38
Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo XV? la correspondencia entre Alfonso de Cartagena y Pier Cándido Decembrio Pilar SAQUERO SUÁREZ-SOMONTE-TOMÁS GONZÁLEZ ROLÁN RESUMEN El esbozo innovador del siglo XV ofrece figuras como la de Alfonso de Cartagena, eminente jurista, eficaz diplomático, divulgador en romance castellano de diversos autores latinos, y sobre todo estudioso que poco a poco se identifica con los ideales de los humanistas del Renacimiento italiano. Tras su polémica con uno de ellos, L. Bruni, y con posterioridad a su estancia en Basilea para asistir al Concilio, se produce un cambio en su actitud respecto a la AntigUedad Clásica, y es precisamente su correspondencia con Pier Cándido Decembrio, que se edita ahora por primera vez completa, la que nos permite valorar en su justa medida este pormenor. SUMMARY Tbe innovating ftamework of tbe 1 5th century presents some outstanding characters like that of Alfonso de Cartagena. A distinguished lawyer and effective politician, he devoted bimself to popularize different latin authors in romance language. Aboye aH he was a leamed man who identified himself with the program of the Reinaissance. After his controversy with E. Bruni, an italian humanist, and his attendance to the Council of Basilea, bis attitude toward the ciassical antiquity changes. It is precisely through his correspondence with Pier Candido Decembrio (now in a complete edition for tbe first time) that we are able to appreciate this aspect. 1. Para poder terciar en la que podriamos llamar disputa sobre si se aprecia o no en la Castilla del siglo XV la presencia del humanismo renacentista surgido en Italia, es necesario, por un lado, liberamos de una serie de prejuicios arraigados Cuadernos de Filología Clásica (Estudios latinos) EdiL Univ. Complutense. Madrid, 1991,

Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

  • Upload
    others

  • View
    3

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

Actitudesrenacentistasen Castilla duranteel siglo XV? la correspondencia

entreAlfonsode Cartagenay Pier CándidoDecembrio

Pilar SAQUERO SUÁREZ-SOMONTE-TOMÁSGONZÁLEZ ROLÁN

RESUMEN

El esbozo innovador del siglo XV ofrece figuras como la de Alfonso deCartagena,eminentejurista, eficazdiplomático, divulgadorenromancecastellanode diversosautoreslatinos, y sobretodoestudiosoquepocoa pocose identificacon los idealesde los humanistasdel Renacimientoitaliano.

Trassupolémicacon uno de ellos, L. Bruni, y con posterioridada su estanciaen Basileaparaasistir al Concilio, se produceun cambioen suactitud respectoa la AntigUedadClásica,y es precisamentesucorrespondenciacon PierCándidoDecembrio,que se edita ahorapor primera vez completa, la que nos permitevalorar en su justamedidaestepormenor.

SUMMARY

Tbe innovating ftamework of tbe 15th century presentssome outstandingcharacterslike that of Alfonso deCartagena.A distinguishedlawyerandeffectivepolitician, he devotedbimself to popularizedifferent latin authors in romancelanguage.Aboye aH he was a leamed man who identified himself with theprogramof the Reinaissance.

After his controversywith E. Bruni, an italian humanist,and hisattendancetothe Council of Basilea,bis attitudetoward the ciassicalantiquity changes.It isprecisely through his correspondencewith Pier CandidoDecembrio(now in acompleteedition for tbe first time) that we are ableto appreciatethis aspect.

1. Parapoderterciaren la quepodriamosllamar disputasobresi se apreciaono en la Castilladel siglo XV la presenciadel humanismorenacentistasurgidoenItalia, esnecesario,por un lado, liberamosde unaseriede prejuiciosarraigados

Cuadernos de Filología Clásica (Estudios latinos) EdiL Univ. Complutense. Madrid, 1991,

Page 2: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

196 Pilar SaqueroSuárez-Somonte-TomásGonzálezRolán

sobrelo que debeentendersepor humanismoy humanistas,y por otro tratar deservimosde documentospococonocidoso simplementeignorados.

Se ha caracterizadoel Renacimientocomo una tendenciade doble impulso, asaberrechazode la EdadMedia y vuelta a la Antiguedadclásica,a la quedesdeahorase toma como modelode todas las actividadesculturales.Frenteal respetoy fidelidad a la tradición que caracterizaa la Edad Media, el Humanismorenacentistaintroducela novedady libertadbajo la guía de los autoresclásicos.

Ahora bien, como magistralmenteha señaladoP. Oskar Kristeller’, elmovimiento humanista no surgió en el campo de los estudios filosóficos ocientificos, sino en aquel de los gramáticosy retóricos.

Arraigaday consolidadaen los estudiosgramaticalesy retóricosesatendencia«terminó por afectar a otras ramas del aprendizaje,aunque sin desplazarías.Pasadala primeramitad del siglo XV tenemosun númerocrecientede juristas,médicos, matemáticos, filósofos profesionales que cultivaron los estudioshumanísticosjunto con sus camposde estudioespecializados.Fue consecuenciade estoque en todas esascienciascomenzaraa notarsela influenciahumanista.

La tenemos en la estudiadaeleganciade la expresión literaria, en el usocrecientede materialesclásicos,en el conocimientomayorde la historia y de losmétodoscríticos y, ocasionalmente,en la importanciadada a los problemasnuevos.No cabedudade que esainfluenciadel humanismoen las otras cienciasfue importante,perono afectóni al contenidoni a la sustanciade las tradicionesmedievalesqueesascienciasincluían.

Ocurría que los humanistas,por ser aficionadosen todosesoscampos,nadapodíanofrecer en sustitucióndel contenidoy la temáticatradicionales.

La crítica humanísticaa la cienciamedievalsueleserarrolladora,peronuncatocalos problemasni los asuntosespecíficos.Suscargosprincipalesconsistenenatacarel mal estilo latino de los autoresmedievales,la ignorancia de éstosencuestionesdehistoriay literaturaantiguay suinterésencuestionessupuestamenteinútiles.

Por otra parte,ni siquiera los cientificos profesionalesmás influidos por elhumanismosacrificaronnunca la tradición medievalexistenteen su campo.Esmuy significativo que Pico, representantede la filosofia humanista,y Alciato,representantede la jurisprudenciahumanista,considerennecesariodefendera suspredecesoresmedievalescontralas críticashechaspor los retóricoshumanistas».

Esta larga cita sobre la situacióndel humanismoen Italia nos será de granutilidad paraaplicarla a la Castilladel siglo XV.

Así, si tratamosde encontrarduranteesteperíodode tiempo humanistas,esdecir, retóricosprofesionales«poseedoresde una idea nueva y clasistade la

«EJ Humanismo y cl Escolaticismo en el Renacimiento Italiano», en El PensamientoRenacentistay susFuentes,México 1982, pp. 115-149; esp.p. 125.

Page 3: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

Actitudesrenacentistasen Castilla duranteel siglo AY... 197

cultura, quienesintentaronafirmar la importanciade su campode actividad eimponersus normasa otros camposdel aprendizajey la ciencia»,seríasin dudaunaempresayana,pueshastaNebrijano es posiblehablarde talespersonajes.

Muy distinta se nos presentala situaciónsi buscamosprofesionalesde otrasramasdel saber(jurisprudencia,filosofia, teología,etc.) que debenal cultivo delos estudioshumanísticosel gustopor una cuidadaexpresiónliteraria, un afáncadavezmayordenovedady endefinitiva un ciertorigor filológico enel enfoquede susdisciplinas.

Somos conscientesde que incluso planteadaasí la cuestióndeberemostenersiemprepresenteel peso de una opinión tan autorizadacomo la de Luis GilFernández2,quien al describirel panoramadel siglo XV afirma «que peseaalgunasfigurasaisladas—Alonsode Cartagena,Juande Mena,JuandeLucena—distade serpor su mentalidady actitud frente a la Antiguedadclásica,el pórticodel Renacimientoespañolsegúnse veníacreyendodesdeMenéndezPelayo».

Aunquecierto es tambiénque,sin necesidadde retomarel conceptode pórticodel Renacimiento,J. A. Maravall3 ha acuñadoel término de pre-Renacimientoespañolpara referírse a «todo un nuevo modo de vida que, a través de lasinesquivablessupervivenciasque conservatodo período histórico, se esbozainnovadoramenteen el siglo XV, paragranar —siempreprovisional, o, mejorinestablemente—en los siglos siguientes».

Estepre-Renacimientoespañol,quepresentaun mayorvolumende superviven-cias que de innovaciones,ve aparecer,segúnMaravalí,un tipo de hombresqueno se interesaya solamentepor el Libro (Biblia, Corán,Talmud...)sino por loslibros, por.la lectura, que forma un grupo con concienciade su superioridadcultural respectoa otros estamentossociales,pierdeel miedo medievalal viaje yse muestrasensiblea los cambiosy novedadesculturales.

2. Que Alfonso de Cartagena(1385-1452)pertenecea estaclasede nuevoshombressurgidosen Castilladuranteel s. XV parecefuera de todaduda.

Leal y eficazdefensorde los interesesdel rey JuanJI fue enviadoen misióndiplomática primero a Portugal4y más tarde, como miembro de la embajada

2 Panoramasocial del Humanismoespañol(1300-1800),Madrid 1981, pp. 22 Ss.

«El prerrenacimiento del siglo XV», en Estudiosde Historia del PensamientoEspañol11,Madrid 1984, pp. 13-33.

Según AbdonM. Salazar(«El impactohumanístico de lasmisionesdiplomáticas de Alonso deCartagenaen la Cortede Portugal entremedievoy renacimiento(142l-143i)»,enMedievalHispanicStudiespresentedtoRitaHamilton(cd. A. D. Deyermon, Londres 1976).Cartagena emprendiócuatromisionesdevariaduracióna Portugal: (1) diciembre 1421-diciembre 1422; (2) enero-abril 1423; (3)diciembre 1424-abril 1425; (4) septiembre-diciembre 1427.

Page 4: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

198 Pilar SaqueroSuárez-Somonte-TomásGonzálezRolán

castellana,al Concilio de Basilea,dondepermaneciócinco años, entre 1434 y1439.

La estanciaen Portugalle permitióconocerajurisconsultoseducadosen Italia,quienesle hablaronde las traduccionesrealizadasdirectamentedel griego porLeonardol3runi d’Arezzo.Una de ellas, la aristotélicaEtica a Nicómaco,llegó asus manosañosmástarde,estandoen Salamanca,y aunqueel texto en si le gustó,el prólogo que precedíaa la traducción,tenido por muchosestudiososcomo unverdaderomanifiesto del Renacimicntocontra la escolásticamedieval o másparticulannentedel humanismocontra el sistema de la traducciónmedieval, loconsiderótan injusto para con el intérpretemedievalde la obraaristotélica5quele impulsó a redactarun escritocontra Bruni y en defensade algunosde losprocedimientosdel traductormedieval6.

Llegadoa Basilea7dio a conocersu opúsculoa algunosestudiososalli reunidosy entreellosa FrancescoPizolpasso,arzobispode Milán, quien a travésde Poggiose cncargóen 1436 de transmitirlo al propio Bmni.

La polémicaestabaservida y la contestaciónno sc hizo esperar,pero lasinvectivas contra la tradición medieval y contra Alfonso de Cartagenaenparticular, sobre todo por su falta de conocimiento del griego, no vinieronexclusivamentede Bruní, sino de algún otro humanistaitaliano, siendo el másapasionadoy virulentoPier CándidoDecembrio,con quien mástardetrabaríaunaprofunday entrañableamistad.

Por mediación de Pizolpasso, figura clave en esta polémica8, Alfonso de.9

Cartagenaterminó entrandoen relaciónamicaly provechosacorrespondenciaconL. Bruni en Florencia,con Poggioen Boloniay Ferrara,y conDecembrioen Milán.

La polémicaseñaló,segúnCarrerasArtauiO, la introduccióndel Renacimientoen España«y supusoparaAlfonso de Cartagenala posibilidad de una profundaevolución ideológica desde su inicial actitud reaccionaríaen tomo al punto

Cf E. Franceschini,«L. Bruni e 1 ‘vetus interpres dcli ctica a Nicomaco»,en MedioevoeRinasci,nento,Studi in onore di B. Nardi, Florencia 1955, 1,299-319.

Este «LiberAlphonsi episcopiBurgensiscontraLeonarduniinuehentemcontralibros EthicorumAristotelis», segúnrczaen e] explicit del mg. dc Cracovia3245, frie publicado,junto concl prefaciode la traducciónde L. Bruni y algunascanasdc éstea Pisnlpassoy a Alfonso de Cartagena,por A.Birkeniajer,«VcrmiscbteUntersuchungenzur Gescbichteder MittelalterlichenPhilosohie.V: DerStreit desAlonso von Cartagenamit L. Bruni Aretino»,enBeitrágezur GeschicbtederPhilosophiedesMittelalter. Testeu. Unter~uchungen,20, Hefl, 5. Mtinster 1922, PP. 129-236.

Cf V. Beltránde Heredia,«La embajadade Castillaen el Concilio de Basileay su discusióncon los inglesesacercade la precedencia»,enHispania Sacra10(1957),Pp. 1-27.

8 Véasecl importantetrabajo de R. Fubini,«Tra umanesinjoe concili», en StudiMedievali, 7(1966),Pp. 323-370.

Cf M. Borsa, «Pier Candido Decembrio e lumanesimo in Lombardia», Archivio StoricoLombardo,20 (1893),PP.5-75; 358-441;esp. 56-70.

lO FisSoria de la FilosoflaEspañolo,Madrid 1953, Pp.615-618,

Page 5: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

Actitudes renacentistasen Castilla duranteel siglo XV... 199

concretodebatido,que tan mala famale valió entre los renacentistasextranjerasy su actitud final de plenadevocióna Bruni. Aquellahay queconsiderarlacomoun resabiode su educacióneclesiástica;ésta, como un fruto sazonadode suprogresivaconversiónal humanismo».

Debemosdestacarel hechode que estaopinión, asi como otras favorablesaconsiderara Alfonso de Cartagenacomo «el primer humanista español»ii ocomo «precursorde Alfonso de Palenciay Antonio de Nebrija promotoresdelhumanismoespañol»’2,se apoyanen datosparcialesde la actividaddel Obispo

14de Burgos, como su labor como traductor de Sénecai>, Ciceron yBoccaccio’>, como innovador de la historia de España>6,como defensortantodel uso del latín comodel castellanoil,ademásde susaportacionescomojurista,filósofo-moralistay teólogo.

Pero datos decisivos para valorar el profundo conocimiento,por parte deCartagena,de los idealesculturalesde los humanistasapenashansido tenidosencuenta.Entreéstosdebemoscitar las glosasqueacompañana sustraduccionesde

Cf O. Di Camillo,El HumanismoCastellanodel siglo XV, Valencia 1976, p. 16.

2 Cf O. Tudoricalmpey: «Alfonsode Cartagena, traductor deSénecay precursordelhumanismo

español»,Prohemio,3, 3 (1972), p. 478.‘~ SegúnK. Alfred Blúher (Sénecaen España,Madrid 1983, p. 132 ss.) «sustraduccionesal

castellanoson lasúnicasdel sigloXV hechasdirectamentedel originhí latino deobrasauténticasdeSéneca».

‘‘ De este autor tradujo Desenectute,De officiis y De inventionerhetorica.5 Llevó a término la traduccióndel De casibusvirorum illustriurn comenzadapor el Canciller

PeroLópez de Ayala.16 En su RegumHispanorum, RomanorumImperatorum,Su,nmorumPontfficum,necnonRegum

Francorum anacephaleosis,presentados importantes innovacionesrespectoa la historiogiaflacontemporánea,el empleo del latín, abandonadodesde el Toledano, y la inserción de noticiasextranjerasen lascrónicasde lo coetáneo.B. SánchezAlonso (Historia de la Historiograflaespañola,1, Madrid 1947, pp. 3 17-320) no lo consideraun auténtico renovador,por lo que cree que Cirotexageraun poco cuando afirma: «Alphonse de Carthagéneavait compris lintéret de Ihistorieuniverselle. «lomo sum, nihil humanum alieno puto», repétait-il avec une hauteur de vuesqu’expliquent a la fois son origine,son róle d’évequeet sesgoutsdhumanistes>.

