CARTA DE CASTELAO A PRADA DOSSIER - Terra e … · Xunta Directiva do Padroado da Fundación| Bautista Álvarez Domínguez