontecementos e persoas que concorren nos sucesos polos quepasa o protagonista, desde o 16 de xullo do ano 1936 ata quefoxe a Bos Aires, danlle ao texto máis forma de memorias ca derelato literario” (Noia 2002: 92). Efectivamente, só o carácternovelesco dos acontecementos reais que se narran pode explicarque se considere este texto coma unha novela. Trátase, pois,dun libro de memorias, o que non significa, ao meu entender,a falta de vontade literaria, non sendo que consideremos que oxénero memorialístico non é auténtica literatura.

3 Este cancioneiro sitúase na liña dos romanceiros da guerrapublicados en castelán. Alonso Montero (1996: 10-20) desvelaen parte o enigma autorial e analiza en detalle o labor editor deFlorencio Delgado Gurriarán que asina máis dun terzo dascomposicións do libro como “Nadel” (en alemán “agulla” ou“alfinete”), poemas que aparecerán máis tarde recollidos no seulibro O soño do guieiro (1986) baixo o título “Da guerra”.Alonso Montero comenta as modificacións introducidas nospoemas nesta nova edición e atribúelle tamén a este poeta o“Hino dos grupos galeguistas de Valdeorras”, que aparece sensinatura. Ricardo Gurriarán (1999) contribúe a desentrañar aidentidade de case todos os pseudónimos con que se asinan ospoemas.

4 Ricardo Gurriarán desvela que o prólogo é obra de RamónCabanillas Álvarez, autor tamén do poema “A un miliciano”,que asina co seu nome.

5 Reprodúcese case a totalidade da segunda parte desepoemario, titulada “Maldicións”. Exclúense uns poucospoemas, dándolles prioridade precisamente aos que glosan asestampas de Galicia Mártir e Atila en Galicia.


presenta un grupo de poemas cargados de mu-sicalidade e tinguidos con recoñecibles ecos de neo-trobadorismo, imaxinismo e neopopulismo, quehomenaxean ás vítimas da contenda de maneira máisou menos explícita. O lirismo harmonioso vencéllaseco compromiso e coa denuncia en poemas como“Morte de Alexandro Bóveda”, “Semente”, dedicadoa Castelao, ou “Romance do fuxido esgrevio”,dedicado a Luís Seoane.Máis tarde este poeta continúacultivando a poesía civil con temática referente á guerrae ao exilio no poemario Polos camiños do pobo (1999)que presentou baixo pseudónimo ao concurso “Rosalíade Castro” do Centro Galego de Bos Aires en 1963 eque permaneceu inédito ata que o descubriu e editouo investigador Xosé Manuel Maceiras Fernández.

Un caso especial é o de Lorenzo Varela (1916-1978), por vivir a guerra desde a dobre condición deescritor e soldado. O comezo da guerra sorpréndeoinmerso no ambiente estudantil de Madrid, e xacomo escritor precoz colaborando na revista P.A.N. eno xornal El Sol. Integrado desde o primeiromomento no exército republicano para a defensa deMadrid, con 21 anos foi un dos máis novos co-misarios de guerra. Esta condición de combatentetranscende á literatura na súa poesía de guerra que viua luz en diferentes publicacións periódicas (FerreiroFente 1999) e nas “Canciones del soldado” incluídasno seu poemario castelán Torres de amor (1942)8. Nasúa obra estritamente galega, en principio destinadade xeito prioritario ao público galego e polo tantomáis centrada na nostalxia do desterrado (Catropoemas para catro grabados, 1944, e Lonxe, 1954),apenas encontramos un poema que volve os ollos ásvivencias da guerra con acento estarrecedor. Trátasedo famoso pranto polos compañeiros de xeraciónmortos ou asasinados, incluído en Lonxe, onde se cantaa plenitude dunha mocidade vital e prometedora, paraconcluír coa constatación da súa morte brutal, porcolectiva e arrasadora de toda unha xeración, e dafonda soidade do loitador supervivente, xa defi-nitivamente desmembrado daquela integraciónharmónica no seu contorno:

Morréchedes, matáronvos, deixáronme.quedei eiquí, lonxe das vosas sombras.E agardo, coma un morto,no centro do silencio, da sede, da agonía,o día que vos poda levar á sepulturaunha cesta de pombas e mazás.¡Tan doce era a xuntanza miña e vosa,de todos nós co mundo!

(Varela 1979 [1954]: 193)

Finalmente, Luís Seoane (1910-1979) en Cicatrices(1959) insinúa algunhas imaxes facilmenteidentificables co réxime de terror vivido en Galicia

Trátase, pois, dun libro de poemas colectivo quese constrúe como unha crónica da epopea históricavivida polo conxunto de exiliados galegos: desdea exaltación dos ideais nos tempos da República áamarga constatación de velos frustrados despois dadolorosa experiencia da Guerra Civil. Crónica dunpasado inmediato e, ao mesmo tempo, prehistoriadunha nova etapa nun novo mundo, dunha vidanova: a do exilio.

Fóra deste curioso produto da primeira época doexilio, apenas se encontran referencias poéticas ácontenda. Sorprende talvez que sexan dousresidentes na Arxentina, Ramón Rey Baltar e EmilioPita, os poetas que dedican máis composicións ástensións e á barbarie do enfrontamento bélico, apesar de viviren eles de lonxe a situación que osinspira. A gaita a falare. Lembranzas e maldicións,publicada polo médico Rey Baltar (1882-1969) en1939, é un poemario precursor da poesía civil máiscomprometida. O autor implícase desde o primeiromomento da guerra no apoio e na recadación defondos para axudar o bando republicano, e publicaeste libro que se presenta estruturado en dúas partesdas que na primeira, “Lembranzas”, cun ton casecostumista, abunda nas loanzas á terra e na estéticada nostalxia predominante nas producións daemigración, mentres que na segunda parte,“Maldicións”, introduce a palabra cívica nun ataquedirecto aos fascistas que asolan unha Galiciaindefensa. Mantendo as formas de inspiraciónpopular que tan ben domina, Rey Baltar segue oronsel de Curros para lle dar forma a un discursoairado de denuncia, que reflicte perfectamente oque está a pasar en Galicia naqueles anos da guerra6.Os debuxos de Seoane e as estampas do álbumGalicia Mártir de Castelao, que ilustran o libronesta parte, tamén son abondo elocuentes. Re-cuperando a colaboración cos seus compañeiros democidade no Rianxo natal, Rey Baltar inspírase nosdebuxos de Castelao para glosalos en poemas quedesenvolven as dramáticas situacións creadas polaguerra: nais ás que lles asasinan os fillos, mulleresforzadas, nenos desamparados pola morte dospais... Mais os asasinos son sinalados con cla-ridade:

Os soldados perxuros d’Hespaña,esquencendo deberes i honor,contra o pobo marcharon un día,consumando unha infame traición.

