iSSN: 1138-9664

Vol 5(2002) 53-60

A ORIXE DO GALEGO SEGUNDO FRANCISCOADOLFO VARNHAGEN, EDITOR DO CÁ4NCIONEIRODA L4JUDA’

BEATRIZ GARCÍA TURNES

Universidadede Santiago

de Compostela

Ahstract

The Brazilian diplomatFranciascoAdol-fo Vanhagenpublishedde first critical edi-don of GancioneirodaAjuda in 1849. In theintroduction ro rhis work, E A. Varnhagenreflectson issuessuch as foilowing: In whatlanguage was the norrhwesrern Medievallyric of the Iberian Peninsulacomposed?Whar is rhe origin of tihe languagesspokenin present-daySpainandaPortugal?Whatgenerical and structural retarionshipsmaybe esrablishedamongthem?The answerstosuchequestionsare a good indicarionof tihedirecrion that Luso-Brazilian linguisriethoughrwas rakin in amomenrof transirionbetweentihe so-calledpre-scientificspecula-tions anda the new glottology that wasbroughr to tihe romancefleld by FriedricbDiez. E also elucidares dic relarionshipsesrablishedbetweenintellectuaisfrom diffe-rent countriesand their effects concerningthe linguisriesideassupporredby them.

En 1849, Francisco Adolfo Varnbagenpublicou as Trovase cantaresde um codicedo XLVseculo:ou antes,muiprovavelmen-te, «<O Ii uro dascantigas»do CondedeBar-

celos(Sa., 1849). Trátaseda primeira edición crítica do Cancioneiroda Ajuda, edición coa que ostextospublicadosen 1823 por Ch. Stuartcunhatiraxe de 25 exemplaresse fixeron accesiblesa un

A. elaboracióndesreartigo fui posiblegraciasa unhasub-

vencióndaDirecciónXeral de Investigacióne Desenvolvemen-to daXuntade Galicia paraunhaestadíade investigaciónenLisboaqueme permiriu localizare consulta-lasobrasdeFran-ciscoAdolfo Varohagenquesecitanó longo destaspáxinas.

público máisamplo. Na introduccióná obraveseclaramentequeparaE A. Varnhagené fundamen-tal a cuestiónda linguaenquese compuxoa líricatrobadoresca.Parachegara estadeducciónabondacon comproba-lonúmerode páxinasque o brasi-leiro Ile dedicouó temadosidiomaspeninsulares,da súaorixe e das relaciónsquese podenestable-cer entreeles. O intereseque,ó meu ver, teñenestaspáxinasdo vizcondede PortoSeguromoveu-me a dedicaríleo presenteartigo.

1. AS FONThS

A informaciónqueten E A. Varnhagensobreosantigosvernáculosda penínsulaIbérica procede,ademaisde dostextosmedievaisque revisoudirec-tamente,de doustiposde fonte: por unhabanda,eruditos de fala casteláe portuguesado períodohistórico coñecido como Idade Moderna (E A.Varnhagencita a GregorioMayánsy Sisear,Duar-re Nunesde Leáo,o E Feixoo...);por ourrabanda,contemporáneosespañois.Téñaseen conra queoeditor do Cancioneiro da Ajuda era por aquelaépocadiplomáticoenMadrid ó serviciodo gober-no brasileiro, o que explica o seu coñecemento,declarado,dasopiniónsde autoresdo ámbitohis-panodo seuséculo,e especialmentedosasturianosE Martínez Marina, 1. Cavedae o marquésdePidal. Axiña comprobaremoscómo o contacto,que non foi só literario, senóntaménpersoal—eraamigo de PedroJoséPidal—, con eruditosasturia-nos inclinou decisivamenteas teorías de E A.Varnhagen.

A importanciaque o labor de diplomáticorivonaelaboracióndaobrado brasileironon acabanoscontactospersoaisqueestelíe propiciou: como diA. Guimaráes(1935), «a diplomaciafoi paraelle,principalmente,o itinerario das pesquizasarravés

BEATRIZGiIRCIA TURNES A ORIXEDOGALEGOSEGUNDOFRANCISCOADOLFOVARNNA(;EN,EDITOR..

dos archivosda Europa,dos quaesexhumoupre-cíosíssimosdocumentossobreo nossopassado».Pénsese,porexernplo,queunhadassúasprimeirasmísíónsen Madrid, pola quefoi oficialmentefeli-citado en 1848, consisriuen investigarnos arqui-vos españoisco fin, segundoR. 5. Henry(s.d.), deestudia-lahistoria da súa patria e, segundoJ. D.Cortés(1875),de obterdocumentaciónrelativaóslímites do Brasil.

2. DE ASTURIAS A PORTUGAL

No capítuloIV da introducciónás Tovase can-taresde um códicedoXIV século,o diplomáticobra-sileiro comezapor destaca-laimportanciada obraque edira «como monumentode linguagem»,Naque,por unhaparte,os poemasqueconténrevelano alto «gráude polimento»do portuguésmedievale,por outra, resremuñanque«osdilferentesdialec-tos e linguasda Peninsulaaindanessetempoerammaisparecidosentresi do quehoje» (1849: xxjx).E A. Varnhagennon se estáreferindosó á seme-llanza entregalegoe portugués,senónque inclúenacomparacióno asturiano,o castieláne, aindaquesó o mencionaunhavez, o valenciano.