SegúnP. Oskar Kristeller (op. cit., p. 147) entre los defensoresdel volgare hubo muchoshumanistasitalianosy buennúmerodeellos continuóescribiendoenambosidiomas.EstomismohizoAlfonso deCartagena,quienpresentala curiosidadde ofrecervariasde susobrasendobleredacción,latinay castellana.

Sustraduccionesal castellanoalcanzaron,segúnK. Alfred Bítiher (op. cit. p. 143-144),parael sigloXV un nivel considerablede calidad. La prosapujante,clara,aunquepoco diferenciada,resistelacomparacióncon lasmejoresobrasen prosade aqueltiempo.

En el Libro devida beataJuandeLucenaponeenbocadel Marquésde Santillanaestaspalabras:«Nuestroromance,señorObispo,ajenodemoralphilosophíalo pensaba:jamáscreípoderloacomodarencosastamañas.Tú agora,ni grecasletras,ni latinasfecistefacertemengua.Tan polida, tanbreue,tanaltay tanllana nos diste tu conclusión,quenos diste nueuadoctrina de rabIar castellano»(enOpúsculosliterarios de los siglosXIV a XVI, Madrid 1892, p. 111).

Page 6: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

200 Pilar SaqueroSuárez-Somonte-TomásGonzálezRolán

Sénecay sobretodosu correspondenciacon Pier CándidoDecembrioqueabarcaun dilatadísimoperíodode tiempo,desde1437 hastael añode su muerteocurridaen 1456.

En el importante libro del R. P. Luciano Serranoi8se hace referenciaa lacorrespondenciadc Alfonso con Bruni, Decembrioy Pizolpasso,pero se afirmaque de ella «no quedansino referencias;consérvaseal menos una carta de lasdirigidasa Poggio, fechadael 10 de marzode 1442,cuyo texto impresonohemoslogradover hastael presente».

O. Di Camillo’9 noshablaen cambiodedocenasde cartas«queesperamosdara conoceren el futuro», lo que,segúnnuestroconocimiento,no haocurridohastael momento20.

Puesbien, con el bagajeque nosofrecenlas glosasa la traducciónde Sénecay la correspondenciacon Pier CándidoDecembrio,que se editapor primeravezcompleta2t,creemosque se puedecontestarincluso a aquellosque han negadoa Alfonso de Cartagenaunaactitud claramentehumanistaen lo que se refiere alpapelquedebedesempeñarel conocimientodela gramáticay a la elecciónde lalecturade los autoresclásicos.

La afirmaciónde un humanistacomo L. Valía de quesin los seudiahumanita-22

fis no era posible un auténticosaber,frese éstefilosófico, teológico,jurídico,etc., y de que la gramáticay retóricaeran la llavede todacultura,porquecon elconocimientode la lenguase podia alcanzartodo lo queen ella se habíavertido,contrasta,según F. Rico23, con la negaciónde Cartagenade que «los buenos

~> LosconversosD. Pablo de SantaMaría y O. Alfonso de Cartagena,Madrid 1942,p. 252.Op. cit., p. 16 y 342-343.

~ En un articulo de i. N. Lawrance(«Nuño de Guzmánand Early SpanishHumanism: Sorne

Reconsiderations»,Medium Aevnm,51, 1, 1983,55ss.) se citaunacartade Cartagenaa Decembrio(la XVII denuestraedición)y sedice textualmente(p. 79, n. 8): «This letter, quotedin pail by Schifffrom the MS in Milan (Bibí. Ambr. 1. 235 mf.) remainsunpublished».

21 Cartasaisladaso partesdeellasrecogenA. Morel-Fatio:«LesdeuxOmerocastillans»,Romania

25 (1896),pp. 111-129;M. Schiff: La Biblioíhéquedu Marquis de Santillane,Paris 1905 (reimpr.Amsterdam1970),pp. 452-453;V. Zaccaria:«PierCandidoDecernbriotraduttoredellaRepublicadiPlatone»,Italia medioevalee umanistica,2 (1959),pp. 179-206.

22 SegúnP. O. Krisíeller (op. cit. p. 39) «enla primeramitad del xv studiahumanixatisvino asignificarun ciclo claramentedefinido dedisciplinasintelectuales—a saber,lagramática,la retórica,la historia, la poesíay la filosoflamoral— entendiéndosequeel estudiode cadaunade esasmateriaincluíalalecturae interpretaciónde los escritoreslatinosusualesy, en gradomenor,de los griegos».Segúnel citado autor (p. 137-138,o. 60) el enunciadomásclarode estosstudia se encuentraen elcanon bibliotecarioqueNicolásV compusoen sujuventudparaCosmedeMédicis,enel queafirma:«destuditvautemhutnanitatisquantumadgrammaticam,rethoricam,historicamelpoeticamspectatac moralem».

23 Nebrija frente a los bárbaros. El Canon de los gramáticos nefastosen las polémicasdelhumanismo,Universidadde Salamanca1978, pp. 30-32.

Page 7: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

Actitudesrenacentistasen Castilla duranteel siglo XV.. 201

gramáticos»pudieranentender«cualesquiermateriasqueenlatin fuesenescriptas;veemosel contrarío,ca muchosbienfundadosenel artede lagramáticaentiendenmuy poco en los libros de theologiae de derechoe de otras scienciase artes,aunque son escriptasen latin, si no hobierondoctoresdellas que los enseña-

24sen»

Según F. Rico, Alfonso de Cartagenano estabarefutando, hacia 1421,directamentea Valía, «pero si, como tantasveces,se oponíaa la esenciamismade los studia humanitatis»,y pruebade ello seríala pocaestimaque demuestrapor el gramático y la escasaimportancia que concedea la literatura comoimperativo de todaeducación.

Tomandocomo punto de partidaun breve tratadosobre la educacióny losestudiosliterariosatribuido a Cartagena,JeremyN. H. Lawrance25ha constatado«la faltatotal de unanuevaactitud respectoa la lecturade los clásicos».

El autor suponeque en Castilla existieron dos grupos, que presentabaneldenominadorcomúnde esforzarsepor sostenerla tesisde la compatibilidaddelestudiode las letrascon el ejerciciode lasannas.Perose diferenciabanpor el tipode autoresclásicoselegidoscomo objeto de reflexión y lectura.

El primer grupo,al quepertenecíaCartagenay susafines,se inclinabapor «losescntorespaganosque se habíanpronunciadosobrela filosofia y la moral» —osea, Aristóteles, Cicerón y Séneca;Platón figura sólamentepara redondearelperíodo retórico— mientras que al mismo tiempo condenabanlos libros queCartagenatachade «gentilium illos qui falsa multa de diis suis ac aliis vanisassertionibusretulerant»(Epis. fol. 179, y en otro lugar de «amatoria,bucolica,aliaquepoetarumfigmenta». (folíS».

En el bandoopuestose encontrabanescritorescomo Villena, Mena, Santillanay variosopetascancionerilesque«sepreocupabanprecisamentede losautoresquepodemoscalificar de antidogmáticoso no morales,es decir lasheroínaslascivasde Ovidio, la mitología y elocuenteampulosidadde Sénecatrágico, los militescaballerescosde Valerio Máximo, los misteriosde Virgilio y la nigromanciafantásticade Lucano».

Contrariamentea la evoluciónseñaladapor CarrerasArtau, 1. N. H. Lawrancepiensaque Cartagenamodificó en sentidonegativosu valoraciónde los autorespaganos«desdeel optimismocasijuvenil de sus tempranastraduccionesde losfermosostratadosde los eloquentesoradoresantiguos’ (De senectute)en 1442,

cuandolos consideracomo propedéuticoso complementariosa la lectura de laBiblia, hastasuposiciónde madurez,reveladaen el Oracional dirigido a Pérez

24 Texto tomado por F. Rico deLa RethóricadeM Tullio Cicerón, ed. R. Mascagna,Nápoles1969, p. 32.

25 Un tratado deAlfonsode Cartagenasobrela educacióny los estudiosliterarios, Universidad

Autónomade Barcelona1979, p.l9.

Page 8: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

202 Pilar SaqueroSuárez-Somonte-TomásGonzálezRolán

de Guzmánhacia 1454, épocaen queconcuerdacon las enseñanzasde 5. Jeró-nimo, quien acabó por afirmar que la Biblia sin más era suficiente para lacompletaeducacióndel hombre».

3. Creemosque tanto F. Rico como J. N. H. Lawraneebasansusargumentosen datos muy escasosy parcialese incluso de dudosaautenticidad,bien paradescalificara Cartagenacomo humanistae incluirlo en la lista de los «bárba-ros»26,bien para tenerloentre los autoresdogmáticoso morales.

No hace falta más que un breve recorrido por las glosasa su traduccióndeSénecapara encontramoscon los milites caballerescosde Valerio Máximo27 o

28con temasmitológicostomadosde Ovidio y de otros autores

26 F. Rico (op. cit. p. 30) cita partede una glosaen la que Cartagenahabla del gramático,pero

creemosqueleyéndolacompletaobtenemosuna impresión distintade la que noscomunicaRico. Eltexto traducidoal quese refiere la glosaEl gramaticoes este(fol. CCLXII’ del MS 8830 de la B. N.de Madrid): «El gramaticotrabajaseen tener cuydadode las palabrase si mas se quierealargarocupasecercade lasestoriase si muchoalargaresuslerminostrabajarsehaen fazercan [CCLII’] tosde poetrya».

La glosaenteradice así: «Suelenalgunosfazer tres gradosen la gramática:elprimero esiáblarconvenientementesin errar en las ¡-reglas, elsegundoes escriuirdemaneradeprosaqueaquí llamaesloria, el teryero esfazer versos que llaman metros, ca aunque1 saber de las estorias nin laenuinQionde las cosasqueen los metrose versossedize,non esactode la gramatica.pero la reglade losmetrospara verquantassilauasdeuenauere quepesodeuenIcuar pertenesQea la gramatica,segúnse contieneenel doct¡ynal de los gramáticos.E es esto lo masalto a quel gramáticollega,por ende dizeaquí”si muchoalargare susterm¿nos eteetera,commosi dixiesepor muchoquesepaen quantograinatico non puedea massubir”»

‘~ Así la glosaa Rregulo(ms. 8830, fol. CXII’-CIIi’): «Unode los enxemplosmasnotablese dcmayorfazailaqueen las estoriasrrornanasmemienbroauerleydoes el desieRregulo,el qual Tulioen el titolo de los ofi§ios e Valerio enel primeroloan mucho,..».

TambiénrecurreaValerioMáximoal glosara Dionisio (fol. CCVI’): «Dionisio:esteesmuy tyranoe nonbradoentrellose dizenqueerafijo de vn ollero e fue despuésrey dc qezillae por estodize aquimayorquemuchosrreyesea tenia grandeseflorio. E destecuentanaquel enxenploque sedize de lavieja, el que escriueValerio Maximo en estamanera:que eramuy mal qtíisto desus subditos,quetodos rrogauana dios por la su muertesaluovnamugervieja que biuia enCaragogade ~izilla, quecada mañanarrogaua a dios por ssu vida. E quando lo sopo Dionisio marauillosee llan,ole epregunlole por que rrogaua a dios por el, pues nunca rresgibio del benefigio ninguno. Ella lerrespondioansy: quandoera mogaavia vn tyrano en el rseynomuy malo e todosdeseauamossumuerte e mataronlo e vino otro despuespero quele todos cudigiauamnosque muriesee murío edespuesvenistetu, que eraspeormucho,E por que temo quesi tu muriesesqueyema otro avnperoquetu, por esorruegoa dios quebiuasmasque yo. E Dionisio quandolo oyo desplogole,peroouoverguenqade darlepena por su tan donosaosadia».

28 Asi la glosaa Faetón(ms. 8530 fuls, CXXV’-CXXVI’): Non fazia aqui Senecamingiondelsol nin de Peton,massiguiendocontinuala rrazon comn,osi frieran suyaslaspalabras.E por ser laletra masescurapusoseen el nxsmangeque deziael Sol a Felon, porquel quelo leyere veaquenonsonpalabrasde Senecamasquesondeotroactore que lastraea suproposito.E paraentenderestas

Page 9: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

Actitudesrenacentistasen Castilla duranteel siglo XV... 203

Perocon sermáspróximaa la realidadde los hechosla hipótesisde Carreras

Artau, tampoconospareceplenamenteacertada,pues,como veremos,Cartagenaañosdespuésde la polémicacon Bruni siguepensandoque llevabala razónendeterminadospuntos.

Alfonso de Cartagenafue un doctojurista, un eficazdiplomático,un moralistae historiados,ademásde divulgador en romance castellanode autoreslatinoscomo Séneca,Cicerón,Vegecio29,Quinto Curcio30, pero sobretodo y antetodofue un convencidocreyente,un hombrede iglesia3’ que aceptael legadode laantigúedadpaganaa condiciónde queno vayaencontrade la enseñanzacristiana.En estesentido,la actituddel obispode Burgoscontrastaconla de loshumanistas

palabrasde todo esde saberqueOuidio enel libro quese llamaMetamorfoseosfinje vna fablilla enestamanera:Que vn mo~oquellamauanFetonteniamadree non le conos~ianenadulterio e quelamadre mintrosa mente le fiziera creer que era fijo del Sol e que gelo preguntase.E el fue epreguntogeloe el Sol conos~iolopor fijo e prometiolequele dar qualquiercosaquele pidiese,e elmogo pidiole que le diesea rregir sus caunílose carros,e llamancarrosdel Sol a aquella esperarredondaen que andae algunosla llaman carrosde mrosaspor los arrebolese el rresplandorqueparesgeen la nuuesalgunasvezes.E el Sol le dixo que non le demandasetal cosaca era muypeligrosae paramostrarel peligro fazetres partesdelcaminoqueanda el Sol cadadía.La primeraes del orizon dondelo veenmasdemañanafastaquellegaagereadel mediodia

29 Cf. nuestrotrabajo«El epitomarei militaris de Flavio Vegeciotraducidoal castellanoenel

siglo XV. Edición de los Dichos de Sénecaen el actode la caballeriadeAlfonso de Cartagena»,enMisceláneaMedievalMurciana, 14 (1987-1988),pp. 103-150.

30 Cf. O. L. Boarmno: «Los Dichos de Quinto Curcio. Traducción atribuida a O. Alfonso de

Cartagena»,Bu., 70 (1968),pp. 431-436.31 Femandodel Pulgar(Claros Varonesde Castilla, ed. R. E. Tate, Madrid 1985,pp. 140-142)

lo describeenesadoblevertientedehombrede iglesiay docto eruditoenderechocanónicoy civily en filosofia moral. «Esteobispodon Alfonso su fijo desdemoqedadfue criadoen la iglesiay enescuelade cienciay fue grand letrado en derechocanónicoy cevil. Era asimismo grand filósofonatural.»

A su muertePérezdeGuzmán(cf. P. J. Vidal, «Vindicacióndeunpreladode la IglesiaEspañola»,enRevistaMensual, 1, Madrid (1869), pp. 249-263)cantade estamanerasus atributos:

La moralsabiduríaLas leyes y los decretosLos naturalessecretosDel altaphilosophíaLa sacrateologíaLa dulce arteoratoriaTodaverissimahistoriaTodasotil poesiaHoy perdieronun notableY valiente caballeroUn relatorclaroy veroUn ministro comentable

Page 10: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

204 Pilar SaqueroSuárez-Somonte-TomásGonzálezRolán

italianos,quienessin seranticristianos,tratabande diferenciarla sabiduríasecularde la doctrinareligiosao teológica.

En cambio para Cartagenatodas las obras, incluidas las mitológicas,de losautorespaganoslatinos puedenser de una gran utilidad, siemprey cuandonocontradigan la ventas caeholica o contradiciéndolase obtengan de ellasconsecuenciasmorales.

Por lo que respectaa los mitos clásicos, se puedenobtener,segúnCartagena,grandesenseñanzas,como indica cuandoglosa este texto de su traduccióndelLibro devita beatade Séneca(ms. 8830,fol. LXVIII’): [En esarreputaqiontengoyo vuestrosdezires que tiene el muy buenoe grande Jupiter las nesqedadcsedesuariosde los indiscretospoetas,de los qualesvno escnuioque teniacuernos,otro dixo que era adultero e andanade nochea buscarmugerescasadas,otroescriuioqueera cruela los otros dioses,otro queera malo contralos omnes,otroqueera corronpedorde mocase de parientas,otro dixo quemataraa su padre equerrobarasu rreyno e avnel ageno,e en estastalescosasnon fazenal [LXVIII]lo que las dizen quitar la verguen~ade pecar a los omnes queriendofazerlespensarque sontales e tan malos lo dioses...]