(Rey Baltar 1939: 189)

Tamén se fai eco dos sanguentos acontecementos daguerra o primeiro libro de Emilio Pita (1909-1981),outro emigrante claramente comprometido coaRepública7, que baixo o título Jacobusland (1942)




durante a guerra no poema titulado “Consinias” (“aexecución isolada,/.../ a matanza coleitiva nasestradas/...), unha realidade dominada polo terror,que obriga a esperar un tempo de liberdade,identificado coa liberdade nacional: “pro díaimpreciso/ do rexurdimento do pobo supriciado,/ asinxela inocencia” (Seoane 1990 [1959]: 53-54).

A memoria novelada

Resulta curioso observar que, fronte á relativainmediatez do tratamento da experiencia bélica naprodución poética, na narrativa é moito máis tardíoe xorde en forma de memorias noveladas. Tresobras saíron da pluma dos exiliados galegos sobreeste tema: Non agardei por ninguén de Ramón deValenzuela Otero (1957), O silencio redimido de Sil-vio Santiago (1976) e Terra coutada de AntónFernández Pérez (1990)9. Trátase de textos na-rrados en primeira persoa que serían auténticasnovelas de aventuras de non ser porque a acción secorresponde rigorosamente coas vivencias dospropios autores. Nas dúas primeiras trátase dunnarrador protagonista, mentres que o narradortestemuña da terceira novela relata a historia dunmestre amigo seu, trasunto do autor, que non tomaa palabra directamente no texto. O inevitablerealismo de semellantes testemuños vehicúlase polocamiño da literaturización e da pretendidaficcionalización.

A experiencia dos tres autores serve para ilustrardiferentes situacións e vivencias da guerra desdedistintas perspectivas. O protagonista do libro deValenzuela pasa por diferentes peripecias nunintento de fuxir ou agacharse das cuadrillasfascistas, ata que se alista no exército franquista.Desde alí intenta desenvolver algún labor favorablepara os prisioneiros republicanos e o seu testemuñoamosa un exército rebelde sementado de disidentesque se afanan por servir dalgún xeito ao bandorepublicano en territorio inimigo e soñan conpasarse ao outro bando. Iso é precisamente o quefai Gonzalo Ozores, trasunto do autor, e con esteéxito final termina o relato. Silvio Santiago, encambio, presenta na súa novela a situaciónparadigmática dun fuxido a Portugal para quen apersecución continúa aínda do outro lado dafronteira, pois a ditadura salazarista colabora acti-vamente cos fascistas españois. O seu paso previopola cadea na Galicia dominada polo bandonacional engádese nun longo epílogo que dátestemuño, tamén con detalle, do desapiadado réximede terror que se exerceu contra os republicanos nosterritorios sometidos aos sublevados, onde erandetidos e linchados masivamente10. Por fin, na novelade Fernández Pérez destaca a visión de douspersonaxes alleos ao compromiso político a través



6 O prólogo ao libro é unha carta asinada por Eduardo Diesteen setembro de 1938 e nela non fai referencia ningunha aospoemas máis combativos, que se engadiron ao libro máis tarde.Claudio Rodríguez Fer (2001: 60) explica a xénese do libro enrelación con esta carta a partir das palabras do autor en dúascartas conservadas no arquivo de Carmen Muñoz.

7 Emigrado aos 12 anos, regresou a Galicia en 1933 coaproclamación da República, pero volveu para Bos Aires en1934.

8 Claudio Rodríguez Fer (1999) engádelle á poesía unha seriede artigos xornalísticos recollidos de diferentes medios e orelato titulado “El fusil”, publicado en El Mono Azul, igual cámaior parte dos poemas.

9 A publicación das tres obras dista moito temporalmente dosfeitos novelados. A máis temperá foi publicada en Bos Airescase vinte anos despois, mentres que as outras dúas aparecen enGalicia xa despois de rematada a ditadura. No caso da novelade Silvio Santiago ofrécesenos na lapela a información de quedurante moito tempo a censura impediu a súa publicación,polo tanto non sabemos exactamente a data da súa redacción.Así mesmo, na de Fernández Pérez, infórmase de que aeditorial xa anunciara nos anos cincuenta a súa publicación nosseus catálogos, o que non puido cumprirse polo tema quetrata, e vai introducida por un prólogo de Otero Pedrayoasinado en Trasalba en 1968.

10 Esta terrible situación rexístrase tamén nas memorias noveladasde Maria Victoria Villaverde (1987), esposa de Ramón deValenzuela e filla do alcalde republicano Elpidio Villaverde.Dividida a súa obra en tres partes, dedica a segunda ao períodocomprendido entre o pronunciamento militar e o momento enque consegue saír do país coa súa nai e irmáns cara a Francia.A tensión crecente que vive a familia, agachada e ameazada,adobíase co relato dos terribles asasinatos que acontecen na vilae que ilustran con natural dosificación a crecente barbarie conque se comportan os fascistas no seu territorio.


presentar o desamparo e abandono en que seencontran os que quixeron manter esta opción noterritorio ocupado polos sublevados. En cambio,non se alude ao paso do autor polo cárcere deSantiago, e o seu personaxe pasa dese intento de fu-xida polos montes á saída da clandestinidade pormedio do alistamento nas filas do exército nacional,grazas á influencia dalgúns familiares. Cunhapersonalidade presumiblemente próxima á doautor, e sentimentos cos que el mesmo poderíaidentificarse en cada situación, o personaxe pro-tagonista vive as súas propias aventuras sen quepoidamos detectar a veracidade do acontecer danarración máis ca nunhas liñas xerais arribasinaladas. Así, o narrador autodiexético, cundominio total do material narrado, conduce aolector por unha serie de vivencias que poñen demanifesto o seu compromiso insubornable coadefensa da República, aínda na máis difícil dassituacións. Por outra banda, o carácter dos inimigospreséntase degradado a través da figura doComandante Xuíz de Instrución baixo as ordesdo cal se encontra un home deforme, borracho eirascible, que sementa o terror no seu territorio;aínda que noutras ocasións se recoñeza a súacalidade humana, como é o caso ou mesmo pormedio da moza falanxista coa que ten unhaaventura galante, que se entrega ao seu ideal cunentusiasmo lindeiro no fanatismo, a pesar do seunobre corazón11. Pola contra, nas filas dos repu-blicanos infiltrados no bando nacional abundan asactitudes heroicas como a do mestre de Rodeiroque está de escribente na comandancia militar emanipula a correspondencia secreta, a rapaza quefai misións de espionaxe ou Pepe Ansede, o rapazque dirixía a partida da guerrilla que andaba nomonte e que logo exerce de cabo en Oropesa, ondeten o seu cuartel a Lexión Cóndor alemá e desde alívai servir aos intereses republicanos. Xunto a eles, opropio narrador inclúese nas filas dos que se xogana vida a cada paso por ser fieis aos seus ideais. Así etodo, cómpre sinalar que hai un momento nanovela en que irrompe unha voz que cuestionaunha análise racional da realidade condicionadapolo contexto de violencia: trátase da voz doNaranxo, un personaxe querido para o autor, queo vai converter en protagonista dos seus relatosbreves, a voz dun demente particularmente lú-cido que cuestiona toda a aparente lóxica do en-frontamento bélico nun arremedo de debateideolóxico cos mozos guerrilleiros botados aomonte:

NARANXO. Gañar non ides gañar ningún dosdous. A paus e a tiros nunca nada de lei se arran-xou. [...] Vós saberedes o que tendes para perder.A un mundo mellor, sementado de xenreira, non

dos cales se pretende dar unha perspectivadesapaixonada da contenda: o narrador é uncomercial santanderino que por razóns profesionaisse establece en Portugal meses antes do inicio daguerra e desde alí é testemuño do paso dos fuxidose a súa perigosa relación coas autoridades por-tuguesas. El é quen nos conta a historia do seuamigo e protagonista, un mestre humanista que édetido nos primeiros momentos do levantamentopolos defensores da República por ser sobriño docura e que inmediatamente, ao cambiar as tornas,pasa a ser obxecto da máis encarnizada persecucióndirixida polo xefe da falanxe da súa vila con quentivera un enfrontamento persoal por cuestiónsamorosas.

Nos tres casos hai un claro vencello entre asperipecias vitais dos autores e as vivencias dosprotagonistas das súas novelas: Gonzalo Ozoresna novela de Valenzuela, Carlos Aranda na deSilvio Santiago e Ramón Cudeiro na de Fer-nández Pérez. Agora ben, se a diferenza entre anovela autobiográfica e a autobiografía reside nocarácter ficcional do narrador autodiexético,cómpre analizar ata que punto se elabora esaficcionalización, máis alá da utilización dun nomeinventado. Lamentablemente, non dispomos debiografías amplas e detalladas dos autores que nospermitan comprobar a veracidade ou o carácterficcional de cada un dos episodios narradosarredor da historia central da narración, que édeclaradamente autobiográfica, mais na medidado posible sinalaremos algúns paralelismos econverxencias.

Ramón de Valenzuela (1914-1980) pertence aunha familia acomodada, pois o seu pai é médico emarcha da súa vila xa para estudar o bacharelato enSantiago e, máis tarde, continuará facendo a ca-rreira de Filosofía e Letras e de Maxisterio. O seucompromiso galeguista materialízase en 1935 aofacerse membro das Mocedades Galeguistas e sernomeado conselleiro do partido para a zona de Lalín-A Estrada no congreso dese ano. Cando se produceo levantamento é detido e encarcerado enCompostela, de onde logra saír por influencias dasúa familia para enrolarse como voluntario noexército golpista e pasar na fronte ao bando re-publicano. Do mesmo xeito, na novela GonzaloOzores é presentado coma un rapaz de claseacomodada, que suscita un trato de respectuosadistancia aos rapaces da vila, pois o que será o seuguía na fuxida ao monte trátao de Don Gonzalo ecun respecto que denota a conciencia dunhadiferenza social insalvable, aínda que está a xogara súa propia vida para axudalo a fuxir. Nesafuxida entra en contacto cun grupo de mozos dacomarca que se botaran ao monte para organizarunha resistencia armada, episodio que serve para




lle vexo trazas, e vós sodes os que tendes que ofacer porque tendes ideas. O resultado desta loitanon ten nada que ver co porvir do voso pensa-mento porque esta loita é un preito sen xuíz, quevai durar máis que os preiteantes, que vai durartanto como os herdeiros. (Valenzuela 1989[1957]: 77).

Pero esta visión distanciada dos acontecementos quepode ofrecer o tolo é só unha entelequia intelectualque os protagonistas poden albiscar, pero non podenasumir vitalmente, pois eles son arroiados polosacontecementos que anulan o seu libre albedrío e osempuxan a actuar nunha pura loita pola supervivenciafísica. O heroísmo dos personaxes, xa que logo, derivado empeño en manterse en pé tamén na loita porsobrevivir espiritualmente, permanecendo fieis aosseus ideais.

En canto á obra de Silvio Santiago (1903-1974), a elaboración da historia desde o punto devista narrativo iníciase co xogo de perspectivasque se pretende establecer entre dous personaxesque actuarán como narrador autodiexético enarratario. O protagonista preséntase co nome deCarlos Aranda, que se revela como unha identidadefalsa que utilizou para poder conseguir unpasaporte en Portugal que lle permitise emprender aviaxe cara a América. O autor, efectivamente, foxepara Portugal durante os primeiros meses da guerra,despois de pasar por unha traumática experienciade cárcere mentres o seu irmán era asasinado. Estaé a experiencia que narra o personaxe nunmanuscrito dirixido a un amigo co que compartirapensión en Bogotá, coa pretensión de xustificarsepor un comportamento que podería pór en dúbidaa súa honorabilidade ao fuxir inesperadamente dacidade. O manuscrito divídese en dúas partes: aprimeira escríbese para explicarlle ao amigoreceptor da carta as dificultades para saír dePortugal rumbo á América, que explican anecesidade de adoptar a falsa identidade de “CarlosAranda” coa que aínda está a vivir, e que lle obrigaa evitar conflitos coa xustiza ou a policía; a segundaparte narra a participación nas actividades políticasdurante a república e a súa detención no cárcere deValmaior ata que o liberan e foxe para Portugal.Esta segunda parte ten en principio outro receptorimplícito que é o policía portugués Alfredo Guerra,que lle axudou a saír de Lisboa e lle pediu queintentase axudalo desde América para poder fuxir eltamén algún día do réxime salazarista. Ao contrariodo que sucedía coa novela anterior, aquí opersonaxe non ten ningunha oportunidade deactuar heroicamente, pois deseguida é feitoprisioneiro, e logo convértese nun eterno fuxitivo.É especialmente impresionante a narración dos díaspasados na cadea á espera de ser paseado na