Ó longo de todo o capítuloempregaráa deno-mínación lingua para castelán e portugués e adenominacióndialecto para asturiano e galego.Agora ben,como imos ver a continuación,o usodo termo dialecto non implica unha relación defiliación ou de dependenciadosvernáculosconsi-derados como tales con respecto ás linguas deMadrid edeLisboa.Dialectovén significandoparaesteautor, como paramoitosdos seuscontempo-ráneos,<«códigonon-elaborado,idiomacon escasoou nulo cultivo».

De acordo coa teoría do vizconde de PortoSeguro, encontramosmáis semellanzasentre asvariedadesrománicas arriba mencionadascantomáis recuamosno tempo, cantomais nosremon-tamos«ao fim do dominiogodo» (xxxij) queseríatruncadopola invasiónmusulmana.E, pois, baixoo cetro dosmonarcasvisigodoscando se acadaamaíor homoxeneidadelingúística na penínsulaIbérica. ¿E logo, podemos preguntarnos,nonhaberíaináis homoxeneidadementrespersisriuoImperio Romano?Pois, segundoE A. Varnhagen,non, porque ««nao» somos da opiniao» que cmrempo algum a popula~ao»rustica de Hespanhafalasseo latim propriamentedito» (xxxi j).

Igual quesucedenascoloniaseuropeasdo sécu-lo XIX, pensa E A. Varnhagen,ou aínda conmaior razón—dadoquenaantigúldadenon habíaimprenta,escojasnin mediosde transportecomaos da era industrial—o latín das colonias romanasrívo que ser distinto do do Lacio. Todo o máis,falariancorrectamentealgúnsescritorese políticosque irían estudiara Roma. O resto dos colonosadaptaríao idiomadominadoró clima e índole dopaís e falaría latín rústico ou mao latín, o que,segundoE A. Varnhagen,«se reduzá idéade queja usavamdialectosromanícos»diferentesen cadarexión (xxxiij).

O vizconde¿acoseen concretono dialectodosgalegos, tan peculiar que chamoua atencióndeSilio Itálico, quen se referiu a el cunhaspalabrasque,por cerio, no séculoXix foron reproducidasata a saciedadepolos eruditos e poíos filólogos:mzsztdivesgallaecia pubem1 barbara nuncpatiisululantemcarmina linguis. En realidadeSilio Itáh-co aludíacon estaexpresióná lingua prelatinadospoboadoresda Gallaecia, pero E A. Varnhagennon o ínterpretaasí:

Ciemosque seessascantigastivessemche-gado ate nós qualquergallego as entenderiaboje, tanto imaginamosque este dialecto,—como de paiz montuoso,alheio quasi aotrato estrangeiro—,se tem conservadoestacio-nario, segundopordocumentostemosprovasque tem acontecidodesdeo seculo12.

(Sa., 1849: xxxjv)

Estasreflexiónsnon Ile servenó autorunícamen-te paradeixarpatenteo arcaísmoe inmobilismodogalego, senóntaménparadestaca-laorixe e purezalatinas de galegoe de portugués.E A. Varnhagenparececonsiderarnosparágrafosqueagoranosocu-pan que o que hoxe chamariamosevolución dunidioma só podedeberseó influxo dourro, ideaesta,por certo,nadainfrecuentena lingiiística precienrí-fica (cfn Aroux, 1998).Por iso continúaa súaargu-mentaciónsobreo conservadorismodo galegoafir-mando que resulta difícil introducir unha novalingua nun paísque xa foi colonizadoe ~«agriculta-do» por primeiravez (>oajv). Presentacomo probasqueo confirmananon-adopcióndo latínpolosvas-cos, do casrelánpolos galegose cataláns,do nor-mandopolos ingleses.Este tipo de probasconsis-tentes en aplicar a tempos pasados e a zonasxeográficasdistintasas conclusiónstiradasde exem-

54Vol. 5(2002):53-60

BEATRIZGARCíATURNES A ORIXEDO GAL EGOSEGUNDOFRANCISCOADOLFO VARNHAGEN. EDITOR..

píos contemporáneosson frecuentesna primeirameradedo séculoXIX (ternosourrointentodo pro-pio E A. Varnhagenunsparágrafosmáisarriba), oque non é de estrañar,dado que tamén o son nosnososdías. Se estascomparaciónsserevelanásvecescomo un instrumentoútil, tanto paraexemplifícarcomo parachegara comprende-loquesucedeucoaslinguastempo atrás,candonon se tomancoadebi-da cautelanin se matizancon datossobrea indivi-dualidadede cadaépocahistóricapodenxustificardeducciónstotalmenteerradas.Emáis,unsmesmosexemplospodenlevara conclusiónsenfrontadas.

