263
BIBLIOTHECA SCRIPTORUM GRAECORUM ET ROMANORUM MEXICANA   A NDÓCIDES

Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 1/262

B I B L I O T H E C A S C R I P T O R U M G R A E C O R U M E T R O M A N O R U M M E X I C A N A  

 ANDÓCIDES

Page 2: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 2/262

 ANDÓCIDES / Discursos

 Acostumbrados a los grandes pensadores y escritores del mundo antiguo,

a menudo no fijamos la mirada en autores cuya obra literaria, considerada

menos paradigmática, nos transmite los afanes, los sentimientos y los prejui

cios del hombre en su vida cotidiana. Es el caso del orador Andócides,

quien no ha sido reconocido por sus cualidades literarias o por sus aportes

al desarrollo cultural de Grecia. En su época recibió el desprecio de sus

contemporáneos y, en la nuestra, hasta hace pocas décadas, la indiferen

cia. Actualmente, sin embargo, los historiadores, los filólogos y los politólo-

gos, entre otros, estudian, traducen, publican y comentan con frecuencia

los discursos que se conservan de este hombre. Andócides nació en el seno de una familia nobilísima, cuando su patria,

la Atenas de Pericles, se afirmaba en el poder y se embellecía con los

frutos del imperio. Sufrió los horrores de la Guerra del Peloponeso y se vio

envuelto en las luchas políticas, hasta que, ya viejo, fue expulsado de la

ciudad por su oposición a los intereses del “partido” democrático. Desde

 joven se vio en la necesidad de defenderse y atacar a sus poderosos

adversarios con el arma que ofrecía la democracia: la palabra. Conservamosíntegros cuatro de los discursos que pronunció ante la asamblea, ante el

consejo y ante los tribunales de Atenas. Gracias a esos escritos, ahora

podemos conocer la vida de un oligarca que se vio obligado a vivir en un

régimen democrático. Estos discursos constituyen fuentes valiosas para el

estudio de la historia, la política y la vida social en la Atenas del siglo v a.C.

Gerardo Ramírez Vidal presenta una nueva edición de los discursos de

 Andócides con su aparato crítico y la traducción respectiva, en el orden enque debieron de haber sido escritos originalmente, antecedidos de una

introducción biográfica e ideológica, y seguidos de notas al texto original y

a la traducción.

Page 3: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 3/262

ΑΝΔΟΚΙΔΟΥ ΛΟΓΟΙ

ANDÓCIDES

DISCURSOSIntroducción, edición, traducción y notas de 

GERARDO RAMÍREZ VIDAL

UNIVERSIDAD NACIONAL AUTÓNOMA DE MÉXICO

1996

Page 4: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 4/262

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM  ET ROMANORVM MEXICANA

COORDINACIÓN DE HUMANIDADES

Page 5: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 5/262

Primera edición: 1996

DR. © 1996 Universidad Nacional Autónoma de México 

Ciudad Universitaria, 04510. México, D. F.

DIRECCIÓN GENERAL DE PUBLICACIONES

Impreso y hecho en México

ISBN 968-36-4399-X (rústica)ISBN 968-36-5174-7 (empastada)

Page 6: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 6/262

O f r a t t i ...Considerat e l a vost ra semenza:  

fat t i no n fost e a vi ver come brut i  ma p er segui r vi rt ut e e canoscenza 

Dante, La di v i na comedi a   (Inf. xxvi)

Page 7: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 7/262

PRESENTACIÓN

La obra que ahora presento pertenece a un autor ateniense 

del siglo V a. C., a quien los estudiosos modernos han prestado atención sólo en las últimas décadas. En épocas anteriores había sido relegado entre los escritores griegos antiguos menos importantes, y por ello ha sido una figura poco  

conocida en el ámbito de la cultura clásica. La publicación  de sus discursos es una expresión de la importancia que la 

crítica actual otorga al orador Andócides y constituye, en 

buena medida, una exposición de los principales aspectos 

que han atraído la atención de los estudiosos modernos. Aquí el lector encontrará el texto original y la traducción española de los discursos del orador, antecedidos de una 

introducción y seguidos de notas. La introducción es una guía al texto de los discursos y a su traducción; ahí se abordan puntos que considero fundamentales para entender la 

obra y se trata el problema de la trasmisión del texto. Las 

notas al español son escasas y tienen la finalidad de aclarar 

algunos problemas de contenido para una mejor comprensión de los discursos; las notas al griego se limitan a los pasajes donde es necesario hacer algún señalamiento sobre 

la lectura textual adoptada.La parte central, de cualquier forma, es la edición del tex

to griego y su traducción al español. Señalo la metodología 

seguida para la edición del texto en el capítulo final de laintroducción. En cuanto a la traducción, parecería necesario 

justificarla, pues hay ya una excelente versión española en laprestigiosa editorial Gredos, a cargo de J. Redondo Sánchez

(cf.  la Bibliografía al final). Pero una nueva traducción 

nunca está de sobra, si está bien hecha, pues entre más se

vn

Page 8: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 8/262

PRESENTACIÓN

publiquen los clásicos más se estimula su lectura y conocimiento. Pero, además, debe señalarse que nuestra versión, aparte de que va acompañada del texto griego, difiere de la  

de Redondo Sánchez en el estilo de traducción y en la interpretación de algunos pasajes.

Una de las particularidades de esta publicación es que los 

discursos completos son presentados en el orden cronológico en el que supongo fueron escritos: IV, II, I y III, de los años 415, 406, 400 y 392 respectivamente. Ninguno de estos 

años constituye la fecha que tradicionalmente se ha asignado a cada discurso. La cronología del discurso IV podría ser 

rechazada. Pero, de cualquier modo, el orden de los discursos se justifica por las fechas reales o ficticias en que fueron 

pronunciados, que son las señaladas. Al final aparece un 

índice de lugares, nombres propios y gentilicios mencionados en los discursos.

Finalmente deseo señalar que este trabajo se realizó gracias a los estímulos y a la comprensión del Dr. Rubén 

Bonifaz Ñuño y a la inteligente guía de la Dra. Paola 

Vianello de Córdova. La maestra Mariateresa Galaz, la Lic. Silvia Aquino López y el Dr. Bulmaro Reyes Coria hicieron 

una última revisión del trabajo, aunque lógicamente yo me 

hago único responsable de lo que aquí se dice. Para la  edición, de la que me hice cargo, recibí el apoyo y la 

asesoría del Ing. Sergio Reyes Coria, jefe del departamento 

de publicaciones del Instituto de Investigaciones Filológicas. La beca que me otorgó la Dirección General de Asuntos del Personal Académico (DGAPA) durante los años 1991-1993 para hacer estudios de doctorado y realizar mi tesis sobre 

Antifonte en Perusa, Italia, también me permitió mejorar 

esta obra.

vm

Page 9: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 9/262

INTRODUCCIÓN

Page 10: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 10/262

Page 11: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 11/262

1. EL ARISTÓCRATA ANDÓCIDES

Las obras literarias que conservamos de la Atenas democrática de los siglos V y IV fueron escritas, en su gran mayoría, por personajes de tendencia aristocrático-oligárquica. Entre 

los exponentes más representativos de esa tendencia se pueden contar a Antifonte, Platón y Jenofonte. Pero en este 

núcleo deben señalarse también otros grandes escritores 

atenienses, como Aristófanes, Sófocles (quien al parecer incluso había participado en el gobierno tiránico del 411) y 

el historiador Tucídides, por señalar sólo algunos de los autores más conocidos.

El orador Andócides, aunque menos famoso que los anteriores, fue un miembro destacado de ese núcleo. Pero él, a 

diferencia de la mayoría de los escritores áticos, a pesar de haber sido miembro relevante de una het ería   oligárquica, participó activamente en el gobierno democrático, sin dejar 

de ser un fervoroso partidario de la oligarquía. Ambas actitudes contradictorias —su tendencia oligárquica y su participación política en la democracia— son explicables a partir 

del origen familiar del orador y de las circunstancias po

líticas que le tocó vivir, aspectos que estudiaremos en este apartado.

Por tradición familiar, Andócides era un epígono de la 

vieja nobleza. Una antigua genealogía, transmitida por Helá- nico de Lesbos, hacía entroncar la familia de Andócides, a 

través de Odiseo y Anticlea, hasta el mismísimo Hermes, 

patrono de los comerciantes (cf.  Plut. Vít. A ndoc.  1 y Suid. s. v. Andoc.').  El orador hizo honor a su origen mítico, pues se dedicó al comercio marítimo en una etapa de su vida, al parecer con bastante éxito.

XI

Page 12: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 12/262

INTRODUCCIÓN

Su linaje era reconocido en Grecia, sobre todo gracias al prestigio de sus antepasados1. El más antiguo familiar conocido del orador fue un tatarabuelo de su padre cuyo nom

bre era Andócides. Éste, que pertenecía a la más rancia nobleza de la época de Solón, había sido tesorero de la diosa  

Atenea, esto es, administrador de los fondos públicos depositados en el templo de la diosa (I G   i2 393). Un hijo de este Andócides, de nombre Leógoras, aunque tenía estrechas 

relaciones con los tiranos de Atenas —según el orador—, se 

vio obligado a emigrar con otros nobles al exilio, pero re

gresó al frente de ellos para acabar con la tiranía en Atenas (I 106). El hijo homónimo de Leógoras, bisabuelo del orador, participó en la política ateniense en la primera mitad 

del siglo V, como podemos inferir por una tejoleta inscrita 

con su nombre, encontrada en 1966 en un depósito junto 

con otros restos cerámicos del mismo género que se habían 

utilizado en 487 en una votación de ostracismo. La mayoría de los datos históricos de los familiares del orador se refieren a su abuelo homónimo, el general Andócides, quien tuvo una larga trayectoria de servicios públicos en la época de 

Pericles; participó, como general, en varias expediciones 

militares: en 446, con motivo de la invasión lacedemonia al Ática (I G  i2 1085), y en 440, junto con Sófocles y Pericles, en 

el apaciguamiento de la revuelta en Samos (FGH   324F38), además de haber sido embajador en 446 (And. III 6). Su nombre también aparece inscrito en una de las tejoletas 

usadas en la votación para el ostracismo del 444/3.A la muerte de Pericles, y con el inicio de la Guerra del 

Peloponeso, la posición política de la nobleza se vio alte

rada sensiblemente por la radicalización de la corriente

1 Sobre este asunto cf.  mi artículo “De nuevo sobre And. II, 26 y I, 106” (datos completos en la Bibliografía).

XH

Page 13: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 13/262

democrática. Los nobles prefirieron retirarse de las actividades públicas y dedicarse a sus asuntos privados. Muchos, sin embargo, se propusieron buscar la forma de acabar con 

el predominio de los nuevos dirigentes de Atenas, pertenecientes a un sector de la ciudadanía ateniense que carecía de 

nobleza de sangre y que no tenía tradición de servicio público, pero que contaba con bastante dinero y tiempo para suplir a la vieja guardia.

El padre de Andócides, llamado Leógoras, pertenecía al 

grupo de los aristócratas perdedores que se encontraba insatisfecho con la nueva situación política. No tuvo el ánimo 

de participar en los asuntos públicos de Atenas, aunque al inicio no se negó a encabezar una embajada en 426/5 a la  

corte del rey Perdicas de Macedonia, en un momento difícil para Atenas (I G  i2 57). En cambio, se hizo famoso entre sus contemporáneos por su lujo y su derroche, comportamiento 

que fue aprovechado por los comediógrafos2 para amenizar sus representaciones teatrales. Leógoras era opuesto a la democracia de su tiempo y, como tal, se unió a un grupo de 

nobles para conjurar contra ese sistema de gobierno.Andócides, quien había nacido hacia el 4443 en el demos  

ateniense de Cidateneo, de la tribu Pandiónide, en una épo

ca de esplendor d? la familia, siguió el mismo camino que su padre, y es de suponerse que desde joven perteneciera a 

alguna de esas asociaciones secretas de conspiradores contra 

el régimen que habían formado los nobles oligarcas. Pero 

Andócides tuvo muy mala suerte. En 4154 se opuso secre-

2 Cf.  Ar. Av i s pas   1269 y Nubes  109, y Ateneo IX 387a.i   En el discurso apócrifo de Lisias VI (Con t r a A nd óci des ) se afirma que 

el orador tenía más de cuarenta años. El discurso fue escrito muy  

probablemente en 403, de acuerdo con M. Cataudella, “Su Ps. Lysias VI 

0Con t r o A ndo c i d e  ). Cronología e interpretazione”. .4 Sobre los acontecimientos del 415 cf.,  entre otros muchos estudios, el 

apéndice en la edición de D.M. MacDowell, A nd ok i des ...,  pp. 167-193, J.L.

xm

INTRODUCCIÓN

Page 14: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 14/262

INTRODUCCIÓN

tamente a las decisiones de la Asamblea soberana de Atenas relativas a la expedición contra Sicilia, uniéndose a un numeroso grupo de ciudadanos adversarios a la democracia, 

en su mayoría jóvenes aristócratas. Estas personas, al parecer con el propósito de impedir la partida de la armada, cometieron, al amparo de la noche, el sacrilegio más resonado de la historia de la antigua Atenas: la mutilación de las 

estatuas fálicas del dios Hermes que se encontraban distribuidas en diversos lugares públicos de la ciudad y frente a 

las casas particulares. Hermes era la divinidad tutelar de la estirpe de Andócides, pero esto no le impidió participar en el sacrilegio, aunque sí evitó mutilar la estatua familiar. En 

adelante, la vida de Andócides giró en torno a ese hecho.Precisamente en esos acontecimientos deben buscarse las 

causas de la derrota ateniense en 405/4 ante Esparta. Los 

demócratas de Atenas eran guiados en 415 por Alcibíades, 

quien también pertenecía a una de las familias de mayor  alcurnia, pero que había “traicionado” a su clase (como  

diría un oligarca de la época) pasándose abiertamente al bando democrático, aunque se piensa que no lo hizo por  

convicción ideológica. Sus anhelos de gloria eran exagerados, pues quería tener bajo su dominio no sólo a los sira- 

cusanos, sino incluso ampliar el dominio ateniense con el sometimiento de Cartago y, probablemente, de las ciudades 

costeras del occidente mediterráneo.Andócides y los demás conspiradores se interpusieron en  

los proyectos de Alcibíades, impidiendo que éste alcanzara  

la gloria personal, pero al mismo tiempo provocaron que  

Atenas sufriera una durísima derrota en Siracusa. En efecto, 

los planes de la conjura se realizaron con lamentables resul-

Marr, “Andokides’ part in the Mysteries and...", pp. 226-328, y O. Aurenche, Les gro up es d ’A l c tb t ade ..., p a s s i m .

XIV

Page 15: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 15/262

INTRODUCCIÓN

tados para los atenienses en general. Sin embargo, los propios conspiradores resultaron dramáticamente afectados por sus propias acciones.

Luego de la mutilación, el gobierno de Atenas, impulsado por partidarios de Alcibiades, actuó con energía para encontrar a los culpables que habían realizado, en absoluto secreto, el acto de impiedad. Las investigaciones fueron dejando al descubierto la conspiración que se había fraguado para  

impedir la salida de la flota. Pero los implicados buscaron la 

forma de defenderse, utilizando cualquier medio que tuvieran a su alcance para anular a sus enemigos.Algunos atenienses y metecos adinerados tenían la cos

tumbre de parodiar los misterios eleusinos, cuyo secreto era 

inviolable so pena de los peores castigos. Entre esas personas estaban Alcibiades y muchos de sus cercanos seguidores. Andócides y sus amigos aprovecharon esa impía costumbre 

de sus adversarios políticos para contraatacarlos, y los acusaron de parodiar esos misterios. Fue así como Alcibiades y sus secuaces se vieron implicados en las investigaciones acerca de la mutilación por un delito de impiedad 

que nada tenía que ver con la conjura oligárquica. A final de 

cuentas, un buen número de conspiradores fueron con

denados a la pena capital y a la confiscación de sus bienes; pero también Alcibiades y los suyos fueron condenados a 

los mismos castigos que los mutiladores de los Hermes.Muchos de los implicados en ambos delitos fueron ejecu

tados, aunque algunos escaparon a la justicia, dándose a la  fuga o convirtiéndose en delatores. Alcibiades se vio precisado a huir cuando ya se encontraba en campaña en Sicilia. Fue así como la armada y el ejército quedaron sin el dirigente más capaz y más comprometido con la expedición, y su ausencia fue una de las causas principales del desastre ateniense.

xv

Page 16: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 16/262

INTRODUCCIÓN

Por su parte, Andócides fue arrestado, pero logró salvarse 

porque se acogió a un decreto del Consejo que otorgaba el perdón a los delincuentes que declararan sobre los aconteci

mientos (And. II 23). El orador, con el fin de no ser ejecutado, delató a sus propios cómplices, aunque logró exculpar 

a sus familiares más cercanos. No es extraño, entonces, que  

los familiares y los amigos de los reos o incluso los propios 

culpables de los actos de impiedad que no habían sido implicados, sintieran un odio mortal contra Andócides, odio 

que lo perseguiría hasta su muerte.Cuando el supuesto peligro de la conspiración oligárqui

ca había desaparecido, se decretó condenar a la pérdida de 

derechos de ciudadanía (at i mía ) a quienes se vieran implicados en cualquier delito   de impiedad y entraran a l os  

lugares sagrados (And. I 71). El decreto era un instrumento legal dirigido especialmente contra Andócides, aunque for

malmente involucraba a quienes habían quedado impunes, puesto que les impedía ingresar a los lugares sagrados, y 

esto los dejaba a merced de sus enemigos. En los hechos, el orador no podía ejercer los derechos de ciudadanía y, en cambio, corría el riesgo de ser acusado en cualquier momento, sin poder defenderse legalmente, pues los tribunales 

eran también lugares sagrados. El orador entendió bien la 

amenaza y optó por autodesterrarse de inmediato.En invierno del 415/4 partió de Atenas y recurrió a los la

zos de hospitalidad que tenía en el extranjero para dedicarse al comercio y así llevar una vida sin privaciones económicas. Pero la vida fuera de la patria era poco agradable, pues no podía ejercer sus derechos de ciudadanía en 

ninguna parte. Por esto, inconforme, Andócides buscó la oportunidad de hacer revocar el decreto que le causaba tanto daño. Intentó regresar a Atenas en varias ocasiones. Se 

sabe que se presentó ahí con ese fin al menos en dos oca

XVI

Page 17: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 17/262

INTRODUCCIÓN

siones. La primera vez fue en 411, cuando se verificó un golpe de estado de un grupo de oligarcas lidereados por 

Antifonte y Frínico, quienes habían sido asociados políticos 

suyos. Pero la suerte le fue adversa: cuando acudió a una reunión del Consejo, se salvó de morir sólo porque se acogió como suplicante a la protección de los dioses. De cualquier modo, Pisandro lo hizo encarcelar (And. II 13-14). Con el retorno de la democracia, Andócides salió libre y se alejó 

nuevamente de Atenas. En 406 quiso nuevamente recuperar 

sus derechos y regresó a su ciudad, con el mismo resultado adverso. Aunque en una asamblea había hecho grandes pro

mesas de ayudar a sus conciudadanos, que se encontraban en una situación crítica, no tuvo éxito, y también entonces 

tuvo que retirarse de Atenas5.Andócides ya no quiso regresar a su patria en 404, cuando 

se decretó, a propuesta de Patroclides6, la amnistía a quie

nes habían perdido sus derechos ciudadanos, ni tampoco lo intentó cuando se hicieron del poder los Treinta tiranos, cuyo principal dirigente era Critias, familiar suyo por línea 

paterna. En ambos casos es probable que no creyera conveniente intentar el regreso debido a que la situación en Atenas era del todo insegura no sólo para él, sino para cual

quier persona.Con el advenimiento de la democracia se decidió por ley 

la invalidación de las leyes no escritas que hasta ese entonces habían estado en vigor y se decretó, a propuesta de Tisameno, la constitución de un nuevo código legislativo7. Las 

leyes de carácter religioso quedaron derogadas, de modo

5 En esa ocasión pronunció su discurso A cerca d e su pr op i o reg reso ,  sobre cuya datación cf,  mi artículo "Sobre la fecha del discurso II de Andóc.",

6 Cf.  el decreto en And. I 77-79.7 Los textos de las leyes y del decreto aparecen en And. I 85 y 87, y 83-84 

respectivamente.

XVH

Page 18: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 18/262

INTRODUCCIÓN

que los delitos de impiedad cometidos antes del 403 ya no podían ser perseguidos y un nuevo decreto devolvía sus derechos de ciudadanía a quienes los habían perdido ( át i m o i  , 

cf.  And. I 109), excepto a los traidores a la patria que habían intentado subvertir el régimen democrático y que no se 

habían acogido a los términos de amnistía. Andócides regresó a Atenas y pudo entonces, legalmente, entrar a los lugares sagrados. Sin embargo, sus enemigos no lo dejaron en 

paz y trataron de hacer valer el decreto contra los sacrilegos, pero inútilmente, pues las leyes y los decretos recién aprobados protegían al orador. Luego, en el año 400, sus enemigos agregaron nuevos cargos en su contra, pero él logró salir 

airoso de las acusaciones.Andócides tuvo éxito desde su retorno principalmente 

porque adoptó una nueva actitud en los asuntos públicos de 

Atenas, modificando su tradicional aversión a la democra

cia. El orador no tenía muchas opciones. En Atenas era bien conocido por sus pasadas actividades subversivas contra la 

democracia, además de que él no comulgaba con los ideales 

democráticos. Por otra parte, los oligarcas más decididos, en ese momento estaban derrotados, y la mayoría se encontraba en el exilio. Además —se puede inferir—, entre los oligarcas que habían participado en el gobierno de los Treinta 

se encontraban algunos de los que fueron traicionados por  

Andócides en 415. De este modo ni demócratas ni oligarcas 

podrían aceptarlo.Por lo tanto, no debe parecer extraño que el orador se 

haya aliado a una parte moderada de la aristocracia que había renunciado momentáneamente a sus proyectos oligár

quicos y que, en el espectro político, aparecía como el ala moderada del “partido” democrático. El núcleo de este grupo estaba formado por los seguidores de Terámenes, quien había sido ejecutado por los Treinta. Por fortuna para

xvm

Page 19: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 19/262

INTRODUCCIÓN

Andócides, después de la caída del gobierno de aquellos, el grupo terameniano logró conquistar tanto poder en Atenas 

que incluso había logrado bloquear varias iniciativas de ley 

de los “Héroes del Pireo”, con las que éstos buscaban aniquilar políticamente a los oligarcas atenienses y ampliar los 

derechos de ciudadanía a un buen número de metecos y  

esclavos que habían participado en la restauración democrática. Además, los teramenianos impusieron con rigor reformas políticas y jurídicas que hicieron que Atenas se recupe

rara de los graves daños que había sufrido en la guerra con  Esparta. Andócides pudo haberse encontrado a gusto en ese 

grupo político, en el que no tenía que renunciar a sus ideas, y en el que, en cambio, podía apoyarse para luchar contra la democracia radical.

De este modo, a diferencia de su padre, tomó parte activa en los asuntos públicos, como lo había hecho su abuelo 

(aunque en condiciones políticas del todo diversas). Desempeñó diversos cargos y cumplió con sus obligaciones de ciudadano. Fue tesorero del erario público (un cargo destinado 

a los hombres más prominentes) y asumió responsabilidades cívicas (las famosas λειτουργίοα): cubrió, como gimiia- siarco, los gastos requeridos en la preparación de un grupo 

de atletas que compitieron en las fiestas dedicadas a Hefesto en 402; en el año 400, fungió en dos ocasiones como arqui- teoro, jefe de embajada sagrada, en los juegos ístmicos y 

Olímpicos respectivamente8, y hacia el 390 se hizo cargo, como coreuta, de un coro de niños que resultó vencedor en 

las festividades en honor de Diónisos {cf. IG   ii2 1138 y Plut. Vit a A ndoc.  17).

Sin embargo, Andócides se hizo más conocido y odiado 

por sus contemporáneos demócratas por haber partipado

8 Sobre estos cargos cf . i n f r a  , cap. 2.

XIX

Page 20: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 20/262

INTRODUCCIÓN

como p resbeu tés,  embajador, en Esparta en 392 y en 387. La 

misión que se le había encomendado a él y a sus compañeros era discutir los términos de paz entre Atenas y Esparta. 

El cargo ya lo había desempeñado su abuelo en 446 con  óptimos resultados, pero Andócides no tuvo la misma fortuna. En 392 el orador no logró convencer a sus conciudadanos acerca de los beneficios de la paz, pues los demócratas atenienses se opusieron a los términos que exigían los espartanos9. En la segunda ocasión, por motivos que se des

conocen, aceptó los acuerdos impuestos a los atenienses por el Gran Rey, que iban en contra de los intereses de los 

demócratas. Al firmar la famosa “Paz de Antálcidas”, se 

había sobrepasado en su cometido, según la apreciación de la Asamblea. Por este motivo fue condenado al destierro, a 

una edad aproximada de 57 años. Después se pierden los 

rastros biográficos de Andócides, aunque probablemente 

regresó a Atenas como al parecer sucedió con Cefisio, uno de sus colegas de embajada (cf.  Davies, APF  n° 4859).

Los discursos del orador, de los cuales se conservan tres 

completos y se conocen los nombres de otros tres más, tuvieron una finalidad práctica. El Cont ra A l ci bíades   (IV) es 

un discurso ficticio que pudo haber sido escrito como pro

paganda oligárquica contra Alcibíades en 415, en un ambiente político sumamente tenso, con el objetivo de despres-

y En esa ocasión Andócides pronunció su discurso A cerca de l a p a z con  l os l acedem on i os .  Tradicionalraente se piensa que el orador fue enviado al exilio ese año y, por lo tamo, que no participó en la segunda embajada. Sin embargo, en el año de 392 la Asamblea decidió continuar con la guerra,  de modo que debemos suponer que Andócides no violó las disposiciones  

del demos-,  en cambio, en la segunda embajada (sobre la cual cf.  Jacoby, I !GH   328F149a [Filócoro]), los embajadores firmaron la paz, contra las 

disposiciones de la Asamblea. Los embajadores debieron de haber sido 

condenados al destierro. Sobre otros argumentos cf.  Ch.D. Hamilton, Spar t a ' s B i t t er V icto r i es. Po l i t i cs a n d D i p l om acy in t he Cor in t i an W ar,  pp. 237-239.

XX

Page 21: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 21/262

INTRODUCCIÓN

tigiar a ese personaje y de crear las condiciones para su 

condena por el asunto de la profanación de los misterios10. El A cerca de su prop i o regreso   (II), escrito en 406, según se 

dijo, fue pronunciado por Andócides ante la Asamblea con  el objeto de recuperar los derechos de ciudadanía. El Acerca  de los mi st eri os   (I), del año 400, es un discurso forense de 

defensa, contra una serie de acusaciones promovidas por  

adversarios del grupo terameniano. Finalmente, el A cerca d e  l a p a z con los l acedemoni os   (III) es un discurso deliberativo 

con el que el orador, en su calidad de embajador, buscaba persuadir a la Asamblea a aceptar la paz que se estaba 

gestionando. De otros tres discursos se conservan sólo los 

nombres y escasos fragmentos. El A sus cam ar adas   tal vez 

fue un panfleto propagandístico de los círculos oligárquicos, que podría datarse entre los años 425-417. Nada puede inferirse de las dos referencias antiguas acerca del Discurso  

simbu léut i co.  El Acerca de la denuncia   fue una defensa relativa a una acusación de impiedad que pudo haber sido 

pronunciada hacia el 403 o 402.Los juicios acerca del estilo de esos discursos y la impor

tancia de éstos como fuente histórica han sido del todo 

negativos11. Sin embargo, un estudio que tome en cuenta el 

género y las circunstancias en que fueron escritos los discursos podrá demostrar las cualidades retóricas de éstos y el conocimiento muy particular que el historiador tenía de la 

historia de Atenas.

1,1C/.  ios argumentos en apoyo de esta hipótesis en el apartado relativo 

a este discurso en A ndóci des. Un ol i gar ca en ¡a A t ena s dem ocrát i ca.

11 Acerca del estilo véanse sobre todo los estudios de A. López Eire y de 

F. Cortés Gabaudán (cf.  la sección “b” de la Bibliografía).

XXI

Page 22: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 22/262

INTRODUCCIÓN

2. LOS DISCURSOS Y LA ACTITUD ARISTOCRÁTICA

Andócides tuvo una vida llena de vicisitudes y actuó a veces  en forma deshonesta, como en 415, al delatar a sus propios amigos, condenándolos a muerte para salvar su propia vida. En política, supo adaptarse a las cambiantes circunstancias. Sin embargo, no puede ser considerado un tránsfuga de la 

aristocracia, pues, a pesar de los obstáculos, no renunció a 

sus ideas. Durante su juventud luchó contra la democracia radical, como lo hicieron muchos nobles atenienses que se 

habían visto desplazados por los “demagogos” ricos, pero de origen oscuro. La situación era diferente a partir del 403, cuando un grupo político ligado a la aristocracia se había 

convertido en la principal fuerza política en los asuntos 

públicos. Participó con ese grupo y, al final, fue desterrado, 

pues no quiso doblegarse ante los demócratas radicales.Esta lectura de la vida del orador concuerda con las ideas 

sociales y políticas que transmiten los discursos que pronunció en diversos momentos. Esos textos presentan un  

núcleo ideológico, aunque con matices diferentes, que se 

explican por las circunstancias particulares en que fueron 

pronunciados o escritos. En el discurso ficticio Cont ra Al ci biades   se manifiesta una dura oposición al régimen democrático, en modo semejante a como se hace en el libelo oligárquico anónimo titulado La constitución de los ate nienses,  conservado entre las obras de Jenofonte y escrito 

probablemente hacia la misma época12. El Acerca de su  p rop i o r egreso   es un discurso pronunciado ante la Asamblea 

hacia el año 406. Andócides había perdido sus derechos políticos y pedía encarecidamente se le restituyeran, pero no

12 Esta hipótesis la expuse en mi "Ancora sulla data dei l ' A t h . p o l . ",

ΧΧΠ

Page 23: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 23/262

INTRODUCCIÓN

pudo ocultar del todo el tono altanero y despectivo que  

refleja sus sentimientos contra algunos principios democráticos. En 400 escribió y pronunció en el tribunal su discurso 

A cerca de los mi st eri os,  cuando participaba en política en el bando terameniano, de tendencias moderadas. Pero aquí también lo traicionan sus sentimientos aristocráticos, aunque los oculta bastante bien. En 392 los grupos políticos se 

habían radicalizado y las fuerzas antagónicas se presentaban 

en la Asamblea en abierta oposición. El discurso de Andóci

des, A cerca de la p a z con los l acedemon i os,  expresa más abiertamente que los dos anteriores las ideas políticas de 

carácter aristocrático que animaban al orador. Una lectura 

atenta de los elementos ideológicos puede resultar ilustrativa 

de la hipótesis señalada. En esta introducción nos limitamos 

a analizar brevemente dos aspectos: el t ropos   aristocrático 

de Andócides y su posición política ante la democracia.

La nobl eza 

Andócides inicia el discurso A cerca de su p rop i o regreso  desaprobando que los atenienses criticaran el beneficio que 

pudiera dar a la ciudad una persona como él o “alguna otra 

persona inferior a mí”. Después, en el parágrafo 19, afirma 

abiertamente ante los asambleístas que ellos podían equivocarse más fácilmente que los miembros del Consejo, pues ellos mismos podían actuar a su antojo, sin el peligro de ser  

acusados por hacer mal las cosas. Tres parágrafos más adelante exige en forma pedante que le devuelvan sus derechos  

de ciudadanía. Estos modos de expresión seguramente eran 

inadecuados, porque quienes escuchaban a Andócides eran, en su gran mayoría, personas comunes y corrientes, y porque esas afirmaciones se hacían ante la principal institución 

de debate público, donde se decidía acerca de los asuntos

xxm

Page 24: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 24/262

INTRODUCCIÓN

más importantes de la comunidad. Por estos motivos, un 

orador debía cuidarse de no decir imprudencias. Pero Andócides parece no preocuparse mucho de esas formalidades.

Los estudiosos han llamado la atención sobre el tono despectivo y altanero que el orador evidencia en estos y otros 

pasajes del A cerca de su regreso,  como elementos característicos del discurso, que van disminuyendo significativamente en los demás escritos. Sin embargo, un análisis más 

detenido puede mostrar que no es esta característica exclusi

va del discurso del 406, sino de toda la producción que se ha conservado del orador, aunque tales manifestaciones se presentan de modo diferente en los demás discursos.

En el Cont ra A l ci b ia des   el tono despectivo es igualmente 

virulento, aunque, en este caso sobre todo, contra las instituciones democráticas. Así, por ejemplo, en varios pasajes 

(§§ 21, 23, 27) se permite insultar a los jueces ficticios, 

acusándolos de no aplicar correctamente la justicia y señala en tono burlón la pusilanimidad de la delegación oficial ante Alcibiades en los Juegos Olímpicos (§ 29). Cuando se 

refiere a la oposición gimnasios-tribunales (§ 22), está señalando la diferencia entre dos modelos educativos, uno de los cuales él desprecia: el de los tribunales. En su conjunto, 

ese discurso constituye una ridiculización de la democracia y un ataque a la tiranía, comportamiento propio de la nobleza griega de las últimas tres décadas del siglo IV.

Donde se manifiesta mejor su actitud altanera es cuando menciona los servicios públicos que él prestó a los atenienses. Ha parecido normal a los estudiosos la supuesta costumbre que los oradores tenían de presentar en los tribu

nales las glorias de sus antepasados y las suyas propias en  favor de la democracia. No ha causado mucha extrañeza 

que esos señalamientos significaran, por el contrario, un distanciamiento entre los oradores y los jueces populares,

XXIV

Page 25: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 25/262

INTRODUCCIÓN

como   resultado de una oposición entre la tradición familiar 

y la nobleza de los primeros y la pobreza y la baja condición social de los segundos. Un análisis atento podrá de

mostrar que, en efecto, esas manifestaciones no respondían tanto a un sentimiento democrático cuanto a una actitud jactanciosa y soberbia de los oradores.

En este contexto se inscribe la relación de servicios que el orador presenta brevemente (en boca de Féax) en los dos 

parágrafos finales del discurso Cont ra A l ci b i ades  , distribui

dos en tres núcleos: sus misiones como embajador en diversas ciudades, sus gastos públicos y sus victorias en certámenes públicos. Tres elementos característicos de la nobleza. Los embajadores eran elegidos entre las familias atenienses 

de la nobleza, por sus lazos de p r o x enía   con nobles de otras 

ciudades, que normalmente formaban parte de la elite política. Las relaciones internacionales se establecían sobre 

todo con base en una red de vínculos familiares de muy antigua tradición. La familia de Andócides pertenecía a esa red, por sus nexos con familias nobles de Esparta, de Macedonia 

y, probablemente, de Persia. Por otra parte, los gastos públicos eran signo de liberalidad, y ésta, a su vez, era un  signo de nobleza. Finalmente, uno de los elementos más 

llamativos de la cultura aristocrática era su carácter agonístico y toda la parafernalia que implicaba el ejercicio competitivo. Las grandes competencias panhelénicas eran a la vez grandes reuniones de la nobleza griega.

En el segundo discurso, Andócides se refiere a la oposición de su tatarabuelo a la tiranía, oposición que él presenta  como una actitud democrática, pero que es, originaria

mente, una manifestación aristocrática. Las grandes familias atenienses de la época de los tiranos se oponían al poder 

absoluto de una sola persona; pretendían que el dominio 

político estuviera en sus propias manos.

xxv

Page 26: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 26/262

INTRODUCCIÓN

Este mismo elemento aristocrático vuelve a aparecer en el 

A cerca de los mi st eri os   (§ 106), donde el orador afirma que sus bisabuelos (Leógoras y Carias) habían regresado del exilio y luchado contra “los tiranos”. Pero esos personajes 

no eran demócratas, como dice el autor, sino aristócratas que buscaban recuperar el poder. En I 141, Andócides se 

refiere a los grandes y múltiples beneficios que sus antepasados habían otorgado a la ciudad y a la benevolencia 

con que actuaron para con los atenienses, de modo que el 

orador consideraba que los jueces debían, por esos méritos, favorecerlo con sus votos. Andócides señala también que los 

antepasados comunes de los atenienses dieron la salvación a 

Grecia y al final insta a los jueces a no permitir que él sea 

condenado, pues perderían, ellos, al último miembro de ese linaje, de lo que él llama la casa “más antigua de todas”(And. I 147). No creo que a los jueces les importara tanto el linaje de un hombre bien conocido por sus malas acciones. De cualquier modo, la actitud del orador no era propia de 

la mayoría de los atenienses, que era el sostén de la democracia, pero que no tenía tan grandes antepasados como los 

del orador. Su presentación es del todo aristocrática.Andócides agrega que, gracias a las virtudes de aquéllos, 

los lacedemonios, aunque eran enemigos de los atenienses, salvaron la ciudad de Atenas (en 404). Obviamente, los 

lacedemonios salvaron a los oligarcas, como señala Jenofonte (H G   II 3-25), según la interpretación de una estudiosa moderna13.

El discurso A cerca d e la pa z ,  en su conjunto, es una 

manifestación de los ideales aristocráticos del autor, por la 

visión que éste tiene acerca de la historia de Grecia, una 

visión enteramente filoespartana. Andócides no logra ocultar

13 A. Missiou, The Subv er s i ve O ra to r y o f A nd ok i des,  pp. 92 ss.

XXVI

Page 27: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 27/262

INTRODUCCIÓN

en ese discurso, como tampoco en las demás obras, sus verdaderos sentimientos en relación con la democracia ateniense, como veremos en seguida.

A ri st ocraci a cont ra democraci a 

El análisis de los discursos presenta la visión aristocrática 

que Andócides tenía del pasado de Atenas, que se manifiesta 

con mucha claridad en la manipulación del dato histórico 

referente a la derrota definitiva de los persas. En su primer 

discurso (§ 107 y s.), Andócides se refiere incidentalmente a la victoria griega contra los persas. El orador cuenta que, después de la victoria, los atenienses regresaron a su ciudad 

y la encontraron completamente en ruinas, en evidente 

referencia a la entrada de las tropas persas a Atenas en 

480/479. La célebre batalla naval de Salamina dio la victoria 

definitiva a los griegos. Sin embargo, con referencia a ese hecho, Andócides menciona la batalla de Maratón que ocurrió  diez años antes, cuando los persas ni siquiera lograron entrar a Atenas. Obviamente los estudiosos han visto en este pasaje una evidente equivocación histórica. Pero se puede 

sostener que Andócides no se equivocó, sino que más bien 

hizo esa referencia de modo intencional. Para los aristó

cratas atenienses resultaría francamente desagradable atribuir la victoria a una batalla en la que participó la clase más  baja de la sociedad: los marinos, que constituían el polo 

opuesto de la nobleza. Por esto preferían mencionar, como causa de la victoria, la batalla de Maratón, donde habían 

participado como hoplitas los ciudadanos de las clases pro

pietarias de Atenas, y presentaban las dos expediciones persas contra Grecia como si hubieran sido un solo y único  acontecimiento, salvando así el escollo que representaba la

batalla naval de Salamina.

xxvn

Page 28: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 28/262

INTRODUCCIÓN

Esta actitud es constante en los cuatro discursos del orador. Se manifiesta, por ejemplo, en el modo en que Andócides trata a los políticos del siglo V. El caso de Aristides y 

Milcíades frente a Temístocles y Pericles es bastante ilustrativo. Los dos primeros fueron héroes de Maratón y estaban 

relacionados con Andócides por lazos familiares: Aristides 

era primo de aquel Calias que había casado con Elpinice, la 

hija de Milcíades. A su vez, este Milcíades descendía del mismo tronco familiar de Andócides. No es extraño enton

ces que tanto Aristides como Milcíades, lo mismo que el abuelo del orador, hubieran sido partidarios de la democracia de carácter aristocrático, que estuvo representada sobre todo por Cimón, el hijo de Milcíades, en oposición a los 

dirigentes democráticos populares, como Temístocles, Efial- tes, Pericles y Alcibiades.

En su Contr a A l ci b i ades   (§§ 11 y 12), Andócides se refiere 

a Aristides como un hombre noble y justo, que había establecido una contribución equitativa entre los aliados, contribución que había sido muy alterada por Alcibiades, contra quien se dirige el orador. En § 33, Andócides menciona a Milcíades y a Cimón como vencedores en los juegos 

olímpicos, aunque del último refiere también que fue envia

do al ostracismo por las relaciones incestuosas que había tenido con su propia hermana. Andócides considera que los 

atenienses votaron por motivos morales contra Cimón, sin haber tomado en cuenta sus victorias olímpicas. Sin embargo, no es lógico que el orador hubiera manchado la 

memoria de un lejano familiar suyo. Pero la mención de tal historia no debe extrañar si se toma en cuenta que el orador 

era un filoespartano y que en Esparta no era castigado el incesto; pero, sobre todo, si se considera que el orador 

menciona el incesto para ocultar la verdadera razón del ostracismo de Cimón, esto es, su actitud favorable a Esparta.

xxvm

Page 29: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 29/262

INTRODUCCIÓN

En III 3, el orador se referiere al ostracismo de Milcíades y 

afirma —equivocadamente— que éste fue enviado a Esparta 

para entablar negociaciones de paz.

En estos casos Andócides se está refiriendo a un grupo de personas con las que él estaba ligado ideológicamente. Pero 

esta actitud favorable cambia radicalmente cuando se trata 

de personajes representantes de la democracia popular, quienes buscaban ampliar los beneficios a un mayor número de ciudadanos. A ésos Andócides los ignora o los ataca 

con saña. Efialtes, Pericles y Cleón no son mencionados en ninguna parte de su obra. Según Plutarco (cf.  fr. 1.), una 

referencia a Temístocles, el héroe de Salamina, aparecía en 

el A sus cam ar adas.  Andócides habría dicho, con el fin de 

incitar a los oligarcas contra el régimen democrático, que 

los atenienses habían dispersado las cenizas de Temístocles de su tumba en Magnesia. La referencia es oscura. Sin em

bargo, aunque se refiere insistentemente en el A cerca de l a  p a z   a las naves de guerra que Temístocles hizo construir y a los muros que empezaron a alzarse también por consejo 

suyo, Andócides nunca lo menciona.Cuando llega a referirse a los demagogos lo hace con  

desprecio. El orador presenta a Hipérbolo como un bárbaro 

fabricante de lámparas (fr. I 3) y le causa una gran vergüenza el que Cleofonte hubiera habitado la casa de la familia. Pero esa actitud hostil la manifiesta sobre todo cuando refiere, con rabia y encono, las malas acciones y la desvergüenza 

de Alcibíades.Una manifestación de la misma ideología es la postura 

abierta que Andócides adopta contra las instituciones demo

cráticas. Es suficiente señalar varios pasajes del Contra  A l -

cibiades,  donde el autor se permite atacar dos leyes importantes en la vida política ateniense del siglo V: la relativa al ostracismo (§ 3), porque privaba de la libertad al ciu

xxix 

Page 30: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 30/262

INTRODUCCIÓN

dadano, y la que se había establecido contra los sicofantas (§ 18), porque se limitaba a multarlos.

Por otra parte, su posición frente a Esparta era del todo 

favorable, pues la presenta como la salvadora de Atenas al final de la Guerra del Peloponeso. En este punto concuer- dan muy bien los pasajes I 142 y III 19-23- Andócides no hace 

más que seguir la tradicional actitud proespartana de la 

nobleza ateniense y particularmente de su familia, que tenía 

lazos de amistad con Esparta: su abuelo y él mismo habían 

fungido como embajadores en esa ciudad. En el cuarto discurso no desperdicia la oportunidad de alabar incidentalmente la actitud supuestamente cabal de los espartanos que 

aceptaban su derrota ante sus competidores de otras ciudades en los Juegos Olímpicos, frente al comportamiento desleal de Alcibiades (§ 28).

También el orador se delata en el modo de usar algunos 

términos clave de la propaganda democrática. El caso de a r c hé me parece ilustrativo. Con el sentido político de “dominio” o “imperio” aparece cinco veces en los discursos (excepto el IV). Esta acepción corresponde a la que a veces se encuentra en Tucídides y en Heródoto, quien se refiere exclusivamente a los imperios orientales, sobre todo al persa, llamado siempre

mega l e arché.El primero hace referencia explícita al imperio ateniense, sobre todo en el famoso discurso fúnebre (Th. II 36.2), donde Pericles se refiere a la a r ché que él y sus contemporáneos 

recibieron de sus padres y que ellos acrecentaron. Por boca de Pericles, Tucídides llega incluso a comparar a r c hé con tiranía (cf.  II 63.2 y VI 85.1). En el caso de Tucídides, la a r c hé 

se opone al pacifismo y es resultado de la actividad de los ciudadanos. El orador, por su parte, da un nuevo valor a esta palabra. En su tercer discurso, habla de la arché ateniense como un resultado de la posesión de muros y naves. Estos

x x x

Page 31: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 31/262

INTRODUCCIÓN

logros, a su vez, son vistos como un producto de la actividad diplomática, del engaño, de la corrupción y de la fuerza. Pero luego señala que los atenienses no necesitan pelear 

contra los lacedemonios, porque ya tienen muros y naves (III 37 y s.), origen de la prosperidad de Atenas. Andócides 

no dice que, precisamente, los muros y las naves se construyen en función de la guerra. En otro pasaje de su primer discurso (§ 108), el orador considera la arché como resultado 

de la concordia (h omon o i a  ), que es un término típicamente 

aristocrático, y que se explica muy bien en un autor como  Andócides. Cambia, pues, el sentido de la palabra: la arché corresponde a pacifismo y se opone a la guerra.

En un pasaje del segundo discurso (§ 27), el orador acusa a los atenienses de haber cometido graves equivocaciones, como el hecho de haber anulado su imperio en 411, durante 

el gobierno de los Cuatrocientos, y de haberse convertido 

en esclavos de los oligarcas. En este caso Andócides identifica la a r ché con la democracia y la opone a la esclavitud y a la dynasteia.  Entonces procedía así por resentimiento 

contra los Cuatrocientos que, en vez de acogerlo, lo habían enviado a la cárcel. Pero el orador no se manifiesta favorable a los atenienses reunidos en Asamblea; los fustiga con 

una cierta dosis de encono.Sin embargo, Andócides no es obviamente un pacifista. No está en desacuerdo con la guerra en términos generales, sino en la guerra contra Esparta. Y en este punto sigue la más pura tradición aristocrática que buscaba un entendimiento entre esa ciudad y Atenas (las dos piernas de Grecia) y la lucha contra los persas, lo que explica muy bien su 

amistad con Evágoras de Chipre, reconocido por su filohele- nismo y su antipersianismo. Para Andócides, Esparta significaba la salvación de Atenas; para los demócratas, la salvación y la democracia radicaban en la guerra contra Esparta.

XXXI

Page 32: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 32/262

3. PARÁFRASIS DEL CONTENIDO

El Cont ra A l ci bíades   (IV) es un discurso deliberativo ficticio. En una asamblea se presentan tres candidatos al ostracismo 

para defenderse de los delitos que se les imputan y para  acusarse mutuamente: Nicias, Alcibíades y el orador ficticio 

del discurso, que puede identificarse con un tal Féax. Éste se 

defiende de los cargos de sus adversarios y presenta una 

serie de acusaciones contra Alcibíades.El discurso se inicia con un exordio donde el orador toca 

el tópico del “interés público-interés privado” (§§ 1-2), se 

manifiesta contra la ley del ostracismo (§§ 3-6), y exhorta a 

los jueces a decidir en forma justa e imparcial (§ 7).En seguida viene una larga argumentación tripartita, es

tructurada en una refutación de las acusaciones en su contra 

(§§ 8-9), una acusación contra Alcibíades (§§ 10-24) y vina refutación de las supuestas virtudes de Alcibíades (§§ 25-34). Las dos últimas partes son el núcleo del discurso. Los 

argumentos son de gran interés, pues el autor profundiza 

sobre algunos aspectos poco conocidos del hijo de Clinias: por una parte, la deshonesta actitud contra su mujer y los 

familiares de ésta; el trato injusto y soberbio contra Aga- tarco; el comportamiento despótico en contra de Táureas, y 

la relación escandalosa con una cautiva de Melos. Por otra, los hechos irrespetuosos y tiránicos durante su estadía en 

Olimpia con motivo de los juegos, y el ostracismo que 

sufrieron sus abuelos.La última parte, la peroración, contiene un resumen de 

los principales argumentos (§§ 35-38), una amplificación acerca de la mala conducta de Alcibíades (§§ 39-40), y la referencia a los servicios públicos prestados por él a la ciudad (§§ 41-42).

ΧΧΧΠ

Page 33: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 33/262

Page 34: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 34/262

INTRODUCCIÓN

En su discurso A cerca de los M i st er i os   (I), Andócides se defiende, ante un tribunal, de varias acusaciones, en particular 

la de haber entrado en los lugares sagrados, siendo que —se

gún sus adversarios— estaba impedido para ello. Busca, pues, demostrar que esa acusación no tenía fundamento.

El discurso inicia con un exordio (§§ 1-7) con prótesis (§§ 

8-10), que se basa fundamentalmente en lugares comunes y 

en el que trata de atraerse la benevolencia de los jueces. Los 

lugares comunes fueron retomados parcialmente por 

Isócrates, Lisias, Esquines y otros autores (probablemente todos ellos, incluido Andócides, los tomaron de una antología), lo que pone de manifiesto que Andócides adoptaba 

procedimientos que eran comunes a los oradores más conocidos.

La prótesis indica con claridad cuál va a ser el orden de 

exposición. Andócides señala que hará una relación cronológica, de modo que divide la parte central del discurso (§§ 

11-139) en cuatro unidades temáticas. Da comienzo con los delitos de impiedad (§§ 11-70), unidad que divide en dos 

partes: la profanación de los misterios (§§ 10-33) y la mutilación de los Hermes (§§ 34-70). En esta unidad el orador 

presenta una relación de lo que, según él, había realmente 

ocurrido, esto es, que él en absoluto había participado en ambos actos de impiedad, de modo que no era un át i m os   y, por lo tanto, que no tenía fundamento la acusación de que 

había cometido un delito por haber entrado en los lugares 

sagrados.La segunda unidad temática (§§ 71-109) se refiere a un 

aspecto técnico: las leyes y los decretos. Lo que el orador 

pretendía demostrar es que la parte acusadora se basaba en 

un decreto (el de Isotímides) que había sido derogado. Así, el orador pasa revista a las leyes y decretos relacionados con este asunto: a; el decreto de Patroclides (§§ 71-80) que de-

xxxiv

Page 35: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 35/262

INTRODUCCIÓN

volvía los derechos cívicos a los proscritos ( át i moi ), entre los cuales debería encontrarse el propio Andócides; b) el decreto de Tisámeno y las leyes (§§ 81-89) relativos a la 

revisión legislativa, según los cuales todas las leyes y decretos anteriores al arcontado de Euclides que no hubieran 

sido ratificados quedaban anulados, como el decreto de Iso- tímides en el cual se basaban los acusadores, y c) los juramentos relativos a los convenios de amnistía (§§ 90-109), que 

anulaban los delitos cometidos con anterioridad al retorno 

de la democracia, con excepción de los miembros de los Treinta y de los Diez. De acuerdo con esos juramentos, Andócides quedaba limpio de culpa e incluso sus enemigos, que habían sido partidarios de los Treinta.

La tercera unidad se refiere a una acusación adicional por  

el delito de haber depositado una rama de suplicante durante la celebración de los Misterios. En esta parte el orador 

presenta los supuestamente verdaderos motivos de esa imputación (§§ 110-136) y trata de probar que él no fue quien 

depositó la rama de suplicante, sino el propio Calías: Andócides se interponía en las pretensiones de este, quien quería tener como mujer a la hija de Tisandro (tío del orador).

En la cuarta y última unidad, Andócides refuta el argu

mento relativo a los dioses. Sus acusadores decían que lo  habían conservado sano y salvo para que fuera castigado de 

acuerdo con las leyes divinas. Andócides refuta señalando 

que los dioses lo habían protegido cuando podían haberse 

vengado ellos mismos y recordando que los hombres no  debían oponerse a la voluntad divina.

En la última sección de la obra, la peroración (§§ 140- 150), Andócides vuelve a pedir a los jueces que voten en su 

favor, señalando principalmente los grandes servicios que 

sus antepasados habían rendido a la ciudad.

xxxv

Page 36: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 36/262

INTRODUCCIÓN

Este discurso atrae por su claridad estructural y por los temas que trata relativos a los actos de impiedad y a la reforma legislativa durante la restauración de la democracia. 

Hay que notar, sin embargo, que no existe una parte narrativa y otra de pruebas (como recomendaba la retórica tradicional), sino que el discurso se basa en unidades temáticas 

que responden a las diversas acusaciones de las que fue objeto el orador. Cada unidad contiene narraciones y pruebas 

entremezcladas, aunque sobresalen por su claridad y sencillez las narraciones que inician las partes relativas a la profanación de los misterios y a la mutilación de los Hermes.

El Acerca de la paz con los lacedemonios   (III) ha sido 

considerado por la crítica como el mejor logrado de los discursos del orador. En este discurso deliberativo Andócides 

intenta convencer a los atenienses de que es mejor firmar la 

paz que continuar con la guerra contra los lacedemonios. Estructuralmente no se piiede dividir esta obra en las partes canónicas, pues éstas se aplicaban a los discursos judiciales. En los discursos deliberativos las partes que podrían ser consideradas exordio y epílogo tienen una importancia secundaria; era en cambio básica la parte de la argumenta

ción. El discurso de Andócides se apega a este esquema básico. Inicia con una prótesis (§§ 1-2), donde presenta el asunto en cuestión. Los parágrafos 3-39 constituyen la argumentación que aparece dividida en cinco secciones: a) argumentación en favor de la paz y refutación de la guerra (§ § 3-16); b) situación política y material de los estados beligerantes (§§ 17-27); c) presentación de la disyuntiva en 

favor de la paz, junto con los beocios, o en favor de la guerra al lado de los argivos (§§ 28-32); d) justificación de la conducta de los embajadores (§§ 33-36), y e) argumentación 

acerca de los fundamentos del poderío ateniense (§§ 37-39).

xxxvi

Page 37: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 37/262

INTRODUCCIÓN

En el epílogo de los últimos parágrafos se hace un llamado a 

los oyentes para que propongan modificaciones o agregados 

al proyecto de paz, y los responsabiliza de la decisión final.La argumentación se basa en los ejemplos que Andócides 

recoge de la historia de Atenas. La crítica de los estudiosos 

modernos se ha dirigido sobre todo contra esos ejemplos, señalando la falsedad o tergiversación de los datos. Los 

críticos han exagerado tanto respecto de la ejemplificación histórica como de las cualidades del discurso, en el sentido 

de que es superior, técnicamente hablando, a los demás. No existe, dede mi punto de vista, un desarrollo lineal de las 

capacidades oratorias de Andócides. Cada discurso tiene sus 

propios méritos. Los defectos provienen de los planteamientos esgrimidos por el orador ante la democracia de Atenas, a 

partir de una posición aristocrático-oligárquica. Sería arries

gado, sin embargo, afirmar la inferioridad o superioridad técnica de unos discursos respecto de los otros, pues eso 

dependía de los argumentos que el orador tenía a su disposición, y en este sentido, el A cerca de su p rop i o r egreso  , sin muchos argumentos específicos, desarrolla pi stéi s   elaboradas de modo atractivo, como la relativa al fatalismo de las acciones humanas.

Los fragmentos pertenecieron a tres discursos; la mayoría presenta características comunes a los discursos completos en cuanto a la posición política del autor, aunque sobre los 

aspectos retóricos prácticamente nada se puede decir.

xxxvn

Page 38: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 38/262

4. Tr a s mis ió n  y  e d i c i ó n  d el  t e x t o

Desgraciadamente, los intentos por describir la historia de los textos de los oradores áticos de los siglos V y IV se reducen a menudo a conjeturas. Es posible que Andócides hubiera escrito sus discursos antes de pronunciarlos, como lo 

hacían los oradores profesionales14, y que guardara sus textos originales que, a su muerte, habrían sido conservados 

por sus familiares, quienes preservarían así el recuerdo de su ilustre antepasado. Estos originales pudieron haber sido 

copiados por amigos del orador o por personas interesadas 

en el valor histórico tan relevante de esos textos. De este 

modo, ya en la segunda mitad del s. IV circulaban copias de 

los discursos. Esquines tuvo en su poder al menos la copia  del discurso III, de la que plagió una parte y la adaptó a su 

discurso II15.

14 Por ejemplo, Antifonte tal vez copió, él mismo, sus propios discursos; acerca de Demóstenes se tiene la seguridad de que editó sus 

obras. De los textos de Andócides nada se sabe con certeza. Sobre los  

discursos I y II, G. Kennedy (The A r t o f Persuas i on ,  p. 146) dice: "he 

published them presumably to secure a wider audience for his defense, not  

to advertise himself as a writer of speeches"; F, Blass, en cambio (At t i s che  Berecl .  p. 298), dice que “die Veróffentlichung von Reden seitens der 

Staatsmánner war damals und spater nich in mindesten gewóhnlich, und 

Andokides war Politiker (cf.  PI. V h d r  . 257d)".15 V. Martin-G. Budé (Eschi ne. D i scours,  ‘Tes Belles Lettres", T. I, Paris, 

19272, p. 166 n.) y G. Dalmeyda, en su edición de Andócides, p. x x x i , piensan que el número de copias debió de ser muy reducido, pues consideran que para que Esquines hubiera pronunciado una parte del discurso  

de Andócides, este discurso no debía haber sido muy conocido. Sin embargo, habría sido difícil que el público de la Asamblea se hubiera dado cuenta de que Esquines estaba copiando a Andócides, como tampoco se daba  

cuenta de que lo mismo hacía Aristófanes en l o s Caba l l er o s   y Las N ubes  

con Cratino y Eupolis; pero, aunque el público se hubiera dado cuenta de 

ello, el hecho no afectaba la argum entación de Esquines. Heródoto y

xxxvm

Page 39: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 39/262

INTRODUCCIÓN

Las copias que entonces circulaban contenían probablemente los cuatro discursos conservados bajo su nombre, además del A sus cam ar adas,  el D iscur so Simbuléut i co  y el A cerca de la denunci a,  de los que se conservan algunos 

fragmentos. Todos estos discursos o parte de ellos fueron 

posteriormente catalogados en la Biblioteca de Alejandría 

bajo el cuidado de Calimaco; otras copias probablemente se 

encontraban en manos privadas.En la segunda midad del s. I a. C. Dionisio de Halicarnaso 

y Cecilio de Calacte leyeron y trabajaron con el Corpus  Andoc ideum : el primero cita en dos ocasiones el discurso 

III, que consideraba espurio, y Cecilio, además de haber 

estudiado el estilo del orador, probablemente incluyó a Andócides en el “Canon de los diez oradores”16. Harpocra- ción, de finales del s. I o principios del s. II d. C., utilizó 

copias de los discursos de Andócides para elaborar su Léxi co  sobre los d i ez orador es.  Póllux, del mismo s. II, conservó el frag. '7 del orador. Tal vez Plutarco conservaba copias de los 

discursos en cuestión, entre las que se encontraba el A sus  camaradas   que después se perdió. Hermógenes había leído los discursos y no tenía un buen juicio del estilo de Andócides. Clemente de Alejandría, en los s. II y III, copió una 

parte del inicio del discurso I de Andócides (cf.  And. I 1). En el s. III un escoliasta, al comentar una obra perdida de Aristófanes, cita dos pasajes de Andócides (I 110 y 116) sobre la  

pena que, según las leyes atenienses del s. Y, debería darse 

al que colocara una rama de suplicante en el Eleusinio. Esta

Tucídides copiaban a autores antiguos sin citarlos (cf.  Ziegler, "Plagiat", enKP,  Bd. 4, col. 879 ) y esto no desm erecía sus obras.

16 En Cecilio se encuentra la primera mención de los oradores del

canon, por lo se ha pensado que él sea el creador de la lista. Sin embargo,

no es seguro que el canon de Cecilio haya correspondido al canon que  

ahora es tradicional.

XXXIX

Page 40: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 40/262

INTRODUCCIÓN

cita aparece en el único papiro que se conserva de la obra  de Andócides.

También se conservan referencias a la obra del orador en 

los escolios de textos antiguos, principalmente de Aristófanes. El sofista Teón escribió, según lo reporta el léxico de Suidas (5. v.),  un comentario a la obra de Andócides, hoy 

perdido. Posteriormente, los sabios bizantinos reunieron el material disperso de los oradores, en el que se basaron para 

elaborar sus léxicos. Muchos de ellos leyeron a Andócides, 

como el lexicógrafo Focio, en el s. IX, quien copió parte de la vida del orador del texto del Ps.-Plutarco y conservó una  

alusión al D i scurso del i berat i vo   de Andócides en su Lexicon. El lexicógrafo del Suidas, del s. X, además de haber trasmitido los fragmentos 4 y 6 del orador, dejó algunas referencias lexicales a los discursos de Andócides. J. Tzetzes conservó la 

tradición del robo del gorgone ion   de Atenea por Andócides, 

como un ejemplo de impiedad.Puede suponerse que hacia el siglo XII existían varios 

manuscritos de los discursos de Andócides junto con los de 

otros oradores. De uno de ellos deriva el más antiguo ejemplar conservado, el Cr i ppsi anus o Bur nei anus   95 (A), aproximadamente del año 132517, hoy en el British Museum. En 

sus 170 folios contiene a los oradores Andócides, Iseo, Dinarco, Antifonte y Licurgo, además de Gorgias (Helena   y 

Palamedes ), Alcidamante Cutises'),  Lesbonacte y Herodes. El manuscrito presenta una serie de correcciones hechas por el propio escriba al comparar su copia con el arquetipo18. Este

17 La datación, sin embargo, presenta problemas (cf.  N. Wilson, "Some 

paleographical notes”, p. 202). Lo que sí parece seguro es que el amanuense pertenecía a la cancillería de Constantinopla.18 Generalmente los editores consideran, basándose en el color de la 

tinta, que las correcciones se deben a dos personas distintas. Unas habrían  

sido hechas por el escriba mismo, quien revisó su copia y corrigió sus errores a partir del original (conocidas como correcciones de primera mano,

XL

Page 41: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 41/262

INTRODUCCIÓN

ejemplar con sus correcciones casi no presenta problemas 

de lecturas y puede suponerse que se apega bastante al original.

 J. Láscaris encontró el manuscrito “A” en la biblioteca del Vatopedion, en el Monte Athos, durante un viaje a Grecia en 

1491. Copió ese manuscrito y llevó la copia (Laur.  4. 11 = 

“B”) a Lorenzo de Médicis. Poco después, ya en Florencia, Aristóbulo Apostolidis hizo una copia de “B” (M arc. gr .  VIII. 6 = “L”), de la que, a su vez, Marcos Musuro hizo otra (el 

Londinensi s BM Bur nei anus   96 = “M”). Las dos copias, “L” y “M”, eran propiedad de Musuro. En el s. XVI se hizo una 

copia más de “M” (Vrat is laviensis   = “Z”)19. Estos cuatro manuscritos (“B”, “L”, “M” y “Z”), introducen correcciones sencillas y obviamente no son mejores qvie el original. Esta 

familia de manuscritos es la más importante para la edición 

de los oradores llamados “menores”.

Se conserva, además, otro manuscrito independiente de “A”, elAmbros ianus  D 42 sup. = “Q”, del s. XIV, dividido en dos partes: la primera contiene escritos de autores diversos; la segunda presenta los discursos 3-4 de Andócides y 1-2 de Iseo20. Mucho se ha discutido sobre las diferencias entre “Q”y “A”; en general, se llega a las dos conclusiones siguientes:

que en los aparatos críticos aparecen con las siglas A1 o A corr.). Supuestamente otras correcciones fueron hechas después por un revisor a partir de 

sus propias conjeturas y/o trabajando con otro ejemplar. MacDowell, por 

su parte, ha hecho un análisis minucioso de las correccion es y ha llegado a 

la interesante conclusión, no desmentida hasta ahora, de que todas las 

correcciones se debían ai copista original, quien las había elaborado al comparar su copia con el arquetipo (A n d o k i d e s   , pp. 24-26).

'9 Sobre esta familia de manuscritos cf.  W. Wyse, The Speeches o f  

Isaeus,  pp. ii-iii; C. Conomis, Lycu rg i Ora t i o i n Leoc ra t em ,  pp. vi-viii; Sosower, “Marcus Musurus", p. 377-392; Keaney, ‘John Lascaris”, pp. 93-95 y Bravo, "Marcos Musuro", p. 29,

2(1 Sobre el contenido del manuscrito cf.  Albini, A ncloch le. D e P a ce  , p.28.

XLI

Page 42: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 42/262

INTRODUCCIÓN

1. Ambos manuscritos se remontan a un mismo arquetipo. Esta procedencia se deduce por el hecho de que tanto 

“A” como “Q" presentan el mismo orden: And. 3-4, Iseo 1-2.

2. Hay frecuentes divergencias entre estos manuscritos: “A” sería una copia bastante fiel del arquetipo; el copista de 

“Q”, al contrario, habría introducido frecuentes cambios, en 

particular, en cuanto al orden y a la omisión de palabras21.El manuscrito “A” deriva directamente del arquetipo y se 

apega más a la tradición y, por ello, es preferible a “Q”, que deriva del arquetipo de manera indirecta.

A partir de una revisión minuciosa de las lecturas problemáticas del manuscrito “A” se puede afirmar que las 

lecturas erróneas no son abundantes y que, con la corrección de éstas, los textos resultantes se pueden considerar 

bastante fieles a los discursos originales de Andócides22.

21 Según el análisis de Albini (A ndoc i de. D e P ace,  pp. 30-31) sobre el discurso III, “Q” presenta veintiséis veces un orden de palabras diferente al de “A ”; éste, en comparación con "Q",  omite palabras en quince ocasiones  

y "Q", en comparación con "A” omite palabras treinta y siete veces (además  

de la ausencia del título en "Q”). Un atento análisis permite observar que, en la gran mayoría de los casos, las lecturas de “A” son preferibles a las de 

“Q”.22 En muchos casos los editores modernos caen en el error de corregir  

los usos lingüísticos propios del estilo de Andócides, al querer adecuar las 

supuestas anomalías a los usos de la oratoria o del dialecto ático.

XLH

Page 43: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 43/262

5. Ref er en c ia s   bibl io g r á f ic a s

a) Edi ci ones y crít i ca del t ext o 

La edi t io pr i nceps   de los discursos del orador es la Aldina de 151323, pero desgraciadamente se basa en el códice Ma r cianus   o en su copia y, aunque contiene muchas y buenas correcciones, también presenta frecuentes errores tipográficos. Los discursos de Andócides se publicaron posterior

mente en las grandes ediciones de los oradores. En 1575 fueron publicados por H. STEPHANUS (Oratorum veterum  orat iones,  vol. II, Genevae), quien, además de introducir 

abundantes y a veces buenas conjeturas, trató de corregir los 

errores de imprenta de la Aldina (lo que no logró del todo);  su paginación se ha hecho tradicional. A. MINIATUS BONO

NIENSIS reprodujo en 1619 la edición estefaniana con traducción latina (O rat orum Graeci ae praest ant i ssimorum A n t i phont i s, A ndoci di s et I saei O rat i ones XXX ,  Hanoviae). J. J. REISKE logró una preciosa edición de los oradores, la “última de las ediciones humanísticas”, trabajando con otros manuscritos diferentes de los utilizados hasta entonces (Orato 

rum Graecorum... monumenta ingeni i ,  12 vols., Lipsiae, 

1770-1775; Andócides en el vol. IV, 1771). Sin embargo, fue I. BEKKER (Orat ores A t t i ci , 4   vols., Oxonii, 1822-3, reeditada en 

cinco volúmenes, Berolini, 1823-1824; Andócides en el vol. I) quien por primera vez utilizó los principales manuscritos de 

la familia “A” y “B” (con la adición de “Q”), considerando

23 Aldo Manucio publicó en Venecia en 3 volúmenes los siguientes autores: Esquines, Lisias, Alcidamante, Antístenes, Demades, Andócides, Iseo, Dinarco, Antifonte, Licurgo, Gorgias, Lesbonacte, Herodes (O ra t i ones  h or um rh et o r um : A esch i nes, Lys iae, A lc idam an t i s ...). El orden de los oradores desde Andócides a Herodes es, salvo una variante, el mismo de los  

manuscritos de la tradición A-Z.

ΧΙ.ΠΤ

Page 44: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 44/262

INTRODUCCIÓN

que “A” era el más antiguo, aunque creía que “B”, “L”, “M” y 

“Z” eran independientes de “A”, por lo que les daba un papel importante en la reconstrucción del texto. En 1828, G. S. 

DOBSON editó de nueva cuenta a los oradores en 16 vols. (O rat ores At t i ci et quos si c v ocant sofist ae. O perae et st udi o, 

London; Andócides en el vol. I), apegándose al texto de Bekker; Dobson demostró que “L” deriva de “B”, “M” de “L”, “Z”de “M” y “B” mismo depende de “A”24. Andócides apareció 

en otras ediciones generales de los oradores como la de G. 

GTH. FREYTAG (O rat orum et rh et orum Graecorum, qui bus  st at uae hono ri s caussa posi t ae fu erunt , decas edi t a,  Lipsiae, 1772); H. W. TAYLOR (Aeschinis opera omnia... Andocidis  ora t i ones I V cum adnot. J. J. Reiskii..., 2 vols., Lipsiae, 1771, 1808); U. MÜLLER (Orat ores At t i ci,  vol. I, Paris, 1847); G. BAITER & H. SAUPPE (Orat ores At t ici ,  vol. I, Zurich, 1839 = 

Turicenses  o Turr . ) ;   R. C. JEBB (Sel ect i ons f r om t he At t i c or a 

tors Antiphon, Andocides... ,  London, Macmillan & Co., 18801, 18882); SENECA (Oratorum et rhetorum Graecorum  f r agm ent a nu per reper t a ,  coll. K. JANDER, REA   (1914), 240);E. E. GENNER (Sel ect i ons f r om t he At t i c orat ors,  Oxford, Clarendon Press, 1928), etc.

Existe, además, una buena cantidad de ediciones, traducciones y comentarios particulares de los discursos de Andócides:C. SCHILLER, Andoci d i s orat i ones quat t uor ,  Lipsiae, 1835.F. BLASS, Andocidis orat iones,  Stuttgart, Teubner, 1871x, 

19063, 19134’ corr. C. FUHR (ed. stereotypa, 1966).A. G. BEKKER, A ndok i des t i berset zt u nd er l aut er t ,  Qued- 

linburg und Leipzig, 1880.

24 (J.  Th. Thalheim, N eue Jah rb . f . Ph i l .  1877, p. 673-9; Buermann, "ZTextkritik des Isaios".

XLIV

Page 45: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 45/262

INTRODUCCIÓN

 W. J. HICKIE, Andoci des de M yst eri i s,  edited with critical and explanatory notes, London, Macmillan & Co., 1885.

 W. J. A. FRENZEL, De Andocidis de Pace Oratione,  Dis

sertatio, etc. Regimonte Pr., 1866. J. H. LIPSIUS,Andoci di s orat i ones,  Leipzig, 1888.Fl or i l egi um Graecum in usum pr i m i gym nasi orum ordi n is  

col l ect um a phi l ol ogi s afr ani s,  15 fase. Lipsiae, Teubner, 1889-1907 (Andócides en Fase. IV, 1889).

E. C. MARCHANT, Andocides de mysteri is and de reditu, 

London, 1889.G. DALMEYDA, A ndoci de: D i scours,  Paris, “Les Belles Lettres”, 1930.

A. D. J. MAKKINK, A ndok i des’ Erst e Rede,  Amsterdam, 1932.K. J. MAIDMENT, M i nor At t i c orators I : A nt i phon, A ndoci des, 

Cambridge Mass. and London, Loeb, 1941.K. Th. ARAPOPOULOS, Περ'ι τών μυστηρίων, texto, com. y trad, 

en griego moderno, Atenas, 1961.U. ALBINI, Andoci de. De Redi t u,  introd. y com., Firenze, Le 

Monnier, 1961 (Testi greci et lat. ed. dagli 1st. di Filol. class, e di Storia ant. dell’Univ. di Firenze).

D. M. MACDOWELL, A ndok i des: On the M ysteri es,  ed. with 

introd., comm. & append., Oxford, Clarendon Press, 

1962.U. ALBINI, Andocide'. De Pace,  introd. y com., Firenze, Le 

Monnier, 1964 (Testi greci et lat. ed. dagli 1st. di Filol. class, e di Storia ant. dell’Univ. di Firenze)..

G. ANGELINO, L ’orazi one sui mi st er i ,  Torino, Soc. Ed. Int., 1964.

M. CAFFERATA, Cont ro A l ci b iade,  Firenze, Le Monnier, 1970. J. LENS, Andócides: Sobre los misterios,  Universidad de Gra

nada, Facultad de Filosofía y Letras, Departamento de Filología Griega, 1983 (Serie de Traducciones de Clásicos

Griegos Núm. 1).