11 Maceira (1995: 92-98) sublima a obxectividade coa que Valen-zuela se enfronta aos personaxes dos dous bandos, chamando aatención para personaxes como Vieites, o soldado galego dedereitas que o axuda e o coida cando enferma, ou o cabaleirosoe culto alférez de Las Navas. A cara negativa dos personaxesrepublicanos non está tan representada, malia ser certo que sonpoucos e resistentes os que pode encontrar no período queabranxe a acción.


experiencia biográfica para extraer unha parábolade interese xeral. Un distanciamento que intentaplasmar nese desdobramento da instancia donarrador dándolle prioridade á focalización dun na-rrador neutral, convertido en mero transmisorobxectivo de documentos, que presenta as memoriasdo protagonista como motivadas polo intento dexustificar unha fuxida, un comportamento estraño eaparentemente deshonroso, e que parece deixar aporta aberta á decisión do lector de concederllecredibilidade ou non. Así e todo, o intento de ob-xectividade resulta cuestionado pola afinidadeideolóxica dese narrador-transmisor, que é taménun exiliado galego. Polo tanto, o dobre narradornon implica unha visión dialóxica da realidade ninpermite superar o canon naturalista e as súaspretensións de fidelidade aos acontecementosrelatados. Pero non por iso cae o autor na tendenciaá mitoloxización do pasado frecuente nos relatoshistórico-testemuñais, senón que se busca aobxectividade a través de estratexias como a in-trospección autocrítica, que se agudiza especialmenteno relato da experiencia carceraria. O protagonistanon dubida en recoñecer o pánico que o dominacomo consecuencia da tortura psicolóxica a que osomete o carcereiro, xogando coa certeza dainminencia da súa morte (1989 [1976]: 183-205).Por outra banda, relativiza o valor do seu com-promiso político: o seu interese polas ideas deesquerdas non parece ir máis alá dunha naturalcuriosidade intelectual, e por iso as represalias quesofre semellan absurdamente desproporcionadas edan unha mellor medida do réxime de terror que seimplanta baixo a man implacable dos vencedores,que converten os anos de democracia vividosdurante a República nunha trampa mortal:

Era unha inmensa barbaridade o que me aconte-cía en comparanza coa miña miúda significación.Sen razón algunha estaba no cárcere; sen razónalgunha tíñanme incomunicado; sen razónalgunha falábanme da morte. E estas senrazónsanguriábanme, porque, certamente, polas mes-mas senrazóns podían matarme en calqueraintre, como me dixera o tal Alcázar: “Se se com-proba que es sindicalista, estás listo”. E era fácil acomprobación, dado que eu mesmo o declararacando me prenderan. Dixen que era sindicalistade Pestaña con igual sentimento de inculpabili-dade que diría os anos que tiña, se mo pregunta-sen. Eu fixérame sindicalista cando calquerapodía selo legalmente; e agora resultaba queaquel poder se-lo que un quixera non era máisque unha trampa maliciosamente consentidapara logo pedirlle contas ós que nela caesen.

Con este discernimento, sentín nun repenteesvaírenseme as resistencias. Fraqueáronme as

madrugada. Pero, ademais, danse múltiples detallesde personaxes da vida pública, do proceso derebelión militar que desemboca na guerra, dasublevación dos xenerais galegos nos primeiros díasdo levantamento ou da vida cotiá con todos aquelesque lle axudaron ao protagonista nas diferentesfases da súa fuxida.

O primeiro capítulo, baixo o título de“Noticia”, é unha especie de prólogo introdutorioonde se presenta o encontro entre o protagonistaautor das memorias e o seu amigo, outro refuxiadode orixe galega, que se vai converter en receptor etransmisor do manuscrito. Esta “Noticia” funcionacomo marco de ficcionalidade onde o narratario,ademais, expresa as súas consideracións sobre apertinencia de facer públicos os escritos que lleforon confiados quince anos antes e o obxectivo debuscar unha especie de xustiza compensatoria paraos vencidos a través da difusión do seu drama:

E aí van, sen que o tempo as envellecera nin llesminguara interese. Infelizmente, a historia que seconta non ten idade; é de calquera tempo, de cal-quera país e pódelle acontecer a calquera persoa.Mesmo a ti, lector, se non che aconteceu xa.

E aí van, tamén porque as dúas partes ou asdúas rectas, como sinala o autor, sen matinadopropósito seu, por simple carambola, veñen redi-mi-lo silencio de tantos infelices que calaron assúas pesadumes; de tantos magoados anonima-mente por estarrecedoras angurias sen deixar, porincapacidade ou imposibilidade, testemuñoescrito das súas dolorosas circunstancias.

Penso que espalla-la voz destes silencios, des-enterrándoa dos espíritos apouviñados, ou que seimaxinan apouviñados, cecais sexa unha das pri-meiras razóns que me empurraron á publicacióndesta vella e sempre renovada historia.(Santiago 1989 [1976]: 18)

Chama a atención esta irrupción do autor implícitocoa clara intención de destacar o aspecto in-temporal da historia, a pesar da súa vinculación aun momento e a un acontecer históricos benconcretos. Trátase precisamente de desvencellar aobra do carácter de obra de circunstancias nunhábil intento de resaltar o carácter universal daexperiencia da persecución e a represión nun estadode guerra, buscando así superar o puro relatohistórico-testemuñal, o que se subliña co subtítuloda novela: O silencio redimido. Historia dun homeque pode ser outro. O autor, que irrompe no eido dacreación literaria desde a plena madurez, xa pasadosos 60 anos12, e cunha longa traxectoria deactivismo cultural no exilio venezolano, amosa asúa capacidade de distanciamento da propia




pernas, os brazos e o espírito. (Santiago 1989[1977]: 183)

Nese imperio da irracionalidade, a fronteira entre avida e a morte é inestable e impredicible. O homeconstata a súa radical insignificancia e a anulacióntotal do libre albedrío que o converte nunmonicreque en mans dun tráxico destino. Anuladacalquera capacidade de acción polo imperio daforza bruta, ningunha actitude heroica é posible.Nesa situación o azar convértese en axente decisivo easí, polo azar de chegar a tempo o seu valedor, salva avida o protagonista mentres moitos outros ao seuarredor van sendo asasinados.