A ahistoricidadedasargumentaciónsmanexadasnesteprólogo, herdadada reflexión lingilística doséculoXVIII, xa non pode ser xustificada polosobxecrivosdo investigadornin polo conceptodelingua que,polacontra,si explicabanosmétodoseos argumentosdosiluministas(cfr. Aarsleff, 1982):E A. Varnhagenxa non persegueo fin de explora-la naturezainmutabledo tome a travésdo estudioda lingua e dassúasorixes. Os métodosdo pasadoaplicadosás novas cuestións do presente,nunhaépocade transicióndun modelode investigaciónlingúísticaa outro, son o que produceo risco dedistorsións.Nesrecaso,senembargo,aconsecuen-ciaque se extraenon estádesencamiñada:

Portantoquantoa nósnemosCodosnemos Suevos poderamsubstituir suas linguaspelos dialectos romanicosque aqui se fala-vam,e a opiniao»do erudito Feijóde que asidiomas Portugueze Gallegodevemsua orí-gem ao doiminio Suevo,é de tal modo gra-tuita que nem nosoccuparemoscm refutal-acm quantonao»senosdigaquaessao»asarti-cuia~oens,modismosou paridadesgramma-ticaesquenellesse encontramidenticasá ho-guadosmesmosSuevos,e que senao»notansnosoutrosdialectosda Peninsula.

(Sa., 1849:xxxjv)

Non se deduzadestaspalabrasque o 2 Feixoo(Feijóo, 1968:226) [1727-29] pensaseque o galegoe o portugués,que ci considerabaunhaúnicalingua««por serpoquisimaslas vocesen quediscrepany lapronunciacióndelas letrasentodosemejante»,eranidiomasxermánicos.Todo o contrario: no seudis-curso«Paralelode las lenguascastellanay francesa»,o ourensándefendequenonsódebenteputarsepordialectoslatinos o español,o italiano e o francés,senóntaméno portugués,«en queadviertosedebe

incluir la lenguagallega».Iso si, seguindounhadou-trina que, como vimos,chegaaíndaata E A. Varn-hagen, a deriva do latín en diversas variedadesrománicasatribúeseneste discurso a un influxoexterno:á mesturacoas linguasdosbárbarosinva-sores.A esteengadeo 2 Feixoo a nova situaciónpolítica que se instaurou trala caída do ImperioRomano,situación que facilitaba o illamento dosnovosreinosxermanoscon respectoósseusveciñose, como consecuencia,o particularismo.

Habiendoestadolas dosnaciones[Portugale Galicia] separadasde todaslas demásprovin-cias, debajode la dominacióndeunosmismosreyes,en aquel tiempo precisamenteen que,corrompiéndosepocoa pocola lenguaromanaen España,por la mezclade las nacionessep-tentrionales,fijé degenerandoen particularesdialectos, consiguientemente,al continuo yreciprococomercio de portuguesesy gallegos(secuelanecesariade estar las dos nacionesdebajodeunamismadominación),eraprecisoqueen ambasse formaseun mismo dialecto.

(Feijóo, 1968: 230)

Xa que logo, a discrepanciaentreo brasileiroeditor do Ciancioneiro da Ajuda e o frade bieitonon residetanto nacuestiónde cómo se fragmen-rou o latín, senónen cándose fragmentou.Comovamos,paraE A. Varnhageno latín xa estabadivi-dido en dialectos romancesbaixo o cetro dosemperadoresromanos;en cambio, baixo dominiozermanoa tendenciadisgregadoracedeuen favordoutra de signocontrario:

Quantoaosgodossabemosqueprocuran-do antesconservare propagara lingua latina,que estendera sua,como diz Aldrete, adop-taramaquellapor linguaofficial, como unícorepresentanteculto e com escriptados dia-lecros romanceados.Esta nova necessidadede estudaro larim, e a extensao»que tomouo dominio godo por toda a Hespanha,deviam muito concorrer para que todososseus dialectos se homogenisassem,ou pelomenosse criasseoutro novo,um poucogodotalvez, mas ao mesmotiempo mais analogoao latim escripto,que servissede linguagemfranca,a que fossea lingua,digamosassim,dominadora.

(Sa., 1849:xxxv)

55Vol. 5(2002):53-60

BEATRIZGARÚLÁ TURNES A ORIXEDO GALEGOSEGUNDOFRANCISCOADOLFOVARNNAGEN, EDITOR..

Este latín homoxéneofoi o idioma adoptado,tantopoíosprimitivos habitantesdeAsturiascomapolos godose resto de crisriáns refuxiadosnestasrerrastraíainvasiónafricana.Comoconsecuencia,foi o idioma que os reconquistadoreslevaronportoda a Penínsulaa medidaque Lles gallabandenovo o terreoós musulmáns.

A poboaciónmouriscaquequedouen territorioreconquistado,«<orn nega9ao»ou defeitoorganicoparapronunciarcertasarticula9oenslatinasprinci-palmenteofe 01» (xxxvj) foi a responsableda for-macióndo castelán.E é queo casrelánnon se dis-tingue tanto na sinraxeou no léxico do restodosidiomas latinos coma na fonética. En concreto,caracterizasepor pronunciarguturalmenteo epor converte-lof en h aspirado. Canto mais seavanzabana reconquistamáis arabizadola que-dandoo queseríaidioma de Cervantes.