XLV

Page 46: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 46/262

INTRODUCCIÓN

A. R. SODANO, Andoci de. I mi st er i ,  Napoli, Loffredo Ed., 1989 (reproduce el texto de MacDowell).

La única traducción completa al español es la de: J. REDONDO SANCHEZ, Ant i font e. A ndóci des, D i scursos y f r a g 

mentos,  Madrid, Gredos, 1991 (Biblioteca Clásica Gredos, 154).

En cuanto al índice, el único a disposición es el de:L. L. FORMAN, Index Andocideus, Lycurgeus, Dinarcheus, 

Oxonii, 1897.

Sobre la crítica del texto son importantes los siguientes: ALBINI U., “Andocide I, 27”, M ai a 9   (1957), 154-156.------, “Andocidea”, SIFC 42   (1970), 259-61.------, “In (And.) IV, 5”, Ma i a    13 (1961), 284-85.------, “Postille ad (Andocide) IV, Contro Alcibiade”, ÉClás.

26 (1984), 305-309.BODIN L., “Andocide III 7”, Bul l , des humani st es fr angai s 4  

(1895), 5 (con notas de A. Croiset en pp. 56 y 58).EMPERIUS Ad., “Adversaria ad oratores Atticos”, Ο Ρ Η , 

Gottingae (1847), 312-318.FROHBERGER H., “Adnotationes ad oratores Atticos (Lysias, 

Lycurgus, Andocides, Isaeus, Antiphon, Aeschines,Demosthenes)”, Phi lo logus   29 (1870), 621-635.FUHR Κ., A dni madv ersio nes in orat ores At t i cos,  Diss. Inaug., 

Bonn, 1877.GERNET L., reseña a Dalmeyda, Andoci des. D i scours, RPh   57 

(1931), 367-372.HIRSCHIG G. A., “Emendationes in oratoribus Atticis 

(Andocides, Isaeus, Dinarchus, Lycurgus, Demosthenes)”, Phi lo logus  5 (1850), 318-344.

XLVI

Page 47: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 47/262

INTRODUCCIÓN

MEIER Μ. Η. E., Comment at . I-V, D e Andoci di s qu ae vul go  

fer t u r cont ra A l ci b iadem ora t i one,  Ind. lect., Univ. Ha- lens, 1836-38 (= Opuse, acad.  I, 1861, pp. 74-343).

------, Comment at . VI part . I. II , D e A ndoci di s qu ae vulgo fer t u r cont ra A l ci b iadem ora t i one,  Ind. lect., Univ. Ha- lens, 1841 et 1842/43 (= Opuse, acad.  II, 1863, 1-29).

------, Comment at . VI part . Π Ι-XU, De A ndoci di s quae vul go f er t u r cont ra A l ci bi adem orat i one si ve de l exici s rhet o 

ricis,  Ind. lect., Univ. Halens, 1843 (= Opuse, acad.  II, 1863, 30-146).

------, Commentat . VI part . XII I , D e A ndoci di s quae vul go f er t u r cont ra A l ci bi adem orat i one si ve de lexi ci s decem  orat orum et de aet at e H arpocrat i oni s,  Ind. lect., Univ. Halens, 1843/44 (= Opus acad.  II, 1863, 147-170).

MÜLLER GRAUPA E., “Προς την σελήνην (Andoc. Myst. 38)”, PhW(l95T>,  365-368.

NABER S. A., “Adnotationes criticae ad Andocidis orationes”, M n   33 (1905), 269-292.

RAMÍREZ VIDAL G., “De nuevo sobre Andócides II, 26 y I, 106”, N oua tel l us   5 (1987), 115-125.

----- , “Nota a Andócides 1, 12”, N oua t el lus   3 (1985), 39-47.RICHARDS H., “Notes on the Attic Orators”, CR   20 (1906), 292.SAUPPE H., Symbol ae ad em endan do s orat ores At t i cos,  Ind. 

lect., Gottingae, 1873. WESTERMANN A., De loc is al iquot oratorum At t icorum  

interpolat, corruptis,  Progr. acad., Lipsiae, 1859.

b) Obras mencionadas en la i nt roducci ón y en las notas 

ALBINI U., “Per un profilo di Andocide”, Ma i a    8 (1956), 163- 68 .

----- , “Rassegna di studi andocidei”, AeR   3 (1958), 1-20.

XLVD

Page 48: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 48/262

INTRODUCCIÓN

ACCAME S., L ’i mperi al i smo at eni ese al l ’i n i z io del secol o i v a. C. e l a cri si del l a po l i s,  Napoli, Librería Scientifica Edi- trice, 1966.

AURENCHE O., Les groupes d ’A l ci bi ade, de Leogoras et de  Teucros,  Paris, “Les Belles Lettres”, 1974.

BATEMAN J. J., “Albini, Andocide, de Pace", Gnomon   37 

(1965), 658.BLASS F., D ie at t i sche Beredsam k ei t ,  3 vols., Leipzig, 18682, 

1887-98 (erste Abth. Von Gorgi as bi s zu Lysias,  18682, 1887, 

sobre And. pp. 280-339)· BLUMENTHAL H., “Meletus the accuser of Andocides and 

Meletus the accuser of Socrates: one man or two?”, Phi lo logus   117 (1973), 167-178.

BOEGEHOLD A. L., “Andokides and the Decree of Patro- kleides”, His tor ia   39 (1990), 148-150.

BRAVO A., “Marcos Musuro y el aristotelismo. A propósito 

del scorialensis  II 6 (203)”, EClás  26 (1985), 291-297.BUERMANN H., “Zur Textkritik des Isaios”, en “Hand- 

schriftliches zu den kleineren attischen Redner”, RhM   40 

(1885), 387-396.BURN A. R., “A Biographical Source on Phaiax and Alki- 

biades? (Andokides IV and Plutarch’s Alk ib iadesY, CQ   4 

(1954), 138-142.CALABI L. I„ “Aristide il Giusto”, RI L  94 (I960), 43-67.CANFORA L,, St ori a del l a l et t er at ur a greca,  Roma-Bari, Later- 

za, 1986, nueva ed. ampliada, 1989.CARCOPINO J., L ’ost racisme at héni en,  Paris, Alcan, 19352.CARTER L. B., The Q ui et A t heni an,  Oxford, Clarendon Press,

1986.

CATAUDELLA M., “Su Ps. Lysias VI (Cont ro A ndoci de ). Cronología e interpretazione”, AHAM   20 (1977-1979), 44-56.

CAVAIGNAC E., "A propos de la Bataille du torrent de Né- mée”, REA   27 (1925), pp. 273-278.

XLvm

Page 49: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 49/262

INTRODUCCIÓN

CLOCHÉ P., “Note sur la politique athénienne au debut du 

ivC s.”, REG   42 (1941), 16-30.

CONOMIS C., Lycurgi Orati o in Leocrat em,  Leipzig, 1970.CORTÉS GABAUDÁN F., Fórm ul as ret ór i cas de la orat or i a j u  

di cial át i ca,  Salamanca, Ediciones Universidad de Salamanca, 1986 (Theses et Studia Philologica Salmanticensia XXIII).

DAVIES  J. Κ., A t heni an P ropert i ed Fam i l i es 600-300 B. C., Oxford, 1971 (= APF).

------, Weal t h and t he Pow er o f Wealt h i n Cl assi cal A t hens,N. Y., 1981.

DENNISTON J. D., The Greek Par t i cl es,  Oxford, Univ. Press, 1954, 19662.

DROYSEN L, De Demophant i Patroc l id is Tisameni popu li sci t is quae insert a sun t Andoci di s orat i oni   περί μυστη

ρίων, Diss. inaug., Berlin, Calvary u. Co., 1873.FERABOLI S., “Ancora sulla IV orazione del Corpus  

A ndoci deum " , M aia  26 (1974), 245-246.------, “Lingua e stile della orazione Cont ro A l ci bi ade" , SI FC 

44 (1972), 5-37.FURLEY W. D., “Andokides IV (‘Against Alkibiades’): Fact or 

Fiction”, Hermes   117 (1989), 138-156.FUSTEL DECOULANGES, La ci udad ant i gua,  México, Porrúa, 1971 (París, 1864).

GERNET L., A nt ropol ogía de la Greci a A nt i gua,  Madrid, Taurus, 1980.

------, “Notes sur Andocide”, RPh  57 (1931), 308-326.GLOTZ G., La ci udad gr i ega,  México, UTEHA, 1956.

GOMME A. W., ANDREWES A. and DOVER K. J., Histor ical  Comment ary on Thucydi des,  V vols. Oxford, Clarendon 

Press, 1945-1981.

XLIX

Page 50: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 50/262

INTRODUCCIÓN

HAMILTON Ch. D., Spar t a’s Bi t t er Vict ories. Poli t i cs and D i plomacy in the Cor in t ian War,  Ithaca and London, 

Cornell University Press, 1979.HAMMOND N. G. L. and SCULLARD Η. H. S., The Oxford  

Classi cal D i ct i onary ,  2a. ed., Oxford, Clarendon Press, 1970 (= OCD).

HANSEN Μ. H., Eisangel i a. The Soverei gni t y o f t he Peop l e’s  Court i n A t hens i n t he Pour t Cent ury B. C. a nd t he I mpea 

chm ent o f General s and Pol i t i ci ans,  Odense, U. P., 1975.HATZFELD J., A l ci bi ade. Ét ude su r l ’hi st oi re d ’A t hénes a l a f i n  

du ve si ecl e,  Paris, PUF, 1955.KEANEY  J. J., “John Lascaris and Harpocration”, GRBS   23 

(1982), 377-92.KENNEDY G., The A r t o f Persuasi on i n A nci ent Greece, 

Princeton N. J., Princeton Univ. Press, 1963.

KIRCHNER J., Prosopographia At t ica  , 2 vols., Berlin, de Gruyter, 1901-1903 (= PA).

KYLE D. G., At hlet i cs in A ncient A t hens,  Leiden, E. J. Brill, 1987 (Suppl. M nemosyne   95).

LÓPEZ EIRE A., “El orador Andócides”, SPHS   5 (1981), 233- 253.

-----

 , “Estilo y vida del orador Andócides”, Favent ia   3(1981), 59-81.MACDOWELL D. M., “Gorgias, Alcidamas and the Cripps and 

Palatine Manuscripts”, CQ   55 (1961), 113-24.MADDOLI G., Crono l ogía e st ori a: st udi com pa rat i 

sul l 'A t henaion Pol i t eia di A r i st ot el e,  Perugia, Pubbl. 1st. Storia, Fac. Lett, e Fil., 1975.

MARR T. L., “Andokides’ part in the Mysteries and Hermae affairs 415 B. C.\ CQ   21 (1971), 226-328.

MEIGGS R., The A t heni an Empi r e,  Oxford, Clarendon Press, 1971.

L

Page 51: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 51/262

INTRODUCCIÓN

MISSIOU A., The Subversi v e O ratory o f A nd ok i des,  Cambridge, University Press, 1992.

MOMIGLIANO A., Terzo contr ibuto al ia stor ia degl i studi  

cl asi ci e del mondo ant i co,  I, Roma, Ed. di storia e let- teratura, 1966.

MORETTI L., Ol impioni ka i . I v inci t or i negl i ant i ch i agoni  

o l imp ic i ,  Roma, Accademia Nazionale dei Lincei, 1957 

(Memorie della Classe di Scienze morali e storiche, 8).MYLONAS G., El eusi s and t he Eleusi ni an M yst eri es,  Prin

ceton, U.P., 1961.NATALICCHIO A., “Sulla cosiddetta revisione legislativa in 

Atene alia fine del V secolo”, QS   32 (1990), 61-90.PECORELLA L. CH., Et er i e e gruppi pol i t i ci nel l 'At ene del I V  

sec. A. C.,  Firenze, Leo S. Olschi ed., 1971.PICCIRILLI L., Temistocle, Aristide, Cimone, Tucidide di  

M elesia f r a po l i t i ca e pr opa gand a,  Genova, II Melangolo,

1987.PIÉRART M., “Les Εύθύνοι athéniens”, ACI   40 (1971), 526-573PLATIS e. N ., L o s  acusadores de Sócrat es   (en griego), Atenas, 

1980.RAMÍREZ VIDAL G., “Sobre la fecha del discurso II de 

Andócides”, Noua t el lus   6 (1988), pp. 107-123.

------, Andóci des. Un ol i garca en la A t enas democrát i ca,México, UNAM (en prensa).------, “Ancora sulla data áeWA t henai on pol i t ei a·.  l’Anonimo

e Andocide” en L 'Athenaion politeia dello pseudo-Seno-  f o n t e   , actas del congreso “Incontri perugini di storia della 

storiografia antica e del mondo antico VIH”, Acquasparta, mayo, 1993 (en prensa).

RAUBITSCHEK A. Ε., “The Case against Alcibiades (Andocides IV)”, TAPhA   79 (1948), 191-210.

----- , “Zur attischen Genealogie”, RhM  93 (1955), 258-262.

LI

Page 52: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 52/262

INTRODUCCIÓN

RHODE E., Psique. La idea del alm a y la i nmort al i dad ent re  

l os gri egos,  México, FCE, 1943.RHODES P. J., A Comment ary on t he Ar i sto t el i an A t henai on  

Pol i te ia ,  Oxford, Clarendon Press, 1981 (= CAP ).SALMON J. B., Wealt hy Corint h. A H i st ory o f t he Cit y to 33 8 

B. C.,  Oxford, U.P., 1984.SEALEY R., “Callistratos of Aphidna and his Contemporaries”, 

His tor ia   5 (1956), 178-203.SOMMERSTAIN, A. H., “Phrynichos the dancer”, Phoen ix   41 

(1987), 189-190.SOSOWER M. L., “Marcus Musurus and a Codex of Lysias”, 

GRBS  23 (1982), 377-92.STANLEY PH., “The Family connections of Alkibiades and 

Axiocos”, GRBS   27 (1986), 173-181.STRAUSS B. S., Athens after the Peloponesian War: Class, 

Fact i on and Pol i cy 403- 386 B. C.,  Ithaca, N. Y., Cornell U. 

P., 1986.TREVES p .,  “Note sulla guerra corinzia”, RFIC   15 (1939), 113- 

140; 279-283. WILAMOWITZ, “Friedensverhandlungen 392 und 391”, PAW  

(1921), 735-8. WYSE W., The Speeches o f I saeus,  Cambridge, U.P., 1904.ZEIGLER Κ., SONTHEIMER  W. & GÁRTHER H. (hrsg.), D er  

K l ei ne Pauly, Lexi k on der A nt i k e,  auf der Grundlage von 

PAULY’S Realencyclopadie der classischen Altertumswis-  senschaft,  5 vols., Stuttgart, Deutscher Taschenbuch Ver- lag, 1964-1975 (= KP).

LU

Page 53: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 53/262

6. LA PRESENTE EDICIÓN

En vez de reproducir el texto de alguna de las excelentes 

ediciones que hay en circulación, me he permitido editarlo 

nuevamente, y esto requiere de una explicación. En principio, debo indicar que se trata de una edición modesta, sin 

más pretensiones que la de servir como instrumento de estudio a los helenistas latinoamericanos, quienes difícilmente 

cuentan con las ediciones europeas. Por esto hago el señalamiento de que no he tenido a la vista los manuscritos de 

los discursos, lo que sin embargo era innecesario, si se toma 

en cuenta que ya los especialistas han hecho meticulosas 

revisiones de los códices registradas por los editores modernos. En cambio, he utilizado las ediciones publicadas en 

este siglo: las de Blass-Fuhr, Dalmeyda y Maidment, para los discursos completos; además, para el discurso I, me han 

sido muy útiles la de Makkinlc y, sobre todo, la de MacDowell (la de Sodano es una reproducción de ésta); para el segundo y tercer discursos, he revisado las ediciones respectivas de Albini; para el cuarto discurso tomé en cuenta 

también la de Cafferata, pero en realidad ésta reproduce la 

edición de Dalmeyda.Me he permitido incluir un aparato crítico con la finali

dad básica de registrar las lecturas de las ediciones señaladas, de modo que el lector pueda tener a la vista no una, sino todas las interpretaciones de los editores de este siglo.Pero no he querido abultar el aparato crítico, por lo que lo

he reducido con diversos recursos. Al inicio de cada nota aparece la lectura que yo adopto. En general, cuando se

registra una lectura que difiere de la de los manuscritos, se 

incluye el apellido del primero que la propuso y luego se

un

Page 54: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 54/262

INTRODUCCIÓN

Me doy cuenta de las deficiencias en que he podido incurrir, en particular por la desigualdad del texto de los 

diversos discursos, pero preferí correr los riesgos que una 

edición como ésta implica con el fin de actualizar el texto con los últimos aportes, en particular de MacDowell y de Albini.

LIV

Page 55: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 55/262

SIGLAS

A = Cripps ianus  o Bu rne i anus  95, siglo XIV.

Q = Ambros ianus   D 42   sup., siglo XIV.B = Lauren t ianus   IV. 11, siglo XV.L = M arci anus,  append, class. VIII. 6, siglo XV.M = Bu rne i anus  96, siglo XV.Z = Vratislaviensis,  siglo XVI.

apogr. (apógrafo) = L M Z, copias derivadas de B.

LV

Page 56: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 56/262

DISCURSOS 

TEXTOS GRIEGO Y ESPAÑOL

Page 57: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 57/262

ANDÓCIDES

IV

ΚΑΤΑ ΑΛΚΙΒΙΑΔΟΥ

 Ύπόθεσις

’Ανδοκίδης Άλκιβιάδου κατηγορεί τοΰ Κλεινίου ώς καί τά τής 

πόλεως και τά τών συμμάχων διαφθείραντος κα'ι κατά τον ίδιον βίον πλεΐστα ήμαρτηκότος· τοΰ δέ δήμου βουλευομένου καί αύτόν έξοστρακίσαι τον Άνδοκίδην πρώτον παραγράφεται, λέγων ήδη άπολελογησθαι καί ανεύθυνος είναι. Είρήκαμεν γάρ πολλάκις, οτι δει τον τοΐς αύτοΐς έγκλήμασι δοκοΰντα ένέχεσθαι πρώτον εαυτόν έλευθεροΰν, είτα διαβάλλειν. Τήν δέ στάσιν οί μέν φασιν όρικην είναι, οί δέ πραγματικήν. Ήκριβωμένως δέ ή στάσις κατά μέν τήν άρχήν μετάληψίς έστι (παραγράφεται γάρ), έν δέ τοΐς ύστέροις πραγματική· δίκαιον γάρ φησι καί συμφέρον έξοστρακισθήναι ’Αλκιβιάδην.

1 Ούκ έν τώ παρόντι μόνον γιγνώσκω τών πολιτικών πραγμάτων ώς 

σφαλερόν έστιν απτεσθαι, άλλα καί πρότερον χαλεπόν ήγούμην, 

πρίν τών κοινών έπιμελεΐσθαί τίνος. Πολίτου δέ άγαθοΰ νομίζω 

προκινδυνεύειν έθέλειν τοΰ πλήθους, καί μή καταδείσαντα τάς 

εχθρας τάς ιδίας υπέρ τών δημοσίων έ'χειν ησυχίαν · διά μέν γάρ 

τούς τών ιδίων έπιμελουμένους ούδέν αί πόλεις μείζους καθ

ίστανται, διά δέ τούς τών κοινών μεγάλαι καί έλεύθεραι γίγνονται.

2 ΤΩν τών αγαθών εις έγώ βουληθείς έξετάζεσθαι μεγίστοις

IV5 Είρήκαμεν Reiske, edd. :Εί'ρηκεμέν ||8 Ήκριβωμένως codd. (cf. Dal.) : -μένη Bl.-F. ΙΙ21 τών αγαθών codd., Alb. : del. Valckenaer, Bl.-F., seel. cett.

1

Page 58: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 58/262

IVCONTRA ALCIBIADES

Argumento

Andócides acusa a Alcibiades, el hijo de Clinias, de echar a perder los asuntos de la ciudad y de los aliados, y de cometer muchísimas 

faltas en su vida privada. En la asamblea en que se estaba decidiendo enviar al ostracismo al propio Andócides, éste presenta primero un recurso por acción ilegal, argumentando que ya antes se había defendido y no estaba sujeto a rendición de cuentas. En efecto, hemos dicho a menudo que quien es considerado culpable por los mismos cargos, lo primero que debe hacer es liberarse de ellos y después atacar. En cuanto al estado de causa, unos dicen que es de 

definición, otros que es pragmático. Para ser exactos, al inicio el estado de causa es de impugnación (pues se argumenta que la acción es ilegal), pero después es pragmático, pues el orador dice que es justo y conveniente que Alcibiades sea condenado al ostracismo.

1 No sólo ahora me doy cuenta de qué peligroso resulta dedicarse a los asuntos políticos, sino que ya con anterioridad creía que era difícil, antes de ocuparme de cualquier 

asunto público. Sin embargo, considero que es propio del buen ciudadano afrontar el peligro voluntariamente en bien de la mayoría y no permanecer indiferente ante el interés 

público por miedo a hacerse de enemistades personales. En 

efecto, en nada engrandecen a las ciudades quienes se dedi-can a sus propios asuntos, pero sí las hacen prósperas y libres quienes se ocupan de los públicos. 2 Yo mismo, por 

el deseo de ser reconocido como vino de estos ciudadanos

1

Page 59: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 59/262

ANDÓCIDES

περιπέπτωκα κινδύνοις, προθύμων μέν καν αγαθών άνδρών ύμών 

τυγχάνων, δν’ οπερ σφζομαι, πλείστοις δέ καί δεινοτάτοις έχθροΐς 

χρώμενος, ύφ’ ών δναβάλλομαν. Ό μέν ούν άγων ό παρών ού στεφα- νηφόρος, άλλ’ εϊ χρή μηδέν άδικήσαντα τήν πόλιν δέκα έτη φεύ- 

γειν · οί δ’ άνταγωννζόμενον περί τών άθλων τούτων έσμέν έγώ καί 

’Αλκιβιάδης καί Νικίας, ών άναγκαΐον ενα τη συμφορά περιπεσεΐν.

3 "Αξιόν δέ μέμψασθαι τον θέντα τον νόμον, δς έναντία τώ 

δρκω τοΰ δήμου καί της βουλής ένομοθέτησεν · έκεΐ μέν γάρ δμνυτε 

μηδένα μήτε έξελάν μήτε δήσενν μήτε άποκτενεΐν άκρντον, έν δέ 

τώδε τω καιρψ ούτε κατηγορίας γενομένης ούτε απολογίας άπο- 

δοθείσης ούτε διαψηφισαμένων κρύβδην τον όστρακισθέντα 

τοσοΰτον χρόνον δει. στερηθηναι της πόλεως. 4 Είτα έν τοΐς 

τονούτονς οί τούς εταίρους καί συνωμότας κεκτημένοι πλέον 

φέρονται τών άλλων· ού γάρ ώσπερ έν τοΐς δικαστηρίονς οί λα- χόντες κρίνουσιν, άλλά τούτου τοΰ πράγματος άπασνν Άθηναίοις 

μέτεστι. Προς δέ τούτοις τω μέν έλλείπειν τώ δ’ ύπερβάλλειν ό νόμος 

μοι δοκεΐ· τών μέν γάρ ίδιων αδικημάτων μεγάλην τιμωρίαν ταύτην 

νομίζω, τών δέ δημοσίων μικράν καί ούδενός αξίαν ήγοΰμαν 

ζημίαν, έξον κολάζειν χρήμασι καί δεσμώ καί θανάτφ. 5 Έ τι δ’ εν 

τις διά τοΰτο μεθίσταται δτι πολίτης έστίν, ούτος ούδ’ άπελθών ένθένδε παύσεται, άλλά δπου αν οικη, ταύτην την πόλιν διαφθερεΐ, 

καί τη δε ούδέν ήττον έπιβουλεύσει, άλλά καί μάλλον δικαιότερον ή 

πριν έκβληθηναι, Οίμαν δέ καί τούς φίλους ύμών έν ταύτη μάλιστα 

τη ημέρα λυπεΐσθαι καί τούς έχθρούς ήδεσθαι, συνειδότας ώς άν

3 ̂μήτ ’ έξελαν corr. Bl.-F. ||άποκτενεΐν Stephanus, edd. : άποκτείνειν ||5οΰτε del. Schleiermacher, Bl-F., seel. cett. ||42 oi πολλούς Roehl, Dal. II52 πολίτης codd. : πονηρός πολίτης Emperius, edd. ||’’διαφθερεΐ Aldus, edd. : διαφθείρη A : διαφθείρει Q ||4μάλλον δικαιότερον codd., Alb. : μάλλον καί δικαιότερον Reiske, edd.

2

Page 60: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 60/262

CONTRA ALCIBIADES

íntegros, me encuentro en los peores peligros, aunque por 

fortuna sois hombres bien dispuestos y nobles, por lo cual 

me siento a salvo. Sin embargo, los enemigos con que trato 

y por quienes soy calumniado son muchísimos y hábiles en 

extremo. Entonces, la contienda actual no es para recibir 

una corona como premio, sino para decidir si es necesario 

desterrar por diez años a quien no ha hecho ninguna ofensa 

a esta ciudad. Quienes competimos por este “premio” somos Alcibiades, Nicias y yo, y de nosotros necesariamente uno 

debe caer en desgracia.3 Es justo reprobar al autor de la ley, pues la estableció 

en contra del juramento de la Asamblea y del Consejo, pues 

mientras en ése juráis no desterrar, ni encarcelar, ni condenar a muerte a nadie sin juicio, en esta ocasión, en cambio, sin existir acusación, sin permitir que uno se defienda y sin 

la realización de una votación secreta, el condenado al ostracismo debe ser privado de la ciudad durante tanto tiempo. 4 Además, en circunstancias como ésta, quienes cuentan con asociados políticos y conjurados tienen ventaja 

sobre los demás, pues no sucede como   en los tribunales, donde los jueces son designados por sorteo, sino que todos 

los atenienses participan en este asunto. Además de esto, me parece que la ley es deficiente en un caso y exagera en otro, pues considero que es una venganza muy severa para delitos 

privados, y, en cambio, pienso que es una pena leve e insignificante para delitos públicos, cuando es posible castigar 

con una multa, la cárcel o con la pena capital. 5 Por últi

mo, si alguien, por causa de esta ley, es expulsado, en tanto que es un ciudadano, no cejará con irse de aquí, sino que, viva donde viva, intentará perjudicar a la ciudad, y no conspirará menos contra ella, sino que lo hará con mayor razón

2

Page 61: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 61/262

ANDÓCIDES

άγνοήσαντες έξελάσητε τον βέλτιστον, δέκα ετών ή πόλις ούδέν 

άγαθόν άπό τούτου τοΰ άνδρός πείσεται. 6 'Ράδιον δέ κα'ι 

εντεύθεν γνώναι τον νόμον πονηρόν δντα· μόνοι γάρ αύτφ τών 

Ελλήνων χρώμεθα, και ούδεμία τών άλλων πόλεων έθέλει μι- 

μήσασθαι. Καίτοι ταΰτα διέγνωσται άριστα τών δογμάτων, ά και 

τοΐς πολλοΐς καί τοΐς όλίγοις άρμόττοντα μάλιστα τυγχάνει καί 

πλείστους έπιθυμητάς έχει.

7 Περί μέν ούν τούτων ούκ οίδ’ ο τι δει μακρότερα λέγειν·  

πάντως ούδέν γάρ αν πλεΐον είς τό παρόν ποιήσαιμεν · δέομαι δ’ ύμών τών λόγων ίσους καί κοινούς ήμΐν έπιστάτας γενέσθαι, καί 

πάντας άρχοντας περί τούτων καταστήναι, καί μήτε τοΐς 

λοιδορουμένοις μήτε τοΐς ύπέρ καιρόν χαριζομένοις έπιτρέπειν, 

άλλα τώ μέν έθέλοντι λέγειν καί άκούειν εύμενεΐς είναι, τώ δ’ 

άσελγαίνοντι καί θορυβοΰντι χαλεπούς. Άκούσαντες γάρ έκάστου 

τών ύπαρχόντων άμεινον βουλεύσεσθε περί ήμών.

8 Έστι δέ περί της μισοδημίας καί της στασιωτείας βραχύς μοι 

λόγος καταλελειμμένος. Εί μέν γάρ άκριτος ήν, εικότως άν τών 

κατηγορούντων ήκροάσθε καί έμοί άναγκαΐον ήν άπολογεΐσθαι 

περί τούτων· επειδή δέ τετράκις άγωνιζόμενος άπέφυγον, ούκέτι 

δίκαιον ήγοΰμαι λόγον ούδένα περί τούτου γίγνεσθαι. Πριν μέν γάρ κριθήναι ού ράδιον ην είδέναι τάς αίτιας, οΰτ’ εί ψευδείς είσιν οΰτ’ εί αληθείς· άποφυγόντος δέ ή καταγνωσθέντος τέλος εχει καί 

διώρισται τούτων όπότερόν έστιν. 9 "Ωστε δεινόν νομίζω τούς μέν 

άλόντας μια ψήφω μόνον άποθνήσκειν, καί τά χρήματα δη-

58 άπό codd. : ύπό Bekker, edd. | |72 ούδέν γάρ codd., Alb. : γάρ ούδέν Reiske, edd. ||6 έθέλοντι QL, BL.-F., Dal. : θέλοντι A, Maid. ||7 γάρπερί Reiske, Dal. ||εκαστον pro έκάστου Maid. H81 στασιωτείας Aldus,edd. : -τίαςΑ, άσωτίας(2 11̂ ήν del. Blass, seel. Dal., Maid. ||7 άποφυγόντος Aldus, edd. : άποφεύγοντος H91 "Ωστε Stephanus, edd. : "Ως

3

Page 62: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 62/262

CONTRA ALCIBIADES

que antes de ser expulsado. Y creo que este día más que 

nunca vuestros amigos se lamentan y vuestros enemigos se 

alegran, pues saben bien que, si por ignorancia exiliáis al mejor ciudadano, durante diez años la ciudad no va a recibir ningún beneficio de este hombre. 6 También es fácil comprender que la ley es mala por esto, porque somos los 

únicos griegos que la aplicamos y ninguna otra ciudad quiere imitarnos. Sin embargo, se considera que las mejores 

decisiones son aquellas que mejor se adaptan a democracias y oligarquías y que tienen el mayor número de partidarios.7 Pues bien, sobre este punto no sé qué cosa deba agre

gar, pues de cualquier modo de nada me valdría en este momento, pero sí os ruego que sean presidentes del Consejo 

imparciales y neutrales con nuestros discursos, que todos os 

presentéis como arcontes en este asunto y que no hagáis caso a quienes recurren a las invectivas ni a quienes adulan 

en exceso, sino que seáis benévolos con quien desea hablar 

y escuchar, mas severos con el insolente y el alborotador. Así pues, luego de escuchar a cada uno de los presentes, decidid de la mejor manera acerca de nosotros.

8 De mi odio a la democracia y de mi actitud subversiva es breve lo que tengo que decir. Si yo no hubiera sido ya 

juzgado, sería natural que vosotros escucharais a mis acusadores y yo tendría que defenderme de sus acusaciones. Pero, puesto que ya he salido absuelto en cuatro procesos, no 

pienso que sea justo hablar ni una palabra más sobre el 

asunto. En efecto, antes de ser juzgado no es fácil saber si las acusaciones son falsas o ciertas, pero una vez absuelto o 

condenado es posible llegar a una conclusión y se define si son lo uno o lo otro. 9 De tal modo, considero espantoso

3

Page 63: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 63/262

ANDÓCIDES

μεύεσθαι αυτών, τών δέ νικησάντων (τινας) πάλιν   τάς αΰτάς 

κατηγορίας ύπομένειν, και τους δικαστάς άπολέσαι μέν κυρίους 

είναι, σώσαι δ’ άκυρους καί ατελείς φαίνεσθαι, άλλως τε καί τών 

νόμων άπαγορευόντων δίς περί τών αυτών προς τον αυτόν μή 

έξεΐναι δικάζεσθαι, καί ύμών όμωμοκότων χρήσθαι τοΐς νόμοις.

10 'Ώ ν   ενεκα περί έμαυτοΰ παραλιπών Άλκιβιάδου τον βίον 

άναμνήσαι βούλομαι. Καίτοι απορώ γε διά τό πλήθος τών άμαρ- 

τημάτων πόθεν άρξωμαι, έμποδών άπάντων όντων. Περί μέν ούν 

μοιχείας καί γυναικών άλλοτρίων άρπαγής καί τής άλλης βιαιό- τητος καί παρανομίας καθ’ έ'καστον εί δεήσειε λέγειν, ούκ άν 

έξαρκέσειεν δ παρών χρόνος, άμα δέ καί πολλοΐς άπεχθοίμην τών 

πολιτών, φανεράς τάς συμφοράς ποιών αύτών. "Α δέ περί τήν πόλιν 

ε’ιργασται καί τούς προσήκοντας καί τών άλλων άστών καί ξένων 

τούς έντυγχάνοντας, αποδείξω.

11 Πρώτον μέν ούν πείσας ύμάς τον φόρον ταΐς πόλεσιν έξ 

άρχής τάξαι τον ύπ’ Άριστείδου πάντων δικαιότατα τεταγμένον, 

αίρεθείς έπί τούτω δέκατος αύτός μάλιστα διπλάσιον αύτόν έκά- 

στοις τών συμμάχων έποίησεν, έπιδείξας δ’ αυτόν φοβερόν καί 

μέγα δυνάμενον ιδίας άπό τών κοινών προσόδους κατεσκευάσατο. 

Σκέψασθε δέ πώς άν τις κακά μείζω τούτων κατασκευάσειεν, εί της σωτηρίας ήμΐν πάσης διά τών συμμάχων οΰσης, όμολογουμένως 

νΰν κάκιον ή πρότερον πραττόντων, τον φόρον έκάστοις διπλα-

δημεΰεσθαι Muretus, Dal., Maid. : δημεΰειν codd. (ύμας add. Bl.-F.) II3 τών δέ νικησάντων codd., Alb. : τους δε νικήσαντας Muretus, 

edd. II τινας dub. add. Alb. ||6 τών αύτών Q, edd. : τού αύτοΰ A ||7 χρήσθαι codd., Maid. : χρήσεσθαι Hirschig, cett. II 103 αρξωμαι Blass, edd. : αρξομαι II5 δεήσειε Baiter, edd. : δεήσει ||113-4 έκάστοις Blass, edd. : έκάστφ ||8 έκάστοις Baiter-Sauppe, edd. : έκάστης ||διπλασιάσειεν QL : διπλάσειεν A

Page 64: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 64/262

CONTRA ALCIBIADES

que se ejecute por un solo voto a los que resultan condenados y se les confisquen sus bienes, y que se haga comparecer de nuevo por las mismas acusaciones a quienes ya han 

ganado el pleito, así que los jueces tengan facultad para llevar a alguien a la ruina, pero sean evidentemente y por completo incapaces para salvarlo, sobre todo porque las 

leyes prohíben que sea lícito juzgar dos veces por el mismo 

delito a una misma persona, y porque habéis jurado observar las leyes.

10 Por lo anterior, voy a hacer a un lado mi caso. Quiero, en cambio, traer a colación la vida de Alcibiades. Estoy 

indeciso, sin embargo, por dónde empezar, debido a que 

son múltiples sus faltas y resulta un obtáculo tenerlas todas 

juntas. Así pues, si fuera necesario hablar punto por punto sobre delitos de adulterio, rapto de mujeres ajenas y demás 

actos de violencia e ilegalidad, sería insuficiente el tiempo 

del que dispongo y, al mismo tiempo, me haría odioso a muchos ciudadanos al poner al descubierto sus desgracias. Pero sí voy a mostrar los actos que ha realizado contra la 

ciudad, contra sus familiares y contra los demás ciudadanos y forasteros que se han cruzado en su camino.

11 Así pues, en primer lugar, luego de convenceros a fijar un nuevo monto en la contribución de las ciudades, monto que había establecido Aristides del modo más justo, fue 

electo para tal fin con otros nueve y lo aumentó aproximadamente al doble a cada uno de los aliados, y habiéndose 

mostrado él mismo como un hombre temible y de gran 

poder, utilizó las entradas del erario público como si fueran 

propias. Considerad de qué modo hubiera podido alguien 

causar males peores que éstos sino duplicando la contribución a cada uno de nuestros aliados, en cuyas manos está

toda nuestra salvación y quienes indudablemente se venahora en una situación peor que la de antes. 12 De modo

4

Page 65: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 65/262

ANDÓCIDES

σιάσειεν. 12 "Ωστ’ ειπερ ήγεΐσθε πολίτην αγαθόν Άριστείδην 

και δίκαιον γεγονέναι, τοΰτον προσήκει κάκιστον νομίζειν, ώς 

τάναντία περί τών πόλεων έκείνω γιγνώσκοντα. Τοιγάρτοι διά 

ταΰτα πολλοί την πατρίδα την αύτών άπολιπόντες φυγάδες 

γίγνονται καί είς Θουρίους οίκήσοντες απέρχονται. Δηλώσει δέ ή 

τών συμμάχων έχθρα, δταν πρώτον ήμΐν καί Λακεδαιμονίοις 

γένηται ναυτικός πόλεμος. Έγώ δέ νομίζω τον τοιοΰτον πονηρόν 

είναι προστάτην, δστις τοΰ παρόντος χρόνου έπιμελεΐται, άλλά μη 

καί τοΰ μέλλοντος προνοεΐται, καί τά ήδιστα τώ πλήθει, παρα- λιπών τά βέλτιστα, συμβουλεύει.

13 Θαυμάζω δέ τών πεπεισμένων Άλκιβιάδην δημοκρατίας 

έπιθυμεΐν, τοιαύτης πολιτείας ή μάλιστα κοινότητα δοκεΐ ήρη- 

σθαι, οΐ ούδ’ άπό τών ιδίων αύτόν θεώνται, όρώντες τήν πλεο

νεξίαν καί τήν ΰπερηφανίαν, δς τήν Καλλίου γήμας αδελφήν έπί 

δέκα ταλάντοις, τελευτήσαντος Ίππονίκου στρατηγοΰντος έπί 

Δηλίφ ετερα τοσαΰτα προσεπράξατο, λέγων ώς ώμολόγησεν 

εκείνος, οπότε παΐς αύτώ έκ της θυγατρός γένοιτο, προσθήσειν 

ταΰτα. 14 Λαβών δέτοσαΰτην προίκα, δσην ούδείς τών Ελλήνων, 

οϋτως υβριστής ήν, έπεισάγων είς τήν αύτήν οικίαν εταίρας, καί 

δούλας καί έλευθέρας, ώστ’ ήνάγκασε τήν γυναίκα σωφρονε- στάτην ούσαν άπολιπεΐν, έλθοΰσαν προς τον άρχοντα κατά τον 

νόμον. Ου δή μάλιστα τήν αύτοΰ δύναμιν έπεδείξατο· παρα- 

καλέσας γάρ τούς εταίρους, άρπάσας έκ της άγοράς την γυναίκα 

ωχετο βία, καί πασιν έδήλωσε καί τών αρχόντων καί τών νόμων καί 

τών άλλων πολιτών καταφρονών. 15 Ού τοίνυν ταΰτα μόνον

12 ̂¡;τ(χν πρώτον Reiske, edd. : πρώτον δταν ||1 3 ήρήσθαι Valckenaer, edd. : εύρήσθαι ||7 αύτώ έκ τής θυγ. A, edd. : έκ τής θυγ. αύτοΰ Q, Alb.

5

Page 66: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 66/262

CONTRA ALCIBIADES

que, si creéis en verdad que Aristides ha sido un ciudadano  

noble y justo, debéis considerar a Alcibiades el peor, pues 

tomó decisiones opuestas a las de Aristides con respecto a 

las ciudades. Es por este motivo que muchos ciudadanos se 

destierran abandonando su propia patria y se van a radicar a 

Turios. Pero el odio de los aliados se va a manifestar tan 

pronto como nosotros y los lacedemonios entremos en 

guerra naval. Por mi parte, considero que un mal dirigente 

es aquel que se preocupa del presente, pero no prevé también el futuro, y quien da los consejos más agradables a la  

multitud, haciendo a un lado los mejores.13 Me admiran los que están convencidos de que Alci

biades anhela la democracia, forma de gobierno que parece 

tomar como suya, más que nada, la civilidad. Ellos no observan su vida privada, aunque ven la ambición y la soberbia de este hombre, quien, luego de desposar a la hermana 

de Calias con una dote de diez talentos, cuando murió  

Hiponico en Delio, donde fungía como estratego, exigió  

otro tanto, argumentando que Hiponico le había prometido 

darle esa suma adicional cuando tuviera un niño de su hija.14 Y aunque había recibido una dote tan grande cual ninguno de los griegos había obtenido, era tan insolente —pues 

introducía a su propia casa a heteras, esclavas y libres— que 

obligó a su recatadísima esposa a abandonarlo y a presentarse ante el arconte como lo manda la ley. Y fue entonces precisamente cuando demostró más que nunca su po

der, pues, luego de convocar a sus partidarios, sacó a su mujer del Ágora yéndose por la fuerza, y mostró abiertamente a todos que despreciaba a los arcontes, a las leyes y a 

los demás ciudadanos. 15 Y no le bastó sólo esto, sino

5

Page 67: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 67/262

ANDÓCIDES

έξήρκεσεν, άλλά και λαθραΐον θάνατον έπεβούλευσε Καλλία, ϊνα 

τον οίκον τον Ίππονίκου κατάσχοι, ώς εναντίον πάντων ύμών έν τη 

έκκλησία κατηγορεί· καί τά χρήματα τφ δήμω έδωκεν, εϊ πως 

τελευτήσειεν άπαις, φοβούμενος μή διά τήν ουσίαν άπόλοιτο. 

Καίτοι δστις υβρίζει γυναίκα τήν έαυτοΰ καί τω κηδεστή θάνατον 

έπιβουλεύει, τί χρή προσδοκάν τοΰτον περί τούς έντυχόντας τών 

πολιτών διαπράττεσθαι; πάντες γάρ άνθρωποι τούς οικείους τών 

άλλοτρίων ποιούνται περί πλείονος. Άλλά μήν ούδ’ έρημος ούδ’ 

εύαδίκητός έστιν, έπε'ι διά τον πλούτον έχει πολλούς τούς βοη- θήσοντας.

16 'Ό δέ πάντων δεινότατόν έστι, τοιούτος ών ώς εΰνους τω 

δήμφ τούς λόγους ποιείται, αυτός άλλους ολιγαρχικούς καί 

μισοδήμους άποκαλεΐ. Καί δν έ'δει τεθνάναι διά τά έπιτηδεύματα, 

κατήγορος τών διαβεβλημένων ύφ’ ύμών αίρεΐται, καί φησι φύλαξ 

είναι τής πολιτείας, ούδενί τών άλλων ’Αθηναίων οϋτ’ ϊσον ούτ’ 

όλίγω πλέον άξιών έχειν· άλλ’ οϋτω σφόδρα καταπεφρόνηκεν, 

ώστε διατετέλεκεν άθρόους μέν ύμας κολακεύων, ένα δ’ έκαστον 

προπηλακίζων. 17 "Ος είς τοσοΰτον έλήλυθε τόλμης, ώστε πείσας 

Άγάθαρχον τον γραφέα συνεισελθεΐν οϊκαδε τήν οικίαν έπη- 

νάγκασε γράφειν, δεομένου δέ καί προφάσεις αληθείς λέγοντος, ώς ούκ άν δύναιτο ταΰτα πράττειν ήδη διά τό συγγραφάς έχειν παρ’ 

ετέρων, προεΐπεν αύτφ δήσειν, εί μή πάνυ ταχέως γράφοι. "Οπερ 

έποίησε· καί ού πρότερον άπηλλάγη, πριν άποδράς φχετο τετάρτφ

15·̂ εναντίον : έναντίωνΑ ||4κατηγορεί Stephanus, edd. : κατηγορεί ||9-H Enuntiatum Άλλά μήν ... βοηθήσοντας melius post άπόλοιπο (1. 5) stare cens. F., transp. Dal., Maid. ¡|162 αϋτός codd., Alb. : καί τούς Dobree, edd.. ||3 εδει Dobree, edd. : δει || ύμών Emperius, edd, : ήμών II172 οϊκαδε del. Hirschig, seel. Maid.

6

Page 68: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 68/262

CONTRA ALCIBIADES

también maquinó en secreto asesinar a Calias, para poder  

adueñarse del patrimonio de Hiponico, según la acusación  

que Calias hizo ante vosotros en la asamblea, quien, ade

más, dejaba sus bienes al pueblo en caso de morir sin descendencia, por temor a perecer a causa de su hacienda. Sin 

embargo, si violenta a su propia mujer y maquina la muerte 

de su cuñado, ¿qué acto no se debe esperar de Alcibiades 

contra cualquier ciudadano?, pues todo hombre tiene más 

consideración de sus familiares que de los extraños. Calias 

ciertamente no es un hombre desvalido ni inerme a los 

ultrajes, pues gracias a su riqueza tiene muchos que lo protejan.

16 Pero lo más asombroso de todo es qúe, aunque se 

trata de una persona de tal calaña, dice sus discursos como 

si fuera partidario de la democracia; él tacha a otros de oli

garcas y de enemigos del pueblo. Y él, que debía estar muerto por su conducta, es elegido por vosotros como acusador 

de los calumniados, y se dice ser guardián de la constitución, sin tener por digno estar con los demás atenienses en 

un plano de igualdad ni de relativa superioridad. Por el contrario, ha llegado a sentir tanto desprecio que se la ha pasa

do adulándoos cuando estáis reunidos, pero insultándoos 

cuando estáis solos. 17 Ha llegado a tal grado de osadía este hombre, que, luego de convencer al pintor Agatarco de 

que lo acompañara a casa, lo obligó a pintar el inmueble, y 

aunque aquél le suplicaba y daba excusas reales de que no  

podía realizar el trabajo en ese momento por tener contra

tos con otros, Alcibiades lo amenazó con encarcelarlo si no 

la pintaba de inmediato. Y esto hizo ese hombre, y Agatar-

co se vio en libertad sólo hasta que se dio a la fuga al cuarto

6

Page 69: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 69/262

ANDÓCIDES

μηνί, τούς φύλακας λαθών, ώσπερ παρά βασιλέως. Οϋτω δ’ 

άναίσχυντός έστιν, ώστε προσελθών ένεκάλει αύτώ ώς, αδι

κούμενος, και ούχ ών έβιάσατο μετέμελεν αύτώ, άλλ’ δτι κατέλιπε 

τό έ'ργον ήπείλει, και οΰτε της δημοκρατίας οΰτε της έλευθερίας 

ούδέν ην οφελος· ούδέν γάρ ήττον έδεδέκει τών όμολογουμένων 

δούλων. 18 ’Αγανακτώ δ’ ένθυμούμενος ύμΐν μέν ούδέ τούς 

κακούργους ασφαλές είς τό δεσμωτήριον δν άπάγειν, διά τό χιλίας 

δραχμάς τετάχθαι άποτεΐσαι ος άν τό πέμπτον μέρος μή μεταλάβη 

τών ψήφων· ό δέ τοσοΰτον χρόνον εϊρξας και έπαναγκάζων γράφειν ούδέν κακόν πέπονθεν, άλλά διά ταΰτα σεμνότερος δοκεΐ 

καί φοβερώτερος είναι. Καί προς μεν τάς άλλας πόλεις έν τοΐς 

συμβόλοις συντιθέμεθα μή έξεΐναι μήθ’ είρξαι μήτε δήσαι τον 

έλεύθερον έάν δέτις παραβή, μεγάλην ζημίαν έπί τούτοις έθεμεν 

τούτου δέ τοιαΰτα πράξαντος ούδεμίαν ούδείς οΰτ’ ιδίαν οΰτε 

δημοσίαν τιμωρίαν ποιείται.19 Νομίζω δέ ταύτην είναι σωτηρίαν άπασι, πείθεσθαι τοΐς 

άρχουσι καί τοΐς νόμοις· δστις δέ ύπερορα ταΰτα, τήν μεγίστην 

φυλακήν άνήρηκε της πόλεως. Δεινόν μέν ούν έστι καί ύπό τών 

άγνοούντων τά δίκαια πάσχειν κακώς, πολύ δέ χαλεπώτερον, δταν 

τις έπιστάμενος τά διαφέροντα παραβαίνειν τολμά· φανερώς γάρ ένδείκνυται, ώσπερ ούτος, ούκ αύτός τοΐς νόμοις τοΐς της πόλεως, 

άλλ’ ύμάς τοΐς αύτοΰ τρόποις άκολουθεΐν άξιών. 20 Ένθυμήθητε 

δέ Ταυρέαν, δς άντιχορηγός ήν ’Αλκιβιάδη παισί. Κελεύοντος δέ 

τοΰ νόμου τών χορευτών έξάγειν ον άν τις βούληται ξένον άγω-

1711 έδεδέκει Emperius, edd. : έδεδοίκει ||18 ̂άποτεΐσαι Blass, edd.: άποτίσαι AQ ||195 φανερώς Q, edd. : φανερός Α ||6 τής πόλεως Q, edd. : πόλεως Α ||7αύτοΰ Baiter-Sauppe, edd. : αύτοΰ ||202 δέ codd., Bl.-F., Maid. : γάρ Richards, Dal.

7

Page 70: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 70/262

CONTRA ALCIBIADES

mes, escapándoseles a los guardias, como lo había hecho  

con el Gran Rey. Pero Alcibiades es tan desvergonzado que 

iba hacia aquél y lo acusaba, como si él hubiera sido el 

ofendido, y no se arrepentía de haberlo tratado con violencia, sino que lo amenazaba, porque había abandonado el trabajo, y ni la democracia ni la condición de hombre libre le servían de nada, pues había sido encadenado exactamente como si fuese un esclavo declarado. 18 Me irrito al pensar que, mientras vosotros ni siquiera tenéis la seguridad 

de poder llevar a prisión a los malhechores, pues está establecido que quien no obtenga la quinta parte de los votos 

debe pagar una multa de mil dracmas, él en cambio, aunque encarceló a Agatarco durante tanto tiempo y, además, lo obligaba a pintar, no ha sufrido ningún mal, sino que por 

eso mismo parece ser más digno de respeto y de temor que 

antes. Pero en los tratados con las demás ciudades tenemos 

establecido que no es lícito encarcelar ni encadenar a un  hombre libre, y, si alguien llega a violar ese acuerdo, establecimos un castigo ejemplar por esos actos. Sin embargo, aunque Alcibiades cometió semejantes agravios, nadie toma 

ninguna venganza, ni privada ni pública.19 Considero que la seguridad de todos estriba en la  

obediencia a los magistrados y a las leyes, y quien no hace  

caso de ello está destruyendo la mayor protección que tiene  

la ciudad. Es terrible, en efecto, sufrir desgracias por gente 

ignorante de la justicia, pero mucho más grave es que alguien, con conocimiento de causa, se atreva a violar las 

normas importantes, pues claramente demuestra, como lo  

hace él mismo, que no le parece digno seguir las leyes de la  

ciudad, pero sí que vosotros sigáis su forma de vida. 20  Acordaos de Táureas, que era responsable de un coro de  

niños y competía contra Alcibiades. La ley ordena expulsar 

del certamen al corista competidor que sea extranjero, si

7

Page 71: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 71/262

ANDÓCIDES

νιζόμενον, ούκ εξόν έπιχειρήσαντα κωλύειν, εναντίον ύμών καί 

τών άλλων Ελλήνων τών θεωρούντων και τών αρχόντων απάντων 

παρόντων έν τή πόλει τύπτων έξήλασεν αύτόν, και τών θεατών 

συμφιλονικούντων έκείνω καί μισούντων τούτον, ώστε τών χορών 

τόν μέν έπαινούντων, τοΰ δ’ άκροάσασθαι ούκ εθελοντών, ούδέν 

πλέον έ'πραξεν 21 άλλα τών κριτών οί μέν φοβούμενοι οί δέ 

χαριζόμενοι νικάν έκριναν αύτόν, περί έλάττονος ποιούμενοι τόν 

δρκον ή τοΰτον. Εικότως δέ μοι δοκοΰσιν οί κριταί ύπέρχεσθαι 

Άλκιβιάδην, όρώντες Ταυρέαν μέν τοσαΰτα χρήματα άναλω- σανταπροπηλακιζόμενον, τόν δέτοιαΰτα παρανομοΰντα μέγιστον 

δυνάμενον. Αίτιοι δ’ ύμεΐς, ού τιμωρούμενοι τούς υβρίζοντας, καί 

τούς μέν λάθρα άδικοΰντας κολάζοντες, τούς δέ φανερώς άσελ- γαίνοντας θαυμάζοντες.

22 Τοιγάρτοι τών νέων αί διατριβαί ούκ έν τοΐς γυμνασίοις, 

άλλ’ έν τοΐς δικαστή ρίοις είσί, καί στρατεύονται μέν οί πρεσβύτεροι, δημηγοροΰσι δέ οί νεώτεροι, παραδείγματι τούτω 

χρώμενοι, δς τηλικαύτας ποιείται τών αμαρτημάτων ύπερβολάς, 

ώστε περί τών Μηλίων γνώμην άποφηνάμενος έξανδραποδίζεσθαι, πριάμενος γυναίκα τών αιχμαλώτων υίόν έξ αύτής πεποίηται, δς 

τοσούτφ παρανομωτέρως Αΐγίσθου γέγονεν, ώστ’ έκ τών έχθίστων άλλήλοις πέφυκε, καί τών οίκειοτάτων ύπάρχει αύτώ τά έ'σχατα 

τούς μέν πεποιηκέναι τούς δέ πεπονθέναι. 23 ’Άξιον δέ την τόλμαν 

αύτοΰ σαφέστερον έτι διελθεΐν. Έκ ταύτης γάρ παιδοποιεΐται τής 

γυναικός,ήν άντ’ έλευθέρας δούλην κατέστησε, καί ής τόν πατέρα 

καί τούς προσήκοντας άπέκτεινε, καί ής τήν πόλιν άνάστατον

20 ̂παρόντων seel. Blass, Dal. : παρόντων τών Blass, Dal., Maid. ||2l4 μέν τοσ. Q, edd. : τοσ. μεν A ||227 παρανομωτέρως Reiske, edd. : -άπατος Α, -ώτερος Q ||234 ής τήν A, Bl.-F. : ής del. Blass, seel. Dal., Maid.

8

Page 72: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 72/262

CONTRA ALCIBIADES

alguien así lo desea; pero no está permitido que se le impida 

participar una vez que ha comenzado. Sin embargo, en presencia de vosotros, de los demás espectadores griegos y 

de todos los arcontes que estaban en la ciudad, Alcibiades lo sacó a golpes y, aunque los espectadores estaban en favor de la victoria de Táureas y eran hostiles a Alcibiades, al punto 

que alababan el coro de uno, pero no deseaban escuchar el del otro, Táureas no ganó nada. 21 Pero los jueces, unos 

por temor y otros por atraerse su gracia, lo declararon vencedor, pues apreciaban mucho menos sus juramentos que a 

él. Obviamente, para mí los jueces buscaban atraerse el favor de Alcibiades, pues veían que Táureas, luego de haber 

gastado tanto dinero, era objeto de ultrajes, y que su rival, que cometía delitos tan graves, era sumamente poderoso. Pero los causantes sois vosotros por no vengaros de los insolentes, pues mientras castigáis a quienes en secreto delin

quen, admiráis a los que abiertamente actúan con descaro.22 Como consecuencia, el entretenimiento de los jóvenesya no se da en los gimnasios, sino en los tribunales, y, mientras que los de mayor edad se van a la guerra, los más jóvenes se la pasan hablando en la asamblea, tomando como 

ejemplo a Alcibiades, quien se excede tanto en sus faltas que, a pesar de haber propuesto abiertamente esclavizar a 

los melios, compró una mujer de los cautivos de guerra, de 

la que ahora tiene un hijo, quien nació, más que Egisto, en modo tan contrario a toda costumbre, que ha sido procreado por unos padres que son recíprocamente los peores enemigos, y de sus familiares más cercanos, unos, han cometido las peores acciones y, otros, las han sufrido. 23 Pero 

vale la pena exponer, aún con más claridad, lo relativo a su audacia. Tiene un hijo de esa mujer a la que de libre la hizo 

esclava, a cuyo padre y parientes hizo matar y a cuya ciudad 

la convirtió en ruinas, de modo que procreó un hijo que es

8

Page 73: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 73/262

ANDÓCIDES

πεποίηκεν, ώς αν μάλιστα τον υιόν έχθρόν έαυτώ καί τη πόλει 

ποιήσειε· τοσαύταις άνάγκαις κατείληπται μισεΐν. ’Αλλ’ ύμεΐς έν 

μέν ταΐς τραγφδίαις τοιαΰτα θεωροΰντες δεινά νομίζετε, γιγνόμενα 

δ’ έν τη πόλει όρώντες οΰδέν φροντίζετε. Καίτοι εκείνα μέν ούκ 

έπίστασθε πότερον οΰτω γεγένηται ή πέπλασται υπό τών ποιητών · 

ταΰτα δέ σαφώς είδότες οϋτω παρανόμως πεπραγμένα, ραθύμως 

φέρετε.

24 Προς δέ τούτοις τολμώσί τινες περί αΰτοΰ λέγειν, ώς ούδέ 

γεγένηται ούδείς πώποτε τοιοΰτος. Έγώ δέ νομίζω μέγιστα κακά την πόλιν ύπό τούτου πείσεσθαι, καί τηλικούτων πραγμάτων είς τον 

λοιπόν χρόνον αϊτιον δόξειν, ώστε μηδένα τών προτέρων αδικη

μάτων μεμνήσθαι· άνέλπιστον γάρ οΰδέν, τον την αρχήν τοΰ βίου 

τοιαύτην κατασκευασάμενον καί την τελευτήν ΰπερβάλλουσαν 

ποιήσασθαι. Έστι δέ σωφρόνων άνδρών φυλάττεσθαι τών πο

λιτών τούς ύπεραυςανομένους, ένθυμουμένους ύπό τών τοιούτων 

τάς τυραννίδας καθισταμένας.

25 Ήγοΰμαι δ’ αύτόν προς ταΰτα μέν ούδέν άντερεΐν, λέξειν δέ 

περί της νίκης της Όλυμπίασι, καί περί πάντων μάλλον ή τών κατ- 

ηγορηθέντων άπολογησεσθαι. Έ ξ αύτών δέ τούτων έπιδείξω αύτόν 

έπιτηδειότερον τεθνάναι μάλλον ή σωζεσθαι. Διηγήσομαι δ’ ύμΐν.26 Διομήδης ήλθε ζεΰγος 'ίππων   άγων Όλυμπίαζε, κεκτημένος 

μέν ούσίαν μετρίαν, στεφανώσαι δέ άπό τών ύπαρχόντων τήν 

πόλιν και τήν οικίαν βουλόμενος, λογιζόμενος τούς αγώνας τούς 

ιππικούς τύχη τούς πλείστους κρινομένους. Τούτον ’Αλκιβιάδης 

πολίτην όντα καί τον έπιτυχόντα, δυνάμενος παρά τοΐς άγω-

2310 παρανόμως πεπραγμένα Q, edd. : πεπρα. παρα. A ||251 ταΰτα Meier, edd. : τοΰτο ||3άπολογησεσθαι Aldus, edd. : -σασθαι ||265 non recte ού ante τον έπιτυχόντα add. Stephanus, edd.

9

Page 74: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 74/262

CONTRA ALCIBIADES

el peor enemigo suyo y de la ciudad: ¡tantas razones de peso 

tiene para odiar! Sin embargo, consideráis terribles casos 

como el anterior cuando los presenciáis en las representa

ciones trágicas y, en cambio, de nada os preocupáis cuando veis que suceden en la ciudad. Aunque no sabéis si aquéllos son casos reales o inventados por los poetas y en cambio habéis visto claramente que éstos suceden en la realidad en 

modo tan opuesto a las costumbres, estos últimos los tomáis 

con indiferencia.24 Además de esto, algunos se atreven a decir que nunca 

ha existido una persona como él. Pero yo pienso que en sus 

manos la ciudad va a sufrir los peores desastres y que en el futuro será considerado el responsable de acciones tan funestas qüe nadie se acordará de sus injusticias anteriores, porque es del todo previsible que quien inicia una vida en 

este modo, tendrá un final que supere lo que ha hecho. En 

cambio, es propio de personas sensatas cuidarse de los ciudadanos demasiado engrandecidos, tomando en cuenta 

que gentes como ésas establecen las tiranías.25 Pienso que Alcibiades no va a refutar nada de lo ante

rior, pero sí va a hablar de su victoria en Olimpia y se va a 

defender de cualquier cosa menos de las acusaciones en su contra. Pero yo voy a demostrar, a partir de sus propios 

argumentos, que él merece mucho más morir que vivir sano 

y salvo. Os lo voy a contar.26 Diomedes llegó a Olimpia conduciendo un tiro de ca

ballos, pues, aunque poseía una fortuna modesta, deseaba, en la medida de sus posibilidades, ganar la corona para su ciudad y su casa, considerando que la mayoría de los certá

menes hípicos se deciden por suerte. A esta persona, que era un ciudadano y su casual competidor, Alcibiades lo despojó 

y él mismo concursó, gracias a que tenía influencias con los directores deportivos de Élide. Ahora, ¿qué es lo que él

9

Page 75: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 75/262

ANDÓCIDES

νοθέταις τών Ήλείων, άφελόμενος αΰτος ήγωνίζετο. Καίτοι τί αν 

έποίησεν, εϊ τις τών συμμάχων τών ύμετέρων άφίκετο ζεΰγος 'ίππων 

εχων; 27 ή που ταχέως άν έπέτρεψεν άνταγωνίζεσθαι έαυτώ, ος 

Άθηναΐον άνδρα βιασάμενος τοΐς άλλοτρίοις έτόλμησεν ϊπποις 

άμιλλάσθαι, δηλωσας τοΐς 'Έλλησι μηδέν θαυμάζειν άν τινα 

αύτών βιάσηται, έπεί καί τοΐς πολίταις ούκ έξ ίσου χρήται, άλλα 

τούς μέν άφαιρούμενος, τούς δέ τύπτων, τούς δέ είργνύων, τούς δέ 

χρήματα πραττόμενος, ούδενος άξίαν τήν δημοκρατίαν άποφαίνει, 

τούς μέν λόγους δημαγωγού τά δ’ έ'ργα τυράννου παρέχων, κατα- μαθών ύμας τοΰ μέν ονόματος φροντίζοντας, τοΰ δέ πράγματος 

άμελοΰντας. 28 Τοσοΰτον δέ διαφέρει Λακεδαιμονίων, ωστ’ έκεΐ- 

νοι μέν καί ύπό τών συμμάχων άνταγωνιζομένων ανέχονται ήττώ- 

μενοι, ούτος δέ ούδ’ ύπό τών πολιτών, άλλα φανερώς εϊρηκεν ούκ 

έπιτρέψειν τοΐς άντεπιθυμοΰσί τίνος. Είτ’ έκ τών τοιούτων άναγ- 

καΐον τάς πόλεις τών ήμετέρων πολεμίων έπιθυμεΐν, ήμάς δέ μισεΐν.29 "Ινα δέ μή μόνον Διομήδην, άλλά καί τήν πόλιν δλη

ύβρίζων έπιδείξειε, τά πομπεΐα παρά τών άρχιθεώρων αίτη- 

σάμενος, ώς είς τάπινίκια τη προτεραία της θυσίας χρησόμενος, 

έξηπάτησε καί άποδοΰναι ούκ ήθελε, βουλόμενος τη υστεραία 

πρότερος της πόλεως χρήσασθαι τοΐς χρυσοΐς χερνιβίοις καί θυμιατηρίοις. "Οσοι μέν ούν τών ξένων μή έγίγνωσκον ήμέτερα 

δντα, τήν πομπήν τήν κοινήν όρώντες ύστέραν ούσαν της

2 (β   τδ ζεΰγος ante άφελόμενος add. Reiske, edd. (τούς ϊππους post άφ. add. Hirschig) ΙΙ271 έαυτω: αυτόν A ||2 Άθηναΐον Q, edd. : ’Αθηναίων A ||6 άποφαίνει Reiske, edd. : άποφαίνων ||292 έπιδείξειε Emperius, edd. : έπιδόξειε codd. : έτι δόξειε Alb. II3 τάπινίκια Meursius, edd. : τά πινάκια IIπροτεραία Canter, Valckenaer, edd. : προτέρα ||θυσίας Scaliger, edd. : ουσίας II5 χερνιβίοις ex Athen. ix 408c, Taylor, Valckenaer, edd. : χερνίβοις II7 τής : τοΐς A

10

Page 76: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 76/262

CONTRA ALCIBÍADES

habría hecho si alguno de nuestros aliados hubiera llegado 

con un tiro de caballos? 27 Sin duda, inmediatamente le 

habría permitido competir con él, que tuvo la audacia de 

participar en el certamen con caballos ajenos, luego de haber tratado con violencia a un ciudadano ateniense, con lo  

que mostraba a los griegos que no debían admirarse en caso 

de que alguno de ellos fuera tratado con violencia, puesto 

que ni siquiera a sus conciudadanos los trata como sus 

iguales, sino que, al contrario, pone de manifiesto que la 

democracia no tiene ningún valor cuando a unos los despoja, a otros los golpea y a éstos los encarcela y a aquéllos 

les exige dinero, puesto que pronuncia los discursos de un  

demagogo y lleva a cabo los actos de un tirano: sabe bien 

que vosotros ponéis atención a esa palabra, pero que no os 

preocupa su realización. 28 Él es tan diferente de los lace- demonios que mientras ellos aceptan sus derrotas, incluso 

con sus aliados cuando compiten en su contra, éste ni con sus conciudadanos, sino que abiertamente ha declarado que 

no va a permitirlo a ninguno de los que deseen rivalizar con  

él. De aquí que, a partir de tal conducta, las ciudades se ven obligadas a simpatizar con nuestros enemigos y a sentir odio 

por nosotros.

29 Y para mostrar que no sólo ultrajaba a Diomedes sino también a toda la ciudad, pidió los vasos sagrados a los responsables de la peregrinación, con el pretexto de que los 

usaría para festejar su victoria la víspera del sacrificio, pero 

los engañó por completo y no se los quiso devolver, pues 

tenía la intención de usar al día siguiente, antes que la ciudad, los aguamaniles y los incensarios de oro. Por consiguiente, todos los extranjeros que no sabían que eran nuestros, al ver que la procesión del Estado se realizaba después 

de la de Alcibíades, pensaban que nosotros usábamos los vasos sagrados de él, y los que habían escuchado la verdad

10

Page 77: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 77/262

ANDÓCIDES

Άλκιβιάδου τοΐς τούτου πομπείοις χρήσθαι ένόμιζον ήμας· οσοι δέ 

ή παρά τών πολιτών ήκουον ή και έπεγίγνωσκον τά τούτου, 

κατεγέλων ήμών, δρώντες ένα άνδρα μεΐζον άπάσης τής πόλεως 

δυνάμενον.30 Σκέψασθε δέ κα'ι τήν άλλην αποδημίαν τήν εις ’Ολυμπίαν ώς 

διέθετο. Τούτφ σκηνήν μέν Περσικήν Έφέσιοι διπλάσιάν τής 

δημοσίας έπηξαν, ίερεΐα δέ καί τοΐς 'ιπποις έφόδια Χΐοι παρε- 

σκεύασαν, οίνον δέ καί τά άλλα άναλώματα Λεσβίοις προσέταξε. 

Καί ούτως εύτυχής έστιν, ώστε τούς 'Έλληνας τής παρανομίας καί τής δωροδοκίας μάρτυρας κεκτημένος ούδεμίαν δέδωκε δίκην, 

άλλα δπόσοι μέν άρχοντες έν μια πόλει γεγένηνται, ύπεύθυνοί 

είσιν, 31 δ δέ πάντων τών συμμάχων καί χρήματα λαμβάνων 

ούδενδς τούτων ύπόδικός έστιν, άλλά τοιαύτα διαπεπραγμένος 

σίτησιν έν Πρυτανείφ έλαβε, καί προσέτι πολλή τή νίκη χρήται, 

ώσπερ ού πολύ μάλλον ήτιμακώς ή έστεφανωκώς τήν πόλιν. Εί δέ 

βούλεσθε σκοπεΐν, εύρήσετε πολλά τών τούτω πεπραγμένων 

έκαστον ολίγον χρόνον πράξαντάς τινας άναστάτους τούς οίκους 

ποιήσαντας· ούτος δ’ έπιτηδεύων άπαντα πολυτελέστατα δι

πλάσιάν ουσίαν κέκτηται. 32 Καίτοι ύμεΐς γε νομίζετε τούς 

φειδομένους καί τούς ακριβώς διαιτωμένους φιλοχρημάτους είναι, ούκ όρθώς γιγνώσκοντες· οί γάρ μεγάλα δαπανώμενοι πολλών 

δεόμενοι αίσχροκερδέστατοί είσιν. Αϊσχιστον δέ φανήσεσθε 

ποιούντες, εί τούτον μέν άγαπάτε τδν άπδ τών ύμετέρων χρημάτων 

ταΰτα κατεργασάμενον, Καλλίαν δέ τδν Διδυμίου, τφ σώματι

298 πομείοις Α ||10 μεΐζον άπάσης Sluiter, edd. : μείζονα πάσης ||302 διέθετο. Τούτφ Réiske, edd. : διέθετο (διετίθετο Β) τοΰτο codd. : διέθετο τοΰτφ Stephanus ||311 συμμάχων αρχών Meier, edd. (συμ. έπαρχων Sluiter) II5 πολλά τών τούτφ codd. : τών πολλάκις τούτφ Lipsius, edd.

11

Page 78: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 78/262

CONTRA ALCIBIADES

de parte de los ciudadanos o que conocían su modo de ser, se reían de nosotros al ver que un solo hombre tenía más poder que la ciudad entera.

30 Considerad también cómo dispuso los preparativos complementarios de su viaje a Olimpia. A él los efesios le 

levantaron una tienda persa dos veces más grande que la de nuestra delegación oficial, los de Quíos le proporcionaron 

víctimas para el sacrificio y forraje para sus caballos, y el 

vino y los demás gastos se los asignó a los lesbios. Y es tan 

afortunado que, aun teniendo a los griegos como testigos de su ilegalidad y venalidad, no sufrió ningún castigo, y, mientras que todos los magistrados de una ciudad están obligados a rendir cuentas, 31 Alcibiades, quien también recibe dinero de todos los aliados, no está obligado a responder 

por ninguno de sus actos, pero sí obtuvo el privilegio de 

comer en el Pritaneo, aunque había realizado tales acciones, 

además de disfrutar sin cesar de su gran victoria como si no  hubiera mucho más deshonrado que coronado a nuestra 

ciudad. Pero si queréis considerar el asunto, descubriréis 

que algunos han causado la ruina de sus casas por haber cometido, cada cual por un breve tiempo, muchos de los 

delitos que él ha realizado, y en cambio Alcibiades, aunque 

lleva toda una vida de lujos, ha duplicado su fortuna. 32 Sin embargo, acostumbráis llamar avaros a quienes cuidan su economía y viven con frugalidad, pero no estáis en lo 

correcto, pues quienes derrochan grandes cantidades son 

los más codiciosos de todos, ya que necesitan mucho dinero. Pero va a quedar en evidencia que vosotros cometéis la 

mayor ignominia si complacéis a Alcibiades, quien ha

obtenido esa fortuna gracias a vuestro dinero, mientras que desterrasteis de aquí a Calías, el hijo de Didimias, quien por 

sí mismo había ganado todas las competencias premiadas con coronas, sin tomar para nada en consideración lo he

l l

Page 79: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 79/262

ANDÓCIDES

νικήσαντα πάντας τούς στεφανηφόρους αγώνας, έξωστρακίσατε 

προς τοΰτο ούδέν άποβλέψαντες, δς άπό τών έαυτοΰ πόνων έτίμησε 

τήν πόλιν, 33 Άναμνήσθητε δέ και τούς προγόνους, ώς αγαθοί καί 

σώφρονες ήσαν, οίτινες έξωστράκισαν Κίμωνα διά παρανομίαν, 

δτι τη αδελφή τη έαυτοΰ συνφκησε. Καίτοι ού μόνον αύτος 

όλυμπιονίκης ήν, άλλά καί ό πατήρ αύτοΰ Μιλτιάδης. Άλλ’ δμως 

ούδέν ύπελογίζοντο τάς νίκας· ού γάρ έκ τών αγώνων, άλλ’ έκ τών 

επιτηδευμάτων έκρινον αύτόν.

34 Άλλά μήν εί δει κατά γένος σκοπεΐν, έμοί μέν ούδαμόθεν προσήκει τούτου τοΰ πράγματος (ούδέ έστιν ούδείς δστις άν άπο- 

δείξειε τών ήμετέρων ούδένα τη συμφορά ταύτη χρησάμενον), 

Αλκιβιάδη δέ μάλιστα πάντων ’Αθηναίων. Καί γάρ ό της μητρός 

πατήρ Μεγακλής καί ό πάππος Αλκιβιάδης έξωστρακίσθησαν 

άμφότεροι, ώστ’ ούδέν θαυμαστόν ούδ’ άτοπον πείσεται τών αύτών 

τοΐς προγόνοις άξιούμενος. Καί μήν ούδ’ άν αύτός έπιχειρήσειεν 

άντειπεΐν, ώς ού τών άλλων εκείνοι παρανομώτατοι δντες τούτου 

σωφρονέστεροι καί δικαιότεροι ήσαν, έπεί τών γε τούτω πεπραγμένων ούδ’ άν είς άξίως κατηγορήσαι δύναιτο.