Poetas.Muchascosasfeasescryuieronlos poetasde losdiosesloandolosdellassegunpares~epor diuersoslibros e la GeneralEstoria faze mingion de algunadellas. E avn aqui Seneca Loa a Jupiter e rreprehendea aquellos que delescriuieronactosfeos,peromuytorpe vida fue la suyade algunosquelos gentilesavianpor dioses.E leeseen la leyendade SantClementeque vna de lasrrazonescon queconvertiaa los gentiles e los trayaa la fe catolicaera esta:mostraualesporsuslibros quanmalae quanfea vida fizieron aquellosqueellosadorauanpordioses. E en esto atrayalosa partyrsede la ydolatria e de adorarpor dioses aaquellosque avn paraomneseran malos».

Más claramentese explica el obispode Burgosa esterespectoen la glosa aFaetón(fol. CXXVIr): «Peroes demarauillarpor queSenecafablandoenmateryatan noble quiso traer fieqion de Faeton.Mas es de saber que non la troxo elcommo estoriaverdadera,ca~iedo es quesfic~ion, mastraelaparaconcluyrquepor lo alto va la virtud. E algunasvezesen escripturassolepnese avn santassealegandichosde poetas,non porqueellosseanen sy verdadnin ayanactoiydad,maspor que delIos se trae algunacosaa propositosegunque lo dize e prosiguebien SantGeronimoen la epistolaque escriujoal grandeorador...»

32

Respectoa las obras filosóficas es terminantecuandodíce : «recreandoelingenio con la duke lectura dellas mas pronta e mas fuerte se falla la leeQionprinqipal de la SantaEscritura.»

~‘ Se encuentraen el Libro de la senectudy lo cita O. T. lmpey (op. cit. p. 476).

Page 11: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

Actitudesrenacentistasen Castilla duranteel siglo XV... 205

En estaetapaen la que se trata de conjugarla tradiciónescolásticacon unatibia aperturaa losnuevosidealesculturalesprocedentesdel mundoclásicolatino,se producela polémicacon L. Bruni.

Cartagenaestádispuestoa aceptarlas novedadesqueaportanlos humanistas,siempreque estosno subviertandesdesusraícesla tradición,y lo expresabienclaramente33:«nec enim sic noua cudere decet, ut ueterafunditus euertamus.Abundeenim gratulandum~st, si antiquis laboribus aliquid adiciamus:sedsicaddereuelle, ut ex totodirimantur recteconscrzpta,alienuma ratione uidetur».

Quela tradiciónescolásticase asientasobreunasbasesque debenapuntalarsees algo que puedeasumirse,pero no lo es el afinnarque esasbasesno existen:«Sedquia iii tantum in antiquamtranslationeminsiluit, ut nedumuitiositatis sedtotius nullitatis redarguat, libros Ethicorum nondum in Latinum conuersosafflrmans...»

Lo que le preocupaa Alfonso es, segúnR. Fubini34,el peligro de la disoluciónde las normas objetivas de la ética en la retórica, y en estesentido trata dedemostrarque el traductormedievalde la obra aristotélicaofreceun criterio detraducción de los términos filosóficos griegos mucho más adecuadoque elpropuestopor Eruní.

Este acusaal traductormedieval de no verter al latín los términos técnicosgriegosy de limitarse sólamentea transcribirlos35:«Quin etiamfrequenteruerborum,quaeoptimaet probatissimaLatinitatis habet,ignarusatqueiii opulentianostramendicans,cum GraecouerboLatinumredderenesciat, quasi desperanset consilii inops ita, ut iacent, Graeca dimittit: itasemigraecusquidem et semilatinusflt, in utraque dejiciens lingua, in neutrainteger».

Alfonso confiesaqueno sabegriego (Ideoanimadvertendumputo, quodnullamin Graecalingua contentionemassumimus:proximumenim ins¡pientiaeessetdeGraecissermonibusdisputares,gui Graecaslitteras non didicerit),por lo quenoinvestigarácómo puedeo no escribirseen la lenguade partida sino en la dellegada:Non ergoan in Graecosic scrz~tumest,sedan scribipotuit, ut transiatornosteredixit illis in locis, ubi dire reprehensusest, inquiramus.

Entre estasacusacionesestá la de no traducir los términos técnicosy laexplicación de Cartagenaes ésta: Sediam quod Graeca uocabula intraductadimiserit, quaemira accusatiodoctisuiris uideri debet,cum nedumin omnibusferescientiiset artibus,sedin communiacforensiusuloquendinon paucisuerbisutamur Graecis, quorum nonnulla in tam continuumusumdescenderunt,ut nonsolum non Graeca, sednecLatina, immo iam tam doctorumquam indoctorum

Cf. A. Birkennajer,op. cit. p. 165.~ Op. cit. p. 338.“ Cf. A. Birkermajer,op. cii. p. 158.

Page 12: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

206 Pilar SaqueroSuárez-Somonte-TomásGonzálezRolán

unguis contrita sub uulgari id/ornate comprehendicredantur, lege Ciceronein...audí a/los non paucos nec contemnendiingenii niros, qul ad fines diuersostractarunt, et reperiesnon dicam omnia, sedmagna exparte Latina uocabula aGraecadescendisseradice, quaedamucro ex toto Graecamons/sse,nisi quod<ea> ad Latinas declinationesdedwrimus.

La polémicacon L. Bruni y sobre todo su estanciaen Basilea señalanuncambioradical en su actitudrespectoa la antiguedadclásica.

De la correspondenciaque mantuvo a partir de 1437 con Pier CándidoDecembrio se observaque Alfonso ha entradoa formar partede un grupo deestudiosos,cuya amistad se basamás que en el conocimientopersonal en lacomunidadde interesesculturales:h’uíus autemamicie nostre non paruvia neccontempnendaii/a circunstantiaest quodprius animi in mutuumamoremquamoculi iii mutuumconspectumueneruntt.Nam etsi am/c/arumomnium nonzen,utcum uulgo loquar, iocundumel honestissimumsil, lila lamen, ni jhI/or, amiciciahoneslioremoriginem habel in qua noticia sludiorum uisionemprecesil... (CartaIII); y másadelantedice: Crescil enimstudiumstudenliumcomunicatione(CartaVI).

La proclamaciónde amistad,de solidaridad,de la comunión de interesesymétodosha sido consideradapor L. Gualdo Rosa36como un rasgocaracteristicode los humanistasdel Renacimientoitaliano: «Questoé infatti il terzoimportanteelementochesi ricavadalleletteredi dedica,se si ha lapazienziadi decodificame

molteplici messagi:il sensodi unaconclamatae ribadita fratemitá e consangui-neitánello spirito».

Otro rasgoque hay que atribuir a la nómina de los humanistases, de cuerdocon la citada autora, su contribución al encuentro no casual o aislado, noindividual y anónimo, sino oficial, público y universalmentepropagado yreconocidode Occidentecon la culturagriega.

Puesbien, si en la etapaprevia a su estanciaen Basileael obispode Burgoscontribuyó a la divulgación de autoreslatinos, ahora su interésse centraen dara conoceral Rey y otros estudiososlos autoresgriegos.A él se debela llegadaa Españade la traducción de la lliada de Homero37: «quod regio desiderioacceplum al/lsque ad quorum manus per tempori cursum deuener/lun/e et/ocundumel ad tui nominisd¡lalat/onemaccedil, si lotus Homerusministerio tunin conspecíuscholasíicorumuirorumquequi in Hispaniadeguntlatinis deueniet».

«Le traduzioni dal greconella prima metádel’400: alíe radici del classieismoeuropeo»,enI-IommagesII. Bardon, Bruselas1985, pp. 177-193; 184.

~ Cf. nuestro trabajo «Sobre la presenciaen Españade la versión latina de la iliada de Pier

CándidoDecembrio.Ediciónde la ‘Vila 1-lomen’ y de su traduccióncastellana»,en (SFC.21(1988),pp. 319-344.

Page 13: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

Actitudesrenacentistasen Castilla duranteel siglo XV.. 207

Terminótraduciendoal castellanola Eticaaristotélicade L. Bruni, objeto de lapolémica,segúnha demostrado1’. 0. Kristelleft. Contribuyó, en fin,.prestandosu apoyo morale intelectuala quePier CandidoDecembrioacabasela traducciónal latín de la Repúblicade Platón,y como compensaciónpor su interésy desveloel humanistaitaliano le obsequiócon la dedicatoriadel libro sexto,que ahoraeditamos.

A lo largo de las distintascartasqueconfigurannuestrocorpusnosinforma decómo en Basilea se enteró,por mediaciónde Pizolpasso,de que Pier CándidoDecembrio había traducido al latín el libro V de la República de Platón,acontecimientoaludido en la Carta 1: «Sensienimpar litíeras tuas eidempatrídirectas te quintum librum ex Policia Platonis e greco in latinum nouitertraduxissequod si quintus esí, quatuor ut precedaníoportet. Oro ergo te uit inprimicias comunicationumnoslrarum aliquemex eis traducas, uel si traduxistí,michi transmitías».

P. Cándidole da a elegir a él y a Pizolpassoel libro que prefierande laRepúblicapara dedicárselo.Alfonso elige el sexto: «...adPlatonisergo libros,quorumlilulos per litíeras masReuerendissimopatri Mediolanensiarchiepiscopodesignasíl,metransfero.Et iii aul michi seuutrisque licentiampetendiconcedis,ego licet omneslibenter acct~erem...ex illis sextummichi ¿¡elegí. Oro ergo te uitad mei inslanhiamillum, cumociumsuberil, traducas,quofietuit cumunurn michi,dios aliis direxeris, omnesin latinam linguam deueniantcontingel»(CartaIII).

Pier Cándidole contestaasegurándolela dedicaciónde ese libro sexto:«Eritigitur Policie libar sextusdedicatustuo nomini el iam ad Opus accessisseminprimis essetinlmerendum ut prius princ¡pi ¡ile meo Clouceslrensi, lamen tueuoluntati salisfacarem».

Perosabemosque antesdel libro VI P. Cándido39tradujo sucesivamenteel 1,

38 «Uncódicepadovanodi AristotelepostillatodaFrancescocd BnnolaoBarban»,la Bibliofilia,

50(1948),pIÓS.~ Es bien sabidoqueP. CándidoDecembriocomenzósutrabajotratandode confrontara Platón

conAristóteles.Así, leyendoel librosegundode la Políticaaristotélicahabíacomenzadoa traducirel libro V de la RepúhlieadePlatón.Llevóa cabosu traduccióntomandocomobaselaque su padreUberto Decembrioy E. Crisolorashabían dejadoinconclusa,de la cual poseia ejemplarnuestroAlfonso deCartagena(cf CartaVI). A muchosestudiososno debiógustarlesqueun hijo corrigiesea su padree incluso sele acusódeplagiario,comopuedeobservarseen la glosamarginaldel ms. dela Bibí. Univ. de Valladolid fol. 59r: Non erubescis¡tomo nefanduse paire tuo qui te genutí eteducauitlaudem sueposteritatis erípere? Quem seis totum Policie librum e greco in latinumtranstulisseeípostobitumciasgrecumuna cumlatino apudte remansisse,cumadhucnoua traductiopublicata non esset.

Parauna másamplia informaciónacercade ambastraduccionesremitimos a estos importantestrabajos:E. Garin: «Ricercliesulle traduzionídi Platonenellaprimametádel see.XV», enMedioevoeRinascimento:Studiin onoredi Bruno Nardi, 1, Florencia (1955),pp. 339-374;V.Zaccaria:«Sulleopere di Pier Candido Decembnio»,Rinascimento,ser. 1, 7 (1956), pp. 14-74; «Pien Candido

Page 14: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

208 Pilar SaqueroSuárez-Somonte-TomásGonzálezRolán

II, X, VI y luego los demás,hastallegar a los diez de que constabala versióncompletaque en su conjuntoes dedicadaal duquede Gloucester.

Puesbien, al tiempo que le comunicaa Alfonso que ya ha traducidoel librosexto, le envíael primero paraque se lo corrija: «1amsextusPo//ciaplaton/ca agreco /n lal/num transíalus est tuo nomini. Reliqui abso/uunturomni cura eldiligenlia... Mitto dignilali lue librum pr/mum iam absoluluma meuit uideasel,si quid deleriusa meparscr/plumasí, amendationilue castigas.»(CartaVII)

La contestaciónde Cartagena(CartaVIII) es unapruebapalpablede su altísimorigor filológico que le lleva a alabara Decembriono por el detalleque ha tenidocon él, sino por la necesidadde que una obra sea corregidapor una personadistinta de su autor o, si no hay otro remedio,por ésteuna vez transcurridounciertotiempo:«Laudauiprudenliamanimi tui quialraduclionamluam,priusquarnad tota/emlucemprodiral, alían /nspiciandamel, ub/ opusesset,el/am corrigen-dam mandasíl;profecto namque /audandurn así hoc prudantissirnumconsil/umtuum, cum sepanobis in ser/pluris nosínis cuan/al, quod iii ludo scacorum,utaiunt, euanirafrequenlissimeso/el, ulpiura qui aslat inspiciansquam ipse uidaatqui ludit Quamobrern summe ulile ludico, presarlim in /1/ls opusculis quldiuturnilala spem uerisimilem habaní, am/co alicui qu/ da ea re a//qualeminlelligenliam habeal, inspiciandacorrigendaque ser/ptanosírapnius quam adexlraneorumnoliciam ¿¡cuan/antmandare. Quodsi am/cus¿¡casi ucí in promptueius copia habarinon potasí,saltamnos¡psi competent/lamponisspatiointariacloreu/deamus.Non anim expadienspulo confestim ucí mira modicam moramseripturas propnias ipsum componenlemcorrigere, cum eadem dispositionedurante,eodemforte errore, quo inscr/bendo¿¡rictus así, in corrigendo ducatur.Sed posí dierum co¡npalanta¡n lranscursurn, faníasmatibus aliquaníu/urntrasnrnutat/s, /psa idem qui scrzpsit, quasi quidam a/ter inspicare ac di/ud/caralibeniuspolast.»

Se aprestaa leer el original de P. Cándidocotejándolocon una copia de latraducciónde su padre Uberto («Vanil enim in man1am me iI/am traduclionemuidissa, inquirans argo bib/ioiheculammearnrepar/i //brurn queme/am,qulper sax1/bellosdistinguiiurel DerepublicaPlalonis inlilulatur...) y entreotrascorreccio-nes le proponecaracterizarcon rúbricaslos nombresde los interlocutores(Quore

mu/lis laboribus ac arronibus perciudeslraduclionamque luam longa reddansgratiorem, s/primam //lleram nominisculus/ibal dialog/zanliumin principio suisermonisadiecaris.) y dividir el libro en capítulos(A/larum riaro así quodparcaphuíatuam inlarprelat/onamdislinguas1/cal in Onigina/i Píalonis dislincta non

DecembriotradutionedellaRepublicadi Platon»,op. cit.; D. Bottoni: «1 Decembnioe la traduzionedellaRepublicadi Platone: Dallecorrezioní dellautografodi Uberto alíe integrazionígrechedi PierCandido», en Vestigia. Srudt in onore di G,Billanoviclm, 1, Roma 1984, pp. 75-91; OBoter: TAleTextual Tradition ofPlatosRepublic,Leiden 1989, pp. 261-268.

Page 15: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

Actitudesrenacentistasen Castilla durante el siglo XV... 209

fueriní) rogándolequesi no aceptaestascorreccionesen los otros libros, lo hagaal menosen el sexto40,quees el que llevarásu dedicatoria(Sedhoc unumposcoquod, licel /n aliis libellis sequlhoc nolueris,saliamin iI/o secundo?1/bello, quamm/chi pollicilus es morem meumgerere uellis, el utrumque quod supra ieiigiobseruarecures»).

Todasestasreflexionesno correspondena un «bárbaro»desconocedordel latín,sino másbien todo lo contrario,a un hombrepreocupadopor la filología en unsentidoampliode la palabra,a quien el propio Decembriollamapraeclarissimusel erudiíissimus,pater el decusnostrum,human/ss/muspatery clarissimuspater.