Detrásda opinión de queo casrelánse formoupola corrupción do latín ó contactocos árabesestánsobretodo o asrurianistaJoséCavedae o aca-démico da historia E Martínez Marina, autoresque E A. Varnhagencita con profusión ó longodestaspáxinas.Taméno 2 Peixóo—aíndaquegale-go de nacemento,mo, vencelladocoa cidade deOviedo,onderesidiu casetodaa súavida— chega-ra a conclusiónssemelianres.A ideanoné desinte-resadaen E A. Varnhagen,senónque posibilita aexaltación do portugués(como a posibilitabadoasturiano,no casode J. Caveda)sobre o idiomacentropeninsular:

Assim esta língua [o castelán]que tantoadmiramos peía sua nobreza, energia, equer-que-édorgulbovaronil, é dasdaPenin-sula, a que pelosvestigiosmaisrepresentaodominio arabe,masestálonge de sera maislegitima representantedo dominio romanoou godo. Esta prerogativa pertencea umdaquclíestres idiomas entre si parecidissi-mos Lasturiano,galegoe portugués],e comodois sao» dialectos, cabe ao porruguezpeíarazao» de ter litreratura propria, e nao»pouco rica, nem poucoculta.

O portuguésconstirúeseasí,paraE. A. Varnha-gen,no descendentemáis lexítimo do anrigo astu-ríano, en ««verdadeirarepresentantedo idoma dosflihos de algo das Asturias» (xl). Máis lexítimoaíndacó babledecimonónico,pois este,tal ecomoindica o autor cunhacita de J. Caveda,corrom-

peuse e castelanizousedendeo séculoXVII, dexeíto que se aproxímou máis ca ningunhaoutralingua da Penínsulaó idioma de Cervantes.Ascantigasque E A. Varnhagenlíe ofreceó públicoen 1849 demostrancánto máis asturianoera oportuguésantesda retarinizacióndo idioma lusoque se produciu no séculoXVI coa restauraciónclásicadeCamñes,Miranda, Ferreira...E A. Varn-hagenestápoñendoa literatura, as cantigasquepublica, ó servicioda exaltaciónda lingua.

De tódalasobrasqueo brasileiroconsulrouparaelaborarestecapítuloda introducciónó cancionel-ro, a quepareceexercerunhainfluenciamáisdeci-síva e tuesniogura-lasúaargumentacióné o «Dis-curso preliminar» das Poesías selectasen dialectoasturiano recollidas por José Gaveda en 1839(Cavcda,1887).Agoraben,comovernos,un textoorientadoa reclama-laidentidadeentreo asturia-no e o primitivo romancehispanoda Penínsulaa suapurezalatina froi-íre á corrupciónsemíticadocasteláné reinterpretadopor E A. Varnhagenamaíor gloria do portugués.

Na mesma liña de exaltación do idioma deCamóescontinúao brasileiro o seu razoamento.Ascatrolinguasque tansemeilanteseranno tiempodosgodos fóronsediferenciando:o castelánco influxoárabe, o asturianoco influxo casrelán,o portuguésco moiro máisnobreinfluxo ¡atino clásico (infiuxoque. dadoque o portuguésé un idioma romance,non supónunha intervenciónexterna)e o galego,máis primitivo, semella que sen iníluxo ningún.Polo tanto, na evolución e na constitucióndestesdialectosromanceshai unhaprimeira causa,inter-na,dasupremacíaportuguesa.A segundacausa,quepermite eleva-lo portuguéssobre o asturianoe ogalego (o cal non quedaraen posición inferior óidiomade Camñesen razóndasúanaturezaecons-títución) respondea un factor externo on, comodinamoshoxe,sociolingúísrico:o graode cultivo doportuguésfronteó dos ontrosdous.

3. A GALEGUIDADE DAS CANTIGASDE SANTAMARIA

Comoa supremacíado portuguéssobreo gale-go está fundamentadaen factoresnon-orgánicos,non hai problemaen aceptar—con G. MayánsySiseare con D. Nunesde Leáo—a semellanzaentreos dousromances.Sen embargo,E A. Varnhageninfórmanosde quea mediadosdo séculoXIX bai

VoJ. 5(2002): 53-60

56

BEATRIZGARCÍA TURNES A O/UNIDO GALEGOSEGUNDOFRANCiSCOADOLFO VARNI-IAGEN, EDITO/U.

en Portugal«litreraros que repugnamem admiti-la» (xxxjx). Así pois, o autorpresentaránun apén-dice probasdo parecidoentreo dialectoe a linguado oestepeninsular.