35 Νομίζω δέ καί τον θέντα τον νόμον ταύτην τήν διάνοιαν 

εχειν· άποβλέψαντα τών πολιτών προς τούς κρείττους τών αρχόντων καί τών νόμων, έπειδή παρά τών τοιούτων ούκ έστιν ιδίαν 

δίκην λαβεΐν, δημοσίαν τιμωρίαν υπέρ τών άδικουμένων κατα- 

σκευάσαι. Έγώ (μέν) τοίνυν έν τε τώ κοινώ κέκριμαι τετράκις,

327 τούς στεφανηφόρους αγώνας Q, edd. : άγ. τούς στεφ. Α ||8 τοΰτο Stephanus, edd. : τούτον codd. (fort, τοιούτον cum Gebauer) ||34  ̂Αλκιβιάδη Valckenaer, edd, : άλκιβιάδης Α, -δην Q II5 δις post Αλκιβιάδης add. Markland, coll. Lys. xiv 39, edd. ||35 ̂ ιδίαν codd., cf. Alb. : ιδία edd. ||5 μέν add. Bekker, edd.

12

Page 80: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 80/262

CONTRA ALCIBÍADES

cho por ese hombre, quien, con su propio esfuerzo, había honrado a la ciudad. 33 Recordad también a nuestros 

antepasados, qué hombres tan íntegros y juiciosos eran; 

ellos desterraron de aquí a Cimón por contravenir las normas, pues cohabitó con su propia hermana. Sin embargo, no sólo él era un campeón olímpico, sino también su 

padre Milcíades. Pero, a pesar de ello, para nada tomaron 

en cuenta sus victorias, pues no lo sentenciaron por sus 

competiciones, sino por sus costumbres.34 Pero si es necesario considerar nuestros linajes, cier

tamente yo no tengo que ver por ningún lado con el ostracismo, ni existe nadie que pueda demostrar que alguno de 

mis familiares haya sufrido esta desgracia; pero sí Alcibiades, más que cualquier otro ateniense, pues tanto Megacles, el padre de su madre, como Alcibiades, su abuelo, fueron 

ambos condenados al ostracismo, de modo que no va a 

recibir ningún castigo admirable o extraño, ya que merece las mismas penas que sus antepasados. Y en efecto, ni siquiera intentará oponerse a que, aunque aquellos hombres 

eran los más transgresores de las normas, eran más prudentes y justos que éste, pues nadie podría hacerle a él una acusación digna de sus actos.

35 Considero además que el autor de la ley tenía la siguiente intención: al observar que algunos ciudadanos eran 

más poderosos que los magistrados y las leyes, de modo que 

no era posible castigarlos por medio de un proceso privado, dispuso una venganza pública en defensa de quienes son 

injuriados. Pues bien, por mi parte he sido objeto de cuatro juicios públicos y a nadie que lo quisiera le impedí 

intentarme juicios privados. En cambio, Alcibiades, aunque cometió tan graves delitos, en ninguna ocasión ha tenido el valor de someterse a algún juicio, 36 pues es tan cruel que

12

Page 81: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 81/262

ANDÓCIDES

ιδία τε ούδένα διεκώλυσα δικάζεσθαι βουλόμενον ’Αλκιβιάδης 

δέ τοιαΰτα έργασάμενος οΰδεμίαν πώποτε δίκην ΰποσχεΐν έτόλ- 

μησεν. 36 Οΰτω γάρ χαλεπός έστιν, ώστε ού περί τών παρε- 

ληλυθότων αδικημάτων αύτόν τιμωρούνται, άλλ’ υπέρ τών μελ

λόντων φοβούνται, καί τοΐς μέν πεπονθόσι κακώς άνέχεσθαι 

λυσιτελεΐ, τούτω δέ ούκ έξαρκεΐ, εί μή καί τό λοιπόν δ τι άν 

βούληται διαπράξεται. Καίτοι ού δήπου, ώ ’Αθηναίοι, όστρα- 

κισθηναι μέν έπιτήδειός εΐμι, τεθνάναι δέ ούκ άξιος, ούδέ κρι- 

νόμενος μέν άποφυγεΐν, άκριτος δέ φεύγειν, ούδέ τοσαυτάκις άγωνιζόμενος νικησας δικαίως (άν) πάλιν δόξαιμι δι’ εκείνα 

έκπεσεΐν. 37 ’Αλλά γάρ ίσως μετά μικράς διαβολής ή φαύλων 

κατηγόρων ή διά τών έπιτυχόντων εχθρών έκινδύνευον, άλλ’ ού διά 

τών έρρωμενεστάτων καί λέγειν καί πράττειν, οϊ τινες δύο τών την 

αύτήν αιτίαν έχόντων έμοί άπέκτειναν. Οΰκουν τούς τοιούτους 

δίκαιον έκβάλλειν, οΰς πολλάκις έλέγχοντες ευρίσκετε μηδέν 

άδικούντας, άλλά τούς μή θέλοντας ΰποσχεΐν τη πόλει περί τοΰ 

βίου λόγον. 38 Δεινόν δέ μοι δοκεΐ είναι, εί μέν τις άπολογεΐσθαι άξιώσειεν υπέρ τών άποθανόντων ώς αδίκως άπολώλασιν, ούκ 

άνασχέσθαι τών έπιχειρούντων ■εί δέ τις τών άποφυγόντων πάλιν 

περί της αύτης αιτίας κατηγορεί, πώς ού δίκαιον περί τους ζώντας καί τούς τεθνηκότας τήν αύτήν γνώμην έχειν;

39 Έστι μέν ούν Άλκιβιάδου μήτε αύτόν τών νόμων καί τών 

δρκων φροντίζειν, ύμας τε παραβαίνειν έπιχειρεΐν διδάσκειν, καί τούς μέν άλλους έκβάλλειν καί άποκτείνειν άνηλεώς, αύτόν δέ

365 διαπράξεται Bekker, edd. : -ξηται ||ω ανδρες Ά. B1.-F. ||8 νικησας δικαίως BI.-F. : νικησας καί δικαίως : καί νικ. δικ. Bekker, Dal., Maid. ||αν add. Baiter-Sauppe, edd. II382 αν post ούκ add. Reiske, edd., contra Stahl

13

Page 82: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 82/262

CONTRA ALCIBÍADES

las personas, en vez de vengarse por los delitos que cometió, tienen temor de él por lo que haga en el futuro, y a 

quienes han sufrido algún mal, les conviene soportarlo; pero él no se contenta si no realiza lo demás que se le antoje.  Sin duda, pues, atenienses, no es conveniente que yo sufra 

el ostracismo y no merezco la pena de muerte, ni escapar 

por causa de un juicio y ser expatriado sin juicio, ni creo 

que, si legalmente ya he salido airoso en tantos procesos, 

deba ser exiliado de nuevo por las mismas acusaciones. 37 Pero tal vez he afrontado procesos por una calumnia insignificante o de acusadores inexpertos o por causa de enemigos ocasionales y no por causa de los hombres más diestros 

en hablar y actuar, quienes ya hicieron condenar a muerte a 

dos que sufrían la misma acusación que yo. Por lo tanto, no 

es justo expulsar a quienes, luego de múltiples interrogatorios, no encontráis culpables de ningún delito, sino a los 

que no quieren poner a consideración de la ciudad una  

relación de su vida. 38 A mí me parece terrible que, si alguien considera digno defender a quienes ya han sido ejecutados, arguyendo que murieron injustamente, no lo per

mitáis a quienes intentan hacerlo. Por otra parte, si alguien acusa de nuevo por el mismo delito a quienes ya fueron 

absueltos, ¿cómo no va a ser justo que vuestro juicio sea el mismo para vivos y muertos?

39 Así pues, es propio de Alcibíades el no preocuparse él mismo de las leyes y de los juramentos y el tratar que voso

tros aprendáis a transgredirlos, el hacer exiliar a los demás y condenarlos a muerte sin piedad, y el rogar él mismo y 

llorar desconsoladamente. Y esto no me admira, pues él ha 

realizado actos dignos de muchos lamentos. Sin embargo,

13

Page 83: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 83/262

ANDÓCIDES

ίκετεύειν καί δακρύειν οίκτρώς. Και ταΰτα μέν οΰ θαυμάζω· πολ

λών γάρ αύτώ κλαυμάτων άξια εί'ργασται· ένθυμοΰμαι δέ τίνας 

ποτέ και πείσει δεόμενος, πότερα τούς νεωτέρους, οϋς προς τό 

πλήθος διαβέβληκεν άσελγαίνων καί τά γυμνάσια καταλύων καί 

παράτήνήλικίανπράττων,ή τούς πρεσβυτέρους, οΐς οΰδέν ομοίως 

βεβίωκεν, άλλά τών επιτηδευμάτων αυτών καταπεφρόνηκεν; 40 Ού 

μόνον δέ αυτών ενεκα τών παρανομούντων, ινα δίκην διδώσιν, 

έπιμελεΐσθαι άξιον, άλλά καί τών άλλων, οπως τούτους δρώντες 

δικαιότεροι καί σωφρονέστεροι γίγνωνται. Έμέ μέν τοίνυν εξε- λάσαντες τούς βέλτιστους περιδεείς καταστήσετε, τοΰτον δέ 

κολάσαντες τούς άσελγεστάτους νομιμωτέρους ποιήσετε.

41 Βούλομαι δ’ ύμάς άναμνήσαι τών έμοί πεπραγμένων. Έγώ 

γάρ πρεσβεύσας είς Θετταλίαν καί είς Μακεδονίαν καί είς 

Μολοσσίαν καί είς Θεσπρωτίαν καί είς Ιταλίαν καί είς Σικελίαν 

τούς μέν διαφόρους δντας διήλλαξα, τούς δ’ επιτηδείους έποίησα, τούς δέ άπό τών εχθρών άπέστησα. Καίτοι εί τών πρεσβευόντων 

έκαστος τά αυτά έποίησεν, ολίγους άν πολεμίους εΐχετε καί 

πολλούς συμμάχους έκέκτησθε. 42 Περί δέ τών λητουργιών ούκ 

άξιώ μεμνήσθαι, πλήν κατά τοσοΰτον, δτι τά προσταττόμενα 

δαπανώ ούκ άπό τών κοινών άλλ’ άπό τών ιδίων. Καίτοι τυγχάνω 

νενικηκώς εύανδρία καί λαμπάδι καί τραγωδοΐς, ού τύπτων τούς 

άντιχορηγοΰντας, ούδ’ αίσχυνόμενος εί τών νόμων έλαττον 

δύναμαι. Τούς ούν τοιούτους τών πολιτών πολύ μάλλον επιτηδείους 

ήγοΰμαι μένειν ή φεύγειν.

4θ6 άσελγεστάτους Emperius, edd. : -τέρους ||412 είς Μακ. Q, edd. : είς om. Α ||5 δέ άπό Maid ||πρεσβευόντων Luzac, edd. : πρωτευόντων ||42' λητουργιών Blass, edd. : λειτ.

14

Page 84: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 84/262

CONTRA ALCIBIADES

en mis adentros me pregunto a quiénes convencerá con sus 

súplicas: ¿a los más jóvenes, a quienes ha desacreditado ante 

el pueblo por actuar con insolencia, por acabar con los 

ejercicios gimnásticos y por llevar a cabo acciones impropias de su edad? ¿O a los de mayor edad a cuya vida en 

nada ha hecho semejante la suya, sino que más bien ha 

despreciado sus costumbres? 40 Pero es lícito ocuparse no 

sólo de quienes han transgredido las normas, para que reciban su castigo, sino también de los demás, con el fin de  

que, al ver a esa gente, se vuelvan más justos y sensatos. Pues bien, si me desterráis a mí atemorizaréis a los mejores 

hombres, y, en cambio, si castigáis a Alcibiades, a los más 

insolentes los volveréis más respetuosos de las leyes.41 Quiero finalmente que os acordéis de mis servicios. 

Fui como embajador a Tesalia, Macedonia, Molosia, Tes- 

procia, Italia y Sicilia, y a las ciudades que tenían discrepancias las reconcilié, a otras las hice amigas, y a otras más 

las separé de vuestros enemigos. Así pues, si cada uno de los 

embajadores hubiese actuado del mismo modo tendríais pocos enemigos y contaríais con muchos aliados. 42 En cuanto a las liturgias no me parece conveniente mencionarlas, a 

excepción de que la gran cantidad de gastos requeridos no  

los hago del erario sino de mi dinero. A pesar de ello, he 

resultado campeón en el concurso varonil de belleza, en el 

de carreras de antorchas, en el coro de tragedias, sin golpear 

a mis coregos rivales y sin avergonzarme de tener menos 

poder que las leyes. Así pues, creo que ciudadanos como yo

merecen mucho más permanecer aquí que ser desterrados.

14

Page 85: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 85/262

ANDÓCIDES

Π

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΑΥΤΟΥ ΚΑΘΟΔΟΥ

1 Εί μέν, ώ άνδρες, έν έτέρφ τφ πράγματι οί παριόντες μή τήν 

αυτήν γνώμην έ'χοντες πάντες έφαίνοντο, οΰδέν άν θαυμαστόν 

ένόμιζον · οπου μέντοι δει τήν πόλιν έμέ τι ποιήσαι αγαθόν, ή ει τις 

ετερος βούλοιτο έμοΰ κακίων, δεινότατον απάντων χρημάτων ήγοΰμαι, εί τφ μεν δοκεΐ ταΰτα τφ δέ μή, άλλα μή πασιν ομοίως. 

Εϊπερ γάρ ή πόλις απάντων τών πολιτευομένων κοινή έστι, καί τά 

γιγνόμενα δήπου άγαθά τή πόλει κοινά έστι.

2 Τουτί τοίνυν τό μέγα καί δεινόν πάρεστιν ύμΐν όραν τούς μέν 

ήδη πράττοντας, τούς δέ τάχα μέλλοντας· καί μοι μέγιστον θαΰμα 

παρέστηκε, τί ποτε ούτοι οί άνδρες δεινώς οΰτως περικάιονται, εϊ τι 

ύμας χρή άγαθόν έμοΰ έπαυρέσθαι. Δει γάρ αύτούς ήτοι άμαθε- 

στάτους είναι πάντων ανθρώπων, ή τη πόλει ταύτη δυσμενέστα

τους. Εί μέν γε νομίζουσι της πόλεως εύ πραττούσης καί τά ϊδια 

σφών αύτών άμεινον άν φέρεσθαι, αμαθέστατοι είσι τά έναντία 

νΰν τη εαυτών ώφελεία σπεύδοντες · 3 εί δέ μή ταΰτά ήγοΰνται σφίσι τε αύτοΐς συμφέρειν καί τφ ύμετέρφ κοινφ, δυσμενείς άν τη 

πόλει είεν· οϊτινες είσαγγείλαντός μου άπόρρητα είς τήν βουλήν 

περί τών πραγμάτων, ών άποτελεσθέντων ούκ είσι τη πόλει ταύτη 

μείζονες ώφέλειαι, καί τούτων άποδεικνύντος μου τοΐς βουλευταΐς

14 ετερος Reiske, edd. : έτέρως II23 παρέστηκε Reiske, edd. : περέ- στηκε ||et 84 οϋτω Maid. ||περικαίονται codd. : περικάονται Schiller, edd. II34 τών del. Dobree, seel. Dal., Alb.

15

Page 86: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 86/262

πACERCA DE SU REGRESO

1 Señores, si en otro asunto quienes suben a la tribuna se 

presentaran sin tener todos la misma opinión, no lo juzgaría 

extraño; pero, cuando es menester que yo haga un beneficio 

a la ciudad (o que alguna otra persona inferior a mí quiera hacerlo), considero sumamente grave que esto a unos les 

parezca bien y a otros no, y que no todos piensen igual. En 

efecto, si la ciudad es común a todos los ciudadanos, sin 

duda también los beneficios que ella obtiene son comunes.2 Ahora bien, podéis ver que esta actitud grave y peligro

sa algunos ya la tienen y otros pronto la tendrán; y a mí me asombra en extremo por qué esos señores se encienden de 

una forma tan violenta si es preciso que vosotros obtengáis 

de mí algún beneficio. Sin duda deben ser los más ignorantes de todos los hombres o los más hostiles para con esta 

ciudad. En efecto, si piensan que cuando la ciudad prospera  

también sus negocips particulares pueden mejorar, son muy ignorantes al afanarse ahora en contra de su propio interés;3 pero si no creen que las mismas cosas no les benefician a 

ellos en particular y a vosotros en común, podrían ser personas hostiles a la ciudad. En efecto, cuando en sesión 

secreta del Consejo di una información en torno a mis 

proyectos públicos, cuya realización constituye el mayor beneficio para esta ciudad, y cuando presenté a los consejeros pruebas claras y seguras de lo que decía, allí, ni los 

que estaban presentes de ellos ni nadie más, fueron capaces

15

Page 87: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 87/262

ANDÓCIDES

σαφείς τε και βεβαίους τάς αποδείξεις, έκεΐ μέν οΰτε τούτων τών 

άνδρών οι παραγενόμενοι έλέγχοντες οΐοί τ’ ήσαν άποδεΐξαι εΐ τι 

μή όρθώς έλέγετο, οΰτ’ άλλος οΰδείς, ένθάδε δέ νΰν πειρώνται 

διαβάλλειν. 4 Σημεΐον ούν τοΰτο οτι ούτοι ούκ άφ’ αύτών ταΰτα 

πράττουσιν (εύθυς γάρ άν τότε ήναντιοΰντο) άλλ’ άπό άνδρών 

ετέρων, οΐοί είσιν έν τη πόλει ταύτη, ούδενός άν χρήματος 

δεξάμενοι υμάς τι άγαθόν έξ έμοΰ πράξαι. Και αυτοί μέν ουτοι οί 

ανδρες οΰ τολμώσι σφας αυτούς εις το μέσον καταστήσαντες 

διισχυρίζεσθαι περί τούτων, φοβούμενοι έλεγχον διδόναι εΐ τι είς ύμας τυγχάνουσι μή εύ φρονοΰντες· ετέρους δέ εΐσπέμπουσι, 

τοιούτους ανθρώπους οίς είθισμένοις ήδη άναισχυντεΐν ούδέν 

διαφέρει είπεΐν τε καί άκοΰσαι τά μέγιστα τών κακών. 5 Τό δ’ 

ισχυρόν τοΰτο μόνον εϋροι τις άν αύτών έν τοΐς λόγοις, τάς έμάς 

συμφοράς έπί παντί όνειδίζειν, καί ταΰτα έν είδόσι δήπου κάλλιον 

ύμΐν, ώστε μηδέν άν τούτων δικαίως τιμήν αύτοΐς τινα φέρειν. Έμοί δέ, ώ ανδρες, καί τφ πρώτφ τοΰτο είπόντι όρθώς δοκεΐ εί- 

ρήσθαι, δτι πάντες άνθρωποι γίγνονται έπί τώ ευ καί κακώς πράτ- 

τειν, μεγάλη δέ δήπου καί τό έξαμαρτεΐν δυσπραξία έστί, 6 καί 

είσίν ευτυχέστατοι μέν οί έλάχιστα έξαμαρτάνοντες, σωφρο- 

νέστατοι δέ οϊ άν τάχιστα μεταγιγνώσκωσι. Καί ταΰτα ού διακέκριται τοΐς μέν γίγνεσθαι τοΐς δέ μή, άλλ’ έστιν έν τώ κοινώ 

πασιν άνθρώποιςκαί έξαμαρτεΐν τι καί κακώς πράξαι. ΤΩν ένεκα, 

ώ ’Αθηναίοι, εί άνθρωπίνως περί έμοΰ γιγνώσκοιτε, εΐητε άν άνδρες 

εύγνωμονέστεροι. Ού γάρ φθόνου μάλλον ή οίκτου άξιά μοί έστι 

τά γεγενημένα- 7 ός είς τοσοΰτον ήλθον δυσδαιμονίας, είτε χρή

3 7 έλέγχοντες Emperius, edd. : έλέγξοντες ||55 καί del. Emperius, seel. Dal. ||&   μεταγιγνώσκωσι Aldus, edd. : μεταγιγνώσκουσι |) 6 άνδρες post ώ add. Bl.-F., item §§ 17, 22, 24

16

Page 88: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 88/262

ACERCA DE SU REGRESO

de demostrar con pruebas que yo no decía la verdad; aquí 

en cambio, intentan ahora calumniar. 4 Ésta es, por lo 

tanto, una prueba de que ellos no actúan por su propia 

cuenta (pues de lo contrario se habrían opuesto en aquella ocasión), sino por otros individuos, como los hay en esta 

ciudad, quienes no aceptarían a ningún precio que obtuvierais algún beneficio de mi parte. Y estos mismos señores no 

se atreven a sostener su opinión, presentándose personalmente en público, pues temen dar pruebas de que sus in

tenciones no os son favorables, sino que envían a otros individuos de tal calaña que están acostumbrados de por sí a 

actuar con desvergüenza, sin importarles nada decir y escuchar los peores vituperios. 5 El único argumento fuerte que 

se puede encontrar en sus discursos es el de lanzarme en 

cualquier oportunidad reproches por mis desgracias; y esto 

lo hacen ante vosotros, que sin duda las conocéis mejor, de modo que nada de esto podría, en justicia, reportarles ningún crédito.

Por mi parte, señores, me parece qite tenía razón el primero que afirmó que todos los hombres nacen para ser 

felices o infelices; que, sin duda, también es una gran des

gracia equivocarse, 6 y que son más afortunados qviienes cometen pequeños yerros y más prudentes quienes de inmediato se arrepienten. Y no está determinado que a unos 

les suceda así y a otros no, sino que todos tienen en común 

el equivocarse en algo y el sufrir desdichas. Por esto, atenienses, si juzgáis mi caso humanamente, seréis los hombres 

más benevolentes, pues es más digno de compasión que de encono lo que me ha sucedido a mí, 7 que caí en desgracia 

tan grande por causa, hay que decirlo, de mi juventud e in-

16

Page 89: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 89/262

ANDÓCIDES

είπεΐν νεότητί τε και άνοία τή έμαυτοΰ, εϊτε. και δυνάμει τών 

πεισάντων με έλθεΐν είς τοιαύτην συμφοράν τών φρενών, ώστ’ 

ανάγκην μοι γενέσθαι δυοΐν κακοΐν τοΐν μεγίστοιν θάτερον 

έλέσθαι, ή μή βουληθέντι κατειπεΐν τούς ταΰτα ποιήσαντας οΰ περί 

έμοΰ μόνου όρρωδεΐν, εΐ τι εδει παθεΐν, άλλά και τόν πατέρα οΰδέν 

άδικοΰντα σύν έμαυτφ άποκτεϊναι (οπερ ανάγκη παθεΐν ήν αΰτώ, εί 

έγώ μή έβουλόμην ταΰτα ποιήσαι), ή κατειπόντι τά γεγενημένα 

αυτόν μέν άφεθέντα μή τεθνάναι, τοΰ δέ έμαυτοΰ πατρος μή φονέα 

γενέσθαι. Τί δ’ άν οΰ πρό γε τούτου τολμήσειεν άνθρωπος ποιήσαι;8 Έγώ τοίνυν έκ τών παρόντων είλόμην ταΰτα, ά έμοί μέν λύπας 

έπί χρόνον πλεΐστον οϊσειν εμελλεν, ύμΐν δέ ταχίστην τοΰ παρόντος 

τότε κακοΰ μετάστασιν. Άναμνήσθητε δέ έν οϊφ κινδύνφ τε καί 

αμηχανία καθέστατε, και δτι οϋτως σφόδρα σφάς αύτούς έπε- 

φόβησθε, ώστ’ ούδ’ είς τήν αγοράν ετι έξήτε, έκαστος ύμών 

οίόμενος συλληφθήσεσθαι. Ταΰτα τοίνυν ώστε μέν γενέσθαι 

τοιαΰτα, πολλοστόν δή τι έγώ μέρος τής αιτίας εύρέθην έχων, ώστε 

μέντοι παυθήναι, έγώ είς ών μόνος αίτιος. 9 Καί δμως τό γε 

δυστυχέστατος είναι ανθρώπων ούδαμή έκφεύγω, δτε δή προ- 

αγομένης μέν τής πόλεως έπί ταύτας τάς συμφοράς ούδείς έμοΰ 

ήρχετο γίγνεσθαι δυσδαιμονέστερος, μεθισταμένης δέ πάλιν είς τό ασφαλές απάντων έγώ άθλιώτατος. "Οντων γάρ κακών τοσούτων τή 

πόλει αδύνατον ήν ταΰτα ίαθήναι άλλως ή τφ έμώ αίσχρώ, ώστ’ έν 

αύτφ φ έγώ κακώς έ'πραττον, έν τούτφ ύμας σώζεσθαι. Χάριν ουν 

είκός με, οΰ μίσος, τφ δυστυχήματι τούτφ φέρεσθαι παρ’ ύμών.

72 άνοία τή έμαυτοΰ Frohberg, edd. : τής έμαυτοΰ ante δυσδαιμονίας (1. 1) habent codd. ||5 βουληθέντι Aldus, edd. (cf. infra κατειπόντι) : βουληθέντα II85 έξήτε Lipsius, edd. : έξήειτε ||7 εύρέθην codd. : ηΰρέθην Lipsius, edd.

17

Page 90: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 90/262

ACERCA DE SU REGRESO

sensatez, o por influencia de quienes me convenciei-on a 

llegar a tal grado de transtorno de mi entendimiento que me 

vi obligado a elegir entre las dos peores opciones: una era 

que, si no estaba dispuesto a denunciar a los autores de los  

hechos, no sólo debía temer por mi vida, si es que debía ser 

objeto de algún sufrimiento, sino también condenar a morir 

conmigo a mi padre, que no había cometido ningún delito 

(lo que le habría sucedido por fuerza si yo no hubiera querido hacer la denuncia); la otra era que, si denunciaba los 

sucesos, yo saldría absuelto y no moriría ejecutado y, además, no me convertiría en el asesino de mi propio padre. ¿Qué cosa no habría osado elegir cualquier persona sino 

esto último?8 En consecuencia, de la alternativa existente, yo escogí 

aquello que a mí me iba a provocar sufrimientos durante 

muchísimo tiempo, y a vosotros, en cambio, la supresión inmediata del mal que entonces os aquejaba. Recordad en 

qué peligro y tribulación os encontrabais y que estabais tan 

temerosos de vosotros mismos que ya ni siquiera al Ágora 

salíais, pensando cada uno de vosotros que iba a ser arrestado. Pues bien, se descubrió que mi responsabilidad de 

que la situación llegara a tal extremo fue mínima y que, en cambio, yo fui el único causante de que cesara. 9 Y a pesar 

de todo, de ningún modo dejo de ser el hombre más 

infortunado, ya que, cuando la ciudad era arrastrada a estas 

desgracias, ninguno era más desdichado que yo y, cuando  estaba'de nuevo a salvo, yo era el más desgraciado de todos. En efecto, siendo tantos los males de la ciudad, era imposi

ble remediarlos de otra forma más que con mi ultraje, de modo que en donde se hallaba mi desgracia en ello vosotros 

encontrabais vuestra propia salvación. Por lo tanto, es razo-

17

Page 91: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 91/262

ANDÓCIDES

10 Καίτοι έγώ τότ’ αύτδς γνούς τάς έμαυτοΰ συμφοράς, φ τινι 

κακών τε καί αισχρών ούκ οΐδ’ ει τι άπεγένετο, τά μέν παρανοία xr\

έμαυτοΰ, τά δ’ ανάγκη τών παρόντων πραγμάτων, εγνων ήδιστον 

είναι πράττειν τε τοιαΰτα και διαιτασθαι έκεΐ, δπου ήκιστα μέλλοι- 

μι όφθήσεσθαι ΰφ’ ύμών. Επειδή δέ χρόνω ύστερον είσήλθέ μοι, 

ώσπερ είκός, έπιθυμία της τε μεθ’ ύμών πολιτείας εκείνης και διαί- 

της, έξ ής δευρι μετέστην, εγνων λυσιτελεΐν .μοι ή τοΰ βίου άπηλ- 

λάχθαι, ή τήν πόλιν ταύτην αγαθόν τι τοσοΰτον έργάσασθαι, ώστε 

ύμών έκόντων είναί ποτέ μοι πολιτεύσασθαι μεθ’ ύμών. 11 Έκ δέ τούτου ού πώποτε ούτε τοΰ σώματος οΰτε τών δντων έμοί έφεισά- 

μην, δπου εδει παρακινδυνεύειν · άλλ’ αύτίκα μέν τότε είσήγαγον 

είς στρατιάν ύμών ούσαν έν Σάμφ κωπέας, τών τετρακοσίων ήδη τά 

πράγματα ένθάδε κατειληφότων, δντος μοι ’Αρχελάου ξένου 

πατρικοΰ καί διδόντος τέμνεσθαί τε καί έξάγεσθαι όπόσους έβου- 

λόμην. Τούτους τε είσήγαγον τούς κωπέας, καί παρόν μοι πέντε 

δραχμών τήν τιμήν αύτών δέξασθαι ούκ ήθέλησα πράξασθαι 

πλέον ή δσου έμοί κατέστησαν, είσήγαγον δέ σΐτόν τε καί χαλκόν · 

12 καί οί άνδρες εκείνοι έκ τούτων παρεσκευασμένοι ένίκησαν 

μετά ταΰτα Πελοποννησίους ναυμαχοΰντες, καί τήν πόλιν ταύτην 

μόνοι ανθρώπων έσωσαν έν τώ τότε χρόνω. Εΐ τοίνυν μεγάλων αγαθών άξια ύμας είργάσαντο εκείνοι, μέρος έγώ ούκ άν έλάχιστον 

δικαίως ταύτης της αιτίας έ'χοιμι. Εί γάρ τοΐς άνδράσιν έκείνοις 

τότε τά επιτήδεια μή είσήχθη, ού περί τοΰ σφσαι τάς ’Αθήνας 6 

κίνδυνος ήν αύτοΐς μάλλον ή περί τοΰ μηδέ αύτούς σωθηναι.,

105 ύστερον seel. F., Dal. ||7 εγνων Aldus, edd. : εγνω II 11̂ τήν στρατιάν Lipsius, Dal. ||6 τέμνεσθαί Dobree, edd. : γενέσθαι ||122 Πελοποννησίους : Πελοπονησίους II4 άξια codd. : αίτια Blass, edd. ||είργάσαντο codd. : ήργάσαντο Blass, edd.

18

Page 92: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 92/262

ACERCA DE SU REGRESO

nable que, debido a mi infortunio, yo obtenga de vosotros no odio, sino agradecimiento.

10 Así pues, al darme cuenta en aquel entonces de mis 

propias desgracias, yo mismo —a quien no sé si le faltó sufrir algún mal y vergüenza, ya fuera por causa de mi propia  

locura o forzado por las circunstancias del momento—, comprendí que lo mejor para mí era llevar a cabo mis negocios yéndome a vivir a un lugar a donde pudierais verme 

lo menos posible. Más tarde, sin embargo, como es natural, con el paso del tiempo, entró en mí el anhelo de compartir 

la vida pública y privada vuestra, que había cambiado hasta 

ahora, y me di cuenta de que lo que me convenía era quitarme la vida o hacer un beneficio tan grande a esta ciudad 

que con vuestro consentimiento pudiera vivir algún día como vuestro conciudadano. 11 Desde entonces nunca jamás 

escatimé ni mi vida ni mis bienes, cada vez que he tenido  

que arriesgarlos; al contrario, por aquel entonces envié de 

inmediato maderos para remos a vuestra armada estacionada en Samos (cuando ya los Cuatrocientos se habían hecho 

cargo de los asuntos políticos de aquí), gracias a que Arque- lao tenía lazos de hospitalidad conmigo por mi padre y me 

permitía talar y exportar cuantos quisiera. Envié esos maderos y, aunque podía haber recibido cinco dracmas como 

precio, no quise cobrar más de lo que me habían costado; envié además grano y cobre. 12 Y aquellos hombres, provistos de estas cosas, vencieron después a los peloponesios 

en batalla naval, y fueron los únicos hombres que pusieron  

a salvo a la ciudad en aquel entonces. Pues bien, si aquellos 

hombres realizaron acciones por vosotros dignas de grandes 

beneficios, yo no podría obtener justamente una partici-

18

Page 93: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 93/262

ANDÓCIDES

13 Τούτων τοίνυν οΰτως έχόντων ούκ όλίγφ μοι παρά γνώμην 

εύρέθη τά ένταΰθα πράγματα εχοντα. Κατέπλευσα μέν γάρ ώς 

έπαινεθησόμενος ύπό τών ενθάδε προθυμίας τε εΐνεκα καί έπι- 

μελείας τών ύμετέρων πραγμάτων· πυθόμενοι δέ τννές με ηκοντα 

τών τετρακοσίων έζήτουν τε παραχρήμα, καί λαβόντες ήγαγον εις 

τήν βουλήν. 14 Ευθύς δέ παραστάς μοι Πείσανδρος “άνδρες” έ'φη 

“βουλευταί, έγώ τον άνδρα τούτον ένδεικνύω ύμΐν σΐτόν τε είς τούς 

πολεμίους είσαγαγόντα καί κωπέας”. Καί τό πράγμα ήδη παν 

διηγείτο ώς έπέπρακτο. Έν δέ τώ τότε τά έναντία φρονούντες δήλοι ήσαν ήδη οί έπί στρατιάς δντες τοΐς τετρακοσίοις. 15 Κάγώ 

θόρυβος γάρ δή τοιούτος έγίγνετο τών βουλευτών καί έπειδή έγί- 

γνωσκον άπολούμενος, εύθύς προσπηδώ προς τήν εστίαν καί 

λαμβάνομαι τών ίερών. "Οπερ μοι καί πλείστου άξιον έγένετο έν τώ 

τότε· είς γάρ τούς θεούς εχοντα ονείδη ούτοί μ£ μάλλον τών άν- θρώπων έοίκασι κατελεήσαι, βουληθέντων τε αύτών άποκτεΐναί με 

ούτοι ήσαν οί διασωσαντες. Δεσμά τε ύστερον καί κακά οσα τε καί 

οια τφ σώματι ήνεσχόμην, μακρόν άν εϊη μοι λέγειν. 16 Ου δή καί 

μάλιστ’ έμαυτόν άπωλοφυράμην · δστις τοΰτο μέν έν φ έδόκει ό 

δήμος κακοΰσθαι, έγώ άντί τούτου κακά είχον, τοΰτο δέ έπειδή 

έφαίνετο <εύ) ύπ’ έμοΰ πεπονθώς, πάλιν αύ καί διά τοΰτ’ έγώ άπωλλύμην· ώστε οδόν τε καί πόρον μηδαμή ετι είναί μοι εύ- 

θαρσεΐν· δποι γάρ τραποίμην, πάντοθεν κακόν τί μοι έφαίνετο

132 εύρέθη codd. : ηύρέθη Lipsius, edd. ||3 εΐνεκα codd. : ενεκα Lipsius, edd. II152 και del. Reiske, Bl.-F., seel. Maid. Hpost καί vocem 

exc. (e. c. κραυγή) stat. F., Alb.; lectionem def. Kalinka (coll. Th. i 72.1), prob. Dal. ||4έγένετο Emperius, edd. : έγίνετο ||5 εχοντα ονείδη ούτοί με Sauppe, edd. : εΐχοντά ονείδη ούτοί, οι με ||162 τοΰτο μέν apogr., edd. : τούτω μέν ||4 εύ add. Aldus, edd. ||5άπωλλύμην Bekker, edd. : άπολοίμην ||6δποι Reiske, edd. : δπου

19

Page 94: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 94/262

ACERCA DE SU REGRESO

pación mínima de ese mérito. En efecto, si entonces no 

hubieran sido enviadas esas provisiones a aquellos hombres, el peligro para ellos no habría sido salvar a Atenas, sino el que ellos no fueran salvados.

13 Pues bien, estando así las cosas, la situación política 

que había aquí se presentó no poco contra mis propósitos. En efecto, regresé por mar para que fuera elogiado por  

quienes aquí se encontraban por la buena disposición y el cuidado que ponía en vuestros asuntos. Sin embargo, algunos de los Cuatrocientos, enterados de mi regreso, iniciaron 

de inmediato mi búsqueda y, luego de capturarme, me 

condujeron ante el Consejo. 14 Al instante Pisandro se 

puso a mi lado y dijo: “Señores del Consejo, yo denuncio 

ante vosotros a este hombre por haber enviado grano y 

maderos a los enemigos”, y en seguida se puso a referir 

cómo había sucedido todo el asunto. Ya para ese entonces 

se sabía con claridad que los jefes del ejército tenían intenciones opuestas a las de los Cuatrocientos. 15 Por mi parte, apenas me di cuenta de que estaba perdido (pues empezó a 

crearse un gran alboroto entre los consejeros), de inmediato 

salté al altar y me aferré a los objetos sagrados, acción que 

fue la más conveniente para mí en esos momentos, pues, aunque había caído en desgracia ante los dioses, éstos, según parece, tuvieron más compasión de mí que los 

hombres, y me pusieron a salvo de quienes habían decidido 

matarme. Sería largo para mí contaros el número y naturaleza de las torturas físicas que sufrí posteriormente en 

prisión. 16 Fue entonces precisamente cuando más que 

nunca lamenté mi suerte, pues, por una parte, cuando el pueblo parecía estar en desgracia, yo era quien sufría en su

19

Page 95: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 95/262

ANDÓCIDES

έτοιμαζόμενον. ’Αλλ’ όμως και έκ τούτων τοιούτων δντων απαλ

λαγείς ούκ έστιν δ τι έτερον έργον περί πλείονος έποιούμην ή τήν 

πόλιν ταύτην αγαθόν τι έργάσασθαι.

17 Όραν δέ χρή, ώ ’Αθηναίοι, δσω τά τοιαΰτα τών 

υπουργημάτων διαφέρει. Τοΰτο μέν γάρ δσοι τών πολιτών τά 

ύμέτερα πράγματα διαχειρίζοντες άργύριον ύμΐν έκπορίζουσιν, 

άλλο τι ή τά ύμέτερα ύμΐν διδόασι; τοΰτο δέ δσοι στρατηγοί 

γενόμενοι καλόν τι τήν πόλιν κατεργάζονται, τί άλλο ή μετά της 

τών ΰμετέρων σωμάτων ταλαιπωρίας τε και κινδύνων, και έτι τών κοινών χρημάτων δαπάνης, ποιοΰσιν υμάς εΐ τι τυγχάνουσιν 

αγαθόν; έν φ και άν τι έξαμάρτωσιν, ούκ αΰτοί τής σφετέρας 

αύτών άμαρτίας δίκην διδόασιν, άλλ’ ύμεΐς υπέρ τών έκείνοις 

ήμαρτημένων. 18 ’Αλλ’ όμως ούτοι στεφανοΰνταί γε ύφ’ υμών και 

άνακηρύττονται ώς δντες άνδρες αγαθοί. Καί ούκ έρώ ώς ού 

δικαίως· μεγάλη γάρ έστιν άρετή, δστις τήν έαυτοΰ πόλιν ότωοΰν 

δύναται τρόπω αγαθόν τι έργάζεσθαι. ’Αλλ’ ούν [τι] γιγνώσκειν γε 

χρή, δτι έκεΐνος άν ειη πολύ πλείστου άξιος άνήρ, δστις τοΐς έαυτοΰ 

παρακινδυνεύων χρήμασί τε καί σώματι τολμφη άγαθόν τι ποιεΐν 

τούς έαυτοΰ πολίτας.

19 Έμοί τοίνυν τά μέν ήδη είς υμάς πεπραγμένα σχεδόν τι 

άπαντες άν είδεΐτε, τά δέ μέλλοντά τε καί ήδη πραττόμενα άνδρες 

ύμών πεντακόσιοι έν άπορρήτω ϊσασιν [ή βουλή] · οϋς πολλώ δήπου 

είκός ήττον άν τι έξαμαρτεΐν, ή εί υμάς δέοι άκούσαντάς τι έν τώ 

παραχρήμα νΰν διαβουλεύσασθαι. Οί μέν γε σχολή περί τών

168 ετερον εργον del. Sauppe, seel. Dal. ||If‘,/{  τι del. Reiske, edd. (seel. Dal.) II192 είδεΐτε Lipsius, edd. : εϊδείητε ||3 [ή βουλή] gl. cens. edd., seel. Dal., Maid., Alb., del. Valckenaer, Bl.-F. ||4 είκός Aldus, edd. : είς A

20

Page 96: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 96/262

ACERCA DE SU REGRESO

lugar y, por otra, cuando éste evidentemente había salido 

beneficiado gracias a mí, de nuevo también por ello me veía  

a mi vez perdido. De modo que, por ningún lado encon

traba camino ni salida que me animaran: a dondequiera que volteara aparecía algún mal preparado en mi contra. No 

obstante todo, ahora que ya estoy libre de esas desgracias 

tan grandes, no hay tarea que estime más que hacer un 

beneficio a esta ciudad.17 Es necesario observar, atenienses, cuánto difieren de

los de otros mis servicios ya mencionados. Por una parte, cuando aquellos ciudadanos que administran vuestros asuntos os proporcionan dinero, ¿os dan algo que no sea lo que  

es vuestro? Por otra, cuando aquellos que obtienen el cargo 

de estrategos realizan un buen servicio para la ciudad ¿no es 

cierto que lo hacen, si tienen éxito, con el esfuerzo y el 

peligro de vuestras vidas, y aun a expensas del Tesoro público? Además, cada vez que éstos cometen algún error, no  

son ellos los que son castigados por su propia falta, sino 

vosotros por los errores cometidos por ellos. 18 A pesar de 

todo, ellos son coronados por vosotros y son proclamados 

como si fueran grandes hombres. Y no voy a decir que eso 

no sea justo, pues es una grande virtud que alguien pueda hacer, no importa por qué medio, un bien a su propia ciudad. No obstante, es necesario reconocer que sería un varón 

digno del mayor elogio aquel que, poniendo en peligro sus 

bienes y su vida, osara hacer un beneficio a sus propios 

ciudadanos.

19 Pues bien, casi todos podéis conocer lo que por mí se ha hecho en vuestro beneficio, pero lo que voy a hacer y lo 

que ya estoy haciendo sólo quinientos ciudadanos de entre

20

Page 97: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 97/262

ANDÓCIDES

είσαγγελλομένων σκοποΰνται, υπάρχει τε αύτοΐς, έάν τι έξα- 

μαρτάνωσιν, αιτίαν εχειν και λόγον αισχρόν έκ των άλλων πο

λιτών· ύμΐν δέ ούκ εϊσίν έτεροι ΰφ’ ών αιτίαν (αν) έχοιτε· τά γάρ 

ύμέτερα αύτών έφ’ ΰμΐν δικαίως έστι και εύ και κακώς, έάν βού- λησθε, διαθέσθαι. 20 "Α γε μέντοι έξω τών απορρήτων οΐόν τέ μοί 

έστιν είπεΐν είς ύμας ήδη πεπραγμένα, άκούσεσθε. Έπίστασθε γάρ 

που ώς ήγγέλθη ΰμΐν δτι ού μέλλ ι έκ Κ ύπρου  σίτος ήξειν ενταύθα- 

έγώ τοίνυν τοιοΰτός τε καί τοσοΰτος έγενόμην, ώστε τούς άνδρας 

τούς ταΰτα βουλεύσαντας έφ’ ύμΐν και πράξαντας ψευσθήναι της αύτών γνώμης. 21 Καί ώς μέν ταΰτα διεπράχθη, ούδέν προΰργου 

άκοΰσαι ΰμΐν · τά δέ νυνί βούλομαι ύμας είδέναι, δτι αί μέλλουσαι 

νήεςήδη σιταγωγοί καταπλεΐν είς τον Πειραια είσιν ΰμΐν τέτταρες 

κα'ι δέκα, αί δέ λοιπαί τών έκ Κύπρου άναχθεισών ήξουσιν άθρόαι 

ού πολύ ύστερον. Έδεξάμην δ’ (άν) άντί πάντων χρημάτων είναι έν 

άσφαλεΐ φράσαι προς ύμας α καί τη βουλή έν άπορρήτφ είσήγ- γειλα, όπω ς  αύτόθεν προειδήτε. 22 Νΰν δέ εκείνα μέν τότε δταν 

άποτελεσθη γνώσεσθε άμα καί ώφεληθήσεσθε- νΰν δέ, ώ ’Αθη

ναίοι, εΐ μοι βουληθεΐτε δοΰναι χάριν μικράν τε καί άπονον ύμΐν 

καί άμα δικαίαν, πάνυ άν μοι τοΰτο έν μεγάλη ήδονή γένοιτο. Ώς 

δέ καί δικαία έστίν, εΐσεσθε. "Α γάρ μοι αύτοί γνόντες τε καί 

ύποσχόμενοι έ'δοτε, ύστερον δέ έτέροις πειθόμενοι άφείλεσθε, 

ταΰθ’ ύμας, εί μέν βούλεσθε, αιτώ, εί δέ μή βούλεσθε, απαιτώ.

198 αιτίαν (αν) Dobree, Dal. Maid. : (αν) αιτίαν lipsius, cett. ||201 οίόν τέ Stephanus, edd. : οΐόν γε ||3 ΰμΐν Valckenaer, edd. : ήμΐν ||6 αύτών Baiter-Sauppe, edd. : αύτών II212 τά δέ codd., Alb : τάδε (δέ) 

Gebauer, cett. ||5 (άν) Dobree, edd. ||7 προειδήτε codd., Alb. : προή- δετε Blass, cett. ||222 ώφεληθήσεσθε codd., Alb. : ώφελήσεσθε F., cett. II3 βουληθεΐτε Lipsius, edd. : βουληθείητε ||7 μή del. Reiske, Blass, seel. Bl.-F.

21

Page 98: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 98/262

ACERCA DE SU REGRESO

vosotros lo saben en secreto. Sin duda, es muy natural que 

esas personas se equivoquen menos que vosotros en caso de 

que fuera necesario que tomarais ahora una decisión 

inmediata, luego de haberme escuchado. Ellos, en verdad, someten a un examen minucioso los reportes y, en caso de que cometan alguna falta, están sujetos a ser castigados y ganarse una reputación vergonzosa de los demás ciudadanos; vosotros, en cambio, no podéis sufrir ninguna acusación de terceras personas, pues, como es de justicia, está en  

vuestras manos disponer, bien o mal, según os plazca, de 

vuestros propios asuntos. 20 Sin embargo, vais a escuchar las acciones ya realizadas que, a excepción de las que son  

secretas, me es posible referiros. Estáis enterados de algún 

modo, como se os informó, de que no iba a llegar aquí trigo 

desde Chipre. Pues bien, yo fui tan hábil que las personas 

que habían planeado y realizado esto en vuestra contra se 

vieron frustradas en su intento. 21 No es nada conveniente que escuchéis cómo se realizó esto, pero sí quiero que sepáis que en estos momentos catorce embarcaciones cargadas de trigo para vosotros están por fondear en el Pireo, y 

que las restantes ya han zarpado de Chipre y llegarán juntas poco después. Hubiera preferido, más que todo el oro del mundo, no haber corrido riesgos y explicaros lo que también comuniqué al Consejo en secreto, para que inmediatamente lo hubierais sabido con anticipación. 22 Ahora, en cambio, vais a tener conocimiento de ello y beneficio al 

mismo tiempo, una vez que mis proyectos se hagan realidad; pero ahora, atenienses, si pudierais concederme un pequeño favor, que no os cuesta nada y que, además, es justo 

para mí, sin duda sería un gran placer. Y que es justo, también lo vais a saber. En   efecto, lo que vosotros mismos una 

vez me concedisteis, luego de haberlo decidido y prometido, pero que después, convencidos por otros, me quitasteis,

21

Page 99: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 99/262

ANDÓCIDES

23 'Ορώ δέ ύμας πολλάκις καί δούλοις ά ν θ ρ ώ π ο ις καί ξένοις 

παντοδαποΐς πολιτείαν τε δίδοντας και είς χρήματα μεγάλας 

δωρειάς, οϊ αν ύμας φαίνωνται ποιοΰντές τι άγαθόν. Καί ταΰτα 

μέντοι όρθώς ύμεΐς φρονοΰντες δίδοτε- οϋτω γάρ άν ύπό πλείστων 

ανθρώπων εύ πάσχοιτε. Έγώ τοίνυν τοσοΰτον ύμών μόνον δέομαι · 

τό ψήφισμα ό Μενίππου είπόντος έψηφίσασθε, ειναί μοι άδειαν, 

πάλιν άπόδοτε. Άναγνώσεται δέ ύμΐν αύτό- ετι γάρ και νΰν 

έγγέγραπται έν τφ βουλευτή ρίφ.

(ΨΗΦΙΣΜΑ)

24 Τουτί τό ψήφισμα, δ ήκούσατε ψηφισάμενοί μοι, ώ 

’Αθηναίοι, ύστερον άφείλεσθε χάριν έτέρφ φέροντες. Πείθεσθε ούν 

μοι, καί ήδη παύσασθε εϊ τφ ύμών διάβολόν χι έν τη γνώμη περί 

έμοΰ παρέστηκεν. Εί γάρ δσα οί άνθρωποι γνώμη άμαρτάνουσι, τό 

σώμα αυτών μή αίτιόν έστιν, έμοΰ τό μέν σώμα τυγχάνει ταύτόν ετι 

δν, δπερ της αιτίας άπήλλακται, ή δέ γνώμη άντί της προτέρας 

έτέρα νυνί παρέστηκεν. Ούδέν ούν ετι υπολείπεται οτω αν μοι 

δικαίως διαβεβλήσθε. 25 "Ωσπερ δέ τής τότε αμαρτίας τά άπό τών 

έ'ργων σημεία έφατε χρήναι πιστότατα ποιούμενοι κακόν με άνδρα 

ήγείσθαι, οϋτω καί έπί τη νΰν εύνοία μή ζητείτε έτέραν βάσανον ή τά άπό τών νυνί έ'ργων σημεία ύμΐν γιγνόμενα. 26 Πολύ δέ μοι 

προσήκει ταΰτα μάλλον εκείνων καί τώ γένει συνηθέστερά έστι. 

Τάδε γάρ ού ψευσαμένφ μοι λαθεΐν οίόν τ’ έστι τούς γε πρεσ-

232 παντοδαποΐς Stephanus, edd. : παντοδαπής 1|τε δίδοντας Reiske, edd. : δίδοντας τε ||3 δωρειάς Lipsius, edd. : δωρεάς ||245 έμοΰ Reiske, edd. : όμοΰ ||5-6 ταΰτόν ετι δν Bekker, edd. : τοΰτ’ άναίτιον ||8 διαβεβλήσθε Bekker, edd. : διαβεβλήσθαι 11253 ήγείσθαι Aldus, edd. : ήγεΐσθε ||ζητείτε apogr., edd. : ζητήτε

22

Page 100: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 100/262

ACERCA DE SU REGRESO

esto os lo pido, si así lo queréis, y, si no, os lo exijo. 23

Veo que muchas veces concedéis la ciudadanía y grandes recompensas pecuniarias a esclavos y extranjeros de cualquier 

procedencia, cuando es evidente que ellos os hacen algún beneficio. Pues bien, también hacéis estas concesiones, basados en una correcta reflexión, pues así podríais recibir 

un buen trato de la mayoría de los hombres. Ahora bien, yo  

sólo os pido que volváis a hacer válido el decreto que aprobasteis por votación, a propuesta de Menipo, y que me daba 

la inmunidad. Se os leerá, pues hasta la fecha aún se encuentra registrado en la Cámara del Consejo.

<DECRETO>

24 Este decreto que acabais de escuchar, atenienses, aunque lo votasteis en mi favor, después lo derogasteis por hacer un  

favor a otro. Hacedme caso, pues, y ya no persistáis, si es que alguno de vosotros tiene en su pensamiento una 

infundada hostilidad contra mí. En efecto, si es verdad que cuando los hombres cometen tantas equivocaciones en su 

juicio, su persona no es responsable, entonces mi cuerpo  

está libre de culpa, pues sigue siendo el mismo, y mi juicio 

actual es diferente del de antes. Ya no hay entonces ninguna 

razón justa con base en la cual os pongáis en mi contra. 25 Pero, así como afirmasteis que era necesario considerarme un malvado, al tomar como dignos de toda fe los indicios 

de mi falta de entonces, provenientes de mis actos, del mismo modo, por mi buena disposición actual, no busquéis 

otra prueba más que los indicios que tenéis a partir de mis 

actos de ahora. 26 Además, mi conducta actual es mucho más propia de mi persona que mi conducta anterior, y es 

más adecuada a mi linaje. En efecto, no es posible que yo  

mienta, sin que se den cuenta al menos los mayores de

22

Page 101: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 101/262

ANDÓCIDES

βυτέρους ύμών δτι ό τοΰ έμοΰ πατρός προπάππος Λεωγόρας στα- 

σιάσας προς τούς τυράννους υπέρ τοΰ δήμου, έξόν αΰτφ διαλ- 

λαχθέντι της έχθρας και γενομένω κηδεστη άρξαι μετ’ εκείνων τών 

άνδρών της πόλεως, ε'ιλετο μάλλον έκπεσεΐν μετά τοΰ δήμου και 

φεύγων κακοπαθεΐν μάλλον ή προδότης αυτών καταστήναι. "Ωστ’ έμοιγε και διά τά τών προγόνων εργα εικότως υπάρχει δημοτικώ 

είναι, εϊπερ τι άλλά νΰν γε φρονών τυγχάνω. ?Ων και ενεκα είκός 

υμάς, έάν χρηστός ών άνήρ είς ύμας φαίνωμαι, προθυμότερόν μου 

άποδέχεσθαι τά πραττόμενα.27 Τό δέ δόντας έμοί την άδειαν άφελέσθαι ύμας, εύ ιστέ δτι 

ούδεπώποτεήγανάκτησα· δπου γάρ ύπό τών άνδρών τούτων αυτοί 

είς ύμας αυτούς έπείσθητε τά μέγιστα έξαμαρτεΐν, ώστε άντί της 

αρχής δουλείαν άλλάξασθαι, έκ δημοκρατίας δυναστείαν κατα- 

στήσαντες, τί άν τις ύμών θαυμάζοι καί είς έμέ εϊ τι έπείσθητε 

έξαμαρτεΐν; 28 βουλοίμην μέντ’ άν, ώσπερ έν τοΐς ύμετέροις αυτών 

πράγμασιν, έπειδή έξουσίαν έλάβετε, τάς τών έξαπατησάντων 

ύμας άκυρους έ'θετε βουλάς, οϋτω καί έν ώ περί έμοΰ έπείσθητε 

γνώναί τι άνεπιτήδειον, άτελή την γνώμην αύτών ποιήσαι, καί 

μήτε έν τούτω μήτε έν έτέρφ τφ τοΐς ύμών αυτών έχθίστοις ομό

ψηφοί ποτε γένησθε.

26 ̂ προπάππος codd., Raubitschek, Mac., Alb. : πάππος Valckenaer (coll. i 108), cett. ||8 αυτών codd., Maid., Alb. : αύτοΰ Rosenberg, cett. II10 άλλα Reiske, edd. : αλλο II27 ̂ θαυμάζοι Aldus, edd. : -ζει

23

Page 102: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 102/262

ACERCA DE SU REGRESO

vosotros, al decir que Leógoras, el bisabuelo de mi padre, después de rebelarse contra los tiranos en favor del pueblo 

—aun cuando le era posible, después de reconciliarse y 

emparentar con ellos, gobernar la ciudad con ellos 

mismos—, prefirió huir con el pueblo y sufrir desgracias en  

el exilio, antes que convertirse en traidor de éste. De modo  que, para mí en particular, por los hechos de mis 

antepasados, naturalmente me es propio ser partidiario de la 

democracia, si, al menos ahora, me encuentro en mis 

cabales. Por esto mismo, es natural que, si me presento ante vosotros como un hombre útil, aceptéis de muy buen grado  

mis servicios.27 Bien sabéis que jamás me ha irritado el que me hubie

rais quitado la inmunidad que antes me habíais otorgado; en efecto, puesto que fuisteis inducidos por esos hombres a 

cometer las peores equivocaciones en contra de vosotros 

mismos, de modo que cambiasteis vuestro imperio en servidumbre, al establecer un gobierno oligárquico a partir de 

un gobierno democrático, ¿por qué entonces habría de 

asombrarse alguno de vosotros de que hubierais sido inducidos a cometer una equivocación en contra mía? 28 Desearía, sin embargo, que, así como en vuestros asuntos invali

dasteis las decisiones de quienes os habían engañado una vez que tuvisteis la posibilidad, así también en este caso en 

el que fuisteis persuadidos a tomar una medida en mi contra, anuléis la propuesta de éstos, y, ni en este caso ni en  

ningún otro concordéis en el voto con vuestros peores 

enemigos.

23

Page 103: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 103/262

ANDÓCIDES

I

ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΜΥΣΤΗΡΙΩΝ

1 Τήν μέν παρασκευήν, ώ άνδρες, και τήν προθυμίαν τών έχθρών 

τών έμών, ώστ’ έμέ κακώς ποιεΐν έκ παντός τρόπου, καί δικαίως και 

αδίκως, έξ άρχής έπειδή τάχιστα άφικόμην είς τήν πόλιν ταυτηνί, 

σχεδόν τι πάντες έπίστασθε, καί ούδέν δει περί τούτων πολλούς λόγους ποιεΐσθαι· έγώ δέ, ώ άνδρες, δεήσομαι ύμών δίκαια καί 

ύμΐν τε ράδια χαρίζεσθαι καί έμοί άξια πολλοΰ τυχεΐν παρ’ ύμών.

2 Καί πρώτον μέν ένθυμηθήναι δτι νΰν έγώ ήκω ούδεμιάς μοι 

ανάγκης οΰσης παραμεΐναι, οΰτ’ έγ/υητάς καταστήσας οΰθ’ ύπό 

δεσμών άναγκασθείς, πιστεύσας δέ μάλιστα μέν τώ δικαίω, έπειτα 

δέ καί ύμΐν, γνώσεσθαι τά δίκαια καί μή περιόψεσθαί με αδίκως 

ύπό τών έχθρών τών έμών διαφθαρέντα, άλλά πολύ μάλλον σώσειν 

δικαίως κατά τε τούς νόμους τούς ύμετέρους καί τούς δρκους οϋς 

ύμεΐς όμόσαντες μέλλετε τήν ψήφον ρισειν.

3 Εικότως δ’ άν, ώ άνδρες, τήν αυτήν γνώμην έχοιτε περί τώ

έθελόντων εις τούς κινδύνους καθισταμένων, ήνπερ αύτοί περί άύτών έ'χουσιν. 'Οπόσοι μέν γάρ μή ήθέλησαν ύπομεΐναι κα- 

ταγνόντες αύτών αδικίαν, εικότως τοι καί ύμεΐς τοιαΰτα περί 

αυτών γιγνώσκετε οίά περ καί αύτοί περί σφών αύτών έγνωσαν ·  όπόσοι δέ πιστεύσαντες μηδέν άδικεΐν ύπέμειναν, δίκαιοί έστε καί 

ύμεΐς περί τούτων τοιαύτην έχειν την γνώμην οΐ'αν περ καί αύτοί 

περί αύτών έσχον, καί μή προκαταγιγνώσκειν άδικεΐν. 4 Αύτίκα

21 Καί del. Baiter, seel. Dal. ||32 έθελόντων codd., Mac. : -οντώνBekker, cett. ||ήνπερ Aldus, edd. : ήπερ ||5 οίά Bekker, edd. : δσα

24

Page 104: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 104/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

I

1 La intriga, señores, y el celo que mis enemigos han puesto 

en perjudicarme por cualquier medio, justo o injusto, desde 

el primer momento en que llegué a esta ciudad, todos los 

conocéis poco más o menos, de modo que no es necesario hablar mucho de eso. En cambio, señores, sí os voy a pedir 

justicia, que conceder es fácil para vosotros, de quienes yo 

también mucho merezco obtenerla. 2 En primer lugar, se 

debe considerar que ahora yo comparezco sin tener ninguna necesidad de estar aquí, pues no he presentado fiadores 

ni he sido obligado por cadenas, sino porque tengo confianza, sobre todo en la justicia y, en seguida, también en vosotros, en que decidiréis lo que es justo y no permitiréis que  

yo sea injustamente arruinado por mis enemigos, sino más 

bien me daréis una absolución justa, de acuerdo con vuestras leyes y con los juramentos que habéis prestado para  

poder depositar el voto.3 Lógicamente, señores, debéis tener acerca de quienes 

voluntariamente afrontan los peligros de un proceso el 

mismo juicio que ellos tienen de sí mismos. En efecto, de 

cuantos no quisieron permanecer, admitiendo su culpabilidad, es lógico que también vosotros deis de ellos exacta

mente la misma sentencia que ellos dieron de sí mismos; en cambio, de cuantos han permanecido, confiando en no ser 

culpables de nada, también vosotros debéis justamente tener 

de ellos exactamente el mismo juicio que tenían de sí mis-

24

Page 105: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 105/262

ANDÓCIDES

έγώ πολλών μοι άπαγγελλόντων δτι λέγοιεν οί εχθροί ώς άρα έγώ 

οΰτ’ αν ύπομείναιμι οίχήσομαί τε φεύγων, —“τί γάρ άν κα'ι βου- 

λόμενος ’Ανδοκίδης άγώνα τοσοΰτον ύπομείνειεν, φ εξεστι μέν άπελθόντι έντεΰθεν έχειν πάντα τά έπιτήδεια, έστι δέ πλεύσαντι είς 

Κύπρον, δθεν περ ήκει, γη πολλή καί άγαθή διδόμενη καί δωρεά 

ΰπάρχουσα; ούτος άρα βουλήσεται περί τοΰ σώματος τοΰ έαυτοΰ 

κινδυνεΰσαι; είς τί άποβλέψας; οΰχ όρα τήν .πόλιν ήμών ώς διά- 

κειται;” έγώ δέ, ώ άνδρες, πολύ τήν έναντίαν τούτοις γνώμην έχω.

5 ’Άλλοθι τε γάρ ών πάντα τά αγαθά έχειν στερόμενος της 

πατρίδος ούκ άν δεξαίμην, τής πόλεως οϋτω διακειμένης ώσπερ 

αύτοί οί έχθροί λέγουσι, πολύ δ’ άν αύτής μάλλον έγώ πολίτης 

δεξαίμην είναι ή ετέρων πόλεων, άί ίσως πάνυ μοι δοκοΰσιν έν τώ 

παρόντι εύτυχεΐν. 'Άπερ γιγνώσκων έπέτρεψα διαγνώναι ύμΐν περί 

τοΰ σώματος τοΰ έμαυτοΰ.6 Αίτοΰμαι ούν ύμας, ώ άνδρες, εύνοιαν πλείω παρασχέσθαι 

έμοί τώ άπολογουμένφ ή τοΐς κατηγόροις, είδότας δτι καν έξ ΐσου 

άκροάσθε, άνάγκη τόν άπολογούμενον ελαττον έχειν. Οί μέν γάρ 

έκ πολλοΰ χρόνου έπιβουλεύσαντες καί συνθέντες, αύτοί άνευ 

κινδύνων δντες, τήν κατηγορίαν έποιήσαντο· έγώ δέ μετά δέους 

καί κινδύνου καί διαβολής τής μεγίστης τήν απολογίαν ποιούμαι. Είκός ούν ύμας έστιν εύνοιαν πλείω παρασχέσθαι έμοί ή τοΐς 

κατηγόροις.

45 ante πλεύσαντι tres litterae detersae, unde άποπλεΰσαντι coni. Blass, Dal., Mak. ||6  γη Valckenaer, edd. : ή ||διδομένη καί δωρεά 

(coir, apogr. δωρεά) codd., Mac. : δεδομένη έν δωρεια Koepke, Bl.-F. : δεδομένη δωρεά Dal., Mak., διδόμενη καί δωρεάν Maid. ||9 τήν seel. Dal. II52  πόλεως códd. Mac. : τε πόλεως Sluiter, cett. ||3 δ’ αν codd., Mac. : δαν (= δή άν) Bl.-F., Mak. : γ’ άν Valckenaer, cett. ||αύτής seel. Dal. II4 μοι seel. Blass, Dal. ||5γιγνώσκων apogr., edd. : γιγνώσκω

25

Page 106: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 106/262

mos, y no presumir anticipadamente que son culpables. 4 

Tal es mi caso, pues muchos me tienen informado de que 

mis enemigos decían que yo, según éstos, no podría permanecer y que seguramente me daría a la fuga: “Pues, ¿qué 

intención podría tener Andócides como para sostener un 

pleito tan grave, él, quien puede conservar todo lo necesario 

yéndose de aquí, y tiene concedida, con embarcarse hacia 

Chipre, de donde precisamente viene, mucha tierra fértil y 

dones a su disposición? ¿Este hombre de veras va a querer arriesgar su propia vida? ¿Con qué propósito? ¿No ve la 

situación de nuestra ciudad?” Pero yo, señores, tengo una 

opinión totalmente opuesta a la de éstos: 5 no aceptaríatener todos mis bienes viviendo en otro lugar, si estuviera 

privado de mi patria, aunque mi ciudad se encuentre en una 

situación tan grave, como mis propios enemigos dicen, sino que mucho más yo preferiría ser ciudadano de ella que de 

otras ciudades que acaso me parecen en la actualidad muy 

prósperas. Tomando en cuenta lo anterior os confié a 

vosotros decidir sobre mi vida.6 Os pido entonces, señores, que me concedáis a mí, que 

me defiendo, una benevolencia mayor que a mis acusadores, a sabiendas de que, aunque escuchéis imparcial- mente, el que se defiende por fuerza está en desventaja. En 

efecto, ellos hicieron la acusación después de elaborar sus 

planes y preparar sus intrigas con mucha antelación y sin 

correr ningún peligro; yo, en cambio, hago mi defensa con 

temor, en peligro y en la mayor calumnia. Es lógico, por lo tanto, que me concedáis a mí una benevolencia mayor que 

a mis acusadores.

ACERCA DE LOS MISTERIOS

25

Page 107: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 107/262

ANDÓCIDES

7 Έτι δέ και τόδε ένθυμητέον, δτι πολλοί ήδη πολλά και δεινά 

κατηγορήσαντες παραχρήμα έξηλέγχθησαν ψευδόμενοι οΰτω 

φανερώς, ώστε υμάς πολύ άν ήδιον δίκην λαβεΐν παρά τών κατηγόρων ή παρά τών κατηγορουμένων οί δέ αύ, μαρτυρήσαντες τά 

ψευδή αδίκως ανθρώπους άπολέσαντες, έάλωσαν παρ’ ΰμΐν 

ψευδομαρτυρίων, ήνίκ’ ούδέν ήν ετι πλέον τοΐς πεπονθόσιν. Όπότ’ 

ούν ήδη πολλά τοιαΰτα γεγένηται, είκός ύμας έστι μήπω τούς τών 

κατηγόρων λόγους πιστούς ήγεΐσθαι. Εί μέν γάρ δεινά κατηγόρηται 

ή μή, οΐόν τε γνώναι έκ τών τοΰ κατηγόρου λόγων εί δέ αληθή 

ταΰτά έστιν ή ψευδή, ούχ οΐόν τε υμάς πρότερον είδέναι πριν άν 

καί έμοΰ άκούσητε απολογούμενου.

8 Σκοπώ μέν ούν εγωγε, ώ άνδρες, πόθεν χρή άρξασθαι τής 

απολογίας, πότερον έκ τών τελευταίων λόγων, ώς παρανόμως με 

ένέδειξαν, ή περί τοΰ ψηφίσματος τοΰ Ίσοτιμίδου, ώς άκυρόν έστιν, ή περί τών νόμων καί τών δρκων τών γεγενημένων, είτε καί έξ 

αρχής υμάς διδάξω τά γεγενημένα. "Ο δέ με ποιεί μάλιστ’ άπορεΐν 

έγώ ΰμΐν έρώ, δτι ού πάντες ίσως έπί πάσι τοΐς κατηγορουμένοις 

ομοίως όργίζεσθε, άλλ’ έκαστος τι ύμών έχει προς ο βούλοιτο άν με 

πρώτον άπολογεΐσθαι· άμα δέ περί πάντων είπεΐν αδύνατον. 

Κράτιστον ουν μοι είναι δοκεΐ έξ αρχής ύμάς διδάσκειν πάντα τά 

γενόμενα καί παραλιπεΐν μηδέν. ’Άν γάρ όρθώς μάθητε τά 

πραχθέντα, ραδίως γνώσεσθ’ ά μου κατεψεύσαντο οί κατήγοροι.

9 Τά μέν ούν δίκαια γιγνώσκειν ύμάς ήγοΰμαι καί αύτούς 

παρεσκευάσθαι, οίσπερ έγώ πιστεύσας ύπέμεινα, όρων ύμάς καί έν 

τοΐς ίδίοις καί έν τοΐς δημοσίοις περί πλείστου τοΰτο ποιουμένους,

72 έξηλέγχθησαν apogr., edd. : έξηλέχθησαν ||7  γεγένηται Dobree, edd. : γεγένηνται ||82  λόγων om. LZ, seel. Blass, Dal. ||1° παραλιπεΐν A, Mac. : παραλείπειν cett. II91  αυτούς Emperius, edd. : λόγους

26

Page 108: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 108/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

7 Además, también debe considerarse lo siguiente: ya 

antes, muchos de los que habían hecho muchas y graves 

acusaciones fueron encontrados culpables de calumnia tan claramente que con mucho más gusto podíais castigar a los 

acusadores que a los acusados; pero otros, en cambio, que 

con falsos testimonios habían arruinado injustamente a inocentes, fueron condenados ante vosotros por falso testimonio, cuando ya no era posible hacer nada por las víctimas.  

Así, puesto que ya han sucedido tantos casos como éstos, es lógico que todavía no consideréis fidedignos los argumentos 

de mis acusadores. En efecto, si las acusaciones son graves o 

no, es posible determinarlo por las palabras del acusador; pero si son verdaderas o falsas, no podréis saberlo hasta no  

haber escuchado también mi defensa.

8 Ahora bien, señores, por mi parte, busco por dónde debo iniciar mi defensa, si por los últimos argumentos, demostrando que me denunciaron ilegalmente, o por el decreto de Isotímides, demostrando que no es válido, o por las 

leyes existentes y los juramentos prestados, o bien si debo 

explicaros los sucesos desde el inicio. Pero lo que sobre 

todo me hace estar indeciso —yo os lo voy a decir— es que no todos sentís igualmente el mismo enojo por cada una de 

las acusaciones, sino que cada uno querrá que yo me defienda primero de algo en especial. Sin embargo, es imposible hablar al mismo tiempo de todo. Por lo tanto, me parece que lo mejor es empezar a explicaros desde el principio 

todo lo que sucedió y no omitir nada, porque, si conocéis  correctamente los hechos, fácilmente os daréis cuenta de las 

calumnias que mis acusadores han dicho en mi contra.

26

Page 109: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 109/262

ANDÓCIDES

ψηφίζεσθαι κατά τούς δρκους· δπερ και συνέχει μόνον την πόλιν, 

άκόντων τών ού βουλομένων ταΰτα οΰτως εχειν τάδε δέ ύμών 

δέομαι, μετ’ εύνοιας μου τήν άκρόασιν τής απολογίας ποιήσασθαι, 

και μήτε μοι άντιδίκους καταστήναι μήτε ύπονοεΐν τά λεγάμενα, 

μήτε ρήματα θηρεύειν, άκροασαμένους δέ διά τέλους τής απο

λογίας τότε ήδη ψηφίζεσθαι τοΰτο δ τι άν ύμΐν αύτοΐς άριστον καί 

εΰορκότατον νομίζητε είναι.

10 "Ωσπερ δέ καί προεΐπον ύμΐν, ώ άνδρες, έξ αρχής περί 

πάντων ποιήσομαι τήν απολογίαν, πρώτον μέν περί αύτής της αιτίας δθεν περ ή ένδειξις έγένετο, διόπερ είς τον αγώνα τόνδε 

κατέστην, περί τών μυστηρίων ώς οΰτ’ έμοί ήσέβηται ούδέν οΰτε 

μεμήνυται οΰθ’ ώμολόγηται, ούτ’ οιδα τούς μηνύσαντας ύμΐν περί 

αύτών οΰτ’ εί ψευδή οΰτ’ εί άληθή έμήνυσαν · ταΰθ’ ύμας διδάξω.