Como consecuencia desta experiencia ani-quiladora, a recuperación da liberdade vívese cunintenso sentimento de irrealidade: “Tampouco meera dado goza-la firmeza da liberdade conseguida;imaxinábame ceibe só por experimento e camiñabacomo dirixido, tal que se dende unha das xanelasdo cárcere me fosen largando corda para reparar nomeu andar” (Santiago 1989 [1977]: 23). Despois,a inmediata fuxida para Portugal e as dificultadesprovocadas pola necesidade de ocultarse dasautoridades portuguesas, cómplices dos sublevadosen España, xunto coas xestións para marchar cara aAmérica, que se narran na primeira parte, vansedebullando como unha sucesión de elos polos queo protagonista transita case automaticamente. A in-tensidade do terror experimentado na cadea acabapor ter o efecto de liberalo definitivamente domedo, tan decidida é a convicción de non estardisposto a pasar por esa experiencia de novo, e asíentrégase á acción, axudado por algúns portuguesessolidarios que o conducen dun contacto a outro atalograr o seu obxectivo de saír dun país onde aíndacorría perigo de ser capturado de novo. A estruturada narración ten así unha planificación gradual queconduce ao lector por unha espiral en direcciónpresente-pasado na que vai aumentando o dra-matismo, a pesar de que o lector coñece desde ocomezo o desenlace positivo para o protagonista, detal xeito que o feito concreto da súa supervivenciaindividual non anula a intensidade devastadora dabarbarie asasina que afecta colectivamente ao pobodurante a guerra.

Ben diferente é o enfoque da novela de AntónFernández Pérez (1909-1998). En Terra Coutadanárrase a historia do mozo mestre Ramón Cudeiroque é vítima dunha persecución provocada polaxenreira dun inimigo persoal que aproveita o caosproducido pola guerra para dar cabo das súas ansiasde vinganza con total impunidade, e tanto é así queo malvado Nelo Ventura non renuncia ao seuobxectivo mesmo cando Cudeiro regresa, anos des-pois de rematada a contenda. Esta obra acostumaencontrar na crítica o beneficio da apreciación



12 Publica a súa primeira novela, Vilardevós, en 1961, cando xaestá instalado en Galicia, a onde regresara en 1958. Estacircunstancia explica, probablemente, que a novela que nosocupa tivese que esperar á chegada da democracia para poderser publicada a pesar de tela escrito o autor, segundo seinforma nos paratextos, moitos anos antes. Non temos datosque nos permitan precisar exactamente a data de redacción,pero parece posible que fose case contemporánea da obra deValenzuela, aínda que o feito de residir o autor en Galiciaimposibilita mesmo a súa publicación no exterior, que poderíaatraerlle perigosas consecuencias.


que dan tamén unha visión da dimensión colectivada represión, sobre todo nos primeiros días despoisdo levantamento. Sería este un exemplo perfecto damodalidade das “memorias” que se cinguen aorelato do acontecido nun período temporal moiconcreto e limitado.

Algo semellante fai Xerardo Díaz Fernández(1907-1992), que dedica dous volumes a narrar assúas vivencias durante os anos de encerro na cadea,o primeiro centrado nos dous primeiros anospasados na prisión de Santiago, e continúa nosegundo contando as experiencias carcerarias apartir do seu traslado para a prisión provincial daCoruña. Os títulos dos dous libros, Os que nonmorreron (1982) e A crueldade inútil (1985), sonsignificativos do que pretende o autor: amosar avida daqueles que salvaron a súa vida, e pouco máiscá vida, naqueles tempos de barbarie e que forontestemuñas e vítimas da crueldade gratuíta. Trátaseduns documentos que transmiten con extraordi-naria fidelidade a vida do día a día na cadea. O au-tor, que, segundo informan os seus familiares,anotaba nun caderniño e en papeis soltos quechegaban ás súas mans os detalles das conversas cosseus compañeiros e dos acontecementos da prisión,fai un relato do sentimento de impotencia e absurdodos miles de homes mozos capturados, sen posi-bilidade ningunha de defensa e expostos á crueldadedo inimigo. As despedidas dos que marchan para serfusilados na madrugada, a caída no desvarío e naloucura de moitos presos, o sufrimento físicocausado polo frío e polas enfermidades ou as miseriasda convivencia en condicións materiais infra-humanas adobíanse coas conversas que amosan apersonalidade dos homes que se encontran obri-gados a pasar o tempo encerrados e temendo polasúa vida.

Tamén relata a súa experiencia na prisión ElixioRodríguez (1910-2007), pero a súa sorte foi bendiferente, porque conseguiu saír e alistarse noexército franquista para pasarse despois ao bandorepublicano. Así e todo, o título da súa auto-biografía, Matádeo mañá (1994), é indicativo dapegada que lle deixou o seu paso polas mans do ini-migo. Con estilo conciso o autor resume de formacontundente os métodos do estado de terror que seimplanta en poucos días, convertindo os veciños detrato cordial en encarnizados inimigos e sometendoos prisioneiros a un exterminio sistemático, maiscarente de toda lóxica, de maneira que era imposiblevalorar o risco real de cadaquén e, polo tanto, o terrordomina sempre, tal e como el o percibe no cárcere domosteiro de Celanova:

Como queda dito, daquel cárcere saía cada noiteun grupo de presos para o chamado “paseo”, édicir, para seren asasinados polos falanxistas nas

positiva polo maior grao de ficcionalización que nelase produce, seguramente intensificado porqueadopta a perspectiva dun narrador-testemuña. Así etodo, o feito de que a voz narradora sexa a de Luís,un amigo do protagonista que sente por el unaprecio incondicional, só permite unha maiorimpunidade para proxectar a imaxe de RamónCudeiro desde unha perspectiva de idealizaciónacrítica que o pudor impediría ao eu protagonista.A historia vén adobiada cunha peripecia román-tico-folletinesca que desvía a causa xeradora daviolencia que afecta a Ramón desde a confrontaciónpolítica a unha rivalidade persoal escasamentexustificada, de xeito que a maldade innata do an-tagonista se ergue como único motivo das des-venturas do mozo e bondadoso mestre. Así pois,Ramón Cudeiro, que fora detido nun primeiromomento polos que pretendían manter a orde re-publicana, a pesar de sufrir despois a persecuciónbaixo o imperio dos sublevados mantén unhaactitude de pretendida ecuanimidade que lamentao enfrontamento fratricida máis cá actuaciónviolenta dun dos bandos contendentes sobre ooutro.