A primeira das composiciónsdo apéndicenonestáasinada;senembargo,sabemosquese tratadedezcoplasescollidasdo Coloquio de24gallegosrús-ticos do PadreSarmiento. Sen entrar en análisesseríase profundas,a impresión que dá o textotranscritoé a dequeE A. Varnhageno copioudunmanuscritodistinto ós que,segundoinformaciónde R. Mariño (1995), conservamosactualmente.Taméncabe a posibilidadede que as diferenciascos apógrafosquechegarona nóssedebaná inter-vención, conscienteou inconsciente,do vizcondede PortoSegurosobreo texto orixinal. As frecuen-tes lecturasque diverxende calquerados manus-critos existenteshogano nalgúns casos semellanresponderclaramenteá influencia do portugués—<«se veennavergar»por «se ven navegar»,«e faz-Ihes proveito» por «e failles proveito/probeito»-;sen embargo, noutros casos non parecen poderxusrificarseasí —«e maisestarquedos»por «e maisse están quedos», «que beñan» por «queveñan/veñen»,«<retouqaou velo» por «<relouca develo». Decalqueraxeito, non respondeóspropósi-tos desteartigo averigna-laorixede talesdiverxen-cias. Si nos interesa,en cambio, o feito de que,tantoalgunhasdas lecturasexclusivasdo textoquepresentaE A. Vatinhagen comacertosaspectosdaortografíadas coplasatribuiblessen ningún xéne-ro dedúbidaó seuautor-especialmentea escolla,non sen vacilacións, de <lh> para representa-laconsoanrelateralpalatal-facilitan a percepcióndaproximidadeentregalegoe portugués.No segun-do poemado apéndicesó nunhaocasióno editordo Cancioneiroda Ajuda se equivocaó transcribir<«perdim» (e non ««perdin», como di Dobarro Paz,1980) por «perdin».

Estoutropoemado apéndice,que si levaindica-ción do título e do autor, é «O desconsolo»,deAlberto Camino. Trátase do primeiro texto engalego desre poeta. No seu día foi moi famoso,dentroe fóra de Galicia: mereceuserpublicadoencase ródoJos xornais galeguistascontemporáneos(Vilavedra,1995) e raménnalgúnsdeMadrid. Poriso fixo posible,en palabrasde M. Murguía, «quelos no conocedoresde estedialecto, pero que noestabancontaminadospor las groserasideasqueacercade Galicia se tienen fuera de ella, se sor-prendiesenal ver la dulzuradequeeracapazaque-

lía lenguatan ridiculizada,comono conocida»(enDobarro Paz, 1980: 504). Isto explica que o viz-conde de Porto Seguro coñeceseo texto. Cabetaména posibilidadede que E A. Varnhagentuve-se contactopersoalcon Alberto Camino, xa queestese trasladoua Madrid precisamenteen 1849,ano de publicacióndas Trovas e cantaresde umcódice do XIV século. Sería interesanteencontrarprobas que xustificasen esta conexión pois, domesmoxeito que son claros os contactosque odiplomáticobrasileiromantivocon persoasque líefacilitaron o coñecemenrodas ideasasturianistas,taménpareceposibleque no ano 1849 non riveseconstanciado pensamentodos galeguistasdo seutempo, peroqueacabasede estableceralgún tipode relacióncon algún ou algúnsdeles.

Paraxustiifica-la derradeiraafirmacióndo ante-rior parágrafodebo volver a unha consideraciónsobre o galego que E A. Varnhagenfai case ócomezodo capítuloqueestamosanalizando,peroque ata o momento eu deixei deliberadamenteaparcada.Cando o autorafirma que as linguasedialectos peninsularesda Idade Media eran moísemellantesentresi, observaque estefeito podeconstatarsecoacomparacióndunhaseriede textosentre os que se encontranas Gantitasde SantaMaría como representantesdo galego.Senembar-go, axiñaaciara que «acímamencionamoscomogallegasas cantigasd’Alonso Sabio, nao por ter-mos a convic~ao de que o sejam, mas por naolevantar quesroens,quando nao’ ha occasiao’dedarprovas»(xxx).

E evidenteque, trasunhaafirmacióncomaesta,acuestiónqueda,inevitablemente,«levantada».Poriso Varnhagencontinúaargumentandoquedaaná-use dunhacopia,que el posúe,do códice toledanodo cancioneiromarianoe maisda análisedosfrag-mentosdestaobrapublicadospor Zúñiga e Rodrí-guezde Castro podededucirsequea lingua en queestánescritasas Cantigasde SantaMaría é, nonparecida,senóna mesmaen queestánescritasasdedonDinís e as dosseuscontemporáneosportugue-ses. Ante esta constatacióntemos dúas posiblesexplicacións:a) quegalegoe portuguésfosenaíndaun só idioma na baixa Hade Media; e b) que asCantigas de Santa María non esteanescritas engalego.Ainda que o autordeixaa solucióndo pro-blemaparaos expertos,non oculta a súa inclina-ción poE segundadas posibilidades,para a queinclusoseesforzaen achegarunhadesasprobasquemáisarribadixeranon estaren disposiciónde dar:

57Vol. 5 (2002): 53-60

BEATRIZGARCIA TURNES A ORIXEDOGALEGOSEGUNDOFRANCISCOADOLFO VARNIIAGEN EDITOR.,

Os que parrilharem a ultima opiniao»encontrarao»em seufavor o empregarem-senellasmuitaspalavrasque já nao” sao” hojegallegas, nem o eram no tempo d’AlonsoSabio, v.gr. crérigo, menino, muitio ere., asquaespor documentosgallegosdessaepocaeatéanteriores(o Foro dosCregos)savemossediziam,como boje, crégo,neno,moito ere.