Pero incluso podríamosañadira la cuentade Alfonso de Cartagenaotro rasgotípico de los humanistas,según lo dice L. Gualdo Rosa4t: «Al centro di questarinascita é lo studio della grammatica,e lo studio comparativodelle due lingueclassiche,dariconquistarenellaloro strutturapiú autentica.Questanuovafilosofla dellinguaggio, chemetteal centrole parolenon le cose,é alíabasedell’ umanesimo».

Su preocupaciónpor el origen y la propiedadde los vocablosya ha sidoapuntadapor K. R. Scholberg42y O. T. Jmpey43.

Esde lospocosautoresespañolesqueduranteel siglo XV se preocupapor citarpalabraso frasesde lenguasmodernascomo el francés«o el alemán45,ademásde susvariasreferenciasa ténninosgallegos46.

40 El texto de los manuscritosnosda la lecturain illo secundolibello, sin dudaunerrordelpropio

Cartagena,en vez de in illo sextolibello.“ Op. cit. p. 181.42 «Alfonso de Cartagena:sus observacionessobre la lengua»,NRFFI, 8 (1954),pp. 414419.

Op. cit. p. 478“En las glosas se encuentraestacuriosa anécdota(Ms. 8830, fol. XXXIII’): Con el rriso.

Acaes9ioser tanto el rryso fasta moryr del, como cuentaValerio quemurió Filomeno filósofo quetamañorryso le tomo de vn donayreque dixo su moco que se afogo. En la yglesiade Santiagocontevioquevnamomerafran~esafaziacoxquillasa vn su fijo chequillode tetae el niño rreyaseettanto gelas fizo que murio el niño e lloraualo su madredespuesdiziendo en su lenguaje: «Olasnuestrofil esmorte de la rrysa»etotros murieronde desordenadaalegría.

‘~ La frasealemanapeszerricter deulkenet«mejoresser cavallenoqueescudero»,seencuentraen la Respuestaa la Questionplanteadaa Alfonso por el Marquésde Santillana (cf Prosistascastellanosdel siglo XV, ed, D. Mario Penna,Madrid 1959, p. 244) y ha sido consideradaporClavería(«Unafórmula alemanaen Alfonsode Cartagena»,RFE,26, 1942, p. 307) comounade lasrarascitasde alemándenuestraliteratura.

46 Entre 1415 y 1416 fue nombradoporel PapaBenedictoXIII deándeCompostelay a términosgallegosserefiereenvariasocas’onesensusglosas:«epor estoerasobrecamposlos qualesllamanen Iatynagrose asílos llamanenGalizia (fol. CXIIV)»; Venados.Veenestopor esperien~ialos quecorrengieruosconalanosca si mucholos afincansaltane alalanosetornane non vanderechamentea la foya. E avnen lasotrasmanerasdecorrermonte seprueua,ca si muchoesafincadoel osoo elpuercorronpela bozenia...Porende suelendezirlos monterosgallegosqueel buenconponedormatael venadoe el monteroquexosolo faze ffiyr e perdere llaman ellos «conponedor»al que estaentrela bozeriae el canto dela armada...(fol. CCXVIII’).

Page 16: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

210 Pilar SaqueroSuárez-Somonte-Tomás GonzálezRolán

En la Carta XVII, al hablar de la facultad de otorgar divisas que le habíaconcedido,entreotros, el emperadorAlberto, se refiere a una de ellas, por si leinteresaa Pier Cándido,y la describeasí:«Esíau/ern diulsia hl/a lorquesquedamarma/urahí/lus imaginernhabensquecanis co//o apponiso/al nc a /upi ¿¡ant/buslanielur, quam 111/ sub idiomaihe sun ‘Rindacand’ hispani ucro “carranca’uocamus».

Fruto de su preocupacióngramatical fue en definitiva también el opúsculocontra L. Bruní, en el que ademásde abordar aspectosrelacionadoscon laevoluciónsemánticadel latín, demuestraun profundoconocimientode esalenguay unasensibilidadlingtiísticasorprendente,al distinguircon claridad,comohemosseñaladoanteriormente,entrepréstamospropiamentedichoso palabrasplenamente

47naturalizadasy peregrinismoso palabrassentidascomo extranjeras

Sobre este aspectovuelve de nuevo en su correspondenciacuandomegaaDecembrioque le especifiqueel sentidoy traducciónlatina de términosgriegoscomo oligarquía,aristocraciay democracia,de acuerdocon las frentesgriegas.

Pier Cándidole contestaen la Carta IV que sobrelos vocablosquesolicita seextenderáen una carta siguiente (la V): «P’ocabula que requiris in apis/olasequanílcognosces,narn a grecisfontibusuerhssimea metraducíasuníin /al/namlinguam.»

Cuando Alfonso de Cartagenarecibe esa carta y se encuentracon que P.CándidoDecembriotraducelos términos griegosde acuerdocon las pautasporél señáladasen el opúsculo contra Bruni, lo cual le produce una enormesatisfacciony le demuestraque no iba desencaminadocuando en estepuntodefendíaal intérpretemedieval(CartaVI): «Cuzucro secundumap/sto/amluamleg/ssem,in qua nonnulla ¿¡e proprielale rierboruz grecorume//sara/ms,grecaci

latina adinuhcementi/érendo,gaud/umquoe/exprimeap/sto/electurasusceperam,secundeinspaclione quadaz curnulaliona adauclurn así, quia plurima ex eiscon,Iórrnhssimarnich/ raíion/ uideníur; el/am ulderequodammodouldeor, quareinlerpras anliquris nonnulagrecauerba intacta ¿¡hinisil, /1/a prolacIo prac,~ue,ularb/lror, molusa ralione quia lalina .s’ibh non occurrabaníque sub 1am sIr/cíosillabaruz compendio inlegraz rei das/gnaíionern exprimerentt Esí aulaztocund/ssimurnel scieníiecommunicalion/accommoe//ssimnum,quando ¡psa ra/hodoc/t~/nacumproprielale sermonuzconcorda1.»

A la vistadc estaspalabrases discutibleque Cartagenapresenta,como señalóCarrerasArtau, una actitud final de plenadevocióna Bruni, pero de lo que nocabe discusiónes de suprogresivaconversiónal humanismo.

De una etapainicial en la que el mundoclásicoesaceptadoen función de suutilidad para un mejorconocimientode la veníascalLo/lea, se pasaa estaotra,

<‘ Cf L. Deroy: 1. eniprunt lingnistique,París 1956, p. 223 ss.

Page 17: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

Actitudesrenacentistasen Castilla duranteel siglo XV.. 211

posteriora su estanciaen Basilea,en la que prosigueel estudiode los autoresgriegosy latinospor el gustode hacerlo,por la satisfacciónque le producey éstees otro rasgoque compartecon los humanistasdel Renacimiento.

Su vivo interéspor la literaturagriega,y no sólopor Platóny Homero, quedareflejadoenestaspalabras:<Scr¡~siprudenlietrie, diseríissimeuir ac dilecihsshmaCandida,a paucisrairo dha/msrogansul, si quidexfoniibusgrecisñata moremtuum hoc superiori lempora hausisla,mecumcomunicaredignareris.» (CartaXIII)

Perolo querealmentedistinguea Alfonso deCartagenaes quesuacercamientoa la literaturaclásicano lo hacecon el afánde polemizar,sino por el gozo internoque le produce:«nec eo animo hoc paiiium pules quasi nouam disputationismater¡aminquirere ue/im, sedquia animusmeusquodaminlerno gaudiolelatur,cum ex antiqu/ssimisscriptis grecorttm aliquid de nouo ad noslram notichamdeducilur» (Carta1)

Así, pues,podemosdistinguir dosetapasen la actitud del obispode Burgos,unaprimeraen queel conocimientodelmundoclásicoestásupeditadoa la ver/lascaiho/hca,y unasegundaen la que se independizade ella.

Así, cuandoen los últimos añosde su vida escribeel Oracional, unaobradecarácterascético-moral,como respuestaa la petición hechapor FernánPérezdeGuzmán, le dice que prescindirá,para hablar de cosasdivinas, de «aquelloscaballose armasque a tal conquistaresponden,que sonscienciae eloquencia»,y en su lugar echarámano de «espadae manto»,porqueéstassonguarnicionesquetodoomnetiene con[sigo, o prestamentepuedetener.»4t

4. La correspondenciaentreAlfonso de Cartagenay PierCándidoDecembrio,así como la dedicatoriadel libro VI de la RepúblicadePlatón se contieneen lossiguientescódices:

A) Cartasl-IX1. R = Florencia,Bibí. Riccard.827, fols. 8R~94V

2. U = Valladolid, Bibí. Univ. ms. 325 fols. 56r~60v3. C = Sevilla,Bibí. Colombinams. 7-4-20, sin numerar.

B) CartasX-XVIII1. G = Génova,Bibí. Univ. ms. Gaslini 49, fols. l7V~19r; 37r..37V. 69r~

74V

2. A = Milán, Bibí. Ambrosiana,cod. J. 235 mf. fols. 2Ir~22v; 46r~46v;

83rt8V.

46 Cf. F. O. Olmedo: «DonAlfonso de Cartagena(1384-1456)tratadistay hombredeoración»,

Manresa,Madrid 1958, pp. 31-48.

Page 18: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

212 Pilar SaqueroSuárez-Somonte-TomásGonzálezRolán

C) Dedicatoriadel libro sextode la RepúblicaMfinchen, BayerischeStaatsbibliothek,Cl. 225, fols. l93~l94r.

Para las cartas I-IX hemos seguido el texto y grafia del manuscrito deValladolid, introduciendoalgunasvariantestomadasde los códicesde Florenciay Sevilla. En un solo caso nos hemosatrevido a modificar la lectura dc los

códicespor unaconjeturanuestra:seruauissimeRCU: seruauissemecon¡.ParalascartasX-XVIII seguimosbásicamenteel texto y grafia del manuscrito

de Génova,recogiendoen las notas las variantesdel códice de Milán, que sindudaes copiade aquél.

Parala dedicatorianos hemoslimitado a transcribir el códice de BayerischeStaatsbibliothekde Mtinchen.

1

(Va., Bibí. Univ. 325, fols. 56’-56~; Se.,Bibí. Colomb. 7-4-20; Fío. Riecard.827,fols. 87r~88r)

AlfonsusburgensisepiscopusP. Candidosaluletn.

Libcntendesideriotuo obsequens,illi Rcuerendissimopatni Mediolanensiarchiepiscopo,cuí epistolaentuam iam pridem direxeras1,iunmo tibi in co rescripsissemet in palcstremscolasticamad quam me uocasti colluetaturustccum fraternaliterdescendisscm,nisi illetempestatestemporumuestrusac meis, nc inter ceterospreteream,demeritis petentibuseuenissent,in quibus non humanitatisstudiagratissima,non moralisphiíosophie,nedumperutilessediocundissimasac suaucsdoctrinaspertractarisub ocio gratissimohect. Seddissensionesin eccíesiadei iam ex parteexortasacdedic in diem exorturascemendo,ucíextinguereucí extinguendastcmptare ucí, ubi hoc fied non ualet, illud tandem quodprohiberinonpotest,tamcordisquamcorporisoculisIacrimari omnibusferecuracontinuaforct. Oroergote nc desidieaut incurieattribuassi tardiusquamuelles, imo quam uellcm,ad disceptationcmillam tibi et miehi letissimamdescendereme conspexenis.Eteniui2 queanurnumliberum ac iocundumealamumpetunt, non utiliter inter cumulos anxietatumncturbationurnaceruos solent expíen, sed post nubila solis splendorcma sole iusticierutuloturum furmissime prestolamur, quo Iucente2 hcc et alia ioeunde disputationisexercicia,ut spero,locumoportunumreperient.Sedforsannonbugeabredices:Quid hecseribis? Nonne stífficit micbi illius dignissimi patris quem noíninasti testimoniumclarissimum qui iisdcm in rebus, quibus ucrsaris, uersatur, cuius coritinuis litteris dchuiuseennodi conturbationibus uestris habunde certificor? Fateor tibi: Hee omniapreterrnitterepotuissem,sedpremittereuolui ut sub bac occasionepresentibusinceptis

direxerasRC : dixeras U,2 lucenteR : lucemte CLI.

Page 19: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

Actitudesrenacentistasen Castilla durante el siglo XV.. 213

litterulis aliud quodoptabamaddicerem.Sensienim per litteras tuas eidempatri directaste quintum librumex Po//ciaPlatonise grecoin latinumnouitertraduxisse,quod si quintusest,quatuorut precedantoportet.Oro ergote ut in primiciascommunicationurnnostrarumaliquem ex eis traducas,ucí si traduxisti, michi transmittas.Nec eo animo hoc petitumputesquasi nouamdisputationismateriaminquirereuelim, sedquiaanimusmeusquodaminterno gaudio letatur, eumex antiquissimisscriptisgrecon¡maliquid denouo ad nostram

noticiam deducitur.Et enim quantouctustiorasui origine sunt, tanto recentiorauidentur.Hec non etiamillud acceditquodab adolescentiameaillud idem, dequo tu etiamaugeris,audissesummemor, opinionesantiquorum crudiusquam ipsi astruxerintab Artistotileinterdum recensitasfiuisse et an res sic se habeat,non parumgratanteruiderem. Vale, miamicecarlssime.

II

(Va., Bibí. Univ. 325, fol. 56V; Se., Bibí. Colomb. 7-4-2; Fío.,Riccard827, fol.88V)

P. CandidusAlfonsoBurgensiepiscoposalutem.

Scio occupationestuas obstare,humanissimepater,quominus,ut optas,frequentioresame deferanturepistoletue. Sciote in magniset arduisnegotiisobsessumcotidie pro fideinostre tutela laborare. Compacior inmensis laboribus tuis, non irascor, si tardius in

palestramscolasticam,ut ais, non accedis.Aderit tempuscun,premissismaioribuscuns,facillime his leuioribusmentemet calamumpossisaccomodare.Interim nonsperoeamichia te erripi, qui differri uideo. Tu modo, ut soles,me animo tuo possideet serna,quiprofectouirtuti fue totis, ut ita dicam, uisceribusafficior et te non minus studiis quamuerbulismeisafferre cupio. Erit igitur Po//cia liber sextusdedicatustuonomini et iam adopusaccessissem,in primis essetinherendumut prius principi illi meo Cloucestrensi,tamentue uoluntati satisfacerem.Vale.

111

(Va., Bibí. Univ. 325,IbIs. 56v~57r;Se., Bibí. Colomb.7-4-20; Fío., Riccard827,fols. 88”-89)

AlfonsushurgensisepiscopusP. Candido sa/utam.

locunditatemnonparuamprimogenitelittere fue, disertissimeuir, michi pridie attuleruntqui, non dicam uicissitudinemlitterulis meis rependereuoluisti, sed te michi offeras, mead amiciciamgratissimameuocasti,quamutique grandissimamtui ipsius oblationem,utdecensest,magni feci gaudentiquesuscipiensanimo,cumaliud nonualeamrependeremetibi libentissimocorde nedumoffero; sedet affero, dixerim, quatenusdeincepshine indeut iuristeuolunt,ultro citroqueobligationecontracta,cuminter nosuicissitudoamicabiliumoperum,ut spero,intercesserit,iam non quisquenostrumtribuerecenseatursedsoluere.