Quen somos e de onde vimos

O xénero memorialístico é unha parcela es-pecialmente marxinada nos estudos da nosaliteratura e ao mesmo tempo adquire unha rele-vancia especial en relación co tema que nos ocupa.Son cada vez máis as memorias, crónicas e relatosautobiográficos que van aparecendo no sistemaliterario galego das últimas décadas, de xeito queaquí só se pretende agora facer un pequenoapuntamento que pode servir de chamada deatención sobre a necesidade de reparar nestas obrase animar ao seu estudo. Os textos que fan referenciaá Guerra Civil agrúpanse en dúas pólas dife-renciadas pola selección dos materiais narrados: amemoria persoal e a memoria política. Nestaúltima o autor detalla as vivencias profesionais noeido da vida pública máis ca o acontecer cotián queafecta ao destino persoal. No primeiro grupopodemos considerar obras como as de AlonsoRíos13, Xerardo Díaz Fernández e Elixio Rodríguez,mentres que no segundo caso se encontrarían as deCastelao, Tobío e Luís Soto.

A obra de Antón Alonso Ríos (1887-1980)ilustra quizais a peripecia máis peculiar, poisconseguiu evadirse dos seus perseguidores disfrazadode mendigo portugués polos camiños de Galicia etraballando de criado en casas de labranza duranteos tres años que durou a guerra, ata que puido fuxira Portugal e, desde alí, en barco a Bos Aires. Así etodo, o feito de ser o autor un persoeiro destacadoda vida política vai sementando o relato de datos




gabias das estradas. Por esa razón, non podiamosconcilia-lo sono ata a madrugada, despois de saí-ren as últimas víctimas —pois ninguén tiña aseguridade de non ser seleccionado para a postre-ma viaxe—, ocasionando que todos vivisemosdesvelados e, ademais de sucios, aterrorizados.

Intrigábanos non saber que normas seguían osnosos inimigos para elixi-las súas víctimas de cadadía. Pois dábase o caso de que, mentres significa-dos republicanos —e aínda comunistas— seguíanvivos semanas e semanas, eran paseados inmedia-tamente outros infelices sen máis mérito có depertenceren a algún partido republicano ou vota-ren nas eleccións a un candidato da esquerda.

O que si se sabía era que os galeguistaserámo-los que corriamos máis perigo, por consi-derárennos como os maiores inimigos dos ideaisdo Movemento; baseado este principalmente naférrea e centralista unidade da patria española.

Desta trapela consegue saír Elixio Rodríguez grazasá axuda dalgúns amigos da familia que conseguenque poida alistarse como “voluntario” da Lexión,pero pola súa capacitación profesional de pilotoaxiña é rescatado da lexión para converterse enoficial da Aviación. Desde esta posición adquire unestatus que lle permite mesmo volver á súa terra evisitar o seu pai, ou alternar con altos xefes dobando sublevado, como por exemplo o xefe daFalanxe Española. Pero a pesar diso, non desfalecenos seus ideais e tras varios intentos frustrados, porfin consegue voar ata a zona republicana, enXibraltar, onde despois de pasar por Tánxer chegaa Alacante e alí é vítima dunha acusación falsa deespionaxe que o somete a un xuízo sumarísimo.Sálvase de ser fusilado pola intervención no seufavor de Castelao e ata da Pasionaria, e logo segue odestino de tantos republicanos, marchando paraBarcelona coa retirada do Goberno, e logo da tomadesta cidade para Francia e despois a México, onderefixo a súa vida acadando unha xeitosa pros-peridade. Nun epílogo final reflexiona sobre os seusmotivos para escribir esta autobiografía, que o autorparece reducir a un desexo de dar a coñecer a súaexperiencia principalmente no ámbito familiar, paraque as novas xeracións xa mexicanas sexanconscientes de quen foi o seu devanceiro.

Para finalizar, habería que ter en conta polomenos outras tres obras de carácter biográfico ememorialístico que ilustran acontecementos quetiveron lugar durante a guerra, tres pezas destacadasdo xénero ensaístico en galego14. A primeira é unclásico do ensaio político en galego. Trátase de Sempreen Galiza de Castelao. O complexo e prolongadoproceso de creación do libro deriva nunha estruturaorganizada en 5 partes que se corresponden condiferentes períodos. Dentro dese conxunto interesa



13 A pesar de que Alonso Ríos é unha figura significada naactividade política, a súa obra limítase a explicar as súasexperiencias como fuxido e o acontecer cotián para buscaralbergue e sustento. Algo semellante acontece coas memoriasde Juan Noya (1900-1989), Fuxidos (1996 [1976]) aínda que,ao abarcar unha biografía completa, no relato do períodoanterior á guerra explica a súa actividade como concelleiro etenente de alcalde na Guarda, mentres que despois de estalar aguerra, anulada a súa vida pública e convertido nun fuxido,céntrase nos pormenores da súa vida diaria que é unhacontinua trasfega condicionada pola pura loita polasupervivencia. Esta obra foi publicada inicialmente en Caracas,pois os seus fillos emigraron a Venezuela e el pasou alá untempo.

14 Outra obra que se podería ter en conta é a biografía deAlexandre Bóveda, publicada polo seu cuñado Xerardo ÁlvarezGallego, exiliado en Cuba, baixo o título Vida, paixón e mortede Alexandre Bóveda (1972). De maneira detallada, ordenada edocumentada preséntase toda a vida de Bóveda desde a súamocidade ata o seu fusilamento en agosto de 1936. O estiloameno e apaixonado contén a marca do especial vencello doautor co personaxe biografado, correlixionario nas filas dogaleguismo ademais de irmán político, e engade a viveza dequen foi testemuña directa de moitos dos momentos narrados,desde as reunións políticas ata a tráxica despedida, momentosantes do fusilamento.


Ministerio de Defensa. Co final da guerra, saen paraFrancia por Figueres e de alí marchan a Méxicopara instalarse definitivamente en Uruguai.

Por último, Luís Soto (1902-1982) inicia a súabiografía cun primeiro capítulo que resume a súa in-fancia e mocidade ata a proclamación da guerra que oobriga a agacharse na casa da irmá dun cura amigoe logo a fuxir vestido de frade e a vivir en palleiros ealboios ata que consegue saír para Portugal. Coafuxida por Portugal en abril de 1937 cara a Bordeos eo paso de Francia á zona republicana, iníciase a súaactividade ao servizo da República. Soto obvia aperipecia persoal e centra as súas memorias en narrartodas aquelas actividades que teñen unha trans-cendencia política ou político-cultural, como se podeintuír desde o título: Castelao, a UPG e outras me-morias (1983). Como secretario de Castelao, Sotorelata actividades que o propio Castelao obvia na súaobra, como as viaxes á URSS e a América (EUA.,Cuba, Arxentina) para pedir axuda para a causa daRepública. Talvez é esta a autobiografía máis afastadada orde estritamente ditada pola sucesión cronolóxicados acontecementos16, pois desde o capítulo VII volveaos seus anos mozos para relatar a famosa revoltados escolantes e os seus contactos co PartidoComunista ata facerse militante, para volver nocapítulo X a recoller o fío do tempo e narrar as súasvivencias despois de marchar ao exilio en México,onde participa en todas as iniciativas culturais dosgalegos cun papel moi destacado.