11 ΤΗν μέν γάρ έκκλησία τοΐς στρατηγοΐς τοΐς είς Σικελίαν, 

Νικία καί Λαμάχφ καί ’Αλκιβιάδη, καί τριήρης ή στρατηγίς ήδη 

έξώρμει ή Λαμάχου · άναστάς δέ Πυθόνικος έν τώ δήμφ είπεν · “ώ 

’Αθηναίοι, ύμεΐς μέν στρατιάν έκπέμπετε καί παρασκευήν 

τοσαύτην, καί κίνδυνον άρεΐσθαι μέλλετε· Άλκιβιάδην δέ τόν 

στρατηγόν αποδείξω ύμΐν τά μυστήρια ποιοΰντα έν οικία μεθ’ 

ετέρων, καί έάν ψηφίσησθε άδειαν (φ) έγώ κελεύω, θεράπων ύμΐν ένός τών ένθάδε άνδρών αμύητος ών έρεΐ τά μυστήρια· εί δέ μή, 

χρήσθε έμοί δ τι άν ύμΐν δοκή, έάν μή τάληθή λέγω”. 12 ’Αντι- 

λέγοντος δέ ’Αλκιβιάδου πολλά καί έξάρνου δντος έδοξε τοΐς

97  μήτ’ έμοι Maid. ||1θ3 τόνδε apogr., edd. : δέ II 5 οΰτ’ οίδα codd., Mac. : ούδ’ οιδα Blass, cett. ||6  ψεύδη Bl.-F., Mak. ||l l 4  ανδρες ante ’Αθηναίοι add. Bl.-F. ||5 άρεΐσθαι Bekker, edd. : αίρεΐσθαι II7 φ add. Bekker ||9 χρήσθε έμοί codd., Bl.-F., Mac. : χρήσθε μοι Hickie (coll. § 26^), cett.

27

Page 110: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 110/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

9 Ahora bien, considero que vosotros decidís lo justo y 

que estáis dispuestos a ello, pues permanecí aquí precisamente porque confío en vosotros, viendo que tanto en las 

causas privadas como en las públicas consideráis que lo más importante es votar con apego a los juramentos; y esto es lo 

único que mantiene unida a la ciudad, a pesar de quienes 

no desean que así sea. Os pido, entonces, que prestéis atención a mi defensa con benevolencia hacia mí, y que ni os 

presentéis como mis adversarios ni toméis mis palabras con 

suspicacia ni cacéis mis expresiones, sino que, después de escuchar hasta el final mi defensa, sólo entonces votéis lo 

que os parezca lo mejor para vosotros mismos y lo más conforme al juramento.

10 Como ya os lo dije, señores, desde el inicio haré mi defensa sobre todas las acusaciones, comenzando por el 

propio cargo del cual surgió la denuncia, por la que me he 

presentado a este pleito: es decir, sobre los misterios, demostrando que no he cometido ninguna impiedad, que 

nada he declarado ni lo he confesado, que tampoco conozco a quienes os hicieron declararaciones sobre ello, ni si esas declaraciones fueron ciertas o falsas. Esto es lo que os 

voy a explicar.11 Estaban en asamblea los estrategos que irían a Sicilia: 

Nicias, Lámaco y Alcibiades, y la trirreme capitana, la de Lá- maco, ya se ponía en movimiento; Pitónico entonces se levantó ante el pueblo y dijo: “Atenienses, estáis por enviar 

una expedición con enormes pertrechos y vais a enfrentaros 

al peligro, pero mientras tanto el estratego Alcibiades —yo 

os lo voy a demostrar— celebra los misterios en una casa 

junto con otros, y si votáis dar inmunidad a quien yo pido,

27

Page 111: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 111/262

πρυτάνεσι τούς μέν άμυήτους μεταστήσασθαι, αυτούς δ’ ίέναι έπ'ι 

τό μειράκιον ο ό Πυθόνικος έκέλευε. Καί φχοντο, και ήγαγον 

θεράποντα Άλκιβιάδου [πολεμάρχου]· Άνδρόμαχος αύτω όνομα 

ήν. Έπεί δέ έψηφίσαντο αύτω την άδειαν, έ'λεγεν ότι έν ττ|οικία τη 

Πουλυτίωνος γίγνοιτο μυστήρια· Άλκιβιάδην μέν οΰν καί Νικίδην 

καί Μέλητον, τούτους μέν αύτούς είναι τούς ποιοΰντας, 

συμπαρεΐναι δέ καί δράν τά γιγνόμενα καί άλλους, παρεΐναι δέ καί 

δούλους, έαυτόν τε καί τον άδελφόν καί Ίκέσιον τον αυλητήν καί 

τον Μελήτου δούλον.13 Πρώτος μέν ούτος ταΰτα έμήνυσε, καί άπέγραψε τούτους- ών 

Πολύστρατος μέν συνελήφθη καί άπέθανεν, οί δέ άλλοι φεύγοντες 

φχοντο, καί αύτών ύμεΐς θάνατον κατέγνωτε. Καί μοι λαβέ καί 

άνάγνωθι αύτών τά ονόματα.

ΟΝΟΜΑΤΑ. Τούσδε Άνδρόμαχος έμήνυσεν· Άλκιβιάδην, Νικίδην, Μέλητον, Άρχεβιάδην, Άρχιππον, Διογένην, Πολύστρατον, Αριστομένη, Οίωνίαν, Παναίτιον.

14 Πρώτη μέν, ώ άνδρες, μήνυσις έγένετο αΰτη ύπό Άνδρομάχου 

κατά τούτων τών άνδρών. Καί μοι κάλει Διόγνητον.

- ?Ησθα ζητητής, ώΔιόγνητε, δτε Πυθόνικος είσήγγειλεν έν τω δήμφ 

περί Άλκιβιάδου; - ΤΗν.-Οισθαούν μηνύσαντα Άνδρόμαχον τά έν τη οικία τη Πουλυτίωνος γιγνόμενα; -Οΐδα.-Τά ονόματα ούν τών άνδρών έστι ταΰτα, καθ’ ών έκεΐνος έμήνυσεν; -Έ στι ταΰτα.

125 Άλκιβιάδου [πολεμάρχου] Mac. : άλκιβιάδου πολεμάρχον codd.

: Άρχεβιάδου (τοΰ) Πολεμάρχου Maid. : Πολεμάρχου Reiske, cett. ||135et τοΰσδε Bl.-F. IIΝικίδην Meritt, Mac. : Νικιάδην codd., cett. ||136  Διογένην codd., Mac. : Διογένη cett. ||7  Οίωνίαν Kirchhoff : ιωνίαν II14'* 9Hv codd., Mac. : TH Blass, cett.

ANDÓCIDES

28

Page 112: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 112/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

el siervo de una de las personas que estaban allí, aunque no 

es iniciado, os hablará de los misterios; y si no, haced de mí lo que os parezca, si no digo la verdad”. 12 Aunque Alcibiades respondió con un largo discurso negándolo, los prí- tanes decidieron sacar a los no iniciados e ir ellos mismos 

por el muchacho que Pitónico pedía. Fueron y trajeron a un 

criado de Alcibiades cuyo nombre era Andrómaco. Después 

que votaron otorgarle la inmunidad, dijo que en la casa de 

Pulición se habían estado celebrando los misterios, que Alcibiades, Nícides y Meleto eran los propios ejecutantes, que 

otros habían participado y visto lo que pasaba, y que también habían estado presentes unos esclavos y él mismo y su 

hermano, Hicesio el flautista y el esclavo de Meleto.13 Andrómaco fue, pues, el primero que declaró lo an

terior y que dio los nombres de los siguientes, de entre quienes Polístrato fue arrestado y ejecutado, mientras los demás 

se dieron a la fuga y vosotros los condenasteis a muerte. Ahora toma la lista y lee sus nombres.

NOMBRES. Andrómaco puso en su declaración a los siguientes: Alcibiades, Nícides, Meleto, Arquebíades, Arquipo, Diógenes, Polístrato, Aristómenes, Eonias, Panecio.

14 Esta fue, señores, la primera declaración hecha por Andrómaco contra esas personas. Ahora llámame a Diogneto.

—¿Diogneto, eras miembro de la comisión de investigación, cuando Pitónico hizo la acusación en la asamblea sobre Alcibiades? —Sí. —¿Sabes entonces que Andrómaco declaró lo ocurrido en la casa de Pulición? —Lo sé.—¿Y son éstos los nombres de las personas contra las que aquél declaró? —Son éstos.

28

Page 113: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 113/262

ANDÓCIDES

15 Δευτέρα τοίνυν μήνυσις έγένετο. Τεΰκρος ήν ένθάδε μέτοικος, 

δς ωχετο Μέγαράδε ΰπεξελθών, έκεΐθεν δέ έπαγγέλλεται τή βουλή, εΐ οι άδειαν δοΐεν, μηνύσειν περί τών μυστηρίων, συνεργός ών, καί 

τούς άλλους τούς ποιοΰντας μεθ’ έαυτοΰ, καί περί τών Έρμών τής 

περικοπής α ήδει. Ψηφισαμένης δέ τής βουλής (ήν γάρ αύτοκράτωρ) 

ωχοντο έπ’ αυτόν Μέγαράδε- καί κομισθείς, άδειαν εύρόμενος, 

άπογράφει τούς μεθ’ έαυτοΰ. Καί ούτοι κατά τήν Τεύκρου μήνυσιν 

ωχοντο φεύγοντες. Καί μοι λαβέ καί άνάγνωθι τά ονόματα αύτών.

ΟΝΟΜΑΤΑ. Τούσδε Τεΰκρος έμήνυσε· Φαιδρόν, Γνιφωνίδην, ’Ισόνομον, Ήφαιστόδωρον, Κηφισόδωρον, εαυτόν, Διόγνητον, Σμινδυ- ρίδην, Φιλοκράτην, Άντιφώντα, Τείσαρχον, Παντακλέα.

Μέμνησθε δέ, ώ άνδρες, δτι καί ταΰθ’ ύμΐν προσομολογεΐται 

άπαντα.

16 Τρίτη μήνυσις έγένετο. Ή γυνή Άλκμεωνίδου, γενομένη δέ καί Δάμωνος (Άγαρίστη όνομα αυτή) αΰτη έμήνυσεν έν τή οικία τή 

Χαρμίδου τή παράτό Όλυμπιεΐον μυστήρια ποιεΐν Άλκιβιάδην καί 

’Αξίοχον καί ’Αδείμαντον ■καί έφυγον ούτοι πάντες έπί ταυτη τή 

μηνύσει.

17 Έτι μήνυσις έγένετο μία. Λυδός ό Φερεκλέους τοΰ Θημακέως 

έμήνυσε μυστήρια γίγνεσθαι έν τή οικία Φερεκλέους τοΰ δεσπότου 

τοΰ έαυτοΰ, έν Θημακώ· καί άπογράφει τούς τε άλλους, καί τόν 

πατέρα εφη τόν έμόν παρεΐναι μέν, καθεύδειν δέ έγκεκαλυμμένον.

153 περί τε Bl.-F., Maid. ||καί post μηνύσειν transp. Dal., Mak. ||11

Φιλοκράτην codd., Mac. : Φιλοκράτη Schiller, cett. ||Τείσαρχον Blass, 

edd. : τισάρχον II161  Άλκμεωνίδου Blass, edd. : άλκμαιονίδου ||3  Όλυμπιεΐον Reiske, edd. : όλύμπιον II 4  ’Αδείμαντον Aldus, edd. : άδίμαντον IIpost ’Αδείμαντον lac. stat. Mak. ||εφυγον Blass (coll. §§ 263, 358^etc.), edd. : εφευγον

29

Page 114: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 114/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

15 Pues bien, luego hubo una segunda declaración. Teucro 

era un meteco domiciliado en Atenas y se fue secretamente a 

Megara desde donde propone al Consejo que si le otorga

ban la inmunidad revelaría, en relación con los misterios —pues era cómplice—, los nombres de los demás que 

habían participado con él, y lo que sabía de la mutilación 

de los Hermes. Después que el Consejo hizo la votación, pues tenía plenos poderes, fueron por él a Megara; luego 

que fue traído, obtenida la inmunidad, dio los nombres de 

los que estuvieron con él. Y éstos se dieron a la fuga mientras Teucro daba su declaración. Ahora toma la lista y lee 

sus nombres.

NOMBRES. Teucro puso en su declaración a los siguientes: Fedro,Gnifónides, Isónomo, Hefestodoro, Cefisodoro, él mismo,Diogneto, Esmindírides, Filócrates, Antifonte, Tisarco, Pantacles.

Recordad, señores, que todo esto aún es reconocido ante 

vosotros.16 Hubo una tercera declaración. La mujer de Alcmeó- 

nides, que también lo había sido de Damón (cuyo nombre 

es Agariste), declaró que en la casa de Cármides, la que está 

junto al Olimpeo, Alcibiades, Axíoco y Adimanto celebraban los misterios; todos ellos huyeron por esa declaración.

17 Hubo una declaración más. Lido, el esclavo de Fere- cles, de Témaco, declaró que unos misterios se habían estado celebrando en la casa de Ferecles, su propio amo, en 

Témaco; dio los nombres de los demás y afirmó que mi 

padre se encontraba presente, pero que dormía todo tapado. Espeusipo, un miembro del Consejo, los entrega al tribunal. Después mi padre presentó fiadores y acusó a Es-

29

Page 115: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 115/262

ANDÓCIDES

Σπεύσιππος δέ βουλεύων παραδίδωσιν αυτούς τφ δικαστή ρίφ. 

Κάπειταό πατήρ καταστήσας έγγυητάς έγράψατο τον Σπεύσιππον 

παρανόμων και ήγωνίσατο έν έξακισχιλίοις ’Αθηναίων, και 

μετέλαβε δικαστών τοσούτων ούδέ διακοσίας ψήφους 6 Σπεύσιππος. Ό δέ πείσας κα'ι δεόμενος μεΐναι τον πατέρα έγώ ήν μά

λιστα, είτα δέ και oi άλλοι συγγενείς. 18 Καί μοι κάλει Καλλίαν 

καί Στέφανον. Κάλει δέ καί Φίλιππον καί ’Αλέξιππον ούτοι γάρ 

είσιν ’Ακουμένου καί Αύτοκράτορος συγγενείς, οϊ έφυγον έπί τη 

Λυδοΰ μηνύσει- τοΰ μέν άδελφιδοΰς έστιν Αύτοκράτωρ, τοΰ δέ θείος ’Ακουμένος- οίς προσήκει μισείν μέν τον έξελάσαντα 

εκείνους, εΐδέναι δέ μάλιστα δι’ δντινα έφυγον. Βλέπετε είς 

τούτους, καί μαρτυρείτε εί άληθη λέγω.

ΜΑΡΤΥΡΕΣ

19 Τά μέν γενόμενα ήκούσατε, ώ άνδρες, καί ύμΐν οί μάρτυρες 

μεμαρτυρήκασιν- ά δέ οί κατήγοροι έτόλμησαν είπεΐν, άνα- 

μνήσθητε. Οϋτω γάρ καί δίκαιον άπολογεΐσθαι, άναμιμνήσκοντα 

τούς τών κατηγόρων λόγους έξελέγχειν. Έλεξαν γάρ ώς έγώ 

μηνύσαιμι περί τών μυστηρίων, άπογράψαιμί τε τον πατέρα τον 

έμαυτοΰ παρόντα, καί γενοίμην μηνυτής κατά τοΰ πατρός τοΰ έμαυτοΰ, λόγον οίμαι πάντων δεινότατόν τε καί άνοσιώτατον 

λέγοντες. Ό μέν γάρ άπογράψας αύτόν Λυδός ήν ό Φερεκλέους, ό δέ 

πείσας ύπομεΐναι καί μή οϊχεσθαι φεύγοντα έγώ, πολλά ίκετεύσας 

καί λαμβανόμενος τών γονάτων. 20 Καίτοι τί έβουλόμην, εί

182 ΜΑΡΤΥΡΕΣ post Στέφανον add. Radermacher, Dal., Mak. ||3et 6

έφυγον Blass, edd. : εφευγον ||191  γενόμενα SIuiter, edd. : γινόμενα ||ΰμΐν apogr., edd. : ήμΐν ||3 Ουτω ... κοντά Reiske, edd. : ού ... άναμι- μνησκοντας II7  τε del. Fuhr, seel. Dal., Mak.

30

Page 116: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 116/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

peusipo de acción ilegal y litigó ante seis mil atenienses, y 

de tantos jueces Espeusipo no obtuvo ni doscientos votos. Quien convenció con ruegos a mi padre de que se quedara 

fui yo principalmente y, luego, también mis otros parientes.18 Ahora llámame a Calias y a Estéfano. Llama también a 

Filipo y Aléxipo, pues ellos son familiares de Acúmeno y de 

Autocrátor, quienes huyeron por la declaración de Lido: del 

primero es sobrino Autocrátor, del segundo es tío Acúmeno; ellos deben odiar al que desterró a sus familiares y han de 

saber mejor que nadie por causa de quién huyeron. Mirad a 

éstos y dad testimonio de que digo la verdad.

TESTIGOS

19 Habéis escuchado los sucesos, señores, y los testigos os 

han rendido su declaración. Ahora recordad de nuevo lo que mis acusadores osaron decir, pues también así es justo 

defenderse: traer a la memoria las palabras de los acusadores para refutarlas. Dijeron, pues, que yo declaré acerca de 

los misterios y di el nombre de mi propio padre como vino 

de los presentes, y que me hice declarante en contra de mi  

propio padre, haciendo ima afirmación que —me parece— es la más terrible y la más impía de todas, pues quien dio su 

nombre fue Lido, el esclavo de Ferecles, y yo, en cambio, quien lo persuadió a que permaneciera y no se diera a la 

fuga, después de mucho suplicarle agarrándome de sus 

rodillas. 20 Y en verdad, ¿qué podía pretender yo si hubie

ra declarado contra mi padre —como éstos dicen— y, al mismo tiempo, le suplicaba para que al quedarse sufriera un 

mal por mi causa? ¿Y mi padre se habría convencido de

30

Page 117: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 117/262

ANDÓCIDES

έμήνυσα μέν κατά τοΰ πατρός, ώς οΰτοί φασιν, ΐκέτευον δέ τον 

πατέρα μείναντά τι παθεΐν ύπ’ έμοΰ; καί ό πατήρ έπείσθη αγώνα 

τοιοΰτον άγωνίσασθαι, έν φ δυοΐν τοΐν μεγίστοιν κακοί ν ούκ ήν 

αύτώ άμαρτεΐν; ή γάρ έμοΰ δόξαντος τά όντα μηνΰσαι κατ’ έκεί- 

νου ύπ’ έμοΰ άποθανεΐν, ή αύτώ σωθέντι έμέ άποκτεΐναι. Ό γάρ 

νόμος οΰτως είχεν εί μέν τάληθή μηνύσειέ τις, είναι τήν άδειαν, εί 

δέτά ψευδή, τεθνάναι. Καί μέν δή τοΰτό γε έπίστασθε πάντες, ότι 

έσώθην καί έγώ καί ό έμός πατήρ· οΐόν τε δ’ ούκ ήν, εϊπερ έγώ 

μηνυτής έγενόμην περί τοΰ πατρός, άλλ’ ή έμέ ή έκεΐνον εδει άπο- θανεΐν. 21 Φέρε δή τοίνυν, εί καί ό πατήρ έβοΰλετο ΰπομένειν, 

τούς φίλους άν οϊεσθε ή έπιτρέπειν αύτώ μένειν ή έγγυήσασθαι, 

άλλ’ ούκ άν παραιτεΐσθαι καί δεΐσθαι άπιέναι όπου άν έμελλεν 

αύτός σωθήσεσθαι έμέ τε ούκ άπολεΐν; 22 Άλλά γάρ καί ότε 

Σπεύσιππον έδίωκεν ό πατήρ τών παρανόμων, αύτά ταΰτα έλεγεν, 

ώς ούδεπώποτε έ'λθοι είς Θημακόν ώς Φερεκλέα· έκέλευε δέ 

βασανίσαι τά άνδράποδα, καί μή τούς μέν παραδιδόντας μή 

έθέλειν έλέγχειν, τούς δέ μή θέλοντας άναγκάζειν. Ταΰτα δέ 

λέγοντος τοΰ πατρός τοΰ έμοΰ, ώς άπαντες ϊστε, τί ύπελείπετο τώ 

Σπευσίππφ λέγειν, εί άληθη οϊδε λέγουσιν, άλλ’ ή “ΤΩ Λεωγόρα, τί 

βούλει περί θεραπόντων λέγειν; ούχ ό υιός ούτοσί μεμήνυκε κατά σοΰ, καί φησί σε παρεΐναι έν Οημακώ; έλεγχε συ τον πατέρα, ή 

ούκ έστι σοι άδεια.” Ταυτί έλεγεν άν ό Σπεύσιππος, ώ άνδρες, ή ου; 

έγώ μέν οίμαι. 23 Εί τοίνυν άνέβην έπί δικαστήριον, ή λόγος τις 

περί έμοΰ έγένετο, ή μήνυσίς τις έμή έστιν ή άπογραφή, μή ότι έμή

2ί)5 γάρ del. Dobree, seel. Dal. ||8 ψευδή Dal., Maid., Mac. : ψεύδη cett. 1121-3 άν codd., Mac. : del. Dobree, seel. cett. ||223 ελθοι apogr., edd. : ελθη ||7  Λεωγόρα Bekker, edd. : λεωγρ’ (λεω cum lac. B) ||8βούλει codd., Mac. : βούλη cett. ||μεμήνυκε apogr., edd. : μεμΰνηκε ||232  έστιν ή Reiske, edd. : έστιν ή

31

Page 118: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 118/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

afrontar tal pleito en el que no le era posible escapar de dos 

grandísimos males? En efecto, él debería morir por mi causa 

si el veredicto era que yo había declarado con la verdad en 

su contra, o bien me habría hecho morir si él salía absuelto, pues la ley era así: “Si alguien declara con la verdad que se 

le otorgue la inmunidad, y si con mentiras, que sea ejecutado”. Y todos sabéis efectivamente que tanto mi padre como  

yo nos salvamos. Pero si yo realmente hubiera sido 

declarante contra mi padre, no habría sido posible más que 

yo o él muriera. 21 Pues bien, veamos. Aunque mi padre hubiera querido sostener el juicio, ¿creen que sus amigos le 

habrían permitido quedarse o que habrían sido sus fiadores, pero no le habrían pedido y suplicado que se fuera a donde  

él pudiera estar a salvo y no causar mi perdición? 22 Ahora 

bien, cuando mi padre acusó a Espeusipo de acción ilegal, 

decía las mismas cosas: que nunca jamás había ido a Téma- co a casa de Ferecles, y demandaba torturar a los esclavos y 

que no se impidiera hacer el interrogatorio a los que los 

entregaban, sino, al contrario, obligar a los que no querían. Al decir esto mi padre, como todos lo sabéis, a Espeusipo 

no le quedaba sino decir, si éstos dicen la verdad: 

“Leógoras, ¿por qué quieres hablar de siervos? ¿No ha declarado en tu contra tu hijo que está aquí y dice que tú 

estabas presente en Témaco? Tú refuta a tu padre o no  

tendrás inmunidad”. ¿Esto habría dicho Espeusipo, señores, o no? Yo creo que sí. 23 Ahora, si me presenté ante un 

tribunal o hubo alguna argumentación acerca de mí o si hay

alguna declaración mía o una denuncia escrita, no sólo mía contra otro, sino también de algún otro contra mí, que melo pruebe el que quiera subiendo aquí al estrado. Sin embar-

31

Page 119: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 119/262

ANDÓCIDES

καθ’ έτέρου, άλλ’ εί καί άλλου τινός κατ’ έμοΰ, έλεγχέτω με ο  

βουλόμενος ένταΰθα άναβάς. Άλλά γάρ λόγον άνοσιώτερον καί άπιστότερον οΰδένας πώποτ’ έγώ ειπόντας οίδα, όί τοΰτο μόνον 

ήγήσαντο δεΐν, τολμήσαι κατηγορήσαι· εί δ’ έλεγχθήσονται 

ψευδόμενΟι, οΰδέν αύτοΐς έμέλησεν. 24 "Ωσπερ ούν, εί άληθή ήν 

ταΰτα ά μου κατηγόρησαν, έμοί άν ώργίζεσθε καί ήξιοΰτε δίκην 

τήν μεγίστην έπιτιθέναι, οΰτως άξιώ υμάς, γιγνώσκοντας οτι 

ψεύδονται, πονηρούς τε αυτούς νομίζειν, χρήσθαί τε τεκμηρίω οτι 

εί τά δεινότατα τών κατηγορηθέντων περιφανώς ελέγχονται ψευδόμενοι, ή που τά γε πολλώ φαυλότερα ραδίως ύμΐν άποδείξω 

ψευδομένους αυτούς.

25 Αί μέν μηνύσεις ώδε περί τών μυστηρίων αύται έγένοντο τέτ- 

ταρες· οΐ δέ έ'φυγον καθ’ έκάστην μήνυσιν, άνέγνων ύμΐν τά 

ονόματα αυτών, καί οί μάρτυρες μεμαρτυρήκασιν. ’Έτι δέ προς 

τούτοις έγώ πιστότητος ύμών ένεκα, ώ άνδρες, τάδε ποιήσω. Τών 

γάρ φυγόντων έπί τοΐς μυστηρίοις οί μέν τινες άπέθανον φεύγοντες, 

οί δ’ ήκουσιν καί είσιν ένθάδε καί πάρεισιν ύπ’ έμοΰ κεκλημένοι.

26 Έγώ ούν έν τώ έμώ λόγφ δίδωμι τώ βουλομένω έμέ έλέγξαι δτι 

έφυγε τις αύτών δι’ έμέ ή έμήνυσα κατ’ αύτοΰ, ή ούχ έκαστοι 

έφυγον κατά τάς μηνύσεις ταύτας ας έγώ ύμΐν άπέδειξα. Καί έάν τις έλεγξη με δτι ψεύδομαι, χρήσασθέ μοι δ τι βούλεσθε. Καί 

σιωπώ, καί παραχωρώ, εί τις άναβαίνειν βούλεται.

23 -̂5 άνοσιώτερον καί άπιστότερον Reiske, edd. : -τατον καί -τατον II5 ούδένας ... ειπόντας Bekker, Bl.-F., Maid., Mac. : ούδένα ... εϊπόντα Lipsius, Dal., Mak. (ούδένα ... ειπόντας A) ||242 μου Dobree, edd. : με ||6 τάγε Bekker, edd. : τάγα ||252 έ'φυγον Blass, edd. : εφευγον ||4 ύμΐν pro ύμών cum Richards corr. Mak. ||5 φυγόντων Blass, edd. : φευγ. ||έπί Reiske, edd. : έν II261 με pro έμέ Dal. ||2 κατ’ αύτοΰ codd., Mac. : κατά του Sluiter, cett. ||5 βούλεται Bekker, edd. : βοΰληται

32

Page 120: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 120/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

go, yo no he sabido de nadie que alguna vez hablara de una  

forma más impía y menos digna de crédito que ellos, quienes pensaron que lo único necesario era atreverse a acusar, sin importarles en lo más mínimo que fueran a ser encontrados culpables de calumnia. 24 Pues bien, así como os 

indignaríais contra mí y me consideraríais digno de 

aplicarme la pena máxima si fueran ciertas las acusaciones 

que me han hecho, del mismo modo considero justo que, a 

sabiendas de que mis acusadores mienten, los consideréis 

unos miserables y toméis como evidencia que, si se demuestra claramente que son falsos en sus cargos más serios, sin duda me será fácil demostraros que ellos mienten en sus 

cargos mucho más leves.25 Así, las declaraciones acerca de los misterios fueron 

las cuatro anteriores; he hecho que se os leyeran a ustedes 

los nombres de quienes huyeron por cada declaración, y los 

testigos han presentado su testimonio. Pero, además de eso, para que confiéis en mí, señores, todavía voy a hacer lo 

siguiente: de los que huyeron por el asunto de los misterios 

algunos murieron en el exilio, pero otros han regresado, se 

encuentran aquí en la ciudad y están presentes citados por 

mí; 26 pues bien, yo permito que, en mi turno de hablar, cualquiera que lo desee me refute, demostrando que alguno 

de ellos huyó por mi culpa o que yo declaré contra él o 

bien que cada uno no huyó a consecuencia de estas declaraciones que yo os he expuesto. Si alguno llega a dar 

pruebas de que miento, haced conmigo lo que queráis. Ahora callo y dejo el estrado por si alguien quiere subir...

32

Page 121: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 121/262

ANDÓCIDES

27 Φέρε δή, ώ άνδρες, μετά ταΰτα τί έγένετο; έπειδή αί μηνύσεις 

έγένοντο, περί τών μηνύτρων (ήσαν γάρ κατά τδ Κλεωνύμου ψή

φισμα χίλιαι δραχμαί, κατά δέ τό Πεισάνδρου μύριαι) περί δέ 

τούτων ήμφεσβήτουν ούτοί τε οί μηνύσαντες καί Πυθόνικος, 

φάσκων πρώτος εΐσαγγεΐλαι, καί Ανδροκλής ύπέρ τής βουλής.

28 Έδοξεν ούν τφ δήμφ έν τώ τών θεσμοθετών δικαστή ρίφ τούς 

μεμυημένους, άκούσαντας τάς μηνύσεις ας έκαστος έμήνυσε, 

διαδικάσαι. Καί έψηφίσαντο πρώτφ μέν Άνδρομάχφ, δευτέρφ δέ 

Τεύκρφ, καί έ'λαβον Παναθηναίων τώ άγώνι Άνδρόμαχος μέν μυρίας δραχμάς, Τεΰκρος δέ χιλίας. Καί μοι κάλει τούτων τούς 

μάρτυρας.

ΜΑΡΤΥΡΕΣ

29 Περί μέν τών μυστηρίων, ώ άνδρες, ών εΐνεκα ή ένδειξις έγένετο 

καί περί ών ύμεΐς οί μεμυημένοι είσεληλύθατε, άποδέδεικταί μοι ώς 

ούτε ήσέβηκα ούτε μεμήνυκα περί ούδενός ούτε ώμολόγηκα περί 

αύτών, ούδέ έστι μοι άμάρτημα περί τώ θεώ ούτε μεΐζον οΰτ’ 

έ'λαττον ούδέν. "Οπερ έμοί περί πλείστου έστίν ύμας πεΐσαι. Καί 

γάρ οί λόγοι τών κατηγόρων (ταΰτα τά δεινά καί φρικώδη άν- 

ωρθίαζον, καί λόγους είπον ώς πρότερον ετέρων άμαρτόντων καί άσεβησάντων περί τώ θεώ, οία έκαστος αύτών έπαθε καί έτι- 

μωρήθη) 30 τούτων ούν έμοί τών λόγων ή τών έργων τί προσηκει; έγώ 

γάρ πολύ μάλλον εκείνων κατηγορώ, καί δι’ αύτό τοΰτό φημι δεΐν 

έκείνους μέν άπολέσθαι, δτι ήσέβησαν, έμέ δέ σφζεσθαι, δτι ούδέν

282 μηνύσεις apogr., edd. : μυνήσεις H291  εΐνεκα codd., Mac. : ενεκα Lipsius, cett. ]|3 μεμήνυκα apogr., edd. : μεμΰνηκα ||5 ούδέν A. Β1.- F., Dal., Mac. : ούδέ εν apogr., Β1., cett. ||6  (ταΰτα Mac. : (οϊ) ταΰτα Blass, cett. ||302 εκείνων ταΰτα Blass, Dal., Mak.

33

Page 122: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 122/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

27 Prosigamos, señores. Luego de esto, ¿qué sucedió? 

Después que se dieron las declaraciones, acerca de las re

compensas (según el decreto de Cleónimo eran mil dracmas y según el de Pisandro, diez mil), acerca de ellas discutían 

tanto los declarantes mencionados como Pitónico, quien 

afirmaba que él había sido el primero en hacer la acusación, 

y Androcles, en favor del Consejo. 28 Entonces la Asamblea 

decidió que los iniciados, reunidos en el tribunal de los 

tesmotetas, dieran el fallo después de escuchar las declaraciones que cada uno había hecho, y votaron en primer lugar 

en favor de Andrómaco y en segundo, de Teucro. Así, An- 

drómaco recibió diez mil dracmas en el festival de las Pana- 

teneas y Teucro mil. Ahora, llámame a los testigos de esto.

TESTIGOS

29 En relación con los misterios, señores, por cuya causa 

surgió la denuncia y por los cuales vosotros, los iniciados, 

habéis entrado aquí, queda demostrado por mí que ni co

metí impiedad, ni declaré sobre nadie, ni confesé ser culpa

ble en relación con ellos, y que no he cometido ninguna falta para con las dos diosas, ni mayor ni menor. Lo que 

precisamente me importa es antes que nada convenceros. 

En efecto, las palabras de mis acusadores —gritaban en voz 

alta cosas terribles y horrendas, y contaron qué penas tan 

graves antes había sufrido cada vino de aquellos que habían 

cometido faltas y actos impíos para con las dos diosas, y qué 

castigos habían recibido—, 30 de esas palabras, pues, y de

esos actos ¿qué me atañe? Yo con mucha más fuerza los

33

Page 123: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 123/262

ANDÓCIDES

ήμάρτηκα. ’Ή δεινόν γ’ αν ε’ίη, εί έμοί όργίζοισθε έπί τοΐς ετέρων 

άμαρτήμασι, καί την είς έμέ διαβολήν είδότες δτι ύπό τών έχθρών 

τών έμών λέγεται, κρείττω της άληθείας ήγήσεσθε. Δηλονότι γάρ 

τοΐς μέν ήμαρτηκόσι τά τοιαΰτα αμαρτήματα ούκ έστιν απολογία 

ώς ούκ έποίησαν · ή γάρ βάσανος δεινή παρά τοΐς είδόσιν · έμοί δέ 6 

έλεγχος ήδιστος, έν οίς ύμών ούδέν με δει δεόμενον ούδέ 

παραιτούμενον σωθήναι έπί τοιαύτη αιτία, άλλ’ έλέγχοντα τούς 

τών κατηγόρων λόγους. 31 Καί ύμας άναμιμνήσκω τά γεγενημένα, 

ο'ιτινες δρκους μεγάλους όμόσαντες οϊσετε τήν ψήφον περί έμοΰ, καί άρασάμενοι τάς μεγίστας άράς ύμΐν τε αύτοΐς καί παισί τοΐς 

ύμετέροις αύτών, ή μήν ψηφιεΐσθαι περί έμοΰ τά δίκαια, προς δέ 

τούτοις μεμύησθε καί έοράκατε τοΐν θεοΐν τά ιερά, ϊνα τιμωρήσητε 

μέν τούς άσεβοΰντας, σφζητε δέ τούς μηδέν άδικοΰντας. 32 

Νομίσατε τοίνυν άσέβημα ούδέν έλαττον είναι τών μηδέν 

ήδικηκότων άσεβεΐν καταγνώναι ή τούς ήσεβηκότας μή τι- μωρεΐσθαι. "Ωστ’ έγώ ύμΐν πολύ μάλλον τών κατηγόρων προς τοΐν 

θεοΐν έπισκήπτω, ύπέρ τε τών ιερών ά εΐδετε, καί ύπέρ τών Ελλήνων 

όι της εορτής ενεκεν έ'ρχονται δεΰρο· εί μέν τι ήσέβηκα ή ώμολό- 

γηκα ή έμήνυσα κατά τίνος ανθρώπων, ή άλλος τις περί έμοΰ, 

άποκτείνατέ με· ού παραιτούμαι- 33 εΐ δέ ούδέν ήμάρτηται μοι, καί τοΰτο ύμΐν άποδείκνυμι σαφώς, δέομαι ύμών αύτό φανερόν τοΐς

3θ6 ήγήσεσθε codd., Dal., Mac. : ήγήσαισθε Reiske, cett. || 7 Δηλονότι γάρ codd., Mac. : Δήλον γάρ δτι Naber, cett. ||8  ή post δεινή add. Blass, Bl.-F. ||10 τοιαύτη codd., Mac. : τη τοιαύτη Weidner, cett. ||311 Καί... άναμιμνήσκω codd., Mac. : καί ... άναμιμνήσκοντα Reiske, 

cett. (num. 31 post γεγενημένα ins.) ||2 οϊτινες Mac. : οι'τινες cett, ||3 περί έμοΰ del. Naber, seel. Dal. ||5 έοράκατε Lipsius, edd. : έωράκατε II321’2 τών ... ήδικηκότων Lipsius, edd. : τούς ... ήδικηκότας ||5 ενεκεν codd., Mac., : ενεκα Blass, cett.

34

Page 124: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 124/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

acuso, y por esto mismo afirmo que ellos deben morir, por

que cometieron impiedad, y que yo, en cambio, debo ser 

absuelto, porque no he cometido falta alguna. Sería de veras lamentable que os indignarais conmigo por las faltas de 

otros y que la calumnia en mi contra, a sabiendas de que 

mis enemigos la dicen, la consideréis más poderosa que la 

verdad. Evidentemente, en efecto, quienes han cometido 

faltas tan graves no pueden rechazar que no las cometieron, 

pues la prueba de quienes saben la verdad es terrible. Para  

mí, en cambio, la refutación es gratísima en un proceso en 

el que nada tengo que rogaros ni suplicaros para salir ab

suelto por una acusación como ésta, sino que me basta refu

tar las palabras de mis acusadores. 31 Y os recuerdo los su

cesos a vosotros, quienes vais a depositar el voto sobre mí, después de haber hecho solemnes juramentos y de haber 

proferido las peores maldiciones sobre vosotros mismos y 

vuestros propios hijos, ciertamente por dar el voto justo so

bre mí; además, sois iniciados y habéis contemplado los ob

jetos sagrados de las dos diosas, para tomar venganza de los 

sacrilegos y salvar a los inocentes. 32 Debéis, por lo tanto, 

considerar que en nada es una impiedad menor condenar  

por impiedad a los que en nada han faltado que el no ven

garse de quienes han cometido impiedad. De modo que yo, 

mucho más que mis acusadores, por las dos diosas, os con

juro, en nombre de los objetos sagrados que habéis visto y en nombre de los griegos que con motivo de la fiesta llegan 

aquí, a que me condenéis a muerte si cometí un acto impío 

o confesé el hecho o declaré contra algún hombre, o algún

34

Page 125: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 125/262

ANDÓCIDES

 Έλλησι πάσι ποιήσαι, ώς αδίκως είς τόνδε τόν αγώνα κατέστην.  Έάν γάρ μή μεταλάβη τό πέμπτον μέρος τών ψήφων και άτιμωθή ό 

ένδείξας έμέ Κηφίσιος οΰτοσί, ούκ έ'ξεστιν αύτώ είς τό ιερόν τοΐν 

θεοΐν είσιέναι, ή άποθανεΐται.

Εί ούν ύμΐν δοκώ ίκανώς περί τούτων άπολελογήσθαι, δηλώσατε 

μοι, ι'να προθυμότερον περι τών άλλων άπολογώμαι.

34 Περι δέ τών άναθημάτων τής περικοπής καί τής μηνύσεως, 

ώσπερ και ΰπεσχόμην ύμΐν, οϋτω και ποιήσω· έξ άρχής γάρ υμάς 

διδάξω άπαντα τά γεγενημένα. Επειδή Τεΰκρος ήλθε Μεγαρόθεν, άδειαν εΰρόμενος, μηνύει περί τε τών μυστηρίων ά ήδει καί τών 

περικοψάντων τά αναθήματα, καί άπογράφει δυοΐν δέοντας εί'κο- σιν άνδρας. Επειδή δέ ούτοι άπεγράφησαν, οί μέν αύτών φεύ- 

γοντες ωχοντο, οί δέ συλληφθέντες άπέθανον κατά τήν Τεύκρου 

μήνυσιν. Καί μοι άνάγνωθι αύτών τά ονόματα.

35 ΟΝΟΜΑΤΑ. Τεΰκρος έπί τοΐς Έρμαΐς έμήνυσεν Εΰκτήμονα, Γλαύκιππον, Εύρύμαχον, Πολύευκτον, Πλάτωνα, Άντίδωρον, Χά- ριππον, Θεόδωρον, Άλκισθένην, Μενέστρατον, Έρυξίμαχον, Εϋ- φίλητον, Εϋρυδάμαντα, Φερεκλέα, Μέλητον, Τιμάνθην, Άρχίδαμον, Τελένικον.

Τούτων τοίνυν τών άνδρών οί μέν ήκουσι καί είσιν ένθάδε, τών δέ άποθανόντων είσί πολλοί προσήκοντες· ών δστις βούλεται, έν τώ 

έμώ λόγω άναβάς με έλεγξάτω ή ώς έ'φυγέ τις δι’ έμέ τούτων τών 

άνδρών ή ώς άπέθανεν.

33 ̂ Κηφίσιος Stephanus, edd. : κηφήσιος 1134̂ καί τών Aldus, Bl.-F., 

Dal., Mac. : έκ τών codd. : καί έκ τών Lipsius, Maid. : καί τών ante α ήδει transp. Mak. ||5 καί seel. Dal., del. Maid. ||35·̂ Άλκισθένην codd., Mac. : -σθένη Schiller, cett. ||Έρυξίμαχον Stephanus, edd. : έυρυξ. II4 Εύρυδάμαντα apogr., edd. : -μαδάντα II Τιμάνθην codd., Mac. : Τιμάνθη Schiller, cett.

35

Page 126: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 126/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

otro declaró sobre mí; no suplico; 33 pero, si en nada he 

faltado, cosa que os estoy demostrando claramente, os 

ruego que hagáis manifiesto a todos los griegos que he tenido que afrontar injustamente este pleito. En efecto, si 

quien me denunció, Cefisio, aquí presente, no obtiene la 

quinta parte de los votos y es castigado con la proscripción, 

no le será permitido entrar en el santuario de las dos diosas, bajo pena de muerte.

Por lo tanto, si os parece que me he defendido lo suficiente sobre estos cargos, manifestádmelo para que me defienda con más ánimo de los demás.

34 En cuanto a la mutilación de las estatuas y a la declaración, tal como os lo prometí, lo haré: desde el principio 

os explicaré todos los sucesos. Luego que Teucro vino de 

Megara, obtenida la inmunidad, declara lo que sabía acerca de los misterios y de los que mutilaron las estatuas dio 

dieciocho nombres. Una vez que éstos fueron acusados, unos se dieron a la fuga y otros fueron arrestados y ejecutados conforme a la declaración de Teucro. Ahora, léeme 

sus nombres.

35 NOMBRES: Teucro puso en su declaración sobre los Hermes a Euctemón, Glaucipo, Eurímaco, Polieucto, Platón, Antidoro, Caripo, Teodoro, Alcístenes, Menéstrato, Erixíniaco, Eufileto, Euridamante, Ferecles, Meleto, Timantes, Arquidamo, Telenico.

Pues bien, de entre estos hombres, algunos han vuelto y es

tán aquí y de los que han muerto hay muchos parientes. De entre ellos, quien quiera, en el tiempo de mi discurso, que 

suba y me refute con pruebas de que alguno de estos hombres huyó o fue ejecutado por mi culpa...

35

Page 127: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 127/262

ANDÓCIDES

36  Επειδή δέ ταΰτα έγένετο, Πείσανδρος καί Χαρικλής, δντες 

μέν των ζητητών, δοκοΰντες δ’ έν έκείνω τφ χρόνφ εύνούστατοι 

είναι τφ δήμφ, έλεγον ώς εΐη τά έργα τά γεγενημένα ούκ ολίγων 

άνδρών άλλ’ έπί τη τοΰ δήμου καταλύσει, καί χρήναι ετι ζητεΐν καί 

μή παύσασθαι. Καί ή πόλις οΰτως διέκειτο, ώστ’ επειδή τήν βουλήν 

είςτό βουλευτήριον ό κηρυξ άνείποι ΐέναι καί τό σημεΐον καθέλοι, 

τώ αύτώ σημείφ ή μέν βουλή είς τό βουλευτήριον ηει, οί δ’ έκ της 

αγοράς έ'φευγον, δεδιότες είς έκαστος μή συλληφθείη.

37 Έπαρθείς ούν τοΐς της πόλεως κακοΐς, είσαγγέλλει Διο- κλείδης εις την βουλήν, φάσκων είδέναι τούς περικόψαντας τούς 

 Έρμας, καί είναι αύτούς εις τριακοσίους· ώς δ’ ί'δοι καί περιτύχοι 

τώ πράγματι, έλεγε. Καί τούτοις, ώ άνδρες, δέομαι ύμών προσ

έχοντας τον νοΰν άναμιμνήσκεσθαι, έάν άληθη λέγω, καί δι- 

δάσκειν άλλήλους · έν ύμΐν γάρ ησαν οί λόγοι, καί μοι ύμεΐς τούτων 

μάρτυρές έστε.

38 Έφη γάρ είναι μέν άνδράποδόν οί έπί Λαυρείφ, δεΐν δέ κο- 

μίσασθαι άποφοράν. Άναστάς δέ πρφ ψευσθείς της ώρας βα- 

δίζειν- είναι δέ πανσέληνον. Έπεί δέ παρά τό προπύλαιον τοΰ 

Διονύσου ήν, όράν άνθρώπους πολλούς άπό τοΰ φδείου κα- 

ταβαίνοντας είς τήν ορχήστραν ■δείσας δέ αύτούς, εΐσελθών ύπό τήν σκιάν καθέζεσθαι μεταξύ τοΰ κίονος καί της στήλης έφ’ ή ό 

στρατηγός έστιν ό χαλκούς. Όράν δέ άνθρώπους τον (μέν) άριθμόν 

(μάλιστα) τριακοσίους, έστάναι δέ κύκλφ άνά πέντε καί δέκα

36 ̂ |Χι ζητεΐν codd., Dal., Mak., Mac. : έπιζητεΐν Dobree, Bl.-F., 

Maid. II5

 οϋτω Maid.||6

 άνείποι Schoemann : άνείπη II8

  έ'φευγον Baiter, edd. : έ'φυγον. II371'2  Διοκλείδης Aldus, edd. : Αιό καί δίς ||381  Λαυ- ρείω Aldus, edd. : λαυρίφ ||2 πρω Bekker, edd. : πρωί ||6  του codd., Maid. : του Lipsius, cett. II78  μέν... μάλιστα e Galeno (xviii A, p. 450 Kuehn) add. Sluiter, edd.

36

Page 128: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 128/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

36 Después de estos sucesos, Pisandro y Caricles, que 

eran miembros de la comisión de investigación, considerados en aquellos días como los más fervientes partidarios de  

la democracia, decían que los hechos ocurridos no se debían a unos cuantos hombres, sino que tendían al derrocamiento del régimen democrático, y que era necesario proseguir la investigación y no detenerse. Y la ciudad estaba en 

tal situación que, tan pronto como el heraldo anunciaba al 

Consejo que entrara a su cámara, y bajaba la señal, a esa  

misma señal el Consejo entraba a la cámara y los que se 

encontraban en el Ágora huían de ahí, pues todo mundo 

temía ser arrestado.37 Así pues, “exaltado” por los males de la ciudad, Dio- 

clides da una información ante el Consejo, afirmando que 

conocía a los mutiladores de los Hermes y que su número 

era de unos trescientos, y se puso a contar cómo fue que los 

vio y se hizo testigo de la acción. Os pido, señores, que 

pongáis atención a estas palabras y recordéis si digo la verdad y os informéis mutuamente. Puesto que las palabras se 

dijeron ante vosotros, sed también mis testigos de lo dicho.38 En efecto, él decía que tenía un esclavo en Laurión y 

debía ir por la renta; se levantó temprano, engañado por el tiempo, y se puso en marcha: había luna llena. Cuando se 

encontraba junto a los propileos del teatro de Dionisos, vio 

a muchos hombres que bajaban del Odeón hacia la orquestra, pero,, por temor a ellos, se metió en la sombra, sentándose entre la columna y la estela sobre la que se encuentra 

el estratego de bronce, y vio como a unos trescientos hombres en pie, reunidos en círculos, en grupos de quince y de 

veinte personas, y, como podía ver sus rostros a la luz de la

36

Page 129: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 129/262

ANDÓCIDES

άνδρας, τούς δέ άνά εϊκοσιν · όρων δέ αύτών προς την σελήνην τά 

πρόσωπα τών πλείστων γιγνώσκειν. 39 Και πρώτον μέν, ώ άνδρες, 

τοΰθ’ ύπέθετο, δεινότατον πράγμα, οίμαι, όπως έν έκείνφ ειη δντινα 

βούλοιτο ’Αθηναίων φάναι τών άνδρών τούτων είναι, δντινα δέ μή 

βούλοιτο, λέγειν δτι ούκ ήν. Ίδών δέ ταύτ’ έφη έπί Λαύρειον ίέναι, καί τη υστεραία άκούειν δτι οί Έρμαΐ είεν περικεκομμένοι · γνώναι 

ούν εύθύς δτι τούτων ε’ΐη τών άνδρών τό εργον. 40 'Ήκων δέ είς 

άστυ ζητητάς τε ήδη ήρημένους καταλαμβάνειν καί μήνυτρα 

κεκηρυγμένα εκατόν μνας. Ίδών δέ Εύφημον τον Καλλίου τοΰ Τηλοκλέους αδελφόν έν τώ χαλκείφ καθήμενον, άναγαγών αύτόν 

είς τό Ήφαιστεΐον λέγειν άπερ ύμΐν έγώ εϊρηκα, ώς ΐδοι ήμάς έν 

έκείνη τη νυκτί· ούκουν δέοιτο παρά τής πόλεως χρήματα λαβεΐν 

μάλλον ή παρ’ ήμών, ώσθ’ ήμας έ'χειν φίλους. Εϊπεΐν ούν τον 

Εύφημον δτι καλώς ποιήσειεν είπών, καί νΰν ήκειν κελεΰσαί οί είς 

τήν Λεωγόρου οικίαν, “ϊνα έκεΐ συγγένη μετ’ έμοΰ ’Ανδοκίδη καί έτέροις οίς δει”. 41 "Ηκειν έφη τη υστεραία, καί δή κόπτειν τήν 

θύραν· τον δέ πατέρα τον έμόν τυχεΐν έξιόντα, καί εϊπεΐν αύταν

δ ρ α γε σέ οΐδε περιμένουσι; χρή μέντοι μή άπωθεΐσθαι τοιούτους 

φίλους.” Εϊπόντα δέ αύτόν ταΰτα οϊχεσθαι. Καί τούτφ μέν τώ 

τρόπω τον πατέρα μου άπώλλυε, συνειδότα άποφαίνων. Εϊπεΐν δέ ήμας δτι δεδογμένον ήμΐν εϊη δύο μέν τάλαντα αργυρίου διδόναι οί 

άντί τών έκατόν μνών τών έκ τοΰ δημοσίου, έάν δέ κατάσχωμεν 

ήμεΐς ά βουλόμεθα, ενα αύτόν ήμών είναι, πίστιν δέ τούτων δοΰναί

39 ̂ Λαύρειον Lipsius, edd. : λαυρίαν ||40 ̂ Τηλοκλεους Kirchner, edd. : Τηλεκλέους ||έν τφ codd., Maid., Mac. : εν τφ Valckenaer, cett. ||5 ήμας Aldus, edd. : ύμάς ||6  δέοιτο codd., edd. : ελοιτο Dal. ||8  vw ήκειν codd., Bl.-F., Maid., Mac. : συνήκειν Emperius, Dal., Mak. ||4l2αύτόν codd., Mac. : αΰτφ Lipsius, cett. ||8  βουλόμεθα apogr., edd. : βουλώμεθα IIαύτόν Reiske, edd. : αύτών

37

Page 130: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 130/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

luna, los reconoció en su gran mayoría. 39 Inició su historia, señores, con estos datos —el acto más diestro, a mi 

juicio—, a fin de que de él dependiera decir que cualquier ateniense que él quisiera era uno de esos hombres y, quien 

no quisiera, decir que no lo era. Después de ver esto —decía— se fue a Laurión y al día siguiente supo de oídas que 

los Hermes habían sido mutilados; comprendió en seguida 

que aquellos hombres eran los autores. 40 Cuando regresó 

a la ciudad se encontró con que los investigadores ya habían sido nombrados y se habían proclamado recompensas de 

cien minas. Al ver a Eufemo, el hermano de Calias, hijo de 

Telocles, sentado en su taller de broncista, lo llevó al templo 

de Hefesto y le dijo justo lo que yo os he referido: que nos 

había visto aquella noche; y que, sin duda, no debía recibir 

dinero de la ciudad, sino de nosotros, de modo que nos tuviera como amigos. Entonces le dijo Eufemo que había hecho bien en decírselo y le pidió que fueran a la casa de Leógoras “para que allí te reúnas, en mi compañía, con Andócides y con los demás que sea necesario”. 41 Según él, fue 

al día siguiente y tocó a la puerta; mi padre estaba saliendo 

por casualidad y dijo: “¡Ah! ¿eres tú a quien éstos están esperando? Conviene de veras no rechazar a amigos como tú”; que una vez dicho esto, se marchó. Y de este modo causaba 

la perdición de mi padre al señalarlo como cómplice. Decía 

que nosotros le comunicamos que nuestra decisión era darle dos talentos de plata, en vez de las cien minas del erario 

público, y que, si lográbamos lo que queríamos, él sería uno de los nuestros, y que se daría y recibiría una prueba de 

fidelidad de ello; 42 él contestó a esto que lo pensaría, y 

nosotros le pedimos a él que fuera con Calias, el hijo de

37

Page 131: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 131/262

ANDÓCIDES

τε και δέξασθαι. 42 Άποκρίνασθαι δέ αύτός προς ταΰτα δτι 

βουλεύσοιτο· ήμας δέ κελεύειν αύτόν ήκειν είς Καλλίου τοΰ 

Τηλοκλεους, 'ινα κάκεΐνος παρείη. Τον δ’ αύ κηδεστήν μου οϋτως 

άπώλλυεν. "Ηκειν εφη είς Καλλίου, και καθομολογήσας ήμΐν 

πίστιν δούναι έν άκροπόλει, και ήμας συνθεμένους οί τό άργύριον 

είς τον είσιόντα μήνα δώσειν διαψεύδεσθαι και ού διδόναι · ήκειν 

ούν μηνύσων τά γενόμενα.

43 Ή μέν εισαγγελία αύτφ, ώ άνδρες, τοιαύτη- άπογράφει δέ 

τά ονόματα τών άνδρών ων εφη γνώναι, δύο καί τετταράκοντα, πρώτους μέν Μαντίθεον καί Άψεφίωνα, βουλευτάς δντας καί 

καθη μένους ένδον, είτα δέ καί τούς άλλους. Άναστάς δέ Πεί- 

σανδρος έ'φη χρήναι λύειν τό έπί Σκαμανδρίου ψήφισμα καί 

άναβιβάζειν έπί τον τροχόν τούς άπογραφέντας, δπως μή πρότερον 

νύξ έ'σται πριν πυθέσθαι τούς άνδρας άπαντας. Άνέκραγεν ή 

βουλή ώς ευ λέγει. 44 Άκούσαντες δέ ταΰτα Μαντίθεος καί Άψεφίων έπί τήν έστίαν έκαθέζοντο, ίκετεύοντες μή στρεβλωθηναι 

άλλ’ έξεγγυηθέντες κριθηναι. Μόλις δέ τούτων τυχόντες, έπειδή 

τούς έγγυητάς κατέστησαν, έπί τούς 'ίππους άναβάντες φχοντο είς 

τούς πολεμίους αύτομολήσαντες, καταλιπόντες τούς έγγυητάς, οΰς 

εδει (έν) τοΐς αύτοΐς ένέχεσθαι έν οίσπερ οΰς ήγγυήσαντο. 45 Ήδέ βουλή έξελθοΰσα έν άπορρήτφ συνέλαβεν ήμας καί έ'δησεν έν τοΐς 

ξύλοις. Άνακαλέσαντες δέ τούς στρατηγούς άνειπεΐν έκέλευσαν 

’Αθηναίων τούς μέν έν άστει οίκοΰντας ίέναι είς τήν αγοράν τά 

δπλα λαβόντας, τούς δ’ έν μακρω τείχει είς τό Θησεΐον, τούς δ’ έν

426 είσιόντα codd., Mac. : έπιόντα Emperius, cett. ||431  αύτφ Reiske, edd. : αυτών 1(443 έξεγγυηθέντες Sluiter, edd. : έξεγγυηθέντας ΙΙμόγις pro μόλις tempt. Bl.-F. ||6 έν add. Weidner 11455 είςτό Reiske, edd. : είς τε

38

Page 132: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 132/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

Telocles, para que también aquél estuviera presente. A su 

vez, de este modo causaba la perdición de mi cuñado. Continuó diciendo que fue con Calias, y, una vez de acuerdo 

con nosotros, nos dio su palabra en la Acrópolis, y que  

nosotros, que habíamos prometido darle el dinero el mes 

entrante, lo engañamos y no se lo dimos. Fue entonces que 

vino a denunciar lo sucedido.43 Su acusación, señores, fue así: presenta una lista con 

los nombres de las personas que decía haber reconocido, cuarenta y dos. Al principio estaban Mantiteo y Apsefión, que eran del Consejo y se encontraban sentados dentro, y 

luego los demás. Entonces Pisandro se levantó y dijo que 

era necesario derogar el decreto del arcontado de Esca- mandrio y hacer subir a la rueda de tortura a los incluidos 

en la lista, a fin de que no llegara la noche antes de haberse 

enterado de los nombres de todos los implicados. El Consejo lo aprobó por aclamación. 44 Al escuchar esto, Mantiteo y Apsefión se sentaron sobre el altar, suplicando que 

no se les torturara, sino que fueran puestos en libertad por 

medio de fiadores y después juzgados. Una vez que con 

dificultad lograron esto, luego de presentar sus fiadores, montaron a sus caballos y huyeron, desertando al enemigo y 

abandonando a sus fiadores quienes por fuerza quedaban 

sujetos a las mismas penas que aquellos por quienes habían 

quedado como fiadores. 45 El Consejo, retirándose en 

secreto, hizo que fuéramos apresados y atados a los cepos.

Después de convocar a los estrategos, les ordenaron proclamar que los atenienses que vivían en la ciudad fueran al

Ágora con sus armas; los que vivían entre los Muros Largos,

al Teseon; los del Píreo, al Ágora Hipodamía; que, además, a

38

Page 133: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 133/262

ANDÓCIDES

Πειραιεί είς την Ίπποδαμείαν άγοράν, τούς δέ ιππείς ετι νυκτός 

σημήναι τη σάλπιγγι ήκειν είς τό Άνάκειον, την δέ βουλήν είς 

άκρόπολιν ίέναι κάκεΐ καθεύδειν, τούς δέ πρύτανεις έν τη θόλφ. 

Βοιωτοί δέ πεπυσμένοι τά πράγματα έπί τοΐς όρίοις ήσαν 

έξεστρατευμένοι. Τον δέ τών κακών τούτων αίτιον Διοκλείδην ώς 

σωτηρα όντα της πόλεως έπί ζεύγους ηγον είς τό πρυτανεΐον 

στεφανώσαντες, καί έδείπνει έκεΐ.

46 Πρώτον μέν ούν ταΰτα, ώ άνδρες, όπόσοι ύμών παρήσαν, 

άναμιμνήσκεσθε καί τούς άλλους διδάσκετε· εΐτα δέ μοι τούς πρυτάνεις κάλει τούς τότε πρυτανεύσαντας, Φιλοκράτη καί τούς 

άλλους. Διδάσκετε.

ΜΑΡΤΥΡΕΣ

47 Φέρε δή, καί τά ονόματα ύμΐν άναγνώσομαι τών άνδρών ών άπέγραψεν, ΐν’ είδητε όσους μοι τών συγγενών άπώλλυεν, πρώτον 

μέν τον πατέρα, είτα δέ τον κηδεστήν, τον μέν συνείδότα 

άποδεικνύς, τοΰ δ’ έν τή οικία φάσκων τήν σύνοδον γενέσθαι. Τών 

δ’ άλλων άκούσεσθε τά ονόματα. Καί αύτοΐς άναγίγνωσκε.-Χαρμίδης Άριστοτέλους.

Ουτος άνεψιός έμός■ ή μήτηρ έκείνου καί ό πατήρ ό έμός άδελφοί.

-Ταυρέας.

Ούτοσί άνεψιός τοΰ πατρός.

45*5 Ίπποδαμείαν Lobeck, edd. : Ίπποδαμίαν ||Ιππείς codd. : ιππέας  Jebb, edd. : II ετι codd. Mac. : ετι προ Blass (cf. § 48), cett. ||7Ανάκειον codd., Mac., Maid. : ’Ανάκιον Blass., cett. ||12 στεφανώσαντες Bekker, edd. : -σοντες II46 ̂ Διδάσκετε A Mac., seel. Dal., del. cett. ||477  μήτηρ codd., Mac. : μήτηρ ή Bekker, cett.

39

Page 134: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 134/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

la caballería, todavía de noche, dieran con la trompeta la  

señal de dirigirse al Anació; que el Consejo fuera a la Acrópolis, y allí permanecieran, y los prítanes, en el Tolos. Los 

beocios, enterados de los hechos, se pusieron en campaña 

en nuestras fronteras. Mientras tanto, a Dioclides, el causante de estos mates, como si fuera salvador de la ciudad, lo  

conducían en tiro de caballos al Pritaneo después de coronarlo, y ahí comía.

46 Ahora bien, señores, primero, todos los que estabais

presentes, recordad esto y explicadlo a los demás. Y tú, ahora, llámame a los prítanes que ejercieron durante esa 

pritañía, a Filócrates y a los demás. Explicadlo.

TESTIGOS

47 Prosigamos. También os haré leer los nombres de las personas que puso en su lista para que sepáis a cuántos de 

mis parientes causaba su perdición: en primer lugar, a mi padre y en seguida a mi cuñado, denunciando a uno como 

cómplice y afirmando que la reunión se había hecho en la 

casa del otro. Los nombres de los demás los escucharéis. 

Ahora léeselos.—“Cármides, hijo de Aristóteles”.Éste es mi primo: la madre de él y mi padre son her

manos.

—“Táureas”.

Éste, aquí presente, es primo de mi padre.—“Niseo”.Hijo de Táureas.

39

Page 135: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 135/262

ANDÓCIDES

-Νισαΐος.

Υιός Ταυρέου.

-Καλλίας ό Άλκμέωνος.

’Ανεψιός του πατρός.

-Εύφημος.

Καλλίου του Τηλοκλέους αδελφός.

-Φρύνιχος ό όρχησάμενος.

’Ανεψιός.

-Εύκρατης ό Νικίου αδελφός.Κηδεστης ούτος Καλλίου.

-Κριτίας.

’Ανεψιός [Εύκρατίας ό Νικίου αδελφός] καί ούτος τού πατρός·  

αΐ μητέρες άδελφαί.

Τούτους πάντας έν τοΐς τετταράκοντα άνδράσιν άπέγραψεν.48 ’Επειδή δέ έδεδέμεθα πάντες έν τφ αύτώ και νύξ τε ην καί τό 

δεσμωτήριον συνεκέκλητο, ήκον δέ τφ μέν μήτηρ τφ δέ αδελφή τφ 

δέ γονή καί παϊδες, ην δέ βοή καί οίκτος κλαιόντων καί όδυρο- 

μένων τά παρόντα κακά, λέγει πρός με Χαρμίδης, ών μέν ανεψιός, 

ήλικιώτης δέ καί συνεκτραφείς έν τίη οικία τη ήμετέρα έκ παιδός, 

49 δτι “’Ανδοκίδη, τών μέν παρόντων κακών όρας τό μέγεθος, έγώ 

δ’ έν μέν τφ παρελθόντι χρόνω ούδέν έδεόμην λέγειν ούδέ σε

47*3 ’Αλκμέωνος Blass, edd. : άλκμαίονος ||1(>Τηλοκλεους Kirchner, edd. : Τηλεκλέους ||17 Φρύνιχος Aldus, edd. : φρίνικος ΙΙόρχησάμενος codd., Dal., Mac. : Όρχησαμενοΰ Wilhelm, cett. 11'9 verba ό Νικίου 

άδελφός cum κηδεστης coniuncta coni. Maid. ||22  Εύκρατίας ... αδελφός del. aut seel. edd. ||2̂ άπέγραψεν Stephanus, edd. : έπέγραψεν ||482  συνεκέκλητο Sauppe, edd. : συνεκεκλειστο II3 κλαιόντων codd., Mac. : κλαόντων Schiller, cett.

40

Page 136: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 136/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

—“Calías, el hijo de Alcmeón”.Primo de mi padre.

—“Eufemo”.Hermano de Calías, el hijo de Telocles.

—“Frínico el bailarín”.Primo.

—“Éucrates, el hermano de Nicias”.Éste es cuñado de Calías.

—“Critias”.Primo también éste de mi padre. Sus madres son herma

nas.

Puso en la lista a todas éstas personas de un total de cua

renta.48 Cuando ya habíamos sido recluidos todos en el mis

mo lugar, la noche había caído y la prisión había sidó 

cerrada, y de uno había llegado la madre, de éste la herma

na y de aquel otro la mujer y los hijos, y había gritería y 

lamentaciones de quienes se dolían y quejaban por los 

males que entonces sufríamos, me dice entonces Cármides, 

primo y coetáneo mío, criado en nuestra casa desde peque

ño: 49 “Andócides, ves la magnitud de los males presentes; 

por mi parte, nunca en el tiempo transcurrido tuve ninguna 

necesidad de dirigirme a ti ni de molestarte, pero ahora me 

veo obligado por la desgracia que se nos presenta. En efecto, aquellos que tratabas y frecuentabas, sin contarnos a 

nosotros, tus familiares, ellos, por las acusaciones que ahora 

causan nuestra perdición, algunos ya han sido ejecutados y

40

Page 137: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 137/262

ANDÓCIDES

λυπεΐν, νΰν δέ αναγκάζομαι διά την παρούσαν ήμΐν συμφοράν. 

Οιςγάρ έχρώ καί οίς συνήσθα άνευ ήμών τών συγγενών, ούτοι επί 

ταΐς αΐτίαις δι’ ας ήμεΐς άπολλύμεθα οί μέν αυτών τεθνασιν, οί δέ

ο’ίχονται φεύγοντες, σφών αυτών καταγνόντες άδικεΐν.......... ___ 50

εί ήκουσάς τι τούτου του πράγματος του γενομένου, είπε, καί 

πρώτον μέν σεαυτόν σφσον, είτα δέ τον πατέρα, ον είκός έστί σε 

μάλιστα φιλεΐν, είτα δέ τον κηδεστήν, δς έχει σου τήν αδελφήν 

ήπερ σοι μόνη έστίν, έπειτα δέ τούς άλλους συγγενείς καί άναγ- 

καίους τοσούτους δντας, έτι δέ έμέ, δς έν απαντι τώ βίφ ήνίασα μέν σε ούδέν πώποτε, προθυμότατος δέ εις σ καί τά σά πράγματά είμι, 

δ τι άν δετι ποιεΐν.”51 Λέγοντος δέ, ώ άνδρες, Χαρμίδου ταΰτα, άντιβολούντων δέ 

τών άλλων καί ίκετεύοντος ενός έκαστου, ένεθυμήθην προς 

έμαυτόν · “’Ώ πάντων έγώ δεινότατη συμφορά περιπεσών, πότερα 

περιίδωτούς έμαυτοΰ συγγενείς άπολλυμένους αδίκως, καί αυτούς 

τε άποθανόντας καί τά χρήματα αυτών δημευθέντα, προς δέ 

τούτοις άναγραφέντας έν στήλάις ώς δντας αλιτήριους τών θεών 

τούς ούδενός αιτίους τών γεγενημένων, έτι δέ τριακοσίους ’Αθη

ναίων μέλλοντας αδίκως άπολεσθαι, τήν δέπόλιν έν κακοΐς ουσαν 

τοΐς μεγίστοις καί υποψίαν εις άλλήλους έχοντας, ή εϊπω Άθηναίοις απερ ήκουσα Εϋφιλήτου αύτοΰ του ποιήσαντος;” 52 ’Έτι δέ επί 

τούτοις καί τόδε ένεθυμήθην, ώ άνδρες, καί έλογιζόμην προς 

έμαυτόν τούς έξημαρτηκότας καί τό έργον είργασμένους, δτι οί μέν

49 ̂ post άδικεΐν lacuna est in Α duodecim litterarum ||507 δέη 

Bekker, edd. : δέοι II 5V1 άπολομένους pro άπολλυμένους Lipsius, prob. Bl.-F. II 6  άλιτηρίους apogr., edd. : άλιτρίους ||8  άπολεσθαι codd., Mac. : άπολεΐσθαι Stephanus, cett. II52/1 έτεθνήκεσαν codd., Mak., Mac. : έτέθνησαν Bl.-F. (coll. § 59), cett.

41 

Page 138: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 138/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

otros se encuentran en el exilio, admitiendo su propia

culpabilidad .............  50 [por lo tanto] si oíste algo de este

asunto en el que estamos metidos, habla, y primero sálvate a ti mismo, en seguida a tu padre, a quien es lógico que tú 

ames más que a nadie, luego a tu cuñado, quien está casado 

con tu hermana, la única que tienes, y después a los demás 

parientes y allegados que tengas, y también sálvame a mí, 

quien en toda la vida nunca te he causado ninguna molestia 

y, en cambio, soy el más resuelto a hacer lo que sea necesario por ti y por tus asuntos”.

51 Al decirme esto Cármides, señores, al rogar los demás 

y al suplicarme cada uno individualmente, me puse a pensar 

en mis adentros: “Ay de mí, que he caído en la desgracia 

más terrible de todas, ¿debo permitir que mis parientes sean 

arruinados injustamente, que ellos sean ejecutados y sus 

bienes confiscados y que, además de esto, sean incritos en 

estelas, como si fueran ofensores de los dioses, los nombres 

de quienes no fueron culpables de nada de lo sucedido, e 

incluso que trescientos atenienses vayan a caer en la ruina 

injustamente, que la ciudad esté en la peor situación y que  los ciudadanos sospechen los unos de los otros? ¿O debo 

decir a los atenienses lo que en efecto escuché del propio 

Eufileto, el verdadero autor?” 52 Y sobre todo ello, señores, todavía me puse a pensar en esto y reflexionaba 

conmigo mismo en los criminales y autores del hecho, que 

algunos ya habían sido ejecutados, después de ser incluidos 

por Teucro en su declaración, y que otros se habían dado a

la fuga y habían sido sentenciados a muerte, que, en cam-

41

Page 139: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 139/262

ANDÓCIDES

αυτών ήδη έτεθνήκεσαν υπό Τεύκρου μηνυθέντες, οί δέ φεύγοντες 

ωχοντο καί αυτών θάνατος κατέγνωστο, τέτταρες δέ ήσαν υπό

λοιποι οι ούκ έμηνύθησαν ΰπό Τεύκρου τών πεποιηκότων, Παναίτιος, Χαιρέδημος, Διάκριτος, Λυσίστρατος· 53 οΰς είκός ήν 

απάντω ν   μάλιστα δοκεΐν είναι τούτων των άνδρών οΰς έμήνυσε 

Διοκλείδης, φίλους όντας τών απολωλότων ήδη. Καί τοΐς μέν 

οΰδέπω βέβαιος ήν ή σωτηρία, τοΐς δέ έμοΐς οίκείοις φανερός (ό) 

όλεθρος, εί μη τις έρεΐ Άθηναίοις τά γενόμενα. Έδόκει ούν μοι 

κρεΐττον είναι τέτταρας άνδρας άποστερήσαι της πατρίδος δικαίως, οϊ νΰν ζώσι καί κατεληλύθασι καί εχουσι τά σφέτερα 

αύτών, ή έκείνους άποθανόντας αδίκως περιιδεΐν.

54 Εί ούν τινι υμών, ώ ανδρες, τών άλλων πολιτών γνώμη 

τοιαύτη παρειστήκει πρότερον περί έμοΰ, ώς άρα εγώ έμήνυσα κα

τά τών εταίρων τών έμαυτοΰ, όπως έκεΐνοι μέν άπόλοιντο, έγώ δε 

σωθείην, ά έλογοποίουν οί εχθροί περί έμοΰ, βουλόμενοι δια- 

βάλλειν με, σκοπεΐσθεέξ αύτών τών γεγενημένων. 55 Νΰν γάρ εμέ 

μέν λόγον (δει) δοΰναι τών έμοί πεπραγμένων μετά της άληθείας, 

αύτών παρόντων οΐπερ ήμαρτον καί έ'φυγον ταΰτα ποιήσαντες, 

ϊσασι δέ άριστα είτε ψεύδομαι εϊτε άληθη λέγω, έξεστι δέ αύτοΐς 

έλέγχειν με έν τώ έμώ λόγω· έγώ γάρ έφίημι· ύμας δέ δει μαθεΐν τά γενόμενα 56 (έμοί γάρ, ώ ανδρες, τοΰδε τοΰ άγώνος τοΰτ’ έστι 

μέγιστον, σωθέντι μή δοκεΐν κακώ είναι), είτα δέ καί τούς άλλους 

άπαντας μαθεΐν ότι οΰτε μετά κακίας οΰτε μετ’ ανανδρίας ούδε- 

μιας τών γεγενημένων πέπρακται ύπ’ έμοΰ ούδέν, άλλά διά

534  ό add. Reiske ||541  τών άλλων codd., Mac. : ή τών άλλων SIuiter, cett. II552  δει δοΰναι Dobree, edd. (δεΐδιδόναι Reiske, Dal.) : διδόναι II562  δοκεΐν codd. : δοκεΐν ύμΐν Reiske, Dal., Mak. (et punctum post γενόμενα) ||είτα codd. : άλλά πρώτον μέν ύμας ειτα Bl.-F., Maid.