(Sa., 1849: xxx)

Na «Advertenciafinal» quepechao volume dasTrovase cantaresde um códice do XIV século, E A.Varnhagencomunícallesósseuslectoresqueo can-cioneiro por el editadoaparecesen notas porquedecidiu publicalasmáis adiantexunro con outrasresultantesde «informa~oensque vamos pedir»(336). Esasnotasformaríanun cadernoá partequese llesdistribuiríaa principiosdo ano 185<) a todosaqueleslectores que, ó comprareno volume en1849, indicaseno seu interesepor recibir esteapén-dice. En efecto,o apéndicepublicouseun anodes-pois e nel trátasede novo a cuestiónda lingua enquese escribironas Cantigasde SantaMaría:

Rayendo conseguido, por occasiao’ deurnaexcursao’que fizemos á Galliza, reunirmaisalguns escriptosno dialectodessapro-vincia, aqui juntaremosn’um 50 Appendi-ce: 1.~ Um villancetedo Natal; 2.0 Algumasquadrasdos Rogos contraa inquisi9ao>s;30

O principio do entremezgallegode Fandiñointitulado = A Gasamenteira. E agoranoscumpredeclararquehoje estamospersuadi-dosqueAlonso Sabioempregounascantigasa linguagemqueoutr»orase falava na Galli-za; e que talvezcm gallegoestivessemmuitasdas composi4oensque Santullana julgariaportuguezas.

(Varnhagen.,1850: 359)

E A. Vatinhagen pareceliga-lo seu cambio deopinión sobre a lingua das Cantigas de SantaMaría coasúaviaxe a Galicia. Agoraben, o brasi-leiro posnia xa unha copia dos poemasdo ReiSabio antesda súa «excursáo»e, poío tanto, nonpuido se-lo coñecementodestestextos—que, poroutraparre, nin sequerase conservabanen biblio-tecasgalegas—o quefixo quecambiasede opiniónsobreo idioma en queestabanescritos.

C. Michaélis (1904) indica que,durantea súavine ó noroestepeninsular,o vizcondede Porto

Seguroesrudioua lingua viva do país, cousaque,en principio, non deixa de sorprendernunhaépocae nun autorque orientanas súaspesquisascaseexclusivamentecaraó texto escrito.Probable-mentedebamosentender,non que o autorestu-diou a falaespontáneadosgalegofalantesdaépoca,senón que se interesonpor textos literarios con-temporáneoscoma os que logo reproducin noapéndiceó Ciancioneiro.Detódolosxeitos, se E A.Varnhagennonestudiouo galegooral, o máispro-bableé que cunhavine á nosaterra tivese múlti-píes ocasiónsdeoíio e de fixarse nel. ¿Foiestecon-tacto coa Iingua viva, oral e/ou escrita, do FinisTerrae o que provocouo seu cambio de opinión?¿Convenceunoo seu amigo PedroJoséPidal, queen 1851 publicará no prólogo ó Cancioneiro deBaenaque as Cantigasde SantaMaría foran escri-tas en galego?¿Oufoi F. A. Varnhagenquencon-vencena E J. Pidal?¿Falotío vizcondeen Galiciaconalguénque líe demostironqueestascantigasenhonor á Virxe non eran portuguesas?E, nesecaso,¿conquen?Tal vez coamesmapersoa—ou persoas-que líe faciliron ostextosdo prerrexurdimentoquese citan no anterior parágrafo, alguénpertencenteós círculosgaleguisrasprogresistasda época,axul-gar polas obrasque líe enrregou.A dificuirade delocaliza-lo arquivode E A. Varnhagen(quelía estar repartido entre Brasil e Chile) e, xuntocon el, a súa correspondenciaou calqueraontrodocumentoquepoida iluminarmenestacuestión,impídeme polo de agora responde-laspreguntasqueacabode formular.

Cando en 1872 o vizconde de Porto SeguropublicaDa litteratura dos liuros decavallariasvolveafirmar que as C’antz~asde Alonso o Sabio estánescritasen portugués,xa que o monarcapreferiucantarnestalingua antescaen castelán.Estadecla-raciónencóntrasenun contextoen queo autorsedefendeanteun dosproblemasós quese enfron-tará a lingúística lusa do séculoXIX, a saber: aindependenciado portuguésfronte ó español.