Page 20: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

214 Pilar SaqueroSuárez-Somonte-TomásGonzálezRolán

I-luius autemamicicienostrenon paruuianeccontcmpnendailla cireumstantiaestquodpriusanlmi in mutuum amorem quam oculi in mutuum eonspectumuencrunt. Nam et siamiciciarumomniumnomen,ut cumuulgoloquar, iocundumethonestissimumsit, illa tamcn,nl fallor, amiciciahonestioremoriginem babelin quanoticiastudiorumuisionempersonarumpnecessit,cum alie affectionesque sub amicicie imagine sepe uclantur, nonunquamadmomentaneaset has quas utilitates uocant, astutaquadam semita tcndant,quo itt ut atemporalis counmodi suspicioneranissiíne segregentur.I-lonestarum autem doctrinarumparticipatio cuin amorí mutuo cementa, tradidenint, etiam si temporalia post incidenteraccedant.Amicicia indeortanulla abumbrationefuscatur,neculla superuenienssuspicionisiad modumuchementissimaforet, honestuinamicicie ingressumobtenebrareualeret.Quorsumhee?Cum cedulamnon epistolamescribereeepiad Piatonis ergolibros, quorumtitulos perlitteras tuasReucrendissimopatri Medioiancnsiarebiepiscopodesignastí,metransfero.Et illiaut miehi seu utrisqueiicentiam petendi coneedis,ego licct omneslibenter aceiperem,nctamentibi exuberanteslaboresiniungam,ex illis sextummichi delegi. Oroergote ut admeiinstantiam ilium, cum ocium suberit, traducas,quo fiet ut eum unum michi, alios aliisdirexcris3,omnesin latinam linguamdeueniantcontingetqucfonsanceu cum nouapomaautrecentesraeemiin ipso frugumprincipioadducuntur,ex m’aturibusenim incipimusedere,illisqueacerbaputamusquodamcum supereilioneglectis,paulatimueno gustu incensounapostaliamunamaceeptatotum racemumassumimus,et qui primo eligebamusiam nichilo refutatointra stomacbumomniaardentipalatorecondimus.Quoexemplo,si in bac re forteducemur,eum’iam quintum lueulentissimosub stilo traduxeris,nunc ego sextuin peto. dignissimusucro presul prefatusalium exposcet.His ctiam receptisalii uel nos alios petemosPo//ciaPIatonis integra in manusiatinorum deueniet,quod cl tibi ad honorem,nobis autcm adleticiamel consoiationemaccedet.Platonisautemexccllcntiaingeniiqueaecenimumaccumen,que5 non inmerito laudasab antiquisseculisceleberrimafuere,adeout et id quodtu tangís,iam audissesum memoretiamipso Auguslino testantemisteulatrinitatis aliquantulaex parteper Platonemfuisgedescripta,ul ex eo cernaturquanteclaritatisillud ingcniumerat,quodinsummuun lumen obtutum dinigere potuit el partieuiamaliquam, iicet lenuem,ex bis quesequentieLio sub plenitudinegracieperdiuinam luccm reuelataextilerepossetconspicere.Vale, mi dilectissime frater. el Micbaelem Pizolpassumnostrum comunem amícum exinterioribuscordissalula.

IV

(Va., Bibí. Univ. 325, fols. 57t~57~; Se,, Bibí. Colomb. 7-4-20; Fío. Riceard827fol. 594)

P. CandidusAl/basoburgensi episcoposa/utem.

Quepollicilus sum dignitati fue, cianissimepater, fclicissimeprestabodum uiuam.Namut a sapientibusuiris traditum est, nichil turpius quam in amuresuperan.Amo ñaquete

direxerisPC dixeris LI.cuni PC: mm LI.que PC: qui U.

Page 21: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

Actitudesrenacentistasen Castilla durante el siglo XV... 215

singuiariteret enixe ob medíasuirtutes tuas,fum ob amoremquemergame indefessumostendisti,qui ueteri prouerbionulli amatosolet indulgere. la quo possumgloriari iuxtaOctauii principis morem, aut non admisisseamiciciasnne, aut easunice constanterqueseruauisseme6,etiam si eos, in quibus iudicium meumaberrauit,aliquandoab amiciciadefecissecognouissem.Hec alias Simonino Giglino uiro optimo et doctissijno scripsissememini, quemlicet ignofumtue dignitali libenter nomino,cum ínterrarissimaamicorumtestimoniahie unicus sit qui hoc nomine insignirí mereatur.Vocabulaquerequiris inepistolasequenticognosces,namagrecisfontibusuerissimeame traductasunt in latinamlinguani. Vale.

y

(Va., Bibí. Univ. 325, fols. 57v~58r; Sc., Bibí. Colomb.7-4-20; Fío., Riccard827

fols. 89’-91’)

P. CandidusAlfonsoburgansiepiscoposalulem.

Longissmmamichi tecum superestdicendi facultas,paterhumanissime,quam tempoulmalo accomodare,nerepentinauoluntasucritatí aut supersilautdesit. Cum autemnuntiushie ad fuas curas accelerarediceretur, tuam dignitatemmeisexpertemlittenis essenolui,ut haberetuelrisum in iocundisrebusuel solatiumin aduersis,si quamichi facultasinest.Veniam itaque breuiter ad ea quemagis cupit tua dignitas et prius quidem meamuelinscitiamuelaliommignorantiamexpediremensest.Dicis Aristotilempoliciam rectamsubtribus generibusdistinxisse,peruersamin totidem. Ceterumsi Platoni magistro suo uelueritati potius cedit, regnumab aristocratichanequaquamseparabitur,a qua timocratichahaudmulfum; sedcedittamen.Hee Platonisuerbasunt, que iitterarum grecanuminstructipennulti, ut putas, etate nostra rite explicafuri sunt: ócros znohrzcíwv zpónot,mnáv:c Sá, zocroflrot KW. wuxflq, ¿t~ .t¿v 6v irohtetaq ciii ávtpónog, ázrovojJ.uoOeífl U &v btxfl

9kuyyevojúvou ~t~v y&páv6pó~ ávóq áv so rq ápxouat 6na~¿pov:oq j3aatXeia ÚvitX~0et~ irAxtóvo~v U áptCtoKpUtiU. ‘roWro ~v ciño Xáyo’:«Politiarum,inquit, modi quinquctotidemet animesunt: unusquidemhic policie moduserit biffariam nominatus.Existentequidem uno homine in principibus excelientissimoregnum appellabitur, in pluribusautemaristocratichaet hanc unamspeciemessedico».Vides nuneregnumet aristocratichamidem esse,nlsI quod hoc ab uno, hee a pluribusregitur,necin hacspecietimocratichamcontinerinec inesseposse,cumadmaiamspeciemfiat inclinatio. Quod lucidissime in VIII Po//cia Platonis cernitur, cum timocratichaabaristocratichageneretur,sedamalum iam prociluis.Hec PlatoninonminusquamAristotilicredendasunt; timocratichauero, oligarchica, democraticatirannisunaab alia generantur

6 seruauisseme coni.: seruauissimeRCU.

sofito Iv cEbo >Ayw o,n.U.

Page 22: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

216 Pilar SaqueroSuárez-Somonte-TomásGonzálezRolán

et in eadem specie includuntur peruersa.Addis Leonardum aliter interpretatum oquibusdamac michíuideaturel per aristocraticaoplirnorum ciuium potestatcmtraduxisse.Veliem Leonardum ea posuissequevidebat el ncquaquamincerta perscripsisse.Aristasquippe apud grecos«bonus»,cralos «poleos»interpretatur;ubi igitur ciuis estmentio?Tmmocraticaetiama censudici nonpolcst,nam 1/mi «honor»cst, crolar «potens»,necillapopularisestpolicia. Caue,pateroptime,neerrorhis subsit:dimocraticaestpopularis,namdimaspopulusest. Hcc apudgrecosnon soletantum, sedluceilla quasol prmmum creatusfijit, sunt illustniora. Enim acensutimocraticanoininataest,uerumoligarchicanonnominequidem sed re. Quod ut elarius inteiligas, Platonis ipsius uerba subieci ohyapxtúvr1~v ¿xitó ztlJTlitctro)v xoktxcíav ¿y t í.ttv irXoúatot ápxouns:«Oiigarchicam,inquit, acensunominatampoliciam in bac quidem diuites principantur».Plulareliusin Phocionisuita sic, inquit, eumAntipatruin condicionespacisalheniensibusofferentem descnipsisseí mIer cetera posuisse inoXtmuojxá votq ó¿ ‘n’ívntYrpsov úztb ‘rwlrnázo)v Roh’rcíav, quippe rcm publicam atheniensiumnon a populo, sedadiuilibus regi uolebatAntipaterul facilius urbemsibi subiceret.Aliudenim est1/mi, id esthonoraliud 1/ni/ma, quefacultasest.Quamobremsi heea Leonardopositasunt, claudicaníomnino,pacedixermm tanti uiri qui quantoplus sapil, tanto magisueritati estobnoxius;qui si oligarchicampaucorumpotcntiamdicit, archiamnonpricipatumsedpotentiaminterpreteturoecesseest;quod uliqueab intenpnetationeipsapenitusahorrel.Restatut breuissimetibi moremgeram,ad eaquede Aiistolilis Fthicorumlibris requiris.Tangamigítur remipsamparcissime;eum dicil =<siquidemnuilius graliaplacidus,si autemutilitatis aiicuiussuibianditor»,propiacidoiocundum,problanditoreadulaloremdici reor:lasciuusnullo modo potesíadmitti. Deinde, ubi a Leonardopositum estpro CItLX«OUK

peruersumgaudium,peruersitatemproprieuideturdesignare.Ceterumresponderosasadeobreuissimis uerbis explicat philosophus, ut uix uenba latina satisfacianí; greca, quesignificantiora sunt, optime se habeant. Fpiychia quam greci áinou<eíav uocant,rectebonitasest,quamplerumqueipsi pro mansuetudine,aliquandopropietate,aliquandopro moderalionepoount.Verum perfeetebonitatis designatnomen,nec aliler unico uerboquambonitatemputo explican perfeelissimam.Habesbreniter,optime pater,quid sentiamuel quid polius ab Arretino nostrodissentiam.Vale.

VI

(Va., Bibí. Univ. 325, fois. 58’-59’; Se., Bibí. Colomb. 7-4-20; Fío. Riccard827fois. 91r~92’)

AlfonsusburgensisP. Candidosa/ulem.

Quandambreuemliiteram tuam,Candidemi dileelissmme,pnidie receperamdeindehaudmagnatemporis momia interiecta aliam aliquanto proiixiorem recepi.Quarum senemconspiciensmagnum admodumgaudium sumpsitum personebe, quamtenerrimediligo,sospitalepercepla,tum quia iis in sludiis uersanlemte uideo; que honoremtibi honestam-que alacritaíemtuis amicisadducent.At eum perprimam illarum, nedumpnimum librumex PlalonisPo//cia perte iam traduclumamicomeo precipuoMichaeii Pizolpassopro me

Page 23: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

Actitudes renacentistasen Castilla durante el siglo XV... 217

transcribendum tradidisse insinuas, sed etiam sextum ex eadem Po/icia adexhortacionem meam traducturin te pollicitus es, gratias non mediocres agoprudentissmmeamicicie amicissimequeprudentie tue quod petitionibus meis plenesatisfacereuoluisti. Speroautemexecutioneunfuepromissionis,cum lemporis spatiumoportunitatemtibi, ut quodpromisisti operecomplens,dederit.Nec eniundetesuspicaríaliquatenuspossum, quod pollicitationem hane in stomachotuo oblinionis desidiaoperire ualebit, sedquod uberiterpromisisti, uberius,ut puto, adimplebis. Cunu uerosecundamepistolamtuam legissem,in qunnonnulla deproprietateuerborumgrecorumdisserebas,grecaet latina adinuiceunconferendo,gaudium quod ex prime epistolelectura susceperanu,secunde inspectionequadaun cumulationeadauctum est, quiaplurimaex eis conformissimamichirationi uidentur;et iamuiderequodammodouideor,quareinterpresantiquusnonnullagrecauerbaintacta dimisit, illa profectoprecipue,utarbitror,unotusa rationequia latinasibi non occurrebantquesub taun stricto siilabarumcompendio integraun rei designationeunexprimerent.Est auteun iocundissimumetscientiecommunicationiaccommodissimum,quandoipsaratio doctrinecumproprietatesemmonumconcordat.Vellem equideunin presentia,si deus omnipotenste et me incodeunloco aliquandoconuenireconcesserit,multa que in moralibusAristotilis librissub greco ex industria interpretisrelicta cernuntur,ut ad pisaun incudemgrecaunmepresentereduceresquatenusmartello tuoferientemasseillius ualorrecognitusin latina,ut ita dicaun,monetaequopondereappreciaretur.Sed cum corporalispresentiadeerit,interdum de his, quandoquede illis prout memorie occurrerint scolasticum,siuis,sermoneun, quando otium aderit, litíeris mutuis agamus. Crescit enim studiumstudentiumcomniunicatione.Quiauerointereaque scripsistinon solumuerborumuim,sedaliquasAristotilis sententiastangis, in quibus a Platonedissentiri uidetur hoc,utreor, altiorem speculationemrequirit. Nec enim ínter duos hos suinmosphilosophieprincipesaliquid perfunctioredeterminandumest, sed, ut in iudiciis arduissimisfiensolet, cunu maturissimacausecognitione et de peritorumconsilioprecedendum;haneigitur inuestigationemilli tempori dimittamus,quandoper te tota PlatonisPolicia inlatinum sermonenuerit deducta,ut tota lege, prout iuriste aiunt,prospectasolidiusquiddici debeat coniectetur.Tunc eniun deo largientetaun per me, quantum imbecillitasingenioli mci ualuerit, quain per alios qui ingenio ac pericia fulgent, inuestigareinlibenterquida Platonehis in rebusAristotiles ipse reeeperitetin quo a Platonisiudiciodissentit, ut Platoni de iis que adinuenit nichil subripiamus, et Aristotilí quodlaudabiliteradauxitsine aliqua suppressionissuspicioneattribuamus.Nec tenui gaudiomens mea perfunderetur,si originalia, ac ut ita dixenim, minerasharum moraliumdoetrinarumin ipsaradiceconspicereun.Properaergoet,sicuticepisti,operare,ut quamtotius fien comunodepoterit tota Po/icia Platonisad latinos te conducentetdeueniat,quatenusmanibussapientumlatinorumtractatasuccumquemhabetcogaturemittereetcum politicis Anistotilis integracollacioneconferrí. Quod tibi meritumapud deumacbonum nomen apud homines conferet, moralium uero sectatonibusnon paruamconsolationemhonestissimiquelaboris occasionemadducet.

conducenteRC: conduceneeU.

Page 24: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

218 Pilar SaqueroSuárez-Somonte-TomásGonzálezRolán

VII

(Va., Bibí. Univ. 325, fol. 59r; Se., Bibí. Colomb. 7-4-20; Fío. Riccard 827, fol.9%)

P. CandidusAllónso burgensiepiscoposa/u/am

Gaudeome eommodcsatisfecisscuoluntati tue, clarissimepater, in explicationeillauocabulorumgrecorum,quam a mc poposeisti;inlerim non deero quo ad dignitati tucunoremgesscro.1am sextasPal/ciaplatonicee greco in latinum Iransiatusest luo nomini.Reliqui absoluunturomni cura et diligentia. Scio enim quantabreuitastemporis,quanlafragililas, quamdeniqueineertasint omnia. Itaquecalamocaicatadilis, ut si potisestnonetati tantumsedposteritatiquoquepossimsuperesse.Quod ul intelligas,mitro dignilati tuelibrum pnmmum iam absolutuma me ut uideaset, si quiddeteriusa me perseriplumest,emendationibe baculocastigcs.Vale.

VIII

(Va., Bibí. Univ. 325, fois. 59’-60~; Se., Bibí. Colomb. 7-4-20; Fío. Riccard827,fois. 92r~94v)

A/JónsusburgensisepiscopusP. Candida salutem

Gaudenii oculo, dilectissimeCandide,quasdamlitterulas toas pridie conspexi,quarumlenorefamiliaei confudentiamiehi iniunxisti ut libeilum> primum, quemex PlalonisPo//ciaa grecain latinam linguampcr te traduetumiilusúi principi duci Cloucestriedirigebastranscurrcnsuiderem, et, si quid seriploris uicio uei ex traducenei celerilale defueerearbitrarer,eornigerem,quatenuslibelius hie qui originalis loeum tenetet a quo, tanquamexempiari,mulla inposlerumexemplafortesuinmentun,abomniscorruptionisuicio alienusIn presenlia illius incliti principis apparcrel. Al ego litierulis tuis receptis, hect0ministeriumhoc aiienuma me fore eonspicerem,cum Plalonis in libris nullam faunilianita-tem bucusqueacquisiui, acceptauitamen gratanten,cum ut desideriotuo eui complaceosatisfacerem,tum quia quedam,ut ita dicaun, neeessitasuiris seolaslicisinesí, ut alteralienius conlemplationestudiososinterdum ferat labores,si laborumuerboin hiis uti fassut, eumhonestisludii exenciliumin delectationisamenilateomnenocii inhertis uoluptatcmtranscendant,dicente Aristotile: uidetur philosophia admirabiles delectationeshabenepuritateet firmitate; quem hie ailegauiut ineippiam tibi Aristotilem familiarizare,sicut eltu michi familiarizasPlatonem.Vellem equidemut horum duorum uirorumopuscula,queneduun temporis cursu non abolenlur,sed ipsa scculorumuetustateuehementiusdietimincenduntur,bibliolhecastuam et meampariterhabitarení,el cum in moralibusdissentire

libellum RC: bellun, LI.U> hect RC: sed LI.