42

Page 140: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 140/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

bio, quedaban cuatro de los culpables que no habían sido 

incluidos por Teucro en su declaración: Panecio, Querede- 

mo, Diácrito, Lisístrato, 53 a quienes era lógico considerar, 

más que a ningún otro, que fueran de aquellos hombres 

contra los que Dioclides declaró, pues eran amigos de los 

que ya estaban perdidos. Para éstos su salvación ya no era  

segura; para mis familiares, en cambio, la muerte era eviden

te, si alguno no contaba a los atenienses lo que había suce

dido. Así, me pareció preferible privar a cuatro hombres de la patria justamente (quienes se encuentran con vida, han 

vuelto y gozan de sus derechos) que permitir que aquéllos 

fueran injustamente ejecutados.

54 Por tanto, señores, si a alguno de vosotros, de los 

otros ciudadanos no implicados, se le ocurrió semejante 

idea de mí, en el sentido de que yo había declarado contra 

mis camaradas con el fin de que ellos murieran y yo me 

salvara (embuste que contaban mis enemigos acerca de mí 

con el propósito de desacreditarme), considere el asunto a 

partir de los hechos mismos. 55 Pues bien, ahora yo debo 

hacer una exposición de mis actos con la verdad, pues se encuentran presentes los mismos que delinquieron y que 

huyeron por haber cometido el delito; ellos saben mejor  

que nadie si miento o digo la verdad, y les es lícito re

futarme durante mi discurso, pues yo lo permito, pero es

necesario que sepáis lo sucedido 56 (pues, señores, para 

mí de este litigio lo más importante es que, no por haberme  

salvado, se piense que soy un malvado) y después que todos 

los demás también sepáis que no por maldad ni por cobar-

42

Page 141: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 141/262

ANDÓCIDES

συμφοράν γεγενημένην μάλιστα μέν τη πόλει, είτα (δέ) καί ήμΐν, 

είπον δέ ά ήκουσα Εΰφιλήτου προνοία μέν τών συγγενών καί τών 

φίλων, προνοία δέ τής πόλεως άπάσης, μετ’ αρετής άλλ’ οΰ μετά 

κακίας, ώς έγώ νομίζω. Εί ούν οϋτως εχει ταΰτα, σφζεσθαί τε 

άξιώ καί δοκεΐν ΰμΐν είναι μή κακός.

57 Φέρε δή (χρή γάρ, ώ άνδρες, άνθρωπίνως περί τών πραγμά

των έκλογίζεσθαι, ώσπερ αν αΰτδν δντα έν τη συμφορά) τί αν 

υμών έκαστος έποίησεν; εί μέν γάρ ήν δυοΐν τδ ετερον έλέσθαι, ή 

καλώς άπολεσθαι ή αίσχρώς σωθήναι, έχοι αν τις είπεΐν κακίαν είναι τά γενόμενα· καίτοι πολλοί αν καί τοΰτο εϊλοντο, τδ ζην 

περί πλείονος ποιησάμενοι τοΰ καλώς άποθανεΐν.

58 "Οπου δέ τούτων τδ έναντιώτατον ήν, σιωπήσαντι μέν αύτώ 

τε αΐσχιστα άπολέσθαι μηδέν άσεβήσαντι, ετι δέ τδν πατέρα περι- 

ιδεΐν άπολόμενον καί τδν κηδεστην καί τούς συγγενείς καί ανε

ψιούς τοσούτους, οΰς ούδείς άλλος άπώλλυεν ή έγώ μή είπών ώς 

ετεροι ήμαρτον · Διοκλείδης μέν γάρ ψευσάμενος έ'δησεν αυτούς, 

σωτηρία δέ αυτών άλλη ούδεμία ήν ή πυθέσθαι ’Αθηναίους πάντα 

τά πραχθέντα· φονεύς ούν αύτών έγιγνόμην έγώ μή είπών ύμΐν ά 

ήκουσα. ’Έτι δέ τριακοσίους ’Αθηναίων άπώλλυον, καί ή πόλις έν 

κακοΐς τοΐς μεγίστοις έγίγνετο. 59 Ταΰτα μέν ούν ήν έμοΰ μή είπόντος· είπών δέ τά δντα αυτός τε έσωζόμην καί τδν πατέρα 

έ'σωζον καί τούς άλλους συγγενείς, καί τήν πόλιν έκ φόβου καί 

κακών τών μεγίστων άπήλλαττον. Φυγάδες δέ δι’ έμε τέτταρες

56’ δέ post είτα add. Reiske (lacuna duarum litterarum habent codd.) : πολιτεία τε καί apogr. 11573 δυοΐν Bekker, edd. (·|·δυσί Mac.) : δυσί II5 γενόμενα Reiske, edd. : λεγάμενα ||58̂ τούς seel. Blass, Dal., Mak. II^  αναγκαίους pro ανεψιούς susp. Blass, Dal., Mak. ||9 post έγίγνετο duae litt. erasae

43

Page 142: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 142/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

día ninguno de los sucesos se debió a mí, sino por la desgracia que había sobrevenido ante todo a la ciudad y además a 

nosotros, y que dije lo que escuché de Eufileto para seguridad de mis parientes y de mis amigos, y para seguridad de 

toda la ciudad, con nobleza no con maldad, como yo consi

dero. Pues bien, si así están las cosas, merezco salvarme y 

que no me consideréis un malvado.

57 Sigamos (pues es necesario, señores, meditar humana

mente acerca de las cosas, como si uno mismo estuviera en 

desgracia), ¿qué habría hecho cada uno de vosotros? Si hu

biera tenido que escoger de una alternativa, ya fuera morir 

con dignidad o salvarse con vergüenza, alguno podría decir 

que la acción fue una bajeza, aunque muchos habrían esco

gido lo segundo, prefiriendo vivir que morir con dignidad.58 Pero puesto que la situación era por completo opues

ta a la anterior, para mí la mayor vergüenza era morir sin 

decir nada, pues no había cometido ninguna impiedad, y 

además permitir que murieran mi padre, mi cuñado, mis 

parientes, mis primos que eran tantos, a quienes nadie más 

que yo causaba su perdición, si yo no decía que otros eran 

los culpables; Dioclides, pues, con engaños hizo que ellos 

fueran enviados a la cárcel y su salvación dependía sólo de 

que los atenienses se enteraran de todo lo sucedido. Así, yo 

me convertía en asesino de ellos si no os decía lo que había 

escuchado. Además, habría causado la perdición de trescientos atenienses y la ciudad habría caído en las peores 

desgracias. 59 Pues bien, esto sucedería si yo no hablaba, 

pero si decía la verdad, yo mismo me salvaba y salvaba a mi

43

Page 143: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 143/262

ANDÓCIDES

ανδρες έγίγνοντο, οϊπερ και ήμαρτον τών δ’ άλλων, οΐ [λοιποί] 

πρότερον υπό Τεύκρου έμηνύθησαν, οΰτε δήπου οί τεθνεώτες δι’ 

έμέ μάλλον έτέθνασαν ούτε οί φεύγοντες μάλλον εφευγον. 60 

Ταΰτα δέ πάντα σκοπών εΰρισκον, ώ ανδρες, τών παρόντων κα

κών ταΰτα έλάχιστα είναι, είπεΐν τά γενόμενα ώς τάχιστα καί 

έλέγξαι Διοκλείδην ψευσάμενον, καί τιμωρήσασθαι έκεΐνον, δς 

ήμάς μέν άπώλλυεν αδίκως, την δέ πόλιν έξηπάτα, ταΰτα δέ ποιων 

μέγιστος ευεργέτης έδόκει είναι καί χρήματα έλάμβανε.

61 Διά ταΰτα είπον τη βουλή δτι είδείην τούς ποιήσαντας, καί έξέδειξα τά γενόμενα, δτι είσηγήσατο μέν πινόντων ήμών ταύτην 

τήν βουλήν [γενέσθαι] Εύφίλητος, άντεΐπον δέ έγώ, καί τότε μέν ού 

γένοιτο δι’ έμέ, ύστερον δ’ έγώ μέν έν Κυνοσάργει έπί πωλίον δ μοι 

ήν άναβάς έ'πεσον καί τήν κλεΐν συνετρίβην καί τήν κεφαλήν κα- τεάγην, φερόμενός τε έπί κλίνης άπεκομίσθην οί'καδε· 62 αίσθό- 

μενος δ’ Εύφίλητος ώς έχοιμι, λέγει προς αύτούς δτι πέπεισμαι 

ταΰτα συμποιεΐν καί ώμολόγηκα αύτω μεθέξειν τοΰ έργου καί 

περικόψειν τον Έρμήν τον παρά τό Φορβαντεΐον. Ταΰτα δ’ έλεγεν 

έξαπατών έκείνους- καί διά ταΰτα δ Έρμης όν όρατε πάντες, ό 

παρά τήν πατρφαν οικίαν τήν ήμετέραν, δν ή Αίγηίς άνέ&ηκεν, ού 

περιεκόπη μόνος τών Έρμών τών ’Αθηνησιν, ώς έμοΰ τοΰτο ποιή- σοντος, ώς έ'φη προς αύτούς Εύφίλητος.

63 Οί δ’ αίσθόμενοι δεινά έποίουν, δτι είδείην μέν τό πράγμα, 

πεποιηκώς δέ ούκ εΐην. Προσελθόντες δέ μοι τη υστεραία Μέλητος

595  λοιποί seel. Dal., Mac., del. Dobree, cett. ||6θ1 εΰρισκον codd., Mac. : ηϋρισκον Lipsius, cett. ||6 l2  έξέδειξα Mac. : έξήλεγξα codd., cett. II3 γενέσθαι seel. Dal., Maid,, Mac., del. Bl.-F., Mak. ||4 πωλίον Muretus, edd. : πωλεΐον ||62“̂ Φορβαντεΐον de Valois, edd. : φορβάντιον II6  Αίγηις codd., Mac. : Αίγης Lipsius, cett. || ποιήσοντος Valcke- naer, edd. : ποιήσαντος

44

Page 144: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 144/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

padre y a mis demás parientes, y a la ciudad liberaba del

terror y de los peores males; en cambio, por mi causa cuatro hombres resultaban desterrados, quienes sí habían delin

quido; en cuanto a los demás, a quienes antes Teucro había incluido en su declaración, sin duda ni fueron más los 

muertos por mi causa, ni tampoco aumentó el número de

los exiliados. 60 Al observar, señores, todas estas cosas, descubría que de los males presentes el más pequeño era 

éste: referir los sucesos lo más pronto posible y probar que  

Dioclides había mentido y vengarme de aquel que nos estaba llevando injustamente a la perdición, que confundía 

por completo a la ciudad y que, por hacer esto, era considerado el mayor benefactor y recibía dinero.

61 Por estos motivos dije al Consejo que yo conocía a los 

autores y pasé revista a los sucesos: Un día que estábamos 

bebiendo, Eufileto propuso este plan, pero yo me opuse, y 

en esa ocasión nada sucedió gracias a mí, pero después, en  

el Cinosarges, al montar un potro que tenía, caí, me fracturé  

la clavícula y me rompí la cabeza, y de prisa, en una camilla, fui llevado a casa. 62 Enterado Eufileto de mi estado, dice a los demás que yo estaba convencido de hacer con  

ellos eso y que había quedado de acuerdo con él en participar en la acción y mutilar el Hermes que está junto al For- 

banteo. Esto les decía él con engaños y, por eso, el Hermes 

que todos veis, el que está junto a nuestra casa paterna, el que la tribu Egeida dedicó, es el único de los Hermes de

Atenas que no fue mutilado, porque yo lo haría, según les 

dijo Eufileto.63 Cuando ellos se enteraron, se pusieron furiosos, por

que yo conocía el asunto y no había participado. Al día

44

Page 145: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 145/262

ANDÓCIDES

κα'ι Εΰφίλητος ελεγον δτι “γεγένηται, ώ ’Ανδοκίδη, και πέπρακται 

ήμΐν ταΰτα. Σύ μέντοι εί μέν άξιοΐς ήσυχίαν έχειν καί σιωπάν, 

εξειςήμάς επιτηδείους ώσπερ και πρότερον · εί δέ μή, χαλεπώτεροί 

σοι ήμεΐς έχθροί έσόμεθα ή άλλοι τινές δι’ ήμας φίλοι.” 64 Ειπον 

αύτοΐς δτι νομίζοιμι μέν διά τό πράγμα Εΰφίλητον πονηρόν είναι, 

έκείνοις δέ ούκ εμέ δεινόν είναι, δτι οίδα, άλλά μάλλον αυτό τό 

έ'ργον πολλώ, δτι πεποίηται.

 Ώς ουν ήν ταΰτ’ άληθή, τόν τε παΐδα τον έμόν παρέδωκα βα- 

σανίσαι, δτι εκαμνον καί ούδ’ άνιστάμην έκ της κλίνης, καί τάς θεραπαίνας ελαβον οί πρύτανεις, δθεν όρμώμενοι ταΰτ’ έποίουν 

έκεΐνοι. 65 Έξελέγχοντες δέ τό πράγμα ή τε βουλή καί οί ζητηταί, 

έπειδή ήν ή έγώ ελεγον καί ώμολογεΐτο πανταχόθεν, τότε δή κα- 

λοΰσι τόν Διοκλείδην· καί οΰ πολλών λόγων έδέησεν, άλλ’ εύθύς 

ώμολόγει ψεύδεσθαι, καί έδεΐτο σωζεσθαι φράσας τούς πείσαντας 

αύτόν λεγειν ταΰτα· είναι δέ Άλκιβιάδην τόν Φηγούσιον καί ’Αμίαντον τόν έξ Αίγίνης. 66 Καί ούτοι μέν δείσαντες ωχοντο 

φεύγοντες· ύμεΐς δέ άκούσαντες ταΰτα Διοκλείδην μέν τω δι

καστήρια) παραδόντες άπεκτείνατε, τούς δέ δεδεμένους καί μέλ

λοντας άπολεΐσθαι έλύσατε, τούς έμούς συγγενείς, δι’ εμέ, καί 

τούς φεύγοντας κατεδέξασθε, αυτοί δέ λαβόντες τά δπλα άπήτε, πολλών κακών καί κινδύνων άπαλλαγέντες.

67 Έν οίς έγώ, ώ άνδρες, τής μέν τύχης ή έχρησάμην δικαίως άν 

υπό πάντων έλεηθείην, τών δέ γενομένων ενεκεν εικότως (άν) άνήρ 

άριστος δοκοίην είναι, δστις είσηγησαμένω μέν Εύφιλήτω πίστιν

645 χαΰτ’ apogr., edd. : ταΰθ’ ||664 τούς έμούς συγγενείς dei. Naber, seel. Dal. ||5 άπήτε Weidner, edd. : άπίητε ||672  δι’ έμέ post τών δέ add. BI.-F. ||γενομένων Baiter, edd. : γιν. II ενεκεν codd., Mac. : ενεκα Blass, cett. ||av add. Reiske, edd.

45

Page 146: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 146/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

siguiente se me acercaron Meleto y Eufileto y me dijeron: “Andócides, esto ha sucedido y nosotros lo hemos hecho. Ahora bien, si tú crees conveniente mantenerte quieto y 

callar, tendrás en nosotros a los íntimos amigos de antes; pero si no, encontrarás en nosotros a enemigos con una 

crueldad mayor a la amistad que tendrás de algunos otros 

por nuestra causa”. 64 Les contesté que consideraba que 

por su acción Eufileto era un canalla, pero que para ellos yo  

no era un peligro por conocer el asunto, sino que mucho  

más lo era su propio acto, porque estaba hecho.Así, como prueba de que yo decía la verdad, entregué a 

mi esclavo para que declarara bajo tortura que yo había estado enfermo y ni siquiera me había levantado de la cama,  y, a su vez, los prítanes detuvieron a las sirvientas de [la  

casa] de la que ellos habían dado inicio a la realización de 

su plan. 65 El Consejo y los encargados de la investigación, al estar examinando cuidadosamente el asunto, puesto que 

todo era como yo decía y por doquier concordaba con mi versión, llaman a Dioclides; y no hubo necesidad de muchas 

palabras, sino que al punto reconoció que había mentido y 

pedía que se le perdonara, después de dar a conocer a 

quienes lo habían convencido a contar su historia; éstos 

eran Alcibíades el fegusio y Amianto, el de Egina. 66 Estos 

dos, llenos de temor, se dieron a la fuga, y vosotros, luego  

de escuchar lo anterior, entregasteis a Dioclides al tribunal ylo condenasteis a muerte, y, gracias a mí, liberasteis a los

que estaban presos e iban a morir, a mis parientes;

repatriasteis a los exiliados y regresabais a casa con las ar-

mas al hombro, libres ya de muchas desgracias y peligros.

45

Page 147: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 147/262

ANDÓCIDES

των έν άνθρώποις άπιστοτάτην ήναντιώθην και άντεΐπον καί 

έλοιδόρησα έκεΐνον ών ήν άξιος, άμαρτόντων δ’ έκείνων τήν 

αμαρτίαν αύτοΐς συν έκρυψα, καί μηνύσαντος κατ’ αυτών Τεύ

κρου οί μέν αυτών άπέθανον οί δ’ έ'φυγον, πριν ήμας υπό Διο- 

κλείδου δεθηναι καί μέλλειν άπολεΐσθαι. Τότε δέ άπέγραψα 

τέτταρας άνδρας, Παναίτιον, Διάκριτον, Λυσίστρατον, Χαιρέδη- 

μον· 68 ούτοι μέν έ'φυγον δι’ έμέ, ομολογώ· έσώθη δέ γε 6 πατήρ, ό 

κηδεστης, ανεψιοί τρεις, τών άλλων συγγενών έπτά, μέλλοντες 

άποθανεΐσθαι αδίκως· οϊ νΰν όρώσι του ήλίου τό φώς δι’ έμέ, καί αυτοί όμολογοΰσιν · ό δέ τήν πόλιν δλην συνταράξας καί εις τούς 

έσχατους κινδύνους καταστήσας έξηλέγχθη, ΰμεΐς δέ άπηλλάγητε 

μεγάλων φόβων καί τών είς άλλήλους υποψιών. 69 Καί ταΰτ’ εί 

άληθη λέγω, ω ανδρες, άναμιμνήσκεσθε, καί οί ίδόντες διδάσκετε 

τούς άλλους. Σύ δέ μοι αύτούς κάλει τούς λυθέντας δι’ έμέ· άριστα 

γάρ άν είδότες τά γενόμενα λέγοιεν είς τούτους. Ούτωσί δέ έχει, ω 

ανδρες· μέχρι τούτου άναβήσονται καί λέξουσιν ύμΐν, εως αν 

άκροασθαι βούλησθε, έπειτα δ’ έγώ περί τών άλλων άπολογή- σομαι.

(ΜΑΡΤΥΡΕΣ)

70 Περί μέν ούν τών τότε γενομένων άκηκόατε πάντα καί 

άπολελόγηταί μοι ίκανώς, ώς γ’ έμαυτόν πείθω· εί δέ τίς τι ύμών 

ποθεί ή νομίζει τι μή ίκανώς είρήσθαι ή παραλέλοιπά τι, άναστάς 

ύπομνησάτω, καί άπολογήσομαι καί προς τοΰτο.

675 έκεΐνον Naber, Dal., Maid. Mac. : έκείνω [έκείνω codd.] seel.  Weidner, Bl.-F. ||682  εις pro τρεις susp. Elter, Male. ||5 έξηλέγχθη apogr., edd. : έξηλέγχη ||692  ίδόντες codd., Mac. : είδότες Reiske, cett. II8  ΜΑΡΤΥΡΕΣ add. Markland, edd.

46 

Page 148: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 148/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

67 En este asunto, señores, por la suerte que sufrí, debería recibir, como es justo, la compasión de todos, y, por los acontecimientos, como es lógico, debería ser considerado 

un hombre cabal, yo que, cuando Eufíleto propuso una prueba de fidelidad, la más pérfida entre los hombres, me opuse a él, lo contradije y lo vituperé como se lo merecía, y, cuando aquéllos cometieron su crimen, guardé su secreto, y fue por la declaración de Teucro contra ellos que algunos 

fueron ejecutados y otros huyeron, antes de que hubiésemos 

sido apresados y estuviésemos a punto de morir por culpa 

de Dioclides. Fue entonces cuando di los nombres de cuatro personas: Panecio, Diácrito, Lisístrato, Queredemo. 68 Éstos huyeron por mi causa, lo reconozco; pero, en cambio, se salvaron mi padre, mi cuñado, mis tres primos y siete familiares más que iban a morir injustamente. Ellos ahora 

ven la luz del sol gracias a mí, y ellos mismos lo reconocen. 

Pero quien trastornó a toda la ciudad y la llevó a los peligros extremos fue refutado por completo, y vosotros os liberasteis de grandes temores y de vuestras mutuas sospechas.69 Ahora, señores, recordad los hechos que comprueban 

que es cierto lo que digo, y quienes hayáis visto lo sucedido explicadlo a los demás. Ahora tú, llámame a los mismos que 

obtuvieron su libertad gracias a mí; pues como conocen  

mejor que nadie los sucesos, podrían referirlos al tribunal. Así es el procedimiento, señores: subirán al estrado y os hablarán el tiempo que queráis escucharlos, y a continuación 

yo proseguiré mi defensa acerca de lo demás.

[TESTIGOS]

70 Pues bien, acerca de lo que entonces sucedió todo lo 

habéis escuchado y yo me he defendido con suficiencia, como al menos yo lo creo; pero si alguno de vosotros desea

46

Page 149: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 149/262

ANDÓCIDES

Περί δέ των νόμων ήδη ύμας διδάξω. 71 Κηφίσιος γάρ ούτοσί 

ένέδειξε μέν με κατά τον νόμον τον κείμενον, την δέ κατηγορίαν 

ποιείται κατά ψήφισμα πρότερον γενόμενον, ο είπεν Ίσοτιμίδης, οΰ έμοι προσήκει ούδέν. Ό μέν γάρ είπεν εϊργεσθαι των ιερών τούς 

άσεβήσαντας καί όμολογήσαντας, έμοί δέ τούτων ουδέτερα πε- 

ποίηται· οΰτεήσέβηται ούτε ώμολόγηται. 72 Ώς δέ καί τοΰτο τό 

ψήφισμα λέλυται καί άκυρόν έστιν, έγώ ύμας διδάξω. Καίτοιγε 

τοιαύτην απολογίαν περί αύτοΰ ποιήσομαι, οπού μή πείθων μέν 

ύμας αυτός ζημιώσομαι, πείσας δέ ύπέρ των εχθρών άπολελο- γημένος έσομαι. Άλλά γάρ τάληθή εΐρήσεται.

73 Έπεί γάρ αί νήες διεφθάρησαν καί ή πολιορκία έγένετο, 

έβουλεύσασθε περί όμονοίας, καί έδοξεν ύμΐν τούς άτιμους επι

τίμους ποιήσαι, καί είπε τήν γνώμην Πατροκλείδης. Οί δέ άτιμοι 

τίνες ήσαν, καί τίνα τρόπον έκαστοι; έγώ ύμας διδάξω. Οί μέν άργυριον όφείλοντες τω δημοσίω, όπόσοι εύθύνας ώφλον άρ- 

ξαντες άρχάς, ή έξούλας ή γραφάς ή έπιβολάς ώφλον, ή ώνάς 

πριάμενοι έκ τοΰ δημοσίου μή κατέβαλον τά χρήματα, ή έγγύας 

ήγγυήσαντο προς τό δημόσιον· τούτοις ή μέν έκτισις ήν έπί τής 

ένατης πρυτανείας, εί δέ μή, διπλάσιον όφείλειν καί τά κτήματα 

αύτών πεπρασθαι.74 Είς μέν τρόπος ούτος ατιμίας ήν, έτερος δέ ων τά μέν σώματα 

άτιμα ήν, τήν δ’   ουσίαν είχον καί έκέκτηντο· ούτοι δ’ αυ ήσαν

71·̂ Ίσοτιμίδης, ού Reiske, edd. : είς οτι μηδ’ ίσου ||73 ̂ ώφλον Reiske, edd. : φειλον ||56 ΐχρξαντες Aldus, edd. : άρξαντας ||6 έπιβολάς 

Stephanus, edd. : -βουλάς ||8 ήγγυήσαντο Stephanus, Dal., Maid., Mac.: ήγγυησάμενοι Schoell, Bl.-F., Mak. : έγγυήσαντο ΙΙεκτισις codd., Mac.: εκτεισις Blass, cett. II 10 όπόσοι δ’ αύ κλοπής ... άτιμους είναι post πεπρασθαι transp. Paoli, Mac. ex 742_4 (contra Hansen) ||741  ων τά μέν Aldus, edd. : ών μέν τά ||2 είχον Bekker, edd. : έ'σχον

47

Page 150: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 150/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

algo más o considera que lo dicho es insuficiente o que he 

omitido algo, que se levante y me lo haga saber y proseguiré 

mi defensa también sobre eso...

Os voy a explicar ahora lo relativo a las leyes. 71 Este Cefisio me denunció según la ley vigente, pero está haciendo la acusación con base en un decreto anterior, propuesto 

por Isotímides, que en nada me incumbe. Éste propuso, en 

efecto, que se prohibiera entrar a los templos a quienes hubiesen cometido impiedad y lo hubiesen confesado, pero yo 

no he hecho ninguna de ambas cosas: ni he cometido impiedad, ni lo he confesado. 72 Os voy a explicar cómo 

es que este decreto está derogado y no está en vigor. Y voy a 

hacer una defensa tan sólida sobre este punto, que, si no os 

convenzo, yo soy quien será castigado, pero si logro convenceros, me habré defendido de mis enemigos. Pero de 

cualquier modo hablaré con la verdad.

73 Luego que las naves fueron destruidas y se vino el asedio, deliberasteis acerca de la concordia y decidisteis absolver a los proscritos; Patroclides hizo la propuesta. ¿Quiénes 

eran los proscritos y qué clase de proscripción sufrió cada uno de ellos? Os lo voy a explicar. Por una parte estaban 

los que debían dinero al erario público: todos aquellos fun

cionarios que, al término de su cargo, perdieron una acción  de examen de conducta, sea que fueran condenados a multa 

en casos de usurpación o en acciones públicas o acciones 

por multas; los que adquirían la concesión de impuestos del erario público y no pagaban las rentas, o los que fueron 

fiadores en el erario. Éstos tenían que pagar su multa hasta la novena pritanía, pero, de no hacerlo así, tenían que pagar 

el doble y sus propiedades debían ser puestas en venta.74 Ésta era una forma de proscripción, otra era la de 

aquellos cuyas personas estaban proscritas, pero tenían su 

hacienda y podían conservarla. Éstos, a su vez, eran todos

47

Page 151: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 151/262

ANDÓCIDES

όπόσοι κλοπής ή δώρων δφλοιεν · τούτους εδει και αύτούς και τούς 

έκ τούτων άτιμους είναι · και όπόσοι λίποιεν τήν τάξιν ή άστρα- 

τείαςή δειλίας ή άναυμαχίου δφλοιεν ή τήν ασπίδα άποβάλοιεν, ή 

τρις ψευδομαρτυρίων ή τρις ψευδοκλητείας δφλοιεν, ή τούς γονέας 

κακώς ποιοΐεν · ούτοι πάντες άτιμοι ήσαν τά σώματα, τά δέ χρήματα είχον.

75 ’Άλλοι αύ κατά προστάζεις, ο'ιτινες ού παντάπασιν άτιμοι 

ήσαν, άλλά μέρος τι αύτών, οίον οί στρατιώται, οίς, δτι έπέμειναν 

έπί τών τυράννων έν τη πόλει, τά μεν άλλα ήν απερ τοΐς άλλοις πολίταις, είπεΐν δ’ έν τώ δήμφ ούκ έξην αύτοΐς ούδέ βουλεύσαι. 

Τούτων ήσαν ούτοι άτιμοι· αϋτη γάρ ήν τούτοις πρόσταξις. 76 

 Έτέροις ούκ ήν γράψασθαι, τοΐς δέ ένδεΐξαι· τοΐς δέ μή 

άναπλεύσαι είς Ελλήσποντον, άλλοις δ’ είς ’Ιωνίαν, τοΐς δ’ είς τήν 

αγοράν μή είσιέναι πρόσταξις ήν. Ταΰτ’ ούν έψηφίσασθε 

έξαλεΐψαι πάντα τά ψηφίσματα, καί αύτά καί ει πού τι άντίγραφον 

ήν, καί πίστιν άλλήλοις περί όμονοίας δοΰναι έν άκροπόλει. Καί 

μοι άνάγνωθι τό ψήφισμα τό Πατροκλείδου, καθ’ ο ταΰτα έγένετο.

77 ΨΗΦΙΣΜΑ. Πατροκλείδης είπεν, Επειδή έψηφίσαντο Αθηναίοι τήν άδειαν περί (τών άτιμων καί) τών όφειλόντων, ώστε λέγειν έξεΐ- 

ναι καί έπιψηφίζειν, ψηφίσασθαι τον δήμον ταύτά απερ δτε ήν τά Μηδικά, καί συνήνεγκεν Άθηναίοις έπί το άμεινον. Περί δέ τών έπιγεγραμμένων είς τούς πράκτορας ή τούς ταμίας τής θεού καί τών άλλων θεών ή τον βασιλέα, ([ή] εΐ τις μή έξεγράφη), μέχρι τής

745  άναυμαχίου Suidas, s.v. : ναυμαχίου ||6  ψευδοκλητείας Sauppe, edd. : -τίας ||752  αύτών Lipsius, edd. : αύτών ||3 τυράννων codd., Dal., Mak., Mac. : τετρακοσίων Dobree, Bl.-F., Maid. II4  δ '  έν Aldus, edd. : ένδ’ έν II772  τών άτιμων καί add. Sauppe, edd. (contra Boegehold) II 5 έπιγεγραμμένων codd., Mac. : έγγεγρ. Emperius, cett. ||6  [ή] del. Emperius, seel. Dal., Maid.

48

Page 152: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 152/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

los convictos por robo o cohecho: debían ser castigados con  la proscripción ellos y sus descendientes; además, todos los 

que abandonaban la formación, los condenados a multa por 

ausencia en el servicio o por cobardía o por tener su barco  fuera de acción o los que hubiesen tirado su escudo, los deudores reincidentes por presentar hasta tres veces falsos 

testimonios o atestiguar hasta tres veces falsas citaciones, o 

los que hubiesen maltratado a sus padres. Todos éstos estaban proscritos en sus personas, pero conservaban sus bienes.

75 Otros, a su vez, eran proscritos en derechos específicos, esto es, no eran proscritos por completo, sino en alguna parte de ellos, como los soldados quienes, por haber permanecido en la ciudad durante el gobierno de los tiranos, gozaban de los mismos derechos que los demás ciudadanos, pero, tenían prohibido hablar en asamblea y formar parte 

del Consejo. Ellos estaban proscritos de estos derechos. Ésta era, pues, una forma de proscripción que sufrían tales personas. 76 Otros tenían prohibido promover una acción 

pública y otros denunciar; algunos estaban proscritos específicamente para navegar hacia el Helesponto, otros, hacia 

 Jonia y otros más, para entrar al Ágora.Así pues, decidisteis por votación borrar todos estos de

cretos, tanto los originales como las copias que hubiera en  

cualquier lugar, e intercambiar pruebas de concordia en la Acrópolis. Ahora léeme el decreto de Patroclides según el cual esto sucedió.

77 DECRETO. Patroclides hizo la propuesta. Ya que los atenienses

votaron la inmunidad concerniente a <los proscritos y a> los deu-dores, de modo que quede permitido hacer mociones y ponerlas a

votación, que el pueblo vote las mismas medidas aprobadas en la 

época de las Guerras Médicas que resultaron beneficiosas para los

48

Page 153: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 153/262

ANDÓCIDES

έζελθοΰσης βουλής έφ’ ής Καλλίας ήρχεν, 78 δσοι άτιμοι ήσαν ή όφείλοντες, και δσων εΰθυναί τινες είσι κατεγνωσμέναι έν τοΐς λογιστηρίοις ύπό των εύθύνων και των παρέδρων, ή μήπω είσηγ- 

μέναι είς τό δικαστήριον γραφαί τ ινές   είσι περί των ευθυνών, ή προστάζεις, ή έγγύαι τινές είσι κατεγνωσμέναι, είς τον αύτόν τούτον χρόνον και δσα ονόματα των τετρακοσίων [τινός] έγγέγραπται, ή άλλο τι περί των έν τή ολιγαρχία πραχθέντων έστί που γεγραμμένον · πλήν όπόσα έν στήλαις γέγραπται των μή ένθάδε μεινάντων (ή οίς), ή έξ Άρείου πάγου ή των έφετών ή έκ πρυτανείου ή Δελφινιού δικα- σθεΐσιν [ή] ύπό των βασιλέων ή έπί φόνψ τίς έστι φυγή, ή θάνατος 

κατεγνώσθη ή σφαγεΰσιν ή τυράννοις· 79 τά δέ άλλα πάντα έζα- λεΐψαι τούς πράκτορας και τήν βουλήν καί τά είρημένα πανταχόθεν, οπού τι έ'στιν έν τφ δημοσίω, καί εί άντίγραφόν που έ'στι, παρέχειν τούς θεσμοθέτας καί τάς άλλας άρχάς. Ποιεΐν δέ ταΰτα τριών ήμερων, έπειδάν δόξη τω δήμφ. "Α δ'  εϊρηται έξαλεΐψαι, μή κεκτήσθαι ιδία μηδενί έξεΐναι μηδέ μνησικακήσαι μηδέποτε- εί δέ μή, ένοχον είναι τον παραβαίνοντα ταΰτα έν τοΐς αύτοΐς έν οίσπερ οί έξ 

Άρείου πάγου φεύγοντες, όπως άν ώς πιστότατα έχη Άθηναίοις καί νΰν καί είς τον λοιπόν χρόνον.

80 Κατά μέν τό ψήφισμα τουτί τούς άτιμους επιτίμους έποιήσατε- 

τούς δέ φεύγοντας οΰτε Πατροκλείδης είπε κατιέναι οΰθ’ ύμεΐς 

έψηφίσασθε. Έπεί δ’ αί σπονδαί προς Λακεδαιμονίους έγένοντο, 

και τά τείχη καθείλετε, καί τούς φεύγοντας κατεδέξασθε, καί

781 ήσαν ή codd., Mac. : ή seel. Reiske, cett. ||3 καί codd., Mac. : ή Boeckh, cett. ||ή seel. Dal., Mak. \\/{ ή ante γραφαί add. Reiske, Dal., Mak. II5 post προστάζεις lac. stat. Droysen, Bl.-F., Maid. ||6  -πνος del. Reiske, seel. Dal., Mak. ||8 ήοίς add. Mac. ||9 ή Δελφινιού del. Droy- 

sen, seel. Mak. ||9-10  δικασθεΐσιν Lipsius, Mac. : καταδικ. Droysen, cett. : έδικάσθη codd. ||[ή] del. Luzac, Mac., seel., cett. ||ή έπί codd. Mac. : ή seel. Droysen, cett. II792  καίτά codd., Mac. : κατάτά Sluiter, cett. II 3 καί εί codd. : καί εί τι add. Blass, Bl.-F., Maid. ||8  εχΐ) G. Hermann, edd. : εχει : έχοι uulg.

49

Page 154: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 154/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

atenienses. Acerca de aquellos que aparecen registrados en las 

listas de los recaudadores, en las de los tesoreros de la diosa y de 

los demás dioses o en las del arconte-rey (en caso de que no hayan 

sido borrados), hasta el fin del año buléutico del arcontado de 

Calias, 78 todos los que eran proscritos y deudores; y de todos 

aquellos que han sido objeto de exámenes condenatorios de parte 

de los correctores y de sus suplentes cuyos nombres están registrados en las oficinas de los logistas, o que han sido objeto de acusaciones públicas por los exámenes de conducta aún no enviados al 

tribunal o están sujetos a proscripción en derechos específicos, o de quienes tienen fianzas condenatorias, hasta el mismo plazo; además, todos los miembros de los Cuatrocientos cuyos nombres 

se encuentren en alguna inscripción o cualquier otro documento 

que se encuentre inscrito en algún lugar por los actos cometidos 

durante la oligarquía, exceptuando todos los nombres inscritos en 

estelas de quienes no permanecieron aquí, o de quienes, habiendo 

sido juzgados por el Areópago o los Efetas, del Pritaneo o del Delfinio, bajo la presidencia del arconte-rey, se encuentren en el exilio 

por homicidio, o hayan sido condenados a la pena capital por asesinato o tiranía: 79 Que todos los demás nombres los borren los recaudadores y el Consejo tanto los ya mencionados de cualquier registro que se encuentre en el archivo estatal, como cualquier 

copia dondequiera que se encuentre; que los tesmotetas y los demás magistrados los entreguen. Que se realice lo anterior en un 

plazo de tres días a partir de la aprobación del decreto de la Asamblea. Los documentos que se ha ordenado borrar queda prohibido 

a cualquier particular conservarlos y traerlos a la memoria en ninguna ocasión, y si no, que el transgresor de estas disposiciones esté 

sujeto a las mismas penas a las que están sujetos quienes son procesados por el Areópago, con el fin de que entre los atenienses exista 

la mayor confianza ahora y siempre.

49

Page 155: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 155/262

ANDÓCIDES

κατέστησαν oí τριάκοντα, και μετά ταΰτα Φυλή τε κατελήφθη 

Μουνυχίαν τε κατέλαβον, έγένετο ύμΐν ών έγώ οϋδέν δέομαι 

μεμνήσθαι ούδ’ άναμιμνήσκειν ύμας τών γ γ νημένων κακώ ν.

81 Επειδή δ’ έπανήλθετε έκ Πειραιέως, γενόμενον έφ’ ύμΐν 

τιμωρεΐσθαι έγνωτε έαν τά γεγενημένα, και περί πλείονος έποιή

σασθε σφζειν τήν πόλιν ή τάς ιδίας τιμωρίας, καί εδοξε μή 

μνησικακεΐν άλλήλοις τών γεγενημένων. Δόξαντα δέ ύμΐν ταΰτα 

ει'λεσθε άνδρας είκοσι· τούτους δέ έπιμελεΐσθαι της πόλεως, εως 

άλλοι νόμοι τεθεΐεν · τέως δέ χρήσθαι τοΐς Σόλωνος νόμοις καί τοΐς Δράκοντος θεσμοΐς. 82 ’Επειδή δέ βουλήν τ άπ κληρώ σατ

νομοθέταςτε ει'λεσθε, εΰρισκον τών νόμων τών τε Σόλωνος καί τών 

Δράκοντος πολλούς δντας οίς πολλοί τών [τών] πολιτών ένοχοι 

ήσαν τών πρότερον ενεκα γενομένων, έκκλησίαν ποιήσαντες έβου- 

λεύσασθε περί αύτών, καί έψηφίσασθε, δοκιμάσαντες πάντας 

τούς νόμους, εϊτ’ άναγράψαι έν τη στοα τούτους τών νόμων οϊ αν 

δοκιμασθώσι. Καί μοι άνάγνωθι τό ψήφισμα.

83 (ΨΗΦΙΣΜΑ). Έδοξε τφ δήμφ, Τεισαμενός είπε· Πολιτεύεσθαι’Αθηναίους κατά τά πάτρια, νόμοις δέ χρήσθαι τοΐς Σόλωνος καί μέ-τροις καί σταθμοΐς, χρήσθαι δε καί τοΐς Δράκοντος θεσμοΐς, οίσπερ

80 6 Μουνυχίαν codd., Maid., Mac. : Μουνιχίαν Lipsius, cett. ||έγένετο codd., Mac. : έγένετο Θ’ Reiske, cett. ||7  τών γεγενημένων κακών seel. Mak. H811 Πειραιέως codd., Mac. : Πειραιώς F.-A. Wolf, cett. ||6

άλλοι, Stahl, Dal., Mac. : άν οί codd. : άν seel. cett. j|822 εΰρισκον codd., Mac. : εύρίσκοντες Reiske, Bl.-F., Maid. : ηϋρισκον τε Dal., Mak. 

(εΰρισκον τε Luzac) ||καί τών apogr., edd. : καί του II3 τών τών sic codd. (alter τών seel. Mac.) : τών apogr., cett. |j 4 γενομένων Reiske, edd. : γινομένων ||6 νόμους apogr., edd. : ανόμους ||άν codd. : άν άεί Dal. II831  ΨΗΦΙΣΜΑ add. Aldus, edd. ||Τεισαμενός Blass, edd. : τισα- μενός

50

Page 156: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 156/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

80 De acuerdo con este decreto devolvisteis sus derechos a 

los proscritos, pero en cuanto a los exiliados ni Patroclides 

propuso que volvieran, ni vosotros lo decidisteis por votación. Pero después que se firmó la capitulación con los la

cedemonios y demolisteis el Muro largo y repatriasteis a los 

exiliados y los Treinta se establecieron en el poder, y que, 

más tarde, File fue ocupada y a Muniquia la tomaron, os su

cedieron aquellos hechos de los que yo no deseo acordar

me, ni traer a vuestra memoria las desgracias pasadas. 81 

Después que volvisteis del Pireo, aún cuando podíais obte

ner venganza, resolvisteis pasar por alto lo sucedido, prefe

risteis salvar la ciudad a satisfacer las venganzas personales y 

decidisteis no acusaros unos a otros por los agravios del pa

sado. Una vez decidido lo anterior, elegisteis a veinte ciudadanos para que administraran la ciudad hasta que otras 

leyes se establecieran, aplicando mientras tanto las leyes de 

Solón y las normas de Dracón. 82 Después que elegisteis 

por sorteo un Consejo y escogisteis legisladores, fueron des

cubriendo que había muchas leyes tanto de Solón como de 

Dracón, a las que muchos ciudadanos estaban sujetos pollos sucesos de antes. Celebrasteis entonces una asamblea y 

deliberasteis acerca de éstas y votasteis, luego de examinar 

todas las leyes, volver a inscribir posteriormente en el Pór

tico aquellas leyes que fueran aprobadas. Ahora, léeme el 

decreto.83 DECRETO. Decidió la Asamblea; Tisámeno hizo la propuesta.Que los atenienses se gobiernen según las costumbres ancestrales;

que utilicen las leyes de Solón, el sistema de pesas y medidas, y las

50

Page 157: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 157/262

έχρώμεθα έν τω πρόσθεν χρόνφ. 'Οπόσων δ’ αν προσδέη, ΐΌΪδε ήρημένοι νομοθέται ύπό τής βουλής άναγράφεντας έν σανίσιν έκτιθέντων προς τους έπωνύμους σκοπεΐν τφ βουλομένφ, και πα- 

ραδιδόντων ταΐς άρχαΐς έν τφδε τφ μηνί. 84 Τους δέ παραδιδο- μένους νόμους δοκιμασάτω πρότερον ή βουλή καί οι νομοθέται οί πεντακόσιοι, οϋς οί δημόται εϊλοντο, έπειδή όμωμόκασιν. Έξεΐναι δέ καί ιδιώτη τφ βουλομένφ, είσιόντι εις τήν βουλήν συμβουλεύειν δ τι αν αγαθόν εχη περί των νόμων. Έπειδάν δέ τεθώσιν οί νόμοι, έπι- μελείσθω ή βουλή ή έξ Άρείου πάγου των νόμων, δπως αν αί άρχαί τοΐς κειμένοις νόμοις χρώνται. Τους δέ κυρουμένους των νόμων 

άναγράφειν είς τον τοίχον, ινα περ πρότερον άνεγράφησαν, σκοπεΐν τφ βουλομένφ.

85 Έδοκιμάσθησαν μέν ούν οί νόμοι, ώ ανδρες, κατά τό ψήφισμα 

τουτί, τούς δέ κυρωθέντας άνέγραψαν είς τήν στοάν. Επειδή 

άνεγράφησαν, έθέμεθα νόμον, φ πάντες χρήσθε. Καί μοι άνά- 

γνωθι τον νόμον.

ΝΟΜΟΣ. Άγράφφ δέ νόμφ τάς άρχάς μή χρήσθαι μηδέ περί ενός.

86 ΤΑρά γε έστιν ούτως δ τι περιελείπετο περί δτου οίόν τε ή άρχήν 

είσάγειν ή υμών πραξαί τινι, άλλ’ ή κατά τούς άναγεγραμμένους 

νόμους; οπου ουν δη άγράφφ νόμφ ούκ εξεστι χρήσασθαι, η που

83 ̂ προσδέη Bekker, edd. : προσδέοι |||οϊδε Mac. : οί δέ(κα) SIuiter, Mak.: οϊδε "uitiosum" Dal. IPάναγράφεντας codd., Mac. : άναγράφοντες Bekker, cett. || 843 δημόται apogr., edd. : δημώται II έπειδή όμωμόκασιν codd., Dal., Mak. : έπειδάν όμωμώκασιν Dobree, cett. ||852  έπειδή codd., Mac. : έπειδή δ’ Stephanus, cett. ||3πάντες A, Dal., Maid., Mac. : πάντως SIuiter, cett. ||861  έστιν οϋτως δ τι Mac. : εστι τοΰτο δτι codd. : εστιν ένθαυτοΐ δ τι Dobree, cett. ||περιελείπετο Reiske, edd. : περιέλειπτο ||2  τινι codd., Bl.-F., Maid., Mac. : τινα SIuiter, cett. ||3δή Mac. : αν codd. : dv del. cett.

ANDÓCIDES

51

Page 158: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 158/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

normas de Dracón que precisamente hemos utilizado con anterioridad. Que los legisladores electos por el Consejo expongan las 

leyes de que haya necesidad, inscritas en tablillas, frente a las estatuas de los héroes epónimos, para que las examine el que quiera, y 

que las entreguen a los magistrados durante el mes en curso. 84 

Que las leyes entregadas las examinen primero el Consejo y los 

quinientos legisladores que eligieron los habitantes de los d e m o i , puesto que ya han prestado juramento. Que sea permitido, a cualquier particular que lo desee, entrar al Consejo y exponer lo que 

considere conveniente respecto a las leyes. Una vez que hayan sido establecidas las leyes, que el Consejo del Areópago cuide de ellas, a fin de que los magistrados apliquen las leyes establecidas. Que 

las leyes ratificadas se graben, en el muro, allí donde precisamente 

antes se inscribieron, para que las examine el que quiera.

85 Así pues, señores, las leyes fueron revisadas de acuerdo con este decreto, y en el Pórtico inscribieron las que fueron 

ratificadas. Después de que fueron inscritas, establecimos 

una ley que todos utilizáis. Ahora léeme esa ley.

LEY. Que los magistrados no utilicen ninguna ley no escrita en 

ningún caso.

86 ¿No es así lo que quedaba, en relación con lo cual un 

magistrado puede promover un proceso o alguno de 

vosotros realizarlo sólo de acuerdo con las leyes escritas? 

Entonces, desde el momento en que no está permitido 

utilizar una ley no escrita, yo creo que no se debe hacer 

uso, en ninguna circunstancia, de un decreto no escrito. 

Ahora bien, después de haber visto que muchos ciudadanos 

estaban en desgracia, unos por leyes y otros por decretos,

51

Page 159: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 159/262

[άν] άγράφω γε ψηφίσματι παντάπασιν ού δει γε χρήσασθαι. 

Επειδή τοίνυν έωρώμεν δτι πολλοΐς τών πολιτών είεν συμφοραί, 

τοΐς μέν κατά νόμους, τοΐς δέ κατά ψηφίσματα τά πρότερον 

γενόμενα, τουτουσί τούς νόμους έθέμεθα, αύτών ε'ΐνεκα τών νυν! ποιούμενων, 'ινα τούτων μηδέν γίγνηται μηδέ έξη συκοφαντεΐν 

μηδενί. Καί μοι άνάγνωθι τούς νόμους.

87 ΝΟΜΟΙ. Άγράφφ δέ νόμφ τάς άρχάς μή χρήσθαι μηδέ περί ενός. Ψήφισμα δέ μηδέν μήτε βουλής μήτε δήμου νόμου κυριώτερον είναι. 

Μηδέ έπ’ άνδρί νόμον έξεΐναι θεΐναι, εάν μή τον αύτόν έπί πασιν Άθηναίοις, εάν μή έξακισχιλίοις δόξη κρύβδην ψηφιζομένοις.

Τί ούν ήν έπίλοιπον; ούτοσι 6 νόμος. Καί μοι άνάγνωθι τούτον.

(ΝΟΜΟΣ.) Τάς δέ δίκας καί τάς διαίτας κυρίας είναι, όπόσαι έν δημοκρατουμένη τή πόλει έγένοντο. Τοΐς δέ νόμοις χρήσθαι άπ’ Εύκλείδου άρχοντος.

88 Τάς μέν δίκας, ώ ανδρες, καί τάς διαίτας έποιήσατε κυρίας 

είναι, όπόσαι έν δημοκρατουμένη τη πόλει έγένοντο, δπως μήτε 

χρεών άποκοπαί είεν μήτε δίκαι άνάδικοι γίγνοιντο, άλλά τών 

ιδίων συμβολαίων αί πράξεις είεν· τών δέ δημοσίων (έφ’) όπόσοις 

ή γραφαί είσιν ή φάσεις ή ένδείξεις ή άπαγωγαί, τούτων ενεκα τοΐς νόμοις έψηφίσασθε χρήσθαι άπ’ Εύκλείδου άρχοντος. 89 Όπότ’ 

ούν εδοξεν ύμΐν δοκιμάσαι μέν τούς νόμους, δοκιμάσαντας δέ 

άναγράψαι, άγράφω δέ νόμφ τάς άρχάς μή χρήσθαι μηδέ περί ενός,

86 ̂ άν seel. Mae., del. Bekker, cett. ||χρήσασθαι post άγράφω γε transp. Marehant, Dal. ||γε χρήσασθαι del. Lipsius, seel. Dal. : γε seel. 

Gebauer, Maid., Mak. ||6  τά πρότερον codd., Mac. : πρότερον Lipsius, cett. II7  ε'ΐνεκα codd., Mac. : ενεκα apogr., cett. II871 ΝΟΜΟΙ AZ : ΝΟΜΟΣ ||6  ΝΟΜΟΣ add. Aldus ||882  τή add, apogr. ||4 έφ’ add. Blass ||891  Όπότ’ codd., Mac. : οπου Lipsius (coll. § 58), cett.

ANDÓCIDES

52

Page 160: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 160/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

que antes había, establecimos estas leyes que están aquí por 

las mismas causas de ahora, para que nada de esto 

sucediera, ni fuera posible a nadie actuar como sicofanta. 

Ahora, léeme las leyes.

87 LEYES. Que los magistrados no utilicen ninguna ley no escrita 

en ningún caso; que ningún decreto, ni del Consejo ni del pueblo, sea superior a una ley; que tampoco sea lícito establecer ninguna 

ley para un solo individuo, si la misma no lo es para todos los 

atenienses, a menos que así lo decidan seis mil ciudadanos en votación secreta.

¿Pues bien, qué más faltaba? Es la siguiente ley. Vamos, léemela.

<LEY.> Que tengan validez las sentencias judiciales y los arbitrajes, 

cuantos se dieron en la ciudad bajo régimen democrático; que se utilicen las leyes establecidas a partir del arcontado de Euclides.

88 Hicisteis, señores, que tuvieran validez todas las senten

cias judiciales y los arbitrajes que se dieron en la ciudad 

bajo régimen democrático, con el fin de que ni hubiera 

abolición de deudas ni se volvieran a abrir los procesos privados, pero sí que se llevaran a cabo las transacciones de 

contratos particulares. En cambio, para los delitos públicos, 

en todos en los que existen procesos públicos, delaciones, 

denuncias o arrestos, votasteis que, para ésos, se aplicaran 

las leyes a partir del arcontado de Euclides. 89 Así pues, 

como decidisteis examinar las leyes e inscribirlas una vez 

examinadas, que los magistrados no utilizaran ninguna ley 

no escrita en ningún caso, que ningún decreto, ni del Con-

52

Page 161: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 161/262

ANDÓCIDES

ψήφισμα δέ (μηδέν) μήτε βουλής μήτε δήμου (νόμου) κυριώτερον 

είναι, μηδ’ έπ’ άνδρί νόμον τιθέναι έάν μή τον αυτόν έπί πασιν 

Άθηναίοις, τοΐς δέ νόμοις τοΐς κειμένοις χρήσθαι άπ’ Εΰκλείδου 

αρχοντος, ένταυθοΐ έστιν δ τι υπολείπεται ή μεΐζον ή έλαττον των 

γενομένων πρότερον ψηφισμάτων, πριν Εΰκλείδην άρξαι, δπως 

κύριον έσται; ούκ οίμαι έγωγε, άνδρες. Σκοπείτε δέ καί αύτοί.

90 Φέρε δη τοίνυν, οί δρκοι ύμΐν πώς έχουσιν; ό μέν κοινός τη 

πόλει άπάση, δν όμωμόκατε πάντες μετά τάς διαλλαγάς, “Καί ού 

μνησικακήσω των πολιτών ούδενί πλήν των τριάκοντα καί των ένδεκα· ούδέ τούτων δς άν έθέλη εύθύνας διδόναι της άρχής ής 

ήρξεν”. "Οπου τοίνυν αύτοΐς τοΐς τριάκοντα ώμνυτε μή μνησικα- 

κήσειν, τοΐς μεγίστων κακών αίτίοις, εί διδοΐεν εύθύνας, ή που 

σχολή τών γε άλλων πολιτών τινι ήξιούτε μνησικακεΐν. 91 Ή δέ 

βουλή αΰ ή άεί βουλεύουσα τί δμνυσι; “Καί ού δέξομαι ένδειξιν 

ούδέ άπαγωγήν ένεκα τών πρότερον γεγενημένων, πλήν τών φυ- γόντων”. Ύμεΐς δ’ αύ, ώ ’Αθηναίοι, τί όμόσαντες δικάζετε; “Καί 

ού μνησικακήσω, ούδέ άλλω πείσομαι, ψηφιοΰμαι δέ κατά τούς 

κειμένους νόμους”. 'Ά χρή σκοπεΐν, εί δοκώ όρθώς ύμΐν λέγειν ώς 

ύπέρ υμών λέγω καί τών νόμων.

89 ̂ μηδέν add. Blass, edd. ||νόμου add. Reiske, edd. ||5  νόμον codd. Mac. : νόμον έξεΐναι Sauppe, cett. ||8  γενομένων Baiter-Sauppe, edd. : γινομένων ||9 ώ άνδρες Bl.-F., Mak., Maid. 11903 τριάκοντα codd., Mac.: τριάκοντα καί τών δέκα Η. de Valois (coll. Άθ. πολ. xxxix 6), Bl.-F., Dal., Maid. : τριάκοντα καί τών δέκα καί τών έν Πειραιεΐ δέκα Mak. ||5 δπου apogr., edd. : δποι ||μνυτε Aldus, edd. : μνυται ||6  μεγίστωνReiske, edd. : μεγίστοις II 912 αύ ή Reiske, edd. : αϋτη II3 πρότερον Stephanus, edd. : προτέρων ||34 φυγόντων Sauppe, edd. : φευγόντων II4 ’Αθηναίοι άνδρες B1.-F. ||τί Aldus, edd. : δτι II7  υμών apogr., edd. : ήμώ ’

53

Page 162: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 162/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

sejo ni del pueblo, fuera superior a una ley, que tampoco se 

estableciera ninguna ley para un solo individuo si la misma 

no lo era para todos los atenienses, y utilizar las leyes esta

blecidas a partir del arcontado de Euclides, ¿falta aquí algún 

decreto más o menos importante de los que había primero, 

de antes de que Euclides fuera arconte, que pueda tener va

lidez? Por mi parte, señores, no lo creo, pero reflexionadlo 

también vosotros mismos.

90 Pues bien, prosigamos. ¿Cómo son vuestros juramentos? Uno, común a toda la ciudad, el que habéis jurado to

dos después de los convenios: “Y no acusaré a ningún 

ciudadano por injurias pasadas, a excepción de los Treinta y  

de los Once, ni incluso a quien de ellos quisiera rendir 

cuentas del cargo que ejerció”. Bien, si jurabais no acusar 

por injurias pasadas ni a los mismos Treinta, los causantes 

de grandísimos males, en caso de que rindieran cuentas, 

mucho menos aún, yo creo, teníais por digno acusar por  

injurias pasadas a cualquiera de los demás ciudadanos. 91 

Por su parte, el Consejo, cada vez que celebra sus reuniones  

¿qué juramento hace? “Y no permitiré ni denuncia ni arresto por causa de los acontecimientos pasados, excepto contra 

los exiliados”. Y por su parte, atenienses, ¿qué juramentos 

hacéis cuando dais vuestra sentencia?: “Y no acusaré por 

injurias pasadas ni me dejaré convencer por nadie, sino que 

votaré de acuerdo con las leyes establecidas”. Esto hay que 

examinar, si os parece que yo digo bien en el sentido de 

que hablo en vuestro favor y de las leyes.

53

Page 163: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 163/262

ANDÓCIDES

92 Σκέψασθε τοίνυν, ώ ανδρες, και τούς νόμους καί τούς κατη

γόρους, τί αύτοΐς ύπαρχον ετέρων κατηγοροΰσι. Κηφίσιος μέν 

ούτοσί πριάμενος ώνήν έκ τού δημοσίου τάς έκ ταύτης έπικαρπίας 

τών έν τη γη γεωργούντων ένενήκοντα μνας έκλέξας, ού κατέβαλε 

τη πόλει καί έφυγεν · εί γάρ ήλθεν, έδέδετ’ άν έν τώ ξύλω. 93 Ό  

γάρ νόμος ούτως είχε, κυρίαν είναι τήν [τε] βουλήν, ός άν πριάμε

νος τέλος μή καταβάλη, δεΐν είς τό ξύλον. Ουτος τοίνυν, δτι τοΐς 

νόμοις έψηφίσασθε άπ’ Εύκλείδου άρχοντος χρήσθαι, άξιοι ά έχει 

ύμών έκλέξας μή άποδούναι, καί νΰν γεγένηται άντί μέν φυγάδος πολίτης, άντί δέ άτιμου συκοφάντης, δτι τοΐς νόμοις τοΐς νΰν 

κειμένοις χρήσθε.

94 Μέλητος δ’ αύ ούτοσί άπήγαγεν έπί τών τριάκοντα Λέοντα, 

ώς ύμεΐς άπαντες ί'στε, καί άπέθανεν έκεΐνος άκριτος · καί ούτος ό 

νόμος καί πρότερον ην (καί) ώς καλώς εχων καί νΰν έστι, καί 

χρήσθε αύτώ, τον βουλεύσαντα έν τώ αύτώ ένέχεσθαι καί τον τη χειρί έργασάμενον. Μέλητον τοίνυν τοΐς παισί τοΐς του Αέοντος 

ούκ έστι φόνου διώκειν, δτι τοΐς νόμοις δει χρήσθαι άπ’ Εύκλείδου 

άρχοντος, έπεί ώς γε ούκ άπήγαγεν, ούδ’ αύτός άντιλέγει.

95 Έπιχάρης δ’ ούτοσί, ό πάντων πονηρότατος καί βουλόμενος 

είναι τοιοΰτος, ό μνησικακών αύτός αύτώ (ούτος γάρ έβούλευεν έπί 

τών τριάκοντα) · ό δέ νόμος τί κελεύει, ος έν τη στήλη έμπροσθεν 

έστιτοΰ βουλευτηρίου; “"Ος  άν άρξη έν τη πόλει τής δημοκρατίας 

καταλυθείσης, νηποινεί τεθνάναι, καί τον άποκτείναντα δσιον

921  καί τούς ν. codd., edd. : κατά τούςν. Luzac, Dal. ||2 ύπαρχον Emperius, edd. : υπαρχόντων ||4 έν τη γη codd., edd. : έν Άιγίνή Wilamo- 

witz, Mak. IIένενήκοντα apogr., edd. : έννεν. II932  τε del. Stephanus, Bl.-F., Mac., seel. cett. ||3 έν tcp ξύλφ Naber, Dal. ||942  καί ουτος codd., Dal., Mak., Mac. : καί(τοι) οδτος Sluiter, cett. II 3  (καί) add. Baiter H951  ούτοσί Blass, edd. : ούτος II5 νηποινεί Blass, edd. : νηποινί

54

Page 164: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 164/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

92 Pues bien, señores, considerad no sólo las leyes, sino 

también en qué situación mis acusadores acusan a otros. Por una parte Cefisio, aquí presente, luego de adquirir la 

concesión de impuestos del Estado y de obtener noventa 

minas del producto de los impuestos de los agricultores, no 

pagó la renta a la ciudad y huyó, y si hubiera regresado lo 

habríais atado al cepo, 93 pues la ley así lo establecía: “Tiene pleno poder el Consejo para atar al cepo a aquel comprador que no pague el monto del impuesto”. Así pues, éste, ya que votasteis utilizar las leyes establecidas a partir  

del arcontado de Euclides, decide no devolver lo que tiene 

de vosotros, después de haberlo cobrado, y ahora se ha 

convertido en ciudadano en vez de prófugo y en vez de un  

proscrito, sicofanta, ya que utilizáis las leyes actualmente 

establecidas.94 A su vez Meleto, aquí presente, arrestó a León en tiem

po de los Treinta, como todos sabéis, y éste murió sin 

juicio; la siguiente ley no sólo existía en el pasado, sino que, puesto que es buena, también existe actualmente, y la utilizáis: “Que quien planee un crimen esté sujeto a la misma 

pena que el que lo cometa por su propia mano”. Pues bien, a los hijos de León no les está permitido perseguir a Meleto 

por homicidio, porque hay que utilizar las leyes establecidas 

a partir del arcontado de Euclides, de modo que ni siquiera 

él mismo niega que lo haya arrestado.95 Y este Epícares, el más perverso de todos, y que es de 

tal calaña porque quiere, él trae contra sí mismo el recuerdo 

de sus propios crímenes (pues era miembro del Consejo 

durante el gobierno de los Treinta). ¿Pero qué ordena la ley 

de la estela que está frente a la sede del Consejo? “Quien

54

Page 165: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 165/262

ANDÓCIDES

είναι και τά χρήματα εχειν του άποθανόντος.” "Αλλο τι ούν, ώ 

 Έπίχαρες, ή νΰν ό άποκτείνας σε καθαρός τάς χεΐρας εσται, κατά 

γε τόν Σόλωνος νόμον; 96 Καί μοι άνάγνωθι τόν νόμον τόν έκ τής 

στήλης.

ΝΟΜΟΣ. Έδοξε τή βουλή καί τω δήμω· Αίαντίς έπρυτάνευε, Κλειγένης έγραμμάτευε, Βοηθός έπεστάτει. Τάδε Δημόφαντος συνέγραψεν. "Αρχει χρόνος τοΰδε του ψηφίσματος ή βουλή οί πεντακόσιοι λαχόντες τφ κυάμω, οίς Κλειγένης πρώτος έγραμ- μάτευεν. Έάν τις δημοκρατίαν καταλύη τήν Άθήνησιν, ή άρχήν 

τινα άρχη καταλελυμένης τής δημοκρατίας, πολέμιος έστω ’Αθηναίων καί νηποινεί τεθνάτω, καί τά χρήματα αύτοΰ δημόσια έστω, καί τής θεοΰ τό έπιδέκατον· ό δέ άποκτείνας τόν ταΰτα ποιήσαντα καί ό συμβουλεύσας όσιος έστω καί ευαγής. 97 Όμόσαι δ’ ’Αθηναίους άπαντας καθ’ ιερών τελείων, κατά φυλάς καί κατά δήμους, άποκτενεΐν τόν ταΰτα ποιήσαντα. 'Ο δέ όρκος έστω όδε·  “Κτενώ καί λόγφ καί έργφ καί ψήφω καί τή έμαυτοΰ χειρί, άν 

δυνατός ώ, ός άν καταλύση τήν δημοκρατίαν τήν Άθήνησι, καί έάν τιςάρξη τιν’ άρχήν καταλελυμένης τής δημοκρατίας τό λοιπόν, καί έάν τις τυραννεΐν έπαναστή ή τόν τύραννον συγκαταστήση. Καί έάν τις άλλος άποκτείνη, όσιον αύτόν νομιώ είναι καί προς θεών καί δαιμόνων, ώς πολέμιον κτείναντα τόν ’Αθηναίων, καί τά κτήματα τοΰ άποθανόντος πάντα αποδομένος άποδώσω τά ήμίσεα τφ άποκτεί- ναντι, καί ούκ άποστερήσω ούδέν. 98 Έάν δέ τις κτείνων τινά 

τούτων άποθάνη ή έπιχειρών, εύ ποιήσω αύτόν τε καί τούς παΐδας τούς έκείνου καθάπερ 'Αρμόδιόν τε καί Άριστογείτονα καί τούς

957  ’Άλλοτι ...ή Reiske, edd. : "Αλλο ότι... εί ||8  Έπίχαρες Valcke- naer, edd. : έπιχάρες II96 ̂et ό Κλειγένης Lipsius, edd. : κλεογένης II6πεντακόσιοι codd., Mac. : πεντακόσιοι οί Bekker, edd. ||οις Droysen, edd. : ότε ||7  καταλύη ... άρχη Aldus, edd. : καταλύει... άρχει ||8  έστω 

Stephanus, edd. : έσται ||97̂ άποκτενεΐν Droysen, edd. : άποκτείνειν ||4 καί λόγω καί έργφ καί ψήφω post άποκτείναντι (infra 1. 10-1 1 ) codd. (transp. Sauppe) j|6 τιν’ Reiske, edd. : τήν ||7  συγκαταστήση apogr., edd. : -σει II9 τόν Z : τών ||982  άποθάνη Aldus, edd. : άποθάνοι

55

Page 166: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 166/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

haya sido magistrado en la ciudad después de abolida la 

democracia, que sea ejecutado impunemente y que quien 

mate sea considerado libre de culpa y se quede con los bienes del muerto”. Entonces, Epícares, ¿no  es cierto que quien 

ahora te mate tendrá sus manos limpias de culpa, según la 

ley de Solón? 96 Ahora léeme la ley de la estela.

LEY. Decidió el Consejo y la Asamblea. La tribu Ayante fungía 

como prítana, Clígenes era secretario y Boeto presidente. Demo- 

fanto presentó por escrito la propuesta. Inicia el período de este decreto luego de ser designado por sorteo el Consejo de los Quinientos, siendo Clígenes su primer secretario. Si alguien destruye la 

democracia ateniense o ejerce algún cargo durante la supresión de 

la democracia, que sea considerado enemigo de los atenienses, sea 

muerto impunemente, sus bienes confiscados, y la décima parte 

sea propiedad de la diosa. Y el que mate al autor de lo anterior y el que planee su muerte, sean considerados limpios de culpa e inocentes. 97 Que todos los atenienses juren sobre víctimas perfectas, por tribus y por demo i ,  matar al autor de tales hechos. El juramento sea éste: “Haré morir con palabra, acto, voto y con mi propia mano, si me es posible, a quien destruya la democracia 

ateniense, quien ejerza un cargo en lo sucesivo durante la supre

sión de la democracia y a quien se subleve para erigirse como tirano o colabore con el tirano. Y si algún otro lo mata, a éste lo 

consideraré limpio ‘ante dioses y númenes, como ejecutor de un 

enemigo de los atenienses, y, después de vender todos los bienes 

del muerto, daré la mitad al que mate sin quitarle nada. 98 Pero si alguno muere al matar o al intentar matar a uno de ellos, lo honraré 

a él y a sus hijos, como se hizo con Harmodio y Aristogiton y con los descendientes de ellos. Y cuantos juramentos se hayan hecho 

en Atenas o en el ejército o en cualquier otro lugar contra la demo-

cracia ateniense, los anulo y suprimo”. Hagan estos juramentos to-

55

Page 167: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 167/262

ANDÓCIDES

απογόνους αύτών. 'Οπόσοι δέ δρκοι όμώμονται Άθηνησιν ή έν τώ στρατοπέδφ ή άλλοθι που ενάντιοι τφ δήμφ   τώ ’Αθηναίων, λύω καί άφίημι.” Ταΰτα δέ όμοσάντων ’Αθηναίοι πάντες καθ’ ιερών τελείων, 

τον νόμιμον δρκον, προ Διονυσίων καί έπεύχεσθαι εύορκοΰντι μέν είναι πολλά καί άγαθά, έπιορκοΰντι δ’ έξώλη αύτόν είναι καί γένος.

99 Πότερον, ώ συκοφάντα καί έπίτριπτον κίναδος, κύριος ό νόμος 

οδε έστίν ή ού κύριος; διά τοΰτο δ’ οίμαι γεγένηται άκυρος, δτι τοΐς 

νόμοις δει χρήσθαι άπ’ Εύκλείδου άρχοντος. Καί συ ζής καί 

περιέρχη τήν πόλιν ταύτην, ούκ άξιος ών · δς έν δημοκρατία μέν συκοφαντών εζης, έν ολιγαρχία δέ, ώς μή άναγκασθείης τά 

χρήματα άποδοΰναι οσα συκοφαντών έλαβες, έδούλευες τοΐς 

τριάκοντα. 100 Ειτασύ περί εταιρείας έμοί μνείαν ποιή καί κακώς 

τινας λέγεις; δς ένί μέν ούχ ήταίρησας (καλώς γάρ άν σοι είχε), 

πραττόμενος δ’ ού πολύ άργύριον τον βουλόμενον ανθρώπων, ώς 

ούτοι ΐσασιν, έπί τοΐς αίσχίστοις έργοις έζης, καί ταΰτα οϋτως 

μοχθηρός ών τήν ιδέαν. ’Αλλ’ δμως ουτος ετέρων έτόλμα κατη- 

γορεΐν, φ κατά τούς νόμους τούς ύμετέρους ούδ’ αύτφ ύπέρ αύτοΰ 

έστιν άπολογεΐσθαι.

101 ’Αλλά γάρ, ώ άνδρες, καθήμενος ήνίκα μου κατηγορεί, 

βλέπων είς αύτόν ούδέν άλλο ή ύπό τών τριάκοντα συνειλημμένος έδοξα κρίνεσθαι. Εί γάρ τότε ήγωνιζόμην, τίς άν μου κατηγορεί; 

ούχ ούτος ύπήρχεν, εί μή έδίδουν άργύριον; καί γάρ νΰν. Άνέκρινε 

δ’ άν με τίς άλλος ή Χαρικλής, έρωτών, “Είπέ μοι, ώ ’Ανδοκίδη, 

ήλθες είς Δεκέλειαν, καί έπετείχισας τη πατρίδι τη σεαυτοΰ;” “Ούκ

985 τώ ’Αθηναίων Osann, edd. : τών ’Αθηναίων ||992  διά codd. : ού κύριος διά Reiske, Maid. ||100/‘ οϋτω Maid. II5 ετέρων Reiske, edd. : εταιρών ||έτόλμα codd., Mac. : τολμά Blass, cett. II 10l6 έπετείχισας Stephanus, edd. : -σες

56

Page 168: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 168/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

dos los atenienses sobre víctimas perfectas, el legítimo juramento, antes de las Dionisíacas, y que se hagan votos porque quien sea fiel a sus juramentos tenga muchos bienes y quien perjure, la ruina 

completa él y su estirpe.

99 ¿Acaso, oh sicofanta y zorro depravado, es válida esta ley

o no es válida? Por esto —creo— ya no tiene validez, por

que se deben utilizar las leyes a partir del arcontado de 

Euclides. Y tú vives y te paseas por esta ciudad, sin merecer

lo; tú, quien en la democracia vivías de sicofanta y en la oligarquía, para no verte precisado a entregar todo lo que ob

tuviste de sicofanta, servías a los Treinta como esclavo. 100 

¿Y ahora tú me haces mención de una “hetería” y hablas mal de algunos? Tú, quien has sido “hetero” no de una sola per

sona (lo que para ti habría sido decente), sino que te entre

gabas por poco dinero al hombre que quisiera, como éstos 

saben, y vivías de los trabajos más vergonzosos, y así lo 

hacías a pesar de tu aspecto miserable. Pero, a pesar de 

todo, este sujeto se atrevió a acusar a otros, él, a quien, de  

acuerdo con vuestras leyes, no le es lícito siquiera defender

se en persona.101 Y por cierto, señores, cuando yo, sentado, lo miraba, 

mientras él me acusaba, no me imaginé otra cosa sino que, 

arrestado por los Treinta, era juzgado por ellos. En efecto, si 

hubiera sido entonces llevado a juicio, ¿quién me habría

acusado? ¿No habría estado éste dispuesto a hacerlo, a me

nos de que no le diera dinero? De seguro, como lo hace

ahora. ¿Y quién otro sino Caricles me habría interrogado 

con estas preguntas?; —“Dime, Andócides, ¿fuiste a Decelia y

56

Page 169: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 169/262

ANDÓCIDES

έγωγε.” “Tí δέ; έτεμες τήν χώραν, καί έλήσω ή κατά γην ή κατά 

θάλατταν τούς πολίτας τούς σεαυτοΰ;” “Ού δήτα.” “Οΰδ’ έναυ- 

μάχησας εναντία τη πόλει, ουδέ συγκατέσκαψας τά τείχη, ουδέ συγκατέλυσας τον δήμον, ουδέ βία κατήλθες είς τήν πόλιν;” “Ούδέν 

τούτων πεποίηκα.” “Ούδέν; Δοκεΐς ούν χαιρήσειν ή ούκ άπο- 

θανεΐσθαι, ώς έτεροι πολλοί;”

102 9Αρ’ (άν) οϊεσθε, ώ ανδρες, άλλων τινών τυχεΐν με δι’ ύμας, 

εί έλήφθην ύπ’ αύτών; ούκ ούν δεινόν, εί ύπό μέν τούτων διά τοΰτ’ 

άν άπωλόμην, δτι είς τήν πόλιν ούδέν ήμαρτον, ώσπερ καί ετέρους 

άπέκτειναν, έν ύμΐν δέ κρινόμενος, οΰς ούδέν κακόν πεποίηκα, ού 

σωθήσομαι; πάντως δήπου · ή σχολή γέ τις άλλος ανθρώπων.