É comprensibleque, nun contexto de afirma-ción do idoma de Camóesfronre ó de Cervantes,se ignore o problema secundariodo galego. Acuestiónda borrosadelimitación entreun e outropercorrea IdadeModerna(cfr. VázquezCorredoi-ra, 1998 e Monteagudo, 1999) e adéntrasenoséculoXIX, tal e como demostrao feito de que EDiez, na edición francesa da súa gramáticaen1 874, xa no último tercio dacenturia,aíndasinraa necesidadede aclararqueo portuguésnon é un

58Vol. 5(2002):53-60

BEATRIZGARCIÁ TURNES A ORIXEDOGALEGO SEGUNDOFRANCISCOADOLFO VARNIIAGEN, EDITOR...

dialectodo español.TaménE A. Varnhagenexpli-caen Da íítternturados linros decanal/ariasquenino portuguésé dialectodo casrelánnin o casrelándoportugués,senón que estasson linguas irmás e«procedentesde quase identico romance» (1872:142).Por seaíndaasí alguénten tentaciónsde uti-liza-la semellanza e inrercomprensibilidadedosdous idiomas para fins políticos, advirre o autorque a iingua non é o único carácterda nacionali-dade.Non se esquezaque E A. Varnhagen,a pesarde quevalorao idiomacomo un dos trazosdefini-torios da nación, representadipiomaricamenreunha ex-colonia que obtuvo recentemenrea súaindependenciadunhamerrópolecoaque o com-parte.Non pode, pois, defenderunha correspon-denciabiunívocalingua-nacíón.Améndho, o con-texto argumentativofavorece a minimización daimportanciada conexiónentreámbalasrealidades.

Comoprobada ausenciada relaciónbiunívocaa que me referín, o vizconde de Porto Seguroexplica que na Penínsulahai outras linguas, ade-maisdesrasdúas:

Semcontaro vascon9o,mais antigo, saolinguas e náo dialectos,o cataláoe o valen-ciano, amboscom bonspoetas,bonshisto-riadores e bonsromancisras,que nenhumapolitica serácapazde aniquilar

(Varnhagen,1872: 152-153)

Mentresqueo vascoe consideradolingua polasúa antigtiidadee, seguramente,pola súadistanciacon respecto ás variedadesromancesveciñas, ocatalán e o valenciano son así cualificados porrazónsdeelaboración(paraosconceptosdelinguapor distanciae por elaboraciónvéxaseKloss, 1967e Muijacie, 1986). Os motivos poíosque o galego,igual queo asturiano,non aparecena listadas un-guaspeninsularesseguensendo,pois, os mesmosde 1849. Probablemente,a literatura do séculoXIX non Ile semellaó autorabundapararecoñece-la iingúicidadedo vernáculodo Einis Terraepenin-sular En cantoá medieval,é de novo integramen-re adscritaó portugués,sen mencionsequeradasfalasde aquem-Minho.

Se cadra, cabe unha segundainterpretaciónsobrea consideracióndo idiomade Rosalía nesraobrado vizcondede PortoSeguro: a de que E A.Varnhagensiga crendoque as cantigasse compu-xeronen galego,peroque agoraesteaconsideran-do o nosoidioma, non dialectoautónomo,senón

dialecto perrencenreó dominio lingilístico portu-gués, co que caberíaafirmar que o canejoneiromariano foi escrito en lingua lusa. A tentaciónparafacerestainterpretaciónnon procededirecta-menteda análisedos textosde Varnhagen,senóndo Feito de queesta opinión fui expresadapor EDiez, con quen o brasileironesraépocase cartea-ba,na edición francesada súagramáticaen 1874.

Con todo, e por moi suxestivaque resulteestahipórese,hai que ter en contaas súaslimitacións:se E. A. Varnhagenestáseguindoa uñade E Diez—o que supónunha modificación,con respectoa1849,do conceptode dialectoe dasrelaciónsentregalego e portugues—,¿non resultaestrañoque, adiferenciadosoutros dousautores,nonmencioneen ningúnmomentoo idioma deRosalía,que enral casoresultaser, poíomenosen parre, o obxec-to da discusión?

5. RECAPITULANDO

A pesarde queF. A. Varnhagencoñecee cita aDuarte Nunes de Leño (1945) [1576-1606]—quen afirmaraque galegoe portuguésforan naIdadeMediaun único idioma—, en 1849-50nonacepraa súa ideada unidadelinguisticamedieval.Non estádispostoa admitir que Portugalpoidacomparri-lasúa linguacon outranaciónquenonsexaou fosecoloniasúa,porqueunhacousaéafir-mar que os lusitanoslevarono influxo civilizadordo seuidioma poíomundotodo—ou, dendeourraperspectiva,queos brasileirosherdarona civiliza-ción europeadas mansdosportugueses—e outraqueas orixes del se encontranno país veciño. Apesardassemelianzasque,como dialectoslatinosqueson,osunen,galegoe portuguéssonconside-radoscomo unidadesdiferenciadasdendea IdadeMedia.

Postasasí as cousas,non cabea posibilidadedequea literatura rrobadorescasencompartida.Ostextosquese conservanou estánescritosen gale-go ou estánescritosen portuguése, poío tanto,ou pertencená literaturagalegaou á portuguesa.E A. Varnhageninclíansepola opción lusitanístae, de feito, a atribución galegadas Cantigas deSantaMaría non deixade ser fugaz.No seulibroDa litteratura doslinrosdecavallarias (Varnhagen,1872), o autor insistenaideadequeas composi-cións líricas de Afonso o Sabioestánescritasenportugues.

