Brinkolan jasotako lexikoa eta etnografia gaiak 33 · PDF fileBrinkolan jasotako lexikoa eta etnografia gaiak 37 ADAR Abárka, abárkea: iz. Abarka./ Abarka-kin. Abarkekin. (Behi larruz

33B r i n k o l a n j a s o t a k o l e x i k o a e t a e t n o g r a f i a g a i a k

36 G I P U Z K O A K O H E G O A L D E K O E U S K A R A

AANTZA

aAántza, aántzea: 1. iz. Bot. Arantza./

Aantzak. Arantzak. (Landare batzuenarantzen gainean) (JBA, 1998-07-16)/ Aan-tzak. Arantzak. (Pinuaren azalean izatendirenak adieraziz) (JBA, 2006-05-20)/ 2. iz.

Bot. Elorria, sastraka mota./ Aantzea.Arantza. (Elorria izendatzeko) (JBA,1998-08-05)/ Arantzazkoa. Arantzazkoa.(Makila elorriaz egina dela adierazteko)(JUA, 1998-10-24)/ (aldaera Arantza) (ik.Arantza-zuri) (sinonimoa Elorri)

Aántzazu: (ik. Arantzazu)

Aápi, aápie: iz. Zool. Habia./ Aapie. Habia.(Oilo habiari buruz) (JBA, 1998-12-19)/Txepetxan apie. Txepetxaren habia. (JBA,1998-08-06)/ Aapie. Habia. (Katuak kata-kumeak erditu dituen habia, belar leho-rrez egindakoa) (JBA, 2000-04-26)/ Ean aa-pin geldittu diela. Euren habian gelditudirela. (Belar lehorrez-eta egindako txa-kurkume batzuen habiaren gainean) (JBA,2001-08-26)/ (aldaera Api)

� Etnog. Habiak: Txori habiak ikusteko garaiegokiena udaberria da eta habia ugarie-nak hurrengo txorienak dira: zozona,jilgerona eta txantxangorriña. (JBA,1998-09-12)

Aápio, aápioa: (ik. Apio, lehen adiera)

Aárdi, aárdie: (ik. Ardi, “txerri” adiera)

Aári, aárie: iz. Zool. Aharia./ Aarie. Aharia.(JBA, 1998-08-06)/ Ahariak ardiekin jartzenziren abuztuan eta helburua ardiei umekartu eraittea zen. (JBA, 2002-08-10)/ Arittiki-ttikik. Ahari txiki-txikiak. (JBA, 2003-04-26)/ (aldaera Ari)

AARIE BOTA: ad. Zool. Aharia bota, ardia aha-riarekin jarri, honek umetu dezan./ Aarie bo-tatzen die-ta. Aharia botatzen die-eta. (Ar-taldeko ardien gainean) (JUA, 1999-08-29)

Aáta, aátea: iz. Zool. Ahatea, hegazti mota./Aatak erreka alde in. Ahateak errekaraalde egin. (Baserrian ahateak zirenean iza-ten zituzten gorabeherak aipatuz. Presa-ko zuloan gordetzen omen ziren) (ik. Pre-sako zuloa) (JBA, 2001-05-08)/ Bi aata. Biahate. (Urtegian egoten direnak) (JBA,2004-05-20)

Aáztu: ad. Ahaztu./ Aaztu in naiz-ta. Ahaz-tu egin naiz-eta. (JBA, 2000-09-29)/ Aaz-tuta nau ze jan gendun’e. Ahaztuta nagozer jan genuen ere. (JUA, 1998-07-16)/ Len-gon aaztu in zitanan. Lehengoan ahaztuegin zitzaidanan. (JBA, 2000-11-11)/ Aaz-tutakoa. Ahaztutakoa. (JUA, 2001-10-14)/Aaztu ezinda daula. Ahaztu ezinda da-goela. (JBA, 2002-02-23)/ Aaztu ori’re.Ahaztu hori ere. (JBA, 2005-12-25)

Abáde, abádea: iz. Erl. Abadea, apaiza1./Abadea. Abadea. (JUA, 1998-05-16)/ Aba-dea. Abadea. (JBA, 2008-08-21)/ (aldaeraAbare) (sinonimoa Apaiz)

� Etnog. Abade lanak: Abadearen lan bat hil-tzear zirenekin egotea zen. Halakoetan,abadeak jauna eramaten zuen, eta eliz-mutilak berriz, farola bat argi egiteko, etatxirriñe delako kanpai txikia. Hala eli-zakok ematen zituen apaizak. (ik. Elizakok)(Txirrinaren aipamena JUA, beste kontu denak:JBA, 2004-07-24)/ Abarek. Abadeak. (JUA,2002-07-21)

Abádetxea: Abadetxea, Brinkolako aba-dearen etxea./ Abadetxea. Abadetxea.(JUA, 2002-06-15)

Abáre, abárea: (ik. Abade)

1 Brinkola aldean, apaize hitza ere erabiltzen bada ere, gauza bera adierazteko abadea esan ohi da normalean.

› AAPIE. Zozaren arrautzak habian, baserri inguruan. (AA, 2004-05-20)


ADAR

Abárka, abárkea: iz. Abarka./ Abarka-kin. Abarkekin. (Behi larruz egiten omenziren hauek) (JBA, 1999-08-07)

➤ Grab. Abarkea: Bere aitak egin izan zituenabarkak: “Eiñ izan zittun, bai... Eiñ izanzittun aittek baiño etzien onak gelditzen,zetio noizbaitt, beiñ o bestetan, txaala iltzuen etxen, gose urte aitan, txaal, txa-altxoa... Da geo, karo, arek kurau ein bearizaten do, narruk, baiño epintzen zon za-bal-zabal-zabal, ganbaran epintzen tzonsekatzen ola... Iltzek sartu ta tirautaepintzen tzon. Baiño ura kurau baeko zeazan eta abarkak, abarkak eitten tzittun.Oiñ izaten die ba dantzarik-eta ebaltzettue ba, olakotxe abarkak eitten zittun, bai.Baiño bustitzen zienen, dana mela-melaitten tzien, “o sea” biun-biun eittentzien, eta geo sekatzen tzienen, goor-goor-goor berriz. Nola kurau baeko zea zan baetzuen, baiño besteik etzeonen ba aitxek’eibili... Oin bezelako aukeraik etzeon-da,oin nai aimeko gauza tare, bai oiñetakota bai jantzirako ta lenau etzan. Diruik ezeosteko, izan’e ez asko zeak eta ola...”(JBA, 2003-04-04)

Ábaro: adb. Zool. Abaro, ganadua egun eguz-kitsuetan itzalpean bilduta egotea./ Abaro.Abaro. (Eguzkipean ardiak elkarbildutazeudela esandakoa) (JBA)/ Abarotan. Aba-rotan. (Eguzkipean dauden ardien gaine-an. Muturra bata bestearen azpian jartzenomen dute orduan) (JBA, 2003-05-03)/ Abá-ron... abáro. Abaroan... Abaro. (Gerizpe-an bilduak diren ardien gainean) (JBA, 2004-07-31)/ Abáron ardik. Abaroan ardiak. (Ge-rizpeko ardiez) (JBA, 2006-09-09)

Abároleku, abárolekue: iz. Abarolekua,ganadua abaroan egoten den lekua./ Aba-rolekue. Abarolekua. (JBA, 1998-07-06)

� Etnog. Abarolekuak: Ormakioko pinudiak etaAntxerdiko pagadiak abaroleku egokiakomen ziren. (JBA, 1998-07-06)/ Abarole-kutariko bat bezala, Etxeazpi zelaikoerreka ertzeko hurritzak aipatzen dira:urren azpin. Hemen ardiak hurritzaren be-heko hostoen azpian jarri ohi dira, bee-ko oston azpin. Horren adierazgarri be-zala, beeko ostok danak janda dauzkie.(JBA, 1998-09-12)

Ábe, ábea: iz. Habea, etxeko zurajearenatala./ Abea, tronko aundie. Habea, en-bor handia. (Etxeko egiturari buruzmintzatzean. Beronen gainean ezar-tzen dira gapirioak) (JBA, 1998-07-06)/Erdiko abea. Erdiko habea. (Antxerdi-ko egilehorraren gailurraren gainean)(JBA, 2005-12-17)

Abé-Mari, Abé-Marie: iz. Erl. Abe Ma-ria, errezoa./ Abe-Mari. Abe Maria.(MUA, 2003-04-11)

Abéndu, abéndue: iz. Abendua, hilabe-tea./ Abendue. Abendua. (JBA, 2003-04-26)

Abérastu: ad. Aberastu./ Donostin osoaberastu. Donostian oso aberastu. (JBA,2004-02-15)

Abérats, abératsa: 1. iz./izond. Aberatsa,diruduna./ Aberatsak. Aberatsak. (JUA,2004-03-13)/ Aberatsak aberatsakin. Abe-ratsak aberatsekin. (Aberatsak monar-kikoak ziren eta euren artean bat egitenzuten errepublikarren interesen aurrean)(JUA, 2001-12-01)/ Erriko aberatsena.Herriko aberatsena. (JUA, 2004-08-14)/Aberatsena. Aberatsena. (JUA, 2004-06-19)/ 2. iz./izond. Emari handia duena,emankorra, irudizko adieran./ Au abe-ratsa ek. Hau aberatsa duk. (Sagartxozjositako sagarrondo baten gainean) (JUA,2004-06-26)

� Etnog. Gerrateak: Kuba eta Afrikako gerra-teak izan zirenean, mutil erdiak solda-duska egiten zuten eta beste erdiak libratuegiten ziren. Aberatsek, dirua ordainduz,euren semeek soldaduska egitea eragoz-ten zuten. Baina etxe denetan egoera ezzen bera. Patrizio Etxeberriaren aitak, se-mea libratzeko dirurik ez-eta, ez zuen or-daindu. Hala ere, Patriziori libratzeaegokitu zitzaion. (JUA, 2000-10-14).

Abértittu: ad. Ohartarazi./ Ori medikuk aber-tittuko dik. Hori medikuak ohartarazikodik. (Jon AU-k entzuna: JUA, 2002-02-14)

Abéto, abétoa: iz. Bot. Izeia, zuhaitz mota./Abetoa. Izeia. (JUA, 1999-07-10)

Abíau: ad. Abiatu./ Abiau. Abiatu. (JBA, 2000-03-03)

Abíldade, abíldadea: iz. Abildadea,trebetasuna./ Abíldade ori. Abildade hori.(JUA, 2004-07-17)

Abíso, abísoa: iz. Abisua./ Abiso ori ema-tea. Abisu hori ematera. (JBA, 2003-04-04)

Ábitu, ábitue: iz. Erl. Abitua, lekaime eta frai-deen jantzia./ Abitukin. Abituarekin. (Le-kaime baten jantziaz) (JBA, 2004-08-29)

Abíxau: ad. Abisatu, ohartarazi./ Abixau.Abisatu. (JUA, 1999-05-16)

Abónau: ad. Abonatu, fama ona eman./ Le-nao abonatzen tzien. Lehenago abonatzenzitean. (Lehenago fama ona jartzen zio-tela; auto marka bati) (JUA, 2004-06-12)

Abonazío, abonazíoa: iz. Abonazioa,norbait abonatzea./ Abonaziok. Abona-zioak. (Abonazioak egiteak, norbait be-giko izatea edo goraipatzea adierazten du)(JBA, 2001-12-15)

Abóno, abónoa: (ik. Abonu)

Abónu, abónue: iz. Nekaz. Abonua, neka-zaritzarako ongarria./ Abonu-alea. Abo-nu alea. (Aletxo itxura duen ongarria adie-razteko) (JUA, 2003-03-21)/ Abonuk. Abo-nuak. (Soroetakoak) (JBA, 2005-03-26)/Abonue. Abonua. (JBA, 2002-09-14)/ Abo-noa. Abonua. (JBA, 2002-03-21)/ (aldaeraAbono)

Ábre, ábrea: iz. Aire hotza./ Orti ábre onadator... Orti dator ábrea, ori! (Zabaldu be-rri den atetik sartzen den hotza adieraz-teko. Hitz hau Agerrezabal baserrianerabiltzen zen) (JBA, 2004-12-31)

Abúztu, abúztue: iz. Abuztua, hilabetea./Abuztue. Abuztua. (JBA, 2003-04-26)

Adár, adárra: 1. iz. Zool. Adarra, zenbaitabereen adarra./ Beiek il tzon adarrak jota.Behiak hil zuen adarrak jota. (JBA, 2005-08-13)/ 2. iz. Bot. Adarra, zuhaitz eta sas-traken adarra./ Adartxo bat. Adartxo bat.(Erramu adartxo batez) (JUA, 2004-04-03)/

› ABARO. Ardiak abaroan pagoen azpian, Urbia aldean. (AA, 2004-07-31)

› ADARRA. Lizarraren adarrak, Antxerdi aldean. (AA,2006-06-03)


ADARRA BOTA

Adar au botata baleuke’re. Adar haubotata baleuka ere. (Sagarrondo baten gai-nean) (JBA, 2008-01-18)/ (sinonimoa Arra-ma)/ 3. iz. Bot. Adarra, egur zati baten bar-nean izaten diren eraztun erako egiturak.Hauek aizkoraz ebakitzeko askoz ere go-gorragoak dira./ Adarra. Adarra. (JBA,1999-09-11)/ (ik. Adar-begi)/ 4. iz. Zool.

Adarra, barraskiloaren buru gainean iza-ten direnak./ Adarrak. Adarrak. (Barras-kiloaz) (JUA, 2002-08-10)

ADARRA BOTA: ad. Adarra bota./ Adarrabota. Adarra bota (JBA, 1998-07-06)/ (si-nonimoa eta ik. Adarra jo)

ADARRA JO: ad. Adarra jo. Zuhaitz bati ada-rrak moztea, gero ganaduari janari eranemateko./ Adarra jo. Adarra jo. (JBA)/ (si-nonimoa Adarra bota)

ADARRA MOZTU: ad. Adarra moztu./ Ada-rrak moztea. Adarrak moztea. (Pinuei,pixka bat hazten direnean, adarrak moz-tu egiten zaizkie gorantz hazi daitezen, etaez zabalean) (JUA, 2001-06-30)

� Etnog. Adar okerra: Zenbait ganaduen adar-kerari hala deitzen zaio. Batzutan adaroker hau, bere norabidearen arabera,moztu egin behar izaten da, bestela ara-gin sartzeko zea dauke, arriskua. Ha-lako zerbait ezagutua baduela dio, bainaez da gogoratzen behi batekin ala ardi ba-tekin gertatu zen. (JBA, 2006-09-09)

Adár-begi, adár-begie: iz. Bot. Adar be-gia. Ohol zati batetan, adarra nondik ziho-an adierazten duen eraztun erako egitura.(JUA)/ Hautsi den aizkora kirten baten gai-nean dio, honek adar-begie ez ote zeukankirtenean. (JBA, 2003-09-06)/ Zuhaitz ba-tzuetan adarrak handiak izaten dira eta be-gie enborrean barrena sartzen da. Mate-rialetarako txarrak izaten dira begiak di-tuzten enborrak. (JBA, 2004-06-12)/ Puskauin da adar-begiti. Puskatu egin da adarbegitik. (Ohol baten gainean) (JBA, 2006-05-27)/ (ik. Adar, hirugarren adiera)

Adárdun, adárdune: iz./adj. Zool. Adar-duna./ Adardunek. Adardunak. (Adarrakdituzten ardiez) (JBA, 2002-01-20)

Adarkára, adarkárea: iz. Adarkada./Adarkárak. Adarkadak. (Behiek eman-dakoak) (MUA, 2003-10-10)

Adárleku, adárlekue: iz. Adarlekua, uz-tarriak duen hutsunea behi edo idien ada-

rrak pasarazteko./ Adarlekuk. Adarle-kuak. (JBA, 2002-08-25)

Adélantu, adélantue: iz. Aurrerapena, ba-tez ere teknologia eta bizimodu mailakoa./Adelantue. Aurrerapena. (Segadoreaketa traktoreek baserrira ekarri zuten au-rrerapena aipatzeko) (JUA, 1999-06-26)

Adierazi: ad. Adierazi./ Adierazitzeko.Adierazteko. (JBA, 2003-04-26)

Adímen, adímena: iz. Adimena./ Adi-mena. Adimena. (Katuaren adimenarengainean esana) (JBA, 2000-08-26)

Adioska: adb. Agurka, argur eginez./ Adios-ka. Agur eginez. (JBA, 2007-07-14)

Afáldu: (ik. Apaldu)

Afálondo, afálondoa: (ik. Apalondo)

Afári, afárie: (ik. Apari)

Afári merienda, afári meriendea:iz. Afari-merienda, arratsaldeko azkenorduetan egiten den afari aurreratua./ Le-nao, Arrezalen’e soroa ekartzen tzanafari-meriendea... Amen sekula ez.Lehenago, Agirrezabalen ere sorora ekar-tzen zen afari merienda... Hemen seku-la ez. (A dierazten duen “hemen” hori Ola-zar baserria da) (JBA, 2007-09-01)/ Apari-merienda. Afari-merienda. (Santa Mari-na egunean Patrizio Etxeberriak Aztirianantolatzen zuen afari meriendaren gai-nean) (JUA, 2001-12-22)/ (aldaera Apari me-rienda)

Afízio, afízioa: iz. Afizioa, zaletasuna./ Afi-zio. Afizio. (JUA, 2002-06-15)

Afízioko, afíziokoa: iz./izlag. Zaletasune-koa./ Afiziokoa izan. Zaletasunekoa izan.(Zaletasun bat duen pertsonaren gainean)(JUA, 2004-05-12)

Afúsilau: ad. Fusilatu./ Afusilau. Fusilatu.(Guda garaiko kontuez) (JUA, 1999-05-08)

Ága, ágea: iz. Tre. Haga, luzera handiko ma-kila zuzena./ Agea. Haga. (JUA)/ Aga lu-zegoa bear due. Haga luzeagoa behar

dute. (Atari sabaiko amaraunak kentze-ko haga luzeagoak behar direla adieraziz)(JUA, 2000-05-20)/ Txoixok agaan. Txo-rizoak hagan. (Etxean hildako txerriarentxorizoak hagatan jartzen ziren) (JUA,2003-01-11)

Agárrau, agárraue: iz. Dantza heldua,dantzan elkar helduta aritzea./ Agarraue.Dantza lotua. (JUA, 1999-11-27)/ Dantzalotue. Dantza lotua. (JUA, 2000-12-07)/ (si-nonimoak Baltseo; Dantza-lotu)

� Etnog. Dantza lotua: Inguruko herri askotandantza mota hau ez zen onartua. Brinkolaaldean uzten zen horrela dantzatzen,apaiza horren aurkakoa izanda ere. Aga-rraue dantzatzen uzten zelako, Brinko-lan zegoen apaiz batek Ormaiztegirabidaltzeko eskatu zuen, bertan halako dan-tzarik ez zelako onartzen2. (JUA, 2000-04-06)

Agérre: Agirre, Telleriarteko bi baserri./

� Etnog. Bidea: Agerre gaiñetik Udana baiñobeeraxogora. Agirre gainetik Udana bai-no beheraxeagora. (Brinkola eta Oñati lo-tzen zituen bideaz ari da, Kruzero-ko bi-dea geroagokoa da) (JUA, 1999-08-29)/Bide hau Agerre goikon etxekontran, gá-ñetik zen. Bide hau Udana aldean amai-tzen zen, Udana Erreka bertatik gertu, lo-katzari batetan. Hain lokatz handia izan-da, bernetan gora ere sar ziteken norberalokatzetan. (JUA, 1999-12-24)

� Etnog. Azeri harrapatzailea:Agirre baserrianbazitekeen Zaldibiako azeri harrapatzai-lea apopilo eran egotea batzutan. (JBA,2005-08-06)

Agíi: (ik. Agiri)

Agíndu: ad. Agindu./ Agindu. Agindu.(JBA, 1998-11-07)/ Ok aindutzen duena in.Hauek agintzen dutena egin. (JBA, 2000-03-25)/ Aintzen. Agintzen. (JUA, 2004-05-22)/ (aldaera Aindu)

Agínpide, agínpidea: iz. Aginpidea./Aginpidea. Aginpidea. (Pertsona bateklangile batzuen gainean zuen aginpidea

› ADAR-BEGIE. Adar begiaren ebaketa ohol batean.(AA, 2008-03-29)

2 Apaiz hau Jeronimo Sarriegi zen: (ik. Jeronimo Sarriegi)

› AGIÑE. Hagin zuhaixka Igoate inguruan. (AA, 2004-07-31)


AI

aipatuz) (JUA, 1999-11-06)/ Zeozen ain-pidea dauke. Zerbaiten aginpidea ba-dauka. (Zerbaitetan agintzen duela adie-raziz) (JBA, 2005-01-08)/ (aldaera Ainpide)

Agíñ, agíñe: 1. iz. Hagina, hortz mota./ Agi-ñe eta. Hagina atera. (JUA, 1999-11-06)/ Ai-ñeko miñe. Hagineko mina. (JBA, 2000-05-20)/ Oiei ainkaka ibiltzen dienak. Horieihaginkadaka ibiltzen direnak. (JBA, 2001-11-25)/ (aldaera Aiñ)/ 2. iz. Bot. Hagina,sastraka mota./ Agiñe. Hagina. (Garaie-ra handiko lekuetako zuhaitz mota da)(JBA)/ Agiñ ona, landara ona. Hagin ona,landare ona./ Zuhaitz honen egurra, osogorra da. (JUA, 1999-05-16)/ Agiñen egu-rre. Haginaren egurra. Bolatan itteko bir-lak egur honekin egiten dira. Hagina, Aiz-korrondo aldean geratzen da. (JBA, 1999-05-16)/ Hagin zuhaitz batzuk badiraoraindik ere Aizkorri aldean. Bere egu-rra oso gogorra omen da. Zuhaitzaren zatibatzuk berriz pozoitsuak dira. (Anjel BA,2000-02-08)/ (� ) (aldaera Aiñ)

� Etnog. Astoarena: Duela 50 urte baino gehia-go gertatutako berri bat dakar gogora An-jelek: Arizti baserrikoek Aizkorri aldetikbi hagin landare ekarri omen zituzten etxeinguruan landatzeko: lehena astoak janzuen eta astoa bera hil egin zen. Bigarrena,leku ezkutuagoan sartu zuten, beste as-toak jan ez zezan. Baina astoak igarri nonzen hagina eta hura janda hil zen. (AnjelBA, 2000-02-08)

Agíña: Topo. Aginaga, Zumarragako au-zoa./ Agiñaakok. Aginagakoak. (JBA,2005-08-13)

Agíri: ad. Ageri./ Agiri. Ageri. (JBA, 1998-07-14)/ Emen agíi die. Hemen ageri dira.(Landatutako zuhaitzak agerian daudela)(JBA, 2002-03-02)/ Agiriko die. Agerikodira. (JBA, 2005-01-01)/ Teillatue agiri due-la. Teilatua ageri dutela. (JBA, 2005-03-26)/(aldaera Agíi)

Agítta: Agirieta, Mutiloako baserria./ Agi-ttakoa. Agirietakoa. (JBA, 2001-12-22)/ Ai-tta... Agitta. Agirieta... Agirieta. (JBA, 2002-10-19)/ (aldaera Aitta)

Ágo, agóa: (ik. Ao, lehen adiera)

Agór, agórra: iz. Iraila, hilabetea./ Agorrada iraille. Agorra da iraila. (JBA, 1999-11-27)/ (sinonimoa Iraill)

Agórtu: ad. Agortu, lehortu./ Agortuta.Agortuta. (JBA, 1998-08-11)/ Beean agor-tuta. Behean agortuta. (Behe aldeanurik ez duen iturri baten gainean) (JBA,1999-08-03)/ Dana aortuta dau. Denaagortuta dago. (JBA, 2003-08-02)/ Aortuitten da, “o sea” gutxitu... gutxitu eta lo-

dittu. Agortu egiten da, hau da gutxitu...gutxitu eta loditu. (Mermelada egitekopauso bat hau da: prestatu behar dena su-tan berotu. Hala ura galdu egiten du etaloditu egiten da. Pauso hau deskribatzenari da) (JBA, 2004-08-13)/ Itturrik agor-tu. Iturriak agortu. (JUA, 2004-08-11)/Asko aortuta. Asko agortuta. (Sendabe-lar batzuei sustantzia guztia-edo ateraegin behar zaie, agortuta utzi arte) (JBA,2005-05-29)/ (aldaera Aortu)

Aguazill, aguazille: iz. Agoazila./ Agua-zille. Agoazila. (Zegamako senitarteko batagoazila zuten) (JBA, 2000-09-16)

Agúdo: (ik. Aguro)

Agúr-Mari, Agúr-Marie: iz. Erl.

Agur Maria, errezoa./ JUA-ren ga-raian, apaizak Agur-Marie eta Aitta gu-rea ikastera behartzen zieten umeei.(JUA, 2002-02-23)

Agúro: adb. Agudo./ Botatzeko platerea

aguro. Botatzeko platerera agudo. (JBA,1998-07-16)/ Aguro etorte ittuan. Agudoetortzen zituan. (Itzubiagako kableanzehar zihoazen kargen gainean) (ik. Izu-bia) (JUA, 1999-05-29)/ Agurotxo. Agu-dotxo. (JBA, 1999-08-12)/ Bai auro jan! Baiagudo jan! (Txakurraren gainean) (JUA,2002-06-29)/ Agurogi. Agudoegi. (JBA,2002-08-03)/ Piñue aguro azitzen da. Pi-nua agudo hazten da. (Intsignia pinuarengainean) (JUA, 2003-08-31)/ Al dan agu-doan. Ahal den agudoena. (JBA, 2004-05-15)/ Aguroana. Agudoena. (JBA, 2008-08-21)/ (aldaerak Agudo; Audo; Auro)

Ai, aie: iz. Ahia. Irin, esne eta azukreaz egin-dako jakia./ Aie. Ahia. (JBA, 1999-12-24)/Aie egiteko, iriñe ta esnea ta azukar pix-kat erabiltzen ziren, irina gari iriñe izan-da. Janari hau, jan erreza zen eta umeeiematen zitzaien. Etxean egiten zen. (JBA,2005-04-02)/ Lehen, amaren esnea etagero, umeari ematen zitzaion lehen eli-kagaia aie izaten zen. Ahia irina eta

› AGIÑA. Zumarragako Aginaga auzoa. (AA, 2009-01-18)

› AIE. Ahia egiten. (AA, 2008-11-08)

› AGORTU. Kataberako putzua erabat agortuta. (AA, 2005-07-31)


AI AMA

esne beroa nahastuz egiten da eta azke-nean azukrea botatzen zaio. Irin eta esnekopuruaren arabera arinagoa ala astuna-goa izaten da. (JBA, 2008-10-08)

Ai amá!: interj. Ai ama!, ezustea adierazte-ko./ Ai ama! Ai ama! (JBA, 2000-10-07)/Ai ama! Ai ama! (JBA, 2004-03-27)

Aida: interj. Aida, idiei eta behiei lanean has-teko esaten zaien hitza./ Idia bazen, aidaidie esango zen, eta behia bazen, aidabeie. (JBA, 2004-01-10)/ (ik. Oo) (ik. Segi)

Aidátu: ad. Harrotu, aztoratu./ Beie oso ai-datu zikun... Indartu. Behia oso harrotuzitzaigun... Indartu. (Harrotu zen behi batmenderatzen izan zituzten arazoez, hesiakere gainditu egiten zituen-eta) (JBA, 2004-06-05)/ Aidatuta. Harrotuta. (Jolashandiak egiten dituen txakurrarengainean) (JBA, 2006-02-11)

Aide, aidea: 1. iz. Airea, gaixotasun mo -ta./ Aidea dauke, reumea bezela. Aireadauka, erreuma bezala. (Makal antzeandagoen katuaren gainean) (JBA, 1999-11-06)/ 2. iz. Airea./ Aiden. Airean. (JBA,2005-01-23)

AIDE IN: ad. Aide egin, alde egin./ Aide inbear deula. Aide egin behar dugula.(Alde egiteaz) (JBA, 2008-08-21)

AIDEN EON: ad. Airean egon, beldurtuta etalarri egotea./ Jendea bildurrez aiden ola-xe men daok. Jendea beldurrez airean ho-rrelaxe omen zagok. (JUA, 2004-05-12)

AIDEN JUN: ad. Airean joan, oso azkar joanedo alde egitea./ Zu ikusi ezkeo aiden ju-ten die. Zu ikusi ezkero airean joaten dira.(Katuen gainean) (JBA, 1998-07-16)/ Otsikaitzen bao, aide juten da. Hotsik aditzenbadu, aire joaten da. (Katuaren gainean)(JBA, 2004-07-17)/ Aiden jungo gea. Aireanjoango gara. (Azkar joango direla adie-raziz) (JBA, 2005-01-23)/ Aide jungo ga.Aire joango gara. (Azkar joango garelaadieraziz) (JBA, 2005-08-18)/ Orti aurrea,aide!, jun zan. Hortik aurrera, aide!, joanzen. (Demanda entzuten ari zen txakurraz)(JBA, 2007-06-02)

Aidóso: adb. Airoso./ Atzo aidoso ziñen, gauroi maitte. Atzo airoso zinen, gaur ohe mai-te. (JBA, 2004-05-22)/ Ganbara jun da ai-doso. Ganbarara joan da airoso. (Gan-barara korrika joan den katuaren gaine-an) (JBA, 2005-08-18)

Aidóso, aidósoa: izond. Airosoa, ausartia./Aidoso. Airoso. (Egin behar ez zuena egi-tera ausartu zen baten gainean) (JBA, 1999-10-09)/ Ikearri aidoso. Ikaragarri airoso.(Normalean egiten ez dituen gauzak egi-tera ausartzen den bati buruz) (JBA, 2004-05-20)

Aién, aiéna: 1. iz. Bot. Ahiena, landare mota./Aiena. Ahiena. (JBA, 1998-08-29)/ Landarehau, zerbaiten kontra igoaz hazten da:zuhaitz bat, horma bat... Pipita batzukematen ditu fruitu moduan./ Alek indazauzkien. Aleak eginda zeuzkaten. (Hauda, fruituak emanda) (JBA, 1999-07-10)/ Anpiñuk dare aienak azpiñ artuta. Han pi-nuak daude ahienak azpian hartuta.(Ahiena zuhaitzen gainean ere hazi dai-

teke) (JBA, 2002-12-27)/ Aien zar ok!Ahien zahar hauek! (JBA, 2002-12-28)/ Okaienak tie... aien zatar batzuk besteik ez.Hauek ahienak dira... ahien zatar batzukbesterik ez. (JBA, 2004-05-08)/ Aienakartuta. Ahienak hartuta. (Zuhaitz ba-tzuk nola aurkitzen diren) (JBA, 2005-05-21)/ Dana aienaz beteta. Dena ahienaz be-teta. (Pinu batzuen gainean) (JBA, 2005-10-29)/ 2. iz. Bot. Ernamuina./ Aienakbotatzen. Ahienak botatzen. (Ernamui-nak atera zaizkien ganbarako baratxuriengainean) (Elena UB, 2006-10-15)3

Aién-bedar, aién-bedarra: iz. Bot.

Ahien-belarra, landare mota./ Aien-be-darrak. Ahien belarrak. (Baratzako belartxarraren gainean, ez landare igokariaz)(JBA, 2002-08-25)

➤ Grab. Ahien-belarra: Baratzako belar txa-rrez ari dela: “Geo aien-bedarrak eta gau-za asko izaten tzien... Izaten die, oiñ’e bai,barrabasa kanpeon oin berriz...”. Nola-koa: “Aien-bedarra? Atzo maiña batkendu non nik. Kibitan ibili nitzenen zeuz-kien, bueno, biar-o ikusko ttu nolakok tien.Aien luze bat izaten da ta daana zea ittenda, goora iotzen do. Eta zean, ta zorun’ebai. Gora iotzen do, arbolan gora. Atzomaiña at moztu nittun, gero lora txuri batizaten do, gero galdu itten da, geo... Geonegun ia iartzen da ta kito. Geo, berriz’eudaberrin azaltzen da, zuztarrak andauzkelako baiño”. Baina hau ez dahormetan gora igotzen den ahiena: “Eez,besta at, besta at da, aien orrek paetatanez. Eozein bedar arrapatzen bado’re, ola-xe, kiribiltzen juten da, eta eoziñ, eoziñgauza, paetatan’e. Ola bedarra, o arbo-lea-o, o esola bat-o, eozin gauza.Zea’re juten da ola, untze, untze’re, eso-latan-da iotzen do, aek paetatan’e bai.Baiño orrek paetatan ez, bestela. Ori ma-kalagoa da, “o sea”, “mas”, seittun pus-

katzen dana, ola... Ikusko ttu biar ola, zerdien aienak” (JBA, 2002-08-25)

Aiérdi: 1. Topo. Aierdi, Brinkolako parajea./Aierdia. Aierdira. (JBA, 1999-07-10)/ (ik. Et-

nog.)/ 2.Aierdi, Brinkolako bi baserri: Aier-di Goikoa eta Aierdi Behekoa.

� Etnog. Aierdi parajea: Lehenago, Aierdi ze-laia zen. Gainera, bertan belarra eta ga-roa moztu egiten ziren eta gero etxera eka-rri. Gaur egun, ordea, basoz estalia dago./Beste toki batzutan bezala, garai bateanbehorrak Aierdin askatzen ziren. (JUA,1999-05-29)/ Aierdi zelai zenean, urterobost gurdi bedar ateratzen zituzten ber-tatik, eta belar garaia bertan San Austiñingurue izaten zen. Ezpata mozorroekinkontu izaten zuten belarra moztera joan-dakoek./ Hala ere, zelai handiagoa zenKontzial; izan ere orren erdie bestea, bes-tea Aierdiko zelaia izanda. (JUA, 1999-09-01)/ Aierdi leku lehorra dela dio JUA-k,gainerako Armuño mendia bezala: Men-di leorra da. (JUA, 2000-03-03)/ Aierdi egi-

› AIERDIKO ILLORRA. Aierdiko egilehorraren au -rreko aldea. (AA, 2003-10-11)

3 JBA-k gauza berari Zildu esaten dio. (JBA, 2006-10-21)

› AIERDI. Aierdigoikoa baserri eroria. (AA, 2009-02-21)


AINBESTE

lehorraren beheko lur saila lur ona omendela dio JUA-k, emankortasuna duena.(JUA, 2002-12-24)

� Etnog. Aierdi Goikoa baserria: Aierdi Goikoa:Aierdi ingurunean kokatutako izen berekobaserria. Toki epela bezala definitzen duJUA-k. Baserri hartan basabehiak eta sorotxiki bat zituzten. Gaur egun, hutsikdago baserri hau. (JUA, 1999-05-15)/ Aier-di Goikoa baserria erdi eroria dago. Halazela, beorra ganbaran sartuta il zan, zo-ruak behera egitean. (JBA, 2004-08-29)

� Etnog. Kubako katarroa: Aierdiko mutil bat8 urtez egon zen soldadu. Berezko hiruurteei, Kubako gudua erantsi zitzaion.Bertan bizitza guztian iraungo zion eztulaharrapatu zuen. Etxera itzuliko ote zen ezzekien eta zera esan omen zuen: itzule-ra bidaian hiltzen bazen, bere gorpua itsa-sora botatzeko. Bidaia amaitu eta etxe-ratzean, Zubiaurren hartu zuen atsedenetxeratu baino lehenago. Gerora, familiaere izan zuen eta hargin lanean jardunzuen. (JUA, 2000-10-14)

Aierdi-erréka: Topo. Aierdi erreka, Brin-kolako erreka./ Aierdi-erreka. Aierdierreka. (JUA, 1999-11-05)/ (ik. Beor)

Aiérdiko íllorra: Aierdiko egilehorra,Olazar baserrikoek Aierdi aldean dutenegilehorra./ Egilehor honen hormak, ar-diak ateratzeko irteera moduko bat du,gaur zati batean itxia. Garai batean,JUA-k eta bere amak urtero ateratzen zu-ten egilehor horretatik dozena erdi bat si-maur zarekada. Simaur hau urtean zeharegilehorrean sartzen zen ganaduarena zen.Bildutako simaurra inguruko zelaietan ba-natzen zen, ongarri gisa. (JUA, 1999-08-25)/Egilehor honetara gariaren lastoa era-maten zen, zulo istea... ganbarakok.Lasto hau egilehor horretara duela 50 urtebaino gehiago eramana izan da: JBA be-rak sekula ez du ezagutu eramaten beraOlazar baserrian denetik. (JBA, 2006-03-25)/ (-)

Aiérdiko ittúrrie: Topo. Aierdiko iturria,Brinkolako iturria./ Aierdiko itturrie.Aierdiko iturria. (JUA, 2000-01-03)

Aiérdiko Manuela: Aierdiko Manue-la, Aierdi baserriko Manuela./ AierdikoManuela. Aierdiko Manuela./ (ik. Ondo-latza)

� Etnog. Aierdiko Manuelaren ama: Beiei udeematea jun da iztarra autsi. Aierdiko Ma-nuelaren amari gertatu zitzaiona da hau.Hanka hautsi eta garaiko baliabidez ondojartzerik ez eta ohean egon zen. Oinazeminak izaten zituen eta oihu egiten zuen.(JUA, 2002-09-14)/ Ohean zen emakumehonek tarteka kantuan ere egiten zuen.Behin JUA-eta, umeak zirela, handik ze-biltzan, eta leihoa zabalik zela, bertakokantu hotsak entzun zituzten. (JUA, 2004-05-29)

➤ Grab. Aierdiko Manuela eta Ondolatza:“Ondolatxa esaten daek, izena dik On-dolatxa. Bai ondon, naiko ondo latza. Ba-serri aparteko, Udanatik beera. Biden az-piñ, beean. Da ango, ango anreek, irtenmen tzaoan, beera juten zaittu ta gora-kon, gora tzatorrela, irten men zaoan.

-Aierdiko Manuelai esango al diozu,Ondolatxa etorri nai don- Aittuta aldaukek ik ori?- Ondolatxa etorri nai don.Ondolatxa baserriñ izena, ez tek?, On-dolatxa.- Gure semea nobixaik pae dao-ta, etorri nai don.

-Beno esango diot. Beno esango diot nik.Da esan men zaoan da, barre in men za-oan. Neska oso edarra men tzian. Apar-teko neskea. Izan men zatuan nobioasko, danai parre itten men tzaean. Daaizkenen, neskazar geatu zian. Aizkenenneskazar geatu, ta ia zaartu zanen iñokkasoik ez. Gero beiñ zaartu zanen, iru-rogei urte ezkeo-o, an Brinkolazarren eontzian ua. Ama nik ezautu non. Ankea au-sita, aren ama zaarra, laroetaka urtekoa”(JUA, 2002-04-12)

Aik: 1. izord. Haiek./ Aik. Haiek. (JBA, 1999-08-07)/ Aiei. Haiei. (JBA, 1998-07-14)/Aien. Haien. (JUA, 1998-08-04)/ Aiñak.Haienak. (JBA, 2000-08-29)/ Aikiñtxe.Haiekintxe. (JBA, 1999-08-07)/ Aindako.Haientzako. (JBA, 2000-08-09)/ Airi. Haiei.(Jesusa BA, 1999-02-01)/ Aitan. Haietan.(JUA, 1999-02-12)/ Aien ama. Haien ama.(JUA, 2004-04-10)/ Aiñ automoille. Haienautomobila. (JBA, 2004-08-23)/ Aitxekekarri bagendutz. Haiexek ekarri bage-nitu. (JUA, 1998-07-06)/ 2. erak. Haiek./Pago zar aien ondotik. Pago zahar haienondotik. (JUA, 2000-01-22)/ Lau terrenoaiñ. Lau terreno haien. (JBA, 1999-08-14)

Aik etá: Harik eta./ Aik eta ill arte. Hariketa hil arte. (JUA, 2003-06-07)/ Aik eta biararte eukiko o. Harik eta bihar arte edukikodu. (JBA, 2003-08-02)

Aillau: ad. Ailegatu./ Aillatzen tzakonen. Ai-legatzen zaionean. (JBA, 1998-08-04)/ Aillauez! Ailegatu ez! (JUA, 1998-08-10)/ Ointxeailleau. Oraintxe ailegatu. (JBA, 2003-11-25)/Zazpietako ona aillau. Zazpietarako honaailegatu. (JBA, 2004-05-01)/ (aldaera Ailleau)

Ailléau: (ik. Aillau)

Aimaiko, aimaikoa: iz. Erl. Abemarie-takoa, kanpai joa./ Kanpai jo hau illuna-barren izaten zen. Neguan goizago etaudan geroago. (JBA, 1999-08-19)/ Igan-detako dantzaldiak kanpai jo honekinamaitzen ziren: aimikotan utzin in bear.

(JUA, 2000-04-06)/ Aimikok. Abemarieta-koak. (JUA, 2003-06-07)/ (aldaera Aimiko)

➤ Grab. Kanpai joa: “Amaikoa. Ba lenau iza-ten tzan, illun instanten o aurreti jotzentzien, “aimaikoa” esaten tzan, “aimaikoa”.Da ordun ba neska-mutillek erretiatzekoordue, o ola esaten tzan ordun. Erretira-tzeko ordue aimaikoa” (JBA, 2002-03-02)

➤ Grab. Aimaikoa: “Aimaikoa da, ba lenau, jo-tzen tzan aimaikoa. Illunabarren, jotzentzan, jotzen tzittuen, ba kanpai batzuk,ezta?, enda ordun ba, fiestati erretiratzeko

ze bat izaten tzan. Lenau nola, garaiz erre-tírau bear izaten tzan, ez oin bezela, ezor-dutan eta ola, ba illuntzan illunabarrenjotzen tzan kanpai batzuk izaten tzien”.Beti ordu berean?: “Eez, ez, illunabarren.“O sea ke”, negun goizao, eta udan bageroo. Ola izaten tzan” (JBA, 1999-08-19)

Aime: partik. Adina4./ Nai don aime. Nahiduen adina. (JBA, 1999-04-24)/ Zozo ain-bekoa. Zozo adinakoa. (Hegazti baten ta-mainaren gainean) (Anjel BA, 2002-01-06)/Txakurrek aime igual ez baiño. Txakurrakadina igual ez baino. (JBA, 2003-04-04)/Len aime ez. Lehen adina ez. (JBA, 2005-04-16)/ Len aime badao. Lehen adina ba-dago. (JBA, 2007-05-12)/ Nai aiñpe. Nahiadina. (JUA, 2002-09-14)/ (aldaerak Ainbe;Aiñpe) (sinonimoak Aiñe; Laiñ)

BELEK UTZI ZON AIME: Bada esaera zaharbat aime darabilena: Or badao oandio be-lek esolan utzi zon aime. Esaera hau pla-terean oraindik hondarren bat geratzen de-nean esaten da. (Esaera JUA-ri entzuna izanzen 1998-02-12 datan eta beste osagarria JBA-ak esana egun berean)5/ Belea eon tzan eso-lan baiño geiao daok oandio emen. Beleaegon zen hesolan baino gehiago zagokoraindik hemen. (Aurretik jasotako esae-raren beste bertsio bat da; bere amandre-ak esaten zien) (JUA, 2004-08-29)/ (�)

Aimíko, aimíkoa: (ik. Aimaiko)

Aimiste: (ik. Ainbeste)

Ainbe: (ik. Aime)

Ainbéste: zenbtz. Hainbeste./ Ainbeste txa-rra ez. Hainbeste txarra ez. (JBA, 2000-03-

› AIERDIKO ITTURRIE. Aierdiko iturri bikaina. (AA,2009-02-21)

4 Brinkolan Aime/ Aiñe/ Ainbe alternantzia ematen da, hiruak esanahi bereko hitzak izanda. (ik. Aiñe)5 Belearen esaera honetan, Antxerdiko belea esaten omen zuen JUA-ren amonak. (JUA, 2003-04-23)

› AIMAIKOA. Brinkolako elizaren kanpaia. Honekinjotzen ziren abemarietakoak. (AA, 2007-12-09)


03)/ Ainbesteaiño. Hainbesteraino. (JBA,2005-10-29)/ Aimiste. Ainbeste. (JBA, 2004-12-03)/ (aldaera Aimiste)

Ainbésten: adb. Hainbestean./ Ainbesten.Hainbestean. (Pertsona baten egoerari bu-ruz) (JBA)/ Ola jateko ainbesten. Horre-la jateko hainbestean. (JBA, 2000-09-30)

Aindu: (ik. Agindu)

Aingéra, aingérea: iz. Zool. Aingira, arrainmota./ Aingera. Aingira. (JUA, 1998-06-20)/Aingerea. Aingira. (JUA, 1999-02-12)/

� Etnog. Aingira kontuak: Garai batetan, ain-girak oso ugariak omen ziren Brinkola-ko erreketan, amuarrainak baino gehiago.Kilo erdiko bat harrapatu zutenaren be-rri ere badu. Azal irristakorrekoak dira, osolabaiñek eta leun-leune. Ur gutxiko to-kietan ere bizi litezke, istingetan adibidez.Euren larruazala kenduta ere, ez dira se-gituan hiltzen: Narrue kentzen tzatek... bi-zik. (JUA, 1998-12-19)/ Mutikok giñela, ain-gera geiao zien amorraie baiño. (JUA,1999-11-27)/ Aingirak bi eratara harrapa-tzen ziren, aingerea eskuz... kordelen’ebai. Olalden eta aldaparoan asko izatenzirela dio. (JUA, 2002-10-06)

➤ Grab. Aingerea (1): “Emen’e batzen batzukbai, jango zatuen sugea. Aingerea beze-la sugea’re, burue eta buztana kendu tagaiñeatikoa jan. Aingerea bai, maiña batjanda gare aingerea. Urdun emen aingeraasko zian. Udek gastautakon udan, zen-

bait aingera koskor arrapau gendun!”(JUA, 1999-02-12)

➤ Grab. Aingerea (2): “Errekakoa. Aingerea le-nao asko men tzan emen. Da oiñ’e eon-go die batzuk. Oiñ’e eongo die batzuk. Eztakizu nola Jonek arrapau zon da, gu su-gea zalakon-da, oiii! Aik alperrik galdugenduzten ba! Da geo, oik, emen, arraz-keo’re eta zittuen emen diputaziokok-o. Daemen, gue etxe oste ortan, pixau eiñ zittuen,neurtu. Emen udetan zeozer botatzentzuen tontotzeko, errekan, ola ur pottolo-tan ta or arrapatzen zittuen. Tontotzeko ze-ozer botatzen tzuen, baiño ill ez, tontotubakarrik. Ta ordun artzen zittuen. Eta baona ekarri eta emen urte baten pixau, neur-tu ta geo atzea jareiñ in tzien. Bat ondie,oso ondie... Ta ua dominau ezinda ibilizien, ze geiao, tontotzeko geiao botata ola...Baiño oiñ’e eongo die emen. Oiñ’e eon-go die, bakarren batzuk” (JBA, 2002-03-02)/

Aingéru, aingérue: iz. Erl. Aingerua./ Ain-geru bat. Aingeru bat. (JBA, 2003-04-12)

� Etnog. Aingeruak: Lehen, gauen oira jutea-ko, sukaldea garbitu behar zen. Hala eginezkero, gauez aingeruak etortzen omendira dantza egitera. Hau Agirrezabalekoamandreak kontatzen zien. (Maite UB-k au-rretik entzuna) (JBA, 2006-04-17)

Aingéru Guardako eune: iz. Erl. Ain-geru Guardako eguna./ Aingeru guarda-ko eunen. Aingeru guardako egunean.(JBA, 2009-01-04)

Aingéru-lora, aingéru-lorea: iz. Bot.

Aingeru lorea, landare mota./ Aingeru-lora. Aingeru lorea. (MUA, 1998-05-23)/Aingéru-lorak... aingéru-lorea. Aingeruloreak... aingeru lorea. (JBA, 2005-05-29)

➤ Grab. Aingeru lorea: “Aingeru-lora?, ba lorabat, oso ugarie da. Kolorea, naranja ko-lorea dauke, eta azi asko izaten do lorabaikotzak eta, danak, landara danak, eroi-tzen dan azi danak landarea zea itten do.Oso ugarie da izatez, da negun’e ez daasko galtzen gaiñea. Bueno ola zaar xa-marrak beintzet ez die galdu’re itten. Osougarie da, berez etortzen da, nunai”(JBA, 2003-02-15)

Aínpide, aínpidea: (ik. Aginpide)

Aintári, aintárie: iz. Agintaria./ Aintari.Agintari. (JUA, 2001-03-03)/ Aintarie.Agintaria. (JBA, 2001-04-14)/ Aintárie.Agintaria. (JUA, 2003-12-06)/ Aintárik.Agintariak. (Lantegi bateko agintarien gai-nean) (JUA, 2004-04-10)/ Aintárie zein dau-kiek? Agintaria zein zaukatek? (JUA,2004-05-22)/ (ik. Agindu)

Aintzakotzat: Aintzakotzat./ Ez dit ain-tzakotzat artu. Ez dit aintzakotzat hartu.(JBA, 2004-02-15)

Aiñ: Hain./ Aiñ txaarrak dare! Hain txarrakdaude! (JBA, 1999-08-14)

Aiñ, aiñe: (ik. Agiñ, bi adierak)

Aiñe: partik. Adina./ Aiñe. Adina. (JBA, 1998-02-12)/ Artu nai aiñe. Hartu nahi adina.(JUA, 2002-08-24)/ Nik aiñe ez dakik ik. Nikadina ez dakik hik. (JUA, 2004-05-22)/ (si-nonimoak Aime; Laiñ)

Aiñpe: (ik. Aime)

Aiórba, aiórbea: iz. Bot. Ailorbea, landa-re mota./ Aiorbea. Ailorbea. (JBA, 2002-06-15)

� Etnog. Ailorbe kontuak: Belar hau jaten zuenganaduaren esnei’re usaie ematen zion ai-lorbeak, eta haragiari ere bai. Ereiten zenbelar hau moztu aldi bakarrekoa izatenzen. Pagotxaren aldean kolore berdegoazuen, berdego eta fuertego zen. Moztu al-dia egin eta gero aiorbea leortzen tzan.(JBA, 2005-03-12)

Aítta: (ik. Agitta)

Aittagure, aittagure: iz. Erl. Aitagurea,errezoa./ Aittagurea errezatze ori. Aita-gurea errezatze hori. (JBA, 2005-01-15)

Aittáren in: ad. Erl. Aitaren, aitaren egin./Aittaren. Aitaren. (JUA, 2000-12-07)

Aittau: ad. Aitatu, aipatu./ Aittau. Aitatu.(JBA, 1998-07-16)

Aitte: iz. Aita./ Ori aitte iguala dek. Hori ai-taren berdina duk. (JUA, 2001-12-31)/ Ai-tte. Aita. (JUA, 1998-08-11)/ Aitte-aittejau-nek. Aita-aitonak. (JUA, 1998-10-24)/ Aitte-semek. Aita-semeak. (JBA, 1998-07-14)/ Ai-tte-amak. Aita-amak. (JBA, 2004-02-07)/ Ai-ttendako. Aitarentzako. (JBA, 2004-02-29)

› AINGERU-LOREA. Baserri inguruko aingeru lorea.(AA, 2005-05-28)

› AITTEJAUNE. Olazargo aitajauna ikustera, argaz-kian agertzen den Legazpiko mediku zaharra etorrizen, Saturnino Telleria. (Jose Luis Ugartek emana)

› AINGEREA. Aingeraren marrazkia. (Maria JesusUgalde, 2008)

› AINGERUE. Santa Marinako baselizaren haizeo-rratzeko aingeru irudia. (AA, 2005-02-18)

AINBESTEN


AITZETAKOERREKA

Aitté-puntako, aitté-puntakoa: iz. Erl.