4. Os problemas da memoria dos vencidos:como, cando, onde, por que

Á vista deste corpus, que reflicte os anos da guerradesde diferentes perspectivas, retomamos a cuestióninicial: a valoración de cómo a experiencia da GuerraCivil condicionou, estruturou e influenciou o discursoliterario. Na miña opinión, a influencia da situaciónhistórica sobre a forma é evidente, pois hai nestestextos un claro predominio da chamada “literatura doeu” nas súas diversas formas: biografía, memorias ememorias noveladas, mentres no xénero poéticose delimitan dúas vertentes: a satírica de estilo populare a testemuñal de carácter elexíaco ou combativa.Así e todo, isto non é algo ineludible. O feito de vivirun feito traumático de alcance colectivo e de trans-cendencia histórica podería estimular os que o sofrennon só a transmitir a súa experiencia persoal, senóntamén a intentar manter viva a memoria daqueles quenon sobreviviron e entregaron a súa vida confiando enque o seu sangue, efectivamente, sería semente quechegaría a abrollar algún día a través domanto de terraque os vencedores lle botaban enriba. Pero a lite-raturización da barbarie e da violencia, do enfron-tamento entre veciños e a vinganza persoal, ou daresistencia heroica e a fuxida, ten que esperar ás

para o noso tema a terceira parte, o Libro II, escritopor Castelao durante a súa estadía en Nova York e naviaxe en barco de alí a Bos Aires. É aquí onde o autorrevisa, cunha visión renovada desde a perspectiva doexilio, a vivencia da Guerra Civil e a presentación oua valoración de certos acontecementos que comentaradurante a guerra nos artigos e discursos que recolle noLibro I. A actitude política de Castelao ante as forzasrepublicanas españolas cambiara, e por iso ao comezoanuncia: “xa se cancelaron os convenios políticos queme obrigaban a calar”. Trátase, polo tanto, de darunha visión íntegra dos acontecementos políticosbaixo o Goberno republicano durante os anos daguerra, en canto atinxe aos intereses de Galicia.É, pois, aquí onde se revelan osmalabarismos políticosnecesarios para acadar a aprobación nas cortes doEstatuto galego, que se lle entregara ao presidente daCámara, despois de ser aprobado en plebiscitopopular, poucos días antes do alzamento militare polo tanto quedara en fase de tramitación. As di-ficultades causadas pola actuación desleal dos políticosrepublicanos levan ao autor a unha visión moi críticaco Goberno republicano, ao que culpa da derrota, e aunha reafirmación nos principios do galeguismo e daproposta federalista.

A segunda é outro monumento do memorialismoque se debe a Luís Tobío (1906-2003), diplomáticodo Goberno da República, que baixo o título Asdécadas de T. L. rememora toda a súa experiencia vitaldesde a infancia en Viveiro ata a data de publicación,1994, a novena década da súa vida. É entre a terceirae a cuarta década onde encontramos as súas vivenciasrelacionadas coa Guerra Civil: son pouco máis de 60páxinas dunha voluminosa autobiografía que recolleseis décadas ao longo de 700 páxinas, onde se ofreceunha visión calma e co ton dunha crónica quepretende ser obxectiva e desapaixonada15. A visiónexterna que vén determinada pola súa profesión dediplomático da República recóllese nas escasas páxinasque se refiren aos primeiros meses da guerra, ondesegue a vivir como agregado da embaixada en Sofía epermítenos coñecer outra fronte da guerra: o dadiplomacia, onde se comezan a configurar adscriciónsaos dous bandos en loita. Tobío mantense indu-bidablemente fiel á República, pero o seu embaixador,empuxado polo sentido práctico e en vista daevolución da contenda, pásase ao inimigo. Poucodespois regresa para incorporarse en Valencia a unhamisión no Ministerio, de onde dá conta das súasinformacións, das súas misións de inspección adistintos consulados e emite xuízo sobre os líderespolíticos do momento e sobre o ambiente xeral baixoo estado de guerra. Pero aínda é destinado duranteuns meses á fronte, e durante o período de instruciónvive o bombardeo de Granollers. Como oficial de tiroparticipa nunha batalla enMora de Ebro, pero prontoconsegue retornar á retagarda na asesoría xurídica do




xeracións seguintes, á aparición de autores que nonviviron a contenda e que se interesan pola forzadramática dun feito histórico que devastara a súasociedade na xeración dos seus pais ou dos seus avós,e tamén pola importancia de transmitir a memoriadaqueles feitos.

Non se pode deixar de observar a distanciatemporal entre as datas de publicación das obras e ofinal da guerra. Mesmo a novela de Valenzuela, aprimeira publicada sobre o tema, aparece en Arxen-tina case vinte anos despois dos feitos que narra.Tamén chama a atención que, vivindo todos osautores longos anos no exilio e polo tanto gozandodun contexto de liberdade e mesmo dunhas infraes-truturas editoriais, especialmente en Bos Aires, nonaparezan estas obras ata que a transición permite a súapublicación en Galicia. Cumpriría saber ata quepunto influíu neste feito o desexo dos exiliados de nonsementar discordia na comunidade emigrante, que xavivira unha división importante a consecuencia daguerra entre os defensores dun bando e doutro.A busca de unidade baixo o paraugas totalizador dadefensa dos intereses de Galicia e a aspiración aintegrarse nunha comunidade á que se lle intentatransmitir que todos son irmáns no exilio, aínda queos emigrantes sexan exiliados por razóns económicas enon políticas, talvez condicionou a busca dun discursoconciliador que silencia o testemuño dos vencidosna contenda. Deste xeito, o pacto de silencio quepermitiu perpetuar o discurso hexemónico dosvencedores na transición española parece que foraxa experimentado polos exiliados galegos, condi-cionados pola busca desesperada dun receptor paraa súa produción, empeñada no obxectivo esencialde defender a cultura galega e procurar a súasupervivencia.