59Vol. 5(2002): 53-60

BEATRIZGARCL4 lURNES A OP/YEDO GALEGOSEGtJNDOFRANCISCOADOLFO VARJVHAGEN,EDITOR.,,

BJBLJ(.)GRAFIA

AARSLEFF, H. (1982): «<The tradition of Condillac:the problem of the origin of languagein theeigtihreenth century and tihe debate in BerlinAcademy before Herder», en From Locke toSaussure. Essayson thestudyoflanguageand inte-llectual history Londres,Athione: 146-209.

AROUx, 8. (1988): «Modeles de l»age classiquepour la mobilirélinguisrique»,enJOLY, A. (cd.)(1988):La linguistiquegénétique.Histoire et thé-oríes, PressesUniversirariesde EMe: 19-42.

CAyEnA, J. (1887) [1839]: «Discurso preliminarsobre eí dialecto asturiano», en CAVEDA,

J./C¿xxELt.A SECADF.S,E (1887): Poesíasselectasen dialecto asturiano. Oviedo, Imprenta deVicente Brid: 7-56 (edición faesimilar: Oviéu,Academiade la Llingua Asturiana, 1987).

CORTÉs, .1. D. (1985): «Varnhagen (FranciscoAdolfo de)», en Diccionario biograjfico america-no, a través do HERRERO MEDIAVIILA, NL ¡AGUAYO NAYt.E, L. R. (eds.) (1986):310-313.

DiF.z, E (1874): Grammairedes languesromanes.T1. Paris, Librairie A. Franck [edición faesimilar:Genéve/Marseilie,Slarkine Reprints/LaffitteReprinrs,1973].

DOBARRO PAZ, X. M. (1980): Alberto Camino(1820-1861Ápoetagalego.Tesede doutoramen-tu inédita. Facultadede Filoloxía, Ijniversidadede Santiagode Compostela.

FEiJÓO; B. J. (1968) [1727-29]: «Paralelode laslenguascastellanay francesa»,7¿?atro crítico uni-versal Vol 1. Madrid, Espasa-Calpe:211-231.

Fí.EURY, R. 5. (s.d.): EranciscoAdolfo de Varnhagen.Viscondede Pórto Seguro«paulistade Sorocaba»:ensaio bibliográfico. Sáo Paulo, EdiyéesMeiho-ramentus.

GUiMAR4rS, A. (1935): «Porto-Seguro(FranciscoAdolpho de Varnhagen,viscondede-)»,en Dic-cionario bio-bibliografico brasileiro, a través doHERRERO MEDIAVILLA, V. ¡ AGUAYO NAYLE, L.(eds.) (1992): 264-284.

HERREROMEDIAVíLLA, NL. ¡ A;uÁvo NAYLE, L. R.(eds.) (1986):Archivo biogra’fico deEspaña,Por-tugal e Iberoamérica [Ivlicroforma]. Múnchen,Saur.

HERRERO MEDIAVII.rA, NL ¡ AcuÁyO NAYI.E, L.(eds.) (1992):Archivo biogra’fico deEspaña,Por-tugal e Iberoamérica [N4icroforma]. Múnchen,Saur.

KLOss, H. (1967): «“Absrand Languages” and“Ausbau Languages’»,en AnthropologicalLin-guistics9.7: 29-41.

MARINO PAZ, R. (1995): ‘<Estudio introductorio»,en Sarmiento,Fr Martín: (1995): (ioloquio devíntecatrogalegos rósticos. Conselloda CulturaGalega:7-102.

MIc-lAtll is de VAscONcuiJj.Os,C. (1904):Cancio-neiro da Ajuda. Vol. II. Halle, Mar Niemeyer(edición faesimilar: Turín, Botrega dErasmo,1966): 1-134.

MONIEAGUDO, H. (1999): Historia social da lin-guagalega. Vigo, Galaxia.

MubíAcía, 71 (1986): <«L’enseignementde HeinzKloss (modifications, implications, perspecti-ves)»,en Languages83: 53-63.

NImES Di: Lsko, 0. (1945) [1576-1606]: Origemda línguaportuguesa.Lisboa: Pro Domo.

S.a. (VARNHAGEN, E A.) (1849): Tovase cantaresde um codice do XJI/seculo:ou antes, muiprova-velmente,««O litro dascantigas»do CondedeBar-celos. Madrid: Imp. de ID. Alexandro GomesFuentenebro.

VARNHAC,EN, E A. (1850): PostScr¿ttum.Notas.[Caderno engadidoa algúns exemplaresde Sa.(VARNHAGEN, E A.) (1849):339-369.]

VARNHACEN, E A. (1872): Da litteratura dos livrosde cavallarias.Vienna,Filho de CarlosGerold.

VÁZQUEZ COaREnOlwá,E (1998): A conseru1dodalíngua portuguesafrente ao castelbano.O galegocomoexemploa contrario. Santiagode Compos-tela, EdiciónsLaiovenro.

VILAVEDRA, D. (coord.) (1995): [Diccionariodaliteratura galega1 AutoresVigo, Galaxia.

60V01. 5(2002):53-60