Page 25: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

Actitudesrenacentistasen Castilla duranteel siglo XV.. 219

uiderentur,tu et ego tmquamcorurnunesamici nosmedios interponentes,quantumfien possetet seriptureeorumtoilerare ualerent,ad concordiamreduceremus.Sed de hoc alio temporeforsam aptius latiusque disseremus.Nune ad rem quasn incepimus accedamus.Laudauipnudentiamanuimi tui quia tmductionemtuam, pnius quamad totalem luceunprodiret, alteriinspiciendamet,ubi opusesset,etiam corrigendammandasti;profectonarnquelaudanidumesíhocprudentissimumconsiliumtuum, cum sepenobisin seripturisnostriseueniat,quodin ludoscacorurn,ut aiunt, euenirefrequentissimesolel,ut pIura qui astatinspiciensquamipse uideatqui ludit. Quamobremsunimeutile iudico, presertimni illis opusculisque diutumitate spernuerisúnilem habent, aznico alieui qui de ea re aliqualem inlelligentiam habeat,inspiciendacorrigendaqueseriptanostraprius quamadextraneorumnoticiamdeueniantmandare.Quod siamicusdeestuel ni promptueius copiahabednon potest,saltemnos ipsi competentitemponisspatio interiecto¡cuideamus.Non enim expediensputo confestiunucí intra modicaunmoramseripturaspropriasipsum componentemcorrigere.cum cadeundispositionedurante,eodemforteerrore, quo in seribendoduetos est, in coribx¡id> ducetur.Sed post dierum competenlc.uitranscursum,fantasmatibusaliquantulumtransmutatis,ipseidem qui scrtpsít,quasíquidaunalterinspicereac diiudicarelibeduspotest.Ominoheequetume bugemeliusnosti. Assumpsiigiturin manibuslibellum tuum; at cum prefatiunculaun,quam eleganússimostilo preponeredecreuisti, legeremet ad ililum locum accessissem,ni quo disertissimumUbertum genitoremtuum iibromm Platonistraductionioperamohm dedissememorabassuprame resedi.Veniteniunnimentemme illam traductionemuidisse;inquireusergobibliotheculammeamueperiiIi-brum quemdam,qui per sexlibellos distinguituret De republica Platonisintitulatur, in cuiussubseriptionetaUsannolatio iacebat:«Explicit Platonisliber sextoset ultimus De republicasiueJusticia, quem UbertusDecembercum superionibuslibris operetibi ManuelisCrisilore fidehileragrecalingua transtulitni latinam»;cuiustenoreapeflecognouiillam eandemtraductionemessequamtu imperfectaunmansissetestabanis.Dolui turnenquodliber We adeocorruptissimusulcioscriptorum erat, quod pledsquein locis fere intelligibilis reddebatur.Sed quia uero oluuhíhaconsonaníet interdum libd corrupti ad correctioneunaliorum non modicum conferunt,illumetiamaccersiui.Framusergotresqui lecturelibelli tui dabamusoperaun,quorumunusonignialetuum, alius traductionemVberti progenitoristui, ego uero libelium ni membranaconscriptumlegebam,et cum aliquid michí obseurepo-situmuidebatur,nedumad originalis uerbased adaliam quoquetranslationemrecurrebaun.Transcuniigitur sarisuelociter,quia occupationesalieme in hoc non sinebantmorad. Et quoninun per aliam ceduiamtuam dignxissimo presulíMediolanensidirectamduobus ni locis quedamuerbula emendanicupiebas,illa confestiunreformarecurad et quodamni loco unum uníde pro responsioneTrasimachí,que deficereuldebatur,adieci in alio ueroubi primo «preterea,o trasimache,iam clarumautitror» scdptumenat,his uerbismutatis loco eonum: «Num ergoo trasimacheiam clarumarbitraris»,scdpsi,etperaliquaalia loca, ubi aliquid michí corruptaunuidebatur,paucissimaquedammutaui, ea fideuersatusqua in repropriauersarer.Sic ergoministeniumpertemichi iniunctumexpleui,sed hocflt? expletopauculaquedamtibi arnicabilí mentedicerenon incongruumputaui,quorumunumhoc est: CumPlatoper dialogimodumprocedat,utiliimum reor utbreuibuslittedsquis loquiturannotetur,quodnedumubertusgenitortuus beneobseruauit,sedet alii famosissimiscdp-toreshoc ni dilogus semper obseruant:sic Gregonius,sic Anselinus et alii pen¿’ isinumeri, qui

peneA: penneCU.

Page 26: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

220 Pilar SaqueroSuárez-Somonte-TomásGonzálezRolán

aliquos libros dialogizando scdpserttnt,hoc diligenter attendcrecurnueruní. Alioquinsuperuacuadiffieultas ex quadamambiguilateoriretur, cum necessariumforetquod ex ipsaqualitatematerie,que fiuerint cerbaSocratis,que Glauconis,que Trasimachi,semoloomnisignoinquirarnus,que inquisitioprofectolaboriosalegentibusplurimumerit. Consuleremergoulantequamlibellus hic oculissubiciaturextraneis,in capitecuiuslibetorationisquisloquaturannotes. Putasneparum laboris, presertim magno pdneipi illi Cloucestrensi,qui aliisoccupationibusimpeditusnon potesthuiuseemodistudiisprofundeliberequeuacare,preberes?Si ex naturarei quid Socratesquidue alius condisputansaiebal,ei discernendumdimitteres,desertoremutique studii efficeres uel, quod deterius foret, aliquando erroneam fortepropositionemut assumeretcausam,dares.Nec enim longe abessetul Platonis doctrinamplenimquepularel, quod Trasiniachusdisputansdicit SocratiascribendoilludqueacceplandoquasiconciusionemPlatonis,quodnonnuilis in locis periculosumerroremniducerel.Quaremultis laboribusac erroribusuiam perciudestraductionemquetuam longereddesgratiorem,si pdmamiitteram nominis cuiuslibetdialogizaníium ni principio sui sermonisadieceris’2.Alterum ucroesíquodpercapítulatuam intemretalionemdistinguasIicet in odginaiiPlatonisdistineta non fuerint. Nam etsi greci multique latini seriptores,presertim antiqui, sinecapituiorum distinetione seribere consueuerunt,piurimum lamen, ni fallor, 1am adintelligentiam rerum quam ad fomemtummemorie capitulauis annotatio confert. Eleniinlucuientiusintelligi tenaciusinmemoriarelinedcertiusqueallegadrepeddqueualet,que subcongruacapituiorumdesignationeiacentdiscretaquamque in uno prolixo libello subquadamconfusionecemuntur.1am tu pridie illas duasemendationesquas fied petebas,ut quibusinlocis reperirenturediceresadnumerumfolioruin te oportuit remiltere.Nonneindubilatius adeapittula,si distinetafljissent, remiseras?Hec tibi fraterno animo dieta, oro te ul fraternamenterecipias.Consuloetiamtibi, sicuti et tu michí ut consuieresin casusimili ueilem.Silamen tibi hoc non expedire uidebitur, nuiiam necessitatemimpono, cum nec imponerepossem;arbitrio namquetuo opusculatundirigere potes,cum amici consiiium nullamamicocoactionemimponat. Sed hoc unumposeoquod, licel in aiiis libellis sequi hoc nolueris,saltem in illo secundo?libello, quem michi poilicitus es morem meum gerereuellis, etutrumquequodsupretetigí obsemarecures.Soleníetiamartificesiuxta petenliumuotaoperafabrilia conficere,licel sibi fortealiler conficiendauidentur.Tu ergout harumtraductionumprudentissimusartifex, hane quammichi traductionemlitteris tuis proministi, oro te ut adarbitriummeumconficiaset, dialogizantescum loqui incipunt, designescapitulaillis in locisubi congruumexistmmaucrisdistinguendo.Vellem etiamultra ceteraa te discerequid in illatraductioneeloquentissimiVberti te potiusoffendit. An quia forte totum librorum numerumnon traduxit anquia illa que traduxisseuisusestnon plenenc perfecteconscdpsedt?Et quidIn hoc senserismichi describe.Vale, mi dilectissimeCandide.

Ix(Va., Bibí. Univ. 325, fol. 60v; Se., Bibí. Colomb. 7-4-20; Fío. Riccard827, fol.

94V)

E. CandidusAlfonsoburguensiapiscoposa/utam.

12 adiecerisRC: om.U.

Page 27: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

Actitudesrenacentistasen Castilla durante el sigloXV.. 221

Quis pater in filium ndeo perbumanusquent reperiri nc tu ipse michi es, paterhumanissime;itaquepereipio’3 ex studiis meis non mediocremuoluptatem.Faueoenímfametue, sedimprimis mee,et ex tua sapientiafructum nffero, qualenullum ex antiquisillis quorumoperadietimlectito queamconsequi.Itaquetuis monitis omninoparereetqueseribisexequimensest. Lube modo parentemet beniuolumcontinuopercipies.Nam quidoctiod paretnon seruit quidem, sed imperat, si quidem imperareest sensuet rationemultosanteireque sapientummonitis dumtnxatadipiscuntur.Quedetraductionepatris meiet me?a merogitas,differnm in id tempustibi referre,cumutrumquediligenter inspexeriset equior iudex utrnqueperceptacausaessepoteris.Vale.

x

(Génova,Bibí. Univ., ms. Gas//nL 49, fols. 1 7v..19r; Milán, Bibí Ambncad.J lis¡nf fols. 2lr~22v)

A/fonsusburgensisepiscapusP. Candidosa/ulem

Quanti precii sit, Candidemi dilectissime, exercitatioscholastica,ex illo inter ceterncolligi potest, quod ubicumque illius memoria incidit mentem quadam nicredibilioblectationedemulcet.Cumenim pddiegratissimelittere toe ad manusmeasuernssent,quasex Mediolanovenerabilisuir archidiaconusdeTreuino Florentiamet ex FlorentiandhasHesperiepartesaiii quasiperquoddamfidei commissumadduxerunt,gnuisusndmodumsum ettamquaufluno conspectuille antiquenostremutueepistoleantementis meeoculoscomparereuise sunt.At cumtibi lato sermoneseribereuoluissem,nuncii presentisceledtasnonpermittit, qui perpresensoppidumtransiensuelocitervenit, seduclociusrecedit.Ideolatiorem colloquutionernnc dulcioresprolixioresqueepistulasin aliud tempus,cum deusconcessedt,differens, hoc unuin sentiasamoremmeumergate, qui sicuti sine corporispresentiaincepit,sicabsquecorporalipresentiadurat,scribendumdecreui.Notifucnui itnqueSerenissiinodominomeoregi laboresseholasticostuos, qui, ut studiosissimusprincepsetstudiosi exerciti amator studiosorumqueuiromm protector, litteras suns’4 didgit inrecommnendationemtui Illustdssirnoprincipi tuo. Tibi etiam super Horned transíationescdbit. Tuum autemedt translationemillam Maiestati sue dedicare.Nescioenim cuiprincipuin” mundi melius, fructuosiushonorabiliusquededicesquam illi, qui potentia,excellentiaet uirtuteprofectosingularissimuscnt. At si forsantotum opusculum’6prolixatemporapetnt, si tibi uidebitur,pdmumlibrum cum aliqun honestissimaprefactioneregieserenitatidirectamihi mitterepoteris,ut permeci tradatur.Cumenim tradiderorelationemtui honestilaboris,proutsciuero”,facinm. Habesnutemcausnmmittendiaptissimam,cum

percipioRC: precipio U.~ tuasA.

pdncipiumA.‘6totus opusculusA.

siueroA.

Page 28: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

222 Pilar SaqueroSuárez-Somonte-Tomás GonzálezRolán

íamnon ex te, sedad mandatumsuumte huic possuislilabori. Quicquid autemhonestelaudis i]li adiecerisabsque mendaci’5 timore ascribes,eum procul dubio uirtulum acmerilorum locupleetissimusest. Si ergo res bec iudicio meo ageretur,hoc bonestumputaremut, quamtotius commodefien posset,huneprimumlibrum cumprefactione,prouldixi, transmilteresin quendamgustumsaporis futuri, deindeopusculumtolum perficeresilludquealieuiusmanusplendideitalicas littcrassenibentiseonscriptum,ipsequi, ul ais,hasregionesuidenedesideraspietatefauentediuina, tecumdeportaresel beaii aposloli Iacobilimina uisilalurus omnesfere nostrasperagraresprouincias.Habes siquidem ciuitatemnostramin uia, apudquam,si mihi tone vita, comesessel,non dicamhonoremdebitum,cum uirtuti honor condignus exhiben non potesí, sed saltem amicabile hospiciuunnepenines’<, ibique quamdiu uclies repausanset a labore vie aliquantulum recreatusfaclusque,ut ita dieam, necentioret de nostris informalion rebus, Regiampersonamelcurlam nec non alias huius regionisprouíncíasnisitanes.Quodsi post, ul seribis,ducemCloucestrieuidereIiberet, per marenostrum continuanauigatio est, et mereatoresnostri,qui le mihi tanto amicitie nexu conuictum uidenent, libenter et honorabiliter le inFlandriam,ad quamsepissimepergunt,deportarent.Ex Flandriaautemin Angliaunnedumbrcuissimasedfacillima et tulissima transfretaiioesí. Deindeoutem superuaeuumdicereputo quanto gaudioin tua confabuiacioneperflinderer;qui enmm alieniuslitreris gaudct,rationi consonissimumestut illorum seriptoris conspectuletetur. Po/ilicam Platonis acepistulas illas, quas pen me quin immo pro te el pro me, cum iam tanta toi et meianirnorumcolligalio estul quicquid tibi hoc el mili quiequidmihi conferrepotenit, tibiconferensindicetur, nondumuidi; licet idem Archidiaconusmihi scripseritrecepisse,nonenim potuit transmitrere,et si litteras missiuastransmisit,egotamenpro receptishabensgratias libi inmensasde tua fraterna affectionelaboribusquetuis meacontemplationeimpensiscondialiler ago. Sediam, ul ita dixenim, particularesfnatiarumactionesinter noscessaredcberent,cumunico amicitieuerboomniaamicorumgrataoperalime mdc inciudinon initia uideaníunet ex quadamobligationedeben de universali ergo ac indissolibilimutuo amori detrahere non parum uidetur, qui mIer amicos particuianium actuumgratiam211actionibuscurioso calamo2’ cural insistere. Vale, mi dilectissime Candide,ellatioreslitrerasreeepissessi exuberantieuoluntatismeenunc¡i inportunitasnonobstitisset.Ex Melgaroppido BungensisdictusdecimaMartii Anno 1.442

xl

(Génova,Bibí. Univ., ,ns. Gas/ini 49, fol?]9V Milán, Bibí? Ambr. cod.J 235 i~ffol. 22v)

P. CandidusAlJbnsoburgens/apiscopou/ro doct/ss/masalutern.

Fademnunciipropenantissiue improbitassiuenecessilas,quete ut breuiussenibenesadme impulit, meut bneuioraseniberemuicissimadegit.Nouerit itaquetua dignitasnonaliena

~ nandatiA.

~reperiesA.21) graliarumA.21 curisoclamoA.

Page 29: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

Actitudesrenacentistasen Castilla duranteel siglo XV.. 223

fuisseab animomeo,queconsulisdehomericatraductioneet transmisioneadregemiilumtoum serenissirnum.Et iam22 libros quinqueIliados cum prefationeabsolueram,quos adte destino non experteslaudis sue, sed preconio omni digno refertissimos,ul iegensintueberis.Suspiro autemiter illud iocundissimumde quo seribisfelicemqueme futurumputo, si id deusannuat.Sed nescio quo modoomnia preterspemeueniant,nam secundasperantibusplerumque aduersasuccedunt,aduersatimentibus non nunquarnprosperaeueníunt,uerumilla rariora; aliaslalius scribam.Vale, Mediolani 30 aprilis 1442

XII

(Génova,Bibí? Un/y., nis. Gas/ini49, fol. 37’; Milán, Bibí. Ambr cocí. J235 ¡nf,fois. 46r~46v)

AlfonsusepiscopusburgensisP. Candido sa/ulem.