Por outra banda, as mesmas características dasituación desde a que viviu a guerra Galicia puideronpotenciar o silencio. O feito de que o territorio caeseinmediatamente baixo o poder dos sublevados nonlles permite a máis mínima acción aos vencidos. Nostextos memorialísticos pódese observar claramentecomo a actividade organizativa e de defensa darepública dura só uns poucos días. Despois xa só haitres posibilidades: o agocho, a fuxida ou a morte. Confrecuencia, estes testemuños enfróntannos con vívidasescenas da degradación humana. Os homes ás vecesencóntranse completamente sós, teñen dificultadespara alcanzar algún lugar onde cren que podenencontrar axuda sen caer en mans dos seusperseguidores, deambulan sós polos camiños domonte, coas roupas esnaquizadas, aterecidos de frío,famentos, illados do contacto humano, mesmo secadra presenciando matanzas que non poden evitar.Trátase dunha situación moito máis dura cá vividadesde a camaradaría do combate no territorio daRepública, mesmo vergoñenta ás veces. Non sería de



15 A separación por décadas réxese pola data do seu nacemento en1906, e as súas vivencias durante a guerra relátanse desde apáxina 380, cando recibe a noticia do alzamento estando deagregado na embaixada de Bulgaria, ata a 443, cando explica asúa saída de España cara a Francia xunto coa súa muller coaque casara poucos días antes.

16 Esta autobiografía en realidade é produto da transcrición queo autor ditou pouco antes do seu pasamento, polo tanto a súaestrutura responde á improvisación do discurso oral.


vencidos poden explicar a súa historia, poden dartestemuño da outra versión da Historia e contribuír aregar o dispendio de sementes que quedara esquecidopolos camiños de Galicia. Pero despois de tantos anos,lamentablemente, moitas sementes secaron xa senremedio debaixo da terra �

estrañar que os que non morreron desenvolvesentamén algún tipo de barreira psicolóxica para fuxir dasúa propia memoria e intentasen seguir vivindomirando cara á diante.

Así as cousas, a maioría das obras son publicadasen Galicia despois do fin da ditadura. Por fin, os




Referencias bibliográficas

Alonso Montero, Xesús (1996). “As musas belixerantesdo exilio”. Cancioneiro da Loita Galega. Sada-ACoruña: Ediciós do Castro. 5-27.

Álvarez Gallego, Xerardo (1972). Vida, paixón emorte de Alexandre Bóveda. Bos Aires:Edicións Nós.

Delgado Gurriarán, Florencio (1986). O soño doguieiro. Sada-A Coruña: Ediciós do Castro.

Díaz Fernández, Xerardo (1982). Os que nonmorreron. Sada-A Coruña: Ediciós doCastro.

Díaz Fernández, Xerardo (1985). A crueldade inútil.Sada-A Coruña: Ediciós do Castro.

Fernández Pérez, Antón (1990). Terra coutada. Vigo:Galaxia.

Ferreiro Fente, Xosé Gregorio (1999). “A poesía deguerra de Lorenzo Varela”. Cinguidos porunha arela común: homenaxe ó profesor XesúsAlonso Montero. Ed. por Álvarez, Rosario eDolores Vilavedra. Santiago de Compostela:Universidade de Santiago de Compostela.Vol. 2. 529-554.

Maceira Fernández, Xosé Manuel (1995). Aliteratura galega no exilio. Consciencia econtinuidade cultural. Vigo: Edicións doCumio.

Noia, M.ª Camiño (2002). “A narrativa galega noexilio”. Galicia, Literatura. Vol. XXXIV. ACoruña: Hércules. 89-93.

Noya, Juan (1996). Fuxidos. Memoria dun republicanogalego perseguido polo franquismo. Vigo.Xerais. [Caracas, 1976]

Pita, Emilio (1972). Jacobusland. Sada-A Coruña:Ediciós do Castro [Bos Aires, 19421]

Pita, Emilio (1999). Polos camiños do pobo. Ed. X. M.Maceira. Sada-A Coruña: Ediciós do Castro.

Rey Baltar, Ramón (1939). A gaita a falare. Bos Aires:Federación de Sociedades Gallegas.

Rodríguez Fer, Claudio (1999). “Escritos de combatede Lorenzo Varela”. Cinguidos por unha

arela común: homenaxe ó profesor XesúsAlonso Montero. Ed. por Álvarez, Rosario eDolores Vilavedra. Santiago de Compostela:Universidade de Santiago de Compostela.Vol. 2. 1321-1343.

Rodríguez Fer, Claudio (2001). “Escritores galegosante a guerra civil”. Galicia, Literatura. Vol.XXXIII. A Coruña: Hércules. 24-109.

Rodríguez, Elixio (1994). Matádeo mañá. Vigo:Xerais.

Rodríguez Castelao, Afonso Daniel (1992]). Sempreen Galicia. Santiago de Compostela:Universidade / Parlamento de Galicia [BosAires: Ed. As Burgas, 1944]

Santiago, Silvio (1989 [1977]). O silencio redimido.Vigo: Galaxia.

Seoane, Luís (1990). As cicatrices. Vigo: Xerais [BosAires: Citania 1959].

Tobío, Luís (1994). As décadas de T. L. Vigo: Galaxia.

Thomson, John Patrick (2005). “A presença daGuerra Civil na literatura galega da Pos-Guerra”. Altera Galiza (conferencia nasxornadas “República e Liberdade...Sempre!!”, Ourense, 11-IV-2005. Audio).Consulta: 20-XII-2006.http://www.agal-gz.org/blogues/index.php?blog=5&title=title_2&more=1&c=1&tb=1&pb=1

Valenzuela, Ramón de (1989). Non agardei porninguén. Vigo: Xerais [Bos Aires: Citania,1957].

Varela, Lorenzo (1979). Poesía. Torres de amor [1942].Catro poemas para catro grabados [1944].Lonxe [1954]. Homenaje a Picaso [1963].Sada-A Coruña: Ediciós do Castro.

VV.AA. (1943). Cancioneiro da loita galega. México:Partido Galeguista [facs. Sada-A Coruña:Ediciós do Castro, 1996].

Vilavedra, Dolores (2006). “A Guerra Civil nanarrativa galega: un ámbito moral”, Grial170: 128-133.




Documents

A Guerra Civil española na obra dos escritores exiliados ... · (1979), de Antón Alonso Ríos 2, os dous libros de memorias carcerarias de Xerardo Díaz (Os que non morreron, 1982,