103 Άλλά γάρ, ώ ανδρες, τήν μέν έ'νδειξιν έποιήσαντό μου 

κατά νόμον κείμενον, τήν δέ κατηγορίαν κατά τό ψήφισμα τό 

πρότερον γεγενημένον περί ετέρων. Εί ούν έμοΰ καταψηφιεΐσθε, όράτε μή ούκ έμοί μάλιστα τών πολιτών προσήκει λόγον δοΰναι 

τών γεγενημένων, άλλά πολλοΐς έτέροις μάλλον, τοΰτο μέν οίς ύμεΐς 

έναντία μαχεσάμενοι διηλλάγητε καί δρκους ώμόσατε, τοΰτο δέ 

οΰς φεύγοντας κατηγάγετε, τοΰτο δέ οϋς άτιμους όντας έπιτίμους 

έποιήσατε· ών έΐνεκα καί στήλας άνείλετε καί νόμους άκύρους 

έποιήσατεκαί [τά] ψηφίσματα έξηλείψατε· οί νυνί μένουσιν έν τη 

πόλει πιστεύοντες ύμΐν, ώ άνδρες. 104 Εί ουν γνώσονται ύμας

ΙΟΙ7  έλήσω Naber, edd. : έληίσω ||8 σεαυτοΰ apogr., edd. : έαυτοΰ II1° Ούδέν codd., Mac. : Ούδέ Muretus, cett. ||H Ούδέν; Mac. : ούδέν. 

Muretus, cett. ||ή codd., Mac. : καί Dobree, cett. ||1021  αν add. Dobree Ιΐύμας Reiske, edd. : ημάς II4 ύμΐν apogr., edd. : ήμΐν ||1036 μαχεσαμένοις pro μαχεσάμενοι susp. Reiske, Bl.-F., Mak. ||ώμόσατε apogr., edd. : όμόσατε ||7  άτιμους apogr., edd. : άΐίμως II 8  εϊνεκα codd., Mac. : έ'νεκα apogr., cett. ||9 τά seel. Mac., del. cett.

57

Page 170: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 170/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

la fortificaste contra tu propia patria? —Yo no. —Entonces 

¿qué? ¿Devastaste el territorio y saqueaste por tierra o por 

mar a tus propios conciudadanos? —Seguro que no. —¿No combatiste en la armada contra tu ciudad, no colaboraste en 

demoler los muros y en derribar la democracia, no entraste 

a la ciudad por la fuerza? —Nada he hecho de esto. — 

¿Nada? ¿Tú crees entonces que te vas a quedar contento o 

que no morirás como otros muchos?”

102 ¿Acaso creéis, señores, que yo habría tenido una suerte diferente por mi lealtad a vosotros si hubiera sido 

apresado por ellos? ¿No sería pues terrible que hubiera sido 

ejecutado por ellos por esta razón, porque no cometí 

ninguna falta contra la ciudad, del mismo modo como 

hicieron morir a otros, y que ahora no sea absuelto al ser 

juzgado entre vosotros, a quienes no he causado ningún 

daño? Sí, sin duda alguna. De otro modo difícilmente algún 

otro podría salvarse.

103 En efecto, señores, me hicieron la denuncia con base 

en una ley vigente, pero la acusación con base en un decre

to que antes había, relativo a otros. Entonces, si vais a votar contra mí, considerad que, de entre los ciudadanos, a mí 

sobre todo no me compete dar una relación de los sucesos, 

sino más bien a muchos otros, por un lado, a aquellos con  

quienes os reconciliasteis e hicisteis juramentos, después de

combatir en su contra; por otro, a los fugitivos que hicisteis 

repatriar, y, en fin, a los proscritos a quienes les devolvisteis 

sus derechos de ciudadanía. Por causa de ellos quitasteis 

estelas, invalidasteis leyes y anulasteis decretos. Ellos ahora

57

Page 171: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 171/262

ANDÓCIDES

άποδεχομένους τάς κατηγορίας τών πρότερον γεγενημένων, τίνα 

αυτούς οΐεσθε γνώμην εξειν περί σφών αυτών; ή τίνα αυτών έθε- 

λήσειν εις αγώνας καθίστασθαι ενεκα τών πρότερον γεγενημένων; 

φανήσονται γάρ πολλοί μέν έχθροί πολλοί δέ συκοφάνται, οί 

καταστήσουσιν αυτών έκαστον είς αγώνα. 105 'Ήκουσι δέ νυνί άκροασόμενοι άμφότεροι, ού την αυτήν γνώμην έχοντες άλλήλοις, 

άλλ’ οί μέν είσόμενοι εί χρή πιστεύειν τοΐς νόμοις τοΐς κειμένοις καί 

τοΐς δρκοις οΰς ώμόσατε άλλήλοις, οί δέ άποπειρώμενοι τής ύμετέ- 

ρας γνώμης, εί αϋτοΐς έξέσται άδεώς συκοφαντεΐν καί γράφεσθαι, τούς δέ ένδεικνύναι, τούς δέ άπάγειν. Οϋτως ούν έχει, ώ άνδρες- ό 

μέν άγων έν τώ σώματι τώ έμώ καθέστηκεν, ή δέ ψήφος ή ϋμετέρα 

δημοσία κρίνει, πότερον χρή τοΐς νόμοις τοΐς ύμετέροις πιστεύειν, ή 

τούς συκοφάντας παρασκευάζεσθαι, ή φεύγειν αυτούς έκ τής πό- 

λεως καί άπιέναι ώς τάχιστα.

106 "Ινα δέ είδήτε, ώ άνδρες, δτι τά πεποιημένα ύμΐν είς ομόνοιαν οϋ κακώς έχει, άλλά τά προσήκοντα καί τά συμφέροντα 

ύμΐν αύτοΐς έποιήσατε, βραχέα βούλομαι καί περί τούτων είπεΐν. 

Οί γάρ πατέρες οί ύμέτεροι γενομένων τη πόλει κακών μεγάλων, δτε 

οί τύραννοι μέν είχον τήν πόλιν, ό δέ δήμος έφευγε, νικήσαντες 

μαχόμενοι τούς τυράννους έπί Παλληνίω, στρατηγοΰντος Λεω- γόρου του προπάππου του έμοΰ καί Χαρίου ού έκεΐνος τήν θυγα

τέρα εΐχεν, έξ ής ό ήμέτερος ήν πάππος, κατελθόντες εις τήν 

πατρίδα τούς μέν άπέκτειναν, τών δέ φυγήν κατέγνωσαν, τούς δέ 

μένειν έν τή πόλει έάσαντες ήτίμωσαν. 107 'Ύστερον δέ ήνίκα

1042 et 4 πρότερον Stephanus, edd. : προτέρων || 105^ ώμόσατε apogr., edd. : όμόσατε II 8  κρίνει Stephanus, edd. : κρίνει ||1063  

βραχέα apogr., edd. : βραχεία ||5  εφευγε Sauppe, edd. : εφυγε ||9  τών δέ apogr., edd. : τούς δέ

58

Page 172: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 172/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

se encuentran en la ciudad confiando en vosotros, señores.

104 Por tanto, si llegan a saber que aceptáis las demandas 

de acusación por los sucesos de antes, ¿qué decisión creéis 

que ellos tomarán de sí mismos? ¿O quién de ellos querrá 

presentarse a juicio en virtud de los sucesos de antes?, pues 

van a aparecer muchos enemigos personales y muchos 

sicofantas que harán presentarse a juicio a cada uno de 

ellos. 105 Ahora vienen a escuchar ambos tipos de 

personas, con propósitos diferentes unos de los otros: unos para saber si es necesario confiar en las leyes vigentes y en 

los juramentos que habéis hecho mutuamente; otros, para 

probar vuestro pensamiento y para ver si les será lícito  

calumniar y acusar impunemente y denunciar a unos y 

arrestar a otros. Pues bien, tal es la situación, señores. El 

pleito pone en riesgo mi vida, pero vuestro voto va a decidir  

públicamente, si debe confiarse en vuestras leyes o procu

rarse a los sicofantas o bien exiliarse uno mismo de la ciu

dad y salir lo más pronto posible.

106 Para que sepáis, señores, que lo hecho por vosotros 

en favor de la concordia no está mal, sino que hicisteis lo  que os correspondía y lo provechoso para vosotros mismos, 

quiero decir vinas breves palabras también acerca de esto. 

Vuestros padres, en tiempos en que la ciudad padecía 

grandes males, cuando los tiranos gobernaban la ciudad y 

los demócratas estaban en el exilio, vencieron a los tiranos 

en la batalla de Palenio, bajo el mando de mi bisabuelo Leó- 

goras y de Carias (cuya hija aquél desposó y de la cual nació  

mi abuelo) y, una vez que regresaron a la patria, mataron a

58

Page 173: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 173/262

ANDÓCIDES

βασιλεύς έπεστράτευσεν έπί τήν Ελλάδα, γνόντες τών συμφορών 

τών επιουσών τό μέγεθος καί τήν παρασκευήν τήν βασιλέως, εγνωσαν τούς τε φεύγοντας καταδέξασθαι καί τούς άτιμους 

επιτίμους ποιήσαι καί κοινήν τήν τε σωτηρίαν καί τούς κινδύνους 

ποιήσασθαι. Πράξαντες δέ ταΰτα, καί δόντες άλλήλοις πίστεις 

καί δρκους μεγάλους, ήξίουν σφας αύτούς προτάξαντες προ τών 

Ελλήνων απάντων άπαντήσαι τοΐς βαρβάροις Μαραθώνάδε, 

νομίσαντες τήν σφετέραν αύτών αρετήν ικανήν είναι τω πλήθει 

τφ εκείνων άντιτάξασθαι · μαχεσάμενοί τε ένίκων, καί τήν τε Ελλάδα ήλευθέρωσαν καί τήν πατρίδα εσφσαν.

108 Έργον δέ τοιοΰτον έργασάμενοι, ούκ ήξίωσάν τινι τών 

πρότερον γενομένων μνησικακήσαι. Τοιγάρτοι διά ταΰτα, τήν 

πόλιν άνάστατον παραλαβόντες ιερά τε κατακεκαυμένα τείχη τε 

καί οικίας καταπεπτωκυίας, αφορμήν τε ούδεμίαν χοντ ς, διά τό  

άλλήλοις όμονοεΐν τήν άρχήν τών Ελλήνων κατηργάσαντο καί τήν πόλιν ύμΐν τοιαύτην καί τοσαύτην παρέδοσαν. 109 Ύμεΐς 

ούν καί αύτοί ύστερον, κακών ούκ έλαττόνων ή έκείνοις γεγε- 

νημένων, αγαθοί έξ άγαθών δντες άπ δοτ τήν ΰπάρχουσαν 

άρετήν · ήξιώσατε γάρ τούς τε φεύγοντας καταδέξασθαι καί τούς 

άτιμους έπιτίμους ποιήσαι. Τί ούν ύμΐν υπόλοιπόν έστι της έκείνων άρετής; μή μνησικακήσαι, είδότας, ώ άνδρες, ότι ή πόλις έκ πολύ 

έλάττονος άφορμής έν τφ εμπροσθεν χρόνφ μεγάλη καί εύδαίμων 

έγένετο· ά νΰν αύτη υπάρχει, εί έθέλοιμεν οί πολΐται σωφρονεΐν τε 

καί όμονοεΐν άλλήλοις.

10?3 τήν βασιλέως Bekker, edd. : τοΰ βασιλέως (coll. 3-29) |K’ πράξαντες apogr., edd. : πράξαντας ||δόντες apogr., edd. : διδόντες ||7 προ seel. Dal. II1085 κατηργάσαντο Blass, edd. : κατειργάσαντο ||109® ά νΰν codd., Mac. : α καί νΰν Blass, edd.

59

Page 174: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 174/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

unos, decretaron el destierro contra otros y a otros más les 

permitieron quedarse en la ciudad castigándolos con la 

proscripción. 107 Pero después, cuando el Gran rey emprendió la guerra contra Grecia, conociendo la magnitud de 

los peligros que se avecinaban y los recursos del Gran rey, 

decidieron repatriar a los desterrados, devolver sus derechos 

a los proscritos y hacer común la salvación y los peligros. 

Luego de realizar esto y de darse mutuas garantías de fide

lidad y solemnes juramentos, les pareció justo formarse ellos mismos al frente de todos los griegos para enfrentarse a 

los bárbaros en el Maratón, pues consideraban que su pro

pio valor sería suficiente para formar filas contra el gran nú

mero de aquellos. Habiendo salido victoriosos de la guerra, liberaron a Grecia y salvaron a la patria.

108 Después de realizar tal empresa decidieron que no se 

acusara a nadie por injurias que se hubieran hecho en el 

pasado. Por consiguiente, aunque encontraron a su llegada 

la ciudad devastada: templos consumidos por el fuego, muros y casas derribadas, y, aunque no tenían ningún recurso, por esto, por estar en concordia unos con otros, conquistaron la jefatura de los griegos y os legaron esta ciudad tan  

hermosa y tan grande. 109 Así también vosotros mismos 

más tarde, al sobreveniros males no menores que a 

aquéllos, por ser nobles de noble estirpe, mostrasteis vuestra 

generosidad heredada, pues creisteis justo recibir a los 

desterrados y devolver sus derechos a los proscritos. Entonces, ¿qué es lo que os queda de la generosidad de aquéllos? 

No acusar por injurias de antes, al saber, señores, que la 

ciudad, con los mínimos recursos en el pasado, llegó a ser

59

Page 175: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 175/262

ANDÓCIDES

110 Κατηγόρησαν δέ μου καί περί της ίκετηρίας, ώς καταθείην 

έγώ έν τώ Έλευσινίω, νόμος δ’ εΐη πάτριος, ός άν θή ίκετηρίαν 

μυστηρίοις τεθνάναι. Καί οϋτως είσί τολμηροί ώσθ’ ά αΰτοί κατ- 

εσκεύασαν ούκ άρκεΐ αΰτοΐς δτι ού κατέσχον α   έπεβούλευσαν, άλλα καί κατηγορίαν έμοΰ ποιούνται ώς άδικοΰντος. 111 Επειδή 

γάρ ήλθομεν Έλευσινόθεν καί ή ενδειξις έγεγένητο, προσήει 6 

βασιλεύς περί τών γεγενημένων Έλευσΐνι κατά τήν τελετήν, ώσπερ 

θος   έστίν οί δέ πρύτανεις προσάξειν φ ασαν   αύτόν προς τήν 

βουλήν, έπαγγεΐλαίτ’ έκέλευον έμοί τε καί Κηφισίω παρεΐναι είς τό  Έλευσίνιον · ή γάρ βουλή έκεΐ καθεδεΐσθαι έμελλε κατά τόν Σά 

λω νας   νόμον, ος κελεύει τη υστεραία τών μυστηρίων έδραν ποιεΐν 

έντώ Έλευσινίω. 112 Καί παρήμεν κατά τά προειρημένα. Καί ή 

βουλή έπειδή ήν πλήρης, άναστάς Καλλίας 6 'Ιππονίκου τήν 

σκευήν εχων λέγει δτι ίκετηρία κεΐται έπί τοΰ βωμοΰ, καί εδειξεν 

αύτοΐς. Καθ’ ό κήρυξ έκήρυττε τίς τήν ίκετηρίαν καταθείη, καί ούδείς ύπτ\ κου . Ή μ ϊς δ παρέσταμ ν, και ούτος ήμας έώ ρα. 

Επειδή δέ ούδείς ύπήκουεν καί ωχετο είσιών έπεξελθών Εύκλής 

οϋτοσί. Καί μοι κάλει αύτόν. Πρώτα μέν ούν ταΰτα εί άληθη λέγω, 

μαρτύρησον, Εΰκλεις.

1 ΙΟ2  δ’ εΐη Bekker, edd. : ]η Pap. Fior. II 112 : δέ ήν ||3 α αΰτοίκατεσκεΰασαν post άδικοΰντος transp. (1. 5) Sluiter, Mak. ||1112  ct ^τοΐς πρυτάνεσιν post προσήει add. Bl.-F., Maid.; post έστίν add. Koe- pke, Dal., Mak. ¡I πρύτανεις del. Sluiter, seel. Dal. ||5  έπαγγεΐλαίBekker, edd. : άπαγγεΐλαί ||Κηφισίω apogr., edd. : κηφησίψ II 1121

προειρημένα apogr., edd. : προηρημένα ||4 Καθ’ Bekker, edd. : καθά II5 ΰπήκουε codd., Mac. : ύπήκουεν ||παρέσταμεν Bekker, edd. : παρέ- στημεν ||6 έπεξελθών codd., Mac. : [έπε]ξελθών Mak. : (6) έπεξελθών Blass, Dal., Maid. : καί έπεξελθών Bl.-F.

60

Page 176: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 176/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

grande y próspera, lo que ahora está en sus manos, si quisiéramos los ciudadanos actuar con prudencia y estar en 

concordia los unos con los otros.110 Me acusaron a mí también en relación con la rama 

de suplicante, de que yo la había colocado en el Eleusinio, y  

que había una ley tradicional que decía que quien colocara  

una rama de suplicante durante los misterios, muriera. Y

son tan audaces que no les basta lo que ellos mismos maqui

naron, pues no lograron sus planes, sino que también presentan contra mí una acusación por transgredir la ley. 111 

En efecto, luego que regresamos de Eleusis y de haberse hecho la denuncia, el arconte-rey se presentaba para informar 

de lo sucedido en Eleusis durante las ceremonias, como es 

costumbre, y los prítanes le dijeron que se presentara ante el 

Consejo ordenándole que nos enviara un citatorio a mí y a Cefisio para comparecer en el Eleusinio, pues el Consejo iba 

a sesionar allí, de acuerdo con la ley de Solón que ordena 

que al día siguiente de los misterios tenga su sede en el Eleusinio. 112 Nos presentamos, según las órdenes recibidas, y cuando el Consejo estuvo en pleno, Calías, el hijo de 

Hiponico, se levantó, vestido con su traje sacerdotal, y dice que una rama de suplicante se encontraba sobre el altar, y la 

señaló a ellos. En seguida el heraldo se puso a preguntar 

quién había depositado la rama de suplicante, y nadie respondía. .Cefisio y yo estábamos cerca y nos vio. Pero, como  

nadie respondía, Eucles, aquí presente, regresó adentro, des

pués de hacer su indagación. Ahora llámamelo. Y bien, B u -cles, en primer lugar atestigua si digo la verdad.

<TESTlMONIOS>

60

Page 177: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 177/262

ANDÓCIDES

(ΜΑΡΤΥΡΙΑ)

113 Ώς μεν άληθη λέγω, μεμαρτύρηται ■πολύ δέ μοι δοκεΐ το 

έναντίον είναι ή [δ] οί κατήγοροι είπον. Έλεξαν γάρ, εί μέμνησθε, δτι αύτώ με τώ θεώ περιαγάγοιεν ώστε θεΐναι την ΐκετηρίαν μη 

είδότα τον νόμον, ινα δώ δίκην. Έγώ δέ, ώ  άνδρες, εί ώς μάλιστα 

άληθη λέγουσιν οί κατήγοροι, ύπ’ αύτοΐν μέν φημί τοΐν θεοΐν 

σεσώσθαι. 114 Εί γάρ εθηκα μέν την ΐκετηρίαν, ύπήκουσα δέ μή, 

άλλο τι ή αυτός μέν αυτόν άπώλλυον τιθείς την ΐκετηρίαν, έσφ- 

ζόμην δέ τη τύχη διά τό μή ύπακοΰσαι, δήλον δτι διά τώ θεώ; εί 

γάρ έβουλεσθην με άπολλύναι τώ θεώ, έχρήν δήπου καί μή θέντα 

με τήν ΐκετηρίαν όμολογησαι. Άλλ’ ούτε ύπήκουσα οΰτ’ έ'θηκα.

115 ’Επειδή δ’ έλεγε τη βουλή Εΰκλής δτι οΰδείς ύπακούοι, 

πάλιν ό Καλλίας (άνα)στάς έλεγεν δτι εΐη νόμος πάτριος, εϊ τις 

ΐκετηρίαν θείη έν τφ Έλευσινίω, άκριτον άποθαν ϊν, και ο πατήρ  ποτ’ αύτοΰ Ίππόνικος έξηγήσατο ταΰτα Άθηνςάοις, άκούσειε δέ 

δτι έγώ θείην τήν ΐκετηρίαν. ’Εντεύθεν αναπήδα Κέφαλος ούτοσί 

καί λέγει· 116 “9Ω Καλλία, πάντων ανθρώπων άνοσιώτατε,

πρώτον μέν έξηγη Κηρύκων ών, οΰχ δσιον (δν) σοι έξηγεΐσθαι·  

έπειτα δέ νόμον πάτριον λέγεις, ή δέ στήλη παρ’ η έστηκας χιλίας 

δραχμάς κελεύει όφείλειν, έάν τις ΐκετηρίαν θη έν τφ Έλευσινίφ. 

 Έπειτα δέ τίνος ήκουσας δτι ’Ανδοκίδης θείη τήν ΐκετηρίαν; 

κάλεσον αύτόν τη βουλή, ινα καί ήμεΐς άκούσωμεν.” ’Επειδή δέ

1129 ΜΑΡΤΥΡΙΑ add. Aldus, edd. ||1132 o add. Mac. ||3 περιαγά- 

γοιεν codd., Mac. : παραγάγοιεν Dobree, cett. ||5 με pro μέν susp. Reiske, Bl.-F, Maid. ||1152 άναστάς Baiter, edd. : στάς II3 θείη codd. : θείη μύστηρίοις Dal. 11̂ έξηγήσατο codd., Mac. : έξηγήσαιτο Dobree, cett. ||1162 ών Reiske, edd. : ων II δν add. Frohberger, edd. ||6 τη βουλή del. Halbertsma, seel. Dal.

61

Page 178: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 178/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

113 Queda confirmado que digo la verdad, y me parece que 

su testimonio es muy diferente de las afirmaciones de mis 

acusadores. Ellos contaron, en efecto, si recordáis, que las 

propias diosas me habían confundido de modo que depositara la rama de suplicante sin ver la ley, para que fuera 

castigado. Pero, señores, si lo que dicen mis acusadores es 

la pura verdad, yo afirmo que por las propias diosas he sido  

salvado. 114 En efecto, si hubiera puesto la rama de suplicante, pero no hubiera respondido, ¿no es cierto que yo 

mismo me perdía por depositar la rama de suplicante, pero 

me salvaba por la suerte, gracias a que no había respondido, evidentemente gracias a las dos diosas? Pues si ambas diosas 

hubieran querido perderme, sin duda habría sido necesario 

que, aun cuando no hubiera depositado la rama de suplicante, así lo hubiera confesado. Pero no respondí, ni la deposité.

115 Después que Eucles dijo al Consejo que nadie había 

respondido, de nuevo Calías se levanta para decir que, según una ley tradicional, si alguien depositaba una rama de 

suplicante en el Eleusinio, debía morir sin juicio; que en 

cierta ocasión Hiponico, su padre, había interpretado esta 

ley a los atenienses, y además que había escuchado que yo 

había puesto la rama de suplicante. Entonces Céfalo, aquí 

presente, sube al estrado y dice: 116 “Calías, el más impío 

de tod.os los hombres, en primer lugar estás interpretando 

una ley, a pesar de pertenecer a los Cérices y no tener permitido interpretarla; en segundo lugar, mencionas una ley 

tradicional, pero la estela junto a la que te encuentras establece que debe pagar mil dracmas quien deposite una rama 

de suplicante en el Eleusinio, y por último, ¿de quién escu-

61

Page 179: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 179/262

ANDÓCIDES

άνεγνώσθη ή στήλη κάκεΐνος ούκ είχεν είπεΐν δτου ήκουσεν, 

καταφανής ήν τή βουλή αύτός θείς τήν ίκετηρίαν.

117 Φέρε δη τοίνυν, ώ άνδρες (τάχα γάρ άν αύτδ βούλοισθε 

πυθέσθαι), ό δέ Καλλίας τί βουλόμενος έτίθει τήν Ικετηρίαν; έγώ δέ 

ύμΐν δΐηγήσομαι ών ύπ’ αύτοΰ εϊνεκα έπεβουλεύθην. Έπίλυκος ήν ό 

Τεισάνδρου θεΐός μοι, αδελφός τής μητρός τής έμής· άπέθανε δέ έν 

Σικελία άπαις άρρένων παίδων, θυγατέρας δέ δύο καταλιπών, α'ί 

έγίγνοντο εις τε εμέ καί Λέαγρον. 118 Τά δέ πράγματα τά οίκοι 

πονήρωςείχε· τήν μέν γάρ φανεράν ούσίαν ούδέ δυοΐν ταλάντοιν κατέλιπε, τά δέ οφειλώμενα πλέον ήν ή πέντε τάλαντα. "Ομως δ’ έγώ 

καλέσας Λέαγρον έναντίον τών φίλων ελεγον, δτι ταΰτ’ ε’ιη άνδρών 

άγαθών, έν τοΐς τοιούτοις δεικνύναι τάς οικειότητας άλλήλοις. 119 

“Ήμας γάρ ού δίκαιόν έστιν ούτε χρήματα ετερα οϋτ’ εύτυχίαν 

άνδρός έλέσθαι, ώστε καταφρονήσαι τών Έπιλύκου θυγατέρων. 

Καί γάρ εί έζη Έπίλυκος ή τεθνεώς πολλά κατέλιπε χρήματα, ήξιοΰμεν άν γένει δντες έγγυτάτω έχειν τάς παΐδας. Τοιγάρτοι 

έκεΐνα μέν δι’ Έπίλυκον άν ήν ή διά τά χρήματα · νΰν δέ διά τήν 

ήμετέραν αρετήν τάδε έσται. Τής μέν ούν σύ έπιδικάζου, τής δέ 

έγώ.”

120 Ώμολόγησέ μοι, ώ άνδρες. Έπεδικασάμεθα άμφω κατά 

τήν προς ήμας ομολογίαν. Καί ής μέν έγώ έπεδικασάμην, ή παΐς 

τύχη χρησαμένη καμοΰσα άπέθανεν- ή δ’ έτέρα έστιν έτι. Ταύτην 

Καλλίας έπειθε Λέαγρον, χρήματα ύπισχνούμενος, έάν αύτόν 

λαβεΐν· αίσθόμενος δ’ έγώ εύθύς έθηκα παράστασιν, καί έλαχον

1171 βούλοισθε Dobree, edd. : βούλεσθε II3 εϊνεκα codd., Mac. : ενεκα Lipsius, edd. ||4 Τεισάνδρου Blass, edd. : τισάνδρου ||120'1  αύτόν Bl.-F., Maid., Mac. : αύτόν Lipsius, cett.

62

Page 180: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 180/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

chaste que Andócides depositó la rama de suplicante? Llámalo al Consejo para que también nosotros lo escuchemos”. Pero una vez que fue leída la estela y aquél no podía decir 

de quién lo había escuchado, resultaba evidente al Consejo 

que él mismo había depositado la rama.117 Prosigamos entonces, señores (pues tal vez querráis 

estar enterados de esto), ¿con qué propósito Calías había 

depositado la rama de suplicante? Yo os voy a narrar los 

motivos por los que intrigó en mi contra. Epílico, el hijo de 

Tisandro, era mi tío, hermano de mi madre; murió en Sicilia 

sin hijos varones, pero dejó dos hijas, que pasaban a la 

tutela mía y de Leagro. 118 En los asuntos financieros la 

casa estaba en quiebra, pues de patrimonio visible no dejó 

ni dos talentos; las deudas, en cambio, ascendían a más de 

cinco. A pesar de esto, luego de llamar a Leagro, en pre

sencia de los miembros de la familia, le dije que era de 

hombres cabales demostrarse mutuamente en tales casos la 

lealtad familiar. 119 “Pues no es justo que nosotros prefiramos otros bienes ni la fortuna de un hombre rico, y 

desdeñar a las hijas de Epílico, pues si Epílico viviera o al  

morir hubiera dejado una gran fortuna, nos parecería bien 

casarnos con sus hijas por ser los dos. parientes más cercanos. Pues bien, aquello lo habríamos hecho por tratarse de 

Epílico o por sus bienes, pero ahora por nuestra generosidad lo haremos, así que tú reclama a una y yo a la otra”.

120 Estuvo de acuerdo conmigo, señores. Las reclamamos ambos según nuestro mutuo acuerdo. Sin embargo, 

la joven que yo había obtenido, para su desgracia, cayó enferma y murió, pero la otra vive aún. Calías trataba de convencer a Leagro, con promesas de dinero, de que le permi-

62

Page 181: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 181/262

ANDÓCIDES

πρότερον μέν (λέγων) Αεάγρω, δτι “Εί μέν σύ βούλει έπιδικάζεσθαι, 

έχε τύχη άγαθη, εί δέ μή, έγώ έπιδικάσομαι.” 121 Γνούς ταΰτα 

Καλλίας λαγχάνει τφ υίεΐ τφ έαυτοΰ της έπικλήρου, τη δεκάτη 

ίσταμένου· ινα (δέ) μή έπιδικάσωμαι έγώ, ταΐς [δ’] είκάσι, μυστηρίοις τούτοις, δούς Κηφισίφ χιλίας δραχμάς ένδείκνυσί με 

και εις τον αγώνα τούτον καθίστησιν. Επειδή δ’ έώρα με ύπομέ- 

νοντα, τίθησι τήν ίκετηρίαν, ώς έμέ μέν άποκτενών άκριτον ή 

έξελών, αύτός δέ πείσας Αέαγρον χρήμασι συνοίκησών τη 

 Έπιλύκου θυγατρί. · 122 ’Επειδή δ’ (ούδ’) οϋτως άνευ άγώνος έώρα έσόμενα τά 

πράγματα, τότε δή προσιών Λυσίστρατον, Ήγημονα, Έπιχάρην, 

όρών φίλους όντας έμοί και χρωμένους, είς τοΰτο βδελυρίας ήλθε 

καί παρανομίας, ώστ’ έλεγε προς τούτους ώς εί ετι και νΰν βου- 

λοίμην άποστήναι της Έπιλύκου θυγατρός, έτοιμος ειη παύσασθαί 

με κακώς ποιων, άπαλλάξαι δέ Κηφίσιον, δίκην δ’ έν τοΐς φίλοις δοΰναί μοι τών πεποιημένων. 123 Ειπον αύτώ καί κατηγορεΐν καί 

παρασκευάζειν άλλους· “Εί δ’ έγώ αύτόν άποφεύξομαι καί γνώ- 

σονται ’Αθηναίοι περί έμοΰ τά δίκαια, έγώ αύτόν οϊομαι περί τοΰ 

σώματος τοΰ έαυτοΰ έν τώ μέρει κινδυνεύσειν.” "Απερ αύτόν ού 

ψεύσομαι, εάν ύμΐν, ώ άνδρες, δοκη. Ώς δ’ άληθη λέγω, κάλει μοι 

τούς μάρτυρας.

12θ6 πρότερον μέν (λέγων) Mac. : προτέρφ μέν codd., cett. ||βούλει codd., Mac. : βούλη Blass, cett. II1213 (δέ) transp. Lipsius, Mac. ||7

έξελών Valckenaer, edd. : έξελών ||πείσας Scaliger, edd. : πείσων ||1221  (ούδ’) οϋτως Reiske, Bl.-F., Mac. : οϋτως codd. : ούδ’ ώς Bekker, 

cett. II2  Ήγημονα Valckenaer, edd. : ηγεμόνα ΙΙ’Επιχάρην codd., Mac. : ’Επιχάρη Sluiter, cett. ||1232 άποφεύξομαι Valckenaer, edd. : άποφεύ- ξαιμι II3 οίμαι codd. : οϊομαι Marchant (coll. §§ 19, 22, 39, 129, 139), Dal., Maid.

63

Page 182: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 182/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

tiera a él tomarla por esposa, pero cuando yo me enteré, hice inmediatamente el depósito y obtuve la aceptación del caso, diciendo en primer lugar a Leagro: “Si tú quieres re

clamarla, que tengas éxito, pero si no, yo la reclamaré”. 121 Al saber esto, Calías obtiene la aceptación del caso para reclamar a la heredera para su propio hijo, el décimo día del mes, y para impedir que que yo la reclamara, en la última 

década del mes, durante estos misterios, luego de dar a Ce- 

fisio mil dracmas, me denuncia y me trae a este proceso. 

Cuando vio que yo hacía frente al proceso, coloca la rama de suplicante con el objeto de que yo fuera condenado a 

muerte sin juicio o fuera desterrado y de que él, luego de 

sobornar a Leagro, pudiera vivir con la hija de Epílico.122 Pero cuando vio que ni así el asunto se iba a resolver 

sin pleito, entonces precisamente se dirigió a Lisístrato, 

Hegemón y Epícares, viendo que eran mis amigos íntimos, y 

llegó a tal grado de desvergüenza y desprecio por las leyes 

que les decía que si todavía ahora yo quisiera renunciar a la 

hija de Epílico, él estaba dispuesto a dejar de perjudicarme, a retirar a Cefisio y a darme satisfacción de sus hechos en 

presencia de mis amigos. 123 Yo le mandé decir que me 

siguiera acusando y que preparara a otros, pero “Si yo me 

libro de él y los atenienses dan una decisión justa acerca de  

mí, yo creo que él, a su vez, va a poner eii peligro su propia  

vida”. Y en esto no lo engañaré si vosotros, señores, así lo 

decidís. Llámame a los testigos de que digo la verdad.

TESTIGOS

63

Page 183: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 183/262

ANDÓCIDES

ΜΑΡΤΥΡΕΣ

124 Άλλα γάρ τόν υιόν αΰτοΰ τοΰτον, φ λαχεΐν ήξίωσε τής Έπι

λύκου θυγατρός, σκέψασθε πως γέγονε, κα'ι πώς έποιήσατ’ αύτόν ·  

ταΰτα γάρ και άξιον άκοΰσαι, ώ άνδρες. Γαμεΐ μέν Ίσχομάχου 

θυγατέρα· ταύτη δέ συνοικήσας ούδ’ ενιαυτόν τήν μητέρα αύτής 

ελαβε, και συνωκει ό πάντων σχετλιώτατος ανθρώπων τή μητρί και 

τή θυγατρί, ίερεύς ών τής μητρός και τής θυγατρός, καί είχεν έν τή 

οικία άμφοτέρας. 125 Καί ούτος μεν ούκ ήσχύνθη ούδ’ εδεισε τώ 

θεώ· ή δέ τοΰ Ίσχομάχου θυγάτηρ τεθνάναι νομίσασα λυσιτελεΐν ή ζήν όρώσα τά γιγνόμενα, άπαγχομένη μεταξύ κατεκλίθη, καί 

έπειδή άνεβίω, άποδρασα έκ τής οικίας ωχετο, καί έξήλασεν ή 

μήτηρ τήν θυγατέρα. Ταύτης δ’ αύ διαπεπλησμένος έξέβαλε καί 

ταύτην. Ή δ’ εφη κυεΐν έξ αύτοΰ· καί επειδή ετεκεν υίόν, εξαρνος 

ήν μή είναι έξ αύτοΰ τό παιδίον. 126 Λαβόντες δέ οί προσήκοντες 

τή γυναικί τό παιδίον ήκον επί τόν βωμόν Άπατουρίοις, εχοντες 

Ιερεΐον, καί έκέλευον κατάρξασθαι τόν Καλλίαν. Ό δ’ ήρώτα τίνος 

εΐη τό παιδίον ελεγον “Καλλίου τοΰ Ίππονίκου”. “Έγώ είμι 

ουτος.” “Καί εστι γε σόν τό παιδίον.” Λαβόμενος τοΰ βωμοΰ ώμοσεν 

ή μήν μή είναί (οί) υίόν άλλον μηδέ γενέσθαι πώποτε, εί μή Ίππό- 

νικον έκ τής Γλαύκωνος θυγατρός · ή έξώλη είναι καί αύτόν καί τήν οικίαν, ώσπερ εσται. 127 Μετά ταΰτα τοίνυν, ώ άνδρες, ύστέρφ 

πάλιν χρόνω τής γραός τολμηροτάτης γυναικός άνηράσθη, καί 

κομίζεται αύτήν είς τήν οικίαν, καί τόν παΐδα ήδη μέγαν δντα 

εισάγει είς Κήρυκας, φάσκων είναι υίόν αύτοΰ. ’Αντείπε μέν Καλ-

125 ̂ κατεκλίθη codd., Mac. : -κωλΰθη Sluiter, cett. ||4 άποδρασα Bekker, edd. :άποδράσασα ||6 κυεΐν Klotz, edd. :κυειν II12C/>  (οί) add. Muretus, edd. ||127̂ αύτοΰ Baiter, edd. : αύτοΰ ||¿5  Καλλιάδης Val- ckenaer, Bl.-F., Dal., Maid., Mak. : καλλίδης codd. : Καλλικλής Mac.

64

Page 184: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 184/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

124 Además, en relación con este hijo suyo, para quien 

pretendió obtener la hija de Epílico, debéis considerar 

cómo nació y cómo lo registró, pues esto también es digno 

de escucharse, señores. Calías se casa con la hija de Iscómaco; pero aún no pasaba un año de vivir con ella 

cuando tomó a la madre de ésta y él, el más perverso de  

todos los hombres, cohabitaba con la madre y con la hija, siendo él sacerdote de la Madre y de la Hija divinas, y las 

tenía en su casa a ambas. 125 Y éste no sintió vergüenza ni 

tuvo temor de las dos diosas; pero la hija de Iscómaco, considerando preferible morir que vivir viendo los sucesos, cuando intentaba ahorcarse, en el entretanto, fue bajada y 

puesta en el lecho y, una vez restablecida, huyó de la casa, y 

la madre expulsó a la hija. A ésa, a su vez, ya harto por completo de ella, también Calías la echó fuera. Ella decía estar 

encinta de él, y cuando tuvo a su hijo, él negaba que el niñi- to fuera suyo. 126 Pero los familiares de la mujer, tomando 

al niñito, fueron al altar durante la festividad de las Apatu- rias con un animal para el sacrificio y pidieron a Calías 

empezar la ceremonia. Éste preguntó de quién era el niñito 

y ellos respondieron: “De Calías, el hijo de Hiponico”. “Ése 

soy yo”. “Y tuyo es precisamente el niñito”. Cogiéndose del 

altar, juró con firmeza que él no tenía ni tuvo nunca otro  

hijo más que a Hiponico, de la hija de Glaucón, y si no que 

fuera arruinado por completo él y su familia, como precisamente va a suceder. 127 Pues bien, señores, después de 

esto, con el paso del tiempo, de nuevo volvió a enamorarse 

de la vieja, la mujer más desvergonzada, y se la lleva a su

casa, y al niño, ya grande, lo lleva a registrar ante los Céri- ces, afirmando que era hijo suyo. Calíades se negó a que

64

Page 185: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 185/262

ANDÓCIDES

λιάδης μή είσδέξασθαι, έψηφίσαντο δέ οί Κήρυκες κατά τον 

νόμον δς έστιν αύτοΐς, τον πατέρα όμόσαντα είσάγειν ή μην υίόν 

δντα έαυτοΰ είσάγειν. Λαβόμενος τοΰ βωμοΰ ώμοσεν ή μην τον 

παΐδα έαυτοΰ είναι γνήσιον, έκ Χρυσίλλης γεγονότα· δν άπώμοσε. 

Καί μοι τούτων απάντων τούς μάρτυρας κάλει.

(ΜΑΡΤΥΡΕΣ)

128 Φέρε δή τοίνυν, ώ ανδρες, σκεψώμεθα εί πώποτε έν τοΐς 'Έλ- 

λησι πραγμα τοιοΰτον έγένετο, δπου γυναΐκά τις γήμας έπέγημε τη 

θυγατρίτήν μητέρα καί έξήλασεν ή μήτηρ την θυγατέρα· ταύτη δέ 

συνοίκων βούλεται τήν Έπιλύκου θυγατέρα λαβεΐν, ΐν’ έξελάση 

τήν τήθην ή θυγατριδή. Άλλα γάρ τώ παιδί αύτοΰ τί χρή τοΰνομα 

θέσθαι; 129 οίμαι γάρ εγωγε ούδένα οϋτως αγαθόν είναι λογί- 

ζεσθαι, δστις έξευρήσει τοΰνομα αύτοΰ. Τριών γάρ ούσών γυναικών αίς συνφκηκώς έσται ό πατήρ αύτοΰ, της μέν υίός έστιν, ώς 

φησι, της δέ αδελφός, της δέ θείος. Τίς αν εΐη ούτος; Οίδίπους, ή 

Αΐγισθος; ή τί χρή αύτόν όνομάσαι;

130 Άλλά γάρ, ώ ανδρες, βραχύ τι ύμας άναμνήσαι περί Καλ

λίου βούλομαι. Εί γάρ μέμνησθε, δτε ή πόλις ήρχε τών Ελλήνων 

καί εύδαιμόνει μάλιστα, 'Ιππόνικος δέ ήν πλουσιώτατος τών 

Ελλήνων, τότε μέντοι πάντες ϊστε δτι παρά τοΐς παιδαρίοις τοΐς 

μικροτάτοις καί τοΐς γυναίοις κληδών έν άπάση τη πόλει κατεΐχεν, 

δτι Ιππόνικος έν τη οικία άλιτήριον τρέφει, δς αύτοΰ τήν τράπεζαν

127 ̂ δς Aldus, edd. : δ ||αύτοΐς Bekker, edd. : αύτός ||8  Χρυσίλλης  Jernstedt, edd. : χρυσίαδης ||10  ΜΑΡΤΥΡΕΣ add. Aldus, edd. ||1285 παιδί Dobree, edd. : παιδίφ II 1303 ευδαιμονεί codd., Mac. : ηύδαι- μόνει Dindorf, cett. ||5 απάση apogr., edd. (πάση Z) : απασι ||κατεΐχεν Blass, edd. : κατέσχεν

65

Page 186: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 186/262

ACERCA DE IOS MISTERIOS

fuera registrado, pero los Cérices votaron, de acuerdo con la 

ley que ellos tienen, que dice que el padre registre a un niño 

bajo firme juramento de que registra a su propio hijo. Co

giéndose del altar juró con firmeza que el niño era su hijo  

legítimo, nacido de Crisila, a quien antes negó bajo juramento. Ahora llámame a los testigos de todo esto.

<TESTIGOS>

128 Prosigamos entonces, señores. Consideremos si alguna vez aconteció una cosa como ésta entre los griegos, esto es, que un hombre, luego de casarse con una mujer, tome  

como esposa a la madre además de a la hija y que la madre 

eche a la hija, que viviendo con la madre quiera obtener a 

la hija de Epílico, para que la nieta eche a su abuela. Y  

ahora, ¿qué nombre debe ponérsele al hijo de éste? 129 Yo  creo, por mi parte, que no hay nadie tan ingenioso en descifrar que sea capaz de encontrarle nombre. En efecto, siendo tres las mujeres con las que habrá vivido el padre de 

éste, de una es hijo, como dice; de la otra hermano, y de la 

última tío. ¿Quién podría ser éste? ¿Edipo o Egisto? ¿O qué  

nombre deberá dársele?130 En seguida, señores, quiero haceros recordar bre

vemente algo acerca de Calías. Si os acordáis de cuando la 

ciudad estaba al frente de los griegos y era más próspera que 

nunca, e Hiponico era el más rico de los griegos, sin duda  

todos sabéis que entonces entre los niños más pequeños y 

las chiquillas un rumor se había difundido por toda la ciudad: “Hiponico alimenta en su casa a un demonio que vuelca su mesa”. Acordaos de esto, señores. 131 ¿Y cómo creéis

65

Page 187: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 187/262

ANDÓCIDES

ανατρέπει. Μέμνησθε ταΰτα, ω άνδρες. 131 Πώς ουν ή φήμη ή 

τότε οδσα δοκεΐ ύμΐν άποβήναι; οίόμενος γάρ Ίππόνικος υίόν 

τρέφειν άλιτήριον αΰτώ έτρεφεν, δς άνατέτροφεν έκείνου τόν 

πλούτον, τήν σωφροσύνην, τόν άλλον βίον άπαντα. Οϋτως ούν 

χρή περί τούτου γιγνώσκειν, ώς δντος 'Ιππονίκου άλιτηρίου.

132 ’Αλλα γάρ, ω άνδρες, διά τί ποτε τοΐς έμοί νυνί έπιτιθεμέ- 

νοις μετά Καλλίου καί συμπαρασκευάσασι τόν αγώνα καί χρήμα

τα είσενεγκοΰσιν έπ’ έμοί τρία μεν έτη έπιδημών καί ήκων έκ Κύ

πρου ούκ άσεβεΐν έδόκουν αύτοΐς, μυών μέν ’Α (...) Δελφόν, ετι δέ άλλους ξένους έμαυτοϋ, καί είσιών είς τό Έλευσίνιον καί θύων, 

ώσπερ έμαυτόν άξιον νομίζω είναι · άλλά τούναντίον λητουργεΐν 

ο&τοι προύβάλλοντο, πρώτον μέν γυμνασίαρχον Ήφαιστίοις, έπει- 

τα άρχιθέωρον είς ’Ισθμόν καί Όλυμπίαζε, είτα δέ ταμίαν έν πόλει 

τών ιερών χρημάτων · νΰν δέ ασεβώ καί αδικώ είσιών είς τά ιερά;

133 Έγώ ύμΐν έρώ, διότι οδτοι ταΰτα νΰν γιγνώσκουσιν. Ά- 

γύρριος γάρ οΰτοσί, ό καλός κάγαθός, άρχώνης έγένετο της 

πεντηκοστής τρίτον έτος, καί έπρίατο τριάκοντα ταλάντων, με- 

τέσχον δ’ αύτφ ουτοι πάντες οί παρασυλλεγέντες υπό τήν λεύκην, 

οϋς ΰμεΐς ΐστε οιοί εΐσιν · ο'ί διά τοΰτο εμοιγε δοκοΰσι συλλεγήναι 

έκεΐσε, ΐν’ αύτοΐς άμφότερα ή, καί μή ύπερβάλλουσι λαβεΐν άρ- γύριον καί ολίγου πραθείσης μετασχεΐν. 134 Κερδάναντες δέ

1313 αύτφ apogr., codd. : αύτώ ||1324 Ά(...)Δελφόν Bekker, Mak., Maid., Mac.. : Ά... (τόν) Δελφόν Sluiter, Dal. : αδελφόν ||6 λητουργεΐν Blass, edd. : λειτουργεΐν II8 άρχιθέωρον codd., Mac. : άρχεθ. Lipsius, cett. IIταμίας ήν pro ταμίαν corr. Mac. ||9ιερά. Maid. ||1332 άρχώνης Valckenaer, edd. : αρχών εις ||4αύτφ Reiske, edd. : αΰτοί ||4θ λεύκην, οϋς Muretus, edd. : λεύκην τό πόσους || ̂ύπερβάλλουσι Stephanus, edd. : ύπερβάλλωσι ||1341 Κερδάναντες codd., Mac. : Κερδήναντες Blass, cett.

66

Page 188: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 188/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

que ese rumor de entonces se cumplió? Hiponico, creía alimentar un hijo, pero criaba un demonio para sí mismo, que 

acabó con su riqueza, con su prudencia y con lo que le que

daba de vida. Pues así es necesario que decidáis juzgar a Calías, considerándolo como el ser demoniaco de Hiponico.

132 Pero, señores, ¿por qué razón los que ahora se ponen de parte de Calías en mi contra, los que han montado 

este proceso y aportaron dinero en contra mía no me consideraron impío durante los tres años que tengo de vivir en la 

ciudad, después que regresé de Chipre, cuando iniciaba en 

los misterios a A <...> de Delfos y también a otros huéspedes 

míos y cuando entraba al Eleusinio y ofrecía sacrificios, cosas que considero mi derecho? Al contrario, ellos me proponían para ejercer “liturgias”: primero como gimnasiarco en 

los certámenes en honor de Hefestos; después como delega

do en jefe en los juegos ístmicos y Olímpicos y finalmente 

como tesorero de los bienes sagrados en la Acrópolis. Ahora, en cambio, cometo impiedad y violo la ley si entro en 

los lugares sagrados.133 Yo os voy a decir por qué ellos tienen ahora esta 

opinión. Pues bien, Agirrio, aquí presente, el hombre noble 

y cabal que conocéis, se convirtió el año antepasado en jefe 

de los arrendatarios del derecho aduanal del dos por ciento. Pagó por el arriendo treinta talentos y tenía como asociados 

a todos aquellos que se reunían bajo el álamo, cuya índole 

conocéis. A mí me parece que ellos se juntaban ahí por dos 

razones, para recibir su dinero, no aumentando así su 

cuota, y para continuar participando en el arrendamiento 

comprado a bajo precio. 134 Obtuvieron una ganancia de 

tres talentos y, al darse cuenta que el negocio era muy

66

Page 189: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 189/262

ANDÓCIDES

τρία τάλαντα, γνόντες τό πράγμα οίον εΐη, ώς πολλοΰ άξιον, 

συνέστησαν πάντες, και μεταδόντες τοΐς άλλοις έωνοΰντο πάλιν 

τριάκοντα ταλάντων. Έπεί δ’ οΰκ άντωνεΐτο ούδείς, παρελθών 

έγώ είς τήν βουλήν ΰπερέβαλλον, έως έπριάμην έξ καί τριάκοντα 

ταλάντων. Άπελάσας δέ τούτους καί καταστήσας ύμΐν έγγυητάς 

έξέλεξα τά χρήματα καί κατέβαλον τη πόλει καί αύτός ούκ 

έζημιώθην, άλλά καί βραχέα άπεκερδαίνομεν οί μετασχόντες- 

τούτους δ’ έποίησα τών ύμετέρων μή διανείμασθαι εξ τάλαντα 

αργυρίου. 135 'Ά ούτοι γνόντες έδοσαν σφίσιν αύτοΐς λόγον, δτι “"Ανθρωπος ούτοσί ούτε αύτός λήψεται τών κοινών χρημάτων οΰθ’ 

ήμας έάσει, φυλάξει δέ καί έμποδών έσται διανείμασθαι τά κοινά ·  

προς δέ τούτοις, δν άν ήμών άδικοΰντα λάβη, είσάξει είς τό πλήθος 

τό ’Αθηναίων καί άπολεΐ. Δει ούν τούτον έκποδών ήμΐν είναι καί 

δικαίως καί αδίκως”. 136 Ταΰτα μεν ούν, ώ ανδρες δικασταί, 

τούτοις ποιητέα ήν, ύμΐν δέ γε (τό) έναντίον τούτων ώς γάρ πλεί- στους είναι ύμΐν ήθελον άν τοιούσδε οΐόσπερ έγώ, τούτους δέ 

μάλιστα (μέν) άπολωλέναι, εί δέ μή, είναι τούς μή έπιτρέψοντας 

αύτοΐς, οίς καί προσήκει άνδράσιν είναι καί άγαθοΐς καί δικαίοις 

περί τό πλήθος τό ύμέτερον, καί βουλόμενοι δυνήσονται ευ ποιεΐν 

ύμας. Έγώ ούν ύμΐν ύπισχνοΰμαι ή παύσειν τούτους ταΰτα ποι- οΰντας καί βελτίους παρέξειν, ή είς ύμας είσαγαγών κολάσειν 

τούς άδικοΰντας αύτών.

1342 τρία codd., Mak., Mac. : εξ Reiske, cett. ||ώς πολλοΰ αξιον del. Sluiter, seel. Dal., Maid. ||3άλλήλοις pro τοΐς αλλοις corr. Bake, Bl.-F.II4 άντωνεΐτο codd., Mac. : άντεωνεΐτο Lipsius, cett. ||5 ύπερέβαλλον 

Aldus, edd. : ύπερέβαλον ||1352 "Ανθρωπος Blass, edd. : άνθρωπος II5 τό ’Αθηναίων Fuhr, edd. : τών ’Αθ. ΙΙήμΐν Reiske, edd. : ύμΐν ||1362 τό add. Sluiter, edd. ||ώς Blass, edd. : τούς ||τοιοΰσδε Bl.-F. ||3 ύμΐν Reiske, edd. : ήμΐν ||4 μέν add. Reiske, edd. ||6 ποιεΐν apogr., edd. : ποιεν

67

Page 190: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 190/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

rentable, todos volvieron a asociarse, y, luego de asignar sus 

cuotas a los postores, ofrecieron de nuevo treinta talentos. Puesto que nadie les hacía competencia, me presenté ante el 

Consejo y me puse a aumentar la oferta hasta que me adjudiqué el arrendamiento en treinta y seis talentos. Una 

vez que eliminé a éstos y os presenté fiadores, cobré el dinero y pagué a la ciudad, y yo mismo no salí perjudicado, sino que con mis asociados obtuve alguna ganancia e 

impedí que éstos se repartieran seis talentos de plata 

vuestros. 135 Al saber ellos esto se dijeron: “Ese hombre no 

tomará dinero público ni dejará que nosotros lo hagamos, sino que estará vigilante e impedirá que nos repartamos el dinero público. Además, a quien agarre de nosotros cometiendo un delito lo llevará ante el pueblo ateniense y causará 

su perdición. Es necesario entonces quitarlo de nuestro 

camino por medios justos o injustos”. 136 Pues bien, señores jueces, esto era lo que ellos debían hacer; vosotros, en cambio, todo lo contrario. Quisiera, en efecto, que la 

mayoría de los ciudadanos fuera para vosotros como yo, y 

que gente como ésta lo mejor sería eliminarla o, al menos, que haya personas que no les permitan actuar, personas que 

han ser buenas y justas con vuestro pueblo y que de buen 

grado puedan beneficiaros. Pues bien, yo os prometo o impedir que éstos sigan haciendo de las suyas y hacerlos mejores ciudadanos o traer ante vosotros a quienes de ellos 

hayan delinquido para que los castiguéis.137 Me han acusado también en relación con mi flota y 

mis actividades comerciales pues, según ellos, los dioses me 

habrían salvado de los peligros para que, llegado aquí, verosímilmente fuera condenado a muerte por Cefisio. Por mi

67

Page 191: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 191/262

ANDÓCIDES

137 Κατηγόρησαν δέμου και περί τών ναυκληριών καί περί της 

έμπορίας, ώς αρα οί θεοί διά τοΰτό με έκ τών κινδύνων σφσαιεν, ϊνα έλθών δεΰρο, ώς έοικεν, υπό Κηφισιού άπολοίμην. Έγώ δέ, ώ 

’Αθηναίοι, ούκ άξιώ τούς θεούς τοιαύτην γνώμην έχειν, ώστ’ εί 

ένόμιζον ύπ’ έμοΰ άδικεΐσθαι, λαμβάνοντάς με έν τοΐς μεγίστοις 

κινδύνοις μή τιμωρεΐσθαι- τίς γάρ κίνδυνος μείζων άνθρώποις ή 

χειμώνος ώρα πλεΐν τήν θάλατταν; έν οίς εχοντες μέν τό σώμα 

τούμόν, κρατούντες δέ τοΰ βίου καί τής ουσίας τής έμής, είτα 

έ'σφζον; 138 ούκ έξήν αύτοΐς ποιήσαι μηδέ ταφής τό σώμα άξιωθήναι; έτι δέ πολέμου γενομένου καί τριήρων άεί κατά 

θάλατταν ούσών καί ληστών, ύφ’ ών πολλοί ληφθέντες, άπο- 

λέσαντες τά δντα, δουλεύοντες τόν βίον διετέλεσαν, οΰσης δέ 

χώρας βαρβάρου, είς ήν πολλοί ήδη έκπεσόντες αίκίαις ταΐς 

μεγίσταις περιέπεσον καί τά σφέτερα αυτών σώματα αίκισθέντες 

άπέθανον, 139 είτα οί μέν θεοί έκ τοσούτων κινδύνων έ'σφζόν με, 

σφών δέ αΰτών προύστήσαντο τιμωρόν γενέσθαι Κηφίσιον τόν 

πονηρότατον ’Αθηναίων, ών ούτός φησι πολίτης είναι ούκ ών, ω 

ούδ’ ύμών τών καθημένων ούδείς αν έπιτρέψειεν ούδέν τών ιδίων, 

είδώς τοΰτον οίός έστιν; έγώ μέν ούν, ώ άνδρες, ήγοΰμαι χρήναι 

νομίζειν τούς τοιούτους κινδύνους ανθρωπίνους, τούς δέ κατά θάλατταν θείους. Εϊπερ ούν δει τά τών θεών ύπονοεΐν, πάνυ αν 

αύτούς οίμαι έγώ όργίζεσθαι καί άγανακτεΐν, εί τούς ύφ’ εαυτών 

σφζομένους ύπ’ άλλων άπολλυμένους όρφεν.

140 Καί μέν δή καί τάδε ύμΐν άξιον, ώ άνδρες, ένθυμηθήναι, 

δτι νυνί πασι τοΐς 'Έλλησιν άνδρες άριστοι καί εύβουλότατοι

1372 σφσαιεν codd. : σφσειαν Lipsius, Dal. ||1381  ούκ έξήν Stephanus, edd. : ού πεζήν ||1397 πάνυ Reiske, edd. : πολύ ||9 άλλων codd., Mac. : ανθρώπων Hertlein, cett.

68

Page 192: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 192/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

parte, atenienses, no creo que los dioses hubieran tenido 

una intención semejante de modo que no se hubieran ven

gado, si se consideraban ofendidos por mí, cuando me  tenían a su merced al encotrarme yo en los mayores peligros. En efecto, ¿qué peligro mayor hay para los hombres  

que hacerse a la mar en época de invierno? En esos momentos me tenían a su merced y eran dueños de mi vida y 

de mis bienes, y, ¿a pesar de ello, me mantuvieron a salvo?

138 ¿No podían haber hecho que mí cuerpo no hubiera sido considerado digno ni siquiera del derecho de sepultura? Además, en momentos en que había guerra y siempre 

se encontraban trirremes y piratas en el mar, en cuyo poder 

muchos, luego de ser capturados y de perder sus bienes, pasaron su vida como esclavos, y en un país bárbaro donde 

muchos, inmediatamente después de naufragar, se vieron sumidos en los peores agravios y fueron muertos después de 

ser sus propios cuerpos objeto de maltratos; 139 ¿A pesar 

de ello, pues, los dioses me fueron salvando de tantos peligros y pusieron como su vengador a Cefisio, el más infame 

de los atenienses, de quienes dice ser un conciudadano, sin 

serlo, a quien ni uno solo de vosotros aquí sentados confiaría ningún asunto privado, sabiendo qué clase de gente es? 

Pues bien, señores, yo pienso que deben considerarse humanos los peligros de este tipo y los del mar, divinos. Entonces, si es cierto que hay que conjeturar el pensamiento 

de los dioses, creo que ellos mucho se irritarían y se indig

narían, si vieran que quienes son salvados por ellos, por los hombres son condenados a muerte.

140 Y más aún, también es justo, señores, que toméis en 

cuenta que actualmente todos los griegos consideran que

68

Page 193: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 193/262

ANDÓCIDES

δοκεΐτε γεγενήσθαι, ούκ έπί τιμωρίαν τραπόμενοι τών γεγενημένων, 

άλλ’ έπί σωτηρίαν τής πόλεως καί ομόνοιαν τών πολιτών. Συμφοραί 

μέν γάρ ήδη καί άλλοις πολλοΐς έγένοντο ούκ έλάττους ή καί ήμΐν · 

τό δέ τάς γενομένας διαφοράς προς άλλήλους θέσθαι καλώς, τοΰτ’ 

εικότως ήδη δοκεΐ άνδρών αγαθών καί σωφρόνων έργον είναι. 

’Επειδή τοίνυν παρά πάντων όμολογουμένως ταΰθ’ ύμΐν υπάρχει, 

καί ε’ι τις φίλος ων τυγχάνει καί εϊ τις έχθρός, μή μεταγνώτε, μηδέ 

βούλεσθε τήν πόλιν άποστερήσαι ταύτης της δόξης, μηδέ αυτοί 

δοκεΐν τύχη ταΰτα μάλλον ή γνώμη ψηφίσασθαι.141 Δέομαι ούν απάντων (υμών) περί έμοΰ τήν αύτήν γνώμην 

εχειν, ήνπερ καί περί τών έμών προγόνων, ινα κάμοί έγγένηται έκείνους μιμήσασθαι, άναμνησθέντας αύτών δτι δμοιοι τοΐς 

πλείστων καί μεγίστων αγαθών αίτίοις τη πόλει γεγένηνται, πολ

λών ενεκεν σφας αύτούς παρέχοντες τοιούτους, μάλιστα δέ της είς 

υμάς εύνοίας, καί δπως, εϊ ποτέ τις αύτοΐς ή τών έξ εκείνων τινι 

κίνδυνος γένοιτο ή συμφορά, σφζοιντο συγγνώμης παρ’ υμών 

τυγχάνοντες. 142 Εικότως δ’ άν αύτών μεμνήσθε- καί γάρ τη πό- 

λει άπάση αΐ τών ΰμετέρων προγόνων άρεταΐ πλείστου άξιαι 

έγένοντο. ’Επειδή γάρ, ώ ανδρες, αί νήες διεφθάρησαν, πολλών 

βουλομένων τήν πόλιν άνηκέστοις συμφοραΐς περιβαλεΐν, Λακεδαιμόνιοι έγνωσαν δμως τότε εχθροί δντες σφζειν τήν πόλιν διά 

τάς έκείνων τών άνδρών άρετάς, όί υπήρξαν της έλευθερίας άπά

ση τη Έλλάδι. 143 ’Επειδή τοίνυν καί ή πόλις έσώθη δημοσία διά 

τάς τών προγόνων τών ύμετέρων άρετάς, άξιώ κάμοί διά τάς τών

1407 δη pro ήδη susp. Sluiter, prob. Dal., Mak. ||8  ταΰθ’ Stephanus, edd. : τάθ’ ||10  βούλεσθε Taylor : βουλεΰεσθε II1411  υμών add. ReiskeII5 ενεκεν codd., Mac. : ενεκα Blass, cett. ||7  γένοιτο Dobree, edd. : γένηται II1421 μεμνήσθε Schneider, edd. : μεμνήσθαι ||2  ύμετέρων Reiske, edd. : ήμετέρων ||1432 ΰμετέρων Reiske, edd. : ήμετέρων

69

Page 194: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 194/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

habéis llegado a ser los mejores hombres y los más prudentes, al no haberos inclinado por el castigo por lo que ya ha 

pasado, sino por la salvación de la ciudad y la concordia de 

los ciudadanos. Desgracias, en efecto, ya también a otros muchos han sobrevenido no menores que las nuestras; pero 

el componer las diferencias surgidas entre unos y otros es lo 

que, lógicamente, parece ser obra de hombres cabales y 

prudentes. Ahora bien, ya que por acuerdo de todos, tanto 

de amigos como de enemigos, este mérito es vuestro, no 

cambiéis de opinión, ni queráis despojar a la ciudad de esta gloria, ni que parezca que vosotros mismos votáis esos decretos más al azar que con buen juicio.

141 Os pido, pues, a todos que tengáis de mí la misma 

opinión que precisamente tenéis de mis antepasados, para 

que también a mí me sea posible imitarlos a ellos, una vez  

que recordéis que ellos son iguales a los que han brindado a nuestra ciudad los más grandes y numerosos beneficios, habiéndose comportado en tal modo por muchos motivos, pero principalmente por su buena disposición hacia vosotros, y a fin de que, si algún día un peligro o alguna desgracia 

sobreveniera a ellos o a alguno de sus descendientes, pu

dieran salvarse obteniendo indulgencia de vosotros. 142 Es natural que os acordéis de ellos, pues también el valor de  

vuestros antepasados fue para toda la ciudad el más digno 

de memoria. En efecto, señores, cuando las naves fueron 

destruidas, aunque muchos querían arrojar a la ciudad en

desgracias irremediables, los lacedemonios, decidieron, a 

pesar de que entonces eran enemigos, salvar nuestra ciudad, gracias al valor de aquellos hombres, que tomaron la inicia-

tiva en la liberación de toda la Grecia. 143 Pues bien, ya

69

Page 195: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 195/262

ANDÓCIDES

προγόνων τών έμών άρετάς σωτηρίαν γενέσθαι. Καί γάρ αυτών 

τών έργων, δι’ απερ ή πόλις έσώθη, ούκ έλάχιστον μέρος οί έμοί 

πρόγονοι συνεβάλοντο· ών ένεκα καί έμοί δίκαιον ύμας με- 

ταδοΰναι της σωτηρίας, ήσπερ καί αύτοί παρά τών Ελλήνων 

έτύχετε.

144 Σκέψασθε τοίνυν καί τάδε, άν με σώσητε, οΐον έ'ξετε 

πολίτην ■δς πρώτον μέν έκ πολλοΰ πλούτου, δσον ύμεΐς ϊστε, ού δι’ 

έμαυτόν άλλα διά τάς τής πόλεως συμφοράς είς πενίαν πολλήν καί 

απορίαν κατέστην, έπειτα δέ καινόν βίον ήργασάμην έκ τοΰ δικαίου, τή γνώμη καί τοΐν χεροΐν τοΐν έμαυτοΰ ■έτι δέ είδότα μέν 

οίόν έστι πόλεως τοιαύτης πολίτην είναι, είδότα δέ οίόν έστι ξένον 

είναι καί μέτοικον έν τή τών πλησίον, 145 έπιστάμενον δέ οΐον τό 

σωφρονεΐν καί όρθώς βουλεύεσθαι, έπιστάμενον δ’ οΐον τό

άμαρτόντα πραξαι κακώς, (.....) πολλοΐς συγγενόμενος καί

πλείστων πειραθείς, άφ’ άν έμοί ξενίαι καί φιλότητες προς πολλούς 

καί βασιλέας καί πόλεις καί άλλους ιδία ξένους γεγένηνται, ών έμέ 

σφσαντες μεθέξετε, καί εστιν ύμΐν χρήσθαι τούτοις, δπου άν έν 

καιρώ τι ύμΐν γίγνηται.

146 ’Έχει δέ καί ύμΐν, ώ άνδρες, οϋτως· έάν με νυνί διαφθεί- 

ρητε, ούκ έστιν ύμΐν έτι λοιπός τοΰ γένους τοΰ ήμετέρου ούδείς, άλλ’ οΐχεται παν πρόρριζον. Καίτοι ούκ δνειδος ύμΐν έστιν ή 

Άνδοκίδου καί Λεωγόρου οικία ούσα, άλλά πολύ μάλλον τότ’ ήν 

δνειδος, δτ’ έμοΰ φεύγοντος Κλεοφών αύτήν ό λυροποιός ωκει. Ού 

γάρ έστιν δστις πώπστε ύμών παριών τήν οικίαν τήν ήμετέραν

144^  καινόν Emperius, edd. : καί codd., Dal. ||ήργασάμην Blass, edd. : είργ. II 5 τοΐν bis Marchant, edd. : ταΐν II 145 ̂ lacunam stat. Reiske, Dal., Mac. ||6 εστιν codd., Mac. : εσται Stephanus, cett. ||1463 ύμΐν apogr., edd. : ήμΐν

70

Page 196: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 196/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

que la ciudad fue salvada en su conjunto gracias al valor de 

sus antepasados, creo justo merecer también yo la salvación 

por los servicios de los míos. En efecto, también mis 

antepasados tuvieron una participación no insignificante en aquellas hazañas, gracias a las cuales nuestra ciudad se 

salvó; por sus acciones es justo que también a mí me hagáis 

partícipe de la salvación que precisamente también vosotros 

obtuvisteis de los griegos.144 Por otra parte, debéis considerar también qué ciuda

dano tendréis en mí si me dais la absolución. En un principio, después de tener muchas riquezas, cuya magnitud conocéis, caí en una gran pobreza y apuros, no por mi culpa, sino por las desgracias de la ciudad. Posteriormente rehíce 

mi vida lícitamente, con base en mi habilidad y en mis 

propias manos. Más aún, sé lo que es ser ciudadano de una 

ciudad como ésta y qué es ser extranjero y meteco en las ciudades vecinas; 145 y conozco lo que es ser prudente y 

de buen juicio y lo que es sufrir por una equivocación, <...>  

pues he convivido con muchos y he tenido trato con muchos más, gracias a los cuales han surgido relaciones de 

hospitalidad y amistad con muchos: reyes, ciudades y ex

tranjeros particulares, de las que participaréis si soy absuel- to, y podéis disponer de ellos en cualquier oportunidad que 

se os presente.146 Y además, señores, vuestra situación es ésta: si ahora  

acabáis conmigo, ya a nadie más tendréis de nuestra estirpe, sino que se acaba toda desde su raíz. Sin embargo, no es un  

deshonor para vosotros que la casa de Andócides y Leógoras siga existiendo, pero sí era un gran deshonor antes, cuando 

estando yo en el exilio la habitaba Cleofonte, el fabricante

70

Page 197: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 197/262

ANDÓCIDES

άνεμνήσθη ή ιδία τι ή δημοσία κακόν παθών ΰπ’ εκείνων, 147 οϊ 

πλείστας μέν στρατηγησαντες στρατηγίας πολλά τρόπαια τών 

πολεμίων καί κατά γην και κατά θάλατταν ύμΐν απέδειξαν, πλεί

στας δέ άλλας άρχάς άρξαντες και χρήματα διαχειρίσαντες τά 

ΰμέτερα ούδέν [άν] πώποτε ώφλον, ούδ’ ήμάρτηται ούδέν οΰτε ήμΐν 

εις ύμας οΰτε ύμΐν είς ήμας, οικία δέ πασών άρχαιοτάτη καί κοι- 

νοτάτη άεί τώ δεομένφ. Ούδ’ έστιν δπου έκείνων τις τών άνδρών 

καταστάς είς αγώνα άπήτησεν υμάς χάριν τούτων τών έργοον. 148 

Μή τοίνυν, εί αυτοί τεθνασι, καί περί τών πεπραγμένων αύτοΐς έπιλάθησθε, άλλ’ άναμνησθέντες τών έργων νομίσατε τά σώματα 

αύτών όράν αίτουμένων έμέ παρ’ ύμών σωσαι. Τίνα γάρ καί 

άναβιβάσομαι δεησόμενον υπέρ έμαυτοΰ; τον πατέρα; άλλά τέθ- 

νηκεν. Άλλά τούς αδελφούς; άλλ’ ούκ είσί. Άλλά τούς παΐδας; 

άλλ’ οΰπω γεγένηνται. 149 Ύμεΐς τοίνυν καί άντί πατρός έμοί καί 

άντί άδελφών καί άντί παίδων γένεσθε · είς ύμας καταφεύγω καί 

άντιβολώ καί ικετεύω· ύμεΐς με παρ’ ύμών αύτών αΐτησάμενοι σώ

σατε, καί μή βούλεσθε Θετταλούς καί Άνδρίους πολίτας ποιεΐσθαι 

δι’ απορίαν άνδρών, τούς δέ όντας πολίτας όμολογουμένως, οΐς 

προσήκει άνδράσιν άγαθοΐς είναι καί βουλόμενοι δυνήσονται, 

τούτους δέ άπόλλυτε. Μή δήτα. ’Έπειτα καί ταΰθ’ ύμών δέομαι, εύ ποιών ύμας ύφ’ ύμών τιμασθαι. "Ωστ’ έμοί μέν πειθόμενοι ούκ 

άποστερεΐσθε εΐ τι έγώ δυνήσομαι ύμας εύ ποιεΐν· έάν δέ τοΐς 

έχθροΐς τοΐς έμοΐς πεισθήτε, ούδ’ άν ύστέρφ χρόνω ύμΐν μετα-

1475 αν del. Sluiter, Mak., seel. Dal., Mac. : ούδένα Bl.-F., Maid. ||1481 περί del. Baiter-Sauppe, seel. Dal. ||4άναβιβάσομαι codd., Mac. : -σωμαι Blass, cett. ||149 ̂ ύμών apogr., edd. : ύμΐν II 4 μέν post Θετταλούς add. Cobet, Bl.-F., Dal., Mak. ||8   Ώ ς   pro "Ωστ’ corr. Dobree, Dal. ||9άποστερεΐσθε apogr., edd. : -ρεΐσθαι ABL

71

Page 198: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 198/262

Page 199: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 199/262

ANDOCIDES

μελήση, οΰδέν ετι πλέον ποιήσετε. 150 Μή τοίνυν μήθ’ ύμας αυ

τούς των άπ’ έμοΰ ελπίδων άποστερήσητε μήτ’ έμέ των εις ύμας.

Άξιώ δ’ εγωγε τούτους οι'τινες ύμΐν αρετής ήδη της μεγίστης εις τό πλήθος τό ύμέτερον ελεγχον εδοσαν, άναβάντας ένταυθοΐ 

συμβουλεύειν ύμΐν α γιγνώσκουσι περί έμοΰ. Δεύρο ’Άνυτε, Κέ- 

φαλε, ετι δ καί οί φυλεται οί ήρημένοι μοι συνδικεΐν, Θράσυλλος 

καί οί άλλοι.