Alfonsus burgensisepicopusP. Candidosalutemdicit. Venemntad me, dissertissimeCandide,litteruletue, queadeobreuissimeerantut patienterferredebeasmeillas litterulasnominare;sedlicetbreuesnimium erant,nontamentantumbreuitasilla potuit efficerequinet lite mihi carissimepersoneet suauiumstudiorumtuorummemonamadducerent,etquasirespiranset a graui somnoeuigilanscontemplarerstudiatua et recensrediret desidei4ummeumrecipiendiepistulastoasaclegendiopusculatoaqueate, ut dete firmam fuduciamhabeo,his temporibusin quibusínter nos mutuelittere non processerunt,fueruntseriptatam tradueendoa greco,ut solebas,quametiamde nouo seribendo.Orote23 ut de his quescuipsistiet continue,ut arbriior,seripturuses,mihí portiuncuiamaiiquamfacías,quod utgratumofficium recipiam.Vale, Candidedilectissimeet de tue sospitatepersoneac statustui prosperitateme certioremredderecura.Ex oppido SesamondieVIII octubnis 1444.

XIII(Génova,Bibí. Unte.,~ns.Gas/ini49, fol. 37r~37v; Milán, Bibí? Ambr. cad. J 235

mf fol. 46v)

AlfonsusapiscopusburgensisP. Candido sa/utem.

Alfonsus burgensis24episcopussalutemdicit P. Candido.

Scripsi prudentietoe, disertissimeuir ac dilectissime Candide,a paucisretro diebusrogansut, si quid ex fonlibus grecis iuxta morem tuum hocsupcriori temporehausiste,

22 iam O: o,n.A.23 te G: egote A.24 burgensisamA.

Page 30: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

224 Pilar SaqueroSuárez-Somonte-TomásGonzálezRolán

mecum comunicaredignaneris. Nune uero hoc idem nepetitis precibus oro ut extraductionibustuis, quasnon dubitoplurimasfore, illas quegratiorestibi uidebuntuneligaset Suero de Solis, abbati de ceruatosnepoti meo, qui presenlemcedulam tnadet,communicesut transcribi faciens mihi tnansmittat. Quod tibi ad laudem,mihi uero adgratumoff,cium eedet.Vale feliciten, canissmmefrater. Ex Rurgis 19 februarii mmi 1456.

XIV

(Génova,Bibí? Un/y., ms. Gas/ini 49, fol. 37’; Milán, Bibí. Ambr cocí. J 235 mffol. 46’)

P. C’andidusAlfonso burgensiepiscoposalutem

Duasepislolasbreui temporisspacioale suscepi,in quibus efflagitasut, si quid e grecisad nostrostraduxerim,te pariter participemefficiam. íd quidem libentissimefaciam datotempore,nam inpnesentiarumlibrarius mili deestopportunus;verumut queseriptasuníame interim inteiligas: Traduxi Platonis iibnjm de Am/cilla per iocundum quidem necciceronianoopusculopersimilem,nam diuersaab illo dicendi forma amicitie uim inquiritet in summatantumhominemaman,quantumutilis cstnon explical,sedinsinuat.TranstulipretereadecirnumsextumDiodori Siculi25, intemmissisreliquis ob decessumNicolai nostrisummi pontificis, qui etiamceterosa Poggioiraductosame transferri iusserat.

Nouusprofectolabora quo cumdomino paniterliberatussum. Vale. Romeprimo lulii1457 raptim.

XV

(Génova,Bibí? Univ., ms, Gas/ini 49, 69’-71’; Milán, Bibí. Ambr. cocí. J325 mf,fois. 83r~85v)

Alfonsusburgansisepiscopusu/r doct/ss/musP. Candido sa/utem.

Non ex desidia,Candidemi dilectissiune,aul ex aliquatepedilateamoris intensi, quemadpersonanntuamhonestaquestudiatuaamagniscitratemporibusgeroeuenisseputes,utte litíeris meis rarissimediebus mis uisitauenim,presertimcum ex te causedulcissimeacreuerunt,que ad scribendumimpellenent. Sed quia in easoccupationesindicimus intantasquenostre rei publie commotiones26,ul nedum principes et magnatessed etmediocris statusac plane fortune uiri diuersammeogitationum curis ac numerositatelaborumangantur,ut sepenumerotacitusmecuminterdumetiamin conucntuconfabulan-tium amicorumcontempler.Quid laboriosiusquidueeligibilius sil peregreagereaut domi

25 SiculisA.26 incidimus-commotionesA in rnarg.

Page 31: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

Actitudesrenacentistasen Castilla duranteel siglo XV.. 225

consistere,utraqueuiuendi specieplena laboribus existente?Cum enim memoriarepelotempora iBa, in quibus per exterasprouinciasuagabar,interna meditationerecogito abhuiuscemodicommotionibusliberum time fuisse, licet aiiqua ex parteaudienstristarer.Nullus tamende me et egode nuilo conquerendicausamhabebam,sedcurn mihi iniune-ta toto conatu inter exíraneaspersonasprosequerernec in nóstra re publica presensuersarer.Nemini ex conciuibusnostiis contrameratio querelle,si expersrationisnonessetpoteratsuboriri. Nune ero etsi eaquepacissunt inter nostrosanimoardentiprocurem,nondesuntqui putent ad haneuel illam affectiunculamdeclinareut laboresnostri plerumquenon grati aliquandoetiam rnoiesti, illis quibus placeredeberent,existant.Tantusestenimimpulsus humanarumpassionum,ut non rationem” audire sed ipsam passionernproralionehaberenonnullis contingat,et si quos similis passionisardoreincendi non uident,ad contrariampassionemcommolosexistimantpartialesquereputanteos, qui ut nullapartialitas in re publica esset,sedtota unanimis rectotramite regeretur,desideraní,ac2tsi sanguinesuo homo possetemi uitam libenter ut obtinereturimpenderent.Quo fit utdomi” agentesperegreproficisci nonnumquamopteniusperegrinationemqueantiquamadmemoriamreducentesdulciter illos dies effluxisseputenius,quibus inter gentesignotasbarbarumidioma ructantesuiuendi quoddamtempusexigimus,precipue cum et ibi nondeerantamici uirique in omni facultateperiti, quorumconuersatioiocundissirnafiuit; sedex alio parieteobtutumcum uertimuspatriehabitatioperegrinationiprestareuidetur.Namet si peregrinisnonnulle consolationesassistant,continue lamenanxietas quedam instomachoestque desideriimartelosuosuidendi,acreque paternospiritum refocilandi acilla exequendi que incumbunt humeris suis fortiter impressanidetur peregiinis enimaliquibusparticulariterrebusinsistit, seduite munusgeneraliterexequinoncensetur.Nonergo ab re peregre30agentesdomum repeteresummo desiderioanhelamus,in domoexistentes plerumque penegrinarumactionum, cum quadam ammenitatis dulcedinerecordamur.Quequidem uariatioconceptumnon irrationabiliscst, sedex illa>’, ut puto,causadescendit,quiapresentintemporacum suiscircunstantiisconspicimus,preteritaueroin globo dum taxat ad mentemsolemusadducere.Ideo semperaut sepeuideashumanosanimospresentibusnon contentari,sedelapsosannoslaudareaut sperarefuturos,ut ex hocpresentistransitorieuite inquietudo luculenterappareat,cum nihil temporalesit quodanimum nostrum quietet. Sed quando unum habemusaliud desideramus,alio potitiuieisitudinemaiiam expetimus,quares ipse secumimperfectionemadducunt.Ad uirtutemergorecurrendumest,quehoset illos labores,curncasusocurrit, ut forti animo telleremussuadet.Qui igitur sine uirtute dio gauderespenat,non mediocriterfallitur, nec opus estuterrorissui alium iudicemquerat;ipse enmmsi ex toto rationemnon deseritin cuentibussuissubbreuissmmodierumcursu32cognoscetgaudia,quein uirtutis cementofundatanonsunt,labilissima esseel tribulis nc spinis plurimarum anxietatumcommixta. Sed huius rei

27 rationeA.~ bacA.29 domo A.30 peregereA.

ex illis A.32 cursusA. -

Page 32: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

226 Pilar SaqueroSuárez-Somonte-TomásGonzálezRolán

sermocinatioiongam scripturamexposceretet eaex causasolum taelamhucusqueputa,utlarditatempresentisepistolenon ineurieautdilectionis ate etiamtenui obnubuialioni,sedsuperuenieotiumangouum ac diuersarumcurarum impedimentis attuibuc. Nec tamentemporummalitia tantum inualuil, quin opusculaataqueadmelis temporibusaccesseruntoculodiiigenti perlegerem.Venit enim ad nosamicusnoster,quemtu benenosti, studiosusuír ArchidiaconusdeTreuino”, qui Po/it/am Platonisperte ex grecoin ialinum traduclampolite et curuose in limpida membranaconscriptamportauit, quamego gaudensrecepiac desideranterlegi, quanlum lemporis opportuniías permittere uoluit. Commendauisiquidem senlentiasPlalonicaslaudauiqueministerium tuum quod illas apud latinos inluccuneduxit. l-labet iam Plato de quo tibi graliasagathabemusel nos; ille quia uigiliassuas et acurala studia, quibus, ul arbitror, Po/it/am hane conseribensuebementissimelaborauitsubumbragreceobseurilatisiuclusam,quasi ex quadamnoctead diem claramlaline littere deduxisti. Nos ucro quia solam Aristotelis Politicam legebamus,nuneueroistam habenles,duabusPo/it/e insíruetionibussumus muniti. Que aulem illarum aliamacumunierationis excedatqueuead nostramdoctrinamcomponendosquemoresciuitatumnostrarumexcelientiorcopiosiorquesil, presentisinquisitionisnon esí. Quid tamencircahoc sentis, sumatiun audire desidero, et a]teri lempori, si omnipotentis dei benignitastríbuerit, lalioremhuiusrei inquisilionemreseruemus.Ac si ceteriomnesgratiastibi dehoclaborereddereteneantor,egoautemut unus ex ceteriset aliquantoultra ceterosgratiarumactionesago, quia aliquammemoriammei habereuoluisti et sextum mili librum dirigenseíiam in prineipali prefaciunculamentionemfaceredeereuisti.1-labebasnempealios muitosquosdigne mili proponerepotoisses;tantalamen ffiit dignalio tua tantaquebenignitas,utmemorecommunicationumnostrarumqueper seriptanostrain aliis, ut ita dicam, seculistransierunt,me in memorietue ceilulaelauisdileetionisfixum haberes.l-lunc igitur iibrumtuum eternediuinitatis clemenliaprotegentefrequenlerhabeboin familiaritatemea, tumpropler insignesdoctrinasque ni co luculcntissimeconlinentur, tum proptertoi amenamrecordationemqui mihi illum miltere iiliusque partemnomini meodedicareuoluisti. Soleníenlm resamicorumpersonasillorum representareetduleedinequadamamicisingerere,quiaquoddammodo illos uidere se putant,cum aiiquaiiiorum opusculauident. Sedel alianisuauissimamremtemporehoc adiecisti,diuersasnamqueepistolasque superconeertatio-nem translationumnoue el ucteris Fthiconjm nuper exorta conseriptefuerant in unumcoiligensdulceet forsanutile moraliumdocumentoruminsectatoribusopusculuraeffecisli,ac ucd diuersorumscriptorumet toe commixte epistolesmI, tuum lamenintegreuolumenpolesíuoeari.Namsi legum seculi codex,quo seliole omneset iudicumtribunaliauluntur,licel multorum principum35 leges conlineat, lustiniano tamen soli soiet attribui qui cascollegit et aliquibussuisconstitolisomnibusmixtas in unicamcopulationemredegitomniaut, inquit, suafaciensquibus auctoriíaíemimpertitus esí. Sic et tibi secundumquandamproportionemeuenircnon incongruum iudico, ut Declamalioneshee libi attribuantur,quiilias in locis aptissimis posuisti et ad insignem principem dirigens splendoremagnoillustrasti ataquescientiflcaaeeloquenti sententieprolatione. Quid in ea re senliendum

~ ‘ircuine~ politie A,~ principium A.

Page 33: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

Actitudesrenacentistasen Castilla duranteel siglo XV... 227

esset,luculentosermoneet solidis probationibuselucidareuoluisti. Licet ergonon omnesseripture ibi contente a te edite sunt, uniuersitatemtamen illarum collectam tibiattribuendamfore quisdubitabit?Gauisusergonimium sum,cumcopiamillam pereundernArchidiaconumreportatam,in qua ex epistolis illis alique perfectealiarum uerocapitadesignabantur,inspexissem.Sed cum uolui habereoriginalia integra ut declamatoriumlibellum plene conseribipreciperem,defeceruntalique que inter scripturasmeasreperirinon ualent.Sed ex negligentiaclericorummeorum,qui custodielibrorum curamlabent,uel discrimine uiarum, quas mili postquamillas recepi per diuersasregionesperagrarecontigit, deperissereor. Oro ergo te ut unumex duobusamicabili manu conficias uellibrum totum accurateconscriptum uel eas epistolasque inueniri non ualent,quorumnominaetdesignationessubinsertacedulatibi transmitto.Quamtotius commodepoteris~per uiam curie Romane,ut ceterasoles,mihi curestransmittere,ut hunelaboremtuumintegrumteneam,qui te in eo integerrimelaborassecognosco.Demumaliquo interceptotempore aliud mihi munusculumtransmisisti per me Serenissimoregi domino meotradendum.Recepinamquelibrum primum Homeri queme greco in latinum traduxerascum prefatione,quamregiecelsitudinidirigebas.Sensiautempromptitudinemingenii tui,quodHomerumlatinis litteris facit sonareac hectcecus,ut ais, abhoranatiuitatisfuisset.Tu tamenet si lutum in ternanon feceris,undeoculos eius linires, videreel uideri ipsatraslationisluculentia fecisti, cum illum sic pulchreet polite3’ loqui ac copioseonnniadisserere3’et cunetanarraret¡ibuisti ac sine dicamduos oculoshabuisse,sedsi ut alterumEzechielisanimalplenumoculis extitisse.Misi quippe illum nominetuoRegaliprudentie,que sapientioculo conspiciensut gratissimumde te munusaccepit,optansut tradutionemhanead pienum usqueperducas,prout” litteris suis, quastibi unacumpresentibusmilto,clarius cognosces.Tue autem sollicitudinis erit principio huic quod, ut dice solet Reicuiuslibet, est potissima pars medium nc finem addicere quod regio desiderio eritacceptum4taliisque ad quorum manus per temporis cursum deueneritutile et iocundumet ad tui nominis dilatationem accedet, si totus Homerusministerio tuo in conspectuscholasticorumuirorum qui in Hispania degunt latinis deueniet. Vale, preclarissimeCandide,et Michaeli Pisolpassiamicabiliter salutato;peto ut quandamlitterulam meamtradas.Ex Burgis XI Mensisdecembris1463.

XVI

(Génova,Bibí. Un/y., ms. Gas/ini 49, fols. 71’-72’; Milán, Bibí. Ambr cod. 235¡nf, fol. 85v~86r)

P. CandidusAlfonsohurgensi episcopaRegiaconsiliario salutem.

36 peterisA.

“ politie A.US disscessereA.

“ utA.46 acceptoA.

Page 34: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

228 Pilar SaqueroSuárez-So,noníe-Ton,ásGonzálezRolán

Accepi epistoiam tuam, Reucrendepater, obsignatam mihi ex Burgis X14’ mensisdecembris,adquamresponderestatiminstilui, priusquamlegationipacisdestinatuscurarumponderead alia diuertcremet te neglcxisseuidear,quem summeet ucueroret eolo.