Aita pontekoa./ Aitte-puntako. Aita pon-teko. (JUA, 2003-06-28)

Aitté-santu, aitté-santue: iz. Erl. Aitasantua./ Aitte-santue Lurdesa etorri beardo. Aita santuak Lourdesa etorri behar du.(JBA, 2004-08-13)

Aittéjaun, aittéjaune: iz. Aitajauna, ai-tona. (JUA)/ Orien aittejaune. Horien ai-tajauna. (JUA, 1999-05-15)/ (sinonimoa Ai-ttona, lehen sarrera)

� Etnog. Aitajaunak: JUA-k bere aitajauna jus-tu-justuan ezagutu omen zuen. Medikuaetorri zen batean aitajaunarengana, eta or-duan ate atzean ezkutuan egon zen. (JUA,2003-07-12)/ JBA-k ere antzeko kontaki-zuna du. Egun batean Agirrezabaleraemakume erdaldun bat etorri zen. Bereamonak ez zekien erdaraz, eta bilobek zer-bait bai, eta amonak harekin harremanaizateko biloben beharra. Justa berriz ez-kutuan egon omen zen. (JBA, 2003-07-12)

➤ Grab. Aitona: JUA-k bere baserriko aitonajustuan ezagutu zuen: “Nik ne aittona ezau-tu nian, nee aittona. Zerbaitt ezautu nian,gutxi. Ia gaixo zeola il tzian. Meikue eto-rrita, geo or gordeta nola eo nitzen, mei-kuk ez ikusteatio. Mutikok-eta eamanitten men ttula, esan zeen nei, ta gordetanola eon nitzen, aik eta jun arte. Geero-go, geerogo meikue bai, gaixotu zanenamanrea, amonea gaixotu zanen-da. Nik,ni aundigoa nitzean-da, ementxe, onaxe,ordun “entradea” amendi zeukela zeon,etxe onek, emendi. Or txerrie, oiñ, eotentzian or, txerriteie eoten tzian, da atea txe-rriteiña, or nei, ni or neoan-da: “Aiba eu-tsi oni! I etorri arte”, barrutik etorriarte. Da etortzen tzian zaldiko ero olakobaten gaiñen, etortzen tzian. Da sokei eu-tsi, da ala jun tzian. Asaarre etortzen tzian.Beti asaarre etortzen tzian, beti”. MedikuaSaturnino Telleria izango zen: “Meikue?Oi zian Saturdino Telleria, Don Saturni-no Telleria, meikue, aitte’re meikue mentzian, arena, aitte’re. Beti lan asko, bateajuteko, bestea juteko, da igualdi txaarra-

kin-da, lana zean, da kabaillotxo baten gai-ñen ola, beti bustita etorri’re-ta, beti asa-rre, da ala, ara jun bear, bestera jun bear-da, ola”. Legazpiarra zen mediku hau: “Le-azpikoa, bertakoa. Meiku-etxe, oiñ’e Mei-ku-etxe dao Leazpiñ, oiñ’e Meiku-etxe esa-ten zakok ari. Bai. Nee amanrea, oiñez obeintzat, meza nausita, “kantua jun beardik aek-eta”, oiñez eo beintzat aik eta, oi-ñez etorteko beintzat abixau. Nee aman-rea bea gaixo ta aik eta mezata, meza nau-sia jun bear tzuela, da an kantun in beartzola arek-eta”. (JUA, 2002-06-15)

Aittóna, aittóna: iz. Aitajauna, aitaren edoamaren aita./ Errezétak aittonandako.Errezetak aitonarentzako. (JBA, 2004-08-10)/ (sinonimoa Aittejaun)

Aittóna, aittónea: iz. Adineko gizona,nahiz eta sendikoa ez izan./ Aittonea. Ai-tona. (JBA, 2006-03-04)/ Aittonatxoa. Ai-tonatxoa. (Adineko gizon baten gainean)(JUA, 2002-06-01)/ Ango aittonea irtenda.Hango aitona irtenda. (JBA, 2008-09-26)

Aittu: ad. Aditu./ Aittu. Aditu. (JBA, 1998-08-11)/ Etzeuken bigarren aldiñ aittu bearrik.Ez zeukan bigarren aldian aditu beharrik.(Asmo hori gauzatzeko prest zegoelaadieraziz) (JBA, 2000-06-17)/ Ori oso ai-ttue da. Hori oso aditua da. (Gauza horiaskotan aditu dela) (JBA, 2001-12-24)/Otsik etzian aittu trenanik. Hotsik ez zianaitu trenarenik. (Bere Pastaingo senide battrenak nola harrapatu zuen esanez) (JUA,2003-08-09)

AITZEA EMAN: ad. Aditzera eman, jakina-razi./ Aitzea eman tzuenen. Aditzeraeman zutenean. (MUA, 2005-02-04)

Aittu: ad. Aritu./ Aittu naiz segekin. Aritu naizsegarekin. (JBA, 1998-08-04)/ Bedar pix-kat ebaitzen aittu gaa. Belar pixka bat eba-kitzen aritu gara. (JBA, 1999-07-26)

Aittú!: interj. Aditu!, batzutan norbaiti aten-tzioa eman eta zerbait esateko erabiltzenda./ Oaintxe jarriko izut afarie, aittu!Oraintxe jarriko dizut afaria, aditu! (JBA,1998-07-12)

Aittúera, aittúerea: iz. Aditzera./ Ai-ttuerea. Aditzera. (Andres Aundik Ame-rikan eginaren berri) (JUA, 1999-05-15)/ Ai-ttueraz. Aditueraz. (Ea istorio bat adi-tueraz al dakidan) (JBA, 2007-10-26)

Aitz, aitze: 1. iz. Bot. Haritza, zuhaitz mota./Pago ta aitze. Pago eta haritza. (JUA, 1999-05-15)/ Aiz galantai. Haritz galantari.(JUA, 1999-07-26)/ (aldaera Aiz) (ik. Aizti)/2. iz. Haitza./ Aiz pilla bat. Haitz pila bat.(Arrondoko Haitza delakoa deskriba-tzen ari da. Bertara ez ziren joaten ardi-zain lanetan; hemen otea nagusi zen) (JBA,2004-01-03)/ Arrie o aitze. Harria edo hai-tza. (JBA, 2004-05-29)/ (aldaera Aiz)

� Etnog. Haritzaren hostoa: Lizarrari ez ezik ha-ritzari ere egiten zitzaion hostoa ganaduariemateko, lizarrarena baino askoz eregutxiago bazen ere: Aitz ostoa itten tzan.(JBA, 2002-03-21)

Aitzáki, aitzákie: iz. Aitzakia./ Aitzakie. Ai-tzakia. (JUA, 2004-08-13)/ Aitzakin ipini. Ai-tzakian ipini. (JBA, 2004-02-15)/ Aitzekik. Ai-tzakiak. (JBA, 2004-08-14)/ (aldaera Aitzeki)

Aitzégi: Topo. Aitzegi, Brinkolako parajea./

Aitzei. Aitzegi (JUA, 1998-07-07)/ Aitzegi.Aitzegi. (Anjel BA, 2005-09-09)/ (aldaera Ai-tzei)

Aitzégiko egíe: Topo. Aitzegiko hegia, Brin-kolako parajea./ Aitzegiko egie. Aitzegi-ko hegia. (Erbileku ona izaten zen para-je hau, Zepadiko zelaia bezala) (Anjel BA,2005-09-09)/ (aldaera Aitzeiko egie)

Aitzei: (ik. Aitzegi)

Aitzeiko egíe: (ik. Aitzegiko egie)

Aitzeiko ittúrrie: Topo. Aitzegiko iturria,Brinkolako iturria./ Aitzeiko itturrie. Ai-tzegiko iturria. (JBA, 1999-09-08)

� Etnog. Aitzegiko iturria:Aitzegiko iturria, Agi-rrezabaletik albora dago. Gaur egun,JBA-ren ustez iturri hau ezingo da na-baritu, bertan pinua sartuta dagoelako./Agirrezabaleko ur beharretarako egune-ro joaten ziren iturri honetara. Hemen me-tal ura zen eta ur hau erateko erabiltzenzuten. Ganadundako-ta, erropak garbi-tzeko ta kanilleako erabiltzen zuten uraez zen hemengoa./ Iturri honen ezauga-rriak: etzan leortzen, gaiñea zeuken me-tal asko. Horrela, iturritik beherako erre-tenean loi gorri asko zegoen. Ura atera-tzen zen lekuan teila bat zegoen, ura bi-deratua atera zedin./ Iturri honetako uraklur gainean tarraka jarraitzen zuen eta be-herago, zelai goenen Patxinekoek zutendepositua betetzen zuten (trenbidea bai-no askoz gorago) (JBA, 2001-12-29)

Aitzéki, aitzékie: (ik. Aitzaki)

Aitzén, aitzéna: (ik. Azken)

Aitzéta: Topo. Aitzeta, Agirrezabal hegoal-deko eremua./ Aitzeta. Aitzeta. (AnjelBA, 2002-01-06)/ Aítzeta. Aitzeta. (JBA,2005-08-15)/ Aitzeta. Aitzeta. (JBA, 2006-03-04)/ Lekuari izena bertako haritzetatikdatorkio. (JBA, 2009-01-31)

Aitzétako erréka: Topo. Aitzetako erre-ka, Agirrezabal baserritik hegoaldera

› AITZE. Andraitz haitza, goeneko aldetik. (AA, 2004-07-31)

› AITZETA. Agirrezabal inguruko paraje honi izenaharitz hauetatik datorkio. (AA, 2009-01-31)


AITZONDOA

den errekastoa./ Aitzetako erreka. Aitze-tako erreka. (Anjel BA, 2002-01-06)

� Etnog. Uraldiak: Erreka honen uraldiakarriskutsu samarrak izaten dira. Horidela eta garai batean, trenbideko langileakurtero garbitzen zuten erreka hau. OrainAgirrezabal baserrikoak arduratzen diralan horretaz, halako uraldietan erreka ho-nek bere bidea garbi izango ez balu, uraAgirrezabal baserrian ere sartuko litza-tekeelako. (Anjel BA, 2002-01-06)

Aitzóndoa: (ik. Aizkorrondoa)

Aiúma, aiúmea: iz. Zool. Hauma, txakurrakateratzen duen hotsa. Gaixo dagoeneanedo kateakin estu ateratzen du hots hau.Orokorrean, miñ artzen donen txakurrek...aiumea. (JBA, 1999-08-19)/ Aiumak itte ttu.Haumak egiten ditu. (Txakur zaurituak)(JBA, 2000-01-23)

➤ Grab. Aiumea: “Aiumea ba... O gaixo da-onen, o bestela kateakiñ estu ta daonen-o, etatzen don os bat, ba izaten da aiumea.“O sea”, txakurre ondo ez daonen. Olagaixo daonen’e eta izan due”. Zapaltze-an ere hots hau ateratzen dute?: “Bai, bai-ta. Baita ori’re. Zapalduta... Miñ artzendonen txakurrek, ordun etatzen do ori,aiumea-o...” (JBA, 1999-08-19)

Aiúmaka: adb. Zool. Haumaka./ Aiumaka.Haumaka. (Txakurraren gainean) (JBA,1999-08-19)

Aixé, aixéa: iz./izond. Haizea, buru arina./Danak aixek. Denak haizeak. (Hemenhitz honek “aixeburu” hitzaren adiera du)(JBA, 2006-11-04)/ (sinonimoak Aixeburu; Ai-xeko)

Aixéburu, aixéburue: iz./izond.. Haize-burua, buru arina./ Aixeburue. Haizebu-rua. (JBA, 1999-03-13)/ (sinonimoak Aixe; Ai-xeko)

Aixékeri, aixékerie: iz. Haizekeria, txo-rakeria./ Aixekeri geiegi ebaltzen diñorrek. Haizekeri gehiegi erabiltzen din ho-rrek. (JBA, 2003-12-31)/ Aixekerik. Hai-zekeriak. (JBA, 2005-01-01)

Aixéko, aixékoa: iz./izond. Haizekoa, hai-zeburua, buru arina./ Aixéko bat. Haize-ko bat. (JBA, 2004-06-19)/ (sinonimoakAixe; Aixeburu)

Aixétu: ad. Haizatu, harrotu. Batez ere per-tsona eta abereak harrotzen direla adie-razteko erabiltzen da./ Aixetuta. Haizatuta.(JBA, 1998-08-01)

Aixkiatu: (ik. Aixkidetu)

Aixkidetu: ad. Adiskidetu./ Aixkidetzendien. Adiskidetzen diren. (JBA, 2000-06-03)/ Aixkiatu zan. Adiskidetu zen. (MUA,2003-04-11)/ (aldaerak Aixkiatu; Aixkietu)

Aixkietasun, aixkietasune: iz. Adis-kidetasuna./ Aixkietasunez. Adiskideta-sunez. (JBA)

Aixkietu: (ik. Aixkidetu)

Aixkire, aixkirea: iz. Adiskidea./ Aixki-re. Adiskide. (JBA, 2003-09-20)

Aixkírri: Aizkirri, Arantzazuko bi baserri.

� Etnog. Aixkirriko anaiak: Baserri honetakobi anaia ikatza garraiatzen ibili ziren Aiz-korrondoan. Brinkola aldean zirenean,bazkaltzera joandakoan, euren astoakOlalde inguruan uzten zituzten, eta haue-kin JUA-eta jolasean ibiltzen ziren, astoraigoz. (JUA, 2000-08-22)/ Hauek zortziasto zituzten, eta anaiek txandaka lana egi-ten omen zuten. (JUA, 2003-12-12)

Aiz, aitze: (ik. Aitz, bi adierak)

Aize, aizéa: iz. Meteorol. Haizea./ Aizeadao-ta. Haizea dago-eta. (JBA, 1999-07-10)/Aize aundie. Haize handia. (JUA, 1998-10-17)/ Aize epela. Haize epela. (JBA, 1999-08-07)/ Aize otzak in dit nei au. Haize ho-tzak egin dit niri hau. (JUA, 1998-08-04)/Aizea etortzen bada. Haizea etortzenbada. (JUA, 1998-10-31)/ Eunduko aizekibili ttun emen. Egundoko haizeak ibili di-tun hemen. (JBA, 2000-10-14)/ Aizek ko-rrittuko do. Haizeak korrituko du. (JUA,2002-03-02)/ Bildurgarrizko aizek... aizeondik zetortzela. Beldurgarrizko haizeak...haize handiak zetozela. (JBA, 2003-02-01)/Aize ona. Haize ona. (Haizealdi handi sa-mar baten gainean esana; ona hitzak ezdu hemen adiera positiboa) (JBA, 2004-01-17)/ Aizea’re badabil. Haizea ere badabil.(JBA, 2004-01-23)/ Beko aizek jotzen dik.Beheko haizeak jotzen dik. (Olalde aldetikOlazarrera datorren haizeaz) (JUA, 2004-06-19)/ Itotzeko mouko aizea. Itotzeko mo-duko haizea. (Bisuts aldi bateko haizeazesana)/ Aize aundie daill. Haize handia da-bil. (JBA, 2005-03-05)/ Aize asko... Jun dienaize zarrakin!. Haize asko... Joan direnhaize tzarrekin! (JBA, 2005-10-29)

AIZEA ARTZEA: ad. Haizea hartzera, norbaitera zakarrean bidali nahi denean esatenda./ Juteko aizea artzea. Joateko haizeahartzera. (Jan eske dabiltzan katuez ari da)(JBA, 1998-10-31)

AIZEA ETA: ad. Haizea atera, haizea etorri./Aizea eta do. Haizea atera du. (JBA,2003-03-21)/ Aizea eta dola gaur’e. Hai-zea atera duela gaur ere. (JBA, 2006-06-03)/Aizea eta ezkeo. Haizea atera ezkero.(JBA, 2006-12-23)

EBAITZEKO MOUKO AIZEA: iz. Oso ho-tza den haize baten gainean, ebaitzekomoukoa dela dio. (MUA, 2005-02-04)

- Etnog. Aldaizea eta hego haizea: JUA-ren esa-netan aldaizea eta hego haizea elkartzen di-renean, Aizkorrin nabaritu egiten da. Ba-tak gailurrak norabide jakinean estaltzenditu lainoz. Orduan, hegoaren bolada han-diagoa izaten bada, lainoak aurkako nora-bidean bideratzen dira, beti ere gailurrengainetan, Aizkorrin burrukan. Hirugarrenhaizea elkartzen denean eguraldi txarra iza-ten da. Aldaizea, egoia ta burrukaizea el-kartzen direnean euria izaten da. Lehenengohaize horrekin lotuta zera dio, aldaizea Al-daizak aizea! esakunetik esaten dela.Egoia, Naparro zear pasatu eta gero iris-ten da. Burrukaizearen gainean ez du xe-hetasun berezirik eman. (JUA, 2001-01-20)

� Etnog. Haizea eta euria: Sarri ibiltzen da ai-zea euri aurreti o ondoenen. (Haizeak artobatzuk etzanda jarri ditu eta haiek zuzen-tzeko parra batzuei lotzen ari da) (JBA,2004-07-17)/ Haizea indar handian ibili ohida euria egin aurretik edo gero. Batzutan,beste nonbaiten euria egin eta haize zakarraizaten da gero. (JBA, 2006-01-01)/ Euri au-rreko aizea bezelaxe. Euri aurreko hai-zea bezalaxe. (JBA, 2006-05-29)

Aizé, aizéa: iz. Haizea, gorputz barruan iza-ten diren haizeak adierazteko./ Aizekzeuzken. Haizeak zeuzkan. (Ume batek)(JBA, 2008-02-02)

Aizé-gorri, aizé-gorrie: iz. Meteorol. Haizegorria, haize hotza./ Aize-gorrie. Haize go-rria. (Mariaje UB-k entzuna: JBA, 2005-01-29)/Hitz honekin ez da haize mota baten gai-nean ari, haize oso hotza dela adierazi nahidu. Adibide bat ere jarri du: Gorrie daugaur aizea esan oi zan, haize oso hotza egi-ten zuenean. (Azken egun hauetako iparhaize hotzarekin gogoratu da berriz ere ga-rai bateko esaeraz) (JBA, 2005-01-29)

Aizéaldi, aizéaldie: iz. Meteorol. Haizeal-dia./ Aizealdie. Haizealdia. (JUA, 1998-10-31)/ Aurreako aizealdi baten. Aurreko hai-zealdi batean. (JBA, 2000-10-14)/ (ik. Aize)

Aizeléku: Topo. Aizaleku, Legazpi eta Ga-biriako mendia./ Aizelekun. Aizalekun.(JUA, 1999-01-01)

Aizéleku, aizélekue: iz./izond. Haize-lekua,haizeak indar handia izaten duen le-kua./ Aizelekuk tie orik. Haize-lekuak dirahoriek. (Antxerdi eta Egi parajeen gai-nean) (JUA, 2003-04-04)

Aizéte, aizétea: iz. Meteorol. Haizetea./ Ai-zete aldi. Haizete aldi. (JUA, 1999-01-01)/Aizetea. Haizetea. (JBA, 1999-12-29)/

› AIZELEKU. Aizaleku mendia Gabiria aldetik. (AA,2004-04-25)

› AITZETAKO ERREKA. Erreka honen hazialdiakinoiz arriskutsuak ere izan dira. (AA, 2009-01-31)


AIZKORRIKOSEIÑOREA

� Etnog. Haizetea: JUA-k gogoratzen du osohandia izan zen haizete bat eta garaiko es-kolako teilatua hondatu zen. Haizetea zenbitartean bera baserri barnean egon zen,beldurrez. (JUA, 1999-01-01)/ 1941 urtekohaizeteak, eskolaren uralitazko teilatuaElorreiko sorota bota omen zuen. (JBA,1999-12-29)/ Elizako kanpandorrea suntsituzuen haizeteaz zera dio: Ura zan bolarea!Haizetea izan zen artean, bera sukalde on-doko gelan egon zen, haizeak etxe guz-tia suntsituko zuela-eta, beldurrez. Kan-pandorrea bota egin zuen haizeak eta gero,ez zuten lehen zen leku berean eraiki. Be-rreraikuntzan, eguneroko lanetik etorri etagero laguntzen zuen. Ez ziren hauekizan haizetearen ondorio bakarrak. Mun-tegi baserrirako bidean lehen gaztaiñariezen, hau da, alde guztietan gaztainondo-ak ziren nagusi. Haizetea eta gero bideguztia gaztaina adarrez estalia omen ze-goen. Haizetea noiz izan zen esan ez baduere, gaztainak hosto ematen hasiak izan-go zirela dio. (JUA, 2000-12-24)

Aizétxu, aizétxue: izond. Haizetsua, ba-rruko haizeak dituen pertsona./ Aize-txue. Haizetsua. (JBA, 2006-01-07)

Aizkátu, aizkátue: iz. Zool. Hitz hau adi-tua du JBA-k, baina ez daki zehazki zeradierazi nahi duen./ Aizkatue... danak gal-duta eongo die. Haizkatua... denak gal-duta egongo dira. (Bere desagerpenarengainean) (JBA, 2000-10-21)/ Basakatuarenberdina izango dela pentsatzen du. (JBA,2002-03-02)/ (�) (ik. Basakatu)

Aizkén, aizkéna: (ik. Azken)

Aizken juizioa: iz. Erl. Azken epaiketa./ Azkenjuizioa. Azken epaiketa. (JUA, 1999-07-26)

Aizkól-kirten, aizkól-kirtena: iz. Tre.

Aizkora kirtena./ Aizkol-kirtenak. Aiz-kora kirtenak. (Mandiolak egiten zitue-nak) (JBA, 2007-10-13)

Aizkolári, aizkolárie: iz. Aizkolaria./ Aiz-kolarik. Aizkolariak. (JBA, 2004-05-29)

Aizkóntra: Topo. Aizkontra, Aizkorri kon-trako paraje guztia./ Aizkontran. Aiz-kontran. (Anjel JBA, 1999-10-08)/ (sinonimoaAizkorrondoa)

Aizkóra, aizkórea: iz. Tre. Aizkora./ Aiz-kol golpe bat. Aizkol kolpe bat. (Aizko-ra kolpe bat, aizkorakada) (JBA, 1999-07-10)/ Aizkol golpea. Aizkol kolpea. (JBA,1999-08-14)

Aizkóra-pósta, aizkóra-póstea: iz.

Aizkora apustua./ Aizkora-postak. Aizkoraapustuak. (JBA, 2003-08-09)

Aizkóraille, aizkóraillea: iz. Aizkora-gilea./ Aizkoraillek... Aizkoraillea. Aiz-koragileak... aizkoragilea. (JBA, 2004-10-19)

Aizkórakara, aizkórakarea: iz. Aiz-korakada./ Aizkorakarea. Aizkorakada.(JBA, 1999-01-23)

Aizkórri: Topo. Aizkorri./ Aizkorrin... Aiz-korriñ. Aizkorrin... Aizkorrin. (JUA, 1999-02-12)/ Aizkorriti Aantzazua. AizkorritikArantzazura./ Aizkor aldea. Aizkorri al-dera. (JUA, 1999-10-23)/ Aizkorriko kutzen.Aizkorriko gurutzean. (JUA, 1998-11-14)/Or Aizkor alden maiña at eongo die. HorAizkorri aldean makina bat egongo dira.(Putreen gainean) (JBA, 2004-05-15)/ Aiz-korralden. Aizkorri aldean. (JUA, 2004-08-10)

� Etnog. Aizkorri eta Aizkorriko punta: Nor-malean, Aizkorri esaten duenean, Kataberainguruaz ari da. Horregatik, AizkorritikArantzazura esaten duenean, Brinkolatikabiatu eta Katabera aldetik igaroz Aran-

tzazura doan mendi bidea adierazten du.Aizkorri mendi gaina esan nahi dueneanberriz, baseliza daukana, Aizkorriko pun-tea esaten du. (JUA, 2003-06-28)/ Aizkor gai-ñe. Aizkor gaina, Aizkorri gaina. (Hone-la deitu du Biozkorna gaina eta ingurua)/Aizkor gaiñeko potzue. Aizkor gaineko pu-tzua. (Biozkorna inguruan den potzuarengainean) (JBA, 1999-11-28)

� Etnog. Aizkorriko puntara: JUA Aizkorrirabehin bakarrik joana da. Kuutzetik ikus-ten zen bista du gogoan: behean Zegama,urriñ berriz, Segura eta Mutillo. (JUA,2003-05-10)

Aizkórri-kutza: Topo. Aizkorriko gurutzea,Aizkorri tontorra./ Aizkorri kutzan. Aiz-korri gurutzean. (JUA, 2003-06-28)

Aizkórriko Seiñórea: iz. Mitol. AizkorrikoSeñora, Mari./ Sue dariola... kea dario-la ta sue dariola. Sua dariola... kea dariolaeta sua dariola. (Horrela igarotzen omen

› AIZETEA. Haizeteak Kortaaizti parajean egindako kalteak. Zuhaitz batzuk erditik hautsiak daude; beste ba-tzuk zuztarretik aterata. (AA, 2009-01-31)

› AIZKOLARIE. Aizkolariak lanean Santa Marinakofestetan. (AA, 2008-07-20)

› AIZKOREA. Baserriko aizkora. (AA, 2008-03-15) › AIZKORRI. Aizkorri gaina, izen bereko mendizerran.(AA, 2004-08-25)


AIZKORRIONDOA

zuen zerua Aizkorriko Señorak) (JUA,1998-11-07)/ JUA-ren esanetan Aizkorri al-dean bi bizileku zituen izaki honek. BataAloña alden eta bestea, Aizkorri baino ho-nantzago. (Aketegi ingurua adieraziz)/Bere presentzia laiñoa eta kea bitartez zenjakingarria. Era berean, Señoraren ego-naldiak eguraldiaz lotuak zeuden: Orreaetorri ezkeo eurie ingo do. Alde iñ ezkeoeuzkie ingo do. (JUA, 2000-08-29)/ (sino-nimoa eta ik. Anbotoko Seiñorea) (sinonimoaAketeiko Señorea)

Aizkórriondoa: (ik. Aizkorrondoa)

Aizkórrondoa: Topo. Aitzondoa, Aizkorrimendizerraren barrenean den eremua./Aizkorriondotik. Aitzondotik. (JUA, 2002-01-19)/ Aizkorrondoa bittarten zenbaittpiñu. Aitzondora bitartean zenbat pinu.(Lurjabe baten lurrak adierazi nahian)(JUA, 2002-07-27)/ Aitzondoa eta Aizko-rrondoa esanahi bereko toponimoakdira. (JUA, 1998-04-05)/ Aitzondon izanmen da. Aitzondoan izan omen da. (JBA,2000-08-24)/ (aldaerak Aitzondoa; Aizko-rriondoa) (sinonimoa Aizkontra)

Aizpa, aizpea: iz. Ahizpa./ Aizpa. Ahizpa.(JUA, 1999-05-21)/ Aizpen gizona. Ahiz-paren gizona. (JBA, 1999-01-23)/ Besten aiz-pek. Bestearen ahizpak. (JBA, 2000-12-02)/Bi aizpa ta bi anai ezkondu zien. Bi ahiz-pa eta bi anaia ezkondu ziren. (JBA, 2002-08-03)/ Aizpakatio. Ahizparengatik. (JBA,2004-03-21)/ Aman aizpea. Amaren ahiz-pa. (JUA, 2004-08-12)/ Beste aizpendako.Beste aizparentzako. (JBA, 2006-05-29)

Aizpéa: Topo. Aizpea, Zeraingo auzoa./JBA-k Aizpea auzoko baserri batzuen ize-nak dakizki: Gaztelu, Garro... Izan ere,aizpear batzuk Legazpira joaten ziren la-nera, beste batzuk azokara. Hauek ze-raindarren bidea erabiltzen omen zuten.(JBA, 2004-05-29)

Aizpúru: Topo. Aizpuru, Aizpea auzoarengaineko parajea./ Aizpuru. Aizpuru. (JBA,2005-02-05)

Aizpúutxo: Topo.Aizpurutxo, Azkoitiako au-zoa./ Aizpuutxoa-ta...Aizpurutxora-eta...(JBA-k, bere garaian mutilak norainokoneska laguntzak egiten zituzten azal-duz) (JBA, 2000-11-01)

Aizti, aiztie: 1. iz. Bot. Hariztia./ Aiztie. Ha-riztia. (JUA, 1999-08-12)/ (ik. Aitz, lehen adie-ra)/ 2. (ik. Aizti-saar, lehen adiera)

Aizti-Goikóa: Arizti goikoa, Brinkolakobaserria./ Aizti-Goikoa. Arizti Goikoa.(JBA, 2002-03-02)

Aizti-saar, aizti-saarra: 1. iz. Bot. Ariz-ti sagarra, sagar mota./ Aizti-saarra.Arizti sagarra./ Arizti baserrikoek ekarrizuten sagar mota. Sagar hau oso gozoaomen da, gaur egun galzorian badago ere.(JBA, 1998-08-05)/ Aiztie da. Ariztia da.(Mota honetako sagarrondo baten gai-nean) (JUA, 1999-09-08)/ Ez daki AriztiGoikotik ala Behekotik ekarri zuten,baina inguruko baserrietan, eta Olazarrenere, izen hau erabiltzen dela dio, sagarmota horri deitzeko. Honen gainean zeradio, mendian hartutako sagarra eta txer-tatzen denak, luzaroan irauten duela.Bestelakoak txertatuta askoz ere lehena-go zahartzen omen dira. (JBA, 2003-10-18)/(aldaera Aizti, bigarren adiera) (ik. Saar)/ 2.iz. Bot. Sagarrondo mota.

Aiztóna: Aiztonaga, Legazpiko etxea./ Aiztona.Aiztonaga. (JBA, 2000-04-06)/ Aiztona.Aiztonaga. (Aiztonagan izango zuen Rufi-no Ugaldek aroztegia) (JBA, 2008-07-20)

Ájau: ad. Higatu./ Ajauta. Higatuta. (Erre etabelztutako arropa zati baten gainean)(JBA, 1999-09-25)/ Ajauta zerela. Higatu-ta zeudela. (Egoera txarrean zeuden ar-gazki batzuen gainean) (JBA, 2000-07-22)

Áje, ájea: iz. Ajea, osasun arazoak, ba-tez ere adinak ekarri ohi dituenak./Ajea. Ajea. (JBA, 2005-03-27)

Ajéau: ad. Ajeatu, ajea izan./ Ajeauta ze-enak. Ajeatuta zeudenak. (Osasunezahul zirenak adieraziz) (JBA, 2005-03-27)/Ajeautako jendea. Ajeatutako jendea.(Osasun arazoak dituen jendeaz) (JBA,2005-12-03)

› AIZPURU. Aizpuruko Haitzaren atal baten ikuspe-gia. (AA, 2003-07-18)

› AIZTI-SAARRA. Zuhaitzetik batutako aleak. (AA,2008-11-08)

› AIZTI-SAARRA. Arizti sagarra zuhaitzean, arteanheldugabe dela. (AA, 2008-07-19)

› AIZPEA. Zeraingo Aizpea auzoa; Aizpuruko haitzetik ateratako argazkia. (AA, 2003-07-18)


ALA

Ajédun, ajédune: iz./adj. Ajeduna, gai-xoa./ Ajedune. Ajeduna. (Gaixo dago-en jendeaz) (JBA, 2007-12-02)

Ajéntziau: ad. Agentziatu, eskuratu./ Ajen-tziau. Agentziatu. (Elizako aulkien era-bilpen eta banaketaren gainean) (JBA,2000-08-09)

Akábau: 1. ad. Akabatu, bukatu./ Aka-bau. Akabatu. (JUA, 1998-12-22)/ Akaugendun. Akabatu genuen. (Lan bat)(JBA, 2007-03-03)/ (aldaera Akau)/ 2. ad.

Hil./ Akabau banitz obe. Akabatu ba-nintz hobe. (JUA, 2003-06-14)/ (aldaeraAkau)

Akábera, akáberea: iz. Akabera, bu-kaera./ Akabera. Akabera. (JUA, 1999-01-23)/ Akabera baeko lanen. Akabera ga-beko lanean. (JBA, 2000-04-28)/ Aitzenakaberan. Haitzen akaberan. (Toki batadieraziz) (JBA, 2004-05-29)/ Brinkola-zarren akaberan. Brinkolazarren aka-beran. (Leku bat adieraziz) (JUA, 2004-05-29)/ Akaberea eman diok? Akaberaeman diok? (Lan bat bukatu al duen gal-dezka) (JUA, 2004-07-03)/ Ia akaberandao. Ia akaberan dago. (Pilota parti-duaren gainean) (JBA, 2004-11-28)

Akábo: Akabo./ Eta akabo. Eta akabo. (JBA,2002-06-29)/ Barruako giroa, ta akabo! Ba-rrurako giroa, eta akabo! (JBA, 2007-05-01)

Akáso: adb. Akaso./ Akaso eongo die. Aka-so egongo dira. (Erratz landareak) (JBA,1998-12-19)/ (sinonimoak Bearbada; Igual)

Akáts, akátsa: iz. Akatsa./ Akatsa. Aka-tsa. (Aizkoraren ertzak dituen akatsak, go-rabehera desegokiak) (JUA, 1999-12-06)

Akau: (ik. Akabau, bi adierak)

Akétei: Topo. Aketegi, Aizkorri mendizerrakogailurra./ Aketei. Aketegi. (JBA, 2002-03-02)

Akéteiko Seiñórea: (�) (ik. Anbotoko Sei-ñorea) (sinonimoa Aizkorriko Seiñorea)

Aklárau: ad. Aklaratu, arropa garbituari xa-

boia kendu./ Aklarau. Aklaratu. (JBA,2000-08-09)

Akórdaldi, akórdaldie: iz. Gogoraldia./

Akordaldik izate ttu. Gogoraldiak izatenditu. (Gauzak gogoratzen dituen uneak)(JBA, 2002-04-12)

Akórdau: 1. ad. Konturatu./ Asko akordaubaik gaiñea! Asko konturatu barik gai-nera! (Ungriano delakoen gaiztakeriengainean) (JUA, 1999-07-26)/ Akordau baiksartu zan guren. Konturatu barik sartu zengurean. (JBA, 2002-01-26)/ (sinonimoa Kon-tuau)/ 2. ad. Gogoratu./ Akordauko. Go-goratuko. (JUA, 2002-05-11)/ Akordau ez.Gogoratu ez. (JBA, 2004-08-13)

Akórdeonista, akórdeonistea: iz.

Soinujolea./ Akordeonistea. Soinujolea.(JBA, 2002-03-21)/ (sinonimoa Soiñujole)

Akuerdo, akuerdoa: iz. Oroimena./Nere akuerdon. Nire oroimenean. (JBA,2002-08-24)

Akuillu, akuillue: iz. Tre. Akuilua. Burdinpuntadun makila, idiak eta behiak lane-an zirikatzeko erabiltzen dena./ Olazar ba-serriko behiekin ere erabiltzen zen tres-na hau./ Akuillue. Akuilua. (Elena UB, 1999-08-22)

➤ Grab. Akuilua: “Akuillue?... Mendiñ azi,etxea etorri ta bea nausi”. Hori da esa-era: “Oixe. Akuillue, lenau-lenau taoaiñ’e bai, mendira jun da batzen dittueakuillugeiek, izaten die zenbait eta za-rrago, txurigo ta polittagok. Da gero, kon-pondu pixkat, puntea eiñ-da, epurdi al-den zea eiñ, konpondu, da geo puntanepintzen tziten lenau, zee bat, iltze, iltzetxiki bat sartu, sartu, iltze txikie sartu pun-taz beera, enda gero, bestaldeko zea, il-tzen burue puskau, ebai, eta geo ura zo-rroztu eta akuillue zirikatzeko, beie ziri-katzeko-o. Ta oiñ’e ekusten die zeak.Idik’e, pruebatan dabiltzenak-eta, fijauzaiz ta ikusko zu ze akuillu txurik, ola, erankolorea, baso, basoko, basotik dakardenkolorea, ez zuittuta, ez, bestela. Ori esa-ten due ba, urritze, zuzen-zunena, ta li-raiñ-liraiñe danen, danen ez, gero utzi ez-

keo ura, ba izaten dala politten baiño urtebatzuk bear dittu ala zuritzeko, zea ez do...Gaztetan, berritan ez do bear, jaio be-rritan ez, geeroon. Da emen’e fijau zaitz,ola ikusko zu nola eukiko ttuen akuilluk,eran kolorea daukienak, “o sea”, zurix-ka, txurixkak”. Goldatzerakoan erabili ohiziren: “Bai, oixe ebaltze tziela. Atzetik di-jonak... Ez, ez, atzetik, bueno aurreti di-jonak, idikin dijonak aurreti, baiño zu ba-lin bazabiltz soron labratzen, atzekok eba-li izan do ori, akuillue. Aurrekok zotzenmat, ittu, ittulan daillenak. Oiñ zean, “porejenplo” or, or’e atzeti ebaltzen due. Etaidikiñ, burdikiñ dailtzenen da’re, atzeti,ez!, aurreti. “O sea” segun, segun ze la-netan daillen” (JBA, 2003-02-15)

Akuillugei, akuillugeie: iz. Akuilu-gaia./ Mendian biltzen diren akuillu-geiek, zenbait eta zarrago, txurigo ta po-littagok. (JBA, 2003-02-15)

Al: partik. Al, galdera indartzeko partikula./ Jai-kiko al zaa? Jaikiko al zara? (JBA, 1998-08-05)/ Aitze al dezu? Aditzen al duzu?(JBA, 1999-01-16)/ Beak dana ondo itte aldik? Berak dena ondo egiten al dik? (JBA,2003-10-18)

Al: 1. ad. Ahal, ahalmena adieraziz./ Al zonak.Ahal zuenak. (JUA, 1999-02-12)/ Abioneneman al zeizken danak eaman zittun.Abioian eraman ahal zitzaken denakeraman zituen. (JBA, 2002-12-27)/ (ik.Aleiñ)/ 2. partik. Ahal, nahia adieraziz./Biarko pasauko al tzat pixkat! Biharko pa-sako ahal zait pixka bat! (JBA, 2004-01-10)/Orti ez al diela beintzet pasauko. Hortikez ahal direla behintzat pasako. (JBA, 2004-05-15)/ Traste zarrak noizbait zea ingo aldittuu. Traste zaharrak noizbat zera egin-go ahal ditugu. (JBA, 2008-10-12)

Al ras: adb. Arrasean./ Al ras ebaita. Arra-sean ebakita. (Pinuen gainean) (JBA,2002-07-27)

Ála: adb. Hala./ Ala bear’e due. Hala beharere dute. (JUA, 2000-06-17)/ Bai, ala da!Bai, hala da! (JUA, 2000-10-28)/ Ala beardo gaiñea. Hala behar du gainera. (JUA,2001-08-26)

› AKETEI. Aketegiko kobaren barrutik ateratako argazkia. (AA, 1999)

› AKUILLUE. Akuiluaren marrazkia. (Maria JesusUgalde, 2008)


ALA

Ála: juntg. Ala, aukera adierazteko./ Ardoa alaude. Ardoa ala ura. (JUA, 2004-09-04)

Alá: Ahala./ Ebai alan irteten dik bedarrakaurten. Ebaki ahala irteten dik belarrakaurten. (JUA, 1999-08-19)/ Jan ala ekartzendet. Jan ahala ekartzen dut. (JBA, 2005-01-15)/ Ontzik ebali ala garbittu. Ontziak era-bili ahala garbitu. (JBA, 2005-01-15)/ Irtenala arrapau men tzittun. Irten ahala ha-rrapatu omen zituen. (Azeriak oilategikooiloak) (JBA, 2008-08-13)/ (aldaera Alan)

Alá: partik. Ala, galdera indartzeko elemen-tua./ Usairik ez ala? (JUA, 2000-12-24)/Noiz in bear zendukie ba, oaiñ ala? Noizegin behar zenukete ba, orain ala? (JBA,2004-05-15)

Ála’re: 1. Halere./ Ala’re jan. Halere jan.(JBA, 2004-04-10)/ Miñik ez palin baukeala’re. Minik ez baldin badauka halere.(JUA, 2004-08-10)/ Ni alá’re. Ni halere.(JBA, 2004-10-15)/ 2. interj. Halere, harri-dura azaltzeko./ Ala’re! Hala ere! (Ha-rriduraz azaltzeko erantzunetan ematenda hau) (JBA, 2006-11-04)

Alába, alábea: iz. Alaba./ Alabea. Alaba.(JBA, 1999-06-19)/ Masajek alabek ema-te ittu. Masajeak alabak ematen ditu. (JBA,2000-07-07)/ Ango alabea. Hango alaba.(JBA, 2004-02-07)/ Are tauzke bi alaba.Hark dauzka bi alaba. (JBA, 2004-04-10)/Alaben umena. Alabaren umearena. (JBA,2004-05-01)/ Ermogenesen alabea.Hermogenesen alaba. (JBA, 2007-12-15)

Aláko, alákoa: izlag. Halakoa./ Alakoa. Ha-lakoa. (JBA, 1999-06-19)/ Alakotxe gibelaundik. Halakoxe gibel handiak. (Ahategibelen gainean) (JBA, 1999-11-28)/ Ala-ko ederki. Halako ederki. (JBA, 1998-10-31)/ Alako politte da! Halako polita da!(Txakur baten gainean) (JBA, 1999-08-08)/Zikiñe alakoa! Zikina halakoa! (Jakien ar-tean dabilen euli bati) (JBA, 2003-07-12)/Alakotxea izango en bea. Halakoxeaizango dun bera. (JBA, 2005-01-29)

Aláko batén: Halako batean./ Eiñ ingo deualako baten. Egin egingo dugu halako ba-tean. (JBA, 1998-08-04)/ Alako maten juneingo gea. Halako batean joan egingogara. (JBA, 2004-08-09)

Alámuz: adb. Hala moduz./ Alamuz. Hala mo-duz. (JBA, 1998-08-12)/ Alamuzko jentea.Hala moduzko jendea. (JUA, 2000-12-24)

Alán: (ik. Ala, “ahala” adiera)

Alánbre, alánbrea: iz. Alanbrea./ Ola-xe pasatzen zan alanbrea. Horrelaxe pa-satzen zen alanbrea. (Argi indarrarena)(JUA, 2002-05-11)

Alánbre-sare, alánbre-sarea: iz.

Alanbre sarea, hesi mota./ Alanbre sare.Alanbre sare. (JBA, 2006-10-28)

Alátzeko errótea: Arabaolatzako erro-ta./ Alatzeko errotea. Arabaolatzako erro-ta. (JBA, 2000-12-16)/ Luzianok, JUA-renaitak, Ermentariko Joxeri, Joxe Errotaesaten omen zion. (JUA, 2000-12-16)

Albaiz, albaize: (ik. Almaiz)

Albátxuri: Topo. Albatxuri, Telleriarteko pa-rajea./ Albatxuri. Albatxuri. (JUA, 1999-08-29)/ Albatxuri. Albatxuri. (JBA, 2005-07-02)

Albérga, albérgea: iz. Tre. Harrizko uhas-ka, abereek edateko erabiltzen zutena etaarropak garbitzeko balio zuena. Albergakhondoan zuen zulotik husten zen ura. Zulohau estali eta berriz urez bete behar iza-ten zen. Baserri denetan izaten ez bazenere, Agirrezabal baserrian bazen. (JBA)/Albergatan da potzutan. Albergetan etaputzuetan. (JBA, 2007-05-01)

Albérretxiku, albérretxikue: iz. Bot.

Arbeletxekoa, fruitu mota./ Albérretxikuk.Arbeletxekoak. (JBA, 2005-06-04)/ Albe-rretxiku bat. Arbeletxeko bat. (JBA, 2006-04-17)

Albíz, albítze: iz. Bot. Elbitza, belar motazakarra./ Albitze. Elbitza. (JBA, 1998-07-08)/ Ganaduak goseak denean jaten du el-bitza. (JBA, 1999-08-19)/ Albitze. Elbitza.(Behorrak jaten ari direnaren gainean)(JBA, 2004-05-12)/ Albiz. Elbitz. (JBA,2006-03-04)

➤ Grab. Albitze: “Bedar klase bat da... Gozaubaeko zelaietan irtetzen don bedar goorbat da albitze. Zelaien erdiñ’e igual, ze-aik, abonuik-eta botatzen ez bazako. Etabaztarretan ba asko eoten da albitze. Be-dar goor bat da”. Ganaduak ez du jannahi izaten: “Bueno, gosek taenen bai.Gosek ez daonen, o zea balin badaukie,

biune balin badaukie, ari utzi itten die”(JBA, 1999-08-19)

Albó, albóa: iz. Alboa./ Albora. Albora.(JBA, 1998-08-10)

Aldába, aldábea: iz. Tre. Aldaba./ Aldaba.Aldaba. (MUA, 1998-01-6)

Aldágoi, aldágoia: iz. Meteorol. Aldagoia,ekaitz haizetsua. (JUA)/ Aldagoia. Alda-goia. (JBA, 2005-03-26)

Aldaize, aldaizea: iz. Meteorol. Aldaizea./Aldaizea. Aldaizea. (JBA)

� Etnog. Aldaizea: Hegoaldetik etortzen den hai-ze hotza dugu hau. Brinkolara Aloña men-diaren ingurutik sartzen da. Lainoak in-darrean mugitzen ditu eta euria ekarri ohidu. Oso erraza da antzematen haize ho-nen eragina: Aizkorri hegal guztia zeha-ro lainatua geratzen da-eta. (JBA)/ Bereibilbidea Ahuldetik Agirrezabal alderakoada. (JUA)

➤ Grab. Aldaizea: “Aldaizea, aldaizea etortzendanen, bueno aldaizea... Aizkor barrene-ti, Aloña aldeti, Zeama aldea, laiñook . Eta“A! Bator aldaizea!” -esan oi da- “Etorrida aldaizea” -esan oi da ordun. Ori esanoi da”. Eguraldi txarra ekarri ohi du:““Pues” txarra, txarra, aldaizek txarra. Ai-zea-ta, gaur izan dan bezelako zea: or be-ralden dana asi, plantxauta zeren zeak, ar-took. Eta esan duen “Eneee”. Emen gu-txixeo, an nunbaitt geiao ibili da aizea-ta...Ta aldaizea ta nik ez dakit, aldaizea, eraorta lengon’e bota zittun zeak... Bai. Egoiaizek ez dakit ola botako ttun. Beste aize...o zurrunbillozko aizek. Bateti eta besteti jo-tzen duen aizek botatzen ttue nunbaittorik. Da geian, indarrik geian daukenak,arek-eta...” (JBA, 1999-08-08)

Aldáka, aldákea: iz. Aldaka./ Urdai al-dakak. Urdai aldakak. (JBA, 2002-08-25)

Aldámen, aldámena: iz. Aldamena./ Al-damenak. Aldamenak. (JBA, 1998-09-12)/Aldameneko erri batekoa. Aldamenekoherri batetakoa. (JUA, 1999-05-21)/ Alda-mena. Aldamena. (Errekaren aldamena)(JBA, 2002-01-20)

› ALDAIZEA. Aldaizearen lainoak Aizkorriko gainak ezkutatu ditu. Kortaburu aldetik ateratako argazkia.(AA, 2005-01-23)

› ALBITZE. Elbitza zelaian. (AA, 2008-12-07)


ALDAPARO

Aldámenetu: ad. Aldameneratu./ Alda-menetu. Aldamenaratu. (JUA, 1998-12-19)

Aldánar, aldánarra: iz. Aldanarra, mai-la ezberdinez osatutako bide zatia, berezabaleran gorabeherak dituena. (JBA)/ Be-rau batez ere lurbide delakoetan ematenda. Arbelezko bidean, Olazar aldetikAntxerdirako bidean ere suerta daiteke:Amen arbelen’e ia zenbait aldanar daon.Hemen arbelean ere ia zenbait aldanar da-goen. (Olazar baserritik Antxerdi alderakobidearen gainean. Bidearen goraberakdira aldanarrak) (JBA, 1999-08-19)/ Alda-narrana. Aldanarrena. (Aldanar handie-neko bide tartea) (JBA, 1999-08-23)/ Al-danar. Aldanar. (JBA, 1999-08-19)

➤ Grab. Aldanarra: “Aldanarra ba, bide ba-ten goorago... Alde bateti gorago eta bes-tetik beerago daon ze bat, bide bat. Ariesaten tzako aldanarra”. Bide txarretanizaten dira: “Bide txarretan bai, klaro.Zean, porlanak-eta botatako tokiñ ez daeoten zeaik, baiño, bide, lurbide eo arbela.Emen arbelen ia zenbait aldanar daon.“O sea” goraberak kamiñon” (JBA,1999-08-19)

Aldápa, aldápea: iz. Aldapa./ Aldapa ba-rrenen. Aldapa barrenean. (Haran baten be-heko lekuaren gainean) (JUA, 1999-12-25)/Aldapa gora. Aldapa gora. (JUA, 2004-03-13)/ Aldapak. Aldapak. (JBA, 2006-01-14)

Aldapáro, aldapároa: iz. Aldaparoa, an-tepara./ Aldaparoko ude araáka. Alda-paroko ura hara. (Aldaparoko ura nora jo-aten zen adieraziz) (JUA, 2004-04-10)

� Etnog. Olazargo aldaparoa:Aldaparoa aldez aldepasa ezin zuten oiloak itota hiltzen ziren etaberauek jaten ziren Olazarren. (MUA,1998-05-23)/ Aldaparoa, ur biltokia da, ba-tez ere ura dela medio lan egiten duten lan-tegietan (ola eta errotak esaterako). Lehenbazen aldaparo bat Olazar baserriaren au-rrean, ondoko ola urez hornitzen zuena: Fe-rrerindako. Oraindik ere agerian daude al-

daparoa eta berau betetzen zuten ubideenarrastoak. Hortaz aparte, ganaduak ura eda-teko balio zuen, onaxe ateatzen genduztenbeiek ude erateko. (Olaondo soro inguru-ra seinalatuaz) (JBA, 1998-07-10)/ Aldapa-roa urez beteta ezagutu zuen JBA-ak txi-kik giñela. Geroago izan zen lurrez estalia,berrogei urte, berrogeitabost igual igaro di-rela. (JBA, 1998-10-31)

➤ Grab. Aldaparoa: “Olalden emen kanala nundaon, kanala, aldapáro au, kanala. Oinkanala puskauta daok. Au’re béteta Er-mentaitik artzen tzian, zea ori’re béteta.Ori’re zean daok, béteta daok. Aldapa-ro au’re dana, aldaparoa puntta punttaiño

beteta eoten tzian udekiñ. An martxa ema-ten tzienen udei, ude juten tzian kanalanaurrea. Guk ude andixe ekartzen genduan.Kanalen artu ude baldeekiñ. Ola egual-di txaarrakiñ-da beiek etatzen ez bazien,ude eratea, edurrekiñ da ola, baldekiñ iku-llua ekartzen genduan. Ta bestela’reonaako ortik artzen genduan, baldeetan”.Edateko ura: “Erateko juten giñean Ká-xetako itturria. Kaxetatik gorago badaoba an, Liñapitxi esaten zikoan. Amaikat’erditan eskolati irten da, ni ara, itturriajun bear izaten nian. Bai, amaika t’arditanirtenda, bazkaltzeko ude. Amabitako iabueltea itten nian. Marmitt motx batekiñ”(JUA, 2002-03-23)

› ALDAPAROA. Olazar olako aldaparoaren ur-ihes-bidea. (AA, 2007-03-03)

› ALDAPAROA. Olazar olako aldaparoaren arrastoak. (AA, 2005-04-23)

› ALDANARRA. Antxerdirako bide gorabeheratsua. (AA, 2008-03-29)


ALDAU

➤ Grab. Aldaparoa eta oiloak: Oilo batzuk al-daparoan ere itotzen ziren: “Oixe, zeba?Asitzen tzien alde bateti, muiño bateti bes-tera pasatzen, gure oillook, beste alderapasatu nai, eta ailleau eziñ, ailleau eziñ,ailleau ezinda eroi... Uste bai pasaukozuela “txarkoa” baiño... Da gero, beiñeroitzen tzienen, ba kito. Luma bustitzenzitzaien, ta kargea-ta, an gelditzen tzien.Baiño gu beala akordatzen balin bagiñen,ba artzen gendun da, kendu lepoa ta odo-la ustu-ta, aproetxatzen genduzten, apro-betxatze, baendekiun, ta oillo ederrenakizaten tzien gaiñea. Bai, oillaskoik-eta ezgendun jaten, oillasko saldu itten gen-dutzen, baiño oillook aprobetxatzen gen-dutzen”. Saltzeko ziren oilaskoak berriz,feriarako ziren: “Ferira, ama ferira jutentzan, ama ferira” (MUA, 2003-04-11)

Aldau: ad. Aldatu./ Aldau in bear. Aldatu eginbehar. (JBA, 1998-08-10)/ Aldatzeko ez dau-kezue ezer. Aldatzeko ez daukazue ezer.(Arropen gainean) (JBA, 2004-05-01)

Álde, aldéa: iz. Aldea./ Aitte aldeko amo-na. Aita aldeko amona. (JBA, 2005-08-18)

ALDEA: Aldera, ekintza baten funtzioa adie-razteko aditza+aldera lotura jarri liteke./Eitte aldea. Egite aldera. (Basomutil ba-tzuei egite aldera jarri zitzaien lan bat, hauda, lanagatik dirua eman beharrean, la-naren emaitzak eurentzako eman zizkien)(JUA, 2004-08-13)/ Engaiñau ziñenan in-gresatze aldea. Engainatu zitenan ingre-satze aldera. (JBA, 2006-02-11)

ALDEN: Aldean, inguruan./ Txakurre aldendezula. Txakurra aldean duzula. (JBA,1999-08-19)/ Bat etata, bestea alden. Bataterata, bestea aldean. (JUA, 2000-10-14)

Álde in: 1. ad. Alde egin./ Alde in. Alde egin.(JBA, 1998-07-11)/ Alde in do. Alde egindu. (JBA, 1999-07-10)/ Alde izu ortik.Alde egizu hortik. (JUA, 1999-08-10)/ 2. ad.

Alde egin, hil./ Alde in tzon. Alde eginzuen. (JBA, 2008-12-26)

Aldéandu: ad. Aldendu, urrundu./ Aldeandu.Aldendu. (JBA, 2000-10-21)/ Aldendu intzien. Aldendu egin ziren. (JBA, 2000-05-01)/ Aldetu páretik. Aldendu paretik.(JBA, 1999-08-19)/ Jendea aldetzen. Jen-dea aldentzen. (JBA, 2001-08-04)/ Aldeandudezue. Aldendu duzue. (Mariaje UB-k en-tzuna: JBA, 2007-12-09)/ (aldaerak Aldendu;Aldetu)

Aldéndu: (ik. Aldeandu)

Aldérdi, aldérdie: iz. Alderdia, inguru-nea./ Alderdi onta. Alderdi honetara.(JBA, 2000-12-23)/ Anka alderdi ori. Han-ka alderdi hori. (JBA, 2004-03-21)

Aldétu: (ik. Aldeandu)

Aldí, aldíe: iz. Aldia./ Aldik eoten ttun. Al-diak egoten ditun. (JBA, 2002-02-23)/ Gel-dittu aldik. Geldi aldiak. (JBA, 2002-12-14)/Aldi batzutan leortzen tzien. Aldi ba-tzuetan lehortzen ziren. (Olazarren ur-daiazpikoak-eta, aldi batzuetan lehortzendira, baina beste batzuetan hezetasunakere har ditzake) (JBA, 2002-12-27)/ Aldi-ko bat. Aldiko bat. (JBA, 2004-01-03)/ Bidealdi majoa. Bide aldi majoa. (Bide tarteluze samar baten gainean) (JBA, 2004-08-13)/ Lan gutxi alditxo bat. Lan gutxi al-ditxo bat. (Lantegian lan gutxiko aldi batadieraziz) (JUA, 2004-08-13)/ Aldiko pix-kat. Aldiko pixka bat. (JBA, 2005-08-14)/Eunen bi aldiz. Egunean bi aldiz. (JBA,2006-02-11)

Alé, aléa: 1. iz. Bot. Alea. Landare batzuenfruituei alea deritzo: ahiena edo ka-rraskilaren fruituak, aleak dira. (JBA ,1999-07-10)/ Lurrera eroritako gaztainabatzuk dana alea izaten omen zuten:hau da, gaztaina fruitua estaltzen duenoskol arantzatsurik gabe. (ik. Aletu)(JUA) / Ale aundie. Ale handia. (Gaz-tainen gainean) (JUA, 2001-11-17)/ Alebatzuk berriz. Ale batzuk berriz. (To-

mate aleen gainean) (JBA, 2003-08-02)/Ale ta guzi. Ale eta guzti. (Tomateengainean) (JBA, 2004-05-15)/ Alea atea-ta. Alea aterata. (Dagoeneko fruitutxikiak dituzten gereziondoaren gai-nean) (JBA, 2004-05-20)/ Baba alek.Baba aleak. (JUA, 2004-06-19)/ Nolakoalek! Nolako aleak! (Tomateen gaine-an) (JBA, 2004-08-13)/ Zazpi-zortzi ale.Zazpi-zortzi ale. (Infusio bat egiteko ka-mamila aleen gainean) (JBA, 2005-12-25)/ Lizarran alek, azie. Lizarrarenaleak, hazia. (Lizar zuhaitzek garaihonetan azaltzen dituzten zintzilikarioengainean) (JBA, 2006-05-27)/ Sagar aleederra. Sagar ale ederra. (JBA, 2002-03-02)/ 2. iz. Zool. Barrabila./ Alea. Alea. (Ba-rrabila) (Mariaje UB-k entzuna: JUA, 2000-09-19)/ 3. iz. Alea./ Ale batzuk. Ale ba-tzuk. (Txakurrari emandako pentsuarengainean) (JBA, 2004-03-21)/ Ale aundi-xeok. Ale handixeagoak. (Harritxoengainean) (JBA, 2004-04-17)

Aléiñ, aléiñe: iz. Ahalegina./ Amaika aleiñ.Hamaika ahalegin. (JBA, 2000-03-04) /Aleiñe. Ahalegina. (JBA, 2000-08-29)/ Eindo aleiñe baiño. Egin du ahalegina bai-no. (JBA, 2005-03-05)/ Aleiñe guzik.Ahalegin guztiak. (JBA, 2007-05-26)/ (ik.Al, “ahalmen” adiera)

Aleitzea in: ad. Iritzira egin, zerbait gutxigorabehera egitea, gauza erabat ziur noladen jakiten ez denean./ Aleitzea ibilibear. Iritzira egin behar. (Erabat ongi fin-katu gabeko bi sailen arteko mugaren gai-nean. Muga aurkitzeko gutxi gorabehe-ra ibiltzea suertatu da) (JBA, 1999-08-14)/Zerbait bertan galdu eta aurkitu nahi de-nean, horrela ibili ohi izaten da. (JBA, 1999-08-19)/ Aleitzea in bear nunbaitt. Iritziraegin behar nonbait. (Zehazki finkatu ga-beko mugarri baten ondoan egin beha-rreko lana) (JBA, 2000-01-22)› ALEA. Besteak beste, fruituak izendatzeko ere era-

biltzen da hitz hau. (AA, 2008-09-26)

› ALEMAN-SAARRA. Sagasti zaharra lorean. (AA, 2008-03-29)


ALPAPA

Aléman, alémana: iz./adj. Alemaniarra./ Bialeman. Bi alemaniar. (JUA, 2003-12-26)

Aléman-saar, aléman-saarra: 1. iz. Bot.

Aleman sagarra, sagar mota. Fruitu gorri etahandiak ematen ditu; etxe aurrean dago ho-rrelakoa./ Aleman-saarra.Aleman sagarra.(JBA, 1998-08-05) (ik. Saar)/ Agirrezabalenere Aleman-sagarra esaten zuten. (JBA,2004-08-10)/ (�)/2. iz. Bot. Sagarrondo mota.

Alérji, alérjie: iz. Alergia./ Alerjie. Aler-gia. (JBA, 2003-04-26)

Alértze, alértzea: iz. Bot. Laritza, zuhaitzmota./ Alertzea. Laritza. (JUA, 1998-12-19)

Alétu: ad. Aletu, aleak kendu./ Aletuta. Ale-tuta. (Indiaba aleen gainean) (JBA, 1999-03-06)/ (ik. Ale)

Algaiñen jósi: ad. Algainean josi, lihozko

pieza bat besteari jostea, piezen ertzak el-karren artean josiz./ Algaiñen jositakoa.Algainean jositakoa. (JBA, 2003-12-14)

Alíketa, alíketea: iz. Tre. Aliketa./ Alike-tea. Aliketa. (JBA, 2000-03-25)/ Aliketak.Aliketak. (JBA, 2001-04-14)

Álkar: izord. Elkar./ Ezautzen zittuen alkar.Ezagutzen zituzten elkar. (JBA, 2002-08-03)/ Oik alkar ezautuko die. Horiek elkarezagutuko dira. (JUA, 2004-01-17)/ Alka-rrekin. Elkarrekin. (JBA, 1999-02-10)/Joko die alkar... Larri zittuan. Joko ditekelkar... Larri zituan. (Autoen gainean)(JUA, 2004-06-26)/ Nola billau zuen alkar.Nola bilatu zuten elkar. (JBA, 2004-08-10)

ALKAR ARTU: ad. Elkarrekin moldatu./ Okartzen die alkar ondo. Hauek hartzen di-tek elkar ondo. (Ondo moldatzen direntxakur eta katuaren gainean) (JUA, 2002-04-13)

Alkáte, alkátea: iz. Alkatea./ Alkatea. Al-katea. (Turbinako Romualdoren gainean)(MUA, 2003-04-11)

Alkondára, alkondárea: iz. Alkando-ra./ Alkondarea. Alkandora. (JUA, 2000-06-10)/ Alkondara urdiñekiñ. Alkandoraurdinekin. (Falange-ko kideen gainean)(JBA, 2007-10-13)/ (sinonimoa Kamixa)

Almaiz, almaize: iz. Tre. Almaiza, mor-tairua, sukaldeko tresna./ Almaize. Al-maiza. (Mariaje UB-k entzuna: JBA, 2005-07-28)/ Albaize. Almaiza. (Mariaje UB-k en-tzuna: Jesusa BA, 2005-07-27)/ Baratxuria etabeste jaki batzuk txikitzeko sukaldekotresna: Batzurie eta nasteko gauzak txi-kitzeko erabiltzen da. (JBA, 2005-08-06)/(aldaera Albaiz)

Almazén, almazéna: iz. Biltegia./ Al-mazénen baten eongo a. Biltegiren ba-tean egongo da. (JBA, 2008-01-18)

Alméja, alméjea: iz. Zool. Txirla./ Txirlaketa almejak. Txirlak eta txirlak. (JBA, 2005-07-23)

Almoada, almoadea: iz. Ohe burkoa./ Al-moadea. Ohe burkoa. (JBA, 2002-04-13)

Almórzau: (ik. Amorzau)

Alóña: Topo. Aloña, Aizkorri mendizerrakogailurra./ Aloña. Aloña. (JBA)

Alpápa, alpápea: iz. Bot. Alpapa, landaremota./ Alpapea. Alpapa. (JUA, 1998-08-04)/Alpapea. Alpapa. (JBA, 2008-08-21)

� Etnog. Alpaparen ereite kontuak: Ereiten zenbelar honek moztu aldi asko izaten zituen,hiru behintzat bai. Orain egiten diren al-papak eskasagoak izaten omen dira, le-nau geiau izaten tzien gaiñea. Lehenen-go lurra prestatu egiten zen, eta horreta-rako karramarroa edo area pasatzen zen;goldatu ez zen egiten. Gero ereiñ egitenzen. Alpapa Etxeauzbaztarre sailean eginzen, eta bertan oraindik ageri dira harenaztarnak diren tortóok. Erbiak hura jate-ra ere etortzen ziren, eta norbaitek lazo-ak jarrita izaten zituen. (KonstantinoLangarika izango zela pentsatzen dute).Alpapa artean, zelaiko belarra ere etortzenzen, baina alpapa hazia ugari botatzen ze-nez, hauek ezkutu samarrean geratzen zi-ren. Hiru edo lau moztu aldi egin, eta gerogaltzén juten tzan, eta orduan agertuko zi-ren tortoak hor hemenetan. Moztu aldi ez-berdinen artean, hilabete ere ez zen pa-sako. Lenengo bedar makal-makala etor-tzen zen, alpapa bera oso biune izaten zen.

› ALEMAN-SAARRA. Heldutako sagarrak zuhai-tzean. (AA, 2006-07-06)

› ALETU. Artoa aletzen. (AA, 2005-04-23) › ALOÑA. Aloña inguruaren argazkia Armuño menditik aterata. (AA, 2005-04-30)

› ALMAIZE. Garai bateko almaiza. (AA, 2008-03-15)


Lehen aldiz moztu eta gero, indar han-diagoan etortzen zen. Moztu aldiak segazegiten ziren, eta behin moztuta lehortzenjartzen zen. (JBA, 2005-03-12)/ Zelaian egi-ten den alpapaz gain, bada berez etortzenden beste alpapa mota bat: alpapa sil-bestrea. (JBA, 2005-05-14)

Alpápa silbéstre, alpápa silbés-trea: iz. Bot. Alpapa basatia, landaremota./ Alpapa silbestrea. Alpapa basatia.(JBA, 2009-02-22)

Alpárgata, alpárgatea: iz. Apreta, es-partina./ Alpargatak. Alpargatak. (MUA,2003-04-11)/ (sinonimoa Apreta)

Alpargatéri, alpargatérie: iz. Espartinlantegia./ Alpargatérie. Espartin lantegia.(JUA, 1999-12-24)/ (ik. Apreta)

Alpér, alpérra: iz. Tre. Alferra, alfer harria,nekazal tresna./ JUA-k badu tresna ho-nekin lotutako kontakizuna. Soroan aitaeta semea ari ziren lanean. Aitak esanzuen, ekarri zak alperra!, nekazal tresnahori adieraziz. Semeak erantzun zuen,emen ez diau alperrik bear!, hitzaren bes-te esanahia adieraziz. (JUA, 2004-08-11)

➤ Grab. Alperra: “Alperra? Sokor ondik ze-enen. Bai, zea itteko, txikitzeko. Askotanetzan oso erreza izaten. Zaillek eoten tziensokorrak-eta, alperra gaiñea, gaiñenarea dana... Alperra pasatzen tzan ba-karrik ba berdindu bear zanen, lurre, li-xotu bear zanen. “O sea”, “por ejenplo”,arbi-o... bai, arbik ein da geo azken pa-sarea, lixo-lixo geldittu tzeiñ, ba ematentzuen alperrakin bakarrik’e. Ortako lu-rree xeea eon bear, aurreti zea inda, al-perrakin da arekin pasauta aurreti, txi-kituta”. Lan hau soro guztietan egin be-har: “Baai, o bestela eskuarekin-o einbear-o. Eskuarekin ein bear. Da naastuo azie’re naastu eitten tzan ola. Azke-naldiñ eskuarekiñ eitten gendun, ez zeaitteatio” (JBA, 2002-08-25)

Alpér, alpérra: iz./izond. Alferra, nagia./ Al-perra galanta. Alferra galanta. (JUA,2000-10-21)/ Alperra baiño alperragoa. Al-ferra baino alferragoa. (JBA, 2004-02-15)

Alpérkeri, alpérkerie: iz. Alferkeria./ Al-perkerin. Alferkerian. (JBA, 2006-01-01)

Alpérraldi, alpérraldie: iz. Alferraldia./Alperraldie dauket. Alferraldia daukat.

(JUA, 2001-05-08)/ (sinonimoa Nagi-aldi)

Alpérren: adb. Alferrean./ Gu emen al-perren. Gu hemen alferrean. (JBA, 2008-07-20)

Alpérrez: adb. Alferrez, alferkeriaz./ Bate ezdiñau itten postreik, alperrez. Batere ezdinagu egiten postrerik, alferrez. (JBA,1999-12-18)

Alpérrik: adb. Alferrik./ Alperrik. Alferrik.(JBA, 1999-08-03)/ Oixe alperrik. Horixealferrik. (JUA, 2004-04-10)/ Ori, alper-alperrik da bai, koipe ori. Hori, alfer-

alferrik da bai, koipe hori.6 (JBA, 2004-08-12)

ALPERRIK GALDU: ad. Alferrik galdu./Madalena zorroa, dana alperrik galduzian. Madalena zorroa, dena alferrik gal-du zidan. (Txakurrak aurkitu zuen ma-dalena zorro baten gainean) (JBA, 1999-11-28)/ Alperrik galtzen... mindu. Alferrikgaltzen... mindu. (Lurrera eroritako miz-piren gainean) (JBA, 2000-11-11)

Alpérrontzi, alpérrontzie: iz./izond.

Alferrontzia./ Alperrontzie. Alferrontzia.(JBA, 2003-08-16)

Alpértu: ad. Alfertu./ Oso alpertuta. Oso al-fertuta. (JBA, 2004-03-21)

Álta: adb. Zool. Zakur emea umeske./ Alta. Alta.(JBA, 1998-08-06)

➤ Grab. Alta: Txakurrekin erabiltzen da hitzhau: “Bai, txakurrekiñ. Txakurrekiñ ebal-tzen da ori. Ganadukiñ izaten da umes-ke eotea. Da astokiñ iel eotea, eta ardi-kiñ arkera, berriz. “O sea”, ze diferen-tek ebaltzen die. Nik uste et alta txaku-rrena izango dala” (JBA, 2004-01-04)

Altau: (ik. Altutu)

Áltu, áltue: 1. iz./izond. Altua, garaia./ Gi-zon áltue, bi metro eitten zatuan, juxtu-juxtu. Gizon altua, bi metro egiten zitian,justu-justu. (JUA, 2002-07-21)/ Altugi.Altuegi. (JBA, 2006-08-12)/ 2. zenbtz.

Gehien./ Zenbat urte die? Iru altuanea.Zenbat urte dira? Hiru gehienera. (JBA,2002-12-27)

Altútu: ad. Hazi, altutu./ Altutu. Altutu.(JBA, 2000-10-07)/ Altau. Altutu. (JBA,2000-08-26)/ (aldaera Altau)

6 Hemengo Bai elementua, esaldian esaten denaren indargarri bezala erabiltzen da.

› ALPAPA SILBESTREA. Brinkolan ateratako argaz-kia. Honako landarea ez da nahastu behar irukuesteadelakoarekin. (AA, 2005-05-14)

› ALTZA. Haltz adartxoa. (AA, 2007-06-30)

› ALPERRA. Alfer harria, Idiazabalgo Azpikola Aundi baserrikoa. (AA, 2008-04-25)

ALPAPA


AMANDRE

Áltz, áltza: iz. Bot. Haltza, zuhaitz mota./ Al-tza. Haltza. (JBA, 1999-07-10)/ Altz bat.Haltz bat. (JBA, 2000-08-22)

� Etnog. Ezaugarriak: Haltza maiatzeko il-berrie denean bota behar da. Garai ba-tean, gurdie eitteko erabiltzen zen egurhau, batez ere, gurtasak bezalako zatiak.(Tresna bat haltzez egina denean ariñeizaten da) (JUA, 1999-11-27)/ JBA-renesanetan, garaian ebakitako haltza da su-tarako egurrik onena. (JBA, 1999-11-27)/ Au bota bear men da maiatzen, bai-na ez daki ilbehera ala ilgora aldian den.Tresna batzuk egiteko balio du: okiñinda eskillárak-eta. (ik. Eskillara) (JBA,2005-03-05)

➤ Grab. Altza: “Altza da ba, sastrakan mounirtetzen don arbola bat. Eta goizao lo-ratzen da. Eta materialetako ez dait ba-lio don, egurretako ebali izan deu guk,ebai ta egurretako”. Erretzeko: “Bai. Geo,igual kirtenak eitteko’re balioko do, zen-bait... Ola, garaien ebai ezkeo, be garaien,ba atxur kirtenak eitteko-ta, olako gau-zatako’re balioko don ze bat, arbola sas-traka. Satrapak irtetze die, urritze beze-la, antzea”. Ez da erreka bazterretanhazten bakarrik: “Beste toki batzutan’ebai. Aierdiñ’e badare ta bai, beste toki ba-tzutan’e bai. Ez erreka baztarren baka-rrik ez. Beste toki batzutan’e bai” (JBA,2004-01-04)

Altzóla: Topo. Altzola, Brinkolako mendia./Altzola. Altzola. (JBA, 2006-07-24)

Áma: iz. Ama./ Ama ta bik. Ama eta biak.(JUA, 2000-10-21)/ Amatxo. Amatxo. (JUA,2002-12-25)/ Ama-alabak. Ama-alabak.(JUA, 2002-09-14)

Áma, ámea: iz. Ama, abereez mintza-tzean./ Amek jan in bear do. Amak janegin behar du. (NORK eran esana. Ka-tuaren gainean esana) (JBA, 2000-04-25)/Amea. Ama. (NOR eran esana. Txaku-rraren gainean esana) (JBA, 2001-08-26)/Amea izango zan, aiñ amea izangozan. Ama izango zen, haien ama izan-go zen. (Bere katakumeen bila zebilenkatu baten gainean) (JBA, 2004-05-12)/Ama-ume. Ama-ume. (Txakurraren gai-nean) (JBA, 2006-08-19)/ Amea ikusi

bear da. Ama ikusi behar da. (Katu batiburuz) (JBA, 2008-10-12)

Amá-Berjiñ, Amá-Berjiñe: iz. Erl.

Ama Birjina./ Ama-Berjiñe. Ama Birji-na. (JBA, 1999-02-10)

� Etnog. Irudiak: Brinkolan, baserriz baserri, biegurrezko kaxetan, Ama Birjinaren eta Fa-milia Santuaren irudiak garraiatzen dira.Irudi hauek, Brinkola guztian zehar era-biltzen ziren eta jendeak etxean zituene-an, dirua bota ohi zien. Diru honekin Mi-lagrosa eta Familia Santuaren egunean,mezak ateratzen zituzten. Aldika, irudihauek berritu ere egiten ziren, batetik bes-tera hondatu egiten zirelako. (JBA, 1999-02-10)

➤ Grab. Ama Berjiñea: Brinkolan bi irudi zi-ren: “Bai. Da “Sagrada familia” da bairu persona dare, San Jose, Ama Berji-ñea ta geo ola, arbola baten irudi bat az-piñ, da “niño Jesus”, aurren duela. Eta“Milagrosa” berriz, Ama Berjiña bat, txu-ri-txurie, jantzita. “Visita domiciliaria”erderaz, baiño euskeraz esaten tzikon orri.Bixitárie, “bixitárikin nator”, ola esan oida”. Etxe bakoitzean zenbat egun egotenzen: “Etxe baikotzen eun bat o bi, eta oiñ,esaten tzuen len, oiñ dana zea inda dau-ta, nai balin bazon baten matek “nóbe-nea” eiñ eo ola, “pues” esan ein bear tza-la. Ordun ba beatzi eun euki bear tzon.Eta esan ein bear zala. Ola zan lenau, bai-ño oiñ”. Batzutan bederatziurrena ere egi-ten zen: “Ba eozin garaitan. Batek pro-mes bat eitten balin bazon o ze bat ba-zeuken, “bueno, ein bear diot nobenariobat Ama Berjiñei o Sagrada Familiai-o”,“pues”, noiznai garaien”. Zer eskatzenzen halakoetan: ““Pues” eozin gauza. “Osea”, osasune, ganadun osasune, o ala-ko gauza ondo irten dialako, o ola, ola,zeozer” (JBA, 2004-01-04)

Amá-Berjiñen ittúrrie: Topo. Ama Bir-jinaren iturria, Brinkolatik Arantzazura bi-dean den iturria./ Ama-Berjiñen itturrie.Ama Birjinaren iturria. (JUA, 1998-09-05)/Ama Birjinaren iturria Arantzazu alderajaisten kokatzen da: Amarjiñan itturriñ...potzu zulo bat. (JUA, 2003-05-10)

Amá-Birjiñan síllea: Ama Birjinaren si-lla, Katabera aldean den aulki itxuraduen harri jakina./ Ama birjiñan sillea.Ama birjinaren silla. (JBA, 2008-10-12)

Amábi: zenbtz. Hamabi./ Amabi. Hamabi.(JBA, 2005-03-26)

Amábost: zenbtz. Hamabost./ Biar ama-bost. Bihar hamabost. (MUA, 2003-10-10)

Amaika: 1. zenbtz. Hamaika. (Zenbatzai-le zehaztu modura)/ Amaika. Hamaika./2. zenbtz. Hamaika, asko, makina bat.(Zenbatzaile zehaztugabe modura)/Amaika aleiñ. Hamaika ahalegin (JBA,2000-03-04)

Amaikatako, amaikatakoa: iz. Ha-maiketakoa, ordu honetan egin ohi denotordua./ Amaikatakoa o bazkarie. Ha-maiketakoa edo bazkaria. (JUA, 2000-10-28)

Amairu: zenbtz. Hamahiru./ Illen amairun. Hi-laren hamahiruan. (JBA, 2004-10-02)

Amálau: zenbtz. Hamalau./ Amalau. Hama-lau. (JBA)

Amálauzanko: iz. Mit. Hamalauzango, hau-rrak izutzeko irudimenezko izakia./ Ama-lauzanko. Hamalauzango. (JUA)/ (�)

➤ Grab. Amalauzanko: “Nik ez dakit zer dan,ze izango an... Guk lenao... Guk lenao, guribildurtzeatio esaten tzikuen, “A! Baatoramalauzanko, or arrapauko zaittu!”. Zerdanik jakiñ ez. Baiño oixe, esaera oixe. Dagu bildurtzeatio ta maiña bat aldiz, gueamak-eta. O etorri nai ez-o, jun nai ez-oeta “or arrapauko zaittu amalauzan-kok”” (JBA, 2002-03-02)

Amándre, amándrea: 1. iz. Amona,amandrea./ Amandre zanak esaten zon.Amandre zenak esaten zuen. (Esmendauhitzaren gainean) (JBA, 1998-07-06)/Amandre zarrandako lanak. Amandre za-harrarentzako lanak. (JUA, 1998-12-28)/Amandrek esaten men tzaonan. Aman-dreak esaten omen zionan. (JBA, 2000-04-06)/ Amanrek. Amandreak. (JUA, 2001-11-17)/ (aldaera Amanre) (sinonimoa Amona)/2. Manuela Guridi Kanpos, JUA-renamandrea./ (�) (ik. Etnog.) (ik. Mirandaola-Zaarra)

� Etnog. Olazargo amandrea: JUA-ren amonak,ia 90 urte izanda ere, gai zen irakurtzekoeta josteko haria orratzetik pasatzeko.(JUA, 1999-02-06)

� Etnog. Kalderero kontuak: Bere amonak kon-tatua da honako kontu hau. Lehenagokaldereroak etxez etxe ibiltzen ziren. Ba-serritarrei galdara hautsiak zituztela esa-nez ibiltzen zen hauetako emakume bat.Baserritarrak ezetz. Orduan emakume-ak ontzi bat eskatu, isilean zulo bategin eta zulo hura erakusten zien base-rritarrei, puskatua zegoela adieraziz./Emakume honek haurra bizkarrean era-man ohi zuen. Titia atzeratu eta bizka-rrean zuen haurrak honela edaten omenzuen. (JUA, 1999-02-06)

� Etnog. Oñatiko azokara: JUA-ren amandrea,larunbatero Oñatira joan ohi zen arrautzaksaltzera; orduan ikasle jende ugari izatenzen Oñatin. (JUA, 2000-10-21)

� Etnog. Amandrearen iritziak: Amandreakesaten zuen haurrak etxetik kanpora lanerabidali behar zirela, morroi eta neskame be-zala, horrela ardurea zer zen ikasten zu-tela, etxekoek egiten ez omen zutena. (JUA,2003-12-26)/ Amandreak esaten omenzuen, gaurko jentek jainkoi aurrea irten-

› AMA-BERJIÑEN ITTURRIE. Kataberatik Aran-tzazu aldera kokatua dago berau. (AA, 2004-08-28)

› AMANDREA. Amandrea Azpeitiako azokan ereizan zen txerrikumea erosten. Argazkian Azpeitiakoazoka Santo Tomas egunez. (AA, 2008-12-21)


AMANDRE

go daek.7 (JUA, 2004-01-03)/ Amonak zeraesaten zion JUA-ri lagunei buruz: Neeamandrek: Launekin batea ibili beardik. (JUA, 2001-12-15)

➤ Grab. Amandrea (1): “Ura, garai arten...Mirandaola, Mirandaola... Oain Mi-randaolan etxeek eta zeek inda dare bai-ño, etxe xar-xar-xar bat zian. Eta Mi-randaola ortan, oik errenterok orduun,enda an’e jentek alde in bear, neeamanrek alde in men tzian. Bikiñakoerrotea, oaiñ kamiñon kontra daoketxe bat, ia Bikiñane baiño leen Ola-berritati beeragon. Fijatu ai, bat dau-kik zea bat, balkoi bat kamiño aldea daetxe bat kamin kontran. Araxe kriada,“jun ai ara” amak esan men tzaoan“naiko ogie jango en!”. Errotea mentzian, da beatzi urte in men tzatuan. An-txe beatzi o amar urte in men tzatuan an,eta jun amalau urtekiñ-eo, ez takiat baamairukiñ jun da ezkontze arte. Oitai-rukin ezkondu, ez takiat zer’e neeamandre ori. Eta an, beno etxen, mentzeuzkien, Mirandaola ero or, etzakiatze esaten zon, lau argiñ, gaillegook. Biurten ero irun eon men tzittuan apopi-llo. Argiñ gaillegoa-eta, alde in mentzien eran lanak indakon, eta gero,andra-gizon bat ume batekiñ ero ola.Ume ari, ba klaro, beti erderaz ein bearamanrek, ua’re gaxtea. Gaxtea, da er-deraz ondo ikasi zian. Ondo itten tzianerderaz nee amandrek. Bai. Gaztetanbeti xamurrago ikasi’re bai. Da erderazondo itten tzian. Bai”. Eta zure amaknola egiten zuen erdaraz?: “Ez, nereamak ez, gutxigo zekian. Ura Mutillo-koa, baserri batekoa, arek gutxigo, gu-txigo zekian aek, erderaz-ta”. Miran-daolako zubia zeinek egin zuten?: “Gai-llego oik ibiliko ittuan, an paeta batzuk-eo in tzittuela. Urdun, urdun ferroka-rrillen, urdun nik etzekiat pa, bai mar-txan eongo zian baiño, baiño ez beze-la, nik etzekiat pa urdun, urdun karrillbat-eo... Ein tzuen garaien, frantzeste-rakoa-ero esaten zikonen, lekue bes-tendako’re in men tzien. Bat martxan dabestendako ipintzeko’re bai. Urdun ipi-ni biarrena, biarren trena-o-da... Geroeon zan andra-gizon ume batekin, aikkasteillanok, ortio, or nunbaittekokbeintzat, da arek, beti oraziok erakus-ten-da, nee amanrei. Ta nee amanrekikasi. Ura mutiko... ura’re umea izan-go zian. Da arek ikasi, oraziok-eta.Arek’e, erderaz ari beti. Ikasi erderaz,ta bai, nere amanrek erderaz ondoitten tzian, bai. Ola, olaxe urdungo kon-tuk-da...” (JUA, 2002-06-01)

➤ Grab. Amandrea (2): “Nere amanrek’e,aek’e berriz, erderaz zekian arek. Aik’eMiándolan baserri xar-xar-xar batzeukien. Da errentea pau bear eta ur-dun errentea, errentea zea, laborea nau-siri. Garie, garie’re ola. Ta oso gutximen tzeukien. Lur gutxi ta gari gutxi ar-tzen men tzien. Da gosea... Da amakesan men tzaoan, “jun ai, Bikiñakoerrota, an naiko ogie jango en”. Biki-ñako errotea dao Leazpiti goraxeo, ka-min kontran, ba an, balkoi bat’e bai”(JUA, 2002-06-15)

➤ Grab. Amandrea (3): “Nee amanrea, onaezkondu men tzian, ona ezkondu mentzian, etxe onta. Emen iru bizitza, etxezar ontan, men tzittuan. Ondo aprobe-txatzen men tzatuen karrill aldeko te-rrenook-eta, ara ondoa junda, itaiekinkarill eskiñatan bedarra ebai ta zareakargau-ta, “ba au (...) jango diek”. Es-kasie iru bizitzandako. Da laborea’re es-kasie, errentea pau bear. Eta gurdiñ ea-maten men tzien Oiñatia zea... Da etxe-ako gutxi geatzen men tzian. Da larri,da arto pixkat artzen men tzien-da. Ar-toa jaten men tzien asko, garie geianakOñatia eamaten, zeera, errentea paa-tzea. Ordun gurdiñ artu ta errentea pa-atzea. Bai, garie laborekiñ, bai ta ea-maten men tzaean, oillaskok, arkumabat, bi oillasko pare, da oilloa, etaarrautzaak...” (JUA, 2002-06-15)

➤ Grab. Amandrea (4): “Nee amanrek, neeamanrek’e, Mirandaolakoa, da urdunfranzestérea, ba karrilek-eta (...), len-txo, pixkat lentxo franzesterea, (...),franzesak ibili men zittuan emen, tune-lak itten da zean, lentxo, leenau. Orre-atik esaten (...) franzesterea, ori. Da or,an Mirandaolatik beeraxo, an men tze-rean Mirandaolan eon men zittuan.Enda an, lau argiñ gaillego eta Mi-randaolan men tzerean apopillo-ero. Lo-ta an itten tzuela. Da bi urten eon mentzittuan an. (...)...Geo, geo aik jun mentzittuan, argiñ orik, gaillego orik eta eto-rri men tzian, gizona ta anrea, karrill es-kiñak eta arreglatzea-ta, ola, ta ingurukozeak, ostok ebai-ta. (...) ta ume bat mentzeukien, ume bat, ari erderaz, aik er-daldunek, or goiko (...) erdeldunek-

eta. Eta ume ari, karo, erderaz oraziokerakutsi ta ola, ume ari (...) men tzien-da, eta nee amandrek danak ikasi. Urattikie, bos-sein bat urte, bos-eo, ola eukozatuan. Da ala arek’e oraziok-eta ika-si, da umei, umen (...) tzienak, oraziokerakusten, ama ta orik. Ta gure aman-rek danak ikasi zatuan. Da geo emen neierakusten, nik bosten bat urte, sei eroola, nei oraziok erakusten, (...) tzianamandrek. Ondio’re, urdun ikasi nunorazio bat, akordau’re ez zitan itten...Iruitaka urtetan akordau naiz-ta. Akor-dau nitzean baten, oei, oei errezau na-ean. Oei errezau, iruetaka urten... Danei akordau zitean iruetako urte pa-sauta. “Ahi arriba un Belen” esatenmen tzaean amandrei, (...) amak umei:

Ahi arriba un Belén Siete leguas a un galbario, Caminamos, caminamos hacia galbarioEn este mundo reyY en el otro coronado,Vendrá día de juicio,Y se vera lo que ha pasado, El que dice esta oraciónTodos los viernes del añoSaca un alma del purgatorioY la suya del pecadoEl que sabe y no diceEl que oye y no aprendeVera lo que le conviene”

Ori umei esaten men tzaoan da gureamandrek ikasi. Ta nei, urdun ikisi in nianda. Ia irurogei urte, ia irurogei urtetan,akordau ez, ori errezatzeik” (JUA, 2002-06-15)

› AMANDREA. Bikiñaerrotako aldaparoaren arrastoak. (AA, 2009-01-17)

7 Ez dakigu ze testuingurutan adierazten den hau. Beharbada gizartearen aurrerakada sozial eta teknologikoa zela-eta, jendea gauza berriak egitera ausartzenzela adieraziz?


➤ Grab. Amandrea ta aittejaune: “Baiñobestela, ura gorabera asko ikusitakoa zan.“O sea”, frantzestérea aittuta eongo za,emen frantzesak etorri ziena karrilleittea ta (...). Ura koziñera-ta, ori’reesango zizuen, ia Olazarren aittuta eon-go za. Gero kutxarak eta tenedorek-tamarkauta eoten tzien, ipintze tzittuena taori. Ta gure amandrek-eta eramanda-ta.Aittuta eongo zea, bai, ta... Arek bai, gau-za ta pasadizo asko, asko. Arek asko ba-lio zon, ola, etzan lotsauko. Erderaz’e,“tako” batzuk sartuatio etzikon askoinportako, ta frantzeserea itz batzuk-eta, bai, bai. Tio Joxek, zuen aitonananaie, tio Joxe ortxe bizi da, tio Jose,“amandre txikie” esaten gendiun. Leponartuta ibiltzen tzon. “Botako nau!” eta“Utzi iak!”-eta. Oixe in tzion, (...) zion.Etzan aundie, txiki xamarra zan aman-drea. Amandrea txiki xamarra zan. Bai,arek bai, asko balio zon. Arek pai, (...)”.Aitajauna ezagutu ote zuen: “Amandrengizona? Bai, bai, ba nik ura es non, jux-tu-juxtun akordatzen naiz, juxtu-juxtu-juxtu, baiño ez, aren ideaik ez dauket.Gero elizea eitteko lanen ibili zana’re baiamandrea. Ori aittuta zare? Ba gizona,ikatza itten, Aizkorriñ, beste gizon ba-tzukiñ, pesetea-o... Pesetea, pesetea askoizango zan, erreala, errealakin ordun ira-baztea, zeoze irabaztea. Eta elizea eitte-ko, nola da, zulatzen dan, lurre kentzenda ba, nola esaten tzako orri?... Bueno,lurre kentzen beintzet. Lurre kentzen pe-azaren artu bizkarren, ta bera bakarrikez, beste emakumak; gizonak, beste lekubaten lanen zeuzkienak, emakumak’eantxe lurre kentzen, elizea eitteko. Bes-te leku batea, lurre peazaren artu-ta, anebilitakoa”. Aitona ikazkintza ibilitakoaizango zen: “Bai, ikazkintzan’e, lanazeon lekura jungo zan ura’re ba. Bai, bes-te ofizioik etzon izango, ez det uste, la-brantzea ta gero, ikatza eitten-da, bai. Nik,juxtu-juxtu-juxtun akordatzen naiz, zeo-zer baiño... Errota zakue nola errotan,Elorriko errotati gizonak-o entreau eittentzon, io, garie eo artoa-edo io ta gero en-tregea-ta, ura eramandakon, dauket re-zeloa ba zakue askau ta artiriñe o ez taitt,ogi iriñe izango zan, ari beira eon tzana.Oixe dauket bakar-bakarrik “rekuer-doa”, beste ezertxo’re enaiz akorda-tzen. Ni txikie izango nitzen oso” (MUA,2003-10-10)

➤ Grab. Garbantzo: Amandrearen alaba Oña-tin zen neskame: “Kriada eon omen tzianOiñatiko botikan. Oiñatiko botikan, da nereamona, juten men tzian ordun, ola ama-bosten beiñ-eo, oillo arrautzakin, sestoarrautzekin, Oiñatia. Ganau feria jun, daarrautzak saldu ta botikan alabea. Ta bikalen, a paseatzea irtenda beintzat, an iku-si men tzian nere amona orrek, ikusi mentzian garbantzu oso ederra zeon denda ozee baten, joño! Prezioa galdetu. -Que -esaten men tzaoan erderaz, zian gaiñeakanpokon bat-eo-ta, garbantzu ikaraga-rri earra-ta- que precio tiene ese gar-bantzo? -Tu tienes mala cara para comerese garbantzo. -Kontestu men tzaoan. -Aunque tengo mala cara, ya se comer buengarbantzo- Atzea kontestau men tzaoan.Da nee amonak erderaz ondo itten tzian.Uumetan ikasita” (JUA, 2002-04-12)

➤ Grab. Oñatiko azokara: “Amabosten beinjuten men tzian, oillo arrautzaakin, oiñez,Oiñetia. Sesto arrautzekin. Emendik zee-ra illo, mendira. Or Udanazabalea, ta geroUdana jatsi. Mendira illo ta gero Udanajatsi. Gero an goiti bera, atajutati, oiñez”(JUA, 2002-04-12)

➤ Grab. Carlos VII eta karlistada:AmandreakOlazargo umeei azken karlistadako kon-tu hauek esaten zien: “Trapa-trapa-trapa-trapa baijotzek ia Leazpi aldea-o tro-pak, Bergaratik irten, Oiñatin bazkaldu daAzpeitia. Nee amandrea an men tzeoan bi-den. Aek Oiñatiti zeati bueltan, UdanatiLeazpia, ta an Leazpi baiño len neeamandrea an zeoan, errotea men tzian on-dio etxea an daok, balkoia’re bai (...) bal-koia. Oiñ’e balkoia, beti beitzen daoat.Nere aittejaune’re emen men tzeoan gor-deta, esan men tzaen Oiñatin gora dato-rrela “badek ba etxe ortan gutako mukomutille, jun zaizte an beidau ta ekarri zue”.Ta aittona emen gordeta-o men tzeoan bi-llau die ta eaman die aikin batea. Da neeamandrea or men tzeoan biden, Leazpiabaiño len etxen, da baijotze goitik beeratropak, baijotzek. Eta an balkoitik esanmen tzaean: “Viva Carlos Septimo” bal-koia zeoan lekutik, eta: “ Ni naiz, ni naiz”an soldaru batek. Aik jun men tzittuan da-nak Azpeitira. Azpeitin feria men tzian, txe-rrik-eta ba men tzerean an. Txerri txikiikferin da: “Gure etxen ez daok ba Gabo-netan iltzeko, gure etxen ez daok bat txe-rriik”. Gauen an eosi, illuntzan, zakun sar-tu ta txerri bizkarren gau guziñ onaiño eto-rri men tzian. Ta gero, geo atzea jun. Az-peititik zakun bizkarra dola ekarri txerrie,txerri txikie da jana emango diela, ta azi-ko ala, ta gabonetan iltzeko txerrie. Alaekarri men tzian. Baiño Azpeitin-da men

tzerean soldaruk ta danak (...), gerrea gal-du. Galdu in men tzien. Tropak eta etorrimen tzittuan Pamplonatik ta ola ta ok iesi,Frantzia-o ies in men tzen ta gerrea gal-du. Soldarui ez men tzerean ezer eiñ, daorin ainpiden zerenak, kapitanak ta orik,oik preso arrapau men tzatuen bestek, bes-te tropak. Da gerrea galdu. Geo “ CarlosSeptimok” gerrea galdu ein tzian” (JUA,2002-03-16)

➤ Grab. Izaera eta ekintzak: “Ba, amandrek.Da klaro, amandrek gauza asko zekiñ,amandrek bai, “aquella si”, amak paiñogeigo, bai, amandrek asko, asko. Zan“una...”, bixie “y una... y decidida y...”,ala zan ura. Arek’e erderaz’e moldaukozan, etzon asko, moldauko zan. Gerofrantzesteran frantzes itzen batzuk bamen tzekitzen. Or, karril au in tzanen,“frantzesterea”-o esaten tzioena, bai.Ura Mirandaolati ba, an’e jana’re ger-tatzen omen tzien langillei, ori aittuta eon-go zeate, kotxara markautakoa, koxkakinda ta bakoitzek bere... Oso, oso bixko-rra’re. Bai, ta gero Bikiñako errotan, on-dio Bikiñako errota badau, ura ez due bota,an errotea zan, ordun errotea zan, da gero,nik ez dakitt ura, Bikiña errotan etzan eon-go serbitzen, kreada etzan eongo, Mian-dolatik juten tzan-eo... Aren ondon zeonsoro bat, oiñ etxek einda dare, arbi ostoabitzen ai omen tzan. Arbi ostoa, zuek ez da-kizue, arbie, arbi ostoa lenengo soron daola bitzen da-ta... Ba gonea men tzeuken,ba ez dakit bi gona o nola izaten zittuen,lenau ibiltzen zittuen, gona pare bat. Batbeintzet, ba bustigo men tzeren, arbie bus-tie ta bustiko zon bildurrez-eo, utzi do soroeskiñan, eta... Beak kendu ta an gorde taez bustitzeatik, an utzi do, goitik bera ji-tanak etorri ta arrapau dioe. Ori’re esa-ten tzon, ori’re. Bikiñerrotan nik ez dakit

AMANDRE

› AMANDREA. Amandrearen haurtzaroan egin zuten trenbidea. Hona hemen Tunel Txikia. (AA, 2008-11-08)


AMANDRE-LARROSA

serbitzen zeon o Miandolatik ara junda,sorora, akaso Bikiñaerrotan eongo zan, Bi-kiñerrotan ondo-ondoko soroa zan” (MUA,2003-04-11)

➤ Grab. Errotako zakua: Neskame lanean, za-kuak astoz eramaten ari zela, ume koskorrazela, zakua erori zitzaion: “Aldapa aun-die, aldapa aundie. Aldapa aundie men tze-oan da astoa bea eroi, ta geo zakue’re bai.Ta astoa nolabaitt’e jaso, eta geo zakue ja-sotzeko, komeriik... Zakue puskau, kenduzakutik puskat, besten epini ta aldikopixkat, aldiko pixkat, katillu batekiñ. Za-kuk lurren bittu ta zea, alaxe nausik,akordau’re baik, eaman bi zakuk etxea, ea-man (...) zittun. Bizkorra zan ua. “Ala, ibi-li ai ala! Oi esaiek gaur, gaurko neskai, ni

ibili nitzen bezela ebilteko!”” (JUA, 2004-03-13)

Amándre-larrosa, amándre-larro-sea: iz. Bot. Amandre-arrosa, lehenagokoarrosa mota./ Amandre-larrosa. Amandre-arrosa. (Oraingo arrosen ondoan, haueklore pila bat izaten dute) (JBA, 2004-05-29)/Amandre-larrosea delakoa gutxi omen dagaur egun. (JBA, 2004-06-12)

Amánre, amánrea: (ik. Amandre)

Amápola, amápolea: iz. Bot. Mitxoleta,landare mota./ Amapolak. Mitxoletak.(Gure soro ertzetan ez da izan lore hau.Nafarroa eta Araba aldean asko ikusi ditu.Etxaburu aldean atera diren lore batzukaipatuz) (JBA, 2007-06-09)

Amápuntako, amápuntakoa: iz.

Erl. Ama pontekoa./ Poloni izeba zuenJBA-k bere ama pontekoa. PolonikOñatiko hizkera egiten zuela dio, baittaeta horrelakoak esaten zituela.8 (JBA,2003-12-20)

Ámar: zenbtz. Hamar./ Amar d’ardik. Ha-mar eta erdiak. (Orduaren gainean)(JBA, 1999-08-14)/ Amarretan. Hama-rretan. (Orduaren gainean) (JBA, 2004-05-01)

Amárrenak eta primízik: iz. Erl. Ha-marrenak eta primiziak. Elizari egiten zi-tzaion ordainketa./ Amarrenak eta pri-mizik. Hamarrenak eta primiziak. (JBA,2003-10-26)/ Amarranak. Hamarrenak.(Elizari ematen zitzaizkionak) (JUA,2004-03-13)/ (�)

Amárretako, amárretakoa: iz. Ha-marretakoa, ordu honetan egin ohi denotordua./ Amarretako. Hamarretako.(JBA, 2004-07-17)/ Amarretakoa ea-mango et? Hamarretakoa eramangodut? (JBA, 2008-02-23)

Amásau: ad. Orea egin./ Amatsatzeko ka-txarroa. Oratzeko tresna. (Ogia egitekoprozesuari buruz) (JBA, 2004-02-01)

Amásei: zenbtz. Hamasei./ Beiñ amasei iñ ez-keo ez daok lotsaik. Behin hamasei eginezkero ez zagok lotsarik. (Pilota partidan)(JUA, 2002-10-05)

Amázazpi: zenbtz. Hamazazpi./ Amazazpi.Hamazazpi. (JBA, 2008-08-21)

Amélaun, amélaune: 1. iz. Zool. Ama-rauna, armiarma sarea./ Amelaune.Amarauna. (JUA, 2000-03-04)/ Hala defi-nitzen du: Armiarmak eitten duen sarea.(JBA, 2003-02-15)/ Orrek batze ittu ame-laun batzuk-eta. Horrek biltzen dituamaraun batzuk-eta. (JBA, 2005-08-14)/ 2.iz. Aire beroa botatzen duten berogailu txi-kiei barnean sortzen zaizkien zikinkeriasaretxoak izendatzeko, amelaunek hitzaerabiltzen du. (JBA, 2004-01-17)/ Baita ereantzerakoei: Amelaune bezela itte iñe.Amarauna bezala egiten diten. (Fregaderatutuetan hautsak-eta osatzen duena) (JBA,2006-09-23)

➤ Grab. Amelaune: “Armiarmak eitten duensarea, eta eun baten kendu eta urrengoeunen antxe, eitten duena. Armiarmea

arrapatze ez pada ba, eunero lana eittendona, armiarmea” (JBA, 2003-02-15)

Ámen: (ik. Emen)

Aménaza, aménazea: iz. Kaltea./ Iazeundoko amenazea artu zon onek sega-dorekin. Ihaz egundoko kaltea hartuzuen honek segadorarekin. (Zuhaixka kal-tetu baten gainean) (JBA, 2005-05-29)

Amérika: Topo. Amerika./ Honako abestiarenzatia badaki:

Amerikara noa nere borondatez,Emen baiño obetoago izateko ustez...

Beste bertso zati bat ere badaki:

Beste seme bat ere badiat Amerikan...

8 Brinkolan Baita esango litzateke Poloniren Baitta horren ordez.

› AMANDRE-LARROSEA. Kolore gorriko amandre-arrosa. (AA, 2005-07-09)

› AMANDRE-LARROSEA. Kolore arrosako lorea.Gutxi geratzen omen da landare mota hau. (AA,2004-06-12)

› AMAPOLEA. Olazargo Etxaburuko landarea. Gureinguruan landare arraroa da. (AA, 2007-06-09)

› AMAPOLEA. Arripilleta mendian ateratako mitxo-leta. (AA, 2005-06-19)


AMONA

Honen jarraipena ere badaki, baina ezinizan dugu behar zen eran jaso. Zera dio:bere semearen arrastorik norbaitek aur-kitzen badu, esan diezaiola bere aita etaama bizi dituela oraindik. Hizkuntza al-detik, Beterriko euskaran jarriak dirabertso hauek. (JUA, 2004-08-10)/ (�)

Amérika-diru, amérika-dirue: iz.

Amerika-dirua, Amerikara dirua egiterajoan zirenek ekarritako edo bidalitako di-rua./ Amérika-dirukiñ. Amerika di-ruarekin. (Amerikara joandako senideakbidalitako dirua) (JBA, 2008-07-20)

Amés, amétsa: iz. Ametsa./ Ames.Amets.(JBA, 2005-02-26)

Améskoano, améskoanoa: iz./adj.

Ameskoarra, Nafarroako Ameskoa es-kualdekoa./ Ameskoanok. Ameskoarrak.(JBA, 2003-08-16)/ (sinonimoa Ameskoar)

Améskoar, améskoarra: iz./adj. Ames-koarra./ Ameskoarra. Ameskoarra. (JBA,2003-08-16)/ (sinonimoa Ameskoano)

Amétittu: ad. Ametitu, onartu./ Ametitzen.Ametitzen. (JBA, 1999-03-27)/ Ametiu.Ametitu. (JUA, 2000-02-24)/ Ametittuko.Ametituko. (JBA, 2000-04-29)/ Guk ezdittu ametitzen. Guk ez ditugu ametitzen.(JBA, 2001-05-19)/ (aldaera Ametiu)

Amétiu: (ik. Ametittu)

Améz, amétza: iz. Bot. Ametza, zuhaitzmota./ Ametza. Ametza. (Ametzak Olabasoaldean badira eta Arrobiñ’e bai) (JBA, 1999-08-03)/ Ametzak Arrobin oso ugariak ziren.Garai batetan, egurra moztu eta prinkakinda ekartzen zuten, suegurre bezala, la-besue egiteko. (JBA, 2000-02-26)/ Amez.Ametz. (JBA, 2006-03-04)/ Amétza izatenda, latz-latz izaten dona. Ametza izatenda, latz-latz izaten duena. (Ametzarenazala deskribatuz)/ Aiz klase bat da oi,berez etortzen dana-o. Haritz klase batda hori, berez etortzen dena-edo. (Arrobialdean badira) (JBA, 2007-10-13)

Amézketa: Topo. Amezketa, Gipuzkoako he-rria./ Amezketan. Amezketan. (JBA, 2000-08-09)

Amíldu: ad. Amildu./ Amildu beie. Amildubehia. (JBA, 1999-01-23)

Amílka: adb. Amilka./ Amilka. Amilka.(Gurdi bat itzuli eta amildu zela adiera-ziz) (JUA, 2000-08-27)

Amóna, amóna: iz. Amona, aitaren edoamaren ama./ Aitte aldeko amona. Aita al-deko amona. (JBA, 2005-08-18) (sinonimoaAmandre, lehen adiera)

Amóna pitxigonagórri, amóna pi-txigonagorríe: iz. Zool. Amona man-tangorria, marigorringoa, intsektu mota./Amona pitxigona gorri. Amona man-tangorri. (JBA, 2000-02-26)

� Etnog. Esaera: JBA-k gogoan duenez, ume-tan amona mantangorri bat eskutan har-tzean zera esaten zuten: Amona pitxigo-na gorri, amona pitxigona gorri, biar euz-kie ala eurie ingo esan eta horrela heganegiten uzten zioten. Gorantz hegan egi-ten bazuen, hurrengo egunean eguraldiona izango zen. Beherantz hegan egin ez-kero berriz, txarra. Hau ume garaiko kon-tua da; ola esaten gendiun guk umetan.(JBA, 2000-02-26)/ Zomorro berari, ume-

tan amona gonagorrie esaten zioten Ele-na UB-k-eta. (Elena UB, 2000-02-26)

➤ Grab. Aberea: “Amona pitxigona gorri da,ori udan asko ibiltzen die, da... mozorrotxobat izaten da. Gaiñe, egook-eta, batuta eu-kitze ittunen, gorri ta kolore txuri batzukeukitze ittu. Tantotxo txuri batzuk, ta za-baltze ttunen egaran juten da. Da ori esa-ten due landarak-eta zorrik dauzkienen,orik asko jaten men due, da zea botatzeabaiño obe dala orik batzea ta ekartzea.Amen radion ola esaten do... Indoa-ban... dananak, dananak oik jaten menttue. Da bestelako zea botatzea baiño, in-setizidan bat botatzea baiño oik natualak.Oiñ’e asko balin badauke, oik’e asko be-arko lukie, amona pitxigona gorri oik.“Amona pitxigona gorri, biar euzkieala eurie”, da ola beaz punta juten ba-lin bazan, da gora egara eitten bazon ego-aldi ona, beera eitten bazon egoaldi

› AMONA PITXIGONAGORRI. Mozorroa belar baten gainean. (AA, 2005-06-19)

› AMELAUNE. Armiarmaren amarauna ihintzaz bus-tita. (AA, 2005-06-04)

› AMESKOANOA. Ameskoa bailararen argazkia. Bertako ikazkinek Aizkorrondoan lan egin zuten. (AA,2007-07-22)


AMORRAI

txarra, gu umetan ola ibiltzen giñen, orikantau-ta” (JBA, 2002-03-02)

Amórrai, amórraie: iz. Zool. Amuarrai-na, arrain mota./ Amorraiek arrapatzenmen zatuen. Amuarrainak harrapatzenomen zitiztean. (Lertxun hegaztiaren in-guruan) (JUA, 1998-11-14)/ Arrautza pilloaeukitzen die oik. Arrautza piloa edukitzenditek horiek. (Amuarrainaren arrautzengainean) (JUA, 1999-01-23)/ Amorráiek.Amuarrainak. (JBA, 2003-08-02)

� Etnog. Arrantza: JUA-k amuarrain gehiagoharrapatu omen ditu eskuz amuz baino:Eskuz arrapatzen natuan nik, udan.Udako lehorte garaietan, errekak behe-ra egiten zuenean harrapatzen zituen es-kuz amuarrainak. Errekan udek ttirri-tta-rra zirenean, alegia. Orduko udako le-horteak gaur egun baino handiagoakizaten omen ziren./ Hala ere, bertako erre-ketan aingirak askoz ugariagoak omen zi-ren amuarrainen aldean. (JUA, 1999-04-24)/ Benito Beainek Altzola errekan ha-rrapatutako amuarrainak ekartzen zi-tuen. Amuarrain hauek, fiñek, emengoklasek, lenauko klasek ziren, ez kanpo-tik sartutakoak. Benito berak eskuz ha-rrapatzen zituen, baina lejiakiñ’e askokor egiten zuten, hau da, ur mordotxoadaun tokiñ, lejia botata. (JBA, 2005-08-06)

➤ Grab. Arabarra, nafarra eta bizkaitarra:“Ori zian, arrapau zatuen, ta or daneta-kok zeiztan, arabarrak-eta... Arabarrak,naparrak eta gero bizkaino tonto. Etaamurraiek iru pusketan ipini bear zien,ta geo partitzekon: -Alaves, toma el ca-bes. -A la Baztan, toma el buztan. Bizkainotonto, erdiko trontzo. Ta arek trontzoikonena bizkaitarrak. Ola zian ori” (JUA,2002-02-23)/ (�)

Amórraldi, amórraldie: iz. Amorral-dia./ Amorraldi baten. Amorraldi ba-

tean. (JBA, 2006-06-27)

Amórratu, amórratue: 1. iz./izond. Zool.

Amorratua, amorrua delako gaitza due-na./ Amorratue. Amorratua. (Txakurra-ren gainean) (JBA, 1999-02-04)/ 2. izond.

Amorratua, gogo handia duena.

Amórrau: ad. Amorratu, haserretuta./ Amo-rrauta. Amorratuta. (JUA, 2003-06-28)

Amórrazio, amórrazioa: iz. Amorra-zioa./ Amorrazio aundie eman zanan.Amorrazio handia eman zidanan. (JBA,1999-05-15)/ Amorrazioa. Amorrazioa.(JBA, 1999-08-19)

Amórru, amórrue: iz. Amorrua, hase-rrea./ Arek artu zon amorrue! Hark har-tu zuen amorrua! (Bikario zaharraren ger-taera baten gainean) (JUA, 1999-12-24)/ Ze-ati zauken ba amorrue. Zergatik zeukanba amorrua. (JBA, 2001-11-17)

AMORRA IN: ad. Amorra egin, haserretu./Amorra inda. Amorra eginda. (Haserre-tuta) (JUA, 2002-03-23)

AMORRUE IZAN: ad. Amorrua izan, gorro-tatu./ Orri amorru aundie dio. Horriamorru handia dio. (Txakurrak katu bati)(JBA, 2004-08-10)

Amórtzu, amórtzue: iz. Gosaria./ Amor-tzue. Gosaria. (JBA, 2002-01-20)/ (sinonimoaGosari)

Amórzau: ad. Gosaldu./ Amorzatzeko.Gosaltzeko. (JUA, 1999-05-22)/ Almorzau.Gosaldu. (JBA, 1999-08-08)/ Amorzau.Gosaldu. (MUA, 2003-04-11)/ (aldaera Al-morzau)

Ámu, ámue: iz. Tre. Amua, arrantzarako ka-nabera./ JUA-k eta, hitz honekin arran-tzarako kaiña adierazten zuten eta orainamu deritzogunari garranga esaten zio-ten. (ik. Garranga) (Mariaje UB-k entzuna au-rretik) (JUA, 1999-04-24)

Amústu: ad. Kamustu, kamuts bihurtu./Amustu. Kamustu. (JBA, 1998-03-21)/Amustuta dare. Kamustuta daude. (Bir-bikinaren gainean) (ik. Birbikiñ) (JBA,1999-05-08)/ Amustea. Kamustera. (Ka-tuen azkazalen gainean) (JBA, 2000-07-08)

Amútx, amútxe: izond. Kamutsa./ Amutxe.Kamutsa. (Joxemari UB)

Amútxanda: Topo. Amutsanda, Brinkola-ko muinoa./ Amutxanda. Amutsanda.(JBA)

An: adb. Han./ Andi. Handik. (JBA, 1998-08-14)/ Andi aurrea. Handik aurrera. (JBA,1999-08-08)/ Antxe. Hantxe. (JBA, 1999-05-22)/ Aandiko batzan dauket. Handik al-

› AMORRAIE. Leitzako errekako amuarrain bikaina. (AA, 2008-07-04)

› AMUTXANDA. Amutsanda mendia Kortaburu ingurutik. (AA, 2004-12-24)


ANDRES-AUNDI

deko baratzean daukat. (JBA, 1998-08-05)/Andikaldeti. Handik aldetik. (JBA, 1999-05-29)/ Aundiko baztarrea. Handiko baz-terrera. (Handik aldeko bazterrera) (JUA,1999-08-12)/ Aundiko ganbaran. Handikaldeko ganbaran. (JUA, 2001-04-07)/ An-dikaldea oa? Handik aldera hoa? (JBA,2003-11-15)/ Andikaldea. Handik aldera.(JBA, 1998-07-08)/ Bai antxe, angotxea. Baihantxe, hangoxea. (JBA, 2004-02-15)/ An-dikaldek’e itxita al dare? Handik aldeakere itxita al daude? (Etxeko leihoen gai-nean esana) (JBA, 2005-02-05)/ Ara. Hara.(NORA galderari erantzunez) (JUA, 1998-12-28)/ Ará. Hara. (JUA, 1999-12-06)/ Arata ona. Hara eta hona. (Txakurrarennondik norakoak adieraziz) (JBA, 1999-04-17)/ Araiño. Haraino. (JBA, 1999-08-14)/Araiñotxe. Harainoxe. (JBA, 2001-11-25)/Aako sagarra. Haragoko sagarrondoa.(Sagarrondo bat non den adieraziz) (JBA,2004-05-20)/ Araiñokoa. Harainokoa.(JBA, 2004-07-17)/ Auzkotan. Haruntza-koetan. (JBA, 2008-05-17)/ Áko langa ortajun bearko deu. Hango langa horretarajoan beharko dugu. (JBA, 2009-01-31)

AN, AMEN, OR: Han, hemen, hor. (“Bateaneta bestean” esanahia emanez)/ An, amen,or sartu bear. Han, hemen, hor sartu be-har. (Batean eta bestean sartu beharrekopinu batzuen gainean) (JBA, 2000-02-26)

ANDI AURREA BIALDU; ORTI AURREABIALDU: ad. Handik aurrera bidali. Nor-bait norabaitera bidali, eginkizun bateraedo behintzat traba egin ez dezan./ Andiaurrea bialdu. Handik aurrera bidali. (Ka-tua bidali) (JBA, 1999-11-27)

Anai, anaie: iz. Anaia./ Abadea zeukian anaie.Abadea zeukaan anaia. (JUA, 2003-06-07)

Anámas, anámasea: (ik. Anasa)

Anándi: Aranandi, Telleriarteko baserria./Anandia. Aranandira. (JBA, 1998-07-14)

Anása, anásea: iz. Anabasa. Belar pilahandia, azpian harrapatzen duena./ Lurre-ko ánasak. Lurreko anabasak. (Mariaje UB-k entzuna: JUA, 2001-11-03)/ Anamas...“anamasea” guk geiao. Anabas... Ana-basa guk gehiago. (Anasa hitza mugatuaneta mugagabean nola zen galdetu eta gero)(JBA, 2006-03-04)/ (aldaera Anamas)

Anástasi, anástasie: iz. Anestesia./ Anas-tasie. Anestesia. (JUA)

Anbótoko Seiñórea: iz. Mit. AnbotokoDama./ Anbotoko Seiñorea. AnbotokoDama. (JUA, 1999-07-26)/ Aketeiko Sei-ñorea. Aketegiko Señora. (MUA, 2003-04-11)/ (sinonimoa Aketeiko Señorea) (sinonimoaeta ik. Aizkorriko Seiñorea)

� Etnog. Anbotoko Seiñorea: Anbotoko Seiño-raren kontuak bere aitak eta zaharrek askoerabiltzen zituztela aitortzen du, bainaumeek ez ziotela kasu handirik egiten gaihauei. Hala ere, esaten ziren gauza batzukgogoan ditu: Anbotoko señorek labe sue eindo ta eurie datorre. Hau esaten zuten Aiz-korri mendizerraren tarte batean halako lai-noak ikustean eta geroko euriaren seinaleaomen zen. (JBA, 2003-10-18)/ Izaki hau An-botoko Seiñorea bezala ezaguna zen: An-botoko Seiñorek labe sue ein do. (Hau esanohi zen Aizkorri aldean behetik gorako lai-noak agertzen zirenean, laiñoa jartzen

tzanen; eguraldia txartuko zenaren adie-razgarria zen) (JBA, 2000-08-29)

➤ Grab. Ikusia: Anbotoko Dama ikusia due-la dio: “Neu’re zeozer ikusita naok, Alo-ña aldetik Zeama aldea, sue bezela-ero,olako zea bat” (JUA, 1999-07-26)

➤ Grab. Esaten zena: “Asko’re ezin daiketesan. Lenau esaten tzan Anbototi emenAizkorrira ibiltzen zala. Aizkorriko ez ta-kit zeiñ.... Aketein izango zan. Enda ba-tea ta bestea ibiltze zala. Ta egualdin go-raberea izaten zala o nik ez dakit zer. Taan, gue gurasok-eta bazekien esaten, “A!Aketeiko Seiñorek labe sue ein do”. Olalaiño mordo bat ikusita” (JBA, 2002-03-02)

Andí, andíe: (ik. Aundi)

Andrá, andréa: iz. Andrea./ Andra. An-dre. (JUA, 1999-02-06)/ Andra gazten bat.Andre gazteren bat. (JUA, 2000-12-24)/ An-dra langillea. Andre langilea. (JBA, 2003-02-01)/ Andra-gizonak. Andre-gizonak.(JBA, 1999-06-19)/ Andrea gaiztoa oso. An-drea gaiztoa oso. (ik. Mirandaola-Zaarra)(JUA, 1999-02-06)/ Andrea. Andrea. (JUA,1999-08-29)/ Anrea langillea... nei anrekaintzen zaanan. Andrea langilea... niri an-dreak agintzen zidanan. (JUA, 2001-11-02)/Anrea. Andrea. (MUA, 2003-10-10)/ Andramatekin. Andre batekin. (JBA, 2005-06-18)/Andra-gizonak. Andre-gizonak. (JBA,2006-02-25)/ (aldaera Anra)

Andrágai, andrágaie: iz. Andregaia./ An-dragaie billau. Andregaia bilatu. (JUA,1999-11-27)/ Anragaiik. Andregairik. (JUA,2003-06-07)/ Anragairik. Andregairik.(JUA, 2004-04-10)/ Alderdi artan ibilita-o eingo zon, andragai. Alderdi hartan ibi-lita-edo egingo zuen, andragai. (JBA,2003-04-04)/ (aldaera Anragai)

Andrámarik: iz. Erl. Andremariak./ Se-tienbreko Andramarik. Iraileko Andre-

mariak. (JUA, 1999-08-19)

Ándres: Andres, gizonezko izena./ Ándres.Andres. (JBA, 2008-12-21)

Andrés-Aundi: Andres Aundi./ Gaitzizenhonekin deitzen zioten, Arriurdinen ar-tzain egon zen gabiriarrari. (JUA, 1999-01-01)/ (�)

� Etnog. Izaera: Izatez Kortzukoa omen zen.JUA-ren hitzetan, izpidea bagendukeanarekin. Ameriketako gorabeherak aipa-tzean zera dio, hil egingo zutela an bizi-tzen segi balo./ Behin bere zaldiak Arriur-din aldetik alde egin zion, eta Olazarrenharrapatu zuten zaldia bertakoek, ekintzahonen eskergarri gazta bat eman zien An-dres Aundik. Berez alakotxea omen zen.(JUA, 1999-05-15)

� Etnog. Kalifornian artzain: Kaliforniara joanzen artzain, halako batean bere ardiak on-doko estatu batetako larretara pasatu zi-tuen, muga zen erreka igaroz. Orduan bes-te artzainek esan zioten gau hartan ez ze-zala bere txabolan lo egin, bera hiltzensaiatuko omen zirelakoan beste batzuk.Artzain horien txabolan lo egin zuen etagau hartan bere txabola dinamitaz leher-tua izan zen. Hurrengo egunean, kontua

› ANBOTOKO SEIÑOREA. Anbotoko seiñoraren bizileku bat Anboto da. Erdiko mendia Anboto da, eskuine-koa Udalaitz. Armuñotik ateratako argazkia. (AA, 2005-04-30)

› ANDRAMARIK. Itsasoko Kizkitza, agorreko Andra -mari egunean. (AA, 2006-09-08)


ANDRESENEA

eskatu eta hona itzuli zen./ Ameriketanzela, lekaime komentu bateko lorategi ba-tean sartu omen zuen bere artaldea. (JUA,1999-01-01)/ Andres Aundi Amerikan ibi-lie zen.

➤ Grab. Manuel: “Mutillokoa zian ua, Kor-tzukoa, ekarri zatuan orra ardik Aizko-rritik9, or moztea, ta gero illea, illen pi-xue ta ekartzen ibili baik, ba emen ber-tan uzteeko. Ekarri zatuan-da, moztekoidean-da, euri zipiztin batzuk-o, asi za-tuan, euri pixkat asi zian: Io! Giro zianaen ingurun:“Benga Manuel, BengaManuel! Baja!” -esan men zaoan- “Ben-ga Manuel!” -aek bullak. Etzian eiñ eu-riketaik, etzian euriketaik eiñ. Etzan giroaren ingurun! Aizkorritik ardik ekarrita,bustitzea illea txarra10” (JUA, 1999-08-23)

➤ Grab. Ameriketan (1): “Orrek Amerikan ar-taldea, bere kontua euko zian artaldea-o, ta errekea men tzeukien muga, taorrek errekea pasau ta besten terrenoa junmen tzian. Da esan men tzaean, gauen ezdeskuidatzeko geo, len lo itten tzon etxa-bolan, ez deskuidatzeko an. Da alagauen esan bezela, beste etxabola bateaeaman men tzien. Da an etxabola artaneon balitz, maiña bat fusilada-o, tirok inmen tzaean ari, etxabola ari” (JUA, 1999-08-23)

➤ Grab. Ameriketan (2): “Komentu batekojardiñera ere eaman men tzatuan ardik.Geo aizkenen, derriorren bezela, bildu-rrez, kontue eskau men tzian, nausiri-o,ala etorri men tzian atzea Espaiñia” (JUA,1999-08-23)

Andrésenea: Andresenea, Legazpikoetxea./ Andresenea. Andresenea. (JBA,2002-05-11)

Anéa, anéa: (ik. Anega)

Anéga, anéga: iz. Nekaz. Anega./ Anega ba-tek 43 kilo pisatzen omen ditu. (JUA, 1998-07-14)/ Bizkarren anega garie. Bizkarre-an anega garia. (Estraperloan erositakogari zakuari buruz ari da) (JUA, 1998-07-14)/ Anea gari. Anega gari. (JUA, 2000-12-24)/ Anega. Anega. (Mugatuko forman)(JBA, 2006-03-04)/ (aldaera Anea)

➤ Grab. Anega: “Anega da, berroetalau kilopixatzen dittun, bueno neurrie ez... Ta ori

garikiñ-o enbaltzen tzan... ainbeste ane-ga. Lenauko kutxak’e, ba orik’e bazekienzenbaitt anega eukitze zittuen. Ara botagarie, ia betetzen tzuenen zean, ainbes-te anega. Ola... pixau baik bazekien” (JBA,2002-03-02)

Angailla, angaillea: iz. Tre. Angarila,anda. Pertsona bat baino gehiagok sor-baldetan zamak eramateko tresna. San-tuk ebaltzeko’re... ildakon kajak ere bai.Agirrezabal baserrian ez zuten halakorik;hortaz baserriko lanetarako ez zen era-biltzen. (JBA, 2003-11-15)/ Lehen esaten zi-ren, bason gaixotu eta angaillatan eka-rri zituzten jendearen kontuak. Berak ezdu horrelakorik ezagutu, baina zaharrekesan ohi zituzten halakoak. (JBA, 2005-03-04)

Aníllo, anílloa: iz. Eraztuna, eskolan eus-karaz egiteagatik jartzen zen eraztuna, zi-gor moduan./ Anilloa. Eraztuna. (MUA,2003-04-11)

� Etnog. Anilloa eskolan: Sorotxo delako sai-lean zen lizar bat hartzen zen muga be-zala, handik eskola aldera erdaraz egin be-har zen, eraztuna zen bestela zigorra. Han-dik gora berriz, euskaraz egin zitekeen.Elizatik behera bizi zirenek berriz, bes-te muga bat omen zuten. (MUA, 2003-04-11)

➤ Grab. Eraztuna: “Erderaz, erderaz... ani-lloa gaiñea. Eskolan anilloa, geo kanponia libre, baiño emen eskolan anilloa. Ani-lloa ba al dakik zer tzan? Zan eraztunemouko...Gue zeak, amak dauken bezela-ko anilloa edo olakoa. Da eskueraz itz itenarrapatzen bazuen... Da zapatun... Jo! Or-dun erreala asko zian, zapatun zeukenaanilloa pau ittea bi txakur aundi o erre-ala, lenengo amabos xentimo ta geoerreala, ta dda erreala “bastante” zea...

Pena ematen tzian erreala paatzek.Arek’e, anilloa zeukenak, beak’e igual es-kueraz itz eitten tzian, etzeoan kuidaurikari anilloa emateko. Ta berak, beste ba-tek eskueraz ingo balio bezela, kontestaueitten tzian arek, atzea entreatzeko ani-lloa”. Ta berak inoiz izan al zuen galde-tuz: “Anilloa? Tokau ezkeo bai, batzutan.Baiño gu zai eoten giñean iñok eskuerazitten bazon. Gutxitan” (JUA, 2002-03-23)

Ánima, ánimea: iz. Erl. Arima./ Anima.Arima. (JUA, 2003-06-28)

Animáli, animálie: iz. Zool. Aberea./ Ani-máliña. Abereena. (JBA, 2005-08-14)/Animálie. Aberea. (JBA, 2006-05-29)

Aníman-eune: iz. Erl. Arimen eguna./Animan-eune. Arimen eguna. (JBA, 2001-11-02)/ Egun hau, santu guziñ urrengoeune, bie izaten da. (JBA, 2009-01-21)

Anímau: ad. Animatu./ Animau. Animatu.(JBA, 2004-01-04)

Anís, aníse: (ik. Anix)

9 Olazar ondoko Kanteraldea deitutako parajera ekarri zituen ardiak, bertan mozteko.10 Azken puntu hau honela azaltzen du Justa Beainek: Geo batu itte ittue ola, mordon, enda jakiñe pixu ikaragarrie-ta, bustie txarra gaiñea. (JBA, 1999-08-23)

› ANDRESENEA. Legazpiko Andresenea etxea. (AA,2009-01-17)

› ANILLOA. Eskolan zigor moduan erabili ohi zengarai batean. (Maria Jesus Ugalde, 2009)

› ANKEA. Eguzkitza azpiko hanka; goiko hanka hain justu. (AA, 2005-06-25)


ANTXERDI

Aníx, aníxe: iz. Anisa, edari mota./ Anixe.Anisa. (ik. Millu) (JBA, 1999-07-10)/ Ani-se. Anisa. (JBA, 2003-02-15)/ Anixik. Ani-sik. (JBA, 2005-05-21)/ (aldaera Anis)

➤ Grab. Anisa: “Anixe, anixe erari bat, ezta?.Anixe berez erari bat. Baiño anixe...Emen’e izaten die anixek. Farmazi o ze-etan izan die saltzen, botikatan’e. Ba...Ale, aletxo batzuk izaten die ta eukitzendue, usai igual-iguala, anixena. Eta ori,ba esaten due, bueno esaten due taizan’e bai. Ola tripako miiñek ta ola da-enen-da, infusioa eiñ mantzeliñea beze-la ta artu. Oso zea, dala, ona dala, aizek-eta botatzeko. Umei-ta ematen tziten le-nau ta farmazitan-da o zean botikan sal-tzeen eoten die orik. Da emen’e izaten dielandaratxok, landara. Ta, kao, igual’e, ka-miño baztarretan nola izaten dien, baiigual ez die aziraiño eltzen igual zeati on-dau, baiño... Bai” (JBA, 2002-03-02)

Ánjelus, ánjeluse: iz. Erl. Angelusa, erre-zoa./ Anjelus. Angelus. (MUA, 2003-04-11)

Ánka, ánkea: 1. iz. Hanka./ Anka arten.Hanka artean. (Txakurra hanka artean ibil-tzen zela adieraziz, gizakiaren ibilera oz-topatuz) (JBA, 2001-11-17)/ Ankazpin ar-tuta. Hankazpian hartuta. (Pinu berria lan-datatutako sailean behorrak egiten dituztentxikizioak aipatuz) (JBA, 2001-04-14)/Ankekiñ. Hankarekin. (JUA, 1998-10-31)/Mai ankan. Mahai hankan. (JBA, 1999-12-04)/ Luzau ankea. Luzatu hanka. (JBA,2004-08-12)/ Ankak bero-bero inda. Han-kak bero-bero eginda. (Sutondoan egon-da) (JBA, 2004-11-14)/ Ankak zeuzkiñanbaja-baja inda. Hankak zeuzkanan baja-

baja eginda. (Sendabelar baten eraginez,hazita ziren pertsona baten hankak, pix-ka bat normaldu egin zirela) (JBA, 2005-07-09)/ Ankapeko ori. Hankapeko hori.(Hankapean duen mugarri baten gaine-an) (JUA, 1999-07-10) 2. iz. Hanka, baratzaedo soro txiki jakin batzuei deitzeko era.(ik. Etnog.)/ (�)

ANKAPEN: adb. Ankapen erabiltzea, men-deratu nahi izatea da. (JBA, 2003-12-13)

ANKAZ GORA: adb. Hankaz gora./ Ankazgora. Hankaz gora (Kirol baten gainean)(JUA, 1999-11-06)/ Danak ankaz gora. De-nak hankaz gora. (Gurdi bat itzuli zene-an, bertan zihoazen bidaiarien gaineanesana) (JUA, 2000-08-27)/ Bi ankaz gora.Bi hankaz gora. (Lurrean eroritako fut-bolariez) (JUA, 2001-05-19)

BI ANKAN GAIÑEN: adb. Bi hankaren gai-nean./ Lehen, tabernan, likoreren batedan eta gero, batzuk bigarrena ateratzekoeskatzen zuten, hau esanda: Bi ankan gai-ñen obeto ibiltzen da gizona. (JBA, 2004-02-15)

� Etnog. Eguzkitzako hanka: Utzita anka ortan...Euzkitza aldeko ankaak./ Urzako sailarenondoan, errekako presaren inguruan lurlau sail bat da. Lehenago lur zati hone-tan bi soro txiki ziren eta hauei Eguzki-tza azpiko ankak deitzen zitzaien. Izen hauez zen erabiltzen beste inolako lur eremurihots egiteko. Bi baratzatxo hauek osoonak ziren eta bertan landatua beste tokibatzuetan baino indar handiagoan etortzenzen. (JBA, 2002-09-14)/ Euzkitza azpiñ’ebi ankatan badaela. (Eguzkitza azpikohankez. Hanka hauek Urzako sailaren on-doan dauden hankak dira. Errekarenbazterrekoa da hanka bat, presaz behe-rakoa. Eta sailtxo honen gaineko zelai go-rena da beste hanka. Sail hauek soro ebal-tzen ziren. Hauen izenaren zergatia ez duargi, akaso txikiak zirelako deitzen zirenhorrela) (JBA, 2004-07-17)/ Eguzkitza az-piko bi ankak erreka bazterrean daude.Bata goikoa da, eta bestea behekoa, sailbereko gainaldea eta behealdea adieraziz.Errekan gora eginda Urzako dago. (JBA,2005-03-27)/ Eguzkitza azpiko hankakurte batean-edo bakarrik erabili ziren sorobezala: arto, erremolatxa egiten zen ber-tan. Bera etorri eta segituan Etxokana etaondoko sailak erosi zituztelako, ez zen be-rriz goldatu lur hura. Zelai bezala erabi-lia izan zen. (JBA, 2005-06-25)

Ankáarrasto, ankáarrastoa: iz. Han-ka arrastoa./ Ankaarrastoik’e ez dao.Hanka arrastorik ere ez dago. (Ardi han-ka arrastoen gainean) (JUA, 1999-11-21)/Elur garaian, etxeko atarian, hegaztien-tzako jan pixka bat utzi ohi du JBA-k.Oraingoan ere, hegaztiek utzitako janadena jan dute eta zozoaren hanka arras-toak agertu dira. (JBA, 2005-01-29)

Ankádun, ankádune: iz./adj. Hanka-duna./ Ankadun. Hankadun. (Mandau-liaren gainean) (JBA, 1999-08-19)

Ankáluze, ankáluzea: iz./izond.. Hanka-luzea, hanka luzeak dituena./ Ankaluxea.Hankaluzea. (Moxalaren gainean) (JBA,2004-05-20)

Ankámiñ, ankámiñe: iz. Zool. Hanka-mina, ardien gaitza./ Ankamiñe. Hanka-mina. (JBA, 2003-01-11)

Ankámotz, ankámotza: iz./izond. Han-kamotza, hanka motzak dituena./ Anka-motza. Hankamotza. (Hankamotza dentxakur baten gainean esana) (JUA, 2000-10-28)

Anrá, anréa: (ik. Andra)

Anrágai, anrágaie: (ik. Andragai)

Antánga, antángea: iz./izond. Antanga,neska luze eta mehea./ Antanga. Antan-ga. (Mariaje UB-k entzuna aurretik) (JBA,2006-11-10)

Antiaju, antiajue: iz. Betaurrekoa./ An-tiajudun ori. Betaurrekodun hori. (JBA,2000-10-21)/ Antijuk. Betaurrekoak. (JUA,2003-06-14)/ (aldaera Antiju)

Antíguako, antíguakoa: iz./izlag. As-paldikoa, antigoalekoa./ Antiguako. An-tigoaleko. (Erloju zaharrez) (JUA, 2001-04-07)/ (ik. Antigual)

Antígual, antíguala: iz. Antigoala./ An-tigual. Antigoal. (Erloju zaharrez) (JBA,2001-04-07)/ (ik. Antiguako)

Antíju, antíjue: (ik. Antiaju)

Antójau: (ik. Antojo eman)

Antójo éman: ad. Nazka eman./ Antojoeman. Nazka eman. (Triku bat jateak)(JBA, 2002-02-23)/ Antojo antza ematenzian. Nazka antza ematen zidan. (Gora-galea bezala ematen ziola esanaz) (JBA,2003-04-26)/ Antojau itten naue. Nazkaematen didate. (Janari batek nazka ema-ten diola adieraziz) (JBA, 2004-08-14)/ (al-daera Antojau)

Antósiñ, antósiñe: (ik. Antusiñ)

Antsúmaitz: Topo. Antsomaitz, Brinkola-ko parajea./ Antsumaitz. Antsomaitz.(JUA, 1999-02-11)/ Ántsumaitz. Antso-maitz. (JBA, 2004-01-03)

Antsúmaitzeko ittúrrie: Topo. Antso-maizko iturria, Brinkolako iturria./ An-tsumaitzeko itturrie. Antsomaizko iturria.(JBA, 2000-08-19)

Antúsiñ, antúsiñe: iz. Tre. Antoisina, eda-lontzi mota./ Antusiñek. Antoisinak. (Txe-rria hiltzeko prozesuan erabilia) (JUA,2004-03-13)/ Antosiñ. Antoisin. (JBA,2006-03-04)/ Antosiñe. Antoisina. (MariajeUB-k entzuna: JBA, 2007-06-20)/ (aldaeraAntosiñ)

Antx, ántxa: (ik. Antz)

Antxárdi: (ik. Antxerdi)

Antxérdi: Topo. Antxerdi, Brinkolako pa-rajea./ Garai batean Antxerdin pagoak zi-ren eta bertan egoten zen ganadua abaro:Antxerdiñ... pagok zienen. (JBA, 1998-07-

› ANKAARRASTOA. Hanka arrasto garbia lokatzean.(AA, 2006-03-18)

› ANTSUMAITZEKO ITTURRIE. Garai batean ur zo-rriak izan omen ziren iturri estimatu honetan. (AA,2003-08-09)


ANTXERDIKOILORRA

06)/ Antxardi. Antxerdi. (JUA, 1998-11-07)/(aldaera Antxardi)

Antxérdiko íllorra: Antxerdiko egile-horra./ Antxerdiko illorra. Antxerdiko egi-lehorra (JUA, 2000-08-05)/ (�)

� Etnog. Garoa, adarrak, garia: Lehenago garogurdikada bat bete eta Antxerdiko egile-horrera eramaten zuten. Egilehorra Ola-bason igitaiez moztutako garoz betetzenzen. (JUA, 2000-08-05)/ Antxerdiko egile-horraren aurrean diren lizar zuhaitzetarazaku batekin igotzen zen JUA. Bertan ada-rrak kimatu egiten zituen eta zakua bete.Adarra handiegia zenean moztu egin ohizuen. Ondoren, bildutako kimuetako hos-toak beiendako izaten ziren. (JUA, 2000-08-05)/ Egilehor honetan, gariaren lastoa erebada ganbaran. (JBA, 2003-07-13)

Antxíñtxika: adb. Antxintxika, korrika.(Oso gutxi erabilia)/ Antxiñtxika. An-txintxika. (MUA, 2003-10-10)/ (sinonimoaSaltoka)

Antxóa, antxóa: iz. Zool. Antxoa, arrainmota./ Antxoak. Antxoak. (MUA, 2003-10-10)

Antxúma, antxúmea: iz. Zool. Antxumea,ahuntzaren umea./ Antxuma. Antxume.(JBA, 1998-08-06)

Antz, ántza: 1. iz. Antzekotasuna./ Alkarrenantza bazuen. Elkarren antza bazuten. (An-dre-gizon batzuen gainean) (JUA, 2000-12-16)/ 2. iz. Bezalakoa, modukoa, itxurakoa./Tripako miñe antza daukela. Tripako minaantza daukala. (JBA, 1999-04-17)/ Euzki an-txa. Eguzki antza. (JUA, 1998-09-12)/ Zikiñantxa. Zikin antza. (JBA, 2002-01-12)/ Otz an-txa. Hotz antza. (JUA, 2003-01-11)/ Miñ an-tza dauke. Min antza dauka. (JBA, 2004-10-

02)/ Fresko antzen. Fresko antzean. (JUA,1998-07-07)/ Estu antzen, estu antxen. Estuantzean, estu antzean. (JBA, 1999-01-01)/ Za-bal antxekoa. Zabal antzekoa. (Pertsona ba-ten gainean) (JBA, 2002-08-31)/ Beori nau-si antzen. Berori nagusi antzean. (Katuarengainean) (JBA, 2003-04-26)/ Euri-antza.Euri-antza. (JBA, 2007-04-08)/ Koipe antzenbat. Koipe antzen bat. (Jaki batek izan de-zakeen koipearen gainean) (JBA, 2008-10-08)/(aldaera Antx)

ANTZA EMAN: ad. Antz eman, konturatu/ An-tza ematen. Antza ematen. (Zerbaiti antzaematea, zerbaitetaz norbera konturatzea da)(JUA, 1998-08-11)/ Antzik emateik. Antzikematerik. (JBA, 1999-10-16)/ Antz eman zion.Antz eman zion. (JBA, 2002-05-11)

Antzíar, antzíarra: iz. Meteorol. Antzigarra.

➤ Grab. Antzigarra: “Antziarra, izotz goorra”.Ondorengo azalpena JUA-rena da: “An-tziarra intxusai (...) zian antziarra... Izotzaundie itten donen, ola kristalak errekaneta ori dek antziarra”. Eta JBA-k: “Orida, orri esaten tzako antziarra. Gortutaeoten dienen. Baita landarak bustik ba-dare, baita aik’e, zea gortuta eoten die.Zuritasune eukitzen due ta aixe esaten tza-ko antziarra” (JUA eta JBA, 2002-03-02)

Antzú, antzúe: 1. iz./izond. Zool. Antzua,umerik egin ezin duen aberea./ Bei antzubat. Behi antzu bat. (JUA, 1999-08-19)/ An-tzuk. Antzuak. (Ardi antzuen gainean)(JBA, 2002-01-06)/ Antzue. Antzua. (Lan-dare baten gainean-edo esan duela ustedut) (JUA, 2004-04-03)/ 2. izond. Zool. Hitzhonek badu beste adiera bat ere, ardiekinbehintzat erabiltzen dena. Ardiak arkumeaegin eta batzutan arkuma hori kendu egi-ten zaio. Orduan, ardia jetzi egiten da, etaesne hura gizakiaren beharretarako era-biltzen da. Esnea jeztetik utzitakoan, ar-diek esnea egiteari ere utzi egiten diote,

eta poliki-poliki beste arkume bat izate-ko moldatuko dira. Lehen San Joanak artejezten ziren ardi hauek, Agirrezabal ba-serrian izaten ziren gonbidapenetan, jen-deari mamia emateko. Hala ere, esnea jez-te honen uztea ere ez da erabatekoa iza-tean, tartean-tartean ardiak jetzi egin be-har izaten dira, bestela errapea galdu ingolitzekio. (JBA, 2005-04-30)

➤ Grab. Antzue: “Antzue ba, umeik itte ez donanimalie. Guk arditan-da, ebali izangendun, “kao, antzu dao-ta”, “o sea”, ezdauke umeik. “Ez dio jarri arik umeik”o ola, “antzu dao”. Ta ganadutan’e bai.Zean, beietan’e, “antzu irten do-ta”,ari ba, ze berdiñeko” (JBA, 2004-01-04)

Antzuola: Topo.Antzuola, Gipuzkoako herria./Antzuolati. Antzuolatik. (JBA, 1998-12-12)

Antzútu: ad. Antzutu, antzu bihurtu./ Antzu-tu. Antzutu. (Ardiekin erabilia) (JBA, 2005-04-30)

Áño, añóa: iz. Bot. Ainoa.Garia eta artoa-ri kalte egiten dion gaitza. Artoarenkasuan, artaburua den lekuan halako zatiborobildu ustelak agertzen dira. Artoa-ri, artaburuan edota landarearen ondo-an ere kalte egin diezaioke. Gariaren ka-suan, ainoa galburuan azaltzen da etagerta liteke ale guztik añoa edukitzea ere.(JBA, 1998-09-19)/ Artoa galdu itten dueorik... artoa ondau itten do. Artoa gal-du egiten dute horiek... artoa hondatu egi-ten du. (JBA, 1998-09-19)/ Gauza ustelbat... garik’e eukitzen do... koskor bat...artori indarra kentzen dio. Gauza ustelbat... gariak ere edukitzen du... koskorbat... artoari indarra kentzen dio. (JBA,1998-09-12)/ Ainoak jotako arto landareakoso kaskarrak dira, gaitza ez dutenen al-dean. (JBA, 1999-07-10)/ Año zar oik.Aino tzar horiek. (Artoaren gainean.Gaitz honek artoa eta garia kaltetzen ditu.

› ANTZIARRA. Antzigarra Atagoiti aldean. (AA, 2005-12-24)

› ANTXERDI. Antxerdi aldeko Muntegiko baserrikoenegilehorra. (AA, 2007-01-19)

›ANTXERDIKO ILLORRA. Antxerdiko egilehorrarenaurrekaldea. (AA, 2005-04-30)


APIO

Artoetan, askoz buru txikigoa o batezañóa daukien artok) (JBA, 2006-08-19)

Aó, aóa: 1. iz. Ahoa./ Aoa zabaldu itte iñe.Ahoa zabaldu egiten diten. (JUA, 2000-12-24)/ Aon xague zola. Ahoan sagua zuela.(Katuaren gainean) (JBA, 2001-10-06)/Agoti. Ahotik. (JBA, 1999-08-19)/ (aldaeraAgo)/ 2. iz. Ahoa, aitzurren ertza./ Aoa.Ahoa. (Kasu honetan jorraiaren ahoaz esa-na) (JBA, 2002-03-02).

AO ZAALKA: adb. Aho zabalka, loguraz./ Aozaalka. Aho zabalka. (JBA, 2002-05-18)

Aóka, aókea: iz. Bot. Aroka, galburua es-taltzen duen azaltxoa, garia jotzean as-katzen dena11./ Aokea... garie jo ta sol-tatzen don buruko lasto ura. Aroka... ga-ria jo eta askatzen duen buruko lasto hura.(JBA, 2003-07-26)/ Aukéa. Aroka. (JBA,2005-04-02)/ Arotza... Aroza. Aroka... aro-ka. (JUA, 2003-03-01)/ Gari okéa. Gari aro-ka. (JBA, 2004-12-03)/ (aldaerak Aroz, aro-tza; Aroz, aroza; Auka; Oka)

Aór: interj. Hara hor./ Enekin-da, aor! Ez nekien-eta, hara hor! (JBA, 1998-07-06)/ (ik. Ara)

Aórrau: ad. Aurreratu./ Aorrau in bear da.Aurreratu egin behar da. (Diruaren gai-

nean) (JBA, 2004-02-21)/ (sinonimoa Au-rreatu, bigarren adiera)

Aórtu: (ik. Agortu)

Aótz, aótza: iz. Arotza./ Aotz... aotz lana.Arotz... arotz lana. (JBA, 2000-06-17)/Aotzak. Arotzak. (JBA, 2000-08-08)/ Aotzikixita. Arotz ikasita. (JBA, 2001-01-13)/Arotza. Arotza. (JUA, 2000-12-02)/ (aldae-ra Arotz)

� Etnog. Rufino Ugalde: Rufino Ugalde12,Luzianoren lehengusina zen Rufinarenaita, arotza zen. Berak egin zituen gaurEtxokanean diren oheak. Ohe hauekalde batetik landuak dira eta beste alde-tik landugabeak, izan ere batzuk bistakoaldean daude eta besteak ez ikusteko eranjartzen ziren (hormaren kontra). (JBA,2000-04-06)

Apáatzo: (ik. Apatzo)

Apaindu: 1. ad. Apaindu, dotoretu./ Apain-tzen due. Apaintzen dute. (Etxeak apain-du) (MUA, 2002-04-11)/ 2. ad. Apaindu,zuhaitzei egin behar zaizkien adar ebake-ta batzuk aipatuz./ Apaindu. Apaindu. (Pi-nuei egin beharreko adar ebaketak) (JUA,2001-12-15)/ Apaindu. Apaindu. (Izei batiegin behar zaizkion adar ebaketak azalduz,adartxo ihartuak kendu) (JBA, 2002-03-02)

Apaiz, apaize: iz. Erl. Apaiza./ Apaiz bat.Apaiz bat. (JBA, 2000-04-06)/ Zeamarapaiz txikie. Zegamar apaiz txikia. (JUA-ren Irungo osabaren esanetan, apaiz ho-nek ez zekien sermoiak egokitasunez esa-ten) (JUA, 2002-10-26)/ (sinonimoa Abade)

Apál, apála: 1. iz. Tre. Apala, altzariaren za-tia./ Apala. Apala. (Elizako aulkiaren za-tien gainean) (JBA, 2000-08-09)/ Apaletigora. Apaletik gora. (Altzariko apaletikgora) (JBA, 2000-08-27)/ Apal batzuk.Apal batzuk. (Gaztandegiko apalen gai-nean esanda) (JBA, 1999-08-23)/ Apalbat. Apal bat. (Altzari baten apala) (JBA,2003-11-25)/ Apala. Apala. (Altzari batenapala) (JBA, 2006-08-12)/ Apal bat. Apalbat. (Elkar josi gabeko oholez egindakoapala adieraziz) (JBA, 2002-01-26)/ 2. iz.

Apala./ Apala. Apala./ Kontzialen, lur al-dapatsuan, pinu hazia zuten ontzitxoak jar-tzeko, JBA-ak lur zati bat berdindu egindu aitzurraz, eta horri deitu dio apala egi-tea. (JBA, 1998-05-09)

Apáldu: ad. Afaldu./ Apaldu. Afaldu. (JUA,1999-11-27)/ Apaltzea. Afaltzera. (JUA,2000-01-23)/ Apaltzea jun ez. Afaltzera joanez. (JUA, 2001-12-15)/ Nik ez dauket apal-tzea jun bearrik. Nik ez daukat afaltze-ra joan beharrik. (JUA, 2003-07-12)/ (alda-era Afaldu)

Apálondo, apálondoa: iz. Afalondoa./Gauetan apalondon irtetze zue? Gauetanafalondoan irteten duzue? (JUA, 2004-02-21)/ Afalondon. Afalondoan. (JBA, 2000-08-09)/ Apalondon. Afalondoan. (JUA,2000-12-24)/ (aldaera Afalondo)

Apári, apárie: iz. Afaria./ Aparie eman di-zue? Afaria eman dizute? (JUA, 2004-02-

07)/ Aparie. Afaria. (JUA, 2000-10-07)/ Afa-ri-pasarea. Afari pasada. (JBA, 2005-01-14)/ (aldaera Afari)

Apári-merienda, apári-merien-dea: (ik. Afari-merienda)

Apárta: izond. Aparta, bikaina13./ Tenplea’reaparta. Tenplea ere aparta. (JUA, 2003-12-26)

Apártau: ad. Apartatu, bereiztu./ Apartau.Apartatu. (Sagarrez mintzatzeko darabiladitz hau JUA-k) (JUA, 1998-11-07)/ Apar-tauta zenduzkiela. Apartatuta zeneuz-katela. (JBA, 2008-10-08)

Apárte: adb. Bereizita, aparte./ Aparte.Aparte. (Ia beti distantziako adieran era-biltzen da, bi gauzek elkar ukitu behar ezdutenean edo distantzia jakin bateramantendu behar direnean) (JBA, 2002-03-21)/ Erritik aparte. Herritik aparte. (He-rri gunetik aparte adieraziz) (JUA, 2004-02-21)

Apárteko, apártekoa: izlag. Berezia, apar-tekoa./ Aparteko berri aundik ez. Aparte-ko berri handirik ez. (JBA, 2004-02-01)

Apátxo: (ik. Apatzo)

Apátzo: Topo. Apatso, Legazpiko parajea./Apaatzoa, Apatzo gaiñetik... Apatxongoien. Apatsora, Apatso gainetik... Apa-tson goian. (JUA, 2002-02-23)/ Apátxoalden. Apatso aldean. (JBA, 2004-04-10)/(aldaerak Apaatzo; Apatxo)

Apelídu, apelídue: iz. Abizena./ Apelidue.Abizena. (JUA, 2002-01-19)

Apénas: adb. Apenas./ Gaur apenas etorridienik. Gaur apenas etorri direnik. (JBA,1998-11-07)/ Usai aundik apenas. Usaihandirik apenas. (Erromero landare ba-ten gainean) (JBA, 1999-07-10)

Apéstau: ad. Erabat bete./ Dana zorrizapestauta. Dena zorriz beteta. (JBA, 2006-06-09)

Ápi, ápie: (ik. Aapi)

Apíill, apíille: (ik. Apirill)

Ápio, ápioa: 1. iz. Bot. Ahabia, landare mota./Apio. Ahabi. (JUA, 1998-07-06)/ Ahabi lan-dareak pipita batzuk izaten ditu eta be-rauek jan egiten dira. (JBA, 1999-06-26)/ Pi-pitak lehertu eta beltz kolorekoa dentintea ateratzen zaie. (JUA, 1999-06-26)/ Aa-pioa. Ahabia. (Armuñoko gailur aldeanoso ugaria da) (JBA, 1999-08-03)/ (�) (aldaeraAapio) (ik. Etxai)/ 2. iz. Bot. Apioa, barazkimota./ Apioa. Apioa. (JBA, 2002-01-20)

➤ Grab. Esaera eta erritua: ““Akio-akio, erru-da ta apio”. San Juanetan kantatzen, esa-ten gendun ori, “akio-akio, erruda taapio”. “Akio-akio, emen daok erruda taapio””. Ahabia bedeinkatu egiten zen:“Ba ori beinkau, beinkau itten tzien.Errudea da, errudea zan gaiñea, epintzengendun gaiñea txabolan, oilloon txabo-lan, otaan, otak, danak zorrik bitzenzien, or erruda, erruda artan oillo zorrikbitzen zien. Bai, oso usai fuertea, bai, bai,

11 Aokea, Otasa, Zikirioa eta Irauki hitzak Aztirako Pedro Alustizari entzun nizkion. Jatorria esan gabe galdetu diot JBA-ri hitz hauek zer esan nahi zuten etadenetan erantzun egokia eman du.12 Hemen jasotakoaren arabera, Rufino Ugalde hau Luziano Ugalderen osaba bezala agertzen da. Hala ere, gai hau ezin izan da baieztatu iturri bibliografikoetan. 13 Izenondo honek ez du forma mugagaberik, beti mugatuan erabiltzen da.

› AÑOA. Gaitz hau duen artoa landarea. Ikus artobarreneko koskorrak. (AA, 2004-07-17)

› AOKEA. Harrian jo eta gero bereizita geratu denaroka. Segurako Erdi Aroko azokako argazkia. (AA,2008-07-13)


APIRILL

ta apio berriz, apiok, garai artan guk ba-soko apioa, baiño oiñ bakizu salsako bes-te apio klase bat dau, alako apiok ez detuste euki gendunik baatzan baiño esae-ra bat izango zan. Errudea bai, errudeabai, errudea, berde-berdea”. Ahabiamendikoa da eta erruda baratzakoa: “Ba-tzan eukitzen gendun errudea, oixe. Bai,bai, bai, lora bat, oso da lora bat, fuer-tea. Ta zorrik bitzen zittuna, oso” (MUA,2003-04-11)

Apírill, apírille: iz. Apirila./ Apillen. Api-rilean. (JBA, 1996-09-07)/ Apiille arte.Apirila arte. (JBA, 1999-12-06)/ Apíllen.Apirilean. (JBA, 2004-04-17)/ (aldaera Apiill)

� Etnog. Kontua: Mit. Apirila eta martxoa lotzendituen kontu bat daki JUA-k. Artzain ba-tek martxoa lanen igaro eta gero, arku-ma pila handia atera zuen aurrera. Ar-tzainak harro-harro barre egiten zionbukatu berri zen martxoari. Martxoak api-rilari artzaina zigortzeko esan zion: Api-rille biribille; eun ardi, aarie ta begie. Or-duan, hiru egunetan euria egin zuenetengabe eta errekak hazi egin ziren. Erre-kak hazten segi eta ardiak zeuden toki-raino iritsi ziren urak, artaldeko ehun ar-diak itoaz. Uraren ertzean zen zubi batetanbabestu ziren aharia eta artzaina, bainamugimendu txar batean, ahariak adarra-rekin begia hondatu zion artzainari etaaharia ito egin zen. Orduan artzainak mar-txoak jarritako zigorra jaso zuen: ehunardi, aharia eta bere begi bat galdu zituen.Kontu hau bere Mirandaolako amonakkontatu omen zion JUA-ri. (JUA, 2001-11-10)/ (�)

� Etnog. Fruituak: Fruitu arbolak abrilen ez baduizozte handirik izaten, lore ugaria izatendu eta fruituak oso-oso ugariak izango dirahorrela: Hurrak, aranak, intxaurrak...Aurten, JUA-ren esanetan, apirilean izotzbakarra izan zen eta berau eskasa, horrelaegundoko ugaritasuna dugu orain. (JUA,2002-09-14)/

Apísentue: (ik. Aposentue)

Ápo, apóa: iz. Zool. Apoa, txerri harra./ Apoa.Apoa. (JUA, 1998-08-06)/ Txerrapoa. Txe-rrapoa. (JBA, 2003-04-26)/ (aldaera eta ik.Txerrapo)

Apópillo, apópilloa: iz. Apopiloa./ Apo-pillo. Apopilo. (JBA, 1998-10-31)/ Apopi-llo. Apopilo. (Irudizko adieran, katu ba-ten gainean esan du) (JBA, 2004-04-03)/Apópillo. Apopilo. (JBA, 2004-04-10)

➤ Grab. Apopilloa: “Apopilloa da ba, etxe ba-ten jartzen dan, artzen duen gizonezkobat. Apopillo, ba lenau izaten tzienapopillo, mantendu aldea, bueno, mo-rroi izango zan ura. Mantendu al-dea’re bai. Eta berriz, lanen daillen gi-zon bat’e, ba apopillo, ainbesteko batpau, euneko, mantenuna ta lo ittea-ta.Ola artzen dan ba bat”. Norbait apopiloizan ote den inguruko baserrietan: “Bai,Aizti Goikon-da euki, euki izan tzuen.“O sea”, lana fabrikan ein da geo baetxen’e eitten tzon lana arek. Eta geo bakonponduko zien zeakiñ, eman bearre-ko dirukin, ba konponduko zien nolabait,ba etxen lana iñ ezkeo’re ba gutxigoizango zan mantenduna ta lo ittena-ta”.Nongoa zen hau: “Ori erdeldune zan,eon tzana or, bai. Eta bai, len bai, len,len “o sea” gerra ondoren da ola,leku geiaotan’e bai, emen Gibolan-da, apopillok ola. Bai, bai. Eta baita ze-an’e, Patrixiok ekarri zittun, obrerokekarri zittun, or Arabati ta Burgos al-deti-ta, ba aik’e bai. Aik’e familie eto-rri ta geo besta mat apopillo, taura’re, ba aik eta etxea izan arte-o, or-txe, apopillo” (JBA, 2004-01-04)

Apósentue: Olazar baserriko atariarenatala./ (aldaera Apisentue)

� Etnog. Apisentue: Apisentue. Aposentue,Olazar baserriko atala da. Bertan egotenomen ziren olan lanean jarduten zuten ola-gizonak. (JUA)/ Gaur egun, atal hau kan-pora irekia badago ere, garai batean gelaitxia izan zen. Alde batetik, gaur faltazaion horma bat zuen eta bertan zen sa-rrerako atea. Bestalde, leiho bat ere ba-zuen, orain itxia dena. Gela berak, oho-lez eginiko ganbara erako bat zuen, bi pi-sutako gela bat bihurtuz. Bi pisu hauetankokatzen ziren kamaiñak, olagizonenatsedenleku. (JUA, 1999-01-23)

Apóstolau, apóstolaue: iz. Erl. Aposto-latua./ Apostolauko mezea. Apostolatukomeza. (JBA, 2004-07-24)

Apóstolu, apóstolue: iz. Erl. Apostolua./Apostolue. Apostolua. (JBA, 2004-08-29)

Apréta, aprétea: iz. Apreta, espartina./Apretak. Apretak. (JUA, 1998-12-12)/Apretea. Apreta. (JUA, 1999-08-07)/ (sino-nimoa Alpargata)

Aprópos: adb. Apropos./ Apropos ai alzea? Apropos ari al zara? (JBA, 2003-11-24)

› APIOA. Ahabi landarea, pipita eta guzti. Urieta aldeko argazkia. (AA, 2006-07-01)

› APOSENTUE. Eskuin aldeko zatian kokatzen zengarai batean gela hau. Aurrekoa berriz baserriko ata-ria da. (AA, 2008-12-07)

› APRETEA. Antxerdiko egilehorrean ziren apreta za-harrak. (AA, 2006-05-27)


ARAKA

Aprópos, apróposa: izond. Aproposa,egokia./ Aproposak. Aproposak. (JUA,2003-12-26)/ Aproposeko zea bat. Apro-poseko zera bat. (JUA, 2002-11-02)

Aprótxau: ad. Aprobetxatu./ Aprotxau.Aprobetxatu. (JUA, 2002-01-19)

Apuesto, apuestoa: iz. Apustua./ Apues-toa. Apustua. (JBA, 2002-01-19)/ Eundu-ko apuestok. Egundoko apustuak. (JBA,2006-02-25)/ Aurretik jasotako posta ho-rren mugatua eskatu zaionean, hemenapuestoa erabiltzen dela esan digu. (ik.Aizkora-posta) (JBA, 2006-03-04)

� Etnog. Apustua: Ondoko herri bateko bi ba-serritarrek apustua egin zuten, zeinek gau-za zikinenak jan. Azkenean, bakarren ba-ten lurpetik ateratako karena ere janomen zuen. Oso gaixo egon ziren biak,gorputzen dana granoa ta zikiñe izan zu-ten. (JBA, 2005-02-19)

Apúr, apúrre: iz. Apurra./ Ogi apurre bota.Ogi apurra bota. (JBA, 1999-11-27)

Apúrtu: ad. Apurtu, apurretan banatu./ Danaapurtu in zian. Dena apurtu egin zuan. (Xa-boi baten gainean) (JBA, 2006-06-03)

Ar, árra: iz. Arra, genero mota./ Emek ain-beste ar sortuko die. Emeak hainbeste arsortuko dira. (JBA, 2001-12-15)/ Arra. Arra.(Katarraren gainean) (JBA, 2008-08-02)

Ar, árra: iz. Zool. Harra, mozorroa./ Arran-dako botikea. Harrarentzako botika.(JBA, 2003-08-02)/ Oik’e dana arraz be-teta. Horiek ere dena harrez beteta. (Lan-dare baten gainean) (JBA, 2004-05-29)/ Araundi bat. Har handi bat. (Soroan ager-tu den har handi baten gainean) (JBA,2004-08-10)

ARRAK IN: ad. Harrak egin, sortu./ Arrak iñ.Harrak egin. (Harrak sortu abereen zau-rietan) (JBA, 2002-01-20)/ Arrak in men tzi-tenan... Kanpoti itxura ona baiño barru-ti arra. Harrak egin omen zitzaienan...Kanpotik itxura ona baina barrutik harra.(Gerezi batzuen gainean) (JBA, 2005-07-23)

Aráaki, aráakie: iz. Adabakia./ Araakie.Adabakia. (JBA, 2003-04-26)/ Lenau ara-akie jartzen ziten arropei. (JBA, 2004-08-12)/ (sinonimoa Petatxo)

Áraba: Topo. Araba, Euskal Herriko he-rrialdea./ Arabakoa. Arabakoa. (JUA,2000-12-02)/ Arába-alden. Araba aldean.(JBA, 2004-02-01)/ (�)

Arábar, arábarra: iz./adj. Arabarra, Ara-ba herrialdekoa./ Arabarra. Arabarra.(JUA, 2002-02-23)

Arági, arágie: iz. Haragia./ Aragi txikitue.Haragi txikitua. (JBA, 2001-01-13)/ Aragittinttat, biun-biune. Haragi pixka bat, bi-gun biguna. (JBA, 2004-08-13)

� Etnog. Harategira: Garai batean, etxean behi,ardiak eta beste abere batzuk izanda ere,noizean behin joaten omen ziren harate-gira. Bertan libra bat aragi bularrekoa sal-da itteko erosten zuten. (JUA, 2003-01-11)

Arági-bizi, arági-bizie: iz. Haragi bizia,bizirik den izaki edo pertsona batenurradura eta zaurian, agerian geratzen denharagi zatia da, azalak estali gabekoa./Aragi-bizin neuzkela. Aragi bizian neuz-kala. (JBA, 2006-02-25)

Araiar, araiarra: iz./adj. Araiarra, Araia he-rrikoa./ Araiarrak. Araiarrak. (JUA, 2002-06-01)

Araizti: Araiztegi, Telleriarteko baserria./Araizti. Araiztegi. (JUA)

Araiztiko zelaie: Topo. Araiztegiko zelaia,Brinkolako parajea./ Araiztiko zelaie.Araiztegiko zelaia. (Baserri honetakoekAierdi aldean duten jabetzan, lehen zelaibat zen. Bertan dira egilehor eroria eta ha-rresiak. Inguruko hainbat sail ere zelai zen,gaur basoa bada ere) (JBA, 2000-01-22)

Aráka, arákea: iz. Araka./ Araka. Araka.(Euriaren eraginez sortutako araken gai-nean) (Mariaje UB-k entzuna: JUA eta JBA,2000-05-09)/ Arakea.Araka. (Urak lur bi-dean eratu ohi dituen bidetxoak; hauekgehienetan bide horietatik doazen auto-en kalterako dira) (JBA, 2000-07-30)/ Ara-

› ARRA. Soroan agertu zen har ikusgarria. (AA, 2004-08-11)

› ARRA. Egur prinkaren barruan zen harra. (AA,2005-05-14) › ARABA. Arabako lautada Aizkorriko puntatik. (AA, 2005-08-07)

› ARAIZTIKO ZELAIE. Zelai honen ondoan zen egi-lehorraren arrastoak. (AA, 2008-03-08)


ARAN

ka hauek berezkoak edo aitzurrez eginakizan litezke. Or kanal ona iñ ezkeo, ara-ka ona iñ ezkeo. (Arrobirako lur bidea-ren gainean) (JBA, 2000-07-30)

➤ Grab. Arakea (1): “Arakea da... Igua sorono zelaien ude formatzen da ezta? Etatzenda, ze ba itten da, araka bat, lur barru xa-marreti ola zuzen erreka nai bado eta, taordun ba araka artati ude alde iñ eittendo” (JBA, 2002-03-02)

➤ Grab. Arakea (2): “Arakea da ba, ud asko,“por ejenplo” lau, lau baten-o, juntatzenda ud asko, ezta, eoten da ud asko, lau ba-ten, ezta, ta ari itten tzako araka bat, zebat, atxurrekiñ, kanal bat bezela, ola. Daerreka-o, beintzet goiti bera daon zebatea, aldapatxo batea-o, ud ura jun daiñ.Lauko ud ura jun daiñ ba ara batu, bil-du, araka orta, eta geo ba al bada erre-ka-o, eitten da arakea. Lenau, garikitten duztenen-da ola, soron beti itten tzienarakak, atxurrekiñ. Itten tzien ba barre-neaiño, itten tzien, asi goiti ta barrene-aiño ba soro laue-ta zan lekun. Ba bein-tzet ez daillela an erdiñ geldittu. Jun dai-llela barrenea-o, arakea in da ala jutentzan. Bai”. Ea inguruko nonbaiten eginden arakarik: “Bai, andiko zean bai. An-diko kantera aldeko zea artan. An eittengenduzten, asi goiti ta zear-zearka igualda barreneaiño, eta ordun ba erdiñ etzangelditzen udik, “o sea”, araka aitati ju-ten tzan barrenea, ta geo barrenen ba, ba-rrenen, nolabaitt an eon bearko zuen.Erreka jute ez pazan ba, bertan, bertanleortzen tzonen zea iñ, iraazi-o, bertangeldittu-o, bertan deseindu ori. Oixe ei-tten genduztela, bai, bai, bai. Arakak, oixe,bueno. Gari denporan, gari denporanbeintzet itten genduzten, nola negun,euri geiao izaten dan. Ta garie ittea, ne-guko zea izan, nola izaten tzan. “No-bienbren” o “dizienbren”, “nobien-bren” bai da. Beti oi in bear izaten tzuen,toki lauetan arakak” (JBA, 2004-01-04)

Arán: adb. Nekaz. Harean, harea tresnarekinlanean./ Da arán’e bai. Eta harean erebai. (Astoak egiten zuen lanaz) (JBA,2004-12-03)

Arán, arána: 1. iz. Bot. Arana, fruitumota./ Aranak. Aranak. (JBA, 1999-08-03)/Áran. Aran. (JBA, 2002-08-03)/ 2. iz. Bot.

Aranondoa, zuhaitz mota. Fruitu arbola-ri ere izen bera ematen zaio./ Arana. Ara-

na. (JUA, 2001-07-28)/ Zuhaitz honen ses-tratzeak oso errazak omen dira: arana osoxamurre. (JUA, 2003-03-30)/ Ori arana da.Hori aranondoa da. (Zuhaitzaren gaine-an) (JBA, 2004-05-15)/ Aran txikie. Arantxikia. (Aranondo txiki batez ari da; bes-te kasu batzuetan bezala, hemen erefruitua eta zuhaitza izen beraz deitzen dira)(JUA, 2004-08-13)/ Orko áran oik’e. Hor-ko aran horiek ere. (JBA, 2005-05-14)/Aran zurina, aran berdena. Aran zu-riarena, aran bedearena. (Mermeladakadieraziz) (JBA, 2008-07-26)

� Etnog. Etxokaneko aranondoa: Etxokanealdean den aranondoa JUA-k sartua da,haitz txoko batean, oso lur gutxi due-la. Behin zuhaitz guztia erori zen,puskatu gabe, eta zutitu egin behar izanzuten. Aurten adar nagusi bat puskatuzaio, barrutik usteldua zelako. (JBA,2004-08-12)

➤ Grab. Arana:Aran motak: “Aranak, ba... Le-nau, jenealen, guk Arrezalen, áran gorrikeukitzen genduzten, ola, ale aundi-aundikizaten tzien. Oiñ’e eoten die, saltzen daola, baiño emen ez det nik konserbatzenalakoik. Geo aran zurie, oi’re bai, oi bik.Bi aran klase orik Arrezalen. Da emen be-rriz, ba zurie, aran zuri ale aundi ori, tageo klaudia, nik ezautu ttut. Aran gorrikez emen. Geo sastraka, sestraka orik’e bai.Oik’e or, erreka alden-da eoten die. Nikorik ezautu ittut aran”. Aranak jaso egi-ten ziren: “Bai, bai, jaso eitten tzien danola askotan, urte batzutan beintzet uga-ri izaten tzien, ba eman’e bai, zeatio be-ala usteldu itten tzien ba. Lurrea eroi tagolpea artu ezkeo’re, ba aguro usteltzentzien. Da eman’e bai, jendei-ta, geoetxen jan’e bai-ta, ola zea eitte genduz-ten. Aran gorri orik oso estimau izatentzien. Oik’e ez tait aittek’e, aitte zanakArrezalen sestrauta eukiko zittun, askozeuzkien, asko. Enda, asko ematen tzuenba urte, urte batzutan beintzet asko ema-ten tzuen. Da áran ederrak izaten tzien.Da nik ez dait, oiñ’e eoten die saltzen daola eoten die. Baiño ez det nik emen, otanikusten, zeik, beste zuri ok besteik, bai-ño...”. Orduan ez zen mermeladarik egi-ten: “Ez, ez. Ordun etzan, ordun azuka-rrik’e etzan, azukarra asko bear, eta já-kiñ’e ez gaiñea, jakiñ’e ez gaiñea. Etzanitten, “keba”. Izan’e jakiñ’e ez, da geo babakizu, azukarra’re “bastante” bear dota etzan ordun azukarrik’e, gutxi besteik.Razionamentue-ta izaten tzan-da... Ez,etzan itten mermeladaik” (JBA, 2004-12-03)

Arán-gorri, arán-gorrie: iz. Bot. Arangorria, aran mota./ Áran-gorri. Aran go-rri. (JBA, 2004-12-03)

Arán-pasa, arán-pasa: iz. Bot. Aranpasa, aran mota./ Aran-pasak. Aran pa-sak. (JBA, 1999-12-18)

➤ Grab. Aran pasak: “Aran pasak tie ba, eztait nik nola ze itte ittuen, aranak leortuta,oso gozok izaten die, azukarretan o nolazea itte ittuen... Eukiko ittue eran kon-serbatzeko zeak. Oso goxok izaten die, oibai. Nik nola zea itten dien, ba ez dakit”.Lehen ere ba ote ziren horrelakoak: “Ez,ez, lenau’re bai, lenau’re bai. Oiñ “au-mentauta” dare, oiñ ba, oiñ “aumen-tauta” dare baiño lenau gabonetan ba-

karrik izaten tzien orik. Eta bueno, gukbegiti’re jango genduzkenen eote giñen.Da kao, amonak ekartzen tzittun (...) ba-tzuk eta (...) tzittun geo konpotai botatzekobesta atzuk. Eta akabo. Gabonetako,bana-biña o ola eman da geo konpotan-dako beste. Da ola, ola”. Non izaten zi-ren: “Orik... “pues” ekarriko zittun, bai,Oiñatin eongo zien da geo Zumarra’re ju-ten tzien. Nik ez dait ze, ze lekutan eon,bueno, ze lekutan... Ola gauza berezi xa-marrak eoten, oiñ, oiñ... Lenau denda txi-ki asko zan” (JBA, 2004-01-04)

Arán-silbestre, arán-silbestrea: iz. Bot.

Basoko arana, aran mota./ Aran-silbestrea.Basoko arana. (JBA, 2003-03-30)

Arán-txiki, arán-txikie: iz. Bot. Aran txi-kia, aran mota./ Aran-txikik. Aran txikiak./Aran txikiak zurik eta beltzak izaten zi-ren. (JBA, 2005-08-18)/ Agirrezabal base-rrian ere baziren halakoak: Aiztiko illo-rretan zien zurik. (Egilehor hauek Ba-saundi aldean dira). Jaten genduztenaranak. (JBA, 2005-08-19)

Arán-zuri, arán-zurie: iz. Bot. Aranzuria, aran mota./ Aran-zurie. Aran zuria.(JBA, 2004-12-03)

Arántxamillo, arántxamilloa: iz. Bot.

Elorri beltzaren fruitua. Hitz hau, Arre-zalen ebaltzen tzan ori... Arantxamillok.(JBA, 2005-10-14)/ (sinonimoak Basakan; Pa-txaran)

Arántza, arántzea: (ik. Aantza)

Arántza-zuri, arántza-zurie: iz. Bot.

Arantza zuria, elorri zuria, sastraka mota./Arantza zuriri. Arantza zuriari. (JBA,2003-03-21)/ (ik. Aantza)

Arántzazu: Topo. Arantzazu, Oñatiko auzoa,izen bereko santutegia duena./ Aantzazunbodak. Arantzazun ezkontzak. (JBA, 2000-10-21)/ (aldaera Aantzazu)/ (�)

� Etnog. Agerpena: Rodrigo Balzategiri AmaBirjina nola agertu zitzaion adierazten du-ten bertso batzuk badakizki JUA-k. Gai-

› ARANA. Aranondo adarrak fruituekin. (AA, 2006-07-13)

› ARANTXAMILLOA. Zegamako Aizkorrondoko lan-darea. (AA, 2005-07-24)


ARAOZ

nera zera dio, Ama Birjina agertu zen egu-nean ekaitza eta euria egin zuela, bi ur-teko lehortea bukatuz. (JUA, 2001-04-14)

� Etnog. Lehen erromesaldiak: JUA-k gogoandituen erromesaldietan, gazte taldean bialdiz joana dela dio: bi aldiz kuadrillea.Lehenago aita eta amarekin joana zen,bide beretik. Sei urterekin egingo zuen le-henengo aldiz, ordura arte txikiegia izaneta erraz nekatuko zelakoan eraman ez zu-telako. Lehen aldiz sei urterekin joan zeladio, eta hankako minez negarrez geratuzen Ama Birjinaren iturrian. Amak zeraesaten zion: Ama berjiñek kenduko izumiñe. Gurasoekin batzuetan joan zelaadierazten du, horrelakoetan etxetik janaere eramaten zuten biderako: txoixoa,arrautza tortillea. Edaria ere bai, eta Aran-tzazuko ardoa Ama berjiñen ardoa, botaardo zelakoa zen. Etxera etorri joandakotokitik egiten ziren, Aizkorritik. (JUA,2003-05-10)/ JBA-k dio noiz joan zen le-hen aldiz Arantzazurako erromesaldian:ni lenengo bost urtekin jun nitzen. Agi-rrezabal baserritik Arantzazurako zale-tasun handia zen, Olazarretik ez hainbeste.(JBA, 2004-08-13)

� Etnog. Legazpiko pelegrinazioa: JUA-k ho-nela gogoratzen ditu Arantzazurako Le-azpiko pelegriñaziok: jendea oinez edo au-tobusez joan ohi zela. Eurek Brinkola al-detik gora egiten zuten; aldiz legazpiar ba-tzuk Udanako bidea hartzen zuten. Bideakelkartu eta miñata iristen ziren. Behin mal-karra amaitu eta jaisten hastean Ama-berjiñan iturrie delakora ailegatzen ziren.Handik beherako zelaietan denak bate-ratuta joaten ziren Brinkolako apaizakarrosarioa errezatzen zuen artean. (JUA,1998-09-05)/ Garai bateko erromesaldie-taz dio, Ama Birjinaren iturrian geratu etahan arrosarioa esaten zutela. Handik be-herakoan kantuan jaisten zen jendea.Apaizak denak batera joan behar zutela

esaten zion jendeari, Don Jelonimokalegia. (JUA, 2003-03-08)

� Etnog. Karatxoen aurka: Karatxoaren kontraerabiltzen zen beste bide bat zera zen:Arantzazuko Gurutze Santuaren baseli-zara joatea, han eskari hori egiteko.JBA-ri-eta aitak behin eragin zien horiegitera. (JBA, 2005-04-16)

➤ Grab. Agerpena: “Or agertu zala, zean. AmaBerjiña or agertu zala. Mutikoa ardi bi-lla jun, arek billau zola arantzan, aran-tzan gaiñen. Geo andik, beti, geroz le-ortea, leortea zeola, eta ura pixkat tapauzan garaien, ia aiek etxera orduko (...),ua Ama Berjiña ero zee ura tapau zan ga-raien, or Oñatitik, Oñatiko alkatea eto-rri men tzian, Oñatiko zea guztikiñ.

Bator kabildoa,Bator justizia

Ta ikusi die Ama Berjiña ori, (...), leor-pen bat o zerbait in daek eta aiek etxeaorduko, “tormentuz euria”, berson, ber-son. Oiñ lareun urte o bosteun, o zenbaitttuk pa? Gauza ori, nola, nola... Nola Amaberjiñea, an azaltzea. Dana littekek,dana, dana littekek, bai”. Agerpenaren au-rretik lehortea izan zen: “Bi urte, bi urteleortea. Euriketaik in baik. Eta ari, ori,Rodrigo artzaie bazian ba, Rodrigo, ar-tzaitxo bat o zan.

Rodrigo Baltzartegi,Artzaitxo bat bazan,Aretxek billatu zuanBirjiña arantzan

Eta Oñatiko errira jun eta parte emantzian. Eta seittun prozesion, ango mira-rie ikusi bear tzala, jun dittuk, mirarie. Etain daek, orri leorpe bat, tapau in tzien,Ama Berjiña, aurretik leortea, aurretik se-kotea zeoan.

Jente nekazaria,Euri deseoan,Eta aurek etxera ordukoTormentuz euria

Bai. Da geo in tzaen ari olako zea txikibat, leorpe txiki bat eo zea in tzaean le-nengo. Eta gero, ba an, beno, leorpe txi-ki bat, illorren bat eo olako eliza estilo-ko zean bat, geo eliza aundie, gero aun-digoa. Eta oiñ aizkenen berriz, bakik no-lakok ai dien?, ordaintzeko obraak! Ba-dao or dirue, badiek or dirue. Badiek ordirue. Geo ordun’e, ibili’re dana oiñez inbear, ordun etzeoan-enda, or bideaitten’e, berrogei idi pare ibili ziela, zeaeitten. Berrogei idi pare bidea eitten, iabide zabala itten. Ordun, kotxek, kotxekeo gurdik-eo ibiltzeko mouko bidea itte-ko... gurdik bearko zien ordun. Idiikin, idii-kin... Da oain bakik nola, oiñ’e berroeitoneladakok jun itten ttuk oiñ, tirri-tarratirri-tarra. Oiñ milla o bi milla kotxe’reigual bertan. Gauzak nola, nola... Elizek’ebai, modifikazíok... Maiña bat aberastuingo zian or, taberneroa ta zeak’e-ta”(JUA, 2003-06-28)

Aráortz, aráortza: iz. Tre. Araortza. Areadeitutako nekazal tresnaren hortza. Pie-za hau burdinazko pieza zilindriko bat daeta bere alde bat zorrotza du./ Araortza.Araortza. (JBA, 1999-10-23)/ (ik. Are, bi-garren adiera)

➤ Grab. Araortza: “Araortza da ba burni bat.Da area, lurre labratzeko ebaltzen danerramienta bat ta, da arek’e ba, ez taitzenbaitt eukiko ttun. Zenbait eukikottu?... Igual eukiko ttu emezortzi bat, ara-ortzak. Danak’e ba erramienta zee orri,egurrezko erramienta orri, sartuta. Zu-lok ein da geo, “sujetauta”, lurre labra-tzeko araortza” (JBA, 2003-02-15)

Aráoz: Topo. Araotz, Oñatiko auzoa./ Araoz.Araotz. (JUA)

› ARANTZAZU. Arantzazuko apostoluak. (AA, 2006-08-22)

› ARANTZAZU. Beirak. (AA, 2006-08-22)

› ARAOZ. Oñatiko Araotz auzoaren gune nagusia. Bertan ditu eliza, plaza, frontoia eta bolalekua. (AA, 2007-05-27)


ARAOZTAR

� Etnog. Araozko dantzaldia: JUA-ren esane-tan Araotzen igandetan egiten zen dan-tzaldian izaten zen zenbait berezitasun.Brinkolan soiñue jotzen zen, eta Araotzenberriz, emakume batek, panderoa joaz,koplak kantatzen zituen. Kopla haueta-ko bat gogoan du JUA-k:

Altuan ArantzazuBajuan Oñati (bis)Zubilla barrenianTabernia beti14

Emakumeak halako beste zenbait ere kan-tatuko zituela dio. Dantzaldia antolatzekoera hau ez zen Araotzeko berezitasun ba-karra. Azken dantzaldia batera egiten zu-ten neska-mutilak joaten ziren batera etxe-ra, mutilaren andregaia edo neskaren no-bioa beste norbait izanda ere. Aipatutakoohitura hau berezitasuna jotzen du JUA-k.(JUA, 2000-04-06)/ (�)

Aráoztar, aráoztarra: iz./adj. Araoztarra,Araotz auzokoa./ Araoztarra. Araoztarra.(JUA, 1999-11-28)

Árba, árbea: (ik. Lakatz) (ik. Zarba)

Arbálda, arbáldea: iz. Tre. Astoei nahiz bes-te zamariei, gainean zama eramateko (sas-ki edo kartolak esaterako), bizkarrean jarriohi zaien zaku erakoa. Arbaldaren kanpo-aldea zakukiz egina egoten da eta barneanlastoa izan ohi du. Zamariari arbalda hiruuhal edo lokarriz lotzen zaio./ Arbalda. Ar-balda. (JBA, 1998-02-11)/ Arbaldak barrunlastoa eukitzen due. Arbaldek barruan las-toa edukitzen dute. (Bigungarri bezala las-toa sartzen zen) (JBA, 2008-03-01)/ (ik. Ual)

➤ Grab. Arbaldea: “Ba arbaldea da, astoi biz-kar gaiñen jartzen tzakon biungarri

bat. “O sea”... eoten da inda ba, lenaobarrun lastoa eukitzen tzuen da ura fo-rrauta, ura forrauta enda ura aurrea junetzeiñ, eta atzea jun etzeiñ, eusgarrik eu-kitzen tzittuen lepoti ta buztan azpiti. Etagero, aien gaiñen, asto sestok o karto-lea-o jartzen tzikon, biungarri bat”. Eaastoak bakarrik erabiltzen zuten galde-tuz: “Enaiz akordatzen, ikusi eingonon... eukiko zuen, bai, bai, eukikozuen. Zetio, ipintzen tzien zeai, kartolakjartzen tzien, egurrezko ze batzuk izaten

tzien kartolak. Bizkar gaiñen da geo olabi, bi zer eukitzen tzittuenak, zabaldutata kao, ura zean gaiñen etzuen jarriko....Zeozer bearko zon arek mandotan’e”.Astoaren arbalda neurrikoa al den gal-detuz: “Ez, ez. Aurreti... atzeti fijo eu-kitzen tzon buztan azpin ipintzen tziko-na. Baiño aurrekoa izaten tzan “ebilla”batekiñ, nai zan neurrin jartzekoa. Iza-ten tzan, “o sea”... Klaro oiñ astonda-ko ta mandondako-ta diferentea bearkozon. Baiño ez, neurrie artzen tzikon.“Ebillakin” lotutako...” (JBA, 2002-01-20)

Arbáldau: 1. ad. Arbaldatu, jakia arbalda-tu, arrautza eta irinezko estalgarria egi-tea zenbat arrain eta haragi pusketei./ Ar-baldatzeko. Arbaldatzeko. (Arrainarengainean esana) (JBA, 2000-05-06)/ Leatzaarbaldauta. Legatza arbaldatuta. (JBA,2006-08-12)/ 2. ad. Arbaldatu, arbaldaezarri zama abereari./ Asto arbaldaue.Asto arbaldatua. (Arbalda daraman as-toaz) (MUA, 1998-01-6)

Arbél, arbéla: iz. Arbela, harri mota./ Ar-bel oi. Arbel hori. (Mota honetako harripuska baten gainean) (JBA, 2000-02-12)

Arbélar: Topo. Arbelar, Urbiako saroia./Arbelarren. Arbelarren. (JBA, 1999-11-28)

Arbéleko Bartólo: iz. Erl. Arbeleko Bar-tolo, Bartolo santua./ Arbeleko Bartolo.Arbeleko Bartolo. (JUA, 1999-02-12)/ (�)

➤ Grab. Kontakizuna: “Mandiolan attek ai-ttu men tzian Itsason, San Bartolome eu-nen fiestak, da jun dek ara, da sermoianesan men tzien: “Zer dira, santu korkororiek, gure Bartolo aundiaren ondoan.Zer dira, Mutilloko San Pedro-eta...” -in-guruko erritako santuk- “da gure Bartoloaundia onen ondoan, Arbeleko Bartolo!””(JUA, 1999-02-12)

› ARBELAR. Arbelar saroiaren argazkia Arbelaitz aldetik. Uda horretako lehorte zakarrak ondo nabarmen-duta utzi ditu eraikuntza ezberdinak. (AA, 2003-08-22)

› ARBELEKO BARTOLO. Zegamako San Bartolome baseliza, hilerriaren ondoan. (AA, 2008-11-15)

14 JUA-k kopla hau abestu egin du. Kopla honen doinua guztiz ezaguna da, eta trikitixan oso erabilia gainera.


ARDI

Arbéra, arbérea: iz. Harbera, harri bera./Arbera ze au! Harbera zera hau! (JBA,

2002-01-06)

Arbí, arbíe: iz. Bot. Arbia, landare mota./ Ar-bie. Arbia (JUA, 1998-08-11)/ Arbi lorea.Arbi lorea. (JUA, 2000-03-04)/ Arbie eittengenduan puskat... arbie ematen gendio-an. Arbia egiten genian puska bat... arbiaematen genioan. (JUA, 2004-04-10)/ Arbiostoa bitzen. Arbi hostoa biltzen. (MUA,2003-04-11)/ Arbie, abuztuko San Lo-rentzo eta Ama Birjina bitarteko egune-tan egiten da. (JBA, 2004-08-11)

Arbóla, arbólea: iz. Bot. Arbola, zuhaitza./Arbola. Arbola. (JUA, 1999-07-26)/ Arbo-lei. Arbolari. (JUA, 1998-07-17)

Arbóladi, arbóladie: iz. Bot. Arbola-dia./ Arboladiñ. Arboladian. (JBA,2005-03-26)

Ardai, ardaie: iz. Bot. Ardagaia, pagoetanhazi ohi den perretxiko mota./ Ardai. Ar-dagai. (JBA, 1999-08-03)/ (�)

� Etnog. Ardagaia eta su berria: Legazpi alde-an, ardagaiarekin lotutako erritu bat bazen.Pazkoa egunean, eliza atarian, sua eta urabedeinkatu egin ohi ziren. Bedeinkatuta-ko suan, alanbrez lotutako ardagai zati baterretzen zen. Ardai ori sutu ta etxeik etxeeramaten zuten, eta etxe bakoitzean ardagaihorretako zatitxo bat hartu eta etxeko su-tara botatzen zen. Horrela ibiltzen zirenjende talde ezberdinak. Toki bakoitzera iri-tsitako lehen jende taldeari hartzen zitzaionardagai zatitxoa, bigarrenak ez baitzuen ba-lio. Eta saritan baserritarrek diru pixka bateman ohi zuten. (JBA, 1999-08-03)/ Arda-gaiarena pazkoa garaiko gertaera zen.Su berria eta ur berria batera bedeinkatzenomen ziren. (JBA, 2002-01-20)/ Ardagaia-

ren ohiturak ez zuen indar handirik JUA-ren garaian, bera behin-edo ibili bazen eresua banatzen. Bere aitaren garaian indarhandiagoa zuela dio. Ardagaia banatzeantranpak ere izaten ziren. Normalean su be-rriaren bedeinkazioa Legazpiko eliza ata-rian izaten zen eta ardagaia sutu ondorengazteak korrika joaten ziren Brinkolara, Te-lleriartera... Batzuk tranpa egiten zuten etaLegazpira joan gabe euren kasa ardagaiarisu eman eta horrela ibiltzen ziren, bainajokaera hauek agerian geratzen ziren.Ardagaia zekarrenari etxeetan erreal bi-edo ematen zitzaien. Etxe batzutan gezu-rra ere esaten zieten ardagaia zekarrena-ri, handik jada beste gazte bat igaroa zelaardagaiarekin. Izan ere, igarotzen zen le-hen ardagaia bakarrik saritzen zen. (JUA,2002-01-20)

➤ Grab. Ardagaia: “Ba ori izaten tzan, eliza-tarin bedeinkatzen tzuen ude ta, bueno,sue. Sue eiñ itten tzuen elizatarin eta or-dun ba, etxeik etxe sue bedeinkatzenibiltzen tzien. Izaten tzan ardaie, pagokeukitzen duen perretxiku fuerte bat, olaeukitzen duen ba... Da ura alanbre o zeebaten artu, alanbre fuerte baten, etapiztu, an, elizatariko su ortan, bedein-kautako su ortan eta etxaik-etxe ibiltzentzan ba, etxeko suk bedeinkatzen. Eta or-dun lenengok balio izaten tzon bakarrik,dda bigarrena ez. Eta lenengo orri, sa-rie’re ematen tzikon. Pusketatxo batbota suri, bedeinkautako ardai ortati, eli-zatarin bedeinkautako orri eta sarie’reematen tzikon gaiñea”. Saria: “Ba pe-sentan bat-o, asko geiao etzan izango”(JBA, 1999-08-08)

Ardángela, ardángelea: iz. Ardangela./Ardangelea. Ardangela. (Tabernako mos-tradoreaz) (Mariaje UB-k entzuna: JUA,2003-12-22)

Ardáz, ardátza: iz. Tre. Ardatza. (Edozeineratako makinek izan ohi dituzten arda-tzen gainean esanda, besteak beste trenakdituztenak)/ Ardatza. Ardatza. (JUA, 2004-04-10)

Ardázketa, ardázketea: iz. Liho lan-gintzaren prozesua./ Ardazketan. Ardaz-ketan. (JBA, 2002-04-13)/ Ardazketea. Ar-dazketa. (JBA, 2003-02-15)

➤ Grab. Ardazketea: “Nik ori asko ez dakit bai-ño, lenau esaten tzuenez ba, linoa etxen ar-tzen tzanen, ba arek’e lan asko eukiko zonarie itteko, ipintzeko, eta “o sea”, beda-rran, lino ori bedarra ezta, ta bedarranazala zan, oi izango zan o bueno... Beda-rran azala ba arie eitteko ipinita, da ar-dazketea, ardazketea ba ari esaten tzikon.Ura epintzen tzuen, nik asko ez dakitt bai-ño, biun-biun einda, oiñ arie, artillea ja-rriko balitz bezela. Ta geo arie einda, fin-fiñe arie einda. Nik ikusi ez det eiñ baiñoola, ola gauzea izango zan da gero eittemen tzuen, juntatzen zien gauen-da, negun-da, personak... Personak o etxe bateti bes-tea, etxe bateti bestea jun, da ardazketanaitzen men tzien gauen kontu kontari-ta...A ze zeak ebaliko zittuen igual. Ta bai, gus-tora, oixe, garai ori etortzeko eongo zien.Kontuk esan da geo, geo motillen batzuk’eizango zien-da...” (JBA, 2003-02-15)

Ardí, ardíe: iz. Zool. Ardia./ Ardik... Ardi es-nedunek. Ardiak... Ardi esnedunak. (JBA,2003-04-26)/ Ardi usaie. Ardi usaina.(JBA, 1999-08-14)/ Ardindako. Ardien-

› ARBIE. Arbiak Uarkalde baserriko soroan. (AA,2009-01-04)

› ARDAIE. Ardagaia zuhaitzean, Zepadi ingurukopago batean. (AA, 2005-09-09)

› ARDAIE. Biurrain aldeko pagoaren ardagai bikai-nak. (AA, 2009-02-01)

› ARDIE. Ardiak Oamendi gainean. (AA, 2005-11-06)


ARDI

tzako. (JBA, 2004-03-21)/ Ardik sartu ezdaitzen. Ardiak sar ez daitezen. (JBA,2008-02-23)

� Etnog. Ardiak Olazarren: Lehenago izan zi-ren ardiak Olazarren, lenauko attonatxikie zala. (JBA, 1998-08-06)/ Luzianoketxetik kanpora lan egiten zuen eta ez zuenarditarako asti handirik. (ik. Luziano)(JUA, 1999-02-06)

� Etnog. Ardiak Agirrezabalen:Ardiak Arriaun-di aldera eramaten zituzten, goizen jarein,geo illuntzan batu. Ardiak Arriaundibertan egon ohi ziren, ez ziren mugitzenasko, hesi eta bestelakorik ez izandaere. Gaurko ardiak berriz barrutitan sar-tzen dira. Orduan ez zen halakorik, etzanbarrutik zeatio bedarra bear tzan. Behinedo beste ardiak Saloita aldera joan zirelagogoratzen da, baina gutxitan. Ardi lan ho-netara askotan tio Gregorio ta biok joanohi ziren. Gainera gogoan du batzutan, le-ziokin nola juten nitzen. Bertan gaitze-tsitako umeen amak heldu behar izaten zi-tuzten, hauek umeei esnea eman zie-zaieten. Gainera, eskola aurreti ori, gerobederatzietan eskolan egon behar izatenzuen-eta. (JBA, 2004-09-04)/ Agirrezabalbaserrian ardiak barruan ziren boladetanbeti ateratzen ziren kanpora eguneanbehin, ura edan eta beste behar batzukegin zitzaten. (JBA, 2003-01-11)

� Etnog. Ardi gaitzak: Gaitz batekin, ardiariezpaiñek azi egiten zaizkio. Bada bes-te gaitz bat ere, okárea izenekoa. (JBA,2005-02-19)

� Etnog. Ardi kontuak: Ezkur eta gaztaina ga-raian ardiekin kontuz ibili behar izatenzen: Asko jan ezkeo lertzeko peli-groa… ezkurrekiñ’e bai ta gaztai-ñakin’e bai. Izan ere, garai hartan aiz-tik’e bazien. Gaztainondoei buruz: Ze-lai eskiñan zeren gaztaiñak Arreza-len. Hemendik kanpora ere baziren gaz-tainondoak./ Ardiari ematen zitzaionpentsuaz: Etxeko artoa eta pulpa (erre-molatxa). Bigarren hau beratzen jartzenda… ta ura azi-azi itten tzan. Eta azkenhoni gariaren zaie bota egiten zitzaion.Horretaz gainera, baba txikitue’re bai,bear zuenen hau da, ardiek umea eginaurretik eta ondorenean./ Irun bat-o iza-ten ziren Agirrezabal baserriko artalde-an txintxarria zuten ardiak. Txintxarriakmota ezberdinekoak izaten ziren: Batzukfiñ-fiñek, bestek aundixeok. Hauetaz

gain, dunbak’e izaten tzien, txintxarri aun-dik. Txintxarri ezberdinek, hots ezberdi-na izaten zuten eta hala errazago bereiz-ten ziren. Txintxarri txikiek, “ttingiliñ-ttin-giliñ” egiten zuten, eta dunbek “dun-dun”.Txintxarri hauek finkatzeko batzutanuztaie, uzteie jartzen zen, eta beste batzukualakiñ izaten zuten./ Ardiak zaintzekotxakurren bat izaten zen. (JBA, 2007-02-17)/Garai batean ardiei ez zitzaien uzten sa-garrak jaten, eztarrian trabatuta geratzenzitzaizkielako. (JBA, 2008-10-12)

➤ Grab. Olazargo ardiak: “Ni ez nauk akor-datzen ardiikiñ, ardik genduzkela. Nik biurte o ola neuzkela ardik kendu in mentzatuen. Gure aitte beti kantera, betijornalea” (JUA, 1999-08-23)

➤ Grab. Ardi motak: “Emen danetik eoten die,mutur beltzak eta, gorriskak’e bai. Nik eztakit zeiñi esaten die latxa-eo, ardi zee ori,ez takit zeiñi esaten dien. Baiño beltzaketa gorrik’e bai. Gorriskak, rubiok, ola”.Alde bakarra muturra omen da: “Bai, bes-tela ezerrez. Geo batzuk zurik’e izatentzien, mutur zurik’e. Adardunek, adar ba-ekok eta ola” (JBA, 2002-01-20)

➤ Grab. Ardien gaitzak: “Errena... beintzet.Eta baita, gero buruko zeak’e izate ittuenardi orik, burun arrak itten tzatela o nikez takit zer. Oiñ’e ibili da or gaitze, ar-diña. Ardik euki ttuela ta artaldek zea ilttue danak, akabau ta ola. Baiño lenau’reizaten men tzan ori, burun arrak ez takitzer itten men tziten. Nik ez dakit orren,gaixotasun orren berrik. Oiñ errena bai,errena ankatako miñe izaten tzan. Baitaarrak eitteaiño’re bai. Enda ein bear iza-ten gendun sulfatokiñ eiñ, udetan sulfa-toa zea iñ ta antxe sartu ta in bear iza-ten gendun, zea gotzatzeko. Ta gaiñea eu-nero kurea eiñ da ola. Ori gozatzeko.“Llagea”, ankan azpiñ “llagea” eukitzentzuen. Dana “llagea” eta oso gaizki pa-satzen tzuen. Da geo beste gaixotasun bat,gaixotasune-o beintzet, baita kapastak zu-lau bizkar gaiñen eta ura’re oso txarraizaten tzan. Beti kendu in bear izaten tzi-ten, o kendu in bear izaten tziten. Da an’earrak eitteko peligrue izaten tzan. Geo

beste gauza bat’e bazan, baiño nere ga-raien, ez tait nola zon izena’re, beste gaizbat’e bazan. Baiño nee garaien etzan iza-ten da oiñ’e dakit asko, oiñ’e berriz gai-ñea zea ematen die, eman itten die pas-tillak-o, da baita ankamiñ zee ori ez iza-teko’re pasatze ttue zeak. Kanal baten jar-tze ttue ude, pasaizo bat ipintzen due endaura ipintzen due ba... ude ipitzen due ka-nal artan enda geo botika bat botatzen dieari eta an, kanal artan, ba pasau eraittendie zeatio itxita eukitzen due, gaiñeatikoguzie eta an pasa bear izaten due. Ude-tan eta botika artan, eta ori, oiñ’e anka-miñik ez izateko. Emen Montteikoa’re iku-siko zendun noiz eo noiz’e, atzeti erren-ka-errenka ardie. “Pues”, baiño oiñbeste modu batea kaso eitten die” (JBA,2002-01-20)

➤ Grab. Ardiak (1): Justuan ezagutu zituen ar-diak Olazarren: “Bai. Baiño, baiño ezau-tu nittun saldu ta daramaztela, saldu tadaramaztela, artegie ezautuko zu zuk, ar-tegie esaten tzan lenengo, sartu ta atze-kaldea ukuillue, ukuillun an, sukaldetikirten da ukuillu aldera badau ba ola, pa-sillo bat eta (...) alde ontatik, lenau txalaundik eoten tzien, bestetik beiek. An kan-toian nengon ni, amakiñ-eo, úmea-o, etanola gizon batek ardik eraman zitun. Oixebesteik enaiz akordatzen, oi’re akordatzennaiz. Ta bittartekoik’e ez. Baiño ori bai,

› ARDIE. Ardia abaroan Arbelar saroian. (AA, 2008-07-31)

› ARDIE. Artaldea Oltzako zelaian. (AA, 2008-10-12)

› ARDIE. Ardiak Kamiñazpi sailean, Olazar baserria-ren barrenean. (AA, 2008-06-21)


ARDI-ZAR

ardi nola eraman zittuen”. Ardiak es-kortan egoten ziren: “Lenau ardik or, tagaztanteie zan, zuk etzendun ezautuko,gaztaiak ontzen zittuenak, kea in-da,ontzen tzittuena, ta ondon lizar arbola bat.Aren irteeran, ola bueltan zeak, irteranola etxetxo, beno, txabola txikitxo bat, gaz-taia, leku txikitxo bat, ontzeeko, keaitteko, gaztaia ontzeko”. Gazta zeinek egi-ten zuen: “Ba amak ingo zon, amandrek-o, or nik ez dakitt. Ni es non ezautu gai-ñea ola zeati, baiño ura gaztanteie, betigaztanteie izan tzan, bai. Ta etxeakolaiñ gaztai ingo zuen igual, da ardik, askoetzuen izango-ta. Ordun etxe danetan iza-ten tzan ardin batzuk. Berroetamar ba-lin bazien’e, ba beintzet, gutxigo igual.Oixe akordatzen naiz, juxtu-juxtu” (MUA,2003-10-10)

➤ Grab. Ardiak (2): Ardien jakiak belarrazgain: “Ardik ba arbie’re bai, negun da ola.Negun da ola arbie txikituta, len esan di-zuan moun txikitu, txiki-txiki inda. “Osea”, tajada meak einda, ematen tziten.Lenengo bedarra jartzen tziten, eta geroba, artxara zean, artxaaran jartze ziten.Artxarea bakizu zer dan, jakingo zu zerdan. “Pues” artxaran jartzen tziten, as-pin bedarra, bedar ondue, ta geo illaran,zea, arbie botata olaxe, ematen tziten, bai.Ta gero ba, bueno, o aurreti-o, pensu pix-kat’e bai, ematen tziten, ba umek inbear tzittuenen-da, ondoren’e bai, umekazteko-ta, pensu pixkat ematen tziden. Ga-raarra-ta, artoa’re bai. Artoa’re bai, tababa txikitue’re bai, ematen tziten. Baiaik’e, aik kamelaak eoten tzien, kamelak.Kamela luze bat artxaran pinita, ara bo-tatzen tziten, da geo kendu kamelea. Dageo bedarra ta arbie jarri-ta... Ta geo,gaiñeatiñ, ba larreen, kanpon larren, Bai.Zelaien ba ibiltzen tzien ume itteko ga-raien o ume iñ ondoren o ola. Eta geo jai-tsi’re nola itten tzien’e ondoren, arkumakkendutakon, ba bittarten’e zelaien o pix-kat ibiltzen tzien. Da gero basoa bialtzen

tzien, basoa. Ta noizi peiñetan buelta bateiñ-o, ikusi nundi noa zeiltzen, da ola ibil-tzen tzien”. Nolako artaldea zen Agirre-zabalen: “Ba irurogeie mat ardi o ola, eu-kitzen. Bai, o iruetamarrea igual aillau-ko zien ola, geiau ez. Ola eoten tzien. Ar-kuma matzuk asten tzien, geo kendu’reitten tzien ardi zarre mat o beste-o, o lauigual-o, o sei igual. Da geo arkumak au-rreako utzi, asalkumak. Enda, olaxe bakentzen tzien zeak, ba atzea aumentau-ta, irurogei o iruetamarre mat ardi o ola,ola eoten tzien len, lenao. Oiñ gutxigo eu-kiko ittue, oiñ gutxi dauzkie. Oiñ berroi-ko mat-o ola dauzkie. Amen berriz bateetzan ardik-eta, ardik batez emen” (JBA,2004-12-03)

Árdi, árdie: iz. Zool. Ahardia, txerri emea./Árdie. Ahardia. (JBA, 2002-04-12)/ Áardie.Ahardia. (Txerri emea da hau. Haztekozirenen artean behintzat, txerri arraknahiago izaten ziren emeak baino, kapa-tzeko-eta errazagoak izaten zirelako.Edonola ere, batzutan azokan txerri ka-patua ere erosten zen) (JBA, 2005-01-01)/(aldaera Aardi)

➤ Grab. Ardie: “Txerri arra izango a15. Oixeba nik asko jakiñ, ebali ez olako gauzaik-eta, ardi...”. Txerri arren beharrik ezzen izaten, txerrikumeak erosi ohi zire-lako: “Bai, ekartzen tzanen txerrikumea,txerri-ardie-o, geo kapau eitten tzienorik, o kapauta etortzen tzien. Eta arraizaten tzan errezago, emea berriz zailla-go. Zeatio arrai, atzeti ezaun izaten tzonkoskorrak, da aik ebai ta kendu itten tzien.Ta atzeti, bistan eukitzen zittun ola. Etakapauta balin bazeon, baita bi ebagi’re,ezaun izaten zittun. Eta geo emea berriz,emen tripati zea itten tzan, baiño ori zai-llago zan. Ori zaillago zan. Ori zeak, ze-kiñak in bear tzon ori”. Txerrikumeak zi-kiratu egiten ziren: “Bai, bai. Ala eittentzien, bai”. Zeinek: “Ba kapadórek iza-ten tzien, eta, ba batzuk kapauta etortzentzien, arrak beintzet. Eta ots eitten tzikonetxea, kapadorei. Igual, igual izatentzien barrio baikotzen ba batzuk, ezta, tadanak enterau ta ekarri itten tzan kapa-dorea. Beasaiñen zan bat kapadorea. Bai,eta ura etorri izan tzan txerrik kapatzea,bai, bai. Da zan ba, “un poco”... Emen,emendi itten tzien, tripa, zeeti itten tzien-da... Zekiñak ein bearreko lana izatentzan. Uste et an lotu o ze itten tzien zea.Zeozer lotu itten tzien an, klaro. Bai, bai,kapadórea etortzen tzan”. Kapoiak ere zi-kiratzen ziren garai batean. Bertakoek egi-ten zuten lan hori: “Bazekien batzuk. To-masak bazekiñ, zea itten, bazekiñ bai. Etageo, eongo zien oitako’re, oi itten tzue-nak, oixe. Tomasak bazekiñ, baiño bes-te iñok igual etzan atrebittuko. Ura atre-bittu-ta... Baiño kapau eingo zittuen. Eztait nik, ez tait nola, nik ez det beiñ’e zeaiñ da ez dait, baiño kapau eingo zittuen.Oiñ esaten due pastillea ematen diela”(JBA, 2004-01-04)

Ardí mutúrgorri, ardí mutúrgo-rrie: iz. Zool. Ardi muturgorria, latxa ar-diaren azpimota./ Ardi muturgorrie. Ardimuturgorria. (Kolore honetako muturra

duen ardi mota) (JBA, 2002-10-26)

Ardí-goraiza, ardí-goraizea: iz. Tre.

Ardi guraizea, ardien ilea ebakitzekoerabiltzen dena./ Ardiri illea moztu ittenzatek ardi goraizakin. Ardiei ilea moztuegiten zaiek ardi guraizekin. (JUA, 1999-06-05)

Ardí-illor, ardí-illora: iz. Ardi egileho-rra, ardiak egon ohi diren egilehorra./Ardi-illorra. Ardi egilehorra. (JBA, 2003-04-04)/ Agirrezabal baserrian, Beaindarrekerabilitako ardi-egilehorra, Korta Goikoabaserriarena da jabetzaz. Hau Agirreza-bal baserriaren inguruan dago. (JBA,2009-01-31)/ (ik. Illor)

Ardí-talde, ardí-taldea: (ik. Artalde)

Ardí-txakur, ardí-txakurre: iz. Zool.

Ardi txakurra, artzain txakurra./ Ardi-txa-kurre. Ardi txakurra. (JBA, 2000-08-29)

Ardí-zar, ardí-zarra: iz. Zool. Ardi za-harra, adin handiko ardia./ Ardi-zarrak.Ardi zaharrak. (JUA, 1999-01-01)/ Urteropare bat ardi zahar hil ohi zituzten Ola-zar baserrian. Luziano bera arduratzen zenhauek hiltzeaz (txerririk ez zuen hiltzenordea) (JBA, 2004-08-29)/ (ik. Argindei) (ik.Ikazkiñ)

› ARDI-ILLORRA. Agirrezabal baserrikoek erabilitakoardi-egilehorra. Eraikuntza hau Kortagoikoa base-rriarena zen jabetzaz. (AA, 2009-01-31)

15 Ez dakigu aurreko beste kontu bati lotua dagoelako edo zergatik den, baina hemen ez du ondo esan: ahardia txerri emea da, eta ez arra.

› ARDI-GORAIZEA. Agirrezabal baserriko ardi-gu-raiza. (AA, 2009-01-31)

› ARDI-TXAKURRE. Atagoiti aldeko artzain txakurra.(AA, 2005-12-24)


ARDIKI

Ardíki, ardíkie: iz. Ardikia, ardi haragia./Ardikie. Ardikia. (JUA, 1999-02-12)

Ardíkizale, ardíkizalea: iz. Ardikiza-lea, ardikiareko zaletasuna duena./ Ardi-kizalea. Ardikizalea. (JUA, 2003-03-01)

Ardílle, ardíllea: iz. Artilea./ Ardillea. Ar-tilea. (JUA, 1998-04-04)/ Artillea. Artilea.(JBA, 1999-02-10)/ Artillazko. Artilezko.(JBA, 2006-09-03)/ (aldaera Artille)

� Etnog. Artilea prestatzen: JBA-k artilea eza-gutu zuen Agirrezabalen, baita landuere. Lehenengo, ardiei ilea mozten zaieguraizez, maiatza eta ekainaren artean. Ar-kumeei berriz, geroxeago ebakitzen zaie.Ondoren, moztutakoa kanpoan ezartzenda, grasa eta zikinak kentzeaz gain, ber-tan zuritu dadin. Lehortzean, tarte onenakbereizten dira, eta zikinak eskuz kentzendira. Gero, kardatu egiten da, hau da, kar-dea deituriko tresnan pasa. Hemen, ile-ak lisatu egiten dira eta duten hauts txi-kiena ere kendu egiten zaie. Orduan, ar-tilearekin pilota moduko bat egiten da, be-rau maratilan jarriz. Horrela, haria eginadago. (JBA, 1999-02-10)

� Etnog. Oheak: Lehengo ohe batzuk artilea zu-ten barnean. Era honetako oheak ez zirenmalutazkoak bezain ugariak. Urteanbehin-edo artilea kanpora atera eta jo eginbehar izaten zen. (JBA, 1999-02-10)

Ardínarru, ardínarrue: iz. Ardi larrua./Ardinarrue. Ardi larrua. (Ardi larrua, idieiuztarriaren gainean jarri ohi zitzaiena)(JBA, 2005-12-25)

Ardízai, ardízaie: iz. Ardizaina./ Ardizai.Ardizain. (JUA, 2002-02-16)

Ardízale, ardízalea: iz. Ardizalea, ar-diekiko zaletasuna duena./ Ardizalea.Ardizalea. (JUA, 2003-03-01)

Ardó, ardóa: iz. Ardoa./ Ardo beltzakin.Ardo beltzarekin. (Hau da ehizatutakousoa prestatzeko era bat) (JBA, 1999-10-23)/ Ardo gorrie. Ardo gorria. (JUA, 1999-02-06)/ Ardo txurie. Ardo zuria. (JUA, 1999-02-06)/ Ardo zurie. Ardo zuria. (JBA,1999-12-30)/ Ardo zuri pixkat. Ardo zuripixka bat. (JBA, 2001-11-17)/ Ardo gozoa.Ardo gozoa. (Likore baten gainean)(JBA, 2004-02-15)/ Ardok eran tzittuen. Ar-doak edan zituzten. (JBA, 2004-09-18)

ARDOZ BETE BETE INDA: ad. Ardoz betebete eginda, mozkortuta egotea./ Ardozbete bete inda. Ardoz bete bete eginda.(JUA, 2002-03-23)

� Etnog. Ardoaren ingurukoak: Gaztea zenean,JUA-k-eta, ardoa bakarrik egun seina-latuetan izaten omen zuten: San Agustinegunean, Gabon egunean... (JUA, 1999-12-24)/ Luzianok entsaladari ardoa eta gatzabotatzen omen zion. (JUA, 2000-12-02)/

Ardózale, ardózalea: iz. Ardozalea./Ardozale. Ardozale. (JUA, 1999-09-12)

Ardúra, ardúrea: iz. Ardura./ Ardurea. Ar-dura. (JBA, 2003-06-01)/ Ardura bae jarri-ta. Ardura gabe jarrita. (JBA, 2006-12-16)

Aré, aréa: 1. iz. Harea, hondarra./ Area. Ha-rea. (JBA, 1998-12-22)/ Arei porlana nas-tu... are asko. Hareari porlana nahastu...harea asko. (JUA, 2004-04-10)/ 2. iz. Tre.

Area, nekazal tresna./ Area. Area. (JBA,1999-10-23)/ (ik. Araortz)

Aréarri, aréarrie: iz. Hareharria, harrimota./ Arearri borobill aundi bat. Hare-harri borobil handi bat. (Dezteraren gai-nean esana) (JBA)

Arétei, aréteie: iz. Hareategia, harea ate-ratzen den harrobia./ Areteie o kanterea.Hareategia edo harrobia. (Brinkolan bi ha-rrobi ziren lanean, bata harea normala ate-ratzen zuena eta bestea zementuarenosagaia ateratzen zuena) (JUA, 1999-12-25)

Argí, argíe: 1. iz. Argia./ Argigoa esan do.Argiagoa esan du. (JBA, 2005-02-04)/ 2. iz.

Argi indarra./ Argie. Argia. (Argi inda-rraren gainean) (JBA, 2005-04-02)

➤ Grab. Argi indarra:Argi indarra Olazarrennoiz jarria: “Akor-akordatzen naiz, akor-datzen naiz. Faustiño Araiztikoa, lenesan deu, zaragozanan zeakiñ, arek ja-rri zon. Eta klaro, zean, ardoa-ta, ardo bo-tellea, an eoten tzan, sukalde ondokokuarto, komoda baten, gaiñen eoten tzan,basoa’re batzutan bai, baiño basoa ez...ardo botellea. Eta aitte’re prueban, ar-gie ipiñi berrie zeon ba. Eta klaro, argiiipiñi baiño lenao, botella ura artzeko etze-on argi bearrik, sukaldeko argie, sukal-den izango zan petroleoa, petroleo argieeo ola”. Petrolio argia ezagutu zuen:“Baai. Petroleo argie txintxiliska sun on-don, sun ondon... Eez, ura petroleoa, pe-troleoa, metxa bat sartu petroleoa, me-txa bat eta geo sue eman da aren argikiñ.Da aitte peridikoa leitzen-da, eta beste da-nok aitzen”. Aitak denentzako irakurtzenzuen: “Klaro, klaro. Nik banekin leitzen,baiño aittek leitzen tzon. “Argia”, esan-da dao lenao’re sator kontue, akordatzenzaa, ezta? Bueno ba, bai, ta gero ba Faus-tiñok-edo ba argie jarri zuenen, ba gureaitte’re ba prueban: “ekarri zan ar-doa”. Da klaro, ni jun da “llave”-ieraiñ, botella ardoa artzeeko. Lenau bi-llatzen non, argik gabe, sukaldeko argi-kiñ bakarrik, baiño ordun bakizu ba, no-bedadea, ta “llave”-i eman da ardo bo-tillea artu-ta. Eta gero, ortan ba, gureamandre zana, klaro, ez tait pa nola zan,armiarman bat ikusi o ez tait nola zan”(MUA, 2003-04-11)

➤ Grab. Argia egiteko erak: Petrolio ontziak:“Petroleo ontzie nola izango zian ba! Au za-bala, ta gero goraxeo estuxoa. Da geo me-txea gora, argi emanda an barrun eotentzian, zea artan, txapazkoa dana. Da an pe-trolioa eoten tzian. Da petroliok gora me-

txea. Su eman da argie, aetxen argikiñ, ae-txen argikiñ, argizaie bezela. Elektrika auipiñi baiño leenao. Ola, al dan bezela or-dun’e, al dan bezela. Argie baiño leenao...”.Lasto argia ere bai: “Lastoa, lasto argie, je,je... Garie ebaitzen genduan, baakik garienola izaten tzan, altue, ua ebaitzen tzian dageo ua jotzen genduan, da lastoa da lastoura, lasta azaoa, lasta azaoa. Ura, ura beieiematen gendioan. Lastoa, etxen azitako las-toa, artutako lastoa. Ak gustoa jaten tzien,beiek. Garie kendu, garie kendu da geo las-toa, ua lotu itten tzian ordun. Lotu garie,garie lotuta. Gero lasta azaoa, geo lastaazaoa arriñ ola jo, alek irtetzen tzaoan, dageo dornun garbittu. Geo dornun, ik oi dor-nue, bodegan eongo ala uste diat, dornue.Baittuk or, uste diat bodegan eongo ala dor-nue, ikusita al ao i? Gero ola eraiñ ta ai-zea ealtzen tzian arek. Aizea, ta aize gar-bitzen tzian, aizek botatzen tzian zea, aro-tza esaten tzikoan, arotza. Aroza, aizek bo-tatzen tzian. Gariiñ, gariri irtetzen tzikonzea ura. Aroza esaten tzikoan ari. Da uabeiek jaten tzien ua. Gauen, jenealen negugauen ua gustoa jaten tzien, gosea pasatzenorduko beiek’e-ta. Ordun’e bizi, ta oaiñ’ebizi” (JUA, 2003-03-01)

Argí, argíe: izond. Argia, osasunez egoeraonean, bizkorra hitzaren adiera horretanesana./ Argie. Argia.

ARGI EON: ad. Argi egon, osasuntsu eta adiegon./ Oso argie dao. Oso argia dago.(Katu baten osasunaren gainean) (JBA,2000-08-24)/ Argi-argi dao. Argi-argidago. (Gauzak nabaritzeko ahalmenaduela esanez; pertsona baten gainean)(JBA, 2003-09-20)

Argídun, argídune: iz. Argiduna, argi in-darraren langilea./ Argidune. Argiduna.(JBA, 2007-10-26)

Argín, argíñe: (ik. Argiñ)

› ARGINDEI. Argindei artzaina artaldea gidatzen. (Ju-lian Auzmendi, 1988)

› AREARRIE. Arrobi parajeko hareharria. Esaten denez,Oñatiko unibertsitatea eta beste hainbat eraikuntza aipa-garri egiteko erabili zen hemengo harria. (AA, 2006-07-13)


ARGIZAI

Argín-mutíll, argín-mutílle: iz. Tre.

Hargin mutila./ Argin-mutille. Hargin mu-tila. (Sagardoa egiterakoan, matxakatikpasa eta puskatu gabe geratzen ziren sa-garrak jotzeko egurrezko tresna. Ez dagoerabat ziur tresna horren izena hau oteden) (JBA, 2005-06-04)

Argíndei: Argindegi, Tomas Telleriarenezizena, Arriurdineko artzaina. BerezArgindegi Gabiriako baserria da eta ber-tan jaio zelako zuen ezizen hori./ (�)

� Etnog. Argindegiren aita: Argindegiren aitaberriz, gose handiak pasatakoa zen. Izanere, hildako ardi zaharrak eta horrelako-ak jaten zituen. Etxeko janarietan ere,prestatzean olio gutxi erabiltzea nahiizaten omen zuen, osasunarentzako kal-tegarria zela esanez. (JUA, 1999-01-01)/JBA berak ere Argindegiren aita ezagu-tu zuen. Behin batean, Aitzegin lanean arizirela ikusi izana gogoratzen du, garai ba-teko ogia, pusketa handika jaten arizela./ Argindegik arreba bat zuen Bea-sainen, Tiburtxi. Honek hartu zuen aita az-ken urteetan, eta hau Beasaiñen il tzan.Tiburtxi berak JBA-ri kontatu zionez, aitahil zenean, artzain jantziz lurperatu zuten.(JBA, 2004-05-29)

� Etnog. Argindegiren kontuak:Artzain hau as-kotan izaten zen Olazar baserrian. Izanere, batzutan bertako zelaietan izaten zi-tuen ardiak. Baserri bertan edariren bathartzen zuen eta hura ordaindu egitenzuen beti (tabernako prezioan gainera).Behin gertatu zitzaion Olazarren bazkaldubeharra, eta orduan ere beste hainbesteegin zuen. Gizon kontuzalea omen zen.(JUA, 1999-01-01)/ Argindegik bere artal-deko ardi denak banan bana ezagutzenomen zituen. (JUA, 2002-10-13)/ Argindegibera ere Kontzialen izaten zen ardiekin./Argindegi eta Maria Olazarren zireneanbiek edaten zuten kopa bana. (JBA, 2004-05-29)

� Etnog. Argindegiren anai-arrebak: Arginde-gik bazuen beste anai bat, Mártiñ. (JBA,2004-05-29)/ Tomasen anai bat, eguneroZiorditik Brinkolako harrobira laneraoinez etortzen zen. (JBA, 2005-09-09)/Tiburtxi hau-eta ezagutzen zituen JBA-k, Aizpeako baserrira joateko trenezBrinkolaraino etortzen zirelako. Gero, Ze-raindarren bidetik joaten ziren atzerabaserrira. (JBA, 2004-05-29)

➤ Grab. Argindei: Argindegiz gogoratzen alden galdetuta: “Zeozer bai (je, je, je...).Emen nola eoten tzan, gure zelaietan ar-dik ebaltzen tzittun-da, kafea artzea gon-bidatzen gendun-da eta ola... Baiño zeaitten tzan, lotsau-o itten tzan da geo pau-ko ziula esaten tziun. Kopa pare bat’e ea-ten tzittun, eraten tzittun, purue’re bai. Etaazkenen pau itten tzikun, tabernan patzentzona pau itten tzikun. Da artaa ba kon-formego etortzen tzan. Ta ze ingo ziozungizonai... Pena ematen tzizun ala ia za-artuta, eta aetxen zea, taberna juteik ezta amentxe. Guk ardiri buelta bat ola iñeta ze ingo ziozun ba?”. Artaldea Olaza-rreko zelaian bolada batean izaten zuenurtero: “Amen denboaldie pasatze tzonaek. Bai, denboraldie pasatzen tzon.

Kao, azkenengo urtetan jun’e etzan ittenzeera, Bizkaira ordun gaizki ibiltzentzan, amen automobille kargatzen-dabueno! Ikaragarrizko lana izaten tzan.Izaten tzon launtzen tzion illobek-eta.Ola’re baiño... Izardittu onak-eta artzentzittuen or automoill kargan-da...Geoazkenengo zeetan emen’e ibiltzen tzanura. Ta geo, azken-azkenen kendu in tzi-ttun-da...”. Berritsua zen: “Baai. Oso zeazan... Oso, lenauko kontuk asko esaten tzi-ttuna. Bai, ala zan. Lenauko kontuk askoesaten tzittun aek. Bee bizimoduko kon-tuk. Ta ze ingo ziozun... Taberna juteiketzon eukitzen da ementxe. Ta pau ittentzon da bueno, konformego eoten tzan.Guk’e igual artu nai ez baiño, bea zee gu-zikin etortzen zan geo”. Gero zelaietakoaordaindu behar: “Bai. Oixe paatzen tzo-la”. Zenbat?: ““Ainbeste emango diat”eta ola ibiltzen tzien. “Ainbeste emangodiat ” eta “ Ee! Gutxitxo da ori!” eta “Ezdiat pa geiao emango”-ta. Zenbaitik eznaiz akordatzen, baiño ola ibiltzen tzie-na bai”. Gazta ere egiten zuen: “Bai, an,bai, bai. Beorrek. Ori Leazpiko artzai ze-atan’e16, ein tzon orrek’e, ez tait urte ba-ten o zenbaiten in tzon. Rebista ura gor-deta dauket nik ondio. Andreek’e serbi-lletakin ondon tzala... Kao ikusi naitzuen nola itten tzan lenauko era gaztaia-ta...”. Zaldi bat erabili ohi zuen bere ga-rraio lanean. “Ori ebaltzen zuen. Aizko-rria jana jasotzeko-ta, zaldie ebaltzentzuen, bai. Ala ebaltzen tzuen. Zaldi beeumekin-da”. Arriurdin aldeko igoeraBrinkolazar aldetik egiten zuen, ez Ka-taberatik: “Emendi ez, andikaldeti e!Brinkolazardi. Ni neu sekula ez naizor... Zeamarran bidea o ez tait noa iotzentzuen. Neu ez naiz beiñ’e ez naiz orti jun.Ez takit nundi noa da, bide ori” (JBA,2002-03-21)

Argíntza, argíntza: iz. Hargintza./ Da-nea itten ziñenan: teillatue itten, argin-tzan, pintatzen... Denera egiten zitenan:teilatua egiten, argintzan, margotzen...(Langile batzuen gainean esana) (JBA,2000-05-20)/ Argintza. Hargintza. (JBA,2006-03-04)

Argíñ, argíñe: iz. Hargina./ Argin lanen.Hargin lanean. (JUA, 2000-06-17)/ Argiñona... argiñen otsa. Hargin ona... hargi-naren hotsa. (JUA, 2000-10-14)/ Argiñorik. Hargin horiek. (JUA, 2002-06-15)/ (al-daera Argin)

Argípen, argípena: iz. Argipena, argi-bidea, azalpena./ Argipen geio. Argipengehiago. (Argibide adieran, gai baten azal-penak) (JBA, 2007-10-26)/ (sinonimoa Ar-gitasun, bigarren adiera)

Argítasun, argítasune: 1. iz. Argitasu-na, argia izatea edo eguzkiak argitzea./ Ar-gitasune. Argitasuna. / 2. iz. Argibidea, iru-dizko adieran esanda, azalpena./ Argita-sunik. Argitasunik. (Gertakari ilun batengainean) (JBA, 2003-09-30)/ (sinonimoaArgipen)

Argíttu: 1. ad. Argitu, argia piztu./ Argittu.Argittu. (JBA, 2002-02-23)/ 2. ad. Agertu./Beste katue gaur ez da argittu’re iñ. Bes-te katua gaur ez agertu ere egin. (JBA,2007-12-24)

Argízai, argízaie: iz. Tre. Argizaria./ Ar-gizarie. Argizaria (JBA, 1998-02-12)/ Ar-gizaie. Argizaria. (JUA, 1999-07-26)/ (aldaeraArgizari)

� Etnog. Argizaria egiten: Erleak eztitarako ezezik, JUA-ren amonak, argizaria ere era-bili ohi zuen. Erleen argizari zatiak har-tu eta barrutik arie eta métxea jartzen zi-

› ARGINDEI. Argindei artzainarena zen txabola,Arriurdin saroian. (AA, 2008-04-30)

16 Legazpiko artzain egunaz ari da.

› ARGINTZA. Baratzako itxitura konpontzen. (AA, 2005-08-13)


ARGIZAI-OPILL

ren. Gero metxa honetatik emango zi-tzaion su, argie itteko. (JUA, 1999-07-26)

Argízai-opíll, argízai-opílle: iz. Argi-zari-opila./ Argizai-opille. Argizari-opi-la. (JBA, 2002-08-25)/ Argizari-opila etxe-an egitean, ur pixka bat ere jartzen zen,gero ateratzerakoan forma errazago ema-teko. (JBA, 2003-04-26)

➤ Grab. Argizai-opila: “Argizai opille ba, er-lei kentzen tzaten zee ori, markatsak, onola esaten da? An aiei eztie apartatzentzate lenengo, eta gero gelditze tzate baargizaie da ura’re apartau in bear izatentzate. Eta geo arekin eitten da ba argizaiopille. Ba beotu ta likido-likidoa irtetzendo, da gero pasatzen da ze bateti, trapubateti pasatzen da, eta oiñ beste modu ba-tea eingo ttue, oiñ errezago eingo ttue bai-ño... Ba trapu baten pasau, eta ordun gel-ditzen da ba argizai ori bakarrik. Zikiñeko markatsan zee orik, sobrante orik, baatzea gelditzen die, o pasaderon pasatzekozean gelditzen die eta gero bea garbi-gar-bie gelditzen da, argizai opille. Ikusi zen-duzten lengon Billafrankati ekarri gen-duztenak? Etzenduzten ikusi... Ba gurenbadao ola aundie, ez dakit ikusi dezun, on-die, baiño ura da berroetamar urte dauz-kena ia. Eta esan gendun remediotako ta

ola ekarri in bear gendula, nola olakogauzak asko zeren lengon, argizai ta ugen-tuk eta olako gauza asko zeon lengon Bi-llafrankan. Da ikusi genduzten da ekarriin bear deula, zeatio Maria Jesusekbauke ugentu bat itteko or errezeta bat,da ura eitteko ekarri in bear genduztelazeatio geurea zaartuta zeola ia, aeketzola eukiko sustantzik ia. Eta ekarri gen-duzten da eakutsiko izut gero” (JBA,2003-04-26)

Argízaiola, argízaiola: iz. Tre. Argi-zaiola./ Argizaiola. Argizaiola. (JBA, 2000-03-25)

� Etnog. Argizaiola eta kandela:Argizaiola, ar-gizaria biratuta biltzen duen tresna bat da.Leazpiko parrokin etxe bakoitzak bere se-pulturea izaten zuen eta meza nagusietan,argizaiolaren argizaria piztuta jartzenzen, etxean norbait hiltzen zen garaitik hu-rrengo urtebetean. Geroago, herriko po-pulazioa hazten joan zen eran, etxean hil-dakoei kandela bat jartzen zitzaien me-talezko apal batetan. Kandela ere, etxe-ko norbait hil eta hurrengo urtebetekomeza nagusietan piztua izaten zen. JBA-k dioenez, Olazargo amona hil zenean,jada kandelen bidez egiten zuten. (JBA,2000-03-25)

➤ Grab. Argizaiola: “Argizaola, ba lenaupersona bat iltzen tzanen etxen, eliza, eli-zan eukitzen tzan bere sepulturea. “Osea”, leku baten, zeure sepulturea. Ta le-nau sillak zien, da sillan, sillan zea iñ, eli-zan baikotzak be sillea, ezta, ta sillan jar-tzea in da aurren ba zeure zea, kuadro-txoa, sepulturea. Eta an, epintzen tzien or-dun, ba argizaiek, argizaiek eta ba argi-zaiek erak soillik’e bai, baiño argizai-olen’e bai. Argizai-olen zeatu, ondo, bato bi, bi argiza-ol’e bai, eta ordun ba meza-nausi... Urten ildakoa zeonen, “o sea”,urtebeten. Juten tzan ba meza, meza-nau-sia Leazpira juten tzan. Lenau danak jun-go zien, gero ia uzten-uzten. Ni’re ju ni-tzen ama zananea, bai, emengo ama zanail zanen. Geo, aittenen ia kendu zittuen.Bai, eta (...) sillak ola illaren eoten tzien,ezta, ta zuk zenduken sillan aurren, kua-drotxo bat antxe epintzen tzien, meza nau-sitako denporan piztu itten tzien. Geo, bu-katzen tzanen, emendau-ta... Sepultu-rea, argizaiolakiñ ola izaten tzan lenao.Ni, ama zananen, ba beti, jai danetan ezpada’re ba geianetan ju nitzen meza-nau-sita” (JBA, 2004-01-04)

Argízari, argízarie: (ik. Argizai)

Ári, árie: (ik. Aari)

Arí, aríe: 1. iz. Haria./ Arie. Haria. (JBA,1999-02-10)/ Arikiñ’e. Hariarekin ere.(JBA, 2004-05-01)/ Serbilletak arizkok.Eskuzapiak harizkoak. (JBA, 2006-01-14)/ Ari txatar orrekin. Hari txatar ho-rrekin. (JBA, 2007-12-09)/ 2. iz. Haria,argi indarraren haria./ Arie epintzea. Ha-ria ipintzera. (Argi indarraren haria)(JBA, 2004-05-15)

Arin, ariñe: (ik. Ariñ)

Aríndu: 1. ad. Arindu, zama galdu./ Arin-du. Arindu./ 2. ad. Arindu, erosotu./ Ga-rii utzitakon arindu giñean. Gariari utzi-takoan arindu gintuan. (JUA, 1998-04-04)

Aríñ: adb. Arin, sakontasun eta lan handirikhartu gabe, irudizko adieran./ Ariñ-ariñpasau ta kito. Arin-arin pasatu eta kito.(Soroan errotabatorea nola pasa) (JBA,2005-04-30)

Aríñ, aríñe: izond. Arina, zama gutxikoa./Ariñe. Arina. (JBA, 1999-08-13)/ Ariñ-ariñek. Arin-arinak. (Behar bezala lehortudiren enborren gainean) (JUA, 2001-09-08)/Arin samarra. Arin samarra. (JUA, 2002-02-19)/ (aldaera Arin)

Arjó, arjóa: iz. Zool. Harjoa, harraren joa./Arjoa. Harjoa. (Intxaurraren harraz) (Ma-riaje UB-k entzuna: JUA eta JBA, 2001-09-19)/Errezillek arjok dauzkie. Errezilek harjoakdauzkate. (JBA, 2005-02-04)/ Árjoa. Har-joa. (Harjoa zuten perretxiko batzukadieraziz) (JBA, 2006-08-17)

Arkákuso, arkákusoa: iz. Zool. Arka-kusoa, intsektu mota./ Arkakusoa. Ar-kakusoa. (Txakurraren arkakusoen gai-nean) (JBA, 1999-08-08)/ Arkakusoik. Ar-kakusorik. (Katuen arkakusoen gainean)(JBA, 2000-10-14)/ Arkakuso. Arkakuso.(JBA, 2004-05-08)

Arkáste, arkástea: iz. Zool. Arkaztea, ur-tebete duen ardia./ Arkastea. Arkaztea.(Mariaje UB-k entzuna: JBA, 2000-01-24)

➤ Grab. Arkastea: “Arkastea da, arkastea daba, lenengo urten arkumea, eta urrengourten, ondio ardie aillau baik, baiñoumea... Bueno, urrengo urteko zea. Le-nengo urten arkumea ta urrengo urten ar-kastea. Eta umea’re iñ izan due, jenealenez baiño, batzu pai. “O sea”, arikin da ibil-tzen badie-ta, jartzen die, ume itteko’re bai.Arkastea ba oixe da”. Gero ardia izangoda: “Gero ardie ia. Ez tait nik zenbait ur-teti izaten dan, bi urteti-o. Bi urteti-o nolaizaten dan ardie, bi urteti. Ori izaten dalenengo urten jaio ta geo, urrengo urten,urtea dauken garaien ba arkastea. Daumea ba iñ izan do ta, bi urte izango die,ardie izateko” (JBA, 2004-01-04)

› ARKAZIE. Arkaziaren adartxoa. (AA, 2005-06-11)

› ARGIZAI-OPILLE. Argizari-opil ederra, SegurakoErdi Aroko azokan. (AA, 2008-07-13)

› ARGIZAIOLA. Zegamako Joxe Mari Azurmendikegindako argizaiola ederra. (AA, 2005-07-14)


ARMIARMA

Arkázi, arkázie: iz. Bot. Arkazia, sastrakamota./ Arkaziik. Arkaziarik. (JUA, 1999-02-06)

Arkéra: adb. Zool. Ardia umeske./ Arkera. Ar-kera. (JBA, 1998-08-06)/ Ardikiñ arkera. Ar-diekin arkera. (Ardien umeskea noladeitzen den) (JBA, 2004-01-04)

Arkéta, arkétea: iz. Ura eramaten dutenhodietan izaten diren lotura tarte zabala-goak./ Etxeazpi eta Kanterazpiko ze-laietan nabaritzen dira arketen arrasto ba-tzuk, izan ere bertatik eramaten da uredangarria Guriditegi aldera. Olaldekoerromarearen ingurutik errepidearekikoera paraleloan doa. (JBA, 2002-05-04)/Arketan. Arketan. (Mariaje UB-k entzuna:Jesusa BA, 2003-12-18)

➤ Grab. Arketea: “Arketea da, ba udek bada-toz goiti bera, eta nai dezu albora bial-du, ola, ezta. Ta ordun in bea zu, klao, zebat, kuadroko bat, sartzeko tuboa, ipin-tzen tzakola goiti ta geo irtetzeko nai zu-nen, nai zun lekura. Olako kuadro bat, zebat, porlanakiñ eindako, enkofradórek ei-tten duen ze bat. Olakin-da kuadro bat.Sarrerea eta irterea, nola, noa nai zunudek bialtzea”. Inguruan non den: “Baementxe bat. Ortxe, emen goiti bera

etortzen dien udek, ba sartzen die olakoporlanezko ze batea eta gero beeko erre-ka, or zelaiik-zelai, jarri zuen tuboa, ja-rri zuen. Ta ala juten die erreka”. Noizegin zuten: “Ba ori ein tzuen pantanoa zeaindakon. Bai, bai, ordun, ordun, ordun eintzuen, klao, nola amen goiti bera ud askoetortzen dan, ta geo kamiñoa bera bestelajun bear zuen. Da puska atzuk beintzet,or sartze ittue arketan, goiti bera, erre-ka bialtze ittue. Antxe dao, an bera jutenbaza, tuboa antxe dau, bista-bistan. Orida arketea izan, esaten tzakona” (JBA,2004-01-04)

Árku, árkue: iz. Arkua./ Arkue. Arkua.(JBA, 1999-03-27)/ Arku oitan, olaren hon-dakinen artean, andre-gizon eskale batzukegon ohi ziren. (JBA, 2008-01-05)

� Etnog. Baserri barruko arkuak: Etxokanekoatariaren ganbaran, Etxokaneko atearenhorma bertan, harrizko arku baten aztar-nak nabari dira. (JBA, 1999-03-27)/ Txe-rritokia delakoan ere nabari daitezkebeste arku baten arrastoak ere./ Arku orik.Arku horiek. (Baserri baten atariko ar-kuez) (JBA, 2004-11-14)

Arkúma, arkúmea: iz. Zool. Arkumea./Arkumak. Arkumeak. (JBA, 1998-12-28)/Arkuma. Arkume. (JBA, 2004-03-21)/ Ar-kumea. Arkumea. (JUA, 2004-04-03)

Arkúma-sare, arkúma-sarea: iz.

Zool. Arkume sarea. Arkumea erditzera-koan ateratzen den poltsa./ Poltsa hau be-rotu eta lepoan jartzen da, eztarriko minasendatzeko./ Helburu berdina lortzekobada beste era bat: gatza berotu, trapu ba-tean bildu eta eztarrian jarri./ Arkuma-sa-rea. Arkume sarea. (Elena UB, 1999-10-14)

➤ Grab. Arkuma-sarea: “Zorroa esan oi zakoari, zorroa. Ura’re etortzen da zorro ba-ten. Da barrun, ba ude ta arkumea eu-kitzen do, da ura jaiotzen danen, ba pus-kau o ausi eitten da. Bea ezin balin badaba, eskukiñ, personek ausi izan oi gendunsare ori. Ta geo ure botatzen do ta geroarkumea etortzen da ba, eoziñ zea beze-la, animali-ta, personea’re berdin izan-go a berriz”. Zorro edo sare hau bota egi-ten zen: “Baai. Ura bota, e!, ua berez, uradeseindu o zea itten tzan, mea nola iza-ten tzan. Txalak’e igual ekartzen due orita antxe gelditzen tzan, ukuillun, desein-du, zea iñ, sitxekiñ, mea izaten da, ta ba-tez, ezer ez arekiñ” (JBA, 2003-02-15)

Arlóte, arlótea: 1. iz./izond. Arlotea, lanikegin gabe bizi nahi duen pertsona./ Ar-lotea. Arlotea./ 2. iz./izond. Arlotea, xele-brea./ Txanpon berriaren itxura ondoarlote erakoa dela dio. (JBA, 2002-03-02)/Arlote xamarrak. Arlote samarrak. (Tres-na batzuen gainean) (JBA, 2006-06-09)

➤ Grab. Arlotea: “Arlotea, lanik itte ez don bat,arlotekeriñ zea ingo da, azkenen. Alpe-rra, olako gauza bati esaten tzako arlo-tea” (JBA, 2004-01-04)

Arlótekeri, arlótekerie: iz. Arlotekeria./Arlotekeriñ. Arlotekerian. (JBA, 2004-01-04)

Armailla, armaillea: iz. Harmaila./ Ar-maillak. Harmailak./ Eskillatan bi eo irumailla illotzen zatuan. Eskilaretan biedo hiru maila igotzen zituan. (JUA,2002-06-15)/ Armailla batzuk arrikiñ ein-

da. Harmaila batzuk harriarekin eginda.(Agirrezabal baserrira bidean) (JBA, 2003-03-21)/ (ik. Mailla)

� Etnog. Olabasokoak: Olabasoko ur depositukohormetan, harri batzuk besteak bainogehiago ateratzen dira, eta harri hauexekeskailera funtzioa dute. Horrelako egitureiharmaila edo maila izena ematen zaie. Ar-maillak/Maillak. (JBA, 1999-08-03)

Armíarma, armíarmea: iz. Zool. Ar-miarma./ JBA-k hitz hau darabilen arren,bere amonak, Oñatikoa izanda, amarra-tza hitza erabiltzen zuen. Gure amandrekesaten zuen Oñati aldeko hitza. (JBA, 2000-08-12)

� Etnog. Armiarma eta eguraldia: Ematen due-nez, armiarmea edo antzeko mozorrorenbat hil ezkero, hurrengo egunean egural-di txarra izaten da. (JBA, 2005-06-25)

› ARKUE. Olako arkua. (AA, 2005-04-23)

› ARMIARMEA. Armiarma, amaraunean. (AA, 2006-09-30)

› ARKUE. Olako arkua, barrutik. (AA, 2006-10-28) › ARMIARMEA. Armiarma horman. (AA, 2007-08-26)


ARMORA

Armóra, armórea: iz. Harmora, harripila./ Armórea. Harmora. (JBA, 2005-03-26)/ (�)

� Etnog. Agirrezabalgo harmora: Agirrezabalbaserriren inguruan, bere IM aldera, ha-rri pila bat zen izen hau zuena. Soroeta-ko harriak-eta, bertara bota ohi ziren, etahortaz, azkenean harri pila zegoen bertan.Berak han ezagutu du, eta hala bere au-rrekoek hasitakoa izan behar du. Olazaraldean ez da halakorik izan. (JBA, 2005-03-26)/ Agirrezabalgo harmora honetan in-txaurrondo batzuk sartuta zeuden, in-txaurrek olako zea nai izaten do, hau da,lur harritsua nahi izaten dute. Harmora ho-rretan pilatzen ziren harriak, inguruko soroeta zelaietatik ekartzen ziren. Harmorabertan laharrak ere ateratzen ziren; inguruhau oso egokia izaten zen arrautzak be-rotzen ari ziren oilalokentzako ere. Ba-tzutan, amandreari harmoran ateratako txi-tak zituela agertzen zitzaion oilalokaere. (JBA, 2005-03-27)

Armúño: Topo. Armuño, Brinkolako mui-noa./ Armuñoko puntan. Armuñoko pun-tan. (JUA, 1999-08-19)

Arnása, arnásea: iz. Arnasa17./ Arnasea.Arnasa. (JBA, 1998-08-06)/ Arnasa artuezinda. Arnasa hartu ezinda. (Gaixo ba-ten gainean) (JUA, 2000-02-24)/ Arnasa-

estuka ibiltzen da. Arnas estuka ibiltzenda. (JBA, 2003-08-09)/ Arnasa otsak. Ar-nas hotsak. (Hontz batenak) (JBA, 2005-08-15)

Arníka-bedar, arníka-bedarra: iz. Bot.

Arnika belarra, landare mota./ Arnika-bedarra. Arnika belarra. (JBA, 1999-07-10)

➤ Grab. Arnika-bedarra (1): “Arnika-bedarrada, gue baatzan badao maiña bat oain-txe’re. Nunbaitt’e aziik zea in tzien, jal-ki zien, ta bueno, zenbait zea bedardaon. Ori da, iodo, iodoa eukitzen don be-darra... Iodoa eukitzen do orrek, ta orrekerremediotako asko balio do. Eta baita

karatxo bat daonen, orrekiñ eunero eu-nero iñ ezkeo, jun eitten da” (JBA, 2002-03-02)

➤ Grab. Arnika-bedarra (2): “Arnika-bedarra,ori’re emen asko irtetzen don bedar batta, eta ori’re erremediotako asko ebaltzendana. Eridan gaiñen jartzeko-ta, orrenudekiñ’e o zeakiñ, farmazitako’re-o, zeakitte ittue... Eukitzen do gaztea danen, o zeadanen beintzet, puskau ta ud ori-ori batbotatzen do. Eta karatxondako-ta’re osoona da ori. Orrekiñ’e nik ez tait danai zeaitten tzaten baiño, segido iñ ezkeo baitakendu’re garatxoa o zea, irtetzen don ori...Iodo” (JBA, 2003-02-15)

› ARNIKA-BEDARRA. Baratzean datorren arnika-be-larra. (AA, 2005-08-14)

› ARMOREA. Agirrezabal baserriko harmora. Harmorak leku egokiak dira intxaurrondoentzako. (AA, 2005-09-09)

17 Ematen duenez, forma mugagabeak alternantzia du arnasa/arnasea artean.

› ARMUÑO. Armuño gaina, bertan brinkolarrek jarri-tako oroigarria duela. (AA, 2005-04-30)

› ARMUÑO. Armuño mendia Kortaburu ingurutik. (AA, 2005-11-06)


ARRAPAU

Áro, ároa: iz. Tre. Uztaia, zarearen egurrezkouztaia adierazteko./ Arok-eta. Uztaiak-eta. (JBA, 2004-05-29)

Arótz, arótza: (ik. Aotz)

Aróz, arótza: (ik. Aoka)

Aróz, aróza: (ik. Aoka)

Aróztegi, aróztegie: iz. Aroztegia./ Aroz-tegie. Aroztegia. (Brinkolan Cuevas de-lako batek izan zuena) (JBA, 2008-01-05)

Arpégi, arpégie: iz. Aurpegia./ Arpegi.Aurpegi. (JBA, 1999-06-05)/ Arpegiko illek.Aurpegiko ileak. (Txakurraren gainean esa-na) (JBA, 2002-06-08)/ Aurpegiñ. Aurpegian.(JUA, 2004-03-13)/ (aldaera Aurpegi)

Arráglau: ad. Konpondu./ Arraglatzea.Konpontzea. (JBA, 2003-03-01)

Arrai-zopa, arrai-zopea: iz. Arrainzopa./ Arrai-zopea. Arrain zopa. (JBA,2000-05-06)

Arráill, arraille: (ik. Raill)

Arraioa!: interj. Arraioa, haserrea adie-razteko18./ Arraioa. Arraioa. (JBA, 2002-01-06)

Arraizale, arraizalea: iz. Arrainzalea,arraina jateako zaletasuna duena./ Arrai-zalea. Arrainzalea. (JUA, 2002-10-06)

Arraize, arraizea: iz. Meteorol. Harrai-zea./ Arraizea. Harraizea./ Haize indar-tsua da; zuhaitzak ere bota ditzake. Bereibilbidea Eguzkitza aldetik Ormakio al-derakoa da. (JUA)/ Arraizea fuertea da.Harraizea fuertea da. (JBA, 1999-08-08)/ (�)

Arrakára, arrakárea: iz. Arrastada,urratua./ Arrakáran bat. Arrastadaren bat.(Hesiko alanbrearekin egindako urra-tuaz) (JBA, 2001-08-25)/ Arrakarea. Arras-tada. (Mariaje UB-k entzuna: JBA, 2004-11-01)/ (ik. Arraskara)

Arráma, arrámea: iz. Bot. Adarra, zuhaitzadarra./ Arramatxo. Adartxo. (Lizar adar-txoen gainean esana) (JBA, 2002-03-21)/Ramak. Adarrak. (Pinu adarren gaineanari da) (JBA, 1999-07-10)/ (aldaera Rama) (si-nonimoa Adar)

Arránaitz: Topo. Arranoaitza, Brinkolakomendia./ Arranaitz. Arranoaitza. (Gudu-ko kontakizunak) (JUA, 1999-02-12)/ Arre-naitzen. Arranoaitzen. (JBA, 2000-08-29)/(aldaera Arrenaitz) (ik. Ormakio)

➤ Grab. Guda garaian: 1936 urteko gudarenlehen egunetan, frankistek Zegama har-tua zuten eta aurrera egiteko pronto zeu-den. Beste batzuk berriz Arranoaitz aldeanziren euren zain: “Gerraan, gerra garaien.Arranaitzen , an iru gau txandaka pasa-tzen genduztan, da geo beera jatsi besteurrengon tokatu arte. Manta bana euki-tzen genduan. “Setienbre”-a zian, 19 de“setienbre”-n sartu zittuan tropaak. Or-dun otz aundik ez tzian itten, nik emezortzineuzken ordun San Juanetan kunpliuta.Bestek San Mielgok zittuan aik19. Iru lau-nek antxe eoten giñan guardiiñ, gauen ze-amarrak o tropa nazionalak etorten ba-zien, da-da-da! Lasai etorten bazien, bai’earrapau’e gu, ingo giñuztan. Gu jatsi gi-ñan da, urrengo eunen etorteko zerela, eu-rie. Goizen goizao zerean etorteko guarrapatzea, Ormakioko jentea arrapatzea.Eurie goizen-da, geroxoo, beranduxoetorri men zittuan. Artaa, jendek ikusi nolazetortzen da ies in zian. Baiño “bastan-te” jende zeoan Ormakion. An donos-tiarrak baukie ba txabolea, ua itxitazian paeta danakin, da an artaldea eotentzian. Ardi tropa aundie, andik beittu biz-karrik onena o zeiñek zeuken, gizenena,ekarri ta ta! Pikatxoiakin lepoa moztu. In-duaba ta ardikie, gustoa jaten genduan,tajada onak. Gastatze zanen, berriz’e bes-ta at. “19 de setienbre”-n etorri zittuanona tropak. Eskopeta xarrak, ta moske-toi bat, ta tar-tar-tar! asi ta enkaskillau-

ta geatu. Guk gendukean armamentue,guk! Guk tirok itten genduztean an bera,Zeama ta erak fizz! pasatzen zittuan ba-lak. Ormakio pasau itten tzien, Zeamatibotata, fusillen balak” (JUA, 1999-02-12)/ (�)

Arrántxero, arrántxeroa: (ik. Rantxero)

Arrántxerotza, arrántxerotzea: iz.Arrantxerotza, arrantxeroaren lan mul-tzoa./ Arrantxerotzea. Arrantxerotza.(JUA, 2004-08-12)/ (ik. Rantxero)

Arrántza, arrántza: 1. iz. Zool. Arrantza,astoaren arrantza./ Arrantza. Arrantza.(JBA, 2002-03-09)/ Eunduko arrantzak.Egundoko arrantzak. (Astoarenak) (JBA,2004-10-15)/ 2. iz. Arrantza, negar zotinak./Txiki orrek in dittu árrantza batzuk!Txiki horrek egin ditu arrantza batzuk!(Umearen negarraldiaz)20 (JBA, 2009-01-31)

Arrántzale, arrántzalea: iz. Arran-tzalea./ Arrantzale. Arrantzale. (Itsasarrantzaleen gainean esana) (JBA, 2000-04-25)

Arrápau: 1. ad. Harrapatu./ Deskuidon, iesitten asten badie, zeiñek arrapau? Des-kuiduan, ihes egiten hasten badira, zeinekharrapatu? (Katu txikien inguruan) (JUA,1998-06-20)/ Eziñ arrapauta. Ezin harra-patuta. (JBA, 2004-07-17) 2. ad. Harrapatu,heldu, zuhaitzetik hartzera iritsi./ Okarrapatzeko. Hauek harrapatzeko. (Zuhai-tzean dauden sagarrez mintzo da) (JUA,1998-10-31) 3. ad. Harrapatu, aurkitu./ Uraarrapau nai lukela. Hura harrapatu nahilukeela. (Pertsona baten gainean) (JBA,

18 Sarrera hau ipuin batetik atera dugu, (ik. Denboaldi). Gauza jakina da ipuinetan agertzen diren zenbat hitz eta sarrera, tradizio literarioaren zati izatea, bainaeguneroko hizkeran ez agertzea. Horrela, Arraioa hitza ez dugu ipuin honetatik kanpora beste inoiz entzun gure berriemaileen artean.19 San Migel Telleriarte auzoko baserria da. 20 Adibidean erabilitako azentuera adierazkorra da.

› ARRANAITZ. Arranoaitz aldeko haitza. Atzeko herria Zegama da. Azken gerratean, Zegamatik frankistek tiro egi-ten zuten Arranaitz aldera. (AA, 2007-12-23)

› ARRANAITZ. Mendi gaina, oroigarri eta guzti. (AA,2005-10-07)


ARRARAN EBAI

2005-03-12) 4. ad. Harrapatu, lapurtu./Arrapau. Harrapatu. (ik. Karraskillo)(JBA, 1998-07-14)/ Arrapau itten men da-tune. Harrapatu egiten omen diten. (Lorebatzuen lapurretaren gainean) (JBA, 1999-06-05)/ Zeamarrak arrapauta. Zegama-rrek harrapatuta. (JUA, 2004-08-29) 5. ad.

Harrapatu, gaixotasuna hartu./ Oaiñ arteez diñau arrapau-ta. Orain harte ez dinaguharrapatu-eta. (Katarroaz) (JBA, 2004-01-10)

Arráran ebai: ad. Arrarean ebaki. (Eskuzoihala heldu eta urratzea)/ Arraran ebai-ta. Arrarean ebakita. (Mariaje UB-k entzu-na aurretik) (JBA, 2000-01-22)/ (ik. Arrasenmoztu)

➤ Grab. Arraran ebai: “Arraran ebaita, “porejenplo”, izan leike, tela bat. Tela batizan leike. Ba ola asten tza, goraizekinpixkat ebaitzen, da geo trrrin...”. Eskuz:“Bai, eskuz. Ta oiñ, zenbait, tela zea beardo, arin juteko ta ola. Zenbait telaigual gaizki jungo zatzu. O aldea dau-kelako o zea, jenealen ondo juten die,baiño tokau izan die geo, aldea euki ta“zuzen, zuzen jungo da”, baiño aldeanola zeuken, ba ez zuzen gelditzea.Arráran, ba ori esan oi deu guk. Oriesan oi deu” (JBA, 2004-01-04)

Arrás: adb. Arras, erabat./ Zikinduta dauketarras. Zikinduta daukat arras. (Mariaje UB-k entzuna: JBA, 2002-12-07 datan)

Arrásate: Topo. Arrasate, Gipuzkoako he-rria./ Arrasate... Mondrágo aldea. Arra-sate... Arrasate aldera. (JUA, 2004-06-24)

Arrásen móztu: ad. Arrasean moztu./Arrasen moztutakoa. Arrasean moztu-takoa. (Guraizeaz zuzen-zuzen ebakitzenden hariaren gainean, inolako litxikgabea) (JBA, 2003-09-06)/ (ik. Arraranebai)

Arráskada, arráskadea: (ik. Arras-kara)

Arráskara, arráskarea: iz. Arrasta-da, egindako arrastoa./ Arraskáranbat itteko’re. Arrastadaren bat egitekoere. (JBA, 2000-01-22)/ Arraskada. Arras-tada. (Enborraren tarte batean azalakendua duela adieraziz) (JBA, 2001-09-08)/ Arrastarea. Arrastada. (JBA, 1999-01-09)/ (aldaerak Arraskada; Arrastara) (ik.Arrakara)

Arrástara, arrástarea: (ik. Arraskara)

Arrástau: ad. Arrastatu, arrastaka eraman./Arrastau... arrastauta... arrastradero-kin. Arrastatu... arrastatuta... arrastaria-rekin. (JBA, 2000-01-22)

Arrásto, arrástoa: 1. iz. Arrastoa./Arrastok. Arrastoak. (Pinuari tximistakegindako arrastoen gainean) (JUA, 1999-07-26)/ Arrastoa. Arrastoa. (Eraikuntza ba-ten arrastoa) (JBA, 2002-08-25)/ 2. iz. Nekaz.

Arrastoa, soroko arrastoa./ Arrastok.Arrastoak. (Indiaba aleak nahiz artaleak,markoaren bidez egindako arrastoetanezartzen dira) (JBA, 2000-05-06)/ Beatziarrasto. Bederatzi arrasto. (Jorratu be-harreko arrasto kopuruaz) (JBA, 2003-06-07)/ 3. iz. Bot. Arrastoa, artaburuarenarrastoa./ Arrastok. Arrastoak. (Artabu-ruan artalea ilara luze batzuetan antola-tzen da. Hemengo ohiko artoaren arta-buruak zortzi arrasto izaten ditu. Mota hi-bridoak gehiago; hemengo mota etamota hibridoaren arteko nahasketetan sor-tutako artoak ere zortzi arrasto bainogehiago ditu) (JBA, 2001-12-29)/ 4. iz.

Arrastoa, irudizko adieran./ Ez tau kon-fiantzaik ezta arrastoik’e. Ez dago kon-fidantzarik ezta arrastorik ere. (JBA,2008-08-23)/ 5. iz. Arrastoa, seinalea./ Oikarrastok uzte ittue. Horiek arrastoak uz-ten dituzte. (Azeriek oiloei erasotzeanluma eta odol tantak utzi ohi dituzte) (JBA,2009-01-31)

Arratoi, arratoia: iz. Zool. Arratoia./Dana arratoia ta arratoi zuloa. Denaarratoia eta arratoi zuloa. (JBA, 2000-04-06)/ Arratoi bat. Arratoi bat. (JBA, 2001-10-06)/ Arratoiak. Arratoiak. (JBA, 2008-07-20)

� Etnog. Arratoiak ganbaran: JUA haurra zela,bere amandrekin lo egiten zuenean, go-goratzen da nola arratoiak hotsa ateratzenzuten ganbaran oholak zulatzean eta bereamona haserretu egiten zen. Ganbarako

oolak zulatzen zatuan izan ere, ohola zu-latu eta bertan zen artoa jaten tzuen. Ho-rrelako laneterako, arratoiak atzapargoorrak datuk. Inoiz berak ere harrapa-tu omen zituen arratoiak, hauen zainganbaran egonda. (JUA, 2002-10-05)

Arrátola: Topo. Arratola, Brinkolako mui-noa./ Arratola. Arratola. (JBA)/ Arrato-lan. Arratolan. (JUA, 2003-08-31)

Arrautza, arrautzea: iz. Zool. Arrautza./Aittendako arrautza bat eunen ta besteksaldu. Aitarentzako arrautza bat egune-an eta besteak saldu. (Agirrezabaleko janohituren gainean) (JBA, 2000-12-02)/Arrautza gorrik. Arrautza gorriak. (JUA,2002-10-26)/ Arrautzea itten. Arrautzaegiten. (Postura horretan dagoen oilo batiburuz) (JBA, 1998-12-19)/ Arrautzak eta-tzeko. Arrautzak ateratzeko. (Oilalokarenlanaren gainean) (JBA, 2004-02-15)/ Gaurarrautzea. Gaur arrautza. (JBA, 2004-02-15)/ Arrautza bat eosita. Arrautza bat ego-sita. (JBA, 2004-03-27)

� Etnog. Arrautza handiak: Arrautza oso han-diak egiten dituen oilo baten gainean zeradio: erdie ingo balo. Izan ere, arrautzakhandiegiak egiteak oiloari kalteak ekarriohi dizkio. (JBA, 2006-01-14)

Arrautza-loka, arrautza-lokea: iz.

Zool. Arrautza loka./ Arrautza-loka. Arrau-tza loka./ Frogarako oilalokari jartzenzaion arrautza da. Oilalokak arrautzahori etengabe berotzen badu, bakarrik uraedatera eta jatera altxatuz, orduan bene-tako arrautzak berotzeko gai izango delaadieraziko du honek. Froga hau batzutanoilategitik aparteko tokietan burutzenda, oiloen hotsak oilaloka nahastu egin de-zake-eta. (JBA, 1998-02-11)

Arrautzaille, arrautzaillea: izond. Zool.

Arrautzagilea, arrautzak sarri eta egokiegiten dituen hegaztia. Oiloekin erabiltzen

› ARRASTOA. Markoarekin soroan arrastoak egiten, artoa ereiteko. (AA, 2007-05-12)

› ARRAUTZEA. Oilo arrautza. (AA, 2007-09-29)


ARREZAL

da batez ere./ Arrautzaillea. Arrautzagi-lea. (JBA, 2008-12-26)

Arráza, arrázea: iz. Arraza./ Arrazaederra. Arraza ederra. (Txerrikumeen gai-nean) (JUA, 2004-03-13)/ Raza ona. Arra-za ona. (Txerrikumeen gainean) (JUA,2004-03-13)/ (aldaera Raza)

Arrázkeo: adb. Harrezkero./ Arrazkeo. Ha-rrezkero. (JBA, 1998-10-31)/ Arrazkeo.Harrezkero. (JBA, 1999-05-21)/ Arrazke-okoa. Harrezkerokoa. (JBA, 2000-12-16)/Nik ez dakit arrazkeokoik. Nik ez dakitharrezkerokorik. (JBA, 2002-10-06)/ Árraz-keo’re jardun die. Harrezkero ere jardunditek. (JBA, 2005-05-07)/ Arrazkeo. Ha-rrezkero. (JBA, 2007-03-03)

Arrázoi, arrázoia: iz. Arrazoia./ Oiden arrazoia! Hori dun arrazoia! (Ego-ki egindako gauza baten gainean) (JUA,2000-07-08)/ Ori dek arrazoia! Hori dukarrazoia! (JBA, 2003-10-10)/ Arrazoizkogizonak. Arrazoizko gizonak. (JUA,2002-07-27)

Arrázola: Arrazola, Oñatiko teila fabrika./Oñatiñ Arrazolan inda. Oñatin Arrazo-lan eginda. (Eskuz egindako teila batzuengainean) (JBA, 2007-07-28)

Árre: interj. Arre, asto, behor eta mandoei la-nean hasteko esaten zaien hitza./ Astoa-ri, arre eta só esaten zitzaion. (JBA, 2004-01-10)

Arréba, arrébea: iz. Arreba./ Arrebea.Arreba. (JUA, 1999-11-06)/ Arrebek. Arre-bak. (JBA, 1999-03-06)/ Anai ta arrebea.Anaia eta arreba. (JUA, 1999-05-15)/ Arre-bea. Arreba. (JBA, 2006-02-25)

Arréglu, arréglue: iz. Konponketa./ Arre-gluk. (Etxeari egin beharreko konponketengainean) (JUA, 2004-07-24)/ Arreglu bat.Konponketa bat. (JUA, 2004-08-13)

Arrémetu: ad. Arremetu, motak nahastu./Artok arremetuko zien. Artoak arremetukoziren. (Mota ezberdineko artoak hibri-datzeaz ari da) (Mariaje UB-k entzuna:JBA, 2001-11-02)

Arrénaitz: (ik. Arranaitz)

Árrenaizko aitze: Topo. Arrondoko Hai-tza./ Leku hau Muñotxo eta Aitzegi pa-rajeen artean kokatua dago. Bertan bi zatinabarmentzen dira, bata otea eta beste sailbat dau dana aitze... arbel beréa bezela.Beeti ikusten die arri bera orik. (JBA, 2006-01-07)

Arréo, arréoa: iz. Arrioa, edonora ez-kondutakoan eramandako gauzen mul-tzoa./ Arreoa. Arrioa. (Emakume batbeste baserri batetarako ezkontzaren gai-nean. Ematen duenez arrioa jai giroan eginzen) (JUA, 1998-07-17)

Arrétu: ad. Arretu, arre kolorea hartu./ Udearretuta dator. Ura arretuta dator. (Eurijasa handiko egun batzuk eta gero, erre-ka nola datorren esanez) (JBA, 2002-05-11)

➤ Grab. Arretu: ““Por ejenplo”, ure, be ko-lorea galduta, arretuta, o lurrekatio, o...Jenealen lurrekatio izango da emen.Pintura zeakiñ’e arretuko da, baiño oixe.Lurre... ude ba arretuta. Amen’e, len eto-rri izan tzan arretuta, ta izaten tzan bapantanon zeozer ebali zuelako-o, ola. Bai-ño aspaldiñ garbie etorri izan da. Arre-tuta ori esaten da, ni... Kolorea galduta,bee kolorea ez beintzet. O lurre naastentzakolako...” (JBA, 2004-01-04)

Arretxabaléta: Topo. Aretxabaleta, Gi-puzkoako herria./ Arretxabaletan. Are-txabaletan. (JUA, 2003-12-26)

Árrezal: Agirrezabal, Brinkolako base-rria./ Arrezala. Agirrezabalera. (JBA,2000-09-02)/ Arrezaldarrak. Agirrezabal-darrak. (JUA, 2000-12-24)/ Arrezalgo mei-kue. Agirrezabalgo medikua. (JBA, 2007-10-26)/ (�)

� Etnog. Bizitzak: Agirrezabal baserrian bi bi-zitza dira. Beaindarrak besteen gauzakesateko aldeko hitza darabilte: Aldeko illo-rra. Aldeko egilehorra. (Ondoko bizi-tzakoen egilehorraz) (JBA, 2002-01-06)

� Etnog. Baratza: Agirrezabal baserrian, bekobaatzea deitzen zen baratza ere bazen.Hau, etxearen azpia eta harmorarenartean kokatua zegoen. (Anjel BA, 2005-09-09)

� Etnog. Lizarrak:Agirrezabal baserriko atarianbi lizar ziren. (Anjel BA, 2005-09-09)

� Etnog. Etxabola txikia: Agirrezabal baserri-tik gora, etxabola txikie izeneko eraikuntzatxikia dago. Honen gainean zera dio: le-nau zotalakin zan oi. (JBA, 2005-09-09)

� Etnog. Oñatira: Bertako amandrea Oñatirajoaten zen arrautzak saltzera. (JBA,2004-09-18)

� Etnog. Sagardoa: Agirrezabalen sagardo ba-rrika bat egiteko, ganbarakada sagarbete behar izaten zen. (JBA, 2002-07-27)

� Etnog. Eskekoak: Esken ibiltzen tzien lenaomonjak eta frailek. Eta eske aldi hauetan,Agirrezabal baserrian apopilo ere izan zi-ren, Beain sendiaren bizitzan. Kontuhauek JBA-k baserritik alde egin eta ge-rokoak dira. Halako batean, etxean denakarrosarioa errezatzen ari ziren, eta nor-baitek ixilik eon ai txakurre! esan omenzuen, hau zaunka egiten ari zelako. (JBA,2005-08-06)

� Etnog. Amandrea: JBA bere amandrekinArantzazu eta Amezketara ere joan ohizen, bere osaba-izebak bisitatzera. Amez-ketara joateko, Beasaina trenez joatez zeneta handik Amezketara autobusez. BehinAmezketara poltsa gorrie hartuta joanzen. Autobusera igo eta poltsa bere osa-baren etxean zuela ohartu zen, baina au-tobus txoferra zain egon eta gero jaso ahalizan zuen. (JBA, 2008-12-26)

➤ Grab. Agirrezabalera joan: “Lenau emenArrezala, gure guraso-ta, gurason... Bue-no, aitte ta familie, ba Oiñatin men tzeu-

› ARREZAL. Manuela Barrena, Agirrezabalgo aman-drea. (Ines Urzelaik emana)

› ARREZAL. Agirrezabal baserria. (AA, 2005-03-12)

› ARRETU. Erreka arretuta uraldi batean. (AA, 2008-02-02)


ARRI

kien, baserri baten errentero men tzeren.Da errentea pau bear izaten men tzuen,zea, laboretan, da eman laborek etaeandako bate baik gelditzen men tzien, daala’re ezin ba zea iñ. Da ona etorri mentzien. Da au eosi iñik izango zuen”21 (JBA,2002-06-15)

Arrí, arríe: 1. iz. Harria./ Arri koskorrakbezela patatak. Harri koskorrak bezala pa-tatak. (Izotzak erabat gogortu zituen pa-tata batzuen gainean) (JBA, 2001-12-15)/Arri tontorrak. Harri tontorrak. (Erreka-ko harrien gainean) (JBA, 2004-01-03)/ Arripuntak. Harri puntak. (Leku harritsu ba-teko harrien ertz zorrotzez) (JBA, 1999-05-29)/ Arrie. Harria. (Lur sail bat oso ha-rritsua dela adieraziz) (ik. Arrittu, bigarrenadiera) (JUA, 1999-10-23)/ Kanteran arrieeta. Harrobian harria atera. (JUA, 2004-04-10)/ Árri au. Harri hau. (JBA, 2004-06-12)/2. iz. Tre. Harria, errotarria./ Arrikin buel-taka... udek bi arri ola bueltaka ebaltzezatuan. Harriarekin biraka... urak bi ha-rri horrela biraka erabiltzen zitian. (JUA,2004-08-10) 3. iz. Meteorol. Harria, txingorra./Arrie. Harria. (JBA, 1999-06-19)/ Zenbaitarri-jo dauken. Zenbat harri jo daukan.(Kazkabar ekaitza izan zenekoaz; zuhai-tzean zen sagar batek izan zituen kolpearrastoz) (JBA, 2004-12-04)/ (sinonimoaTxingor)

ARRIN JO: ad. Harrian jo, garia harrian jo./Arrin jo. Harrian jo. (Garai batean gariaharri zabaletan jotzen zen) (JUA, 1999-02-06)/ O makinaz-o, bestela arriñ, joka-joka.Edo makinaz-edo, bestela harrian, joka-joka. (JBA, 2002-08-24)/ Garia harria jotzenzenean aleak askatzen ziren, baina ba-tzutan galburuk soltau ere egiten ziren,osorik. (JBA, 2005-03-05)/ (ik. Arri-zabal)

� Etnog. Harrika: Brinkolako mutilak Zegamaaldera ere joaten omen ziren neska la-guntzak egitera. Halako batetan, Zega-mako mutilek harrika hartu zituztenBrinkolakoak. Hurrengoan, Brinkolakomutil batzuk etxean zituzten pistolakhartu, eta zegamarrak harrika egiteko prestzirenean, tiro egin zuten. Geroztik ez zensekula harrikadarik izan brinkolarrenaurka: Arrikaik ez. (JUA, 2000-11-01)

� Etnog. Pinua eta behorrak: Batzutan, pinu ba-soetan ere behor bideak izaten dira. Pi-nudiak bota eta pinudi berria aldatzean,

gerta daiteke behor bideetan sartzea pinulandareak. Horrela, behorrek pinu lan-darea zapaltzeko arriskua izaten da. Hauez gertatzeko, pinuaren ondoan harrikoskor batzuk jartzen dira, eta han ez dutehankarik jarriko. (JBA, 2008-03-13)

Arrí-zabal, arrí-zabala: iz. Tre. Harri za-bala, garia harrian jotzeko harri berezia./Arri-zabalak. Harri zabalak. (JBA, 1998-02-12)

� Etnog. Harri zabalak: Garia jotzeko era bat dahau. Harri zabalak era diagonalean eza-rritako harri handi lau batzuei deritze. Es-kuetan lasta azaroak hartuta galburuak ha-rriaren aurka kolpatzen dira, horrela gal-buruak behera eroriz. JBA-k aspaldi eza-gutu zituen harri zabalak Agirrezabalen;gerora baztertua izan bazen ere. Olazarreraezkontzean oraindik ere harri zabalak ze-rabiltzaten bertan. (JBA, 1998-02-12)

Arriantxo: Arriantxo, Zabaleta baserrianbizi izan zen sasi medikua./ (�)

� Etnog. Arriantxo: JUA-k dio, Arriangoa ze-lako izango zuela halako ezizena. Bera,behiak eta beste ganaduek gaitzak zituz-tenean beraiek sendatzen ibili ohi zen.Arriantxok zaldi bat zuen eta horrela, ba-tera eta bestera joaten zen (Arrasatera,Aretxabaletara). Gizakiaren hezurdura osoongi ezagutzen omen zuen. (JUA, 1999-01-23)/ Bere heriotzaren gainean zera dioJBA-k: zaldin eroita il Oñati aldetik ze-torrela. (Baina JBA bera ere ez da oso ziuragertzen adierazpen honen gainean, JUA-k ez du ezagutzen)22 (JBA, 1999-01-23)

� Etnog. Amandreari: Aulkitik erori, eta esku-muturra hautsi zuen JUA-ren amonak:Amandrei’e arek ipini zioan. (JUA, 1999-01-23)/ JUA-ren amonari eskumuturrahautsi zitzaionean, zera esan omen zionArriantxok: Oi ez don ezer, oi ez don ezer,

bealaxe jarriko iñau. (JUA, 1999-08-19)/Arriantxo ezur-konpontzaillea. Arriantxo,hezur konpontzailea. (JUA, 2004-08-11)

➤ Grab. Arriantxo eta atza: Agirrezabal ba-serrian, “atza” izeneko gaitza izan zuteneta Arriantxok lagundu zien: “Geu’re go-zau zikun, geu’re gozau zikun gaitz bat...Bai. Ez takit ze gaitz zan ura. Esaten tzi-kon “atza”. Ta otan danak granok ta ika-ragarrizko azkurea... Eskutan da górpu-tzen’e bai. Ba guk, Arrezalen geianok gen-duken. Eta orrek eitten tzon, uentu batzukeitten tzittun. Arrautzea puskau, puntatxobaten, barrun sartzen zittun nik ez dakitzer gauza, an barrun. Ta gero ura itxi ittentzon, atzea ba ez irtetzeko moun gauzak.Eta ein gendun, ólioa ta azufrea ipini,esan tzikuna, ipini, bik, epela, eta gorputzguzin iurtzi. Iortzi gorputz guzin. Ori eunbaten iru aldiz. Geo azkenen ondo gar-bittu eta ala jun tzikun gaitz ori guri. Etaori ekarri zuen, Klaudiak eta ok, Benitota ezkondu zienen, beajatzeti ekarri”.Etxean gaitza denek izan zuten: “Danok.Aittek... Amak beintzet bai-ta... Olaarrautzea, pixkat puskau, ta or barrun

21 Osagarri bezala: Beain sendiak Arrezalgo bere bizitza erosteko dirua Errautegikoek utzi zieten. (JBA, 2008-05-31)22 Ematen duenez, hemen Petrikiloren heriotza ari da deskribatzen, eta ez Arriantxorena. Petrikilo fama handiko saso-medikua izan zen, Zumalakarregi senda-tzen saiatu zena.

› ARREZAL. Agirrezabal baserria. (AA, 2008-11-08)

› ARRI-ZABALA. Garia harrian jotzen. (Maria Jesus Ugalde)

› ARRI-ZABALA. Harri zabalak, garia jotzeko gertu.Segurako Erdi Aroko azoka. (AA, 2008-07-13)


ARRISKAU

sartzen tzion zeozer, eta gero itxi itten tzonau, ogi iriñekiñ indako masa batekiñ, olaitxi. Arrautzak, baikotzandako bat. Da olaepini olioa ta azufrea, ba al dakizu zer danazufrea? Bai, auts ori bat. Da olioa. Taola, zea. “Ligero” (...) ta an sartu-ta,arrautzea ola. Ta puskatzeaiño, arrauz-tea puskau in bear tzan barruko zea eta-tzeko, ola gorpuz guziñ eiñ. Ta iru aldiz,akordatzen naiz nola, gu umek giñen. Etaoiñ ez det aitzen ori, nik ez dakit zer, or-dun izan zan bolaran bat o zer” (JBA,2002-04-12)/ (ik. Atz)

➤ Grab. Arriantxo eta amandrea:Arriantxo za-harra ez zuen ezagutu JUA-k: “Ezz. NikArriantxoik ez, aittuerea bai, Arriantxo-na. Árriantxo, orrek gaitz askoi antze-maten tziela-ta, eridaak-eta, reuma gau-zak eta beste nik ez dakiat zer-da, Árrian-txona zee ittea, gauzak arraglatzea-ta,Árriantxok. Nik ez dakiat ori or, Gabiri eronik ez dakiat nungoa zan ori, Gabiri, Or-maztei aldekoa-ero... Euko, euko atuk li-buruk igual, aren kontuk-eo”. Aman-dreari eskumuturra beronek jarri zion:“Bazian zerbaitt’e orrek’e, eskutturre, gue,eskutturre ausi o zeoze in tzion ari. Bai.Bazian zerbaitt’e” (JUA, 2003-03-01)

Árriaundi: Topo. Arriaundi, Brinkolako

mendia./ Honela deitzen zioten JBA-k-eta, bestela Otañu bezala ezagutzen denmendiari./ Arriaundi. Arriaundi. (JBA,2002-03-02)/ Árriaundi. Arriaundi. (JBA,2003-10-10)/ (�)

� Etnog. Guda garaikoak: Arranoaitzen beza-la, Otañu mendian ere jendea egon zen ze-latan guduko lehen egunetan. Franco-renaldekoak Segura eta Zegama euren es-kuetan zituztela eta, haiek zelatatzeko he-rritarrak bidali zituzten errepublikarrek.Otañu mendian zelatan ari zirenei TiburzioBeainek esan zieten errepublikarrek Le-gazpitik alde egin zutela, eta hauek men-ditik jaitsi ziren. (JBA, 2003-01-11)

➤ Grab. Arriaundi eta inguruko parajeak:“Ba ori, terreno ori, Zepari, eta bestea,bestaldea, errekaz bestaldea da, ba ordunUrliakoa23 zana, Urliana. Enda gure ai-tte zanak ba Zepari ori eosi in tzion, In-tzai eosi zion. Enda klaro, an mugaakizango zien da bi urki beintzet men tzen,da aik gureen zerela. Eta eunduko dis-kusiok eta men tzittuen gue aitte zan orreketa Urlia zan orrek. Enda ordun ba, klao,Intzai esango zion gure aittek erabaitze-ko da beintzet juteko ara, leku orta, Ur-liai esango zien alako eunetan da ordu-tan, da ola, ta ez men tzan azaldu. Da or-dun ba seiñalea gure aittena, o Intza za-nana zala, muga zee ori, muga bai”. Esan-dakoa Muñotxo parajea da: “Bai, Mu-ñotxo, Muñotxo. Lenao zelaie’re bazanan, illorra’re badao an da ura zan guebestekoa, Tomaxana ta oina. An beda-rra’re ekartzen tzuen andi. Da geo utzizuen, da piñu sartu zuen, askotan an ar-dik jaitsi’re bai. Arriaundi aldea-o...Arriaundi esaten gendiun guk, mendi orinola da?”. Otañu alegia: “Otaño. Arriaun-di esaten gendiun, da araiño juten giñenardik billatzea eta ola, ta punta aldea etaola. Geo, bestaldea berriz Artatxikizelaitaesaten tziena. Ura Aizti aldeko partea-o, oi ta danen ibiltzen tzien ardik eta oribiltzen giñen gu’re”. Ardiak nora jaregitenziren: “Ba oita, Muñotxo aldea-ta, Arta-txikizelaita-ta, ta juten tzien zeeraiño Ota-ñoaiño o Arriaundi esaten gendiun men-di ortaiño, orti etzien pasatzen andikal-dea. Oiñ, oiñ, bueno oiñ’e etxen eukiko

ttue, etxe aldeti eukiko ttue, esparrutanda ola baiño, len’e zea itten tzien bes-taldea’re. Zuen...”. Larrasorain: “Larro-sain aldea’re. Baiño gu giñen garaien ez,baiño gu giñen garaien Arriaunditi etzienzea itten”. Ardi jaregitea udan zen noski:“Bai, udaan klaro. Negun ba etxealdetio an etxe ingurun ebiltzen tzien zelaietanda ola, geo jareitten tziten antzutzentzienen eta ordun bai, goia, gora jutentziela. Da eitten gendiun, noizik beiñetanbeajea ein bear nun te zeren-o, nundi noate zeiltzen ardi oik, zean’e, udan’e. Oiñetxe aldeti ebaltze ttue baiño”. Non zenura: “Ude... Or, Zepari... Zepari alden ureta beste aldeti’re bai. Artatxikizelaita oaldeti’re bai, an’e bai. An’e bai, ude.Emen Muñotxo alden ez da eongo baiño,beera, beera bajau bear bai alde bata tabai bestea”. Mendibil non den: “Mendi-bil dao, da, Aizti Goikoa, ta goora ekus-ten dan, atzen, gooran ekusten dan men-di ua dana da Mendibil. Mendibil esa-ten tzako ari”. Eta Ariznabarreta: “Ax-narreta ba baita Otaño ta bestaldea, “osea” Aizti aldeko mendik die oik, Aiztiaaldeko mendik, Axnarreta, an illor bat ba-dao ta an, ara etzien gue ardik’e asko ju-ten. An Aizti aldekok eta ola izaten tzienan” (JBA, 2002-03-02)

Arríkatz, arríkatza: iz. Harrikatza./Arrikatza. Harrikatza. (Zeraingo labeetanerabiltzen zen harrikatzaren gainean)(JUA, 2001-11-17)

Arrímau: ad. Gerturatu./ Jendea ai ziñanarrimatzen. Jendea ari zunan gerturatzen.(JBA, 2000-07-15)

Arrióla: Topo. Arriola, Arabako herria./Arriola. Arriola. (JUA, 2002-06-15)

Arrípilleta: Topo. Arripillaeta, Brinkolakomendia./ Arripilleta. Arripillaeta. (JBA,2000-08-29)

Arrískau: ad. Arriskatu./ Nola arriskaukozien... Etziela arriskatzen. Nola arriska-tuko ziren... Ez zirela arriskatzen. (Elu-rrarekin kaminoan gidatzen) (JBA, 2005-01-29)

Arrískau, arrískaue: izond. Arriskatua./Naikoa arriskaue zan. Nahiko arriskatua

23 Gertakari honetan izena ez emateko Urlia bezala izendatu dugu pertsona hau.

› ARRIPILLETA. Izena ondo jarria duenez, harri pila ederra da gain honetan. (AA, 2005-11-06)

› ARRIANTXO. Zabaleta baserrian bizi izan zen sasi-mediku hau. (AA, 2009-02-01)

› ARRIAUNDI. Gaur egun Otañu bezela ezagunagoaden gaina. (AA, 2004-04-14)


ARRITTU

zen. (Azeria zen zuloan sartzea) (JBA,2004-05-29)

Arríttu: 1. ad. Harritu, harrituta geratu./ Arri-ttu. Harritu. (JUA, 1999-12-25)/ Anjel arri-ttuta geldittu da. Anjel harrituta gelditu da.(JBA, 2004-03-04)/ Arrittuta. Harrituta.(MUA, 2003-04-11)/ Arritzekoa. Harritze-koa. (JBA, 2004-08-23)/ Oso arrittu’re. Osoharritu ere. (JBA, 2005-05-07)/ Arritzekogauzak. Harritzeko gauzak. (JBA, 2006-02-11)/ Arrittuta geldittu nitzen. Harrituta gel-ditu nintzen. (JBA, 2006-08-12)/ 2. ad. Ha-rria bota, harritu./ Arritzen. Harritzen.(Bide batzuetan harria botatzen ari dire-la adieraziz) (JBA, 2002-10-26)/ (ik. Arri)

Arríurdin: Topo. Arriurdin, Brinkolako sa-roia./ Arriurdin. Arriurdin. (JBA)

Árrizurita: Topo.Albizurieta, Brinkolako pa-rajea./ Sail hau urtegia eta Beain arteandago, bee xamarren. Bere ondoan erro-tako piñudie du./ Arrizurita. Albizurieta.(JBA, 2005-04-24)

Árro: adb. Harro./ Arro-arro inda zeiltzela.Harro-harro eginda zebiltzala. (JBA, 2004-03-21)/ Bea arro jarri zalako. Bera harrojarri zelako. (JBA, 2004-12-31)

Arró, arróa: 1. iz. Arroa, mendi arteko sa-konunea./ Eundoko arroa. Egundokoarroa. (Zaraia mendizerran den Deguri-xa arroaren gainean) (JBA, 2000-08-05)/ 2.iz./izond. Harroa, izaera harrokoa./ Pedro be-a’re arro xamarra zan. Pedro bera ere ha-rro samarra zen. (JBA, 2002-08-03)/ (sino-nimoa Xinko)/ 3. iz./izond. Harroa, irudizkoadieran./ Katu zuri ta ille arro orik.Katu zuri eta ile harro horiek. (JBA,2008-08-13)

Arróbi: Topo. Arrobi, Brinkolako parajea./Arrobin. Arrobin. (JUA, 1999-07-10)

� Etnog. Harria: Arrobi aldean hareharria osougaria da. JBA-ren esanetan, lehen ber-tatik ateratzen zen harria hormak-etaegiteko. (JBA, 2000-07-30)

� Etnog. Argi indarra: JUA-ren esanetan, gureArrobiko zean ondon lau poste zeren, hauda, Lizarratik Patrizioren lantegira inda-rra ekartzeko lau poste jarri zituztela Arro-bi inguruan, bideak toki hau harrapatzenzuelako. (JUA, 2002-12-24)

� Etnog. Arrobi lehen: Olazarretik lehen joatenziren Arrobi aldera garoa ebakitzera,gurdikada bat ekartzen omen zuten. Pi-nua sartu baina lehenago, pagadia omenzen eta ikatza ere egiten zen. (JUA, 2002-12-24)/ Kaxeta aldetik Arrobi aldera,mendiaren zeharrean pista bat zen. (Jo-xemari UB, 2004-05-22)

Arróka, arrókea: izond. Bot. Arroka, hu-tsuneak dituen zuhaitza./ Gaztaiña arro-katan. Gaztainondo arroketan./ Gaztai-nondoa zahartzean, beste zuhaitzetanbezala, barnean zati batzuk usteldu egi-ten dira eta hauts bihurtu. Orduan, barneanhalako hutsuneak geratzen dira. Hori dagaztaina arroka. (Halako zuhaitza oro-korrean kipolea deitu ohi da) (JBA, 2000-10-21)

➤ Grab. Gaztaiña arrokea: “Gaztaiña arrokada ba, zartu ezkeo, gaztaiñea’re ba arro-kau eitten da, ezta, gaztetasun zee ura...Azalak arrotu, da librau, da ari esaten tza-ko gaztaiña arrokea-o. Askotan dana zu-latzeaiño, barru guzie zulatzeaiño, zeaitten die. Ta ala’re ba goora, goiko zean,adartxok dauzken tokiñ ba ondio, adarrakzea in da, freskau-ta, gaztaiñak ematentzittuen, arrokea bakarrik eukiatio’re.Bueno, pixkaat, sustantzi pixka mat eu-kiko zon arten’e, arrokea bakarrik etzoneukiko baiño... Brinkolazargo ori beze-la, ez takit orrek etatzen ttun ostok o zeitte ttun, etako ttu igual”. Gaztainak otedira arrokatzen diren zuhaitz bakarrak?:“Ez geiau’re bai. Geiau’re bai. Asko taasko, págok’e, adarrak ondigik, ondikbota ezkeo, ba aik’e geo ez due eukitzen

sustantzik, “o sea” berrik, fuertek eta-tzeko. Ordun, aik’e arrokatzen die pus-katen. Beeraiño pasatzen tzate, adarondi ura bota, ta beeraiño pasatzen tza-te ta arroka zee ori” (JBA, 2002-08-24)

Arrókau: ad. Bot. Arrokatu, zuhaitzari ba-rruan ustelak sortu./ Arrokatzen ai mendie. Arrokatzen ari omen dira. (Arrobikopinuen gainean esana) (JBA, 2002-02-09)

Arróla: 1. Arrola, Legazpiko baserria./ Arro-la. Arrola. (Arrolako ezkontzaren gaine-an) (JBA, 1999-02-12)/ 2. Arrola, Oñatikobaserria./ Arrola. Arrola. (Arantzazuko ba-serria: bertan bizi da bere lehengusinaInes) (JBA, 2008-05-31)

� Etnog. Legazpiko Arrolako elurtea: Elurte han-di batean Legazpiko Arrola baserria era-bat estalia geratu omen zen. Barruan ge-ratu zirenak, behiak hiltzeko-edo egonomen ziren, goseak. Su egurra ere buka-tu, eta aulkik’e erre egin zituzten. Kon-tu hauek nonbait entzunak ditu JBA-k,baina gehiegi ez dituela ezagutzen dio.(JBA, 2003-12-06)

Arrósinka: adb. Arrosinka, logureaz aho za-balka./ Arrosinka. Arrosinka. (MariajeUB-k entzuna: JBA, 2004-10-11)

Arróska, arróskea: iz./izond. Harroska, ha-rro samarra./ Arroska antzekoa. Harros-ka antzekoa. (Pertsona baten izaeraz)(JBA, 2008-05-31)

Arrótu: 1. ad. Harrotu, harrokeria agertu./Arrotu. Harrotu. (JUA, 2000-08-30)/ Euz-kie etorten dan garaien erlek arrotu ei-tte ttuk. Eguzkia etortzen den garaian er-leak harrotu egiten dituk. (JUA, 1999-07-26)/ 2. ad. Zabaldu, mugitu, tamaina han-diagoa hartu./ Arrotuko a. Harrotukoda. (Ebaki gabe zapaldua izan den bela-rra berriz ere altxatuko dela) (JUA, 2004-05-12)/ Arrotu. Harrotu. (Erretzen ari

› ARROKEA. Brinkolazar ondoko gaztainondo arrokaezaguna. (AA, 2005-07-31)

› ARRIURDIN. Arriurdin saroiaren atala. (AA, 2003-07-31)


ARTO

den belar pila pixka bat harrotu egin be-har da, bestela pilaren barne aldeko be-larrak erre gabe geratzen direlako) (JUA,2004-07-17)/ Arrotu. Harrotu. (Haizeak tei-latuko elurra mugitu eta harrotzeaz)(MUA, 2005-02-04)/ Ok arrotu ingo die ba.Hauek harrotu egingo dira ba. (Ogiarengainean esana) (JBA, 2007-01-05)

Arróz, arróza: iz. Bot. Arroza./ Arroza.Arroza. (JUA, 2004-08-29)

Artá-bizar, artá-bizarra: iz. Bot. Arta bi-zarra. Artaburuaren gaineko zatiak izanohi duen ile antzekoen multzoa./ Arta-bi-zarra. Arta bizarra. (JBA, 1998-12-12)

➤ Grab. Arto-bizarra: “Arto-bizarra, artook balorea eukitzen do, ta geo burue’re etatzendo, ezta?, Eta burun, burun puntan gel-ditzen tzako ura, bizar ura, nik ez dakit,beetik gora o, nola zea itten da. Beintzet,azkenen, burun, puntan, izaten do ba, nikuste det “protejitzeko” izango dola, ar-toa bea, arekin lenengo ta geo, maluta-kin batuta eoten da. Geo ia eltzea jutendanen, ba aik’e zabaldu-o, arrotu eittendie, ta antxe eoten da zea, arta-bizarra”(JBA, 2003-02-15)

Artá-punta, artá-puntea: iz. Bot. Artapunta./ Arta-puntak. Arta puntak. (JBA,1998-09-05)/ Arta punta artoaren zati ga-raiena da. Artoa hobekiago hazi dadin,kendu egiten dira. (JBA, 1998-12-12)

Artá-saré, artá-saréa: iz. Tre. Arto sa-rea, tresna mota./ Artá-sarea. Arto sarea.(JBA, 2005-04-02)/ Artaburuak jotzekotresna izaten da. Mahai erakoa izaten da,erdian zulo batzuk dituena. Mahaiaren al-boak, artxara deitutako zarba gurutzatuzixten da. Mahai horretan artaburuak jar-tzen ziren eta mazoarekin jo egiten ziren.Aletutako aleak, mahaiaren zulo hauetatikerori egiten ziren lurrera. Agirrezabal ba-serrian bazen halako tresna. Olazar ba-serrian berriz, artaburuak zakun jotzentzien. (JBA, 2005-04-16)

Artáa: adb. Hartara, horrela./ Da artaa bakonformego etortzen tzan. Eta hartara bakonformeago etortzen zen. (JBA, 2002-03-21)

Artáale, artáalea: iz. Bot. Artalea, artoa-ren alea./ Artaalea. Artalea. (JBA, 1998-12-22)/ Artale gutxi daukie. Artale gutxi dau-kate. (JUA, 2001-05-08)/ Artalea. Artalea.(JBA, 1998-08-29)/ (aldaera Artale)

� Etnog. Artalea erein: Ereiterakoan, artalea askosamar sartu behar da. Izan ere ernetakon,

zozok arto puntak jan egiten dituzte eta ho-rrela landarea ez da irteten. (JBA, 2000-05-06)/ Hala ere, ale gehiegi ere ez dira sar-tu behar: Ugarigi ez, bere distantzitxo ba-tea. (JUA, 2000-05-06)/ Artalea axal tapaubehar da, hau da, lurrez ez da gehiegi es-tali behar. Izan ere, lurrez gehiegi estalieta ondoren euria egiten badu ez daetortzen. (JUA, 2000-05-06)

Artáberde, artáberdea: iz. Bot. Arta-berdea, pentsua egiteko erabiltzen den artomota./ Artaberdea. Artaberdea. (Pentsubezala erabilia) (JBA, 2008-08-21)

Artáburu, artáburue: iz. Bot. Artaburua./Artaburue. Artaburua. (JBA, 1998-09-12)

Artájorra, artájorrea: iz. Nekaz. Artajorra,artoari egiten zaion jorraketa lana./ Boslaun ai zien artajorran. Bost lagun ari zi-ren artajorran. (JUA, 2002-04-13)/ (ik. Jo-rrau)

Artálandara, artálandarea: iz. Bot. Artolandarea./ Artalandara. Arto landarea.(JBA, 2000-10-28)

Artálasto, artálastoa: iz. Bot. Arto lastoa./Artalastok. Arta lastoak. (JUA, 1999-11-28)

Artálde, artáldea: iz. Zool. Artaldea./ Ar-talde bat. Artalde bat. (JUA, 2000-12-16)/Ardi taldea. Ardi taldea. (JUA, 2003-05-10)/Ardi talde aundie. Ardi talde handia. (JUA,2003-10-18)/ (aldaera Ardi-talde)

Artále, artálea: (ik. Artaale)

Artásoro, artásoroa: iz. Bot. Artasoroa./Artasorotan. Artasoroetan. (Basurdeak ar-tasoroak kaltetu ditzake) (JUA, 1999-10-30)

Artátxikizelaita: Topo. Artatxikizelaieta,Brinkolako parajea./ Artatxikizelaita.Artatxikizelaieta. (JBA, 2002-03-02)

Arté:Arte./ Arten, gaztegoa’re bai. Artean,gazteagoa ere bai. (JUA, 2001-12-15)/ Or-dun arten ez. Ordura arte ez. (JBA, 2002-01-06)/ Pensau non nee arten. Pentsatunuen nire artean. (JBA, 1998-07-10)/ Mu-tikotxoa zan arte. Mutikotxoa zen arte-an. (Gizon bati mutikotan gertatu zitzaiongauza baten gainean) (JBA, 2004-03-21)/Oin arte ona gora. Orain arte hona gora.(JBA, 2004-05-08)/ Ni bizi naizene arte oreongo ttuk. Ni bizi naizenera arte horegongo dituk. (San Joan lorea noiz artejartzeko asmoa duen) (JUA, 2004-06-19)/Lenau ez gendunan ezautzen oandi den-bora asko arte. Lehenago ez geninan eza-gutzen oraindik denbora asko arte. (Gaitzbaten gainean) (JBA, 2004-06-26)

Arté, artéa: iz. Bot. Artea, zuhaitz mota./ Ar-téa. Artea. (Arizti Goikoa baserritik goraba omen da halako bat) (JBA, 2005-08-15)

Artei, arteie: iz. Artegia, ardiak babeste-ko eraikuntza./ Illorren o artein. Egile-horrean edo artegian. (Eraikuntzaz ari da)(JBA, 2000-02-08)

Artétsu, artétsue: izond. Artetsua, abila./Artetsue. Artetsua. (JUA, 1999-03-06)/ Ar-tetsue. Artetsua. (JBA, 1999-08-19)/ Arte-tsue, bizie zan...Artetsua, bizia zen... (Bereosaba nolakoa zen adieraziz) (JUA, 2000-12-16)

Árti-Sasieta: Topo. Artegisasieta, Brinko-lako parajea./ Arti-Sasieta. Artegisasieta.(JBA)

Artílle, artíllea: (ik. Ardille)

Artíriñ, artíriñe: iz. Artirina, arto irina./Artiriñ ona. Artirin ona. (Txerriari ema-ten zitzaiona) (JUA, 2004-08-10)

Artó, artóa: 1. iz. Bot. Artoa, landaremota./ Arto orik batuko ttu? Arto horiek

› ARTEA. Biurrain baserrien ondoko arteak, Legazpi barrutiko bakanetakoak. (AA, 2009-02-01)

› ARTABURUE. Batzeko moduan dagoen artaburua.(AA, 2003-10-18)


ARTOJALE

bilduko ditugu? (JBA, 1998-12-12)/ Artoaerre ere egiten da: Arto pixkat erreta.(JBA, 1999-04-10)/ Artoa itteko giro ea-rra. Artoa egiteko giro ederra. (Artoa sar-tzearen gainean ari da) (JUA, 2000-05-06)/Arta kaskar. Arto kaskar. (Haizete bateanaurten hainbat arto landare makurtuakgeratu ziren eta ez dute bururik ere eman,hauei deitzen die arto kaskar) (JBA,2002-10-19)/ Arto utsek. Arto hutsak.(Ale txarren gainean) (JBA, 1999-04-17)/ Arto itten ibili die. Arto egiten ibi-li dira. (JBA, 2004-05-20)/ Arto arte ai-tan’e. Arto arte haietan ere. (Jorran ibi-li den lekua adieraziz) (JBA, 2004-06-12)/Arto-txikutue izaten zen pentsua, kon-puestoik-eta ez zenean. (JBA, 2003-04-04)/Arto arten. Arto artean. (Indiaba batzuknola ereiten diren adieraziz) (JBA, 2004-10-02)/ (ik. Kutxa)/ 2. iz. Artoa, arto irinazeginda, labean prestatzen zen jakia./ Txa-la errotik aldatzeko egokia izaten zen ar-toa. (MUA, 2005-02-04)/ Artoa labeanprestatzeko ere legamia behar izaten da,ogiarekin bezalaxe. (JBA, 2005-03-26)/ (si-nonimoa Ogi-gorri)

ARTOA ZUITTU: ad. Nekaz. Artoa zuritu./ Artozuitzea. Arto zuritzea./ Agirrezabal ba-serrian, arto zuitzea bertan egiten zuten,eta gero bestekoi launtzea ere joaten zi-

ren. Arta zuitzen ari zirela, artaburuei ma-lutak kentzen zizkioten. Lanean ari zire-la, umeen artean zeiñek pintaníllo geio inizaten zen kontua, oixe dibertiméntue.Bestekoei laguntzen zieten, euren arto zu-riketa lanak bukatzean, baina bestekoenlaguntzarik ez zuten izaten. Izan ere, eu-rak ume asko ziren lanerako, eta beste-an berriz, gurasoak zaharrak ziren eta se-meak berriz lanera joanda izaten ziren.Gurasoak hain zaharrak ere ez ziren, 60urte ingurukoak, baina erreuma zela-etaegunaren zati handi bat ohean igaro be-harrean ziren. Hortaz, bearren ikustengenduzten eta lagundu egiten zieten./ Ber-tako amonari laguntza gehiago ere ema-ten zioten: bera garbitu, bere gela garbi-tu... Etxeko hiru semeak lantegira joatenziren. Janari kontua berriz, semeen ardurazen. (ik. Pintanillo) (JBA, 2004-03-21)/ Ele-na Ugaldek dio gogoratzen duela artoanola zuritzen zuten Olazargo ukuiluangauez. (Elena UB, 2003-10-18)

� Etnog. Arto motak: Arto mota bat baino gehia-go da. Len klase bat zan amen, gero ibri-doa ebali gendun, guk bezela beste ba-tzuk’e bai. Garai batean, ohiko arto motalantzen zen, betikoa. Gero hibridoarekinfrogak egiten hasi ziren baserritarrak. Az-kenean bi motak nahastu egin ziren eta ar-toa degenerauta gelditu zen./ Ohiko artomotaren ezaugarriak: zortzi arrasto eki-tze ttula eta bestea baino txikiagoa dela.(ik. Arrasto)/ Arto ibridoa zurigoa izatenda, hau da, artaburu zuriagoa du besteakbaino. Hibridoak handiagoak dira ohikoakbaino, artaburua ere handiagoa dute etaarto makila ere bai: arto makillea oso lo-die. Itxura denez, arto mota hau pen-tsuetarako-eta erabiltzen zen aspaldi sa-marretik, baina baserritarren frogak ge-roagokoak dira: azitan-da amar urte-edoizango dira. (JBA, 2001-12-29)

� Etnog. Abereak: Lehen artoa zozoak jan ohizuen gehienbat. Orain gainera, beleak etabasa-txerri orik ibiltzen dira. (Honekin ba-surdea adierazi nahi du) (JBA, 2004-05-15)

� Etnog. Artoa Olazarren: Garai batean, la-rogei zare aundi arto biltzen zituzteladio JUA-k. Izan ere, artoz landatutakolurrak hedadura handia zuen. (JUA,1998-12-12)

➤ Grab. Artoa: Artoa sartzen da maiatzen,Santikutze da eokiena... Lenao api-llen’e in oi gendun, goizago’re bai, bai-ño Santikutz garaie da garaiik onena.(JBA, 1996-09-07)

➤ Grab. Egaztik:Artoa jaten duten hegaztiak:“Zozook, beintzet. Olako arto bat irten,eta ra, etá, eta igual barruko artalea jan’eigual. Bistan balin badau, bistan o ger-tu xamarren baldin badao. Arto punta urabota ta oiñ’e bai. Bueno, ori zozon lanaizaten da, ori. Nik uste et zozona, ez taiteskillasok-eta ibiltzen dien baiño. Zozo-na beintzet” (JBA, 2004-02-01)

Artójale, artójalea: iz./izond. Artojalea, ar-toa deritzan opila jateko zaletasuna due-na./ Artojalea. Artojalea. (JBA, 2005-01-15)

Ártu: 1. ad. Hartu./ Artu. Hartu. (JUA, 1998-08-01)/ Eunen iru pastilla artzeeko. Egu-nean hiru pastilla hartzeko. (JUA, 1999-07-10)/ 2. ad. Hartu, lursail bat alokairuanhartua./ Inguruko zelaiek artuta dauzke.Inguruko zelaiak hartuta dauzka. (Zelaiakerrentan hartzen dituen artzain batengainean) (JUA, 1999-10-30)/ 3. ad. Hartu,uzta jaso./ Ez dau ezer artzeik. Ez dagoezer hartzerik. (Uzta jasotzeaz) (JBA,2008-04-04)/ 4. ad. Hartu, nahia adieraz-teko./ Leazpia jutea artuko nuke. Le-gazpira joatea hartuko nuke. (Zer nahiduen adieraziz) (JBA, 2008-08-21)

› ARTOA. Artalandarea. (AA, 2003-08-09)

› ARTOA. Arto oskola, aletu eta gero. (AA, 2005-04-23)

› ARTXAREA. Agirrezabal baserriko ardien artxarea. (AA, 2005-09-09)


ASKO

Artxára, artxárea: iz. Tre. Artxara. Egu-rrezko tresna, batzutan halako hankatxiki batzuez hornitua, bestetan hormarenkontra ezarria, ardiei eta ganaduari janaemateko balio duena. Orokorrean egile-horretan egon arren, Agirrezabal baserrianere bazen honelakoa./ Artxarea. Artxara.(JBA, 1997-09-02)

➤ Grab. Artxara: “Artxarea da, lenau izatentzan oiñ ez takit nola... Bueno oaiñ bes-talako zeak ingo ttue, baiño lenau izatentzan, ba ardik jateko, bedarra-ta jatekotresna bat. Da lenau eitten tzan ba, lenaueitten tzan ba azpiti egurre, eta gero, ar-dik jan bear tzuen aldeti, ba egur batzuksartuta eukitzen tzittun or emenetanenda gero ura, egur urritzekiñ zea ittentzan, ola sestoa bezela, zea iñ, ipintzen tzi-kon. Eta ala nai dan mun, nai dan zeanaltxatzen zan, egurre ola zea inda. Egur,urritzek, zean zerenen, freskok zerenen obota berrik. Ondo zea itten tzienen, do-minatzen tzien garaien, ezta? Ola izatentzan” (JBA, 2002-01-20)

➤ Grab. Artxaratako jakik: “Ba bedar ondue-ta, geo... ola, lenau jartzen tziten, oaiñetzate emango baiño... ostoa, lizar ostoata ola. Bee garaien zeola botatzen tzienda, eitten tzien lotu ola fardok o bezela,eta jasotzen tzien ba ganbara, zurriñetan-o ipintzen tzien. Geo negun ba aik bota-tzen tziten, kanpoa etatzen etzienen-da.Bedarraz gaiñea alakok’e bota, alako sor-tak, enda ba aik’e jan itten tzittuen ordun”(JBA, 2002-01-20)

Artzai, artzaie: iz. Artzaina./ Artzaie.Artzaina. (JUA, 1999-07-03)/ Damaxo ar-tzaie. Damaso artzaina. (Saletxeko Mar-tin Ugarteren aitaz) (JUA, 2003-05-10)/ (�)

� Etnog. Alejandro artzaina: Alejandro artzai-nak berriz, honek Luzianori larreak es-katzen zizkion bere ardientzako:

-Zelaiak eman bear diazu...

-Zelaie ik baukek neikoa!

Artzain hau batzuetan ardik ikustea joa-ten zen, zaldiz eta atzea kaballon gaiñenetorri.24 (JUA, 2003-10-18)

➤ Grab. Artzainen estualdiak: “Artzaiek’e es-tualdie pasatzen tzuen, ba arkumak jaio-tzen tzitenen-da, amendi Bizkaira junbear-da, amen larreik etzeolako-ta”(JBA, 1999-08-23)

➤ Grab. Artaldeen tamaina: “Emengo ar-tzairik aundiena eun ardiko artzaie, bue-no! Artzai aundie! Ta gaur berreun-da,irureun’e igual-da, ola kanpoa juteko.Emen’e eun zeuzkienak’e, eun zeuzkie-nak’e, pixkat Bergara aldea-o, ola Or-maztei aldea ero ola, irtetzen tzien, emenbertan negu goorxegoa da oitan edur gu-txixo’re bai, da ola, baiño urdun ezerrez,zer ba?” (JUA, 1999-08-23)

➤ Grab. Martin “Pipas”: “Martiñ artzaiek’e,tabakoa pipan erretzen tzian, emen goienbizi zana, Martin “Pipas”, da tabakon-dako laiñ diru geatu zikola orratio, ta-bakondako laiñ diru geatu zikola. Da ardizarren bat-eo jan-da, bat eo bi-o, ta ia erdigaixo daenak-eo, zarren batzuk’e bai janda, olaxe. Arto puskan bat-eo, jan-da,bizi.” (JUA, 1999-08-23)

Artzaienea: Artzaienea, Arabaolatza,Brinkolako baserria./ Artzaienekoa. Ar-tzaieneakoa. (JBA, 2001-11-17)/ Artzaie-nekok. Artzaieneakoak. (Brinkolako ba-serria) (JBA, 2007-12-25)

Artzanbúru: Topo. Antzanburu, Aizkorrimendizerrako gailurra./ Artzanburu. Ar-tzanburu. (JUA, 1999-08-29)/ Artzanburu.Artzanburu. (JUA, 1999-11-21)

Asáarre: adb. Haserre./ Asaarre etortzentzian. Haserre etortzen zuan. (JUA, 2002-06-15)/ Asarre daela. Haserre daudela.(JBA, 2004-02-15)

Asálkuma, asálkumea: iz. Zool. Hazar-kumea, arditarako uzten den arkumea./Asalkumak. Hazarkumeak. (JBA, 2004-12-03)

Asárrau: ad. Haserretu./ Asarrau. Haserretu.(JBA, 1998-07-13)/ Asarrau in die. Hase-rretu egin dira. (JBA, 2004-02-07)

ASARRE KONPONDU: ad. Haserre kon-pondu, haserre moldatu beste batekin./Batzutan asarre konpontzen die. Batzu-tan haserre konpotzen dira. (Txakurra etakatuaren gainean esana, haserretu egitendirela) (JBA, 2002-12-14)/ Asarre kon-pontzen die. Haserre konpontzen dira.(Gaizki moldatzen diren bi familien ar-tean) (JBA, 2008-08-31)

Asárre, asárrea: iz. Haserrea./ Asarrea.Haserrea. (JBA, 1999-10-23)

Asé, aséa: iz. Asea./ Ez do ase aundik eu-kiko. Ez du ase handirik edukiko. (Janeske dabilen txakurraren gainean) (JBA,2005-05-21)

Aséntau: ad. Asentatu, pertsona edo abereadagokion inguruari ohitzea./ Etzien ze-laietan-da asko asentatzen. Ez ziren ze-laietan-eta asko asentatzen. (Ahuntzei bu-ruz) (JBA, 2002-03-21)

Aséntzio: (ik. Azentzio)

Asétu: ad. Asetu./ Asetuta. Asetuta. (Heze-tasunaz bustia adierazteko. Asetuta zegoenikatzaren gainean) (JUA, 1999-01-23)/ (ik.Urasetu)

Ási: ad. Hasi./ Asi berrie. Hasi berria. (Laneanhasi berria den baten gainean) (JBA,1999-08-23)/ Asita ez. Hasita ez. (JBA, 1999-05-08)/ Berriz asitzeko. Berriz hasteko./

Asitzeko die. Hasteko dira. (JUA, 1999-07-10)/ Ni asitzen banaun! Ni hasten banaun!(JUA, 2000-11-11)/ Beeti asi baiñe. Behe-tik hasi bagina. (JBA, 2004-10-02)/ Asitzen.Hasten. (MUA, 2005-02-04)/ Asi! Hasi!(JBA, 2007-12-25)

Asíera, asíerea: iz. Hasiera./ Asierea.Hasiera. (JUA, 2002-06-15)

Áska, askéa: iz. Tre. Aska./ Askea. Aska.(JBA)/ Askaak euki ezkeo. Askak eduki ez-kero. (JBA, 2000-01-23)

Áskau: ad. Askatu./ Erdi askauta jun. Erdiaskatuta joan. (Berokia erdi askatua era-manda joateaz) (JUA, 2003-02-01)

Askí, askíe: iz. Bot. Askia, baratzako belartxarra./ Askie. Askia. (JBA, 2002-01-20)/Honek zuztar txuri batzuk izaten ditu.(JBA, 2004-06-12)

➤ Grab. Askie: “Askie da, bedar, bedar bat.Apartau itten tzan lenau, oiñ nik ez da-kit, erak galdu o ze in dien, oiñ asko ezdao. Da askie ba, aien batzuk emate ttuta asko ugaritzen dan bedar klase bat. Tabeti ba kalte eitten dio zeai, laborei... daura baiño txarragoa badao, barrabas-bedarra dau berriz. Ez tait nik’e kalte ei-tten dion, zeai, baiño beintzet’e, dana ber-dauta gelditzen da, zea, laborea daun to-kiñ. Bai, ba askie ori da, zaiñ, zaiñek ema-te ttu ta ugarittu eitten dan zee bat, gau-za bat” (JBA, 2003-02-15)

Ásko: 1. zenbtz. Asko./ Diru asko artu. Diruasko hartu. (Diru asko eskuratu) (JUA,1998-08-01)/ Asko daola bear. Asko da-goela behar. (Asko egon behar duela ho-rretarako) (JBA, 2004-01-03)/ Beak asko intziela. Berak asko egin ziela. (Gauza askooparitu ziela) (JBA, 2004-03-21)/ Eze askojan bae. Ezer asko jan gabe. (JBA, 2004-03-21)/ Asko gutxigo ez diela eongo. As-koz gutxiago ez direla egongo. (JBA, 2004-03-21) 2. partik. Asko, esaldia indartzekopartikula./ Eittea asko iñ pixkat. Egiteaasko din pixka bat. (JBA, 2004-08-11)

ASKOTZAAK: iz. Piloa, asko, mordoa./ As-kotzaak zeuzken. Piloak zeuzkan. (Saga-rrez betetako sagarrondo baten ale ko-purua azaltzeko) (JBA, 2004-11-06)

› ASKEA. Harrizko askea. (AA, 2003-07-05)

24 Zelaia esaten zuen Zelaie esan beharrean, izatez nafarra zelako.

› ARTZANBURU. Artzanburu mendiaren gaina, oroi-garriak eta geodesikoa dituela. (AA, 2003-08-22)


ASMAU

Ásmau: ad. Asmatu./ Asmau. Asmatu.(JBA)/ Asmau ezinda. Asmatu ezinda.(JBA, 2005-03-26)/ Leor izan ezkeo jantzita asmatzen da. Lehor izan ezkero jantzieta asmatzen da. (JBA, 2007-11-17)

Ásmo, asmóa: iz. Asmoa./ Asmotako.Asmoetarako. (JBA, 2005-01-15)

Asnáarreta: (ik. Axnarreta)

Aspáldi: adb. Aspaldi./ Aspaldi. Aspaldi (JBA,2000-06-17)/ Aspaldiñ. Aspaldian. (JBA,2000-04-25)/ Aspaldiñ ez. Aspaldian ez.(JBA, 2000-12-24)/ Aspalditxo. Aspalditxo.(JBA, 1999-06-05)/ Aspaldiko urteotan. As-paldiko urteotan. (JBA, 1996-09-07)/ As-paldi etorri zittunan. Aspaldi etorri zitu-nan. (JBA, 2004-07-03)/ Aspalditxokoa.Aspalditxokoa. (JBA, 2007-08-26)

Aspértu: ad. Aspertu./ Oso aspertuta. Osoaspertuta. (JBA, 2000-04-06)/ Eonen’e as-pertu. Egonean ere aspertu. (JUA, 2000-09-09)/ Aspertutakon jarri. Aspertutakoan ja-rri. (JUA, 2002-09-14)/ Aspertu ein da. As-pertu egin da. (JBA, 2004-06-12)/ Ez dieiñoiz aspertzen. Ez dira inoiz aspertzen.(Txakurra eta katuak igurtziak jasotzen)(JBA, 2005-02-19)

Aspíll, aspílle: iz. Tre. Azpila, masa egite-ko egurrezko ontzia./ Aspille. Azpila.(JBA, 2002-10-24)

➤ Grab. Aspille: “Masea eitteko kamela bat,kamela aundi bat. Ba, o porlanakiñ o eo-zein gauzakin, bueno, eozeiñ gauzakiñ or-tako, “o sea”, paeta gauzak eitteko-ta.Bestela, iriñe ta ebaltzeko ura eromaieizaten da beste ze bat. Baiño aspille bamorterok eitteko-ta... Olako gauzak itte-ko esaten tzakona” (JBA, 2003-02-15)

Astá-sesto, astá-sestoa: iz. Tre. Asta-sas-kia, astoak zama eramateko egindako sas-

kia./ Asta-sestok. Asta saskiak. (JBA,2007-02-17)/ Asto-sestok. Asto saskiak.(JBA, 2002-03-09)/ (aldaera Asto-sesto)

➤ Grab. Asto-sestoa: “Asto-sestok tie ba biz-karren bi, bi bizkarren, alde banata jar-tzen tzakon sestoa, ala eindako sesto ba-tzuk, ala einda sesto batzuk. Geo erdiñ’ezean matekiñ esarrita die orik, ualakiñ-o, bizkar paren da bizkar pareti beeragero, sestook, alaxe indakok, forma ar-tan eindakok. Ta aik’e balio izaten tzuenlenau ba, eozein gauza ebaltzeko, arku-mak igual’e eaman, eozin gauza, ebal-tzeko, sesto zee aitan. Eozin gauza”. Ezziren itxiak: “Ez, irikita oten tzien orik.Irikita oten tzien orik, da irikik izaten tzienoik, bai. Nik ez dakit, akaso itxin batzuk’e,baiño ez, emen irikik ebaltzen tzien.Kao, arkuma bat sartzeko’re irikie bea zu.Eta beste gauza asko epintzeko’re, ba...Arbik ekartzeko’re, irikie bea zu. Bi ses-tok bete ta geo, gaiñen-o, pixkat epintzentzan da. Akaso izango zien itxin ba-tzuk’e baiño emen ebaltzen tzienak irikikbeintzet” (JBA, 2003-02-15)

Astáar, astáarra: iz. Zool. Astarra, asto ha-rra./ Astaarra. Astarra. (JUA, 1998-12-12)

➤ Grab. Astaarra: “Astaarra, esaten don be-zela, asto arra, asto arra”. Agirrezabal ba-serrian berriz emea izan ohi zuten:“Emea, emea eoten tzan an, jenealen...Kao, ba asta arrak ba ies, ies eitteko zegeiau zeuken. Oiñ emeek’e ibiltzen tzien,bai. Emen’e Euzkitzakoa-ta ibiltzen tzan.Emea zan ura baiño iel zeonen, iel zeo-nen, ba...”. Astoak bere tokia izan ohi zuenukuiluan: “Bai, bere askea ta be, beiek eu-kitzen duen bezela, antxe daukien beze-la” (JBA, 2004-01-04)

Astakéri, astakérie: iz. Astakeria./ As-takérin, mandakérin. Astakerian, man-

dakerian. (Lan zakar baten gainean)(JBA, 1999-08-23)

Astákuma, astákumea: iz. Zool. Asta-kumea./ Astakumak. Astakumeak. (JBA,2003-02-01)

Astálarrosa, astálarrosea: iz. Bot. Astaarrosa, arrosa mota./ Astalarrosea. Astaarrosa.

� Etnog. Astalarrosea: Lorategietatik kanpokomota da, berezkoa eta ugaria omen da.Hauetakoa baratzean aldatu, eta bertanbestelako larrosea txertau liteke. Izan ere,lorategietakoa bezala, hau ere arrosa da,ezberdiñe baiño. Mota honek pepittak eu-kitze ttu. (JBA, 2004-06-12)/ Asta arrosa-ren haziekin, tripako minaren kontrakoedari bat egiten dute batzuek. (JBA, 2005-08-18)

Astaola: Astaburuaga, Telleriarteko ba-serria./ Astaola. Astaburuaga. (JUA,2002-02-23)

Astaola-basoa: Topo. Astaburuaga basoa,Olabaso aldeko baso sail baten izena./ As-taola-basoa. Astaburuaga basoa. (JBA,2001-01-13)

Astaola-saar, astaola-saarra: 1. iz. Bot.

Astaburuaga sagarra, sagar mota./ Asta-ola-saarra. Astaburuaga sagarra. (JBA,1998-08-05)/ 2. iz. Bot. Sagarrondo mota.

� Etnog. Astaola sagarra: Sagarrondo mota honihala deitzen zaio mentuak baserri hone-tatik ekarri zituztelako. Horregatik dio izenhau heurek jarria dela, eta sagarrondoa-ren izen arrunta zein den ez dakitela. (JBA,2002-10-26)/ Astaola sagarra sagardotarakoerabiltzen da; gordetzeko ere ona da:iraun’e asko itten do. (JBA, 2006-09-23)

➤ Grab. Astaola sagarra: “Astaola sagarra daba, guk esaten diu saar bati aittek, As-taolako motill batek, ango motil batekeman men tzion ba mentuk eta sestrau zonsaar bat eta ari ba oaiñ Astaola saarraesaten diou. Izen oixe dauke jarrita ta bue-no, Astaola sagarrakiñ enteintzen gea”.Nolakoa: “Ba, sagar ale aundik, olagorri... Gorri berde, oso itxura ederrekoada. Oiñ jateko ez da aiñ ola... eukita, eu-kita ganbaran eukita pixkaat zea itten da.Bestela ez da aiñ gozoa’re. Konpota itte-ko ta ola. Baiño sagar ale ederra izatenda ta ola gorri berde barrak dittuna, go-rri... dittuna” (JBA, 2002-03-02)› ASTA-SESTOA. Astoa bere saski eta lokarriekin. Lizartzako inauterietako puska-biltzekoa. (AA, 2008-01-26)

› ASTALARROSEA. Astalarrosaren lorea. (AA, 2005-06-19)


ASTIRO

Astápiku, astápikue: iz./izond. Astapikua,zakarra./ Astapikue. Astapikua. (Txaku-rraren zakartasuna adieraziz) (JBA, 2001-10-27)

Astáputz, astáputze: iz. Bot. Astaputza,perretxiko mota./ Astaputze. Astaputza.(JBA, 1999-08-03)

➤ Grab. Astaputze: “Astaputze perretxikubat. Lenengo irtetzen do, perretxikuebezelaxe, ta aziz-aziz-aziz juten da. Le-nengo txuri-txurie izaten da eta gero, za-artzea ia, zartzen danen, lertzen da eta or-dun ba, beltza, auts beltz bat irtetzen tza-ko. Arixe esaten tzako. Perretxiku klasebat”. Ez da jatekoa: “Guk artu ostikokinda botatzen, ikusten gendunen” (JBA,2003-02-15)

Asté, astéa: iz. Astea./ Aste guziako ala?Aste guztirako ala? (JBA, 2004-03-27)/ Asteerdika. Aste erdika. (Lanbide baten gai-nean) (JBA, 2008-08-21)

Asté-santu, asté-santue: iz. Erl. Aste San-tua./ Aste Santun. Aste Santuan. (JBA,2006-08-17)

➤ Grab. Aste Santue: Nolakoak izaten zirenlehengo Aste Santuak: “U, aste santuk,debozio aundikok izaten tzien, jope!Debozio aundikok izaten tzien aste san-tuk. Aste santue, bueno, emen izaten tzienosteune ta ostialea, izaten tzien emen.Gaiñeatikotan ba, geiao ze ingo zuen,baiño or ekarri zittuen santu pillak ga-rai baten! Nik ez dakit nun dien oiñ aik”.Nora ekarri zituzten: “Leazpira. “Pa-soko” esaten tzitenak. Eta gure aittek’eebali zittun. Aittona berriz kandelekiñibiltzen tzan, “paso” oiñ ingurun. EmenBrinkolako pasoa’re izaten tzan, daemen Brinkolako aittonak-o ibiltzentzien, kandela lodi-lodikiñ prozesion. Os-teunen da ostialan, da osteunen izatentzan emen goi aldea, Bikiña aldea etor-tzen tzan. Da oin dana etxea inda daobaiño ortxe zien iru gurutze, iru guru-tze zien or. Ba zuk, ez takit aittu ziozunJuani beiñ’e Bikiña, Bikiñako errotea...Ba antxe, mendiñ zien iru. Oin danaetxea dau inda, danak kendu zittuen. Orizan ostialan, ona gora etortzen tziena.Da osteunen berriz beeti bueltea eittentzien. Goiko anbulatório aldeti, aurreajun da geo goiti bera bajatzen tzien an...Gora itten-da zera, kamiñok’e eitten do,andi jun bear izaten da, goiko barriorajuteko-ta. Geo andi beera bajatzen tzien

da kalen gora etortzen tzien. Eta jendeazea inda, “espalda” guzik minduta-ta,gorrittuta-ta, gelditzen tzan. Alakotxe“paso” ze ondik zien, karga aundikok.Nik ez dait zenbait “paso” zien’e. Bue-no! Pilla bat eosi zittuen, nik ez dait aiknun izango ittuen oiñ. O noa, noabaittbialduta, o prozesiok eitten dien lekua-o. Baiño asko, “paso” asko zien-da zean,oiñ etxe berrik inda dare. An zeukien al-mazena’re. Eliza ondon, oiñ Gariñen ka-fetérie-ta daen leku artantxe, zuen es-talpe aundi bat-o, bueno, zea inda, ga-raje aundi bat ortakotxe in tzuen. An eu-kitzen tzittuen da oiñ bialduta izango dienoabaitt. Ta olakotxe debozioa. Jo, bue-no! Bi eun oitan beintzet”. Garai bate-ko Aste Santuetan zera esaten zen, de-abrua ere aske ibiltzen zela egun haie-tan: “Bai, ori sermolárik esaten tzittuen.Olaxe, pulpitoa joz”. Horrekin zer adie-razi nahi zuten: “Alaxe bildurre sartu.Oiñ ez lioke sartuko iñoi alakok esan-da’re. Baiño bueno, “que cosas”...”. Ser-moilariak nongoak ziren: “Sermolarik bajenealen ona Arantzazuko frailek etor-tze tzien, bat Agirretxe. Ez takit bizi dan,Zarautzen zan. Guk aren mezak entzundittu, Agirretxe. Ola, “tenbleke” zea’rebazeuken, ikarea’re, Agirretxe, EujenioAgirretxe”. Nongoa zen: “Errezilgoa oez dait, alderdi ortakoa, nunbaittekoa,bai. Eta guk, Juan da biok, aren mezakentzun genduzten zean... Badao ba,franziskánok, Zarautzen. Antxe kale er-diñ, bai. Ura zan bat, eta beste asko gai-ñea. Baiño ura fuertea zan”. Aste San-tuan nora etortzen ziren: “Ez, Brinkola’rebai. Brinkola’re bai. Ba ekartzen tzittuenmixiok izaten tzien, mixíok, ze ontan, ga-rizuma ortan. Ta lenxeo o geroxeo-o. Dakartzen tzittuen ba, izaten tzien asteiz-kena, osteune, ostialea, zapatue ta jaienbukatzen tzien. Ta azkenen ba konfesiokiñ, eta jaune artzekiñ, bukatzen tzien

jaien. Bueno, zapatun-o, aurreti konfe-sau bear. Etzan oin bezelako “confesioncomunitariaik” izaten. Banaka konfesaubear. Geo penitentzik, zegun ze pekatudauzken”. Penitentzia nolakoa zen: “Baerrosario bat errezau bear, o bi meza en-tzun bear. Bueno, bestela’re entzunbear izaten tzan mezea, zeatio bestela pe-katu izaten tzan. Enda olako zeak”(JBA, 2005-01-15)

Astearte, asteartea: iz. Asteartea./ As-tearten. Asteartean. (JBA, 2000-11-04)

Astéburu, astéburue: iz. Asteburua./ As-teburun. Asteburuan. (JBA, 1999-08-08)

Asteizken, asteizkena: iz. Asteazkena./Asteizkenen. Asteazkenean. (JBA, 1999-05-21)

Asteun, asteune: iz. Asteguna./ Asteunen.Astegunean. (JUA, 1999-04-24)/ Asteune-tan. Astegunetan. (JBA, 2000-11-18)

Astí, astíe: iz. Astia./ Ainbeste asti. Hain-beste asti. (JUA, 2003-08-09)/ Astiik ez. As-tirik ez. (JUA, 2002-09-14)/ Astie itten za-tanen. Astia egiten zaidanean. (JBA, 2005-08-19)

Astíndu: ad. Astindu./ Astindu. Astindu.(Txakurrak busti eta gero, bere gorputzaalde batera eta bestera astintzen duelaadieraziz) (JBA, 2000-08-29)/ Ude astintzen.Ura astintzen. (Txakur bustiak ura nolakentzen duen adieraziz) (JBA, 2004-12-11)/Astindu olioa. (Patata erreei olioa ken-tzeko) (JBA, 2005-08-12)/ Ástiñ-ástiñ in. As-tin-astin egin. (Txorizoak astindu olioakentzeko) (JBA, 2009-01-21)/ (ik. Astiñ in)

Ástiñ in: (ik. Astindu)

Astíro: 1 adb. Astiro, poliki./ Poliki-poliki,astiro-astiro. Poliki-poliki, astiro-astiro.(JBA, 2002-08-25)/ 2 adb. Astiro, astiaz, be-har den denboraz./ Astiro naunen beittu-

› ASTAOLA-SAARRA. Etxeauzbaztarre saileko Astaola sagarrondo ederra. (AA, 2008-05-17)

› ASTAPUTZE. Astaputza lehertuta. Arriurdin aldeanateratako argazkia. (AA, 2006-09-29)


ASTO

ko diot mapei. Astiro nagoenean begira-tuko diot mapari. (JBA, 2008-08-21)

Astó, astóa: 1. iz. Zool. Astoa./ Asto batzuk,talentuzkoak, tirea ona dutela dio JUA-k. Hau da, tira egin behar duten laneta-rako egokiak omen direla. Arbi jasotze-ko ere balio dezaketela dio. (JUA, 1998-12-12)/ Aston artuta. Astoan hartuta. (JBA,1999-06-19)/ (�) (ik. Arre)/ 2. iz. Tre. Astoa.Elkar lotutako bi hanka paredun egurrezkotresna; egurrak zerraz ebakitzean euska-rri lanak egiten ditu./ Astoa. Astoa. (Jo-xemari UB, 1998-03-20)

� Etnog. Astoak Agirrezabalen: JUA-k ez du as-torik ezagutu Olazar bertan. Toki alda-patsuetan komenigarriagoak dira; gauzakbeetik gora jaso bear duen lekutan, ale-gia. Agirrezabal bezalakoetan ezagutuditu. Kargak ekartzeko balio omen du: ba-razkiak, ganau janetako-ta... horrelako-ak. Olazarren halako gauzak egiteko ka-rretila batez moldatu ohi zirela dio.25 (JUA,1999-05-29)/ Astoa txikitatik hazi behar dalanetarako, bestela gero ezin izaten da.(Benito BA, 1999-08-19)/ Agirrezabal ba-serriko atariko hormetan astoak lotzeko

halako egitura batzuk baziren. (JBA,2000-08-07)/ Baserri batzutan astoa izatenzen. Mando eta behorrik ez zen baserri-ko lanetarako. Inguruko zama behor ba-karrenetakoa Argindegi artzainarena zen.Mandoak mandazainek erabiltzen zituz-ten./ Asto haragiak ez zen jaten, sekula ez,ezta astakumak’e./ Agirrezabal base-rrian astoak izan ziren, denpora asko ezarte, harik eta traktorea ekarri arte. (JBA,2003-02-01)

� Etnog. Hazi, hezi: Etxerako astoak bi erata-ra lortzen ziren, etxeko astakumeak ha-ziz, edo kanpoan erosita. Kanpoan eros-ten zen astoa, pixka bat koskortua ego-ten zen. Astoa hezi egin behar zen, zamaeramatera ohitu: gaztetati oittu bear.Hasieran zama txikia jartzen zitzaion etaaldiko pixkat gehiago. Agirrezabal base-rrian astoa ukuiluan beste abereetatik be-reizia egoten zen, astotegie izeneko le-kuan. Baserrian aldiko asto bat izaten zen.Astoen izaerak ere era guztietakoak iza-ten ziren: ostikalarik beintzet izatentzien... besta batzuk txintxok berriz. As-toen lanen artean, labore zakuak errote-tara eramatea ere izaten zen. (JBA, 2003-02-01)

� Etnog. Astoa garbitzeko: JUA-k astoak pi-nudiak garbitzeko balio handikoak dire-la dio, behorrak baino gehiago: Astok gar-bitzen do piñurie. (JUA, 1998-12-12)/ As-toak zelaiak garbitzeko balio du: larreenitten men do astok. (JBA, 1999-08-19)

➤ Grab. Astoan elizara: Erramu egunetan ba-tzuk elizara astoz joan ohi ziren: “Emenbertako elizata-ta. Gure aittek etziannai izaten astoik euki”. Zergatik? “Etzianastozalea, astozalea etzian. Nai izatentzian zaldi bat-eo, naiao izaten tzian. As-toik ez, astoik etzian nai izaten. Guk as-toik ez genduan sekula euki. Ni astoza-lea nitzean”. Eta batzuk elizara astoz jo-aten ziren: “Bai, eun artan. Astoa zeu-kienak eta aston ingurun ibiltzen zienak,erramilletekiñ-da. (...). Aurten’e jendeaugari. Ez takit emen zeiñ juten tzanerramukiñ. (...) aurten (...) Damaxo. Etaerramillete bat ederragoa inda mentzeukien, adar batekiñ inda. Enda ia za-arra ori, ilusio guzikiñ eta uatxe ekarribear mezata. Enda aaztu zakok, aaztu.

Pena men tzian, erramilletea bere ada-rrakin aaztea da ia beera aillau zian-da,goora juteko ia’re zaarra. Ta gue zeak,(...) eman men tzaoan adartxo bat eskuneman da “eaman zuk au” (...) eman mentzaoan. Gustoa jun men tzian beera, eintzola, kunpliu zola-ta. Gero etxea emanmen tzian andrei erakustea, zea ori,adartxo ori. Ikustekoa izaten tzian. Sekulajuten etzianak’e juten zittuan ordun,asko” (JUA, 2002-04-20)

➤ Grab. Astoa: Astoaren jana: “Astok onda-rrak jaten tzittun, ondarrak. Bueno, be-darra-ta, olaxe, ogi koskorre matzuk-eta,ola. Aendako etzan pensu aundik’e iza-ten”. Artorik-eta?: “Bueno, emango zikonigual “aundante” zeonen, baiño, oinbezela ez beintzet. Oiñ Anjelek esaten dokendu in bearko ola asto ori. Oiñ urtebeteeosi zon Santa Lutzitan, da ónen oittu bai,eta kanpoa eaman, da gaiñea lotutaepini bear, bestela eunduko okerrak ei-tte men die. Zuittu, gauzak zuittu ta ola.

› ASTINDU. Txakurra errekan ura astitzen. (AA, 2005-05-14)

› ASTOA. Atagoitti baserri inguruko astoak. (AA,2005-12-24)

› ASTOA. Astoa eta astakumea, Ormaiztegiko azo-kan. (AA, 2006-10-08)

25 Neuk ezagutu dut JBA-k belar moztu berria nola eramaten zuen sorbalda gainean, zare batetan.

› ASTOA. Astoa, Mutiloan. (AA, 2006-12-23)


ASTOZALE

Eta lengon’e etxen zeukien, antxe irrin-tzaka an tzeon. Ondo oittu bai, gauza ona-kin da zean, da bate balio ez. Aor! Ta ken-du in bear, gaiñea ostikarak ematen’eigual, da arrotu, bakizu zer... Lenau ezzuen olako zeaik eukitzen baiño, lenau on-darre matzuk-o, nik esan’e eitten diot, “nikikuste or zean, baztarretan-da, astok, Za-rautza gijotzenen-da, ola asto mordotxok.Aik ez due eukitzen olako zeaik, antxesaiatzen-da, bai. Baiño ori, ondogiñ zeainda, lenengoti pensue’re emango zien dazean-da, geo kanpon batez, okerrak eiñ-da”. Astoa non egoten zen lanik ez zue-nean: “Ez, kanpon bai, kanpon eukitzentzuen, bai. Ta itxazpin jenealen. Eta anetzan eoten, ardik dana moztuta-ta, an-txe. Etxeazpin jenealen, astoa. Antxe, itxi-tako tokiñ, baiño antxe bedar motxenizanda’re, antxe. Geo, lana’re asko erai-tten tzikon ordun, érrota-ta, zeakiñ’ebai, erremintea ebaltzen’e bai, alperra-o zean ebaltzen’e baita, egur karreon’ebai ta eozin gauzatan. Bai. Sis karreon’ebai, zeak, sestók jarrita. Ta egurre, egu-rre kartzen’e, kartolak-o izaten tzien. Taaik ipinita egurre kartzen’e bai-ta. Geroerrotaa beaje asko-ta... Oitako lan askoeraitten tzikon astoi. Ta oin lanik’e batezgaiñea, lanik’e batez gaiñea”. Agirreza-balen egiten ziren lanak: “Arrezalen...Arrezalen’e alperren da ola ibiltzen tzan.Da arán’e bai, arán’e ibili izan zuen, pun-tako... Puntako ez tait, bestela. Arán-da,alperren-da, olako lanetan”. Astoa heziegin behar izaten zen: “Bai, ezi. Eta eziitten tzan ba lana erainda. Onek’e, iaz eosizon asto politte, asto txikie, ta lanik’e ba-tez-da, jana berriz beorrek nai don aime-ta, ikusi ze pasau zakon. Bai, bai, ezi, eziin bear men do astoa. Lana inda, lanaerainda” (JBA, 2004-12-03)

Astó-sesto, astó-sestoa: (ik. Asta-sesto)

Astóki, astókie: iz. Astokia, asto haragia./Astokie. Astokia (JUA, 2002-03-09)

Astólan, astólana: iz. Astolana, lan oso go-gorra./ Olako astolanik. Horrelako asto-lanik. (Oso neketsua den lan baten gainean)(JBA, 2004-05-22)

Astótegi, astótegie: iz. Astotegia, astoakukuiluan duen toki bereizia./ Astotegie. As-totegia. (JBA, 2003-02-01)

Astózai, astózaie: iz. Astazaina. Zama era-maten zuten astoak gidatzeaz arduratzenzen pertsona./ Astozaie.Astozaina. (ik. Ikaz-kiñ) (JUA, 1999-01-23)/ Brinkolan ibiltzenzen astozai bat madarikazioak eta antze-rakoak esaten aritzen zen, mekaguen SanPedro eta halakoak. Pedro Monttei oso ka-tolikoa omen zen eta zeharbideak-etahartzen omen zituen astazain harekin eztopo egiteko. (JUA, 2002-04-13)/ (�)

➤ Grab. Asto kontuak: Biraoka aritzen zen as-tazain nafar bat du gogoan. “Ura zeanzian... or’e astozaiek geiao’re ibili zittuan.Ori naparra ero ola zian gizon potolo...Asto zar orik aurretik Oñatira ero mendirazijozela... Maldezioka beti juten tzian ori,astozai ori. Da ematen zaean makillekin-da. Bear zon fuertena, astoik aundiena tagorrena pentsue’re asko ematen men tza-ean, bea gorakon gaiñen juteko. Bai, danapar orik bullosok zittuan... Urrengonkantun igual jute ittuan”. Asto taldea iza-

ten zuen astazain bakoitzak: “Ez, oik ba-koitzek bere astokiñ. Oik zortzi o beatzi astoero ola. Da ikatza ikatz zakuuk biña zakuekartzen zatuen, alde banatan. Ta mandoklau, mando lau. Ta ariñe eon ezkeo, man-doi bost’e botatzen zaean. Ariñe bear,igualdi onakin-da, ondo zakura sartuta.Astoi’re, asto goorrenai’re iru botatzenzaen, iru zaku, arin samarrak. Diferen-

tzi aundie zien o astune izan eo bustitakoa,eo euzkitan denpora luzen ariñagoa izan.Oi danak ortxe Ikaztuiñ ortxe boatzen zaenikatzak, aurreti Aizkorrondoti ekarrita”(JUA, 2002-04-13)

Astózale, astózalea: iz. Astozalea, asto-ekiko zaletasuna duena./ Astozalea. As-tozalea. (JUA, 2002-04-20)

› ASTOA. Astoa eta astakumea, Segurako Erdi Aroko azokan. (AA, 2006-07-16)

› ASTOA. Astoa, Arantzazun. (AA, 2007-09-02)


ASTUN

Astún, astúne: 1. izond. Astuna, pisu han-dikoa./ 2. izond. Astuna, irudizko adieran./Astune. Astuna. (Janari baten astuntasunaz)(JBA, 1999-08-08)/ Neuken ikaragarrizkoburu astune. Neukan ikaragarrizko buruastuna. (Jon AU-k entzuna: JBA, 2002-02-21)/Goizen oso astun neon. Goiz ean oso as-tun nengoen. (JBA, 2004-09-18)

Astúntasun, astúntasune: iz. Astunta-suna./ Astuntasune. Astuntasuna. (Gaitz ba-tek eragindako astuntasunaren gainean)(JBA, 1999-10-09)

Asún, asúne: iz. Bot. Asuna, landare mota./Asune. Asuna. (Ganaduak, asun zaharrakjaterik ez omen du nahi izaten) (JBA,1999-08-09)/ Asun punttak. Asun puntak.(Gazta egiterakoan, iragaz ontzian asun be-rri samarraren puntak jartzen ziren) (JBA,1999-07-10)/ Asun aik. Asun haiek. (JBA,2005-05-07)

Asún-falso, asún-falsoa: iz. Bot. Asun fal-tsua, landare mota./ Asun-falsoa. Asun fal-tsua. (JBA, 2004-05-15)

Asún-ori, asún-orie: iz. Bot. Asun horia,landare mota./ Asun-orie. Asun horia.(JBA, 2005-05-29)

Asún-zuri, asún-zurie: iz. Bot. Asun zu-ria, landare mota./ Asun-zurie. Asun zu-ria. (JBA, 2005-05-29)

Atágoitti: Atagoiti, Gabiriako baserria.Bertako artzainaren ezizena ere hala da./Atagoitti. Atagoiti. (JUA, 1999-11-28)

Atáju, atájue: iz. Bidezidorra./ Atajutati. Bi-dezidorretatik. (Oñatira nola joaten ziren)(JUA, 2002-04-12)/ (sinonimoa Bidetxor)

Atáka, atákea: iz. Tre. Ataka, ate txikia./Ukuiluan dagoen ganaduari, eman beha-rreko jana sartzeko leihatila erakoa. Leiha-tila hau egur oholez egina dago eta erdianhelduleku bat du, ataka mugitzeko. Atakagoitik eta behetik, bi egur zatiz enkajatuadago eta bertan mugitzen da./ Atakea. Ata-ka. (JBA, 1998-09-26)/ Ataka. Ataka. (Ma-riaje UB-k entzuna: JBA, 2002-12-01)/ Atákea.Ataka. (Ogia egiteko labeen atetxoari erehala esaten zaio) (JBA, 2004-02-01)/ Itxitazeuken atakea. Itxita zeukan ataka. (Aze-riak bere zulotik alde egiteko bideak itxinahian jarritako atetxoa) (JBA, 2004-05-29)/An atakan. Han atakan. (Saloitako azeri zu-loan jarritako atakaz) (JBA, 2007-02-17)/ (si-nonimoa Bentana, bigarren adiera)

Atári, atárie: iz. Ataria, Olazar baserriko ata-la./ Atarira. Atarira. (JUA, 1999-05-22)/ Uku-llu atari alden. Ukuilu atari aldean. (Ola-zar baserrian bi atari dira: bata ukullu ata-rie deitua eta bestea andiko atarie) (JBA,1999-08-18)/ Atariti irten. Ataritik irten.(JUA, 2004-04-10)

Ataun: Topo. Ataun, Gipuzkoako herria./Ataun. Ataun. (JUA, 2001-11-10)

� Etnog. Esaera: Hara zer dioen JUA-k ataun-

darren gainean: Eunez ikusi ta gauez ea-man. (JUA, 2001-11-10)

Ataundar, ataundarra: iz./adj. Ataun-darra, Ataun herrikoa./ Ataundarra.Ataundarra. (JUA, 2003-06-28)

Até, atéa: iz. Atea./ Ate guzitan beak jartzenmen dittu. Ate guztietan berak jartzenomen ditu. (Gurutzeak jartzeko ohituraduen pertsona baten gainean) (JBA, 2003-07-12)/ An’e atzeko ateti sartuko die. Han

› ASUNE. Asun saila. (AA, 2008-10-12)

› ATAGOITTI. Gabiriako Atagoitti baserria, Legazpiko mugatik gertu. (AA, 2005-12-24)

› ATAUN. San Gregorio auzoa. (AA, 2007-04-04)


ATZE

ere atzeko atetik sartuko dira. (JUA, 2001-12-31)/ Ateek. Ateak. (JBA, 1999-07-26)/Gauen ate-zuloa zea itteko. Gauean atezuloa zera egiteko. (JBA, 2005-01-23)

Até aundie: Ate handia, Olazargo ataribateko atea./ Ate aundie. Ate handia.(Atariko atearen gainean esana) (JUA,1999-11-28)

Atéa: ad. Atera./ Atea. Atera. (JBA, 1998-07-10)/ (ik. Eta, aditza)

Aténtzioa éman: ad. Atentzioa eman, arre-ta piztu./ Atentzioa emateko moukok.Atentzioa emateko modukoak. (JUA,1999-11-28)

Atéri: adb. Ateri./ Ateri daun bittarten. Ateridagoen bitartean. (JBA, 1999-06-19)/ Aterie.Ateria. (JBA, 1999-12-30)/ Ateri daok. Ate-ri zagok. (Jon AU-k entzuna: JUA, 2002-02-21)

Atérpe, atérpea: iz. Aterpea./ Aterpera.Aterpera. (JUA, 1999-07-10)/ Aterpeikaterpe. Aterperik aterpe. (Euria ari zue-lako) (JBA, 2007-04-08)

Atértu: ad. Atertu./ Gero atertzen bado. Geroatertzen badu. (JBA, 1998-09-12)

Atrábesau: ad. Zeharkatu./ Atrabesau zuen.Zeharkatu zuten. (JBA, 2008-03-13)

Átsalde, átsaldea: iz. Arratsaldea./ Atsal-dea. Arratsaldea. (JBA, 1998-02-12)

Atsó, atsóa: iz. Atsoa./ Atso. Atso. (JUA,1999-02-06)

Áttal, attála: izond. Atala, zabala, oineta-koekin erabili ohi da hitz hau./ Attalak die.Atalak dira. (Irekiak adierazteko. Oine-tako batzuk, abarkak esaterako, irekiakizan daitezke, oinaren zati bat estaligabe utziz. Badira, bestetik, oina asko es-taltzen duten abarkak ere) (JBA, 2006-10-29)/ Oiñetako attalak. Oinetako atalak.(Mariaje UB-k entzuna: JBA, 2008-05-31)

Attaun: Attaun, Ataungo ikazkin baten ezi-zena./ Attaun. Attaun. (JUA, 2002-01-19)

Atún, atúne: iz. Zool. Hegaluzea, arrainmota./ Atunek. Hegaluzeak. (JBA, 2002-01-20)

Atxúr, atxúrre: iz. Tre. Aitzurra, nekazaltresna./ Atxurre. Aitzurra. (JBA, 2003-07-13)/ (�)

Atxúrtu: ad. Aitzurtu./ Atxurtu. Aitzurtu.(JBA, 2004-03-21)

Atz, átza: iz. Hatza, gaixotasun mota./Atza. Hatza. (JBA, 2002-04-12)/ (�) (ik.Arriantxo)

Atz in: ad. Hatz egin, hazka egin./ Atzik ezeitteko jarriko zon ola. Hatzik ez egite-ko jarriko zuen horrela. (Hazka egiteaadieraziz) (Mariaje UB-k entzuna: JBA,2008-03-01)/ Atzik ez eitteko jarriko zuenan ola. Hatzik ez egiteko jarriko zuten hanhorrela. (Mariaje UB-k entzuna: JBA, 2008-05-01)

Atzámar, atzámarra: (ik. Atzapar)

Atzápar, atzáparra: iz. Zool. Atzaparra./Atzaparrak. Atzaparrak. (Katuaren atza-parren gainean esana) (JUA, 1999-11-21)/(aldaera Atzamar)

ATZAMARKA IN: ad. Atzaparkada egin./Orrek atzamarka itten do. Horrek atza-parkada egiten du. (Katuaren gainean)(JBA, 2004-04-10)

ATZAPARRA IN: ad. Atzaparra egin, atza-parkada egin./ Arek atzaparra ingo ik.Hark atzaparra egingo dik. (Katuakatzapartu egingo diola esanez) (JUA,2004-06-26)

Atzáparka, atzáparkarea: (ik. Atza-parkada)

Atzáparkada, atzáparkadea: iz.

Atzaparkada./ Atzaparka earrak. Atza-parkada ederrak. (Katuaren atzaparka-

den gainean) (JUA, 1999-12-18)/ Atza-parkada. Atzaparkada. (Katuaren atza-parkaden gainean) (JBA, 1999-12-11)/Atzaparkarea. Atzaparkada. (Katuak)(JUA, 2000-12-23)/ Atzaparka bat. Atza-parkada bat. (Katuak) (JBA, 2002-11-09)/Atzaparkarea. Atzaparkada. (JBA, 2006-01-14)/ (aldaerak Atzaparka; Atzaparkara)(sinonimoa Zarpazo)

ATZAPARKA IN: ad. Atzaparkada egin./Atzaparka ingo balik! Atzaparka egingobalik! (Katuak) (JUA, 2004-07-10)/ Lur ar-ten olaxe atzaparka. Lur artean horrela-xe atzaparka. (Txakurra sator bila) (JBA,2006-06-09)

Atzáparkara, atzáparkarea: (ik.Atzaparkada)

Atzápartu: ad. Atzapartu./ Atzapartzen.Atzapartzen. (JBA, 1999-11-28)/ Danaatzapartuta daulako. Dena hatzapartutadagoelako. (Katuak) (JBA, 2006-05-27)

Átze, átzea: iz. Atzea./ Atzeaka. Atzeraka.(JUA, 2000-01-04)

ATZEA BEIRA EON: ad. Atzera begira, kon-turatu gabe egotea./ Ez dek eongo atzeabeira. Ez duk egongo atzera begira.(JUA, 2004-01-03)

ATZEA BOTA: ad. Atzera bota, baztertu./ Atzeabota bearrekok. Atzera bota beharreko-ak. (JUA, 1998-10-31)

ATZEA EMAN: ad. Nazka eragin./ Atzeaemate izu, ala?Atzera ematen dizu, ala?(Karramarro prestatu batzuen gainean.Itxura denez, Brinkola aldean karrama-rro ohitura handirik ez da izan) (JBA, 2005-08-06)

ATZEA EON: ad. Atzera egon, gauza bateanez esku hartzea adieraziz./ Ez da atzea eo-teko. Ez da atzera egoteko. (JBA, 2000-06-10)/ Ez dao atzea geatzeko Brinkola. Ez

› ATZAPARRA. Katua sagua hatzaparrez erasotzen. (AA, 2005-03-27)

› ATE AUNDIE. Olazar baserriko Ate Aundie. Etxea-ren bestaldean antzerako beste ate bat da. (AA,2008-03-15)


ATZEA

dago atzera geratzeko Brinkola. (JUA,2001-08-25)

ATZEA ERAIÑ: ad. Atzera eragin, higuina sor-tu./ Sugek atzea eraitten do. Sugeakatzera eragiten du. (JUA, 2000-08-27)

ATZEA IN: ad. Atzera egin, hasierako ideiabaztertu./ Atzea bezela zea inda zeon.Atzera bezala zera eginda zegoen. (JBA,2006-01-14)

Átzea: adb. Atzera, berriro./ Atzea etortzenda. Atzera etortzen da. (JBA, 1998-10-31)/Iru ikusi nittun, baiño izan zeiken batatzea bueltan. Hiru ikusi nituen, bainaizan zitekeen bat atzera bueltan. (JBA,2007-11-17)

Atzéatu: 1. ad. Atzeratu, geroagorako suer-tatu./ Atzeatu. Atzeratu. (Jesusa BA, 1999-02-10)/ Aurten sagarrak illabete atzeago.Aurten sagarrak hilabete atzerago. (Uda-ko giroaren eraginez) (JUA, 2002-10-05) 2.ad. Atzeratu, atzera egin, gai edo kontu ba-tean indarra galdu./ Atzeatu Leazpikoerrie. Atzeratu Legazpiko herria. (JUA,2003-06-07)/ 3. ad. Atzeratu, atzera pausoaegin./ Manokada bat emango balio atze-atuko luke. Manokada bat emango balioatzeratuko luke. (Katuak txakurra) (JBA,2003-02-15)

Atzéatu, atzéatue: iz./izond. Atzeratua, burugaitasun gutxiagokoa./ Atzeatu xamarra.Atzeratu samarra. (JBA, 2002-07-26)

Atzénengo, atzénengoa: izlag. Azke-nekoa./ Igual atzenengo bat zea izangoen. Igual azkeneko bat zera izango den.(JBA, 2006-10-21)

Átzo: adb. Atzo./ Atzo ipiñita dauzket. Atzoipinita dauzkat. (Jaki baten gainean)(JBA, 2003-03-21)/ Atzoako. Atzorako.(JBA, 2000-05-06)/ Atzó’re. Atzo ere. (JBA,2004-05-22)

Au: 1. izord. Hau./ Au aberatsa ek. Hau aberatsaduk. (Sagartxoz jositako sagarrondo batengainean) (JUA, 2004-06-26)/ Ona itteko.Hona egiteko. (Hona etortzeko) (JBA,2007-12-15)/ 2. erak. Hau./ Guk otsek, ma-dari otsek. Guk hauexek, madari hauexek.(JBA, 2006-08-19)

Audo: (ik. Aguro)

Auka, aukea: (ik. Aoka)

Aukéra, aukérea: iz. Aukera./ Nik euki ezdauket aukera aundik. Nik eduki ez dau-kat aukera handirik. (JBA, 1999-12-30)/

Aukérea badao. Aukera badago. (JBA, 2005-03-26)/ Aukérea euki ezkeo. Aukera edukiezkero. (JBA, 2007-12-02)/ (sinonimoa Oka-sio)

Aukérau: ad. Aukeratu./ Aukerau ttuela.Aukeratu dituztela. (JBA, 2000-07-22)/ (si-nonimoa Eskojittu)

Aúlde: Agirreburualde, Brinkolako baserria./Aulde. Agirreburualde. (JBA)

Aúldu: ad. Ahuldu./ Auldu. Ahuldu. (Sagar-doa edateak geroko lanetarako ahuldu egi-ten du) (JBA, 2007-07-28)

Aulkí, aulkíe: iz. Tre. Aulkia./ Aulkie. Aul-kia. (JBA, 2004-08-23)

Auméntau: ad. Ugaritu./ Aumentau. Ugari-tu. (JBA, 2004-12-03)/ (sinonimoa Ugarittu)

Aundí, aundíe: izond. Handia./ Aundie. Han-dia. (JUA, 1999-11-29)/ Lan andie. Lan han-dia. (JUA, 1999-08-03)/ Ainpide andigikoa.Aginpide handiegikoa. (JUA, 2003-06-07)/ Aundianok... Aundiantxoenak. Han-dienok... Handientxoenak. (JUA, 1998-07-10)/ Egur aundienak. Egur handienak.(JBA, 1998-07-07)/ Ama ia aundigo! Amaia handiago! (JUA, 1998-08-11)/ JBA-k aun-die bezala ondie erabiltzen du: Ebai oikondo, zeatio onditzen die... Ebaki horiekondo, zergatik handitzen dira... (JBA,2002-04-20)/ Sail oondie. Sail handia.(JBA, 2002-11-09)/ Adar ondikin. Adarhandiekin. (Ardi batzuk deskribatzen)(JBA, 2003-04-26)/ Beroik ondianen. Be-rorik handienean. (JBA, 2003-08-09)/ Da-nak aundinai. Denak handienari. (JUA,1998-10-31)/ Aundina. Handiena. (JUA,1999-06-26)/ Andigie. Handiegia. (JBA,2004-02-28)/ Otz ondik ez dao ba. Hotzhandirik ez dago ba. (JBA, 2004-05-01)/Aurtengo aundienetakoa bai. Aurtengohandienetakoa bai. (JUA, 2004-06-26)/ On-digoa. Handiagoa. (JBA, 2003-03-21)/ Mu-till ondi ori. Mutil handi hori. (JBA, 2004-11-14)/ Ondienetako bat. Handienetako bat.(JBA, 2006-09-23)/ (aldaerak Andi; Ondi)

AUNDIE IN: ad. Handia egin, hazi./ Mutiko oriia aundie inda. Mutiko hori ia handia egin-da. (JUA, 1998-02-12)/ Berriz’e aundieingo zea ola jan ezkeo. Berriz ere handiaegingo zara horrela jan ezkero. (JUA,2004-05-08)/ (sinonimoa Aundittu)

AUNDIE IZAN: ad. Handia izan, esapide be-zala erabiliz harridura edo ezustea adie-razteko./ Aundie da ola azaltzea. Handiada horrela azaltzea. (JBA, 2001-02-03)/Aundie da ba. Handia da ba. (Harriduraadieraziz) (JBA, 2004-09-04)

Aundínai, aundínaie: iz. Handinahia./Aundinaie. Handinahia. (JBA, 2000-08-08)

Aundíttu: ad. Handitu./ Aundittu. Handitu.(JBA, 1999-08-23)/ Aundittu. Handitu. (Ka-tua handitu) (JBA, 2003-01-18)/ (sinonimoaAundi sarrera, Aundie in atala)

Aundíxki, aundíxkie: iz./izond. Handizkia./Jende aundixki. Jende handizki. (?) (Ez da-kit hitz hau ongi jaso dudan) (JBA, 2003-09-06)

Auntz, auntze: iz. Zool. Ahuntza./ Hainbesteurte ez dela ere izan zuten auntze Ola-zarren. Laharrak jateko ekarri zuten,baina okerra besteik itten ez. Gainera, ha-

rrak oso usain txarra duela dio. (JBA, 1998-08-06)/ Ahuntzaren jakiez mintzo daJUA: auntzek piñue jaten do. Ahuntzaripinu txikien puntak jatea gustatzen zaio,baina pinuen azala ere jan dezake. Bes-talde, toki itxietan egotea ez dute nahi iza-ten, horregatik dio JUA-k ezezko keinuaeginez: auntzek itxiñ, e! (JUA, 1998-11-07)/Ahuntzak gainera bere lanak ditu: Aun-tzek zee aundie bear do. (JBA, 1998-11-07)/Ahuntzek Antxardiko laizioa ere janomen zuten. (JUA, 1998-11-07)/ Ahuntzaknahiago du laharra jan belarra baino. (JUA,1998-11-07)

➤ Grab. Ahuntza: Ahuntzak Agirrezabalen:“Ez. Ezta sekula’re. Sekula’re ez. Ez, nineon garaien ba, amalau urte-o... ardik.Geo kendu in tzittuen. Geo kendu zittuen,garai bat iza zuen kenduta euki zittuena.Ta gero atzea jarri zittuen, Anjelek-o, gus-tatzen tzinkola-ta jarri zittuen. Baiño ez,auntzik ez, e! Ardik, ardi batzuk”. Ahun-tzak Olazarren: “Ezta. Amen’e ez. Geo ja-rri genduzten ba terrenok garbitzeatio, ozea itteatio. Baiño gaizto utsek zien... Ze-laien etzuen nai izaten oik larra ta nai iza-ten due-ta... Geo ito’re in tzikun, bi-o, be-rriz. Da nei gogo guzik jun tzitan bein-tzet zea itteko”. Eta Brinkolan: “Amen bai,emen euki zittuen Turbinan-da... Turbi-nan da zean’e bai, Alejandrok eta oik’ebai. Ok peintzet bai, Alejandrok-eta,beintzet bai. Oik segido eukitzen tzi-ttuen. Oik ondio kendu berrik ttue, zean,Alejandron famili orrek beintzet. Orik se-gido eukitzen tzittuen”. Haragitarakoizan ohi ziren ahuntzak: “Bai. Antxumanbat etxen jan-da, bueno bat o bi bakarrikeukitzen tzittuen, auntzek. Gero Joxek as-palditi dauzke or goien, ia aspalditxotidauzke, baiño leenao ez. Lanen ibili zangaraien-da ez. Gerogo jarritako-o, bai.Amen Barrendiolan’e, oik’e ez dakit le-nao zuen bate. Ta amen beste iñok’e. Eka-rri genduzten orreatio, zeozer garbitze-atio baiño etzuen, etzien zelaietan-da askoasentatzen. Larra-ta nai izaten duegeiao” (JBA, 2002-03-21)

Auntz, auntze: iz. Bot. Ahuntza, gaztainamota./ Auntze.Ahuntza. (JBA, 2001-12-29)/(ik. Gaztaiña)

Aúntzola: Auntzola, Oñatiko baserria./Auntzola. Auntzola. (JUA)/ (�)

� Etnog. Auntzolan morroi: Luziano Ugalde,JUA-ren aita, bertan egon zen morroi. Le-hen urteko soldata 12 duro izan ziren, bi-garrenekoa berriz, 13 duro./ Bere nagu-

› AUNTZE. Ahuntzak Olazar baserrian. (AA, 2008-10-31)

› AULKIE. Elizako aulkiak Brinkolako elizan. (AA,2005-03-27)


AUSI

siak esan omen zion Olazarren izan zela,beste urtebeterako morrontza luzatzekoeta Luxianok esan omen zion; ezta pen-tsatu ere! Prestatua omen zeukan maki-la etxera etortzeko-eta! (Mariaje UB-k en-tzuna aurretik) (JUA, 1999-11-21)/ Baserri ho-netan, kriadea ta morroia ziren. (JUA,1999-12-25)/ Baserri hau gain batean ko-katua dago, goien egiin. Beherago bazenbeste baserri bat, gaurko errepidetik be-gira ez da ainbesteaiño ikusten. Baserrihonen izenaz gogoratzen ez bada ere, zeradio soroetan ateratako gurdikada batgari saldu egiten zutela eta artoa erosi etadiru diferentzia etxeratu egiten zutela.(JUA, 1999-12-25)/ Auntzolako nagusiakzera abesten zion Luzianori, bertan mo-rroi izan zenean: Martin, Jose, Pedro Goi-koa, ateratzeko errota zakua. Abesti hauLuzianok ikasi eta bere seme-alabei era-kutsi zien. Luziano Ugaldek Auntzolanizan zuen nagusiak ez omen zuen edateneta hortaz, edan gabe izaten zen kantari.Aúntzolako nausik. (JUA, 2001-04-07)

Aupa: interj. Aupa./ Aupa.Aupa. (Eserita da-goenari zutitzeko animatuz) (JBA, 2003-07-26)/ Aupa!Aupa! (Jaikitzeko esanda ja-rrita dagoenari) (JBA, 2004-08-11)

Aur, aurre: iz. Haurra./ Aurre izateko.Haurra izateko. (JBA, 2003-11-25)/ Behinedo beste erabilita ere, garbi du hitz hauez dela bere hizkerakoa. Berea, “ume” da.(JBA, 2006-12-16)

Aurdun, aurdune: iz./adj. Haurduna./Aurdun. Haurdun. (Txakurraren gainean)26

(JBA, 2002-06-01)/ Aurdun. Haurdun. (Ka-tuaren gainean esana) (JBA, 2004-02-14)

Aurki: adb. Aurki./ Bedarrak batuko ttu aur-ki? Belarrak bilduko ditugu aurki? (JBA,1998-08-05)

Aurlaun, aurlaune: iz. Zool. Karena, er-ditzerakoan ateratzen dena./ Aurlaune.Karena. (Mariaje UB-k entzuna: JBA, 2005-02-14)/ (ik. Kaena)

Auro: (ik. Aguro)

Aurpegi, aurpegie: (ik. Arpegi)

Aurre, aurrea: 1. iz. Aurrea, espazio adie-ran./ Aurreaxegon. Aurreraxeagoan. (JBA,1999-08-03)/ Aurreaxeo. Aurreraxeago.(JUA, 2000-06-17)/ Aurrea ezin jungo

gea. Aurrera ezin joango gara. (JBA,2004-05-20)/ 2. iz. Aurrea, denbora adieran./Aurreakok. Aurreragokoak. (Aurretik zi-renak, lehengo belaunaldietako jendea)(JBA, 2004-03-21)/ Ezkondu baiño aurtxon.Ezkondu baina aurreraxeagoan. (Ez-kondu baina pixka bat lehentxeago)(JBA, 2003-06-07)/ Aurtxon eaman zon. Au-rreragotik eraman zuen. (Denbora adie-raziz) (JBA, 2003-12-31)/ Aurreko urtekoa.Aurreko urtekoa. (Iazkoa) (JUA, 2004-03-04)/ Aurreakon. Aurreragokoan, aurrekoegun batean. (JBA, 1998-12-19)/ Aurrukoeunen. Aurreko egunean. (JUA, 1999-12-25)/ 3. iz. Aurrea, irudizko adieran./ Iru tan-to aurreagotik. (Pilotari batek besteari zionaldea adieraziz) (JUA, 2001-11-10)

AURREAKO UTZI: ad. Aurreragorako utzi.Etorkizun batetan erabiltzeko mantendunahi diren abereen gainean esan ohi da./Aurreako uzten die. Aurrerako uztendira. (Amatarako uzten diren behorrez)(JBA, 2007-05-01)

Aurréapen, aurréapena: iz. Aurrera-pena, aurrera egindakoa./ Aurreapenik ez.Aurrerapenik ez. (Osasun egoerak) (JBA,2006-08-17)

Aurréatu: 1. ad. Aurreratu, aurrera egin./Oandi aurreatu leizke. Oraindik aurreratulitezke. (Galtzen ari diren pilotariak)(JBA, 2006-01-07)/ 2. ad. Aurreratu, diruaaurreztu. Aitxek aurreatzen. Haiexek au-rreratzen. (Diruaren gainean ari da) (JBA,2002-06-08)/ (sinonimoa Aorrau)

Aurréatu, aurréatue: iz./izond. Aurrera-tua, aurrera egin duena, irudizko adieran./Aurreatue. Aurerratua. (Honekin gizartemailan aurrera egin zuela adierazi nahi du;pertsona batek eliza barruan aurrera eginzuela adieraziz) (JUA, 2002-01-19)/ Pa-

riente aurreatu bat. Senitarteko aurrera-tu bat. (JUA, 2004-08-12)

Aurten: adb. Aurten./ Aurten batutakoa. Aur-ten bildutakoa. (JBA, 1999-08-12)/ Aur-tengo urtea. Aurtengo urtea. (JUA, 2000-10-21)/ Aurten’e saarrak baakarre lorea.Aurten ere sagarrak badakar lorea. (JUA,2003-03-21)/ Ze kaltek in dittun aurten. Zekalteak egin dituen aurten. (JBA)

Ausi: ad. Hautsi./ Ezurrek ausita. Hezurrakhautsita. (Pertsona baten gainean esana)(JBA, 2000-06-17)/ Aranak artzen ai dala

26 Erabilera oso murritzeko hitza da. Ez dakigu berrikuntza ote den edo arkaismoa, baina oso-oso bakana da.

› AUNTZOLA. Oñatiko Auntzola baserria.

› AURDUNE. Behorra haurdun. (AA, 2006-07-13)

› AUSI. Aranondoa adar nagusia hausia duela. (AA,2004-08-11)


AUSKALO

zea ausi. Aranak hartzen ari dela zera hau-tsi. (JBA, 2004-08-11)

Auskalo: interj. Auskalo./ Auskalo noa.Auskalo nora. (JBA, 2000-02-26)/ Auska-lo zenbait. Auskalo zenbat. (JBA, 2004-05-29)/ Auskalo zer. Auskalo zer. (JBA, 2004-06-05)/ Auskalo noa jun bear. Auskalonora joan behar. (JBA, 2005-08-06)

Ausna, ausnea: (ik. Usna)

Ausnártu: ad. Hausnartu./ Ausnartu, ar-dik-eta, beiek-eta, egiten dute. (JBA, 2006-12-16)

Auspez: adb. Ahuspez, ahoz behera./ Auspezjarriko ittu. Ahuspez jarriko ditugu. (Oi-netakoak lehortzeko) (JBA, 2006-07-15)/Auspez, lenau’re auspez... Lenau ez zanbeiñ’e buruz bera jartzen umea, alborau.Bestela desformau burue egin zitekeen.(Ume jaio berriak nola mugitzen ziren)(JBA, 2007-12-02)

Auspo, auspoa: 1. iz. Tre. Hauspoa. Suta-rako hauspoa./ Auspoa. Hauspoa. (JBA,1998-12-05)/ 2. iz. Tre. Hauspoa. Erleei keabotatzeko hauspoa./ Erleei eztia kentze-ko auspoa erabiltzen zen. Honek kea era-giten zuen erleak zeuden kaxa barrura etakeak uxatze atuk erleak. Kea gootik, ez-tie etatzeko-ta, panala atatzeko... (JUA,1999-07-26)

Austér: iz. Erl. Hausterre eguna./ Garizumahonekin hasten zen, eta bertan austér-ba-rau-bijilie zikloa izaten zen. Bijilia betebeharrekoa izaten zen 21 eta 60 urteko-en artean, gaixo egon ezean. Barau egi-tean berriz egun guztian janaldi bakarraegitea zen. Hausterre egunean halakohauts batekin gurutzea egiten da elizki-zunean. Garai batean hauts hura ezurre-kin egina zela ere esaten omen zen. Bai-na bere denbora guztian Klaudia ezagu-

tu du hauts hau egiten, erramu bedein-katuaren errautsaz. (JBA, 2005-01-14)

Austu: ad. Haustu, hautsez bete./ Austu. Haus-tu. (JBA, 2000-02-16)

Automoill, automoille: iz. Automobila,autoa./ Automoilleko. Automobileko.27

(JBA, 1999-05-08)

Auts, autse: 1. iz. Hautsa./ Auts antzik ba-daukie. Hauts antzik badaukate. (Kardadelakoan pasa aurreko artilearen gaine-an) (JBA, 1999-02-10)/ Sutarako egurra osoluzaroan gordea izanda, barnean hautsaegiten hasten da. Gero egur hau mozte-rakoan, hautsa kanpora ateratzen da, etabatzutan egurrari ura bota ere egitenzaio. Honelako egurrak erretzean tximi-niak kaltetu egiten omen dira. (JoxemariUB, 1999-12-06)/ Autxe onixe’re bota.Hautsa honixe ere bota. (Zorrien kontrakohautsa landareari) (JBA, 2004-05-29)/Zuhaitz zaharrak ebakitzean ere, autxeagertzen da, ustelarena. Hau oso egokiaizaten da beste landare batzuen ongarri be-zala: lorandako, landarandako, pipa-rrandako... (JBA, 2004-06-12)/ Auts. Hauts.(Astaputzari darion hautsa) (JBA, 2003-02-15)/ Sutako autxe. Sutako hautsa. (Soro-an botatzen da bare eta barraskiloen aur-ka) (JBA, 2006-08-12)/ (aldaera Autx)/ 2. iz.

Zool. Eltxarraren gainean mintzatzean,autse hitza darabil JBA-k. (JBA, 1999-04-17)/ (ik. Eltxar)

Autúbus, autúbuse: iz. Autobusa./ Au-tubus. Autobus. (JUA, 2003-07-16)

Autx, autxe: (ik. Auts)

Auxe zea!: interj. Hauxe zera. (Harriduraz-ko esaera)/ Auxe zea... ain gazteik. Hau-xe zera... hain gazterik. (JBA, 1998-10-31)

Auzo, auzóa: iz. Auzoa./ Auzok etatzen diñ.Auzoak ateratzen din. (Auzoak ateratzenduen hil meza baten gainean) (JBA, 2004-10-15)

AUZO IN: ad. Auzo egin, baserri jakin batzukauzoa osatzea. Auzoa osatzen zuten etxe-etako jendeak urtean zehar lan jakin ba-tzuk elkarrekin egiten zituen./ Auzo in.Auzo egin. (JUA, 1999-08-08)/ Olazar etabeste baserri hauek auzo bat egiten zuten:Euzkitza bekoa, bi Olazarrak (hau da, bibizitzak), eta Barrendiolak auzoa egitenzuten. Hauek juntaizioa, lana eta bestela-ko zereginak egiten zituzten, eta Munte-gi berriz ez zen sartzen. (Azken puntu hauazpimarratu egiten du) (JUA, 2004-07-24)

➤ Grab. Auzoak: Korta auzoa: “Kortaauzoa,auzo une, auzo une, auzo una, auzo unebati, da dare bi Kortak, Errautei, Aizti goi-ko-beekok ta Arrezalak, eta Bergaetxe.Kortaauzoa ori zan”. Olazar auzoa eta Ga-rro auzoa: “Ba Monttei, Barrendiola taEuzkitzak. Olazarrekiñ bai. Eta gero,Aulde ta orik berriz, Paxkual-da, Garrota alderdi arta. Ta emen goien’e goikok.Goiko auzoa-o” (JBA, 2003-03-21)

Auzó-una, auzó-unea: iz. Auzogunea./

Auzo una, auzo une. Auzogune, auzogune.(Brinkolako auzoguneak aipatuz) (JBA,2002-03-21)/ (aldaera Auzo-une)

Auzó-une, auzó-unea: (ik. Auzo-una)

Axál, axála: (ik. Azal)

Axál-buztan, axál-buztana: iz. Bot.

Azeri buztana, landare mota./ Ta erreme-diotako gaiñea izaten da. (JBA, 2004-05-15)/Axal-buztanan ude sendagaia da. (JBA,2005-07-09)

➤ Grab. Axal-buztana: “Axal-buztana... Gue so-ron maiña at irtetzen do. Erremediotanebaltzen duen zea, ori diuretiko o ez taitzer dan, txixa asko itteko-ta, geo tension-dako’re izango da, ta asko ebaltzen dan be-darra. Zeatan eoten da, bedar-dendatan’e,ta ointxe dao batzeko sasoi ederrenen.Batu, sekau da pusketak ein da zorron sar-tu ta. Ori ba erremediotako, axal-buzta-na” (JBA, 2004-05-29)

Axálkeri, axálkerie: iz. Azalkeria, tranpaedo jokabide txarra./ Bere axalkerik eittea.Bere azalkeriak egitea. (Mariaje UB-k en-tzuna: JBA, 2003-08-19)/ Haizekeriak, jo-kabide txarrak dira azalkeriak. (JBA, 2003-08-31)

Axálko, axálkoa: izond. Axelkoa, gaiztoa,bihurria, maltzurra./ Axalkoa... gaiztoa.Axelkoa... gaitzoa. (Pertsonen gaineanesana) (JUA, 2003-06-07) / Axalkoa da ori.Axelkoa da hori. (Mariaje UB-k entzuna:JBA, 2004-09-25)/ (sinonimoa Axari, bigarrenadiera)

Axálkokeri, axálkokerie: iz. Axelkokeria,gaiztakeria./ Axalkokerik eitten. Axelko-keriak egiten. (JBA, 2004-09-25)

› AXAL-BUZTANA. Azeri buztan ederrak trenbidea-ren ondoan. (AA, 2008-11-08)

27 Elena UB-ren esanetan, Brinkolan Antumuille esaten da eta Ormaiztegin Automoille. (2003-05-05)/ Ines Urzelai-ren arabera, bere Brinkolako amandreakántomoille esaten zuen. (Ines Urzelai, 2008-12-26)/ Gauza interesgarria da hau. Amandre hau, Brinkolan bizi bazen ere, jatorriz Oñati aldekoa zen. Hortaz,bere hizkera nolabait aldatu egin zuen goierrierara, kasu batzuetan behintzat. Eta horixe deigarria egiten zen Ines Urzelai-ren belarrietan, oñatiera hiztunabera./ Amandrearekin Sorandietan izan zen behin bisitan JBA. JBA eta Ines-i baserriko txakurkume berak gustatu zitzaizkien eta amandreak Ines lasaitu zuenesanez txakurkumeak ez zituztela Brinkolara eramango. (Ines Urzelai, 2008-12-26)

› AXALZULOA. Aierdi aldeko azeri zuloa. (AA, 2005-02-20)


AXALZULOTA

Axálzulo, axálzuloa: iz. Azeri zuloa./ Axal-zulo barrun. Azeri zuloaren barnean.(Azeria non gordea zen adieraziz)28 (JBA,2004-05-29)/ Saloitakoak kenduta azerizuloak Olabaso aldean ere badira. (JUA,2002-01-06)

� Etnog. Beste axalzuloak: Saloitako azeri zu-loaz gainera, badira Brinkola aldean aze-ri zulo gehiago ere. Hauetako batzukUbieta mendiaren hegal batean aurkitzendira, Aierdi errekaren bailaran. Behorre-tan eta perretxikotan handik ibilia zelako,oso aspalditik ezagutzen zituen zulo hauekJoxemari UB-k. Geroago jakin zuen, bereeskolako maisu Bernardo han ere ibiltzenzela, azeriak, azkonarrak eta basakatuak ha-rrapatzen. (Joxemari UB, 2005-02-20)

Axálzulota: Topo. Axarizuloeta, Saloita al-deko parajea, Saloitako haitzaren barre-nean kokatua.

� Etnog. Jexuxaren abentura: Inguru horretanazeri zuloak izaten ziren. Oiloak harrapatuzituelakoan, Jexuxa Beain Arrizabalagak,JBA-ren ahizpak, behin haietako zulo ba-tean haragi zati pozondu bat jarri zuen etazuloa itxi egin zuen. Bazekien an zeonaazeria eta egun batean, linterna eta guz-ti, Jexuxak sartzea erabaki zuen: sartu zanzulo arta ta eta zon akauta azeria. (JBA,1998-10-31)/ Leku honen gainean: anaxarik gordetzen tzien./ Azeria harrapa-tu zuten hartan, sarrera ixteko atakea ja-rri zioten. Azkenean barrutik usai txarrazegoela-eta barnera sartu zen Jexuxa. Zu-loan ez zuen toki handirik baina argalaizan eta lortu zuen nolabait sartzea eta aze-ri ateratzea. (JBA, 2001-12-29)

➤ Grab. Axalzulota: “Axalzulota dau, Saloi-tan, Saloitati, Saloitako bideti, zearka jun,ba Zeraiñ bista-o, eta dare, pendiz batdau, ola, goiti bera, o ze batzuk. Arri ton-tor batzuk, eta goiti bera, zea dau, pen-

dize-o, ta aixe esaten tzikon, Axalzulota...Bai, or izkutatze men tzien axarik-eta. Etaor jartzen tzittuen zepook-eta. Zepok-etajartzen tzittuen or. Da Aiztiko Felipek askolenau, bee garaien da zean. Klao, lenauoillok-eta jaten tzittuen ba orik. Da “pe-lea” aundie izaten tzuen da eai’re kon-tra in bear izaten tziten. Oiñ ez dait ze ittenduen, oiñ”. Azerien oraingo kopuruaz:“Nik ez diet aitzen. Bueno, amen’e etor-tzen men tzien lenau, ta geuri’re eamantzikuen zeeti, andiko illorreti, ez tait nikzek eaman tzikuen. Oillo pilla bat, bea-tzi-o, gau baten. Da olako, ola muzko zeamatek eamango zittun. Nik, ju nitzen, “osea”, arraston ju nitzen, eta zean, An-txerdiñ, alde orta inda zeon. Ta biden, nikez takit ze, ainbeste oillo nola eaman zi-ttun, o ze ingo zittun. Da biden, ola, igualpusketaatxok. Ta lumaak-eta, ola gáldu-ta. Nik ez dait ze, ze in tzon, ainbeste oi-llo, “no comprendo””. Azeriak ez zirenoilategietan sartzen ziren bakarrak: “Bai.Lenau geiau izaten tzan olako zea, lenaugeiau izaten tzan. Erbiñúrak-eta, nik ezdait oiñ eoten dien o ze itten duen. Oiñez tait ze itten duen. Guri illorreti amantzikuen, ez tait akordatzen tza zu? An gen-duzken, ta bueno, batzuk sapaiti etata, tabesta atzuk an’e saieterea’re badau, taandi beste batzuk eta bueno, beatzi oillo”.Azeri eskeak ere baziren: “Axari, buenogizon bat etortzen zan... A bueno, bai, bai,axari eskea bai, Aiztiko Felipek, olabialdu izan tzittun, ipini makilla bat olata axarin ankak lotu emen, makillan, axa-rie ola txintxiliska, ola, zean dala, biz-karrez bera dao. Axari esken bai”. Nor bi-daltzen zuen: “Motikok bialtze zittunarek. Zeiñ?, Teillartekok. Zeiñ, zeiñ ez di-zut esango, ez naiz akordatzen o ez naiz,zea eitten, baiño ola, kanpoko motikokbialtze tzittun. Eo biltzen tzuena erandakoigual izango zan-eo, ez tait nik nola ittentzuen, nola itten tzon, baiño...”. Ez zenazeriak harrapatzen zebilen bakarra:

“Bueno lazokin, gue tio Gregoriok arra-pa, epini oi zittun lazok. Ni beiñ baiñogeiaotan jun nitzen beitzea... Ba jartzentzittun lazok eta jakiñe, goizen bea laneajuten tzan seietako juten tzan. Enda beakezin ba kendu ordun da nei esaten tzian,eakusten tzian nun zeuzken, da “beittu izuari goizen. “Aber”, goizen o goi xamar,oillok ze iñ baiño len”. Beiñ amandrei oi-lloa arrapau zion ba, lazon, lazon. Eta aekepini oi zittun. Eta gerogo, ni etorrita gero,emen’e epini oi zittuen emen. Emen, gureGontzial, Gontzial ez, zea, kamiñoz az-piti. Ba lenau, erbik’e asko izaten tzan le-nao. Ola, alpapa puntak irtetzen dueoiñ’e, ezta, ta aik janda ezaun-ezaun iza-ten tzuen. Erbi, erbi janda, ta kaka’re bai,ta ola. Eta emen’e jartzen tzittuen, emenLangarikaneko Kostan o orrek, igual ja-rriko zittun. Da ez tait nik, zeiñek jartzenzittuen ez dait. Baiño ni ikusita naoamen, pantanoa-ta iñ aurreti, lazok ja-rrita. Jun’e bai goizen, beitzea ta “aber”(...) te zeon da”. Batzutan JBA bera erejoaten zen osabaren lazoak ikustera. “Ez.Beiñ’e etzitan tokau, ez, etzitan beiñ’e to-kau, ola... Baiño kuriosoa izaten tzan la-zoa, zuk bakizu nolakoa dan, jakingo zu.Korraizon ipini ta antxe, pasatzeko zulonipini ta, antxe. Ankea-o, burue-o, pasauta geo korraizoa zea in, tirau, ta antxe”.Lazoak non jartzen zituen: “Bai, etxetiautz. Ba emen bezelako esik-eta bazienan’e, eta olaxe, esitan jartzen zittun. Daoillo nola danen ibiltzen tzien, lenau’re.Ta orreatio ba peligrue eukitzen tzuen, zeaitteko. An goizen, oillok eta baiño lenoo,irten baiño len zea in bear. Lazo ori ken-du o ola pixkat jaso-ta”. Oiloak beste sai-letara ere sartzen ziren: “Bai, bai. Orre-atio, orreatio ba, oillok len zea izatentzien, amendi auskalo noaiño juten tzien,eta besten sailletan, ba beti. Eta Arreza-len’e, ba itxitúrak einda dauzkie, bai ba-ten da bai besten. Irte izu, ta aldeko so-roa. Bestaldea zea izu-ta... Bestekok

› AXALZULOTA. Saloitako haitzaren azpiko Axalzulota parajeko azeri zulo bat. (AA, 2005-03-25)

› AXALZULOTA. Axalzulota parajeko haitz handia,azerien gordeleku. (AA, 2005-03-25)

28 Gehienbat toki zehatz batzuei izendatzeko erabiltzen da, toponimo bezala jokatuz. Baina hemen ikusten dugunez, hitz hau izen arruntaren moduan erabil-tzen da baita ere./ Ikus hurrengo sarrera.


AXARI

berdiñ, “o sea”, azpikalden, bestekon so-roa-ta... Ordun ba, okasioik ez izateko,asarreik ez izateko, “pues” zean, itxitu-rak ein bear” (JBA, 2004-02-01)

Axári, axárie: 1. iz. Zool. Azeria, aberemota./ Axarie. Azeria. (JBA, 1998-05-12)/Azeriek buztan illetsue dute. (JBA, 2001-12-29)/ 2. izond. Azeria, malezia duen per-tsona./ Axarie. Azeria. (JUA, 2002-02-23)(sinonimoa Axalko)

� Etnog. Kalteak: Axarik eaman itten do, hauda, azeriak berak harrapaturiko abereak,kasu honetan oiloa, eraman egiten ditu.Gainera azeriak gauez erasotzen du.(JBA, 1998-10-31)/ Azeriak antxumeakere erasotu ohi ditu, batez ere jaio ondo-rengo lehen egunetan. Brinkolako batzueiantxumeak axarik eaman tzien. Eunez ne-kez, baiño gauez: azeriak gauez ehizatzendu. (JUA, 1998-11-07)/ Azeriak batez ere

oillok eaman ditzake, bestetan arkumak-ta eaman ere bai. Olazar ondoko egile-horrera azeri bat sartu eta bederatzi oiloeraman zituen. Sapaiti-edo sartuko zen.Ateratzeko saietera-edo aukeratuko zuen,oiloen aztarnak han ere bazirelako. (JBA,2001-12-29)

� Etnog. Ehiza: Azeria abere zaila da harra-patzeko. Gizakiaren usaina desagertu ar-tean ez da tranpa den tokira gerturatu-ko. Beste abere batzuk berriz, azkona-rrak adibidez, erraz asko sartzen dira aze-rientzako jarritako lazoetan ere. (AnjelBA, 2005-09-09)

Axári-arrapatzaille, axári-arra-patzaillea: iz. Azeri harrapatzailea.Azeriak ehizatzen aritzen den pertsona./(�)

� Etnog. Zaldibiako azeri harrapatzailea: Bazenlanbide hau zuen gizon zaldibiar bat. Ba-

tera eta bestera ibili ohi zen azeriak ha-rrapatzen. Axarik zerenen abixau itten zienari eta Brinkola aldean zenean Patxiña jo-aten zen eta han egoten zen, apopillo. Berezerbitzuak artzain eta baserritarrak es-katzen zituzten. Orduan, eunero juten zanmendira, inguruko mendi denetan ibili ohizen. Azeriak harrapatu eta narruk era-maten zittun. (JBA, 1998-10-31)/ Gizon ho-nek, azeriak harrapatzeko, zopak edo aze-ri zopak jartzen zituen. Beste inork ezomen zekien hauek zer ziren: etzon naijakittea. (JBA, 1998-12-22)/ Gizon honekez zuen azeri eskerik egiten bere lana eginondoren. Hori bai, azerien larruak bere-

kin hartzen zituen. Narruuk saltzen tzittunarek behin azeria narrutu eta gero. Brin-kola aldean azeriak harrapatzen zituela az-pimarratzen da, beste basapiztien gaine-tik. Deitzen ziotenean aste bat o zazpi eunegoten zen Patxiñen. Bere izaeraren gai-neko berriak ere baditu: Oso gizon isilleta zea zan. Kontu hauek denak 1950 ha-markadakoak direla dio. (JBA, 2002-10-06)

� Etnog. Bernardo maisua:Azeriak harrapatzenibili zen beste bat, eskólatako Bernardoizan zen, Brinkolakoa eskolako maisuaizandakoa, alegia. Honek azeriak etaazkonarrak harrapatzen zituen, eta azkenhauek behintzat jan egiten zituen. (Joxe-

› AXARIE. Hil eta lotutako azeria. Leitzako inauterie-tan ateratako argazkia. (AA, 2009-01-25)

› AXARIE. Trenak jota hildako azeria, Brinkolan. (AA, 2005-06-18)

› AXARI-ESKEA. Bi lagun azeri eskean, harrapatutako azeria makilan daramatela. (Maria Jesus Ugalde)


AZENTZIO

mari UB, 2005-02-19)/ Irakasle honek ba-sakatuak ere harrapatzen zituen. (JoxemariUB, 2005-02-20)

➤ Grab. Azeri harrapatzailea: “Jenealen eo-ten tzian Arrondonen, Arrondo AgerreGoikon ta arek benenoa itten tzian. Be-nenokin ba, illuntzan ipini ta goizen goi-zao bittu. Txakurdunek-eta, kuidau eukibear. Ta berak indako benenoa ipintzentzien puntutan. Arek garbizio aundieitten tzian, mendiko katuk eta etxe-kok’e bai, arek deskuiratu ezkeo. Bai-ño bazekian jendek ze itten tzon” (JUA,1999-02-12)

Axári-eske, axári-eskea: iz. Azeri eskea./Ariztiko Felipe azeriak harrapatzen oso tre-bea omen zen, lazoz harrapatu ohi zituen:Len sarri, arrazkeo’re ots aundie izan zon,orrek zepon. Horrela, azeria harrapatzenzuenean, hau mutilei eman ohi zien, bi launjenealen, hauek azeri hilaren hankak ma-kila batera lotu eta, baserriz baserri diruaeska zezaten. Izan ere, baserritarrandakobentaja zen azeria harrapatu izana. JBA-k ez daki diru hori banatzen ote zuten, ha-rrapatzaileak eta mutilek. Duela hogei baturteko kontuak dira. (JBA, 1998-10-31)/ Ba-tzutan azeria bizirik harrapatu izan zuten,eta honekin eskea egiten zen. Ahoan jar-tzen zitzaion, egurre, ta geo lotu egiten zi-tzaion muturra. (JBA, 2004-05-29)/ Astao-lakoa zen mutil bat ere ibiltzen zen Ariz-tiko Felipek harrapatutako azeriekin es-kean. (JBA, 2005-02-04)

➤ Grab. Azeri eskea: “Baten batek arrapatzenbazon, artu bizkarren axarie makillan, olaipinita axari eskea. Urdun oillok’e, oilla-teik’e etxetik kanpora eoten tzittuan, da or-dun jentek’e, axari esken etorri ezkeo, betiematen zikoan zerbait” (JUA, 1999-02-12)

Axéntxi:Azentzia, emakume izena./ Axén-txi. Azentzia. (MUA, 2005-02-04)

Áxi, axíe: (ik. Azi, izena, lehen adiera)

Axnárreta: Topo. Ariznabarreta, Brinkola-ko parajea./ Axnarreta. Ariznabarreta.(JBA, 2002-03-02)/ Oik Asnáarretak-eta.Horiek Ariznabarretak-eta.29 (Gain ba-tzuen izena azalduz) (JBA, 2004-02-29)/ (al-daera Asnaarreta)

Áza, ázea: iz. Bot. Aza, barazki mota./ Azea,gozoa. Aza, gozoa. (JUA, 1998-07-15)/ Aza

pixkat’e bauket. Aza pixka bat ere ba-daukat. (JBA, 1998-07-16) / Áza batzuk. Azabatzuk. (JBA, 2005-10-29)/ (ik. Aza-zuri) (ik.Azaburu)

Azá-olki, azá-olkie: iz. Aza odolkia./ Brin-kolatik Arantzazura joatean, aza odolkiakjaten omen zituzten bertako taberna ba-tetan./ Aza-olkie. Aza odolkia. (JUA)

Azá-zuri, azá-zurie: iz. Bot. Aza zuria, azamota./ Aza-zurie. Aza zuria. (JBA, 2001-12-29)/ (ik. Uda-aza)

➤ Grab. Aza zurie: “Aza zurie?, Ba aza kla-sek izaten die, ezta? Azak izaten die ri-zauek, besta batzuk izaten die aza zurik,zuri asko duenak, besta atzuk izaten diemorauek’e bai. Eta klase bat, landara, azaklase bat, aza zurie esaten tzakona. Uraizaten da, buru aundik izate ttu arek je-neralen, aza zuri orrek. Beste rizaue taorik, txikigok izaten die” (JBA, 2002-03-15)

Azáburu, azáburue: iz. Bot. Azaburua./Azaburuk. Azaburuak. (JUA, 1999-11-28)

Azál, azála: iz. Azala./ Axala. Azala.(JBA, 1998-12-28)/ Axal meea nola dau-kien. Azal mehea nola daukaten. (Intxaurmota baten gainean) (ik. Azala mamie)(JBA, 1999-01-23) / Azala. Azala. (JBA,1998-12-28)/ Pinuen gainazalari azalaesaten zaio. (JUA, 1999-07-10)/ Azalekoaden baiño, ondo barrua sartuta. Azale-koa dun baino, ondo barrura sartuta.(Giza gaixotasun baten gainean) (JBA,2002-01-12)/ Sagar azal danak itte atunauola. Sagar azal denak egiten ditinago ho-rrela. (JBA, 2004-08-11)/ Azal da guzi. Azaleta guzti. (Sagarrak) (JBA, 2004-08-13)/ (al-daera Axal)

AXAL-AXAL: adb. Azal-azal, azaletik./ Nekaz.

Belarra eskuareaz pilatzean, JUA-k axal-axal biltzeko dio, hau da eskuarea bar-neraino ezarri gabe, beheko belar heze-enak ez biltzeko. Honela bildu behar dabelarra erabat lehor ez dagoenean. (JUA,1999-08-10)

AZALA EUKI: ad. Azala edukitzea, lotsaga-bea izatea da./ Azala daukela. Azaladaukala. (Elena UB, 1999-06-23)

AZALA JUN: ad. Azala joan./ Sute batean ha-ritz bati azala pixka bat erre egin zitzaioneta azala junda zuen. (JBA, 1998-12-28)

AZALA MAMIE: Azala mamia./ Intxaurra-ren kasuan ere hitz hauek erabili ohi dirabarnekoa eta kanpokoa adierazteko./Azala mamie. Azala mamia. (JBA, 1999-03-13)/ (ik. Azalki)

Azáldita: Topo. Azaldita, Oñati eta An-tzuolako mugan dagoen parajea./ Azaldita.Azaldita. (JUA, 1999-01-23)

Azáldu: ad. Azaldu./ Ez da azaldu. Ez daazaldu. (JUA, 1998-11-07)/ Ez dola azaltzen.Ez duela azaltzen. (Bere sentipenak gar-bi azaltzen ez dituen bati buruz) (JBA,2008-05-31)

Azálki, azálkie: iz. Azalkia, ogiaren etabeste gauza batzuen gainazala./ Azalkie.Azalkia. (JUA, 1998-08-04)/ (ik. Azal sarrera,Azala mamie atala)

Azáro, azároa: iz. Nekaz. Azaoa./ Gari aza-roa. Gari azaoa. (Mariaje UB-k entzuna:JBA, 2002-11-20)/ Lasta azarok. Lastaazaoak. (Galburua duen lasta sorta, so-kaz lotua. Lasta azaotik gari alea ate-ratzeko, bi bide erabiltzen dira: maki-na bidezkoa eta harri zabalena) (JBA,1998-02-12)/ Lastazaroa. Lasta azaoa.(JBA, 2002-01-26)

➤ Grab. Azaroa, metea eta mutxurioa: “Ba ga-rie ebaitzen danen, esku-takára aundi xa-mar bat, ipintzen da eta gero lotu itten da,bere gari batzukin lotu. Ta ari esaten tza-ko azaroa. Ari esaten tzako, garie”. Aza-roak bildu eta meta egin: “Geo meta. Bai,mutxuriok’e bai, mutxuriok izaten die txi-kigok. Ta metak perriz ba geiao, azarogeiao jarrita. “O sea”, denbora txarraizan ezkeo ba, aik’e obeto ze itten die ba,konserbatzen die ba, mutxurioa baiño.Mutxurioa ba errezago zabaltzeko’rebai, gutxi eukitzen dolako, ta ola. Ola iza-ten da garin kontue”. Azaro baten mu-txurio kopurua: “Zenbait mutxurio,“pues”, oetamar igual, nik... O oetabost...Ogeiti gora beintzet, nik uste, bai. Etameta batek pa, meta batek ba bérrogeiigual, o ola. Oiñ ez deu ebaltzen da ez,baiño bestela kontatzen ez, sekula ez detkontau, baiño dezente bai. Dezente bai”(JBA, 2004-02-01)

Azáro, azároa: (ik. Azill)

Azeitúna, azeitúnea: iz. Bot. Oliba, frui-tu mota./ Azeitúnak. Olibak. (JBA, 2004-05-15)

Azélga, azélgea: iz. Bot. Zerba, landaremota./ Azelga. Zerba. (JBA, 2003-04-04)

Azéntzio: iz. Erl. Azentzio, Azentzio eguna./Asentzio.Azentzio. (Elizkizun batzuk ai-patzean) (JUA, 2003-08-09)/ Atzo zanAsentzio. Atzo zen Azentzio. (JBA, 2006-05-29)/ (aldaera Asentzio)

29 Ariznabarreta gain bakarraren izena da, baina bere ondoko beste gainak-eta azaldu nahi ditu eta hortaz pluralean jartzen du.

› AZEA. Azak baratzan. (AA, 2008-04-04)

› AZAROA. Zikirio laborearen azaroa. (AA, 2008-07-19)


AZI

➤ Grab. Azentzioko berrogei kredok: “Ba le-nau, izaten tzan Azéntzio, ba jai aundieizaten tzan, osteune gaiñea izaten tzanbeti. Eta ordun ba bérrogei kredo erre-zatzeko, errezau bear tziela-ta, gure gu-rasongandio-ta aittu gendun, aitze gen-dun. Enda ibiltze giñen errezatzen, endaoiñ oso aztuta dau baiño. Da zea, os-teunen zala bai ta jaien, jai ontan’e bai.Enda nik an, apaiz bati aittu nion, bérroeikredo errezatzea baiño bat ondo erreza-tzea obe. Oiñ’e, bate igual ez deu erre-zauko, o ez takit nik zer”. Non errezatzenziren: “Ba eozein lekutan. Lanen zeiltzela,oian zendela, eozin lekutan errezatzentzien. O deskansu (...) baten zendela-o...”.Egun guztian errezatzen ziren: “Eun gu-ziñ, eun guziñ. Ala esaten tzuen” (JBA,2004-05-29)

Ázi: 1. ad. Hazi, izakia haztea denboraren jo-anean./ Txerrik azitze ittu. Txerriak haz-ten ditu. (JUA, 2000-12-02)/ Azitzeko.Hazteko. (JUA, 1998-07-08)/ Aundik ez di-ttuk azitzen. Handiak ez dituk hazten.(Hau da, ez direla handiak izaten, suge-gorrien inguruan) (JUA, 1998-08-13)/ Txa-lak’e azitzen genduztan. Txahalak ere haz-ten genitian. (JUA, 2001-12-01)/ Alaxeutzi azten. Halaxe utzi hazten. (JBA,1998-08-05)/ Geo aziz-aziz juten tzate. Gerohaziz-haziz joaten zaie. (JBA, 2003-03-21)/Azittuta dare. Hazita daude. (Landare ba-tzuen gainean) (JBA, 2005-05-14)/ 2. ad.

Hazi, gaitz edo kolpe baten erruz, gor-putzeko atal jakin bat handitzea./ Pertsonabatek erleen hozkada jaso eta gero, hoz-kada tokia hazi egin ohi da. Ez zatan azi.Ez zaidanan hazi. (Erleak hozka eginda-ko zatia ez zaiola hazi adieraziz) (JBA,2000-05-01)

Ázi, azíe: 1. iz. Bot. Hazia, landare hazia./ Azieereiñ. Hazia erein. (Barazkien haziaz)(JBA, 2000-10-14)/ Axik, artaburu axik. Ha-ziak, artaburu haziak. (Paseko txoriek ar-taburu ale eta haziak jaten dituztela adie-raziz) (JUA, 2000-11-11)/ Azie emateaijok ori. Hazia ematera zihoak hori.(Gehiegi hazi den letxuga baten gainean)(JUA, 2004-06-26)/ Azitako neukena. Ha-zietarako neukana. (Landare batzuk be-rriz ere soroan edo baratzean hazietara-ko erabiltzen dira) (JBA, 2004-12-18)/Azitako nai natunan. Hazietarako nahi ni-tinan. (Hazietarako nahi dituen landare ba-tzuen gainean) (JBA, 2000-05-20)/ Patataazie. Patata hazia. (JBA, 2008-02-16)/ (al-daera Axi)/ 2. izond. Hazia, hazi dena./Aziik. Haziak. (Jada haziak zeuden mu-til batzuen gainean) (JUA, 1999-12-24)

Azí-muga, azí-mugea: iz. Bot. Hazimuga. Zehar aldatzen diren landareetan,landarea soroan edo baratzan sartzeko adi-na hazia noiz dagoen adierazten duen haz-kuntza maila./ Azi-mugea. Hazi muga.(JBA, 2005-08-15)

Azíaldi, azíaldie: iz. Hazi aldia./ Azialdi bat.Hazi aldi bat. (Hazi aldi batetan asko haziden katu baten gainean) (JUA, 1999-12-18)

Azídun, azídune: adj. Haziduna, haziakdituen landarea./ Azidune. Haziduna.(JBA, 2007-12-02)

Azienda, aziendea: iz. Azienda, ganadumultzoa./ Beorrak ikustea, aziendeaikustea. Behorrak ikustera, azienda ikus-tera. (JUA, 2004-05-12)

Azíll, azílle: iz. Hazila, azaroa, hilabetea./Azaroa, azille. Azaroa, hazila. (JBA,1999-11-27)/ (�) (aldaera Azaro)

Azío, azíoa: iz. Akzioa, ekintza./ Azio. Ak-zio. (JBA, 1999-01-01)

Ázka in: ad. Hazka, hazka egitea./ Azka ittendo. Hazka egiten du. (Arkakusoak dituentxakurraren gainean) (JBA, 1999-08-08)

Ázkaka: adb. Hazkaka./ Azkaka. Hazkaka.(Txakurrak) (JBA, 2002-06-29)

Ázkar, azkárra: 1. izond. Abiadura han-dia duena./ 2. izond. Burutsua, adimenhandikoa./ Azkarra. Azkarra. (JUA,1999-02-12)

Azkázal, azkázala: iz. Azkazala./ Azka-zalak ortzakin moztu. Azkazalak hortze-kin moztu. (JBA, 2001-04-14)/ Azkazal kon-tra guzie ebaita... Azkazala baxtarren. Az-kazal kontra guztia ebakita... Azkazalabazterrean. (JBA, 2004-08-23)/ Ganadua-ren oinen zati bati ere, ferratzen direnei,azkazalak esaten zaie. (JBA, 2004-09-18)

Azkén, azkéna: Azkena./ Azkena. Azkena.(JBA, 2002-03-21)/ Ia azkenetan. Ia azke-

› AZELGEA. Zerba baratzan. (AA, 2008-10-12)

› AZKOITTI. Azkoitiako jauregia. (AA, 2008-05-25)

› AZKONARRA. Saloita aldeko azkonar zuloa. Giza-kiak egindako zulo hau baliatu dute azkonarrek eurenbideak egiteko. (AA, 2005-03-25)

› AZPEITI. Azpeitia herria, atzean Izarraitz mendizerra duela. (AA, 2008-12-21)


AZUFRE

netan (JBA, 2000-08-12)/ Azken xama-rren. Azken samarrean. (JBA, 2002-11-09)/Aizkenen. Azkenean. (JUA, 1998-11-07)/Aizkenen. Azkenean. (JUA, 1999-08-29)/Aizkenengo. Azkeneko. (JUA, 2001-11-03)/Aitzenen. Azkenean. (Benito BA, 1999-08-19)/ Azkenengo ordun. Azken orduan.(JBA, 2004-03-07)/ (aldaerak Aitzen; Aizken)

Azkén-igurtzi, azkén-igurtzie: iz.

Erl. Azken igurtzia, apaizak hiltzera do-anari emandakoa./ Azken-igurtzie. Azkenigurtzia. (JBA, 2003-11-25)/ Hiltzear zenariematen zion apaizak. Garai batean ekin-tza hau hitz honekin adierazten zen, oiñoliodura esaten die berriz. (ik. Oliodura)(JBA, 2004-07-24)/ Orain gauza hauei ezzaie hainbeste garrantzia ematen, garaiedanen il da kito. (JBA, 2004-07-24)

Azkoitti: Topo. Azkoitia, Gipuzkoako herria./Azkoitti. Azkoitia. (JUA, 2002-07-21)

Azkónar, azkónarra: iz. Zool. Azkonarra,ugaztun mota./ Azkonarra. Azkonarra.(JBA, 1999-01-16)/ Azkonarra, azpi txurie.Azkonarra, azpi zuria. (Azkonarrarengainean esana) (JBA, 2000-10-21)

� Etnog. Azkonar ehiza: JBA-ren osaba Beni-tok azkonarrak ere harrapatzen omen zi-tuen. (JBA, 2000-10-21)/ Azkonar uxartzeakere izaten dira sailetan. (JBA, 2005-03-27)/Saloita aldeko mehatze frogak egitekozulo asko ireki ziren. Hauetako batean, ge-rora azkonarrak ibili izan dira. Behin zulohonetan Anjel BA-k kea eragin zuen, ba-rruko azkonarrak atera zitezen. Baina zu-loak ematen duena baino luzeagoak diraeta adarkatuak, eta orduan ez zen azko-narrik atera handik. Behin edo beste, aze-riarentzat jarritako lazoetan erori izan dira,gauza horretarako nahiko abere tontoakdirelako. Askatu nahi denean izaten dirakomeriak, abere indartsua delako etahozka egiten badakielako. Mozorroak ja-ten dituzte eta oiloentzako ez dute bate-re kalterik. (Anjel BA, 2005-09-09)

Azkúra, azkúrea: iz. Azkurea./ Azkurea.Hazkura. (JBA, 1998-08-06)/ Azkure-miñe.Hazkura-mina. (JBA, 2002-03-02)/ Txa-kurrak ere postura jakin batzuk hartzenditu azkurea itteko. (JBA, 2005-04-16)/ Az-kura. Hazkure. (JBA, 2006-12-16)

Azkúreka: adb. Azkureka./ Azkureka aitzenda. Hazkuraka aritzen da. (Txakurrarengainean) (JBA, 2004-10-19)

Azpeiti: Topo. Azpeitia, Gipuzkoako he-

rria./ Azpeiti. Azpeitia. (JBA, 2003-08-16)

Azpí, azpíe: iz. Azpia./ Azpiti artu. Azpi-tik hartu. (JBA, 1998-08-04)/ Zeron azpitisei. Zeroren azpitik sei. (Tenperaturarengainean) (JUA, 2001-12-22)/ Etxe azpie.Etxe azpia. (Agirrezabal aldeko paraje batadierazteko) (JBA, 2005-03-26)

AZPIÑ ARTU: ad. Azpian hartu, zerbaitek az-pian harrapatzea./ Bat puskatzen badekdanak azpiñ artu. Bat puskatzen badukdenak azpian hartu. (JUA, 2004-09-04)/ Tra-torrak azpiñ artu zon. Traktoreak azpianhartu zuen. (Azpian harrapatu zuen. Halahil zen pertsona baten gainean) (JUA, 1999-08-08)

Azpí, azpíe: iz. Azpia, ganaduak ukuiluanedo leku itxian egindako gorozkia eta ga-roa batera./ Azpi berrik. Azpi berriak.(Ukuiluan azpigaiaren gainean behiak si-maurra egin berritan esaten da. Kortalaioaosatzeko erabiltzen zen azpi berria) (ik.Azpigei) (JBA, 2002-06-08) / Oillon azpik.Oiloen azpiak. (JBA, 2003-07-26)/ Oilloi az-pik etatzen. Oiloei azpiak ateratzen. (JBA,2005-08-12)

AZPIK IÑ: ad. Ganadua itxita dagoen lekuan,zoruan garoa-eta zabaltzea, beharrakbertan egin ditzaten./ Azpik iñ. Azpiakegin. (Ganaduari) (JBA, 2003-07-26)/ Ga-roa azpie itteko. Garoa azpia egiteko.(JBA, 2009-01-21)

Azpígei, azpígeie: iz. Azpigaia, ganaduariazpian jartzen zaiona ukuiluan./ Azpigeie.Azpigaia. (JBA, 2002-06-08)/ (ik. Azpi)

Azpíurdiñ, azpíurdiñe: iz. Zool. Azpi ur-dina, hegazti mota./ Azpi urdiñek. Azpi ur-dinak. (Txori mota baten gainean esana)(JBA, 2000-11-04)

Azpízuri, azpízurie: 1. iz. Zool. Azpizu-ria, buztanzuria, hegazti mota./ Azpizurie.

Azpizuria. (JBA, 1998-12-22) 2. iz. Zool. Az-pizuria./ Azpizuria esaten duenean, ugaz-tun abere multzo baten gainean ari da,mustelidoen gainean alegia./ Azpizurie.Azpizuria. (JBA, 2002-03-02)

Aztárka: adb. Haztaka. Oiloa lurra bere han-kez harrotzen./ Aztarka... billatzeko arrenbat-o. Haztaka... bilatzeko harren bat-edo.(JBA, 1999-07-26)/ Txorik aztarka iñ.Txoriak haztaka egin. (Lurrean) (JBA,2004-11-28)

Aztárran, aztárrana: iz. Aztarna./ Az-tarrana (?). Aztarna. (Ez dakit ondo ja-soa ote dagoen) (JUA, 2000-09-16)

Aztártu: ad. Haztatu./ Dana aztartzen.Dena haztatzen. (Lur harrotzearen gai-nean) (JBA, 2000-02-12)/ Aztartze atun.Haztatze ditin. (JBA, 2001-10-27)/ Danakaztartuta. Denak haztatuta. (Baratzanoiloek) (JBA, 2007-01-05)

Aztíri: Topo. Aztiria, Gabiriako auzoa./ Brin-kola aldean, auzo hartaz mintzatzeanSanta Mañe esan ohi bada ere, Aztiria ize-na ere esaten da./ Aztiriñ. Aztirian. (JUA,1999-01-01)/ Agirrezabaletik Aztiriakofestetara joaten ziren. Horretarako gaurhandik den bidea hartzen zuten, orduanlur bidea zena. (JBA, 2004-07-24)

Aztórau: iz. Aztoratu./ Beittu nola aztora-tzen dan. Begiratu nola aztoratzen den.(Ahuntzaren gainean) (JBA, 2005-03-12)

Azúfre, azúfrea: iz. Sufrea./ Azufrea ipi-ni. Sufrea ipini. (JBA, 2002-04-12)

› AZTARTU. Oiloek egindako lur harrotzea. (AA, 2008-06-28)

› AZPIGEI. Azpigai bezala erabili litezkeen garo ihar-tuak, Oltza aldean. (AA, 2008-10-12)

Documents

Brinkolan jasotako lexikoa eta etnografia gaiak 33 · PDF fileBrinkolan jasotako lexikoa eta etnografia gaiak 37 ADAR Abárka, abárkea: iz. Abarka./ Abarka-kin. Abarkekin. (Behi larruz