15θ6 ήρημένοι Valckenaer, edd. : είρημένοι

72

Page 200: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 200/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

vencer por mis enemigos, ya no obtendréis ningún beneficio, aunque después os arrepintáis. 150 Así pues, no os 

privéis vosotros mismos de lo que esperáis recibir de mí, ni 

a mí de las esperanzas que tengo en vosotros.Por mi parte, pido a estos hombres, que ya os dieron una 

prueba del mayor valor hacia el pueblo, que suban aquí al estrado y que os aconsejen de acuerdo con la opinión que 

tienen de mí. Venid aquí Anito, Céfalo, y también vosotros 

los de mi tribu, que fuisteis escogidos para ser mis abogados, Trásilo y los demás.

72

Page 201: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 201/262

ANDOCIDES

in

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΠΡΟΣ ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΟΥΣ ΕΙΡΗΝΗΣ

 Ύπόθεσις

Του 'Ελληνικού μηκυνομένου πολέμου, καί πολλά μέν ’Αθηναίων κακά πολλά δέ Λακεδαιμονίων ύπομεινάντων και των έκατέρων συμμάχων, ’Αθηναίοι πρέσβεις άπέστειλαν προς Λακεδαιμονίους αύτοκράτορας· ών έστικαί ’Ανδοκίδης. Τινών δέ προταθέντων παρά Λακεδαιμονίων, κα'ι άποστειλάντων κάκείνων ίδιους πρέσβεις, εδο- ξεν ώστε εΐσω τεσσαράκοντα ήμερων έπιβουλεΰσασθαι τον δήμον περ'ι τής ειρήνης. Καί έπί χούτοις ’Ανδοκίδης συμβουλεύει τοΐς 

Άθηναίοις καταδέξασθαι την ειρήνην. ’Έστι μέν ούν συμβουλής το είδος· κεφάλαίον τό συμφέρον. Φιλόχορος μέν ούν λέγει καί έλθεΐν τούς πρέσβεις έκ Λακεδαιμόνιας, καί απράκτους άνελθεΐν μή πεί- σαντος του Άνδοκίδου · 6 δέ Διονύσιος νόθον είναι λέγει τον λόγον

1 "Οτι μέν ειρήνην ποιεΐσθαι δικαίαν αμεινόν έστιν ή πολεμεΐν, 

δοκεΐτέ μοι, ώ ’Αθηναίοι, πάντες γιγνώσκειν. "Οτι δέ οί ρήτορες τω 

μέν όνόματι της ειρήνης συγχωροΰσι, τοΐς δ’ εργοις άφ’ ών άν ή 

ειρήνη γενοιτο έναντιοΰνται, τοΰτο δέ οΰ πάντες αίσθάνεσθε. 

Αέγουσι γαρ ώς έ'στί δεινότατον τω δήμφ, γενομένης ειρήνης, ή νυν 

οΰσα πολιτεία μή καταλυθή. 2 Εί μέν ούν μηδεπώποτε πρότερον ό 

δήμος 6 [των] ’Αθηναίων ειρήνην έποιήσατο προς Λακεδαιμονίους,

III1 Ύπόθεσις τού εξής add. A. ||12 Διονύσιος apogr., edd. : Διόνυσος ||12 άνδρες ante ’Αθηναίοι hic et deinceps add. Bl.-F. ||W αν ή ειρήνη Lipsius, edd. : άν είρ. Q, edd. : ή εϊρ. A ||4έναντιοοΰνται A ||22  των del. Spengel (item §§ 4A,  10^), seel. edd.

73

Page 202: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 202/262

in

ACERCA DE LA PAZ CON LOS LACEDEMONIOS

Argumento

Como se prolongara la guerra entre los griegos, y los atenienses y los lacedemonios, así como los aliados de unos y otros, sufrieran 

muchas pérdidas, los atenienses enviaron a los lacedemonios embajadores plenipotenciarios, entre quienes se encontraba Andocides. Después de que los lacedemonios hicieron algunas propuestas y enviaron también a sus propios embajadores, se decidió que, en un plazo de cuarenta días, el pueblo hiciera planes acerca de la paz. Sobre lo anterior, Andócides aconseja a los atenienses aceptar la paz. Por lo tanto, el género del discurso es deliberativo; su punto 

capital es la utilidad. Ahora bien, Filócoro dice que los embajadores regresaron desde Lacedemonia sin haber tenido éxito, pues Andócides no logró convencer. Dionisio dice, por su parte, que el discurso es espurio.

1 Que es mejor hacer una paz justa que la guerra me pare

ce, atenienses, que todos así lo pensáis; pero que los oradores estén de acuerdo en la palabra “paz”, mas se opongan 

a las acciones que podrían originar la paz, esto no todos lo 

comprendéis. Dicen, en efecto, que el más grande peligro 

para el pueblo es que nuestra actual constitución sea aboli

da si se hace la paz. 2 Ahora bien, si nunca antes el pueblo 

ateniense hubiera concertado la paz con los lacedemonios, 

lógicamente deberíamos temer esto por nuestra inexperien

cia en el asunto y por nuestra desconfianza hacia ellos. Pe-

73

Page 203: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 203/262

ANDÓCIDES

εικότως αν έφοβούμεθα αύτδ διά τε την απειρίαν του έργου διά τε 

την έκείνων απιστίαν δπου δέ πολλάκις ήδη πρότερον ειρήνην 

έποιήσασθε δημοκρατούμενοι, πώς οΰκ είκός ύμας πρώτον έκεΐνα σκέψασθαι τα τότε γενόμενα; χρή γάρ, ω Αθηναίοι, τεκμηρίοις 

χρήσθαι τοΐς πρότερον γενομένοις περί τών μελλόντων εσεσθαι.

3 Ήνίκα τοίνυν ήν μεν ό πόλεμος ήμΐν έν Εύβοια, Μέγαρα δέ

εϊχομεν και Πηγάς και Τροζήνα, ειρήνης έπεθυμήσαμεν, και 

Μιλτιάδην τον Κίμωνος ώστρακισμένον και οντα έν Χερρονήσφ 

κατεδεξάμεθα δι’ αυτό τοΰτο, πρόξενον δντα Λακεδαιμονίων, δπως πέμψαιμεν εις Αακεδαίμονα προκηρυκευσόμενον περί 

σπονδών. 4 Καί τότε ήμΐν ειρήνη έγένετο προς Λακεδαιμονίους 

ετη πέντε, καί ένεμείναμεν άμφότεροι ταύταις ταΐς σπονδαΐς ετη 

τριακαίδεκα. "Εν δη τοΰτο, ω ’Αθηναίοι, πρώτον σκεψώμεθα. Έν 

ταύτη τη ειρήνη 6 δήμος ό [τών] ’Αθηναίων έ'σθ’ δπου κατελύθη; 

ούδείς αποδείξει. ’Αγαθά δέ δσα έγένετο διά ταύτην την ειρήνην, 

έγώ ύμΐν φράσω.

5 Πρώτον μεν τον Πειραια έτειχίσαμεν έν τούτφ τφ χρόνφ, ειτ

τό μακρόν τείχος τό βόρειον · άντί δέ τών τριήρων αΐ τότε ήμΐν ή σαν 

παλαιαί καί άπλοι, αΐς βασιλέα καί τούς βαρβάρους καταναυ- 

μαχήσαντες ήλευθερώσαμεν τούς "Ελληνας, άντί τούτων τών νεών εκατόν τριήρεις έναυπηγησάμεθα, καί πρώτον τότε τριακοσίους 

ιππείς κατεστησάμεθα, καί τοξότας τριακοσίους Σκύθας έπριά-

2 ̂έποιήσασθε Reiske, edd. : έποιήσατε ||32  Τροζήνα Lipsius, edd. : 

τροιζήνα ||3 Μιλτιάδην τον Κίμωνος codd., Bl.-F., Dal., Maid. : Κίμωνα τον Μιλτιάδου Mitford, Alb. ||5 είς Β., edd. : ές A II 42  πέντε codd. : πεντήκοντα apud Aeschine edd. II6 ύμΐν edd. : ήμΐν ||51  Πειραια τότε A II 3 τούς ante βαρβάρους om. A ||4  ήλευθερώσαμεν apogr., edd. : έλευθερ. ||6 ιππείς codd. : ιππέας Lipsius, edd.

74

Page 204: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 204/262

ACERCA DE LA PAZ CON LOS LACEDEMONIOS

1*0 , puesto que ya antes muchas veces concertasteis la paz en 

la democracia, ¿cómo no va a ser lógico que examinéis en 

primer lugar lo que entonces sucedió?, pues es necesario, atenienses, servirse de los testimonios históricos como una 

guía para el futuro.

3 Pues bien, cuando estábamos en guerra en Eubea, 

aunque teníamos en nuestro poder Megara, Pegas y Trecén, 

deseamos ardientemente la paz y repatriamos a Milcíades, el 

hijo de Cimón (quien había sufrido el ostracismo y se encontraba en el Quersoneso), con el fin de enviarlo a Lacede- 

monia para que actuara como nuestro heraldo en relación 

con un armisticio, pues era “próxeno” de los lacedemonios.

4 En esa ocasión concertamos con los lacedemonios una 

paz por cinco años, y ambos permanecimos fíeles a este armisticio trece años. Consideremos primero atenienses, 

este único punto: ¿Durante esa paz la democracia ateniense 

fue abolida en algún momento? Nadie podrá demostrarlo; 

pero cuántos beneficios os trajo esa paz yo os lo voy a señalar.

5 Primero amurallamos el Pireo durante ese período; luego levantamos el Muro Largo del norte, y en vez de las tri

rremes viejas e inservibles que entonces poseíamos —aque

llas con las que vencimos en batalla naval al Gran Rey y a 

los bárbaros y salvamos a los griegos—, en vez de esas naves 

construimos cien trirremes nuevas y por primera vez en ese tiempo alistamos trescientos jinetes y contratamos trescien

tos arqueros escitas. Tales fueron los beneficios que obtuvo

74

Page 205: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 205/262

ANDOCIDES

μεθα. Καί ταΰτα έκτης ειρήνης της προς Λακεδαιμονίους αγαθά τη 

πόλει και δύναμις τω δήμω τω ’Αθηναίων έγένετο.

6 Μετά δέ ταΰτα δι’ Αίγινήτας εις πόλεμον κατέστημεν, και 

πολλά κακά παθόντες πολλά δέ ποιήσαντες έπεθυμήσαμεν πάλιν 

της ειρήνης, και ήρέθησαν δέκα άνδρες έξ ’Αθηναίων απάντων 

πρέσβεις είς Λακεδαίμονα περί ειρήνης αΰτοκράτορες, ών ήν καί 

’Ανδοκίδης 6 πάππος ό ήμέτερος. Ουτοι ήμΐν ειρήνην έποίησαν προς 

Λακεδαιμονίους έτη τριάκοντα. Καί έν τοσούτφ χρόνφ έστιν δπου, 

ώ ’Αθηναίοι, ό δήμος κατελύθη; τί δέ; πράττοντές τινες δήμου κα- τάλυσιν έλήφθησαν; ούκ έστιν όστις αποδείξει. 7 Άλλ’ αυτό τό 

έναντιώτατον · αΰτη γάρ ή ειρήνη τον δήμον τον ’Αθηναίων υψηλόν 

ήρε καί κατέστησεν ισχυρόν οΰτως, ώστε πρώτον μέν έν τούτοις 

τοΐς έτεσιν ειρήνην λαβόντες άνηνέγκαμεν χίλια τάλαντα εις την 

άκρόπολιν, καί νόμω κατεκλήσαμεν έξαίρετα είναι τω δήμφ, τοΰτο 

δέτριήρειςάλλας εκατόν έναυπηγησάμεθα, καί ταύτας εξαίρετους 

έψηφισάμεθα είναι, νεώσοικους τε φκοδομησάμεθα, χιλίους τε καί 

διακοσίους ιππέας καί τοξότας τοσούτους έτέρους κατεστήσαμεν, 

καί τό τείχος τό μακρόν τό νότιον έτειχίσθη. Ταΰτα έκ τής ειρήνης 

τής προς Λακεδαιμονίους αγαθά τη πόλει καί δύναμις τω δήμω τω 

’Αθηναίων έγένετο.8 Πάλιν δέ διά Μεγαρέας πολεμήσαντες καί τήν χώραν τμη- 

θήναι προέμενοι, πολλών αγαθών στερηθέντες αΰθις την ειρήνην 

έποιησάμεθα, ήν ήμΐν Νικίας ό Νικηράτου κατηργάσατο. Οιμαι δ’ 

ύμας άπαντας είδέναι τοΰτο, δτι διά ταύτην τήν ειρήνην έπτα-

57 Καί ταΰτα codd. B1.-F. : ταΰτα Blass, cett. (coll. ?9) ||8 τφ ’Αθηναίων Spengel, edd. : των ’Αθηναίων (item 710"11) II61 Αίγινήτας edd.: αίγηνίτας Α ||3ήρέθησαν Q, edd. : εύρέθ. Α ||5ήμΐν Q, edd. : ύμϊν AIIέποίησαν Bekker, edd. : έποιήσαντο ||83 κατηργ. Blass, edd. : κατειργ.

75

Page 206: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 206/262

ACERCA DE LA PAZ CON LOS LACEDEMONIOS

la ciudad y el poder que adquirió la democracia ateniense 

gracias a la paz con los lacedemonios.

6 Tiempo después nos vimos en guerra por causa de loseginetas y, luego de haber sufrido y causado muchas pérdi

das, deseamos nuevamente la paz, y de entre todos los ciu

dadanos elegimos a diez personas como embajadores pleni

potenciarios para ir a Lacedemonia a negociar la paz; uno  

de ellos era mi abuelo Andócides. Ellos concertaron en 

nuestro beneficio una paz por treinta años con los lacedemonios. Durante ese largo período, atenienses, ¿cuándo fue 

abolida la democracia? ¿Entonces? ¿Fue descubierto alguien 

intentando derrocar el régimen democrático? No hay nadie 

que pueda demostrarlo. 7 Más bien sucedió todo lo contra

rio, pues esa paz acrecentó la fortuna del pueblo ateniense y lo hizo tan fuerte que en aquellos años, después de concer

tarse la paz, primero subimos mil talentos a la Acrópolis, y 

por ley los guardamos en reserva para el pueblo; construi

mos, además, otras cien trirremes y decretamos que queda

ran en reserva; construimos dársenas; alistamos mil doscien

tos jinetes y otros tantos arqueros, y levantamos el Muro Largo del sur. Tales fueron los beneficios que obtuvo la ciudad 

y el poder que adquirió la democracia ateniense gracias a la 

paz con los lacedemonios.

8 Cuando nos vimos de nuevo en guerra por causa de los 

megarenses y tuvimos que sufrir la devastación del Ática, 

viéndonos privados de muchos bienes, otra vez concerta

mos la paz, la que Nicias, el hijo de Nicérato, celebró en 

nuestro beneficio. Creo que todos sabéis que gracias a esta

75

Page 207: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 207/262

ANDÓCIDES

κισχίλια μέν τάλαντα νομίσματος είς την άκρόπολιν άνηνέγκαμεν,

9 ναΰς δέ πλείους ή τετρακοσίας έκτησάμεθα, καί φόρος προσήει 

κατ’ ένιαυτόν πλέον ή διακόσια καί χίλια τάλαντα, καί Χερρό- νησόν τε εϊχομεν καί Νάξον καί Εύβοιας πλέον ή τα δύο μέρη · τάς 

τε άλλας αποικίας καθ’ έκαστον διηγεΐσθαι μάκρος αν εΐη λόγος. 

Ταΰτα δ’ εχοντες τα άγαθά πάλιν κατέστημεν είς πόλεμον προς 

Λακεδαιμονίους, πεισθέντες καί τότε ύπ’ Άργείων.

10 Πρώτον μέν ούν, ώ ’Αθηναίοι, τούτου άναμνήσθητε, τί ύμΐν 

έξ αρχής ύπεθέμην τφ λόγφ. ’Άλλο τι ή τοΰτο, δτι διά την ειρήνην ούδεπώποτε δ δήμος 6 [τών] ’Αθηναίων κατελύθη; ούκοΰν άπο- 

δέδεικται. Καί ούδείς έξελέγξει με ώς ούκ έστι ταΰτα αληθή. Ήδη 

δέ τινων ήκουσα λεγόντων, ώς έκ τής τελευταίας ειρήνης τής προς 

Λακεδαιμονίους ο'ίτε τριάκοντα κατέστησαν, πολλοί τε ’Αθηναίων 

κώνειον πιόντες άπέθανον, οί δέ φεύγοντες φχοντο. 11 'Οπόσοι 

ούν ταΰτα λέγουσιν, ούκ όρθώς γιγνώσκουσιν · ειρήνη γάρ καί 

σπονδαί πολύ διαφέρουσι σφών αύτών · ειρήνην μέν γάρ έξ ίσου 

ποιούνται προς άλλήλους όμολογήσαντες περί ών αν διαφέρων,ται·  

σπονδάς δέ, οταν κρατήσωσιν κατά τον πόλεμον, οί κρείττους τοΐς 

ήττοσιν έξ έπιταγμάτων ποιούνται, ώσπερ ημών κρατήσαντες 

Λακεδαιμόνιοι τφ πολέμω έπέταξαν ήμΐν καί (τά) τείχη καθαιρεΐν καί τάς ναΰς παραδιδόναι καί τούς φεύγοντας καταδέχεσθαι.

12 Τότε μεν ούν σπονδαί κατ’ ανάγκην έξ έπιταγμάτων έγέ- 

vovjco, νΰν δέ περί ειρήνης βουλεύεσθε. Σκέψασθε δέ έξ αύτών τών 

γραμμάτων, α τε ήμΐν έν τή στήλη γέγραπται, έφ’ οΐς τε νΰν εξεστι

91 τετρακοσίας codd., Dal. : τριακοσίας apud Aeschine (ii 175, etcf. Th. ii 13.8) Markland, cett. || 103 τών del. Spengel, edd. ||4 εξελέγξει Taylor : εξελέγχει ||ταΰτα A, Maid. : ταΰτ’ cett. ||115 κρατή- σωσι Maid. ||7 xa add. Reiske

76

Page 208: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 208/262

ACERCA DE LA PAZ CON LOS LACEDEMONIOS

paz depositamos en la Acrópolis siete mil talentos en 

moneda, 9 que llegamos a poseer más de cuatrocientas 

naves, que entraba un tributo anual de más de mil doscien

tos talentos y que teníamos en nuestro poder el Quersoneso, Naxos y más de dos terceras partes de Eubea, y otras colonias cuya enumeración una por una sería muy extensa. Aunque gozábamos de estos bienes, una vez más, convencidos también esa ocasión por los argivos, entramos en guerra con  los lacedemonios.

10 Ahora bien, atenienses, acordaos en primer lugar de lo que desde un principio asenté en mi discurso: ¿no es 

cierto que nunca jamás, a causa de la paz, fue abolido el régimen democrático ateniense? Pues bien, esto ya está del todo demostrado, y nadie podrá demostrar con pruebas que 

ésta no es la verdad. Ya escuché a algunos decir que a raíz  

de la última paz con los lacedemonios los Treinta se establecieron en el poder, que muchos atenienses murieron luego de beber la cicuta y otros se dieron a la fuga. 11 Pues bien, quienes dicen lo anterior no están en lo cierto, pues una paz y una capitulación mucho difieren entre sí: una paz, en efecto, la celebran como iguales las partes beligerantes luego de 

llegar a un acuerdo en aquello en que difieren; la capitula

ción, en cambio, la imponen como una orden los vencedores a los vencidos, una vez ganada la guerra, como cuando 

los lacedemonios, luego de vencernos en la guerra, nos 

ordenaron demoler los muros, entregar los navios y repatriar a los desterrados.

12 Pues bien, la capitulación de entonces se dio necesariamente como una orden, pero ahora deliberáis acerca de  

una paz. Examinad a partir de las propias cláusulas los términos que tenemos inscritos en la estela con base en los 

cuales hoy nos es posible concertar la paz. Mientras allí está 

inscrito que derribáramos los muros, en estas cláusulas se

76

Page 209: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 209/262

ANDOCIDES

την ειρήνην ποιεΐσθαι, Έκεΐ μέν γάρ γέγραπται τά τείχη καθαιρεΐν, 

έν δέ τοΐσδε έξεστιν οίκοδομεΐν · ναΰς έκεΐ μέν δώδεκα κεκτήσθαι, 

νΰν δ’ όπόσας αν βουλώμεθα· Λήμνον δέ και ’Ίμβρον και Σκΰρον 

τότε μέν έχειντούς έχοντας, νΰν δέ ήμετέρας είναι· καί φεύγοντας 

νΰν μέν οϋκ έπάναγκες ούδένα καταδέχεσθαι, τότε δ’ έπάναγκες, 

έξ ών 6 δήμος κατελύθη. Τί ταΰτα έκείνοις ομολογεί; τοσοΰτον ούν 

έγωγε, ώ ’Αθηναίοι, διορίζομαι περί τούτων, τήν μέν ειρήνην σω

τηρίαν είναι τω δήμω καί δύναμιν, τον δέ πόλεμον δήμου κατά- 

λυσιν γίγνεσθαι. Περί μέν ούν τούτων ταΰτα λέγω.13 Φασί δέ τινες άναγκαίως νΰν ήμΐν έχειν πολεμεΐν σκεψώμε- 

θα ούν πρώτον, ώ άνδρες ’Αθηναίοι, διά τί καί πολεμήσωμεν. Οιμαι 

γάρ άν πάντας ανθρώπους όμολογησαι διά τάδε δεΐν πολεμεΐν, ή 

άδικουμένους ή βοηθοΰντας ήδικημένοις. Ήμεΐς τοίνυν αύτοί τε 

ήδικούμεθα, Βοιωτοΐς τε άδικουμένοις έβοηθοΰμεν. Εί τοίνυν ήμΐν 

τέ έστι τοΰτο παρά Λακεδαιμονίων, τό μηκέτι άδικεΐσθαι, Βοιωτοΐς 

τε δέδοιααι ποιεΐσθαι τήν ειρήνην άφεΐσιν Όρχομενόν αυτόνομον, 

τίνος ενεκα πολεμήσωμεν; 14 ϊνα ή πόλις ήμών ελεύθερα η; άλλά 

τοΰτό γε αύτή υπάρχει. ’Αλλ’ δπως ήμΐν τείχη γένηται; έστι καί 

ταΰτα έκ της ειρήνης. ’Αλλ’ ϊνα τριήρεις έξη ναυπηγεΐσθαι καί τάς 

οΰσας έπισκευάζειν καί κεκτήσθαι; καί τοΰτο υπάρχει· τάς γάρ πόλεις αυτονόμους αί συνθήκαι ποιοΰσιν. Άλλ’ οπως τάς νήσους 

κομισώμεθα, Λήμνον καί Σκΰρον καί ’Ίμβρον; ούκοΰν διαρρήδην 

γέγραπται ταύτας ’Αθηναίων είναι. 15 Φέρε, άλλά Χερρόνησον 

καί τάς αποικίας καί τά έγκτήματα καί τά χρέα ϊνα άπολάβωμεν;

129 έκείνοις Aldus, edd. : έκεΐνος II11 δήμου Canter, edd. : δήπου ||13 ̂ήδικημένοις A., B1.-F., Dal., Alb. : άδικουμένοις Q., Maid. ||7άφεΐ- σιν Reiske, edd. : άφήσειν ||151 έγκτήματα Valckenaer, edd. : έγκλή- ματα II2 άπολάβωμεν Q, edd. : άπολαύωμεν Α

77

Page 210: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 210/262

ACERCA DE LA PAZ CON LOS LACEDEMONIOS

nos permite construirlos; en aquélla que poseamos doce navios, ahora cuantos queramos; que Lemnos, Imbros y Esci- 

ros entonces quedaran en poder de sus ocupantes, hoy, en 

cambio, que sean nuestras, y ahora no está la obligación de repatriar a ninguno de los desterrados, mientras que antes sílo estaba, lo que dio por resultado que la democracia fuera 

abolida. ¿En qué son semejantes estas cláusulas a aquéllas? 

En conclusión, atenienses, sobre este asunto yo, por mi parte, hago la siguiente gran distinción: la paz significa para la  

democracia salvación y poder; la guerra, en cambio, su destrucción. Pues bien, esto es lo que sostengo sobre este punto.

13 Afirman algunos que por fuerza ahora nosotros debemos combatir. Examinemos primero, ciudadanos atenienses, por qué causa tendríamos que combatir. Creo que todo 

el mundo estará de acuerdo en que por estas causas se debe 

combatir: o porque uno sufre una injusticia o por auxiliar a quienes han sufrido una injusticia. Pues bien, nosotros mismos hemos sufrido injusticias y hemos auxiliado a los 

beocios cuando las han sufrido. Por consiguiente, si es un 

hecho que los lacedemonios ya no nos injurian y si los 

beocios han decidido firmar la paz, dando a Orcómenos su 

autonomía, ¿por qué razón tenemos que cambatir? 14  ¿Para que nuestra ciudad sea libre? Precisamente esto es 

posible para ella. ¿Con el fin de que tengamos Muros Largos? También éstos los tenemos con la paz. ¿Para que podamos construir trirremes y reparar y conservar las ya existentes? También esto es posible, pues los tratados hacen  

autónomas a las ciudades. ¿Con el fin de recobrar las islas 

de Lemnos, Esciros e Imbros? Bien, está escrito claramente que éstas pertenecen a los atenienses. 15 O, ¡vamos!, ¿para 

recuperar el Quersoneso, las colonias y las fincas en el extranjero y volver a cobrar las rentas? Pero no están de acuer-

77

Page 211: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 211/262

ANDÓCIDES

άλλ’ οΰτε βασιλεύς οΰτε οί σύμμαχοι συγχωροΰσιν ήμΐν, μεθ’ ών 

αυτά δει πολεμοΰντας κτήσασθαι. ’Αλλά νή Δία έως αν Λακεδαι

μονίους καταπολεμήσωμεν καί τούς συμμάχους αύτών, μέχρι 

τούτου δει πολεμεΐν; άλλ,’ οί) μοι δοκοΰμεν οϋτω παρεσκευάσθαι. 

 Έάν δ’ άρα κατεργασώμεθα, τί ποτε αυτοί πείσεσθαι δοκοΰμεν 

υπό τών βαρβάρων, δταν ταΰτα πράξωμεν; 16 εί τοίνυν περί 

τούτου μέν έ'δει πολεμεΐν, χρήματα δέ ύπήρχεν ήμΐν ικανά, τοΐς δέ 

σώμασιν ήμεν δυνατοί, ούδέ οϋτως εδει πολεμεΐν. Εί δέ μήτε δι’ δ τι 

μήτε δτοισι μήτε άφ’ δτου πολεμήσωμεν έστι, πώς ούκ έκ παντός τρόπου τήν ειρήνην ποιητέον ήμΐν;

17 Σκέψασθε δέ, ω ’Αθηναίοι, καί τόδε, δτι νυνί πασι τοΐς 

'Έλλησι κοινήν ειρήνην καί έλευθερίαν πράττετε, καί μετέχειν 

άπασι πάντων έξουσίαν ποιείτε. Ένθυμήθητε ούν τών πόλεων τάς 

μεγίστας, τίνι τρόπφ τον πόλεμον καταλύονται. Πρώτον μέν 

Λακεδαιμονίους, οϊτι,νες άρχόμενοι μέν ήμΐν καί τοΐς συμμάχοις 

πολεμεΐν ηρχον καί κατάγήν καί κατά θάλατταν, νΰν δ’ αύτοΐς έκ 

τής ειρήνης ουδέτερον τούτων ύπάρχει. 18 Καί ούχ ύφ’ ήμών 

αναγκαζόμενοι ταΰτ’ άφιασιν, άλλ’ π’   ελευθερία πάσης τής 

'Ελλάδος. Νενικήκασι γάρ τρις ήδη μαχόμενοι, τοτέ μέν έν Κο- 

ρίνθω πάντας πανδημεί τούς συμμάχους παρόντας, ούχ ύπολι- πόντες πρόφασιν ούδεμίαν, άλλ’ έν τφ κρατιστεύειν μόνοι πάντων, 

αύθις δ’ έν Βοιωτοΐς, δτ’ αύτών ’Αγησίλαος ηγείτο, τον αύτόν 

τρόπον καί τότε τήν νίκην έποιήσαντο, τρίτον δ’ ήνίκα Λέχαιον 

έλαβον, ’Αργείους μέν απαντας καί Κορινθίους, ήμών δέ καί 

Βοιωτών τούς παρόντας. 19 Τοιαΰτα δ’ έργα έπιδειξάμενοι

15 ̂δοκοΰμεν Q, edd. : δοκεΐ Α ||δέ αρα A ||171 δέω A., Maid. : δ ’ ω Q, cett. II181 ήμών Q, edd. : ύμών A II 3 τότε codd., Maid. : τοτέ Sauppe, cett. ||7 τότε Sluiter, edd. : οτε

78

Page 212: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 212/262

ACERCA DE LA PAZ CON LOS LACEDEMONIOS

do con nosotros ni el Gran Rey ni nuestros aliados con cuya 

ayuda es necesario luchar para lograr lo anterior. Pero, ¡por 

Zeus!, ¿hasta derrotar a los lacedemonios y a sus aliados, hasta ese punto debemos combatir? Sin embargo, a mí me  

parece que no estamos adecuadamente preparados. Pero 

aún cuando pudiéramos lograrlo, ¿en qué modo creemos que vamos a ser obedecidos por los bárbaros, una vez quelo hubiésemos hecho? 16 Ahora bien, si fuera necesario 

hacer la guerra en vistas de lo anterior y tuviéramos dinero 

suficiente y fuéramos poderosos en hombres, ni aun así deberíamos combatir; pero si no hay una razón por la que  

debamos combatir, ni enemigos, ni recursos, ¿no tenemos entonces que hacer la paz como quiera que sea?

17 También debéis considerar, atenienses, que ahora estáis negociando paz común y libertad para todos los griegos 

y a todos les dais la posibilidad de participar de todos los beneficios. Reflexionad, entonces, en qué situación concluyen la guerra las ciudades más poderosas. En primer lugar los lacedemonios. Cuando iniciaron las hostilidades 

contra nosotros y nuestros aliados, ellos tenían la supremacía por tierra y por mar; pero ahora, con la firma de la paz, no les es posible tenerla en ninguna de ambas partes. 18 Y  

no es obligados por nosotros que renuncian a ello, sino por la libertad de toda la Grecia. En efecto, ya tres veces han  

vencido en la guerra: una vez, en Corinto, a todas nuestras fuerzas aliadas reunidas, sin que mediara ningún otro motivo que el de ser ellos solos más fuertes que todos; de nueva cuenta en Beocia, cuando, bajo el comando de Agesilao, 

por el mismo motivo, también obtuvieron la victoria, y por tercera vez, cuando tomaron Lequeo, derrotaron al total de las fuerzas argivas y corintias y a la parte de nuestro ejército 

y del de los beocios que ahí se encontraba. 19 Y luego de 

mostrar [a los griegos] semejantes hazañas, ellos, los vence-

78

Page 213: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 213/262

ANDÓCIDES

[τοΐς 'Έλλησι], την ειρήνην εΐσίν έτοιμοι ποιεΐσθαι τήν εαυτών 

έχοντες, οϊ ένίκων μαχόμενοι, και τάς πόλεις αυτονόμους είναι και 

τήν θάλατταν κοινήν έώντες τοΐς ήττημένοις. Καίτοιποίας τινός αν 

έκεΐνοι παρ’ ήμών ειρήνης έτυχον, εί μίαν μόνον μάχην ήττήθησαν;20 Βοιωτοί δ’ αΰ πώς τήν ειρήνην ποιούνται; οΐτινες τον μέν 

πόλεμον έποιήσαντο ενεκα Όρχομενοΰ, ώς ούκ έπιτρέψοντες 

αυτόνομον είναι, νυν δέ τεθνεώτων μέν αύτοΐς άνδρών τοσούτων 

τό πλήθος, τής δέ γης έκ μέρους τινός τετμημένης, χρήματα δ’ 

είσενηνοχότες πολλά και ιδία καί δημοσία, ών στέρονται, πο- λεμήσαντες δ’ ετη τέτταρα, δμως Όρχομενόν άφέντες αυτόνομον 

τήν ειρήνην ποιούνται καί ταΰτα μάτην πεπόνθασιν· έξήν γάρ 

αύτοΐς και τήν αρχήν έώσιν Όρχομενίους αυτονόμους ειρήνην 

άγειν. Οδτοι δ’ αΰ τούτω (τω) τρόπω τον πόλεμον καταλύονται.

21 Ήμΐν δέ, ώ ’Αθηναίοι, πώς έξεστι τήν ειρήνην ποιήσασθαι; 

ποίων τινών Λακεδαιμονίων τυγχάνοντας; καί γάρ εΐ τις υμών 

άχθεσθήσεται παραιτούμαι· (τά) γάρ δντα λεξω. Πρώτον μέν γάρ 

ήνίκα άπωλέσαμεν τάς ναΰς έν Έλλησπόντω καί τειχήρεις έγενό- 

μεθα, τίνα γνώμην έ'θεντο περί ήμών οί νΰν μέν ήμέτεροι τότε δέ 

Λακεδαιμονίων δντες σύμμαχοι; ού τήν πόλιν ήμών ανδραπο

δίζεσαι καί τήν χώραν έρημοΰν; οί δέ διακωλύσαντες ταΰτα μη γενέσθαι τίνες ήσαν; ού Λακεδαιμόνιοι, τούς μέν συμμάχους 

άποτρέψαντες τής γνώμης, αύτοί δ’ ούδ’ έπιχειρήσαντες διαβου- 

λεύσασθαι περί τοιούτων έργων; 22 μετά δέ τοΰτο δρκους όμό- σαντες αύτοΐς καί τήν στήλην εύρόμενοι (παρ’) αύτών στήσαι,

192 τοΐς "Ελλησι. add. QL, Bl.-F., Dal., Maid. ||2 (β   άφέντες codd., Bl.-F., Maid., Alb. : άφιέντες Blass (coll. § 237), Dal. ||9 τφ add. apogr., edd. II213 τά add. Aldus, edd. ||8 γενέσθαι : γεγέσθαι A II222 παρ’ add. Aldus, edd.

79

Page 214: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 214/262

ACERCA DE LA PAZ CON LOS LACEDEMONIOS

dores en la guerra, están dispuestos a firmar la paz limitándose a la posesión de su propio territorio y permitiendo que las ciudades sean autónomas y el mar libre a los vencidos. 

Sin embargo, ¿qué clase de paz podrían ellos haber esperado de nosotros, si hubiesen sufrido una sola derrota?

20 ¿Los beocios, a su vez, en qué circunstancias firman la paz? Ellos, quienes hicieron la guerra por causa de Oreó- menos, por no permitir que fuera autónoma, ahora, una vez 

que ya han muerto en multitud tantos de sus hombres, que ha sido separada una parte de su territorio, que han invertido mucho dinero, así de particulares como del Estado, del que están necesitados, y que han combatido durante cuatro  

años, dando, a pesar de todo, a Orcómenos su autonomía, acuerdan la paz habiendo padecido lo anterior innecesariamente, pues también habrían podido vivir desde un principio en paz aceptando la autonomía de los orcomenios. 

Ellos, por su parte, de este modo ponen fin a la guerra.21 ¿Y nosotros, atenienses, en qué situación podemos 

firmar la paz? ¿Con qué disposición de ánimo encontramos a los lacedemonios? Si alguno de vosotros se va a sentir 

ofendido, le pido disculpas, pues diré las cosas como son. En primer lugar, cuando perdimos la flota en el Helesponto 

y fuimos sitiados, ¿qué propusieron hacer con nosotros los 

que ahora son aliados nuestros, pero entonces lo eran de los 

lacedemonios? ¿No que nuestra ciudad fuera esclavizada y 

nuestro territorio evacuado? ¿Y quiénes fueron los que impi- deron que esto sucediera? ¿Acaso no fueron los lacedemonios quienes disuadieron a sus aliados de su idea y quienes ni siquiera intentaron profundizar en semejantes acciones?

22 Luego de esto, y una vez que les dimos nuestro juramento y habiendo obtenido de ellos que fuera levantada la estela 

del tratado (un mal del cual podía uno estar contento en aquella ocasión), respetábamos los acuerdos según lo esta-

79

Page 215: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 215/262

ANDÓCIDES

κακόν αγαπητόν έν έκείνφ τώ χρόνφ, σπονδάς ήγομεν έπ'ι ρητοΐς. 

Είτα δέ συμμαχίαν ποιησάμενοι Βοιωτοΐς και Κορινθίους άπο- στήσαντες αυτών, Άργείους δέ άγαγόντες είς την ποτέ φιλίαν, 

αίτιοι της έν Κορίνθφ μάχης έγενόμεθα αύτοΐς. Τίνες δέ βασιλέα 

πολέμιον αύτοΐς έποίησαν, και Κόνωνι την ναυμαχίαν παρε- 

σκεύασαν, δι’ ήν άπώλεσαν την άρχήν της θαλάττης; 23 όμως 

τοίνυν ταΰτα πεπονθότες ΰφ’ ήμών συγχωροΰσι ταϋτά απερ οί 

σύμμαχοι, και διδόασιν ήμΐν τά τείχη καί τάς ναΰς καί τάς νήσους 

ήμών είναι. Ποίαν τίν’ ούν χρή ειρήνην πρεσβεύοντας ήκειν; ού ταύτά παρά τών πολεμίων εύρομένους, απερ οί φίλοι διδόασι, καί 

δι’ απερ ήρξάμεθα πολεμεΐν, ινα ήμών γένηται τή πόλει ταΰτα; οί 

μέν τοίνυν άλλοι τήν ειρήνην ποιοΰνται τών υπαρχόντων άφιέντες, 

ήμεΐς δέ προσλαμβάνοντες αύτά ων μάλιστα δεόμεθα.

24 Τί ούν έστιν υπόλοιπον περί δτου δει βουλεύεσθαι; περί 

Κορίνθου καί περί ων [άν] ήμας Άργεΐοι προσκαλοΰνται. Πρώτον 

μέν περί Κορίνθου διδαξάτω με τις· Βοιωτών μή συμπολεμούντων, 

ειρήνην δέ ποιούμενων προς Λακεδαιμονίους, τίνος έστίν ήμΐν άξία 

Κόρινθος; 25 Άναμνήσθητε, γάρ, ω ’Αθηναίοι, τής ημέρας 

εκείνης, δτε Βοιωτοΐς τήν συμμαχίαν έποιούμεθα, τίνα γνώμην 

εχοντες ταΰτα έπράττομεν. Ούχ ώς ικανήν ουσαν τήν Βοιωτών δύναμίν μεθ’ ήμών γενομένην κοινή πάντας ανθρώπους άμύνα- 

σθαι; νΰν δέ βουλευόμεθα, Βοιωτών ειρήνην ποιουμένων πώς

22^ Βοιωταύς codd., Bl.-F., Maid.: Βοιωτοΐς Blass (coll. § 25^), Dal., Alb. II 232 et 5 ταύτά Baiter, edd. : ταΰτα ||4 τίν’ Maid. : τίν’ cett. ||6 πόλει ταΰτα (sine interp.) codd., Maid. : πόλει, ταΰτα Sauppe, cett. (ταΰτά fort. delendum dub. Dal.) H241-2 περί Κορίνθου om. A ||2 αν del. Dobree, Bl.-F., seel. cett. ||προσκαλούνται AQ, Alb. : προκα- λοΰνται apogr., cett. ||3 et 5 Χις· et Κόρινθος; ita interp. codd. : τις, et Κόρινθος. Kalinka, edd. ||255 βουλευόμεθα Q, edd. : βουλευώμεθα A

80

Page 216: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 216/262

ACERCA DE LA PAZ CON LOS LACEDEMONIOS

blecido. Sin embargo, luego de celebrar una alianza de

guerra con los beocios, de separar a los corintios de los lace- demonios y de reanudar con los argivos la antigua alianza, 

nos convertimos en los causantes de la guerra en Corínto contra los lacedemonios. ¿Y quiénes enemistaron al Gran 

Rey en su contra? ¿Quiénes prepararon a Conón la batalla 

naval en la que perdieron su supremacía en el mar? 23 Y a 

pesar de todo, aunque han sufrido estas cosas por nuestra causa, están de acuerdo en los mismos puntos que nuestros 

aliados, y nos permiten que los Muros Largos, las naves y las islas sean nuestros. Por consiguiente, ¿con qué términos de  

paz debemos regresar los embajadores? ¿Acaso no obteniendo de los enemigos los mismos beneficios. que los amigos otorgan y por los que precisamente empezamos la guerra, para que los gozara nuestra ciudad? Así pues, mientras los  

demás hacen la paz renunciando a parte de lo que tenían, 

nosotros la hacemos obteniendo precisamente aquellas cosas de las que más estamos necesitados.

24 ¿Y ahora, qué otro asunto falta sobre el que hay que 

deliberar? Sobre Corinto y el llamado de auxilio que nos 

hacen los argivos. En primer lugar, sobre Corinto, que alguno me diga: si los beocios ya no luchan con nosotros y si 

firman una paz con los lacedemonios, ¿qué importancia tiene Corinto para nosotros? 25 Traigan a su memoria, atenienses, el día aquel cuando establecimos una alianza de guerra con los beocios,  ¿qué teníamos en mente cuando la 

hacíamos? ¿Acaso no la idea de que la unión del poderío  

beocio con el nuestro era suficiente para enfrentarnos a todo el mundo? Pero ahora deliberemos sobre qué tan pode

rosos somos como para continuar la guerra contra los lace- demonios sin los beocios, pues ellos están negociando la 

paz. 26 Sí podemos —dicen algunos—, si resguardamos a

80

Page 217: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 217/262

ANDÓCIDES

δυνατοί Λακεδαιμονίοις πολεμεΐν έσμεν αν ευ Βοιωτών. 26 Ναί, 

φασί τινες, αν Κόρινθόν τε φυλάττωμεν και συμμάχους εχωμεν 

Άργείους. ’Ιόντων δε Λακεδαιμονίων εις ’Άργος πότερον βοηθή- 

σομεν αύτοΐς ή ου; πολλή γάρ ανάγκη όπότερον τούτων έλέσθαι. 

Μή βοηθούντων μεν ουν ημών ουδέ λόγος υπολείπεται μη ούκ 

άδικεΐν καί ποιεΐν Άργείους όποιον αν τι   βούλονται δικαίως·  

βοηθούντων δε ημών είς ’Άργος οΰχ έτοιμον μάχεσθαι Λακεδαι- 

μονίοις; ινα ήμΐν τί γένηται; ϊνα ήττώμενοι μέν καί την οΐκείαν 

χώραν άπολέσωμεν προς τη Κορινθίων, νικήσαντες δέ την Κο- ρινθίων Άργείων ποιήσωμεν. Ούχ ενεκα τούτων πολεμήσομεν;

27 Σκεψώμεθα δη καί τούς Άργείων λόγους. Κελεύουσι γάρ 

ήμας κοινή μετά σφών καί μετά Κορινθίων πολεμεΐν, αυτοί δ’ ιδία 

ειρήνην ποιησάμενοι την χώραν ού παρέχουσιν έμπολεμεΐν. Καί 

μετά μέν πάντων τών συμμάχων τήν ειρήνην ποιουμένους ούκ 

έώσιν ήμας ούδέν πιστεύειν Λακεδαιμονίοις· ά δέ προς τούτους 

μόνους εκείνοι συνέθεντο, ταΰτα δ’ ούδεπώποτ’ αυτούς φασι 

παραβήναι. Πατρίαν τε ειρήνην όνομάζοντες ή χρώνται, τοΐς [δέ] 

άλλοις Έλλησιν ούκ έώσι πατρίαν γενέσθαι τήν ειρήνην · έκ γάρ 

τού πολέμου χρονισθέντος Κόρινθον έλεΐν προσδοκώσι, κρα- 

τήσαντες δέ τούτων ϋφ’ ών άεί κρατούνται, καί τούς συννικώντας 

έλπίζουσι παραστήσεσθαι. 28 Τοιούτων δ’ έλπίδων μετασχόντας 

ήμας δει δυοΐν θάτερον έλέσθαι, ή πολεμεΐν μετά Άργείων 

Λακεδαιμονίοις, ή μετά Βοιωτών κοινή τήν ειρήνην ποιεΐσθαι.

263 Ιόντων Aldus, edd. : οντων ||6 καί ποιεΐν Άργείους Sluiter, edd.

: Άργείους και ποιεΐν ||9 άπολέσομεν A II10 ποιήσωμεν apogr., edd. : ποιήσομεν IIπολεμήσομεν Aldus, edd. : -σωμεν II 274 ποιουμένους Reiske, edd. : -μένοις ||6 ταΰτα δ’ QL, edd. : ταΰτ’ Α ΙΙφησί Α ||7 τε Q, edd. : δέ Α ||δέ del. Reiske, edd. ||11 παραστήσεσθαι Reiske, edd. : άποστήσεσθαι

81

Page 218: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 218/262

ACERCA DE LA PAZ CON LOS LACEDEMONIOS

Corinto y tenemos a los argivos como aliados. Pero si los 

lacedemonios atacan Argos ¿auxiliaremos a los argivos o no? 

pues es absolutamente necesario escoger una cosa o la otra. 

Ahora bien, si no los auxiliamos, no tendremos ningún argumento que justifique nuestra injusticia, y los argivos podrán 

hacer con toda justicia lo que les plazca. En cambio, si auxiliamos a Argos, ¿no es inevitable la guerra con los lacedemonios? ¿Para que obtengamos qué cosa? Para que perdamos 

nuestro territorio junto con el de los corintios en caso de  

derrota, o para que hagamos que el territorio de los corintios pase a ser de los argivos en caso de victoria. ¿No haremos la guerra por estos motivos?

27 Examinemos ahora también los argumentos de los 

argivos: nos piden que luchemos junto cort ellos y los corintios, pero ellos han concertado una paz particular que no  

permite que su territorio sea campo de hostilidades; y al firmar nosotros la paz con todos tos aliados, nos impiden 

que hagamos cualquier pacto de amistad con los lacedemonios, y, en cambio, los acuerdos que han establecido 

sólo con ellos, afirman que ellos jamás los han violado. Paz 

tradicional llaman a la paz que ellos gozan, pero a los 

demás griegos les impiden que su paz se haga tradicional. En efecto, con la prolongación de la guerra, confían en apoderarse de Corinto y, luego de vencer a aquellos por los que 

siempre han sido vencidos, esperan también someter a sus 

compañeros de victoria. 28 Puesto que nosotros participamos de semejantes esperanzas, debemos escoger una al-

ternativa: ponernos en guerra aliados a los argivos contra los 

lacedemonios o hacer la paz en común con los beocios.

81

Page 219: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 219/262

ANDÓCIDES

’Εγώ μέν ούν εκείνο δέδοικα μάλιστα, ώ ’Αθηναίοι, τό 

είθισμένον κακόν, δτι τούς κρείττους φίλους άφιέντες άε'ι τούς 

ήττους αίρούμεθα, και πόλεμον ποιούμεθα δι’ ετέρους, έξόν δι’ ή μας αύτούς ειρήνην αγειν · 29 οΐτινες πρώτον μέν βασιλεΐ τφ 

μεγάλφ (χρή γάρ άναμνησθέντας τά γεγενημένα καλώς βου- 

λεύσασθαι) σπονδάς ποιησάμενοι και συνθέμενοι φιλίαν είς τον 

άπαντα χρόνον, ά ήμΐν έπρέσβευσεν Έπίλυκος Τεισάνδρου, τής 

μητρός τής ήμετέρας αδελφός, (μετά) ταΰτα ’Αμόργη πειθόμενοι τφ 

δούλφ τώ βασιλέως καί φυγάδι τήν μέν βασιλέως δύναμιν άπε- βαλόμεθα ώς ούδενός ούσαν αξίαν, τήν δέ ’Αμοργού φιλίαν 

είλόμεθα, κρείττω νομίσαντες είναι· άνθ’ ών βασιλεύς όργισθείς 

ήμΐν, σύμμαχος γενόμενος Λακεδαιμονίοις, παρέσχεν αύτοΐς είς 

τον πόλεμον πεντακισχίλια τάλαντα, εως κατέλυσεν ήμών τήν 

δύναμιν. "Εν μέν βούλευμα τοιοΰτον έβουλευσάμεθα· 

30 Συρακόσιοι δ’ οτε ήλθον ήμών δεόμενοι, φιλότητα μέν άντί 

διαφοράς έθέλοντες ειρήνην δ’ άντί πολέμου ποιεΐσθαι, τήν τε 

συμμαχίαν άποδεικνύντες οσω κρείττων ή σφετέρα εΐη της Έγε- σταίων καί Καταναίων, εί βουλόμεθα προς αύτούς ποιεΐσθαι, 

ήμεΐς τοίνυν είλόμεθα καί τότε πόλεμον μέν άντί ειρήνης, Έγε- 

σταίους δέ άντί Συρακοσίων, στρατεύεσθαι δ’ είς Σικελίαν άντί τοΰ μενοντες οίκοι συμμάχους έχειν Συρακοσίους· έξ ών πολλούς 

μέν ’Αθηναίων άπολεσαντες άριστίνδην καί των συμμάχων,

29^ ό post Έπίλυκος add. Reiske, Dal. ||Τεισάνδρου Blass, edd. : τι- 

σάνδρου ||5 μετά add. Reiske, edd. ||6τφ βασιλέως Q, mal. Reiske, Bl,- F., Dal., Alb. (cf. 1.1073) : τοΰ βασ. A, Maid. ||7ούδενός Reiske, edd. : οΰδέν II10 κατέλυσαν pro κατέλυσεν Reiske, Dal. ||'502'~̂    τής Έγε- σταίων καί Καταναίων Francke, edd. : των Έγεσταίων καί των Κατ. II4 βουλόμεθα codd., Stahl, Bl.-F., Alb. : βουλοίμεθα Reiske, cett.

82

Page 220: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 220/262

ACERCA DE LA PAZ CON LOS LACEDEMONIOS

Ahora bien, por mi parte, atenienses, temo muchísimo 

aquella mala costumbre de hacer siempre a un lado a los 

amigos más fuertes y escoger a los más débiles, y de hacer la 

guerra por causa de otros, cuando está en nuestras propias 

manos vivir en paz. 29 En un principio (pues es necesario 

recordar el pasado para deliberar correctamente), luego de 

firmar un armisticio con el Gran Rey y establecer un pacto 

de amistad para siempre (acuerdos que negoció para nosotros Epílico, el hijo de Tisandro, hermano de mi madre), luego de esto, convencidos por Amorges, el esclavo del Gran 

Rey y un tránsfuga, rechazamos el poder del Rey, como si no valiera nada, y preferimos la amistad de Amorges, pensando que ésta era más fuerte. En revancha, el Gran Rey, irritado con nosotros, hizo alianza con los lacedemonios y 

les proporcionó cinco mil talentos para la guerra, hasta que 

desbarataron nuestro poder. Éste es un ejemplo de tales 

resoluciones nuestras.30 Otra fue cuando los siracusanos acudieron a nosotros 

queriendo establecer un pacto de amistad en vez de confrontación y hacler la paz en vez de la guerra, demostrando 

que era mucho más beneficiosa la alianza con ellos que con  

los de Segesta y Catania, si queríamos pactar con ellos. Pero 

de nueva cuenta escogimos la guerra en vez de la paz y a los  

segesteos en vez de a los siracusanos, y marchar contra 

Sicilia en vez de permanecer en casa y tener como aliados a 

los siracusanos. A raíz de lo cual, luego de morir muchos 

atenienses en modo valeroso, y muchos aliados, de echar a 

perder muchas naves, dinero y poder, vergonzosamente regresaron los que de ellos habían sobrevivido.

82

Page 221: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 221/262

ANDÓCIDES

πολλάς δέ ναΰς καί χρήματα καί δύναμιν άποβαλόντες, αίσχρώς 

διεκομίσθησαν οί σωθέντες αυτών.

31 'Ύστερον δέ ύπ’ Άργείων έπείσθημεν, οιπερ νυν ήκουσι πείθοντες πολεμεΐν, πλεύσαντες έπί την Λακωνικήν ειρήνης ήμΐν 

οΰσης προς Λακεδαιμονίους έκτεΐναι τον θυμόν, άρχήν πολλών 

κακών · έξ οΰ πολεμήσαντες ήναγκάσθημεν τά τείχη κατασκάπτειν 

καί τάς ναΰς παραδιδόναι καί τούς φεύγοντας καταδέχεσθαι. 

Ταΰτα δέ πασχόντων ημών οί πείσαντες ήμας πολεμεΐν Άργεΐοι 

τίνα ωφέλειαν παρέσχον ήμΐν; τίνα δέ κίνδυνον υπέρ [τών] Αθηναίων έποιήσαντο;

32 Νυν ουν τοΰτο υπόλοιπόν έστιν ήμΐν, πόλεμον μέν έλέσθαι 

καί νΰν άντ’ -ειρήνης, τήν δέ συμμαχίαν τήν Άργείων άντί της 

Βοιωτών, Κορινθίων δέ τούς νΰν έχοντας τήν πόλιν άντί Λακε

δαιμονίων. Μή δήτα, ω Αθηναίοι, μηδείς ήμας ταΰτα πείση· τά γάρ παραδείγματα τά γεγενημένα τών αμαρτημάτων ικανά τοΐς 

σώφροσι τών ανθρώπων ώστε μηκέτι άμαρτάνειν.

33 Είσί δέ τινες υμών ρΐ τοσαύτην υπερβολήν της επιθυμίας 

έχουσιν ειρήνην ώς τάχιστα γενέσθαι· φασί γάρ καί τάς τετ- 

ταράκονθ’ ήμέρας έν αΐς ΰμΐν έξεστι βουλεύεσθαι περίεργον 

είναι, καί τοΰτο άδικεΐν ήμας· αύτοκράτορας γάρ πεμφθηναι 

εις Λακεδαίμονα διά ταΰθ’, ϊνα μή πάλιν έπαναφέρωμεν. Τήν 

τε ασφάλειαν ήμών της επαναφοράς δέος όνομάζουσι, λέγοντες 

ώς ούδείς πώποτε τον δήμον τον Αθηναίων έκ τοΰ φανερού πεί-

31-3 έκτεΐναι codd., Alb. : έντεΐναι Lipsius, cett. ||τόν θυμόν codd., Bl.-F. : αύτών ante τον θυμόν add. Lipsius, Dal. : εκείνων ante τον θυμόν Maid. II7 τών del. Pertz, seel. edd. ||322 τήν’Αργείων Q, edd. : Άργείων A II 332'3 τεσσαράκονθ’ A II3 ύμΐν Bekker, edd. : ήμΐν II 5 ταΰθ’ Reiske, edd. : ταύτην ||7 τον ’Αθηναίων Spengel, edd. : τών ’Αθηναίων

83

Page 222: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 222/262

ACERCA DE LA PAZ CON LOS LACEDEMONIOS

31 Posteriormente fuimos persuadidos por los argivos, los mismos que ahora vienen a convencernos para continuar la guerra, a realizar una incursión naval contra Laco

nia, aunque estábamos en paz con los lacedemonios, para 

desencadenar su ira, un acto que fue el inicio de grandes 

desgracias. A raíz de esto, al concluir la guerra, fuimos obligados a demoler los Muros Largos, a entregar las naves y a 

repatriar a los desterrados. Y cuando sufríamos estas desgracias, ¿qué beneficio nos hicieron los árgivos, quienes nos 

persuadieron a declarar la guerra? ¿Qué peligro enfrentaron 

ellos por defender a los atenienses?32 Pues b ien , h o y lo ún ico que nos fa l ta es esto : p re fe r i r

ah ora de nu ev o la gu er ra en vez de la paz, la a l ianza de los

a rg ivos en vez de la de los beo c ios , y a los co r in t ios q u e

ac tua lm en te es tán adueña dos de la c iuda d en vez de a lo s

lac ed em on ios . ¡No , en ab so lu to , a ten ienses! Q ue na d ie no s

c o n v e n z a d e lo a n te r io r , p u e s lo s e j e m p lo s q u e e x i s te n d e

n u e s t ro s e r ro re s so n s u f ic ie n te s a lo s h o m b re s p ru d e n te s

para ya no equ ivoca rse más .

33 Hay algunos entre vosotros que tienen un deseo exagerado porque la paz se produzca lo más pronto posible. Dicen, en efecto, que los cuarenta días que tenéis para 

deliberar son innecesarios, y que en esto nosotros actuamos 

de modo ilegal, pues fuimos enviados a Lacedemonia con 

plenos poderes por eso, para no regresar a hacer una nueva 

consulta. A nuestra firmeza para hacer la consulta la llaman 

temor, arguyendo que nadie salvó jamás al pueblo de Atenas 

persuadiéndolo abiertamente, sino que es necesario hacerle 

el bien ocultándole los hechos o engañándolo.

83

Page 223: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 223/262

σας έσψσεν, άλλά δει λαθόντας ή έξαπατήσαντας αυτόν εύ 

ποιήσαι.34 Τον λόγον ούν τούτον ούκ έπαινώ. Φημί γάρ, ώ ’Αθηναίοι, 

πολέμου μέν δντος άνδρα στρατηγόν τη πόλει τε εΰνουν είδότα τε ο 

τι πράττει, λανθάνόντα δεΐν τούς πολλούς των ανθρώπων και 

έξαπατώντα άγειν έπί τούς κινδύνους, ειρήνης δέ πέρι πρεσβεύ- 

οντας κοινής τοΐς 'Έλλησιν, έφ’ οίς δρκοι τε όμοσθήσονται στήλαί 

τε σταθήσονται γεγραμμέναι, ταΰτα δέ ούτε λαθεΐν ούτε έξαπα- 

τήσαι δεΐν, άλλά πολύ μάλλον έπαινεΐν ή ψέγειν, εί πεμφθέντες αΰτοκράτορες έτι άποδώσομεν ύμΐν περ'ι αυτών σκέψασθαι. 

Βουλεύσασθαι μέν ουν άσφαλώς χρή κατά δύναμιν, οίς δ’ άν 

όμόσωμεν καί συνθώμεθα, τούτοις έμμένειν.

35 Ού γάρ μόνον, ώ ’Αθηναίοι, προς γράμματα τά γεγραμμένα 

δει βλέποντας πρεσβεύειν ημάς, άλλα καί προς τούς τρόπους τούς 

ύμετέρους. Ύμεΐς γάρ περί μέν των ετοίμων ύμΐν ύπονοεΐν είώθατε 

και δυσχεραίνειν, τά δ’ ούκ όντα λογοποιεΐν ώς έστιν ύμΐν έτοιμα·  

καν μέν πολεμεΐν δέη, τής ειρήνης επιθυμείτε, εάν δέ τις ύμΐν την 

ειρήνην πράττη, λογίζεσθε τον πόλεμον δσα αγαθά ύμΐν κατηργά- 

σατο. 36 "Οπου και νΰν ήδη τινές λέγουσιν ού γιγνώσκειν τάς 

διαλλαγάς άΐτινές είσι, τείχη και νήες εί γενήσονται τη πόλει· τά γάρ ίδια τά σφέτερ’ αυτών έκ της υπερορίας ούκ άπολαμβάνειν, 

άπό δέ τών τειχών ούκ είναι σφίσι τροφήν. ’Αναγκαίως ούν έχει 

καί προς ταΰτ ’ άντειπεΐν.

343 πράττει Richards, Alb. : πράττοι codd. : πράττη Ydén, cett. II8 ετι Reiske, edd. : τι A, om. Q !|ύμΐν apogr., edd. : ήμΐν ||351 τά ante γράμματα add. Alb. ||5 c t 6 ήμ,ΐν pro ύμΐν A ||67 κατηργάσατο (hic et 37^) Blass, edd. : κατειργάσατο codd.

ANDÓCIDES

84

Page 224: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 224/262

ACERCA DE LA PAZ CON LOS LACEDEMONIOS

34 Pues bien, este argumento no lo elogio, pues afirmo, atenienses, que, en tiempo de guerra, un estratego favorable 

a la democracia y que sabe lo que hace, debe actuar en secreto con la mayoría y conducirlos con engaños al peligro, pero los embajadores acerca de una paz común para los 

griegos, por la cual se van a hacer juramentos y levantar 

estelas inscritas, no deben ocultar las cosas ni engañar, sino 

que más bien debemos elogiamos en vez de reprocharnos 

si, a pesar de haber sido enviados con plenos poderes, todavía vamos a presentaros la situación para que la examinéis. Así pues, es necesario deliberar con la mayor seguridad 

posible y apegarnos a los juramentos y decisiones que tomemos.

35 En efecto, atenienses, para actuar como embajadores 

debemos fijarnos no sólo en instrucciones escritas, sino también en vuestro carácter. Vosotros, en efecto, estáis acostumbrados a sospechar y a despreciar lo que está en vuestras 

manos, y discurrís sobre lo que no tenéis como si lo tuvierais, y cuando tenéis que combatir, deseáis la paz, pero 

cuando alguno consigue firmar la paz, os ponéis a contar 

cuántos beneficios os ha proporcionado la guerra. 36 De aquí también hay quienes ahora, desde hace tiempo, argumentan que no saben qué valor tienen los tratados, si la 

ciudad va a tener muros y naves, pues ellos no recuperan 

sus propiedades del exterior y no se alimentan de los muros. Por lo tanto, necesariamente uno tiene que responder 

también a esto.37 Hubo en el pasado, atenienses, una época en la que 

no poseíamos muros ni navios, pero una vez que los obtuvimos, dimos inicio a nuestra prosperidad. Si también ahora

84

Page 225: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 225/262

ANDÓCIDES

37 THv γάρ ποτε χρόνος, ώ ’Αθηναίοι, δτε τείχη καί ναΰς ούκ 

έκεκτήμεθα- γενομένων δέ τούτων την άρχήν έποιησάμεθα τών 

άγαθών. ΤΩν εί καί νΰν έπιθυμεΐτε, ταΰτα κατεργάσασθε. Ταύτην 

δέ λαβόντες αφορμήν οί πατέρες ήμών κατηργάσαντο τη πόλει 

δύναμιν τοσαύτην δσην οΰπω τις άλλη πόλις έκτήσατο, τά μέν 

πείσαντες τούς "Ελληνας, τά δέ λαθόντες, τά δέ πριάμενοι, τά δέ 

βιασάμενοι· 38 πείσαντες μέν ουν ’Αθήνησι ποιήσασθαι τών 

κοινών χρημάτων Έλληνοταμίας, καί τον σύλλογον τών νεών παρ’ 

ήμΐν γενέσθαι, δσαι δέ τών πόλεων τριήρεις μή κέκτηνται, ταύταις ήμας παρέχειν λαθόντες δέ Πελοποννησίους τειχισάμενοι τά 

τείχη · πριάμενοι δέ παρά Λακεδαιμονίων μή δοΰναι τούτων δίκην ·  

βιασάμενοι δέ τούς έναντίους τήν άρχήν τών Ελλήνων κατηργα- 

σάμεθα. Καί ταΰτα τά άγαθά έν όγδοήκοντα καί πέντε ήμΐν ετεσιν 

έγένετο. 39 Κρατηθέντες δέ τφ πολεμώ τά τε άλλα άπωλέσαμεν καί τά τείχη καί τάς ναΰς έλαβον ήμών ενέχυρα Λακεδαιμόνιοι, τάς μέν 

παραλαβόντες, τά δέ καθελόντες, δπως μή πάλιν ταΰτ’ εχοντες 

αφορμήν δύναμιν τη πόλεΐ κατασκευάσαιμεν. Πεισθέντες τοίνυν 

ύφ’ ήμών Λακεδαιμόνιοι πάρεισι νυνί πρέσβεις αύτοκράτορες. τά 

τε ένέχυρα ήμΐν άποδιδόντες, καί τά τείχη καί ναΰς έώντες κε- 

κτήσθαι, τάς τε νήσους ήμετέρας είναι.40 Τήν αυτήν τοίνυν άρχήν άγαθών λαμβάνοντας, ήνπερ ήμών 

έλάμβανον οί πρόγονοι, ταύτην ούκ άκτέον φασί τήν ειρήνην τινες 

είναι. Παριόντες ουν αύτοί διδασκόντων ύμας (έξουσίαν δ’ αύτοΐς 

ήμεΐς έποιήσαμεν, προσθέντες τετταράκοντα ήμέρας βουλεύσα-

371-2 ούκ έκεκτήμεθα Hirschig, codd. : ού κεκτήμεθα ||384 τειχισά- μενοι Emperius, edd. : έτειχίσαμεν ||392 τάς μέν Reiske, edd. : τά μέν II3 ταΰτ’ codd., Alb. : ταύτην Hirschig (ex § 373), cett. II 4 τήν ante δύναμιν add. Dal. II6 ναΰς codd., Bl.-F. : τάς ναΰς Fuhr (coll. § 233), cett. ||403 et 7 ύμας Q, edd. : ήμας A

85

Page 226: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 226/262

ACERCA DE LA PAZ CON LOS LACEDEMONIOS

deseáis de corazón obtenerla, debéis contar con ellos. Con 

esa base, nuestros padres lograron en bien de la ciudad un 

poder tan grande como jamás lo tuvo ninguna otra ciudad, 

ya fuera persuadiendo a los griegos, ya engañándolos, ya sobornándolos o ya imponiéndose a ellos por la fuerza. 38 

En efecto, al persuadir de que los helenotamías del tesoro 

común operaran en Atenas, de que la reunión de las naves 

se hiciera en nuestro puerto y de que nosotros proporcionáramos todas las trirremes a las ciudades que no las tuvieran; 

al engañar a los peloponesios cuando construimos los Muros; al sobornarlos para que no fuéramos castigados por los 

lacedemonios a causa de ello, y al imponernos por la fuerza 

a los contrarios logramos la jefatura de los griegos. Todos 

estos bienes los tuvimos durante ochenta y cinco años. 39 

Pero una vez que fuimos vencidos en la guerra, sin contar 

otros bienes que perdimos, los lacedemonios tomaron en garantía nuestros muros y naves, apropiándose de unos y 

derribando los otros, con el fin de que no pudiéramos, estando en posesión de ese apoyo, proporcionar de nuevo 

poder a la ciudad. Pues bien, convencidos por nosotros, se 

encuentran presentes ahora los embajadores lacedemonios 

con plenos poderes que nos devuelven esa garantía al permitimos poseer nuestros muros y nuestras naves y tener 

nuestras islas.40 Pues bien, aunque tenemos en nuestro poder el mis

mo origen de prosperidad que precisamente nuestros antepasados poseían, argumentan algunos que no debemos 

aceptar esta paz. Éstos, pues, que suban a la tribuna y que 

os muestren (nosotros les hemos dado la posibilidad al fijar 

cuarenta días más para deliberar) si acaso alguna de las ins-

85

Page 227: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 227/262

ANDOCIDES

σθαι) τοΰτο μέν των γεγραμμένων εϊ τι τυγχάνει μή καλώς εχον 

(έξεστι γάρ άφελεΐν) τοΰτο δ’ εϊ τις (τί) προσθεΐναι βούλεται, 

πείσας υμάς προσγραψάτω. Πάσί τε τοΐς γεγραμμένοις χρωμένοις 

έστιν ειρήνην άγειν. 41 Εί δέ μηδέν άρέσκει τούτων, πολεμεΐν 

έτοιμον.

Καί ταΰτ’ έφ’ ύμΐν πάντ’ έστίν, ώ ’Αθηναίοι· τούτων ο τι άν 

βούλησθε έλεσθε. Πάρεισι μέν γάρ ’Αργεΐοι καί Κορίνθιοι διδά- 

ξοντες ώς άμεινόν έστι πολεμεΐν, ήκουσι δέ Λακεδαιμόνιοι πεί- 

σοντες υμάς ειρήνην ποιήσασθαι. Τούτων δ’ έστι τό τέλος παρ’ ύμΐν, άλλ’ ούκ έν Λακεδαιμονίοις, δι’ ημάς. Πρεσβευτάς ούν 

πάντας υμάς ημείς οί πρέσβεις ποιοΰμεν · ό γάρ τήν χεΐρα μέλλων 

υμών αϊρειν, οϋτος ό πρεσβεύων έστίν, όπότερ’ άν αύτώ δοκη, καί 

τήν ειρήνην καί τον πόλεμον ποιεΐν. Μέμνησθε μέν ούν, ώ 

’Αθηναίοι, τούς ήμετέρους λόγους, ψηφίσασθε δέ τοιαΰτα, έξ ών 

ύμΐν μηδέποτε μεταμελήσει.

405 εϊ τι Aldus, edd. : ετι ||6 τις (τί) Blass, edd. ((τί) τις Dal.) j|413 ύμΐν Q, edd. : ήμΐν ||4 ελεσθε uulg., edd. : έλέσθαι codd. ||6 ποιήσασθαι Q, edd. : ποιήσεσθαι Α ||7ήμας Q, edd. : ϋμας Α ||9δοκη : δόκει A II10 ποιεΐν seel. Reiske, Dal., Alb.

86

Page 228: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 228/262

ACERCA DE LA PAZ CON LOS LACEDEMONIOS

tracciones escritas no es adecuada (ya que hay facultad para 

suprimir) o bien, si alguien desea agregar algo, que haga 

agregarlo al escrito una vez os haya convencido. Si os atenéis a todas estas cláusulas, es posible vivir en paz; 41 pero 

si ninguna de éstas os placen, la guerra es inevitable.Está en vuestras manos, atenienses, todo esto: elejid la 

que queráis de estas opciones. Están aquí presentes argivos y corintios para indicaros que es preferible hacer la guerra, y 

han llegado lacedemonios para persuadiros a realizar la paz. 

La última palabra está en vosotros, no en los lacedemonios, gracias a nosotros. Os hacemos, pues, embajadores a todos 

vosotros nosotros, los embajadores, pues el embajador es 

aquel de vosotros que va a levantar su mano, no importa 

cuál sea la decisión que él tome, sea firmar la paz o hacer la 

guerra. En fin, atenienses, recordad nuestros argumentos y 

votad aquello que jamás os vaya a causar ningún arrepentimiento.

86

Page 229: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 229/262

ANDÓCIDES

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

I (II). ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΕΤΑΙΡΟΥΣ

1 (3) Και τάφον μέν αΰτοΰ (Themistoclis) λαμπρόν έν τη άγορα 

Μάγνητες εχουσν περί δέ τών λειψάνων οΰτ’ ’Ανδοκίδη προσέχειν 

αξιον έν τφ Προς τούς εταίρους λέγοντι φωράσαντας τα λείψανα 

διαρρΐψαι τούς ’Αθηναίους· ψεύδεται γάρ έπί τον δήμον παρο- 

ξύνων τούς ολιγαρχικούς (Plut. Them. 32).

2 (4) Σκάνδιξ·... Σκάνδικα ούν λάχανα, ού τα έκ τών κηπίων, 

άλλα τά αυτομάτως φυόμενα ώς φησιν ’Ανδοκίδης· “μή γάρ ϊδοιμεν 

ποτε πάλιν έκ τών όρών τούς άνθρακευτάς καί τάς άμάξας είς τό 

άστυ τήκοντας, καί πρόβατα καί βοΰς καί γύναια, καί πρεσβυ- 

τέρους ανδρας καί έργάτας έξοπλιζομένους· μηδέ αγρια λάχανα 

καί σκάνδικας ετι φάγοιμεν” (Suid. s. u., ex schol. ad Ar. Ach. 

477).

3 (5)’Ανδοκίδης φησί τοίνυν · “Περί Ύπερβόλου λεγειν αίσχύνομαι, 

ού 6 μεν πατήρ έστιγμένος ετι καί νΰν έν τφ άργυροκοπείφ δουλεύει τφ δημοσίφ, αύτός δέ ξένος ών καί βάρβαρος λυχνοποιεΐ” (Schol. 

Ar. Vesp. 1007, cf. Schol. Lucían, p. 114, 24 sqq. ed. Rabe).

όρών Blass, edd. : όρέων ||Wκαί τάς άμάξας ... καί γύναια Maid. : 

καί βοΰς ηκοντας καί τάς άμάξας είς τό άστυ καί γύναια codd. : είς τό άστυ post ηκοντας transp. Sauppe, Bl.-F. II συγκομιζομένους post άμάξας add. Bernhardy (άγοντας iam Sauppe) ΙΙκαίπαΐδας post γύναια add. Sauppe : post γύναια lac. stat. Bl.-F.

33 αύτός Sluiter, edd. : ώς

87

Page 230: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 230/262

FRAGMENTOS

I

A SUS CAMARADAS

1 (3) Y un magnífico sepulcro tienen de él [de Temístocles] 

en el Agora los magnesios, pero, en cuanto a sus cenizas, no se debe confiar ni en Andócides cuando dice en su escrito A  

sus cam ar adas   que los atenienses robaron las cenizas para 

dispersarlas al viento, pues miente, excitando a los oligarcas 

contra el régimen democrático.

2 (4) Escándice:... Los escándices, pues, son hierbas, no las 

de los huertecillos, sino las que crecen de manera silvestre, 

como afirma Andócides: “Ojalá que ya no veamos de nuevo 

llegar de los montes a la ciudad a los carboneros y sus 

carretas, y rebaños, bueyes, y a mujeres, y a ancianos y la

briegos completamente armados; que ya nunca más tengamos que comer hierbas silvestres y escándices”.

3 (5) Dice Andócides: “Me avergüenza hablar de Hipérbolo, 

cuyo padre, que está marcado con hierro, todavía es esclavo 

público en la casa de la moneda; él, por su parte, que es un 

extranjero y bárbaro, fabrica lámparas”.

87

Page 231: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 231/262

ANDÓCIDES

II (I) ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΟΣ

4 (1) Εΰωχεΐν ■άντί τοΰ εΰωχεΐσθαι ’Ανδοκίδης Συμβουλευτικω (Bekk. An., p. 94.21).

5 (2) Ναυκρατίαν · ’Ανδοκίδης Συμβουλευτικω (Phot. s. u.).

III ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΝΔΕΙΞΕΩΣ

6 Ζητητής- άρχή τις ’Αθήνησι κατά καιρούς καθισταμένη, εϊ ποτε 

τούς άδικοΰντάς τι δημοσία δέοι ζητεΐν. Δημοσθένης έν τφ Κατά 

Τιμοκράτους καί ’Ανδοκίδης έν τφ Περί ένδείξεως. Ουτος δέ ό 

ρήτωρ καί ζητητής ποτε έγένετο, ως φησι Λυσίας καί ’Ισοκράτης καί 

Πλάτων 6 κωμικός Πρέσβεσιν (Harpocr. s.v.).

IV (ΠΙ) ΑΠΑΡΑΣΗΜΑ

7 (6) ’Αρετή · άντί τοΰ ευδοξία ’Ανδοκίδης καί Θουκυδίδης ... (Har

pocr. s.v., Suid. s. u., Bekker, An., p. 443-33)

8 (7) Αΰτόπτης· ώς ’Ανδοκίδης καί σύνοπτον καί σύνοπτα (Poll. U 

58).

62 Κατά Dind., edd. : καί κατά Β.Χ. Aid. ||3 Περί Dind., edd. : περί τής C II4 Λυσίας καί Dind., edd. : Λυσίας τε καί ||5 Πρέσβεσιν Dind., edd. : πρεσβεΰσιν.

8 pr. καί ante ώς transp. Bethe.

88

Page 232: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 232/262

FRAGMENTOS

ΠSIMBULÉUTICO O DISCURSO DELIBERATIVO

4 (1) “Agasajar” en vez de “agasajarse”, Andócides en su 

Simbu léut i co.

5 (2) “Dominio marítimo”, Andócides en su Simbu léut i co.

in

ACERCA DE LA ÉNDEIX I S   (DENUNCIA)

6 “Investigador”, un magistrado en Atenas, establecido en 

situaciones particulares, cuando era necesario investigar a 

los que cometían un delito público. Demóstenes en su discurso Contra Timócrates   y Andócides en su Acerca de la  

denunc ia.  Este orador fue investigador en una ocasión, según dicen Lisias, Isócrates y el cómico Platón en su Emba 

 j ado r es.

IV. CITAS SIN REFERENCIA

7 (6) “Excelencia”: Andócides y Tucídides en vez de “reputación”.

8 (7) “Testigo ocular”: como Andócides, “cosa o cosas reconocibles”.

88

Page 233: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 233/262

Notas al texto griego

IV: Κατά Άλκιβιάδου

Κατά Άλκιβιάδου: Las fuentes no proporcionan ningún dato que permita dudar de la autenticidad de este discurso, pero sí presentan una gran confusión en cuanto al título (cf.  Focio, Vit a Andoc,). Κατά Άλκιβιάδου aparece en el Crippsianus   y es confirmado por Harpo- cración en dos citas a este discurso (s. vv.  Έμποδόν y Εΰανδρία). El 

Ps.-Plutarco ( Vit a Andoc.  14) se refiere a un discurso de Andócides titulado Απολογία προς Φαίακα que debe referirse a este discurso. La preposición debería aquí significar defensa “para”, “concerniente a” Féax (“addressed to” ^concerning”, cf.  Raubitschek, “The Case against Alcibiades”, p. 192), y'debería tomarse como un discurso escrito por Andócides para ser pronunciado por Féax contra Alcibiades. Plutarco (A le .  13.3) se refiere a un pasaje de este discurso en términos poco claros: φέρεται δέ καί λόγος τις κατ’ Ά λκιβιάδου  [καί] Φαίακος [έπι]γε- γραμμένος, “se conserva también un discurso Contra A l ci bi ades   atribuido a [o escrito por] Féax”, aunque el segundo καί podría enmendarse en ύπέρ, “en defensa de” Féax (cf.  Blass, At t i sche Bered., p. 337, quien prefiere <τφ> Φαίακι). Ateneo (9.408c) cita un pasaje de un discurso de “Lisias, Contra A l ci biades" ,  pero la referencia debe ser al § 29 de este discurso (cf.  Burn, “A biographical Source?”, p. 142). El título completo del discurso podría haber sido Άνδοκίδου προς Φαία

κα κατά Άλκιβιάδου (cf Furley, “Andokides IV: Fact o Fiction?”, p. 139).2 τών αγαθών: Puede tratarse de una glosa, como piensan los 

editores, pero también de una epexégesis, y por tanto debe conservarse (Albini, “Postille”, p. 305).

3 οΰτε διαψηφισαμένων: Es incorrecto excluir la negación: el voto no era secreto, como han interpretado todos los editores (cf Raubitschek, “The Case against Alcibiades”, p. 196).

4 Algunos editores incluyen πολλούς antes de τούς εταίρους, pero no existe razón válida para hacerlo.πλέον φέρονται τών άλλων: Cf.  Hdt. VIII 29: πλέον... ΰμέων έφερό- 

αεθα.

LIX

Page 234: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 234/262

ACERCA DE SU PROPIO REGRESO

5 δτι πολίτης: El agregado de Emperius, adoptado unánimemente 

por los editores, no es satisfactorio. En efecto, se expulsa por causa de la ley en cuestión en tanto que se es ciudadano; si no se fuera  

ciudadano, se le castigaría de otro modo.7 πάντως ούδέν γάρ: La partícula se debe conservar en tercer lugar, como lo registran los manuscritos ( cf.  Denn. GP,  pp. 97 y 98), aunque los editores prefieren ponerla en el segundo lugar.

9 τών δέ νικησάντων: probablemente falta una palabra que podría 

ser τινάς o ένίους; me parece menos recomendable cambiar el genitivo en acusativo.

ίο έμποδών: Cf.  Harpocración, s. v.  έμποδών· έν τώ κατ’ Άλκιβιά- 

δου.16  αυτός άλλους: se trata sólo de un “fuerte asídeton” (Albini, 

“Postille”, Ρ· 307) y por lo tanto el cambio propuesto por los editores resulta innecesario.

26  τον έπιτυχόντα: La negación que introducen los editores ante estas palabras me parece innecesaria, pues Diomedes no era rico y tampoco un gran personaje. También es innecesario agregar “los caballos” o el “tiro", ya que puede sobreentenderse.

35 ίδιαν: La corrección en dativo es, en efecto, innecesaria (Albini, “Postille”, p. 308).

II: Περί τής έαυτοΰ καθόδου

i κοινή έστι... κοινά έστι: Esto es, a los ciudadanos. No hay motivo para excluir κοινά, como lo hace Fuhr; además, al hacerlo, se suprime un recurso literario (epífora o conversio:   repetición de una palabra al final de las partes de las cola, oraciones o cláusulas) del que Andócides gusta a veces. Toda la expresión constituye un “topos” sobre el sentimiento democrático del bien común manejado contra quienes se preocupan sólo de sus propios intereses ( cf.  Lys. XX 5, XXXI 6; Isocr. IV 16,  Aeschin. III 3). Esta argumentación (And. II 1-2) es muy semejante a la expuesta por Pericles (Th. II 60. 3-4), y seguramente 

formaba parte de la ideología y propaganda democráticas en Atenas.2 περικαίονται: Esta lectura puede conservarse con el apoyo de los manuscritos y de las inscripciones. La corrección priva al texto de un 

uso metafórico muy expresivo, aunque raro en la época clásica (Albini, De redi t u, ad loe.) 

LX

Page 235: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 235/262

NOTAS AL TEXTO GRIEGO

3  των πραγμάτων: El artículo se justifica porque, aunque exista una referencia previa, el orador indica algo específico que tiene bien presente y que constituye la base de su discurso.

13 εί'νεκα: En los discursos I y II aparecen tanto ενεκα como ει'νεκα 

(en el I también se encuentra ενεκεν), pero es innecesario uniformar el texto, como ha argumentado justamente MacDowell.

16 έτερον εργον: El texto puede estar corrupto: en tal caso deberían excluirse ambas palabras.

21 τά δέ: De acuerdo con Albini, es preferible la lectura de los manuscritos. La corrección τά (δε) νυνι “rende il testo piü piatto e ba- nale”.

προειδήτε: No es preciso cambiar la lectura de los manuscritos: “quando chi parla contempla, o ha contemplato la realizzazione futura di un proposito momentáneamente non realizzabile la finale puo conservare la sua abituale forma” (cf. Albini, a d loe.).

22 ώφεληθήσεσθε: No creo que sea necesario corregir la voz pasiva sólo porque sea rarísima.

23 είς: Ruger prefería colocar είς después de χρήματα (cf.  reseña a la ed. de Dalmeyda en P hW   1931, pp· 401-411).

26 προπάππος: Obviamente aquí se debe conservar el original (cf. Ramírez Vidal, “De nuevo sobre And. II, 26 y I, 106”).αύτών: No hay ningún problema, el genitivo plural puede muy bien 

referirse al singular colectivo δήμος. La lectura de los manuscritos debe conservarse.

I: Περί των μυστηρίων

2 καί: En contra de la corrección de Baiter y Dalmeyda, Albini (“Ras- segna...”, p. 8) reenvía a Frohberger-Gebauer,  A usgew áh lte Reden 

des Lysias,  I2, Leipzig, 1880, p. 300.4 δωρεά: En la epigrafía ática se usa normalmente la terminación 

-ειά; así, en II 24 encontramos δωρειάς; a pesar de todo, preferimos seguir los manuscristos y a los editores, pues δωρεά era la forma usual en la lengua corriente que posteriormente predominará en los textos

literarios.5 τής πόλεως...: las correcciones de este parágrafo son innecesarias ( c f  MacDowell, a d toe., y Denn. GP,  pp. 513-514).

u μεθ’ ετέρων: Hatzfeld prefiere corregir en μεθ’ εταίρων (A lc i -

b iade, p. Ill, n. 4). La sugerencia no ha tenido éxito.

LXI

Page 236: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 236/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

12 Άλκιβιάδου [πολεμάρχου]: Es preferible conservar el nombre 

de Alcibiades y considerar πολεμάρχου como una glosa.25 υμών: Albini (“Rassegna...”) defiende la corrección de Richards.27 υπέρ τής βουλής: Albini piensa que después de υπέρ hay una 

laguna (“Andocide I 27”).29 οί λόγοι τών κατηγόρων: Bien ha hecho Dalmeyda en no corregir 

el texto. Después de “las palabras de mis acusadores”, Andócides  

introdujo una oración parentética, dejando inconclusa la oración que había iniciado y retomándola después, pero en genitivo, afectando la 

concordancia. Rompimientos de este tipo son característicos en Andócides.

30 κατηγορώ: El objeto del verbo es έκείνων, de modo que es innecesario integrar el ταΰτα.Δηλονότι: En caso de que la lectura de los manuscritos sea la genui

na, se trataría de una transposición violenta, fenómeno que, además, no es extraño en Andócides.

31 καί ύμάς...: MacDowell prefiere conservar la lectura de los manuscritos (άναμιμνήσκω) e iniciar una nueva oración con καί υμάς 

(para lo cual retrae a este lugar el inicio del parágrafo 31)· 

τιμωρήσητε... άδικούντας: Homoioteleuton. Esta figura (cf.  Laus- berg, § 360) aparece relativamente poco en los discursos I-III de Andócides (cf.  II 2; I 44, 66, 103, 106, 107; III 5, 11, 12), en comparación con el cuarto discurso, donde el uso de los paralelismos permite un mayor uso del homoioteleuton ( cf.  por ejemplo el § 21 donde la figura aparece tres veces). Estos y otros recursos muy frecuentes en el discurso IV han llevado a S. Feraboli (“Lingua e stile...” ) a la conclusión de que el C ontra Alc ib iad es  no fue escrito por Andócides.

38 του: Aquí debe conservarse el artículo definido; se trataba de una columna bien identificada.

4o έν τφ: Innecesaria la corrección. Probablemente el taller era de 

Eufemo.δέοιτο: La corrección de Dalmeyda ελοιτο es para MacDowell 

“ingeniosa pero innecesaria”. A Gernet le parece excelente (reseña a laed. de Dal., en RPh  1931, p- 369)· 

νΰν ήκειν: La corrección de Emperius (συνήκειν) sólo ha sido 

adoptada por Dalmeyda, pero sin razón suficiente, pues es claro que Andócides cita las palabras realmente pronunciadas, aunque en estilo 

indirecto (“And now”, he added, “be good enough to come to .. .”: Maidment).

LXH

Page 237: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 237/262

NOTAS AL TEXTO GRIEGO

41 αύτόν: MacDowell señala que “αυτόν, not essential for the grammar, adds a slight emphasis: ‘and he said’”.

45 ιππείς: La corrección de los editores se basa en el hecho de que 

ιππείς, como acusativo plural, es postclásico. -εις aparece atestiguado en las inscripciones a partir del 307 a. C. Sin embargo, no es seguro que se tenga que corregir cuando aparece en Andócides (cf.  Chan- traine, Morfo logía ,  § 102). 'ιππείς aparece también en III 5; ιππέας enIII 7.

52 έτεθνήκεσαν: No es suficiente que en el parágrafo 59 encontremos έτέθνασαν para corregir el pluscuamperfecto.

54 τών άλλων: La integración de η antes de τών άλλων es innece

saria, pues aquí άλλων sirve para distinguir a la audiencia (tribunal) en dos grupos: por un lado, los que conocían bien los hechos mencionados en los párrafos anteriores y, por el otro, los que habían sido mal informados por sus enemigos, a quienes Andócides interpela en este momento (cf.  MacDowell).

56 έμοι γάρ... είναι: Aquí el γάρ introduce una oración parentética y por lo tanto esta parte debe ir entre corchetes sin ningún agregado al texto.

67 τών δέ γενομένων: Blass-Fuhr intercalan δι’ έμέ que, como i n '  έμοί, aclaran el sentido del texto, aunque no son necesarios para la comprensión del mismo.

77 Las correcciones del decreto se basan en Gernet, “Notes sur Andocide", MacDowell, C om m en tary, ad. loe.,  Piérart, “Les Εύ&ύνοι athéniens”, y Boegehold, “Andokides and the Decree of Patroklides”.

80  Έπεί δ’: La oración subordinada inicia con έπεί y termina con κατέλαβον, después viene la oración principal (cf.  MacDowell, a d  

loe.), por lo tanto, la 0 ’que agregan los editores después de έγένετο es innecesaria.

si άλλοι: A. Natalicchio (“Sulla cosiddetta revisione legislativa in Atene alia fine del v secolo”, pp. 87-88) argumenta en favor de la lectura de los manuscritos. Sin embargo, el uso de άν después de εως no está descartado.

82 εΰρισκον: Además de que se debe rechazar la corrección del 

verbo, se debe considerar la oración introducida por éste como coordinada con la oración que inicia poco después con έκκλησίαν, donde se encuentra un “sorprendente” asíndeton.

86 En cuanto a la partícula modal que aparece dos veces antes delos dos άγράφφ respectivos, MacDowell considera que, en el primer

LXIII

Page 238: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 238/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

caso, se trata de un δή, y que el segundo debería excluirse. El pasaje, como puede verse en el aparato crítico, ha sido muy corregido, aunque sin éxito.

89 νόμον τιθέναι: La inserción de έξεΐναι después de νόμον es innecesaria, pues Andócides no está citando textualmente la ley.92 και: La conjunción no debe corregirse. En efecto, deben tomar

se en cuenta tanto las leyes como los juramentos.93 είς: La preposición se usa también con verbos de estado impli

cando un movimiento previo “a” o “hacia”, de modo que la correción de Naber y Dalmeyda debe considerarse innecesaria.

96 οι πεντακόσιοι: Con oi  antes de λαχόντες  se introduce un com

plemento de οί πεντακόσιοι; sin el artículo, como se encuentra en los manuscritos, se trata de una oración temporal. Preferimos esta segunda interpretación.

107 τήν βασιλέως: Aquí la corrección del artículo parece necesaria, aunque no siempre el sustantivo βασιλεύς se encuentra sin artículo; como los nombres propios, a veces puede llevarlo.

n i προσήει...: El pasaje es oscuro y las correcciones no ayudan a aclarar el sentido del pasaje.

113 περιαγάγοιεν: Puede conservarse el verbo de los manuscritos, aunque con el sentido un poco extraño de “confundir”, “distraer”. En época tardía περιαγωγή aparece precisamente con el sentido de “distracción” (Plut. 2.588d).

134 τρία: El original es correcto. La ganancia de ese año pudo haber sido de tres talentos, diferente de la ganancia del año siguiente.

ώςπολλοΰ αξιον: La frase no debe excluirse, pues es necesaria como nota aclaratoria del propio autor, aunque sea bastante dura (MacDowell).

139 άλλων: Es sorprendente que los editores hayan seguido la corrección de Hertlein. Para los oyentes estaba muy claro que con “otros” Andócides se refería a los hombres en contraposición con los dioses ( c f   MacDowell, ad. loe.').

145 έστιν: La lectura de los manuscritos es correcta, pues la posibilidad es ya presente.

149 ώστ’: Aquí se adapta mejor una consecutiva, por lo que debe conservarse el ώστε de los manuscritos.

LXIV

Page 239: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 239/262

NOTAS AL TEXTO GRIEGO

III: Περί της προς Λακεδαιμονίους ειρήνης

i αν ή ειρήνη: El Crippsianus  no presenta la partícula modal; el manuscrito Q no registra el artículo; los editores modernos incluyen am

bos, lectura que debe ser la correcta.i πέντε: La lectura de los manuscritos me parece del todo correcta,

pues lo que Andócides quiere señalar es que la paz se conservó por trece años, aunque se había firmado sólo por cinco. Lo que podría parecer extraño, en cambio, es τριακαίδεκα, pues la guerra reinició en 446.

18  και τότε τήν νίκην έποιήσαντο: Sluiter corrige δτε de τότε; Do- bree y Dalmeyda consideran que es correcto cancelar la frase; Linder prefiere corregir en καί τήν έν Κορίνθφ νίκην...; pero son esfuerzos innecesarios por corregir o embellecer el texto. Aunque el estilo es un poco duro y la expresión τήν νίκην έποιήσαντο parece extraña, el texto puede quedar tal cual.

25 νΰν δέ βουλευόμεθα: La mayoría de los editores prefieren la lectura de Q en vez del subjuntivo atestiguado y conservado por Müller, quien traduce: “Nunc autem del iberemus. . . "

31 έκτεΐναι τον θυμόν: La expresión ha sido objeto de abundantes correcciones, pero el texto original debe conservarse como lo han hecho Bekker, Blass-Führ y Albini. Este último señala que no hay razón para sustituir una expresión “di un certo tono e che aderisce perfettamente al senso” por otra similar, pero más común.

39 ταΰτ’ εχοντες: Albini prefiere la lectura de los ms.; considera la corrección de Hirschig (con base en los ejemplos de § 37 y IV 19) innecesaria, “gramatical y estilísticamente”.

δύναμιν: El artículo puesto ante δύναμιν es claramente innecesario: “Non é che gli spartani non volessero che Atene riconquistasse la sua potenza, 1'antica potenza: essi non volevano che Átene acquitasse di nuovo una sua potenza” (Albini).

LXV

Page 240: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 240/262

Notas al texto español

IV: Contra Alcibiades

A rgument o·.  Al parecer el autor del “argumento” tenía por genuino este discurso; no sucede lo mismo en relación con el tercero, en cuyo argumento se afirma que Dionisio consideraba espuria esa obra.

2 Al cibiades, Ni ci as y y o : Sobre Alcibiades cf.  la primera parte dla introducción y Hatzfeld, Alcibiade,  Davies, APF,  y la nota a los 

abuelos del orador en IV 34. Nicias, el hijo de Nicerato, fue célebre por su riqueza (cf   X. Poroi TV   14) y por ser sumamente supersticioso (Th. VII 50.4), lo que en parte provocó la derrota en Sicilia (413),  donde fue ejecutado. Un poco mayor que Sócrates, fue el principal opositor de los demagogos en la época postpericlea (Plutarco lo incluyó en sus Vidas').  El tercer personaje, esto es, el orador, supuestamente se refiere a Féax, hijo de Erasístrato, nacido hacia el 455, quien desarrolló su actividad política principalmente hacia el 422, 

precisamente en la zona de la Magna Grecia.4 una mul ta·.  En realidad, sólo una multa muy elevada podría ser más grave que el ostracismo. Por esto Redondo interpreta χρήματα como confiscación de bienes.

ii Arist ides·.  Este personaje, hijo de Lisímaco, héroe del Maratón contrario a la política expansionista de Atenas (cf.  L. Calabi, “Aristideil giusto”, y L. Piccirilli, Temistocle, Aristide, Cimone, Tucidide di  M el esia...),  probablemente pertenecía al mismo tronco familiar de 

Andócides.l a aument ó aproxi madament e al doble·.  El monto total de las 

contribuciones en el año de 425 sobrepasó los 1,460 talentos (cf. Meiggs, A t henian Empi re,  p. 325), pero no se puede definir el monto de la contribución inmediatamente previa, esto es, del 428, aunque Meiggs piensa que pudo haber llegado a 800 T. ; en 434, erade 430 T. aproximadamente; en 431, de 600 T. (Th. II 13.3). De tal modo, el “tributo” aumentó en 425 a más del triple y a menos del doble en comparación con el monto total del 434 y del 428 respectivamente. Luego de la tasación del 425, la contribución bajó probablemente al nivel de antes de la guerra. Andócides puede estarserefiriendo a un aumento del tributo en el año de 418 (no 425). Al

LXVII

Page 241: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 241/262

CONTRA ALCIBIADES

parecer en ese año el tributo fue de 1200 T. (And. III 9), precisamente el doble del tributo correspondiente al año de 431.

13 Calías... Hiponico:  Sobre ambos personajes cf.  And. I 112-132, 

donde, sin embargo, Calías aparece como enemigo de Andócides.17  A g a ta rco : Sobre este pintor cf.  Plut., Per.  18.20  Táureas: El primo de Andócides mencionado en I 47.32 Callas, el h i jo de D idim ias ' .  Ya no se puede ahora negar de 

manera tajante el probable ostracismo de este Calías, como lo había hecho Carcopino en 1935 (L ’ost rac lsm e,  pp. 118-120) con el argumento de que “el pseudo Andócides es el único en hablar de este ostracismo, y la personalidad de Calías nos sería además completa

mente desconocida de no ser por la victoria que obtuvo en los juegos olímpicos y de la cual Pausanias [Paus. V 9.3 y VI 6.1] nos ha conservado el recuerdo”. Entre los óstraca descubiertos en Atenas se encuentran tres con el nombre de “Calías, hijo de Didimias”. Tales óstraca, aunque no son testimonios definitivos sobre el ostracismo de Calías (cf.  Vanderpool, “Ostracism at Athens”, a p u d   Rhodes, CAP,  p. 271, quien fecha el probable ostracismo en la década del 449-440), prueban por lo menos que estaba en peligro de ser “ostracizado”. Este 

Calías, tal vez del demos  de Alópece, fue vencedor en la competencia de pancracio en la olimpíada 77, por cuya victoria el escultor Micón hizo una estatua de bronce cuya base todavía se conserva con su inscripción. Obtuvo otras victorias: dos premios en las Píticas, cinco en las ístmicas, cuatro en las Nemeas y una en las Grandes Panate- neas (JG  i2 606, cf.  Kyle, A th le tics in A n c ie n t Athens,  A. 29, Moretti, O lim p io n ik a i,  p. 91). Puede suponerse que Calías debió haber adquirido cierta relevancia política después y probablemente a causa de sus victorias (cf.  Davies, Wealth an d the Pow er o f W ealth,  p. 99).

33 Cim6n\ Cf. supra,  p. XXVIII.34 Megacles:  Esto es, Megacles el hijo de Hipócrates (Arist.  A th  

22.5), del demos  de Alópece, cuyo nombre aparece en más de 4600  óstraca, y quien fue “ostracizado” en el año de 486 (Davies,  APF,  p. 379, etc.). Este Megacles no era, pues, hijo de Clístenes, como se ha pensado a partir de Isocrates (XVI 26), sino su sobrino: el legislador 

y el padre de Megacles eran hermanos. La hija de este Megacles, Dinómaje, casó con Clinias, de cuyo matrimonio nació Alcibiades. Sobre su victoria en las competencias píticas del 486, cf.  Moretti, Olymp lon i ka i ,  p. 185, y Kyle, A th le tics in A n d e n Athens,  A. 43, p. 207).

Lxvm

Page 242: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 242/262

NOTAS AL TEXTO ESPAÑOL

Alcibiades·. Abuelo homónimo del estratego Alcibiades, por lo que es conocido como “el viejo” (PI. Euthd.  275a y PA  597); se vio obligado a renunciar a su “proxenía” con Esparta (Th. V 43.2 y VI87.2) probablemente a causa del rechazo espartano a las fuerzas de 

auxilio ateniense en 462 y la consecuente reacción generalizada en Atenas contra Esparta y contra los atenienses fllolacedemonios (Hatzfeld, Alcibiade,  pp. 16-7). Actualmente se está de acuerdo en fechar el ostracismo de Alcibiades “el viejo” hacia el año de 460, suponiendo que la renuncia a la proxenía no impidió que fuera enviado al ostracismo (cf.  ML, p. 43; Davies, APF, p. 15); debe entonces rechazarse la fecha del 485/4, año en que supuestamente debió haber 

sido enviado al ostracismo el “tercer amigo de los tiranos”, con base en Aristóteles (A t h .  22.5-6), que no pudo haber sido ese Alcibiades, como se había supuesto (cf.  G. Maddoli, Cronol ogía e stor i a, pp. 71- 8). Por otra parte, este Alcibiades “el viejo” no era hijo de otro Alcibiades, sino de un Clinias, según lo reportan los óstraca mencionados (lo que contradice el testimonio de Isocrates, XVI 26, de que el bisabuelo se llamaba también Alcibiades). Otro Alcibiades, hijo de Alcibiades (tal vez de Alcibiades “el viejo”, cf.  Stanley, “Alcibiades and 

Axiochus”, p. 175) fue también candidato al ostracismo o tal vez “os- tracizado”, de donde puede provenir la confusión de Lisias, de que el viejo Alcibiades había sido enviado dos veces al ostracismo.

II: Acerca de su regreso

7 de m i j uv ent ud e insensatez, o p o r la i nfl uenci a... ·.  Nótese que 

Andócides acepta haber cometido las faltas que se le atribuían, pero trata de justificarlas con lugares comunes: a) es común equivocarse, y b) no actuó premeditadamente sino que se vio orillado a cometer estos actos por su juventud, su insensatez y sus amistades.

11 Arquelao '. Rey de Macedonia del 413 al 399.12  bat al l a naval·.  Se trata de la batalla de Cinosema (septiembre 

del 411).

14 Pisandro·. Este personaje tuvo una importancia relevante en lainvestigación de los culpables de la mutilación de los Hermes y de laparodia de los misterios eleusinos; fue también uno de los principales promotores del golpe de estado oligárquico del 411. Anteriormente había sido miembro del “partido” belicista durante la Guerra Arqui-

LXIX

Page 243: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 243/262

ACERCA DE IOS MISTERIOS

dámica. Pisandro pertenecía a la facción oligárquica radical y era uno de los principales miembros de los Cuatrocientos. Después de la caída de éstos huyó de Atenas a Decelia junto con otros (Th. VIII 98); fue condenado a muerte i n absent i a   y sus propiedades le fueron 

confiscadas ( OCD, s. v.  “Peisander”, yKP, s. v.,  “Peisandros 6 ”).26 Leógoras : El tatarabuelo de Andócides, diferente del Leógoras

de I 106. El primero salió exiliado cuando Pisistrato tenía el poder; el segundo tal vez luchó contra Hipias, el hijo de Pisistrato, o bien contra Iságoras (cf.  mi artículo “De nuevo sobre And. II 26 y I 106”).

I: Acerca de los misterios

2 no he present ado f i ador es... La persona acusada con una éndel xi s o una apagogé normalmente era encarcelada hasta el día del proceso ( cf   D. LUI 14), pero podía salir bajo caución si presentaba ante el Consejo a tres fiadores de su misma clase censataria, con el fin de tener las mismas posibilidades que el acusador para defenderse. Andócides (objeto de una éndel xi s)  no es encarcelado ni presenta fiadores, como debía haber sucedido; supuestamente sus acusadores prefirieron que él permaneciera en libertad con la esperanza de que se exiliaría por su propia cuenta para evitar el proceso. Si sucedía así, Calías podría reclamar a la prima del orador, sin problemas, pues tal era la verdadera causa del proceso, según Andócides (cf.  I 117-123).

11 Nicias, Lámaco y Al cibiades'.  Sobre Nicias y Alcibiades cf.  IV 2. Lámaco, hijo de un tal Jenófanes, fue un excelente strategós,  aunque de escasa relevancia política, pues no provenía de la nobleza. Murió 

en la campaña contra Sicilia.12 Meleto:   El nombre Meleto aparece 7 veces en este discurso. Pueden distinguirse tres personas: a) Meleto contra quien declaró Andrómaco por haber participado en la parodia (§§ 12 y 13), b) Meleto denunciado por Teucro como mutilador (§§ 35, 63) y c) Meleto de Alópece, el acusador de Andócides (§ 94). Los Meletos de a y b son evidentemente la misma persona, pues las estelas testimonian que participó en “ambos" delitos (cf.  Gomme, HCT,  IV 281 n. 14). El 

tercer Meleto es a veces identificado con el anterior, pero para MacDowell y Gomme (ci t .), el Meleto acusado por “ambos” delitos y el acusador de Andócides eran diferentes, porque de lo contrario, en el año de 400, Andócides debería haber recordado la participación de ese personaje en los actos del 415 (y no lo hace). Sin embargo, Au-

LXX 

Page 244: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 244/262

NOTAS AL TEXTO ESPAÑOL

renche señala que Andócides no estaba en una situación tan cómoda como para remover rigurosamente el pasado. También se ha identificado al Meleto acusador de Andócides con el acusador de Sócrates (c f   Blumenthal, “Meletus the accuser of Andocides”, pp. 169178) y

con el embajador que negoció la caída de los Treinta tiranos (Auren- che, Les groupes, p. 64, n. 1, y Blumenthal, ib.,  p. 178). Además, se ha pensado que tal vez se trate de un bisnieto de Megacles e hijo de un Megacles de Alópece y, por lo tanto, perteneciente a la misma familia de Alcibíades, la de los Alcmeónidas (cf.  Davies,APF,  9688, XI; en contra de la identificación cf. Platis, Los acusadores de Sócrat es ).

él mi smo y su hermano, H i cesi o el fl aut i sta:   Éstos no son esclavos, como creo haber demostrado en “Nota a Andócides

I 12”.15pl enos poderes·. Cf.  And. ΙΠ 6. Los plenos poderes sólo los podía otorgar la Asamblea por medio de un decreto. En la sesión en que se otorgaron plenos poderes al Consejo se eligió la comisión de investigación. De tal modo, el Consejo debió de proceder con celeridad asombrosa para convocar a asamblea y realizarla al día siguiente de la mutilación.

Anti fonte:   Se trata probablemente del orador Antifonte de Ram- 

nunte, quien debió de haber salido exiliado, y regresado poco después a Atenas.i 6Ad iman to :  De Escambonide. Aristócrata ateniense; pertenecía a 

la hetería  de Alcibíades (ambos eran del mismo demos  y de la misma tribu). Después de salir exiliado por la profanación de los misterios, sus bienes fueron confiscados (cf.  Aurenche, Les groupes,  pp. 130131). Tal vez, como Axíoco, haya participado en la expedición a Sicilia y se haya exiliado junto con Alcibíades, con quien se encuentra 

después muy relacionado. En el año de 408 regresó a Atenas y fue general en 407 durante la expedición contra Andros (X. HG,  I 4.2122) y volvió a tener ese cargo después del proceso de los Arginusas, en 406 (X. HG,  I 7.1), y en Egospótamos, en 405, cuando fue apresado por Lisandro y liberado posteriormente (se ha pensado que traicionó a su patria). En 393 fue objeto de una acusación por parte deConón.

31 los objet os sagrados:   En la primera etapa del rito, después de 

ser sacados de su capilla y puestos en canastillas de mimbre, estosobjetos eran llevados de Eleusis al Eleusinio de Atenas; en la segunda, eran llevados de regreso a Eleusis, en una ceremonia solemne. Nadie, hasta ahora, ha podido descubrir con certeza qué cosa eran esos

LXXI

Page 245: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 245/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

objetos sagrados, aunque la hipótesis tradicional es que se trataba de las estatuas de Deméter y Core. Según esa hipótesis, uno de los actos más importantes —si no el más importante— era la visión de esos objetos. Quien los hubiera visto podía ser considerado un iniciado; 

por esto las estatuas debían estar cubiertas, para no ser vistas. la solución es poco plausible: si esos objetos fueran las estatuas, en las parodias de los misterios del 415 no habría sido posible tenerlas a disposición, pues se encontraban bien guardadas en una cámara del santuario de Eleusis. Es más probable que los objetos sagrados fueran —como lo dice Clemente de Alejandría (P ro t rep t i cus , 2.18)— alimentos de diversas clases. De este modo no sería difícil que Alcibiades y sus amigos hubieran conseguido fácilmente esos “alimentos”para consumirlos durante la celebración, la que se llevaba a cabo precisamente durante la cena ( cf.  Isocr. XVI 6) en casas particulares, durante la cual se bebía alguna poción embriagante ( c f   Plu. A le .  19.1: “habían parodiado los misterios con vino”).

36 Carteles : Hijo de Apolodoro; de la tribu Eneida. Caricles fue una figura pública importante. La primera noticia que se tiene sobre él es la que se refiere a su actividad en el año de 415, cuando se presenta

ba como un ferviente demócrata. En 414/3 fue jefe de un escuadrón ateniense en una campaña en la costa del Peloponeso y es probable que, con su colega Pisandro, haya participado en el gobierno de los Cuatrocientos, a cuya caída se exilió a Decelia; en 404 se convirtió, junto con Critias, el tío de Andócides, en el principal jefe de los Treinta ( cf.  Gomme, HCT,  V, 211). Era cuñado de Tisias, a quien Alcibiades le hizo trampa en 4l6 con motivo de la competencia de carreras con tiro de caballos (Davies, APF,  pp. 502-3, cf.  And. IV 26).

38 h ab ía lu n a llena·.  Al parecer Plutarco se refiere en A le .  20.8 aeste pasaje de Andócides. El autor señala que cuando, al preguntársele a uno de los denunciantes cómo había reconocido a los mutiladores, respondió que por la luz de la luna, y fue así como se descubrió que mentía, pues la mutilación se había llevado a cabo durante la luna nueva, cuando precisamente no se ve la luna. Los culpables, argumenta Hatzfeld (. A lc ib ia d e , p. 159), no serían tan estúpidos para 

elegir una noche de luna llena para cumplir su sacrilegio. Dover opina, sin embargo, que posiblemente Plutarco se refería a otra persona y no a la mutilación, sino a la parodia (Gomme, HCT,  p. 275) y que es necesario retrasar o adelantar 15 días la fecha de ese sacrilegio, establecida el 7 de junio (Hatzfeld, A lc ib ia d e , p. 161; Aurenche, Les

ΙΧΧΠ

Page 246: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 246/262

NOTAS AL TEXTO ESPAÑOL

groupes,  p. 157, etc.). Para Dover la mutilación debió llevarse a cabo hacia el 25 de mayo. Hansen señala un dato que ha pasado inadvertido: Dioclides se dirigía al Laurión para recoger el salario de su es

clavo, quien presumiblemente trabajaba en las minas de plata. Es mucho más verosímil que el cobro de la apophorá se realizara a inicios que a mediados de mes (Eisange l la  , p. 81). Por lo tanto, a partir de Hatzfeld y Hansen se puede suponer que la mutilación se llevó a cabo el 7 de junio.

45 l os beocios... se pusi eron en campaña...: Cf.  Th. VI 61.2.ahí comía ; Se honraba a los grandes hombres con las comidas gra

tuitas en el Pritaneo.

47 Caltas, el hi j o de A l cmeón : Tal vez pueda identificarse con el Calías mencionado en § 18. Alcmeón puede ser un tío consanguíneo de Leógoras; también es posible que una tía de Leógoras se hubiera casado con un Alcmeón, descendiente de la familia de los Alcmeó- nidas.

Fríni co : Se pueden distinguir seis personas llamadas “Frínico” en el siglo v, varios de los cuales pueden ser una misma persona. El Frínico de Andócides ha sido identificado con el demagogo, oligarca y, al parecer, bailarín, mencionado por Aristófanes (Vesp.  1302, 1490 y 1524, cf.  MacDowell), quien, además, sería el bailarín de Plut. Quaest. conv.  8, 9, 3, 732 s. Aurenche (Les groupes,  p. 75) cree que es posible identificar al Frínico de Andócides con el comediógrafo de Ar. N u.  556 y Ra,  13, quien, en uno de sus fragmentos trasmitidos por Plutarco (Ale.  20.7), hace una referencia a los acontecimientos del 415. Por último otros identifican al Frínico de Andócides y al bailarín 

con el hijo de Estratónides (cf.  Carter, The Quiet A t heni an,  p. 67, y Sommerstein, “Phrynichos the Dancer”, pp. 189-190).62 es el úni co... que no f u e mut i l ado·.  Pueden darse dos explica

ciones de este hecho: a) sólo el Hermes señalado no fue mutilado, lo que a MacDowell le parece exagerado, y b) ese Hermes fue el único no mutilado en relación sólo con los Hermes del Agora (Cratipo, FGH  64F3), para lo cual debe tomarse en consideración que la estatua del Hermes, el Forbanteo y la casa de Andócides se encontraban cerca del 

Agora. Según otras fuentes, fue mutilada la mayoría de las estatuas (Th. VI 27, 1, y Plu. Ale.  18.6; 21.6). El Hermes no mutilado fue conocido posteriormente como “de Andócides”.

73 Luego que las naves fueron dest rui das y se vi no el a s e d i o  : El decreto de amnistía fue elaborado durante el asedio espartano a Ate-

LXXIII

Page 247: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 247/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

ñas, después de la derrota de Egospótamos, esto es, a finales del año 405.

77de la di osa : Esto es, Atenea, la patrona de la ciudad.83

f r en t e a las estat uas de los héroes epónimos·.  Las estatuasse 

encontraban en el Agora, y frente a esas estatuas se tenía la costumbre de fijar las inscripciones para que cualquier ateniense que lo quisiera pudiera leerlas.

87 arcont ado de Eucl i des:  Durante este año (403/402) se llevaron a cabo diversas reformas (introducción del alfabeto jonio, profunda reorganización legislativa, cancelación de las agrupaciones oligárquicas radicales) que cambiaron profundamente la vida política y cultural 

de los atenienses.99sicofanta:  Los sicofantas eran personas muy hábiles en los procedimientos judiciales y se dedicaban a acusar a las personas inexpertas (ricos atenienses o extranjeros) con el fin de despojarlos de su dinero o de sus bienes.

too hetería:  Era el nombre que se le daba a los círculos políticos oligárquicos.

107 el Rey:  La invasión persa del 490, a la que se refiere el orador, 

no fue dirigida personalmente por Darío; además, tampoco la ciudad de Atenas fue destruida, sino diez años después, durante la segunda invasión persa. Andócides mezcla ambas invasiones, con el fin de no honrar a las clases sin alcurnia (c f supra  , p. XXVII).

112 Calías, el hi j o de H i poni co:   Nacido en el demos   de Alópece, hacia el 450, en el seno de una familia rica y famosa (cf   Davies, APF, núm. 7826, VII, y Aurenche, Les groupes,  p. 104), Calías pertenecía al genos   de los Cérices, al que correspondía tradicionalmente el honroso cargo de dádujos o porta-antorcha durante la celebración de los misterios de Eleusis. Es probable que perteneciera a la het ería   de Alcibíades, de quien era cuñado desde aproximadamente el 422 (cf,IV 13). Sin embargo, Calías también podría estar relacionado con la het ería   de Nicias, pues formaba parte del grupo de ricos terratenientes que se oponían a la expedición a Sicilia (Pecorella, Eterie, p. 46). Calías tal vez formaba parte del grupo socrático. Son bien conocidos 

su estrecha amistad con Sócrates y su gusto en recibir en su lujosa casa a los sofistas (cf,  por ejemplo, PI. Prot.  3l4d y s. y 335d y s.). La costumbre sacerdotal se refiere probablemente (Dalmeyda) al vestido de lana color púrpura, al stróphion   que detenía la cabellera (cf. Mylonas, Eleusis, p. 232) y la corona de mirto.

LXXIV

Page 248: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 248/262

NOTAS AL TEXTO ESPAÑOL

117 a la tu te la m ía y de Leagro:  La mujer no tenía personalidad jurídica y, si a la muerte del padre éste no definía la situación de la hija soltera, ésta pasaba (como parte de los bienes) al pariente varón más cercano, quien podía casarse con ella o darle dote para que se ca

sara con otro. Epílico murió en la guerra y dejó desamparadas a sus hijas.

Leagro·.  Supuestamente una de las tres hermanas de Epílico casó con Glaucón ( cf.  Davies, APF,  pp. 90-91) y de este matrimonio nació Leagro. Así, siendo Andócides y Leagro hijos de dos hermanas de Epílico y únicos familiares varones suyos, tenían los mismos derechos y obligaciones de hacerse cargo de las hija de Epílico.

118p a t rim o n io v is ib le : Es muy frecuente la distinción griega entre 

“los bienes aparentes y los no aparentes...; todos los discursos se refieren casi siempre a ella. Pero también es sumamente variable, por lo que los modernos han renunciado desde hace tiempo a fijarla” (Ger- net, “Cosas visibles y cosas invisibles”, en A n tro p o lo g ía , p. 357). Los terrenos, y en general los bienes raíces, son bienes visibles por excelencia. Pero los bienes restantes: dinero (en efectivo o en el banco), mobiliario, esclavos, animales pueden ser “visibles” o “invisibles”. El 

patrimonio visible de Epílico era de dos talentos, y de cinco la deuda. El problema inmediato es por qué las hijas de Epílico eran tan codiciadas. No puede darse una respuesta satisfactoria. Davies considera que la herencia de Epílico tenía un valor mucho mayor del que Andócides estaba dispuesto a admitir (APF,  p. 398).

i 26Apa tu r i as :   Se trata de una festividad realizada durante el mes ático de pyanops ion   (correspondiente a octubre-noviembre); en la festividad se registraban en las fratrías los niños nacidos durante el año 

y los muchachos que alcanzaban la efebía.131 cómo... ese ru m or... se cumplió...·.  Hiponico, el padre de Calías, era considerado en su época el hombre más rico de Grecia (Isocr. XVI 31, etc.), y su abuelo Calías, según el testimonio de Lisias (XIX 48), había llegado a atesorar la enorme suma de 200 talentos . El Calías aquí mencionado fue también uno de los hombres más ricos ( c f  

Lys. XIX 48), pero en la época de Andócides se encontraba en la ruina (cf.  Arist. Rhet.  1405a 19s.; Lys. XIX 48 y Ar. Ec.  810). Calías 

dilapidaba la fortuna paterna, aunque en su empobrecimiento también influyeron transtornos políticos, como el colapso de los ingresos mineros a partir del 413. De cualquier modo, la ruina no era completa, pues todavía pudo hacerse cargo de algunas “liturgias” a

LXXV

Page 249: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 249/262

ACERCA DE LOS MISTERIOS

finales del s. v. (cf.  MacDowell, pass im)   Davies,  APF,  pp. 259-265; Aurenche, Les group es ,  pp. 141-2).

132 tres años :  MacDowell fecha el discurso en 400. En efecto, la amnis- tía fue proclamada el 12 de boedromion   (tercer mes ático: septiembre-octubre), del 403 y, si Andócides regresó a Atenas inmediatamente, en otoño del 400 habría cumplido precisamente tres años de haber regresado a Atenas.

l i turg ias:   término técnico que no se debe confundir con liturgia; correspondían en cierto sentido a nuestras “mayordomías”, aunque éstas son de ámbito local y restringidas a la esfera religiosa. Las “liturgias”eran servicios públicos que los ciudadanos de la clase pudiente 

hacían gratuitamente, de modo obligatorio. A veces el costo de una liturgia no podía ser cubierto por un solo ciudadano y entonces podía asignársele a otro. Las “liturgias" eran una carga enorme para las clases acomodadas; por lo cual proponer a alguien para una liturgia no constituía un gesto amistoso. Al parecer, Andócides no había realizado anteriormente ningún servicio público de este tipo.

133 A g ir r i o : Del demos  de Afidna, nacido hacia el 440. Su actividad política es conocida a partir del 405 cuando, en unión con Arqui- 

no, logró que se redujeran los pagos destinados a los poetas cómicos en las competencias de las Dionisias y las Leneas (cf.  Ar. R a .  367). En 403/2 fungió como secretario del Consejo en el primer año de la democracia restaurada. Poco después de la restauración democrática introdujo el pago de un óbolo a los asistentes a la Asamblea y lo incrementó a tres entre 393 y 390, luego de ser incrementado a dos por  Heráclides de Clazómenes. En 403/2 y 402/1 Agirrio fue jefe de un grupo que rentaba la recaudación de impuestos del estado. Luego de 

su enfrentamiento con Andócides en 400 desapareció prácticamente del escenario político hasta que, con el retorno de Conón a Atenas en 393, volvió a recuperar su influencia, que conservó incluso después de la muerte de Conón (389); en 389 fue estratego en el Egeo en sustitución de Trasíbulo; en 387/6 su sobrino Calístrato hizo desterrar a Andócides, pero después de la forzosa aceptación de los tratados de paz por Atenas, Agirrio fue acusado y mantenido en prisión, al parecer, durante varios años. Agirrio ya no volvió a tener relevancia 

política (cf.  MacDowell, ad loe.·,  Davies,  APF,  8157II; Rhodes, CAP, 

pp. 492 s., y Sealey, “Calistratos of Aphidna”, pp. 181-184).137 los dioses me habrían salvado...: Andócides refuta con mucha 

habilidad este argumento manejado por sus adversarios. Quedar inse

LXXVI

Page 250: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 250/262

NOTAS AL TEXTO ESPAÑOL

pulto constituía un castigo terrible (cf   Fustel de Coulanges, La ci udad  ant igua, p. 8, y Rhode, Psique,  p. 110).

144  después de tener muchas r i quezas... caí en una gr an p o  

breza... : Dos son las probables causas de empobrecimiento: a) Andócides fue encontrado culpable de profanación y, en consecuencia, le fueron confiscadas todas sus propiedades de modo que el orador quedó en la miseria (MacDowell, Andokides, p. l67s., y Davies, APF, p. 31); b) la pobreza se debió a otros factores, como podrían haber sido la pérdida de los productos agrícolas de sus fincas en Ática por las incursiones de los lacedemonios en la primera década de la Guerra; confiscaciones en 411/10 después de la caída de los Cuatrocientos, o 

la mala fortuna en los negocios. La primera hipótesis es débil, pues el Ps. -Lys. VI no habla de confiscación ni revela la culpabilidad de Andócides en los misterios (cf.  Marr, “Andocides and the mysteries”, p. 337), ni su nombre aparece en las estelas que reportan los nombres de los inculpados en 415. En cambio, existen varios ejemplos de empobrecimiento de ciudadanos atenienses ricos durante la Guerra del Peloponeso, como el de Cármides, el primo de Critias (cuyas propiedades creía Davies, erróneamente, que también habían sido 

confiscadas en 414, APF,  p. 331, cf   Stanley, “Alcibiades and Axio- chus”, p. 179-81). Entre 411 y 406 Andócides poseía una considerable fortuna. Si se toma en cuenta que desde el 415/4 se dedicó al comercio y que al parecer no le fue mal (en § 137 parece indicar que tuvo éxito), es probable que se hubiera empobrecido después de su primera llegada a Atenas en 411, durante el gobierno de los Cuatrocientos.

III: Acerca de la paz con los lacedemonios 

Argumento: Andóci des aconseja·. Andócides pronunció su discurso al cumpli

rse los cuarenta días concedidos a los atenienses para reflexionar sobre el asunto. Wilamowltz ( “Frledensverhandlungen 392 und 391”, p. 739), seguido por Albini, considera que el discurso fue compuesto

y difundido precisamente durante esos cuarenta días, aunque no hayningún dato concreto en el discurso que sirva como apoyo de esahipótesis. Parece más verosímil la suposición de Blass ( c f  también Canfora, Storia del l a l et t erat ura,  p. 354) de que el discurso debía de haberse publicado después del exilio, como una justificación de la

LXXVII

Page 251: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 251/262

ACERCA DE LA PAZ CON LOS LACEDEMONIOS

firma de la paz (Blass-Fuhr, p. XXII, cf.  Treves, “Note sulla guerra corínzia”, p. 120, etc.).

Filócoro:   Sobre el texto del más conocido de los atidógrafos (nacido en 340 y muerto de avanzada edad), cf.  la n. 9 de la 

introducción.Dioni sio·.  Se refiere a Dionisio de Halicarnaso, el conocido crítico 

literario del siglo I a. C., de quien se han conservado obras importantes (una titulada Sobre los oradores ant i guos).  Sin embargo, no se sabe de dónde el autor del argumento pudo haber tomado el dato.

3Mi lcíades, el hi j o de Cimón·.  Es extraña la confusión de Andócides, pues el gestor de la paz no fue Milcíades, sino Cimón (cf. supra   pp. 

XXVIII). La paz se firmó hacia el 458/7.6 di ez embaj adores pl eni pot enciar i os·.  Se conocen tres nombres 

de los diez embajadores: Andócides “el viejo”, Calías, el hijo de Hipo- nico (cf.  I 112) y Cares, un personaje desconocido. Los últimos dos son mencionados por DS. XII 7. El carácter plenipotenciario de los embajadores no implica que por sí mismos éstos pudieran tomar decisiones obligato rías para una pol i s (cf.  Gomme, HCT,  I, p. 426), sino que ellos estaban posibilitados para firmar acuerdos con otros Estados 

sólo apegándose a instrucciones precisas, pero no tenían plenos poderes para actuar según su arbitrio (cf.  Mosley, Envoys and...,  p. 31 ss.). En And. I 15, se dice que el Consejo tenía plenos poderes, pero esto no indica que éste pudiera decidir por sí mismo sobre cualquier asunto relacionado con la mutilación de los Hermes y la parodia de los misterios; indica sólo que tenía plenos poderes para conferir la inmunidad a quien la solicitara, en relación con los delitos de impiedad 

aludidos, pues la inmunidad era regularmente otorgada por la Asamblea (cf.  Glotz, La ci udad gri ega,  pp. 147 y 212). Cuando fueron enviados embajadores a Esparta en 392/1, éstos tenían plenos poderes para concertar la paz con los lacedemonios siempre y cuando esta paz no contraviniera las instrucciones que se les habían dado (cf.  § 33).

t reint a años:   La paz entre Atenas y Esparta (446/5) duró 15 años; en 431 se reiniciaron las hostilidades. A menudo se considera que la paz de los Treinta Años fue la conclusión de la actualmente conocida 

como Primera Guerra del Peloponeso (460-446), pero esta denominación es impropia, puesto que, además de que no se encuentra atestiguada en las fuentes antiguas, no tiene el mismo sentido que la Guerra del Peloponeso por excelencia, en el sentido de que fue una guerra hecha por los peloponesios contra Atenas. Durante el período que va

LXXVffl

Page 252: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 252/262

NOTAS AL TEXTO ESPAÑOL

del 460/59 al 446 los espartanos se enfrentaron una Vez a los atenienses en 457 (Tanagra) e invadieron una vez el Ática, 446, de modo que no hubo una serie continua de enfrentamientos entre ambas ciudades.

8 Cuando...: Se refiere al inicio de la Guerra del Peloponeso, cuya primera parte, la Guerra Arquidámica, concluyó con la paz firmada por Nicias el año de 421.

18 en Corinto...:   El orador se refiere a la batalla del río Nemea, entre Sición y Corinto (Cavaignac, “A propos de la Bataille du torrent de Némée", pp. 273-278). La batalla se libró a inicios de julio del año de 394, al final del arcontado de Diofanto, según Accame (L ’imperi a lismo, pp. 143 ss.). La victoria de los lacedemonios en Nemea no fue 

decisiva y los contingentes aliados se enfrentaron de nuevo a los lace- demonios poco después en Coronea (cf.  Salmon, Wealthy Corinth, pp. 350-353, y Hamilton, Spar t a’s Bi t t er Vi ctories,  p. 221).

de nueva cuent a en B eod a : Se refiere a la batalla de Coronea, localidad situada en las faldas de la parte norte del Helicón y al sureste del lago Copáis; esa batalla se verificó días después del eclipse del 14 de agosto del 394. Los contingentes de ambos bandos eran menores que en la batalla de Nemea y en esa ocasión, aunque Agesilao quedó 

dueño del campo de batalla y levantó un trofeo, su victoria resultó dudosa (Accame, L’ imper ia l ismo ,  p. 184). Esta batalla fue la última que reunió a los contingentes totales de ambos bandos. Después la guerra se desarrollará en lugares fortificados (Sición y Corinto), comolo hace notar Jenofonte (HG   4.41), sin llegarse a una victoria decisiva, pero provocando el desgaste militar, económico y moral de ambos bandos (cf.  el “asunto” de este discurso).

po r t ercera vez, cuando t omaron el Lequeo : No hay unanimidad 

en el establecimiento de la fecha de la toma de el Lequeo por los espartanos. Pueden verse dos análisis diferentes en Momigliano, “Per la storia pubblicistica”, Terzo cont ri but o...,  pp. 458 ss., y Accame, L’ imperial ismo,  pp. 212 ss.). El puerto oeste de Corinto (sobre el cual cf.  Salmon, Weal thy Cori nt h, pp.  133-4) fue tomado en dos ocasiones, una por Praxitas, el polemarco lacedemonio que se encontraba con su tropa en Sición; otra por Agesilao, después de invadir por 

primera vez Argos. Es evidente (con base en § 27) que Andócides se refiere aquí a la primera ocasión (cf.  Albini ad loe.  y Salmon, Wealthy  Corinth, pp. 262-4), como veremos en seguida. Con la batalla de Coronea y la campaña en Lócride concluye el año 394. Al año siguiente se reanudaron los combates entre los aliados (desde Corinto) y los

LXXIX

Page 253: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 253/262

ACERCA DE LA PAZ CON LOS LACEDEMONIOS

peloponesios (desde Sición), de modo que los cultivos corintios eran constantemente destruidos por los enemigos, lo que motivó que los aritócratas se encontraran disgustados y desearan la paz. Cuando los 

aliados lacedemonios, deseosos de entrar en acción, supieron de la inconformidad en Corinto, junto con los inconformes tramaron una matanza que se llevó a cabo el día de las Eucleas, fiesta que se celebraba hacia el mes de marzo. Con la guerra en territorio corintio se destruían los sembradíos de la temporada (primavera-verano) del 393 y, por lo tanto, las fiestas Eucleas y la matanza de oligarcas tuvieron que haberse realizado en marzo del año 392. Esta fecha se confirma por el hecho de que, poco después de ser tomado el Lequeo, se realizaron 

los juegos ístmicos (DS. XIV 86.5), que se celebraban durante los meses de junio y julio ( c f   Gomme, HCT,  V, pp. 23-4) de los años pares, por lo cual los acontecimientos narrados no pudieron caer en 393, ni en 391 (tampoco en 390, según puede desprenderse del texto de Jenofonte, IV 5.1, quien habla de los juegos ístmicos de ese año). La toma de el Lequeo, por lo tanto, debe fecharse hacia el mes de junio del año de 392. Este hecho constituye el término p o s t q u e m  

del discurso de Andócides.20 durante cuatro años·.  Los estudiosos han procedido a realizar 

el cálculo de acuerdo con un cómputo inclusivo o exclusivo. En el primer caso, si tomamos en consideración que la guerra de Corinto inició en el verano del año ático de 396/5 (esto es, aproximadamente de julio del 396 a julio del 395) entonces los cuatro años se cumplirían en 393/2. Por esto Momigliano ( Terzo C on tributo,   p. 461) asegura correctamente que “il discorso di Andocide appare pronun- 

ciato tra la tarda estate del 393 e la tarda primavera del 392”, lo que concuerda con los cuatro años de guerra, “cíoé negli anni dal 395 al 392, che sono quattro anche per i Greci”. El cálculo puede realizarse también de manera exclusiva, tomando en cuenta las estaciones del año de acuerdo con el calendario juliano: si la guerra dio inicio en verano del 395, el cuarto año de la guerra debería haberse dado en el verano del 391. Es posible también que el cálculo no se hiciera forzosamente a partir del calendario arcóntico, sino a partir de períodos 

de guerra. De este modo, si la guerra inició con la temporada de guerra del 395, los cuatro años concluirían con el término de la temporada de guerra del 392. Por consiguiente, el discurso de Andócides podría colocarse en el invierno del año 392/1, esto es, después de los cuatro años cumplidos de guerra.

LXXX

Page 254: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 254/262

NOTAS AL TEXTO ESPAÑOL

22 Cortón :  Es evidente que aquí Andócides menciona a Conón sólo incidentalmente. No le convenía al orador poner de relieve la victoria de Cnido (agosto del año de 394), que influyó muchísimo en el fortalecimiento del grupo belicista en Atenas. Conón, que era aproximadamente contemporáneo de Andócides, había logrado convencer a Artajerjes de levantar una armada para combatir a los lacedemonios con base en la cual logró la victoria de Cnido y separó de Esparta a la mayoría de las ciudades griegas que estaban bajo su dominio. En 403 regresó a Atenas donde fue recibido con los máximos honores; ahí ayudó a terminar los Muros Largos. Al año siguiente participó como embajador ante Tiribazo, quien lo tomó preso, pero logró escapar 

hacia Chipre, donde finalmente murió hacia el 389. Andócides pudo haber pronunciado su discurso cuando Conón había ya escapado de prisión y se encontraba en Chipre (sobre Conón cf.  en general Bar- bieri, Conone,  Roma, Angelo Signoreli, 1955, y Strauss, Athens after  t he Pel oponesi an War,  pp. 125-149, con abundantes referencias en las notas).

27 una paz part i cul ar·.  Esto es, la paz tradicional (pat r i a ei réne )  mencionada poco después. Hay dos hipótesis sobre el sentido de esa 

expresión; a) Según la opinión general, Andócides se refiere a la tregua de paz tradicional con motivo de la celebración de las festividades carneas (en el mes dorio Carneo), durante las cuales, según la costumbre, se suspendía todo tipo de hostilidades. Los argivos acostumbraban cambiar su calendario proclamando la celebración de las festividades cuando había peligro de una invasión espartana; pero en el año de 387 el rey espartano Agesipolis no respetó la costumbre y terminó con el juego argivo atacando el territorio durante el mes 

sacro, b) Según Payrau, con “paz particular” (o “tradicional”), el orador se refiere directamente al establecimiento de un acuerdo entre Esparta y Argos para no utilizar sus respectivos territorios como campo de hostilidades, acuerdo que, por haberse respetado generalmente en el siglo v o inicios del iv, se hizo “tradicional”. En este sentido, Jenofonte se refiere a otra cosa (cf.  Payrau, “Sur un passage d’Andocide”, pp. 15-30). De cualquier forma, la invasión espartana de Argos constituye el terminus ante quem   del discurso, pues es 

evidente que cuando Andócides pronunció su discurso la invasión aún no se llevaba a cabo (eso sucedió en la primavera del 391).

con pl enos poderes:   Los plenos poderes se otorgaban regularmente a los estrategos o embajadores. En 446/5 el abuelo de Andó-

LXXXI

Page 255: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 255/262

FRAGMENTOS

cides, habiéndosele otorgado plenos poderes, fue enviado a Esparta para negociar la paz, y firmó el acuerdo; en 392 los embajadores retornaron a la patria para hacer una consulta, pudiendo haber llegado a un acuerdo con los espartanos sin necesidad de la consulta, pues eran embajadores plenipotenciarios. Sin embargo, en este caso probablemente los embajadores estaban en desacuerdo.

33 algunos ente vosotros : Andócides se refiere al grupo de políticos más opuesto a la guerra, el cual podía haber estado integrado por los ciudadanos que participaron o al menos estuvieron de acuerdo con el gobierno de los Treinta. Estos ciudadanos filoespartanos, entre los que se encontrarían una parte de los Tres Mil y el “pequeño 

grupo «socrático» que se manifiesta en el Gorgias"  (Cloché, “La politique athénienne”, p. 17), se habían enriquecido bajo el gobierno de los Treinta. Una guerra con Esparta implicaba poner en riesgo su situación financiera y verse obligados a pelear contra una ciudad que era su aliada. Entre este grupo no debe contarse el grupo terameniano que, aunque era favorable a la paz con los lacedemonios, no rechazaba en forma absoluta la guerra e incluso podrían ser favorables a ella cuando ésta era oportuna y beneficiaba sus intereses. Una Atenas libre 

y fuerte podía beneficiar al grupo terameniano. Las utilidades en los contratos financieros y en el comercio marítimo podían aumentar para Andócides. Anito era claramente opuesto al grupo de los oligarcas (cf.  And. I 150) y Arquino pronunció el elogio de los soldados muertos en Corinto (Pl. Menex.  234b).

Fragmentos

Se incluyen las ochos citas de las obras perdidas de Andócides en orden temporal colocando entre paréntesis los números asignados por Blass y Dalmeyda (quienes no incluyen el frag. 6).

LXXXH

Page 256: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 256/262

ÍNDICE DE LUGARES Y DE NOMBRES PROPIOS

Acrópolis: I 42, 45, 76, 132; III 7, 8

Acúmeno: I 18 (35)Adimanto: I 16 

Agariste: I 16 

Agatarco: IV 17 

Agesilao: III 18 Agirrio: I 133Agora I 36, 45, 76; II 8; IV 14. Agora de Hipódamo: I 45 

Alcibiades, el fegusio: I 65 

Alcibiades I (el padre de Clinias): IV 34

Alcibiades II (el hijo de Clinias): I 11-14, 16, IV argum., 2 etpass. 

Alcístenes: I 35 

Alcmeón: I 47 

Alcmeónides: I 16 

Alexipo: I 18 

Amianto: I 65 Amorges: III 29 

Anació: I 45Andócides II (el viejo): I 146, III

6Andócides I (el orador): I 4, 40, 

49, 63, 101, 116; argum. III y

IV et pass.Andocles: I 27 

Andrios: I 149 

Andrómaco: I 12-14, 28

Anito: I 150Antidoro: I 35Antifonte: 115Apaturias: I 126Apsefión: I 43Areópago: I 78, 79, 84

Argivos: III 9, 22, 24, 26, 27, 28,31, 32, 41 

Argos: III 26 

Aristides: IV 11 

Aristogiton: I 98 

Aristómenes: I 13 

Aristóteles: I 47 

Arquebíades: 113 Arquelao: II 11 

Arquidamo: I 35 

Arquipo: I 13Atenienses: I 11, 17, 45, 51, 53, 

58, 77, 79, 83, 87, 89, 91, 96, 

97, 98, 115, 123, 137; II 6, 17, 22, 24; III argum., 1, 2, 4, 6, 10, 12, 13, 14, 17, 21, 25, 28, 30-32, 34, 35, 37, 41; IV 4, 16, 36 

Ática: III 8Autocrátor: I 18 

Axíoco: I 16 

Ayante (tribu): I 96

Beocios: I 45, III 13 e t pa ss . 

Boeto: I 96

Lxxxm

Page 257: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 257/262

ÍNDICE DE LUGARES Y DE NOMBRES PROPIOS

Calíades: I 127Calías (arconte): I 77Calías (el hijo de Alcmeón): I 47Calías (el hijo de Didimias): IV

32Calías (el hijo de Hiponico): I 

112, 115-117, 120, 121, 126, 130, 132; IV 13, 15 

Calias (el hijo de Telocles): I 40, 

42, 47 Calias (testigo): 118  

Carias: I 106 

Caricles: I 36,101 

Caripo: I 35Cármides (el hijo de Glaucón): I16

Cármides (el hijo de Aristóteles): I 47, 48, 51 

Catania: III 30 

Céfalo: I 115, 150 

Cefisio: I 33, 71, 92, 111, 121, 122, 137, 139 

Cefisodoro: 115  Cérices: I 116, 127 

Chipre: I 4, 132, II 20, 21 

Cimón (el hijo de Milcíades): III 3, IV 33 

Cinosarges: I 61 

Cleofonte: I 146 

Cleónimo: I 27 

Clígenes: I 96 

Clinias: argum. IV 

Conón: III 22

Corintios: III 18, 22, 26, 27, 32,41

Corinto: III 18, 22, 24, 26, 27 

Crísila: I 127 

Critias: I 47

Damón: I 16 

Decelia: 1101 

Delfinio: I 78 

Delfos (?): I 132 Delio: IV 13 

Demofanto: I 96 

Diácrito: I 52, 67 

Didimias: IV 32 

Diez, los: I 90

Dioclides: I 37, 45,53, 58, 60, 65, 66, 67 

Diógenes: 113Diogneto (el hermano de Nicias):

I 15 Diogneto: 114  

Diomedes: IV 26, 29 

Dionisias: I 98Dionisos (de Halicarnaso): III

argum..Dioniso, teatro de: I 38 

Dracón: I 81, 82, 83

Edipo: I 129 Efesios: IV 30 

Egeide, tribu: I 62 

Egina: I 65, III 6 

Eginetas: III 6

LXXXIV

Page 258: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 258/262

ÍNDICE DE LUGARES Y DE NOMBRES PROPIOS

Egisto: I 129, IV 22 

Eleusinio: I 110, 111, 115, 116,132 

Eleusis: 1111 Elide: IV 26 

Eonias: 113Epícares (un acusador de Andq- 

cides): I 95.Epícares (el amigo de Andóci

des): I 122 Epílico: I 117, 119, 121, 122, 124, 128; III 29 

Erixímaco: I 35 (18)Escamandrio: I 43Esciros: III 12, 14Escitas (arqueros): III 5

Esmindírides: 1 15Espeusipo: I 17, 22Estéfano: I 18Eubea: III 3, 9Eucles: I 112, 115Euclides: I 87, 88, 89, 93, 94, 99

Éucrates: I 47Euctemón: I 35Eufemo: I 40, 47Eufileto: I 35, 51, 56, 61-64, 67Euridamante: I 35Eurímaco: I 35

Féax: IV tit.Fedro: I 15 (35)Fegunte: I 65 

Ferecles: I 17, 19, 22, 35

File: I 80 

Filipo: I 18 

Filócoro: argum. III 

Filócrates (el acusado por Teucro): I 15 

Filócrates (un prítane): I 46 

Forbanteo: I 62 

Frínico: I 47 (II 23)

Glaucipo: I 35 Glaucón: I 126 

Gnifónides: I 15 

Grecia: I 107, 142; III 18 

Griegos: I 32, 33, 107, 108, 128, 130, 140, 143; III 5, 17, 27, 34, 37, 38; IV 6, 14, 20, 27, 30

Harmodio: I 98 

Hefesteas: I 132 

Hefesto: I 40 

Hefestodoro: I 15 

Hegemón: I 122 

Helenotamías: III 38 Helesponto: I 76, III 21 

Hicesio: I 12 

Hipérbolo: fr. III 2 

Hipodamía (Ágora): c f   Agora 

Hiponico (el hijo de Calías): I 126

Hiponico (el padre de Caltas): I 112, 115, 130, 131, IV 13, 15

Imbros: III 12, 14

LXXXV

Page 259: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 259/262

ÍNDICE DE LUGARES Y DE NOMBRES PROPIOS

Iscómaco: I 124, 125 

Isónomo: 1 15 

Isotímides: I 8, 71 

Istmo: 1 132 Italia: IV 41

 Jonia: I 76

Lacedemonía: III 3, 6, 33 Lacedemonios: I 80, 142; III 2, 3- 

7, 9-13, 15, 21, 25-29, 38, 39, 41; IV 12, 18 

Laconia: III 31 

Lámaco: 111 

Laurión: I 38, 39 

Leagro: I 117, 118 t,  120 s. Lemnos: III 12, 14 

Leógoras (el tatarabuelo de Andócides): II 26 

Leógoras (el bisabuelo de Andócides): I 106

Leógoras (el padre de Andócides): I 22, 40, 146 

León: I 94 Lequeo, El: III 18 

Lesbios: IV 30 

Lido: I 17Lisístrato (un amigo de Andóci

des): I 122 

Lisístrato (un hermocópida): I 52, 67

Macedonia: IV 41 

Mantiteo: I 43

Maratón: I 107 

Megacles: IV 34 

Mégara: I 15, 34, III 3, 8 

Meleto (un profanador de los misterios y hermocópida): 112, 13, 35, 63

Meleto (un acusador de Andócides): I 94 

Melios: IV 22 

Menéstrato: I 35 Menipo: II 23 

Milcíades: III 3; IV 33 

Molosia: IV 41 

Muniquia: I 80

Naxos: III 9

Nicérato: III 8Nicias: I 11, 47, III 8, IV 2Nícides: I 12, 13Niseo: I 47

Odeón: I 38

Olimpia: I 132, IV 25, 26,30 Olimpeo: I 16 

Once, los: I 90 

Orcómeno: III 13, 20 

Orquesameno (?): I 47 

Palenio: I 106 

Panatenea: I 28

Panecio (acusado por Andócides): I 52, 67 

Panecio (acusado por Andró- maco): I 13

LXXXVI

Page 260: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 260/262

ÍNDICE DE LUGARES Y DE NOMBRES PROPIOS

Pantacles: 115 

Patroclides: I 73, 76,77, 80 

Pegas: III 3

Peloponesios: II 12; III 38 Píreo: I 45, 81; II 21; II 5 

Pisandro: I 27, 36, 43, II 14 

Pitónico: I 11, 12, 14, 27 

Platón: I 35 

Polemarco: I 12 

Polieucto: I 35 Polístrato: I 13 

Pórtico: I 82, 85 

Pritaneo: I 31, 45, 78.Pulición: I 12,14

Queredemo: I 52, 67 

Quersoneso: III 9,15 

Quíos: IV 30Quinientos, los: I 97, II 19

Rey, el Gran: I 107; III 5, 15, 22, 29; IV 17.

Samos: II 11 Segesta: III 30

Sicilia: I 11, 117, III 30, IV 41 

Siracusanos: III 30 

Solón: I 81, 82, 83, 95, 111 

Táureas: I 47, IV 20, 21 Telenico: I 35 

Telocles: I 40, 42, 47 

Témaco: I 17, 22 

Temístocles: fr. 2 

Teodoro: I 35 

Tesalia: I 149, IV 41 Teseón: I 45 

Tesprocia: IV 41Teucro: I 15, 28, 34, 35, 52, 59,67Timantes: I 35 

Tisámeno: I 83 

Tisandro: I 117, III 29 

Tisarco: I 15 

Trásilo: I 150 

Trecene: III 3 

Tolos: I 45Treinta, los: I 80, 90, 94, 95, 101, 

133, 134; III 10.Turios: IV 12

LXXXVII

Page 261: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 261/262

ÍNDICE

P re s e n ta c ió n .................................................................. V II

I n t r o d u c c i ó n .................................................................. IX

1. El aristócrata A n d ó cid es.................................... XI

2. Los discursos y la actitud aristocrática . . . XXII

3. Paráfrasis del c o n te n id o .................................... XXXI I

4. Trasmisión y edición del t e x t o ......................... XXXVI I I

5. Referencias bibliográficas.................................... XLIII6. La p re se n te e d i c i ó n ..................................................... LUI

S ig la s ............................................................................ LV

DISCURSOS

IV. Κατά Άλκιβιάδου....................................................... 1IV. Contra Alcibíades........................................................ 1

II. Περ'ι τής έαυτοΰ καθόδου.........................................   15II. Acerca de su propio regreso .........................   15I. Περί των μυστηρίων..................................................   24I. Acerca de los m is te rio s ......................................... 24

III. Περ'ι της προς Λακεδαιμονίους ειρήνης . . . . 73III. Acerca de la paz con los lacedemonios. . . . 73

Αποσπάσματα.................................................................. 87

Fragm entos....................................................................... 87

Notas al texto griego........................................................ LIX

Notas al texto e sp a ñ o l.................................................. LXVII

í n d i c e d e l u g a r e s y d e n o m b r e s p r o p i o s .......................LXXXIII

LXXXIX

Page 262: Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

7/23/2019 Andócides - Discursos (ed. bilingüe de Gerardo Ramírez Vidal ).pdf

http://slidepdf.com/reader/full/andocides-discursos-ed-bilinguee-de-gerardo-ramirez-vidal-pdf 262/262