Magnamitaqueex eademepistolauoluptatemme percepisseseito. Nam eumte uidercnequeam,tuarum saltem inspeetionecensolenet ea relegensuideor ad me ipsum etcogitationesmeasrediisse.Occurruntanimo meo ucteressoilicitudines et cure. quarumrecordationeplerumqucrecreabar,non numquamangebaruehementissime.Sedeamedelamilii fuit, ul a patria absensbrcuitatis uite mcc reuiuiscerernec ea multifaciendaexistimarem,quealiquandorelinquendasunt.Quid eoim suspirarepatriamparenlesdomumaffines oportel, cum penegreagimus. cum bee omnia breui smI possidenda;que enimcupmmusaul presentibusaut absentibuselabuntur,et patria ibi esíubicumquebeneest, sedhee qttedamnaluralis duleedo est nalale soium incolere a puenitia impressummemorianostre, ut aliqui etiam etateprouecti priscam nutrieem animo ucluentesuidereconcupis-cunt. Eoquemodoassidueuersamurpreteritaoptantespresentiahaudmultifacientessemperfuturis intenti. Ego a prineipemeouariis exagitatuslegatienibustoe soiumeonsecutummeesseprofiteer,ul uite eursum ocundiusexegenim.GaudeoPlalonis Po/it/am ad le fideliterdelatamut optabamel epistolas illas declamatoriasquaspartemcontra te, parternpro lecgt Verum nihil contrale cum in laudemtuain perseripteuideantur,attentaueritate,nalnArretinum non pluris le feei quamquamilli notus essemt,tibi ignotus. Epislelas quasrequinisserutaborundiquelieet spenemmodieum. lilud autemmihi summeplacuil 1-lomentraductionemad manustuas deuenisscet inde adregemilium Serenissimumtria operaopeindustriaperuenisse.Vale. Ex MediolanoXX decembnis1463.

XVII

(Génova, Bibí? Un/y., nis. Gas/ini 46, fol. 72[~74r; Milán, Bibí. Ambti cocí. J 235ini? fois. 86r~88v)

AlfonsusburgensisepiscopusP. Candido sa/utem.

Liltere tue, uir disertissime, apud Medielanum decima nona octubris de annoquadragesimoquinto conseriptead manus measlongo post exactotempereperuenerunítardiusquedeuenissentnisi familianis quidam ineusad inelytamurbemCerdubamut emneretaliquos equosde iRis quosginetos uocanl,quibus ciuitas lía abundaresolel, profeelusfiuisset. ¡St enim cluitatein ingrcssuseum hine mdc per diuersascius partesuidendonumequommoccasienedeambulansa nobili uiro Nunio deGuzmanuisuscognitttsquefuisset,tradidit lii ut ad me reportarellitteras tuas breueslineis, sedsuauilaleet amicilie duleorenon modicunicopiosasunaqueeumiBis librumdaelamatienumtuarumquem ego letissimoanimo uidi el auidissimamenteex parteperlegi. El eum duo mereatur, mo per illum tumercarisilla, siquidemutgratiaslibi agamet tuum ingeniumadmirersimul el iaudem,quidhorum primo aut in que protensius immenernon plene anmmaduerti,cum aliud ab aliopandare,ex diuersisrespeetibusad inuieemproponí debereuideatun;graliarumenim actio

~‘ Nl O o,n.A.42 csse A.

Page 35: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

Actitudesrenacentistasen Castilla duranteelsiglo XV... 229

quandoaliquid openisgrati recepimuspresto essedebetet in rnediate43beneficii receptinotitie coniunetased cum ingenii admiratid ex ipsa considerationeopusculi inspecticonfestimprocadit,omnia alia sacundumipsum naturaordinemprecedereuidentur.Cumtamanin hoe aut in illo condigneseriberenon caleo,humanitatiWe confisusutrumquebreuissmmisnerbispertransiensgratiasquidernago; Sednon egosolus, quia immo atiamipsa ueritasagat, quam sic iliud dareuoluisti uarilatisquezalatoreste amareuenerariaccolaredebent,quiauenitatam,ut altarAristotelas,affectioniparticularipraponeredecrauisti.Taneboargo illum apudma quantumdeusconcesseritintar catanaegregiaopusculatua utsuauaquoddamingenii tui et laudabilium laborumtuorum mamoniale;speransat alia admelaboristui memorabiliaseriptadirigentedininaciemantiaperuentura,queanimumsimuloblactantet instruaní. Sed et illud non rnodicum laudaui, quod epistolasaliquas superdiuersismateriishinc inde uagantesracolligeassubsacundaiibni parte adiecisti.Et enimingenii tui acumineforrnamquandaminuenisperquaminsignemeompilationernex multiscollactamtuam efficere potauis cum a diuersis.auctonibusseriptitataque ralationedignaconspexeris,prasertim illa que intar se par seholaslicedisputationis palastramualidisrationibusnc dulcibuspersuasionibusaitarutrumhonestaconcartant,nc incarteuagantursubuoluminaunorestrinxaris.De hoc anim declamationasantiquanobis seruirevoluaruní;acinter ilias apistolasquas secundeparti addicereuoluisti elegenitamdispulandimateniamapperiremihi uise sunt ille dua, quamrn altera FrancisciBarban ciuis Veneti, ut ais, adquendammnnominatumsubnominepopull Brixensisdirectarampubiicamuanetamextollitatragimini illustnissimi ps-incipistoi prefarreconatur;alteratua queestex aduarsoeundaminciytum principemtuum fideli honastatedefandisilliusqua regimenuenatagubarnationianteponereniteiis.Sedenim heedisceptationon repectuparsonarumquehodieuiuunt, illudnamquepotius inuactiuasquamdisputatiuasepistolasfaceret,~adipsiuspolitie contempla-tiene fuaret pulchraprefectoat utilis declamatioinsurgeret;et si aliquantulumaccurateprocederetomnis, ut arbitror, Senacatranscendarantdeclamationasauctonitateet utilitatepariteret decore,quiaeaquein personasobiciunturdubiaet incertasunt, simul transitoria,cummulta sepain huiuscemodirebusdicanturque a ucritatenon modicumsuntperegrinaet cum ipsa uita personarumcontendantiumtranseunt:que ueropro una contrapolitiamdicerenturperpetuasunt absquatestium recaptionepar ipsum rationis lumen diseerniualerat. Cum ergoM epistoladuequasprenominauiad illud precipuadeclinareuideantur,quod altara timocraticamseupopularempolitiam, eui uanatorumres publica principaliusconfirman uidetur,hectex aliis politiis aliquamforsan,sicutinterdumsit, comixtahabaat,monarehiceproponereuisa ast, altera ucro monarchicumregimen que in terris suisdominumtuumuti uideunusexcelleasassedefcndit. Si hec disputatioin altumtraheretur,non mediocniterdecenaconsurgarat.Habet anim heealtarcatiomulta quehine mdc tamdisputandoquamsuadendoadici ualerent,namlicet monarchicapollitia excellareuideatur,lamenpardisputandiconflictumproportionefactaexcellentiasuaclanioreuaderat,necnonet illud forsansequereturquod par disputationisfomacemquiequid ni utraqueillarumindecensinterdumnon reperiturquasi in quodamspeculomanifestius45reluceret,quatenus

‘“ in medietateA.egoA.

~ manifestatusA.

Page 36: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

230 Pilar SaqueroSuárez-Somonte-TomásGonzálezRolán

ab omni indecenlia tam par hane quam per46 illam populum gubemantesaceunatiusdiscendoet unamquamqueillarum in suakuritate lenendo,eum ambe laudabilessint eliuxla qualitatem regionum populorumqueinclinationes acomode, gentes sibi subditashonastissimeet feliciter gubemarení.Sedheetibi qui principiurnadinuenisliul progressumst uidebitor faciasdimittens,illud solumedicamquedsi animotuoconstituerisut coepistiepistolas declamatoriascolligera, unicuiqua deelamationiprefaciunculamaliquam queargumentumsolet uocari preponenenon ommittas, ul que nam materiasit super quadiseeptatursub uerborumcompendiolegentibuslucidius iimotescal.Quefiat ut disputatio-nes ipsas clarius intelligare ualaant,cum picrumquecontingat que in unaprouinciaucítemperenolissimasunt, in aliis prouinciis uel seculis ignotissimaesse.Diuisie ille, dequibus aliis in lilteris esthabitus sennoel quas in his ultimis commemorasti,non ad tedestinatehactenusfucruntproptenturbationestamporumquehine rei opportunitatemnoneoncessere.Misi tamenlitíerasregiasfacultatcmillis utandi concedentesque,ul puto. iamad te parueneruntipsas realiter cum a Sarenissimeregemeo opportunitaseencassaritutrecipiamfaueniealíissimo transmisurus.Ut cum te auidumad recipiendasdiuisiasuideoquod ex animitoi magnitudineacuiuacitateprocadareraer, nunecalamummouentinouileruenit in meníemquod hucusqueex in aduertentianon cegitaueram.An forsantibi placenctVngarie nec non Austria el eliam Síegieque in cenfunibusPolonieest, diuisiis insigniripossamnamqueego libi conferre serpenlemVngaria et aquilam Austria diuisias namRemanorumrex Albertusclarememonie,qui Ungarieel Austriaprearal,quandoapudeumerameoncedendipetastatempro certonumeropersenarumqui maiorccx parteexhauslusnon est, mihi eenccssit.SelegieuerorenerenduspalerConrandusepiscopusbratislabiensisdux societaternet amiciliam maeurninienset me ni soeiumrecipienscenfarandiconiulilfacultatem.Erat enim presul ilie qui an modouiuat ignoro míen Selagiaducesantiquior elpnimus ac lieet multi numero sit et eorumquilibet pro fado lot deminiaet redditosnonhabení sicut Mediolani aut Burgundie seu Britanie duces. Esí tamendomus ducalishonorabilis et aníiquaremoíaquea conuersationenostra et huiuscemodi insigniaquantoremolieraet paragriniorasuní tanto gratienaet amanioraputantur.

Est aulemdiuisia illa torquesquedamarmatuneillius imaginemhabensque canis celloapponiselatnc a lupi dentibuslanietur,quamilii subidiomalesucRindacancí,hispaniucrocarrancauoeamus.Si ergohasuel illarum aliquamhabereuis mihi rescribenecopertebitul ab alio impetramus.Ego enim eum nunlius ideocusaccurrerilunaeumcopia littcrarumfacuitatisdeodirigentetibi trnnsmitlam.Vale, prudentissimaaeeloquentissimeulr amícemihi percarissimeex Sassamonoppidoburgansisdiocesis 1456 die uero XXVIIII lulii.

XVIII

(Génova,Bibí. Ut,/v,, ms. Gas/ini 49, fols. 74t~74V;Milán, Bibí. Ambr. cocí..]235

ini? fol. 88’)P. CandidusAllánso burgensiepiscopou/ro doct/ss/moel regio consiliario sa/utem

Ex secundaepistolatua, quepennutateondinaad meucuil, letatussum,cum iam prioristenoraabundeIctus esscmnecad earespondereopusessemquibus respondissem.Tua et

46 per O, ontA.

Page 37: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

Actitudesrenacentistasen Castilla duranteel siglo XV.. 231

enlm omnia tuum consiliumtua doctrinamihi cordi est.Quiequidingenio teo placetequeiocundum mihi existimo; hoc solum ma angit et uexat tamporis breuitasuelocitasquerapidissimaqueprohibat multa agereque concupiscis;uerumsi facultas dabitur non arodisciplinetoe inmemoretfortenon nihil experiar.Diuisias,de quibusscribis,non pro mesed amico meo requirebam,qui nupar dei pietatabis curis funetus ad manasrecessit.Quamobremnihil huiusmodiinsigniis mibi cura autuoluptasulla, unica4’ [in] diuisiaestbonuma malo secemareet easequique aninie salutem4taffanant;ceterauanaminimequautilitatis esseexistimo.Vale et ignoscabreuitatimaanumlitlerarum,narntempusat rerumoceupationesme prohibentsatisfacereuoiuntati toe. Ex Mediolanoultimo Ianuarii 1454.

XIX

(Manchen,BayariseheSíaaisbibliothek.Cli. 225, fels. 193r~194’)

1’. Candidi Dacembris oratoris in libro Policie Platonis sexto ad preclarissimumeteruditissimum presuiem Alfonsum hispanum burgensemepiscepumprefatio incipitfelicitar.

Magnumbeneuolencieel caritatisexempiarmihi prestitit illusire munustuum,Alphonsepateret decusnostrum, ut nisi te sumoperediiigam at colam, omni prefectogracia atpietatauideorindignus.Namquamquamtuahumanitasiam pridemmihi habundapanspectasit at cognita,tamenuel maximenotior factaast, ex quo non meamsolum sedmultorumignorantiam tam benigna tibi succenserepassus es nosque potius ab errore nostroresipiscerequam correctionistue ferula concidi maluisti. Habasigitur me, pateroptime,perpetuedeuinctumhabebisqueut poetainquil dumspiritushesregetartus.Sedquamquammulta ac precipuain mebaneficiatua non medomantemmeamobliganiní, sedobnoxiaminsupareffacerintdignitati tue, nihil est tamenquodmagisadmirarat honoreprosequen-dum esseputem quamquod tantopereprestantissimiset optimis vinis effacerisut nihilaorum openibustibi gratius aut iocundius possit afferri; cum celestemitaque PlatonisPoliciamcalestiet ueregloriadignoprincipi duci Cleucestrensinupertranstolissem,memoruirtutis sucnc dignitatisquicquidamicitianostramareturanimocontamplans,partemdiuiniprecianiquelaboris tibi inseribaredecreui,ut non modomanilas toe in nos bencuolentielaudesrestituerem,sed te illi litteris immortalitataqueconiungeremque nullus euo nostrosapientior,nullus gestarumrerum gloria illustrior aul litterarum monumantiscelebrandignior uisusast.Enit igitur he sextus in ondina nomini toe consecratuslibar tuasque,utauguren,eximias postaritatirelaturuslaudes,ut quemadmodumreligionemsanctimoniamnc pietatemcontinuoinuita obseruarestuduisti, ita te omnis uenturaetassubindamamoretet preclarissimiducis insertumpenetralibusmiretur,necminus congruumhumanitatisnccontinentiereferaspreconium.Estenim egregiaa maionibusnostrisinstitutumet potissimea Platone ipso litteris testatumet operibus,ut illustribus at honestisuinis condignabenaacta uite premiareddantun.Quamquamquis ego sumaut quid ingenii mci uires queunt

~‘ in G aun, deí?sig: in A.~‘ salutisA.

Page 38: Actitudes renacentistas en Castilla durante el siglo …del Renacimiento español según se venía creyendo desde Menéndez Pelayo». Aunque cierto es también que, sin necesidad de

232 Pilar SaqueroSuárez-Somonte-TomásGonzálezRolán

effueereaut quis tuam uirtuteín humanitatemeonstanciamfidem habundecalamopossitexplicare? Ceterum vices nostras et amoris in nos facile, ut existimo, supplebit ucípholosophiipsius dignitasaeprestancia,eui nullus ex omnibusestantepenenduseuiusqueoperibusinsertumasttuumnomenaememoria,nihil preslanlissiíniel litteratissimiprincipisducisCleucastrensisinmertali opinioni adiuncta,que tuum non modonoinenaedacussednostramuicissiun famamet honoremabomni uetustatislabe atqueiniuria perfacile tueniel postaniíatipetesícommandaru

N.B. A los trabajescitadosen la nota 21 debe afladirseahorael importantelibro de JamesHankins, Plah~ tu lije 1/alio,; Renaissance,2 veIs., Leiden 1990,que llegóa nuestrasmanoscuandoeste articulo se encontrabaen prensa. En el segundoterne (p. 577 y ss.) edita Jamesl-lankinsparcialmente,pero con gran rigor critico, la correspondenciaentreA, de Cartagenay Decembrio,interesándosepor aquellospasajesen quese loe:, eí temade Plató,, y de la versión latinade susobras. De la parle editada,que anosotrosnos interesa,destacaríamosalgunasbrillantesconieturas,como las queproponeen la cartaVIII, curauiy sic; en vezde las lecturasdelesmanuscritos,curan

y fit, respectivamente.Otras, en cambio, como esse<m>de la carta XVI son, a nuestrojuicio,Innecesarias,porque,si bien el códicede Milán traela lecciónesse,el dc Génovanosha transmitidola fennacorrecta,essem.Por otraparteencontramoseditadasalgunaspalabrasqueno tienenrespaldoen la tradic¡ónmanuscrita,comolonge,no,; oqodice,ineteantur,de la cartaXVIII, en vezde lasquesc leen en los manuscritos,a saberlongL6;n, non n,odic,on, meneo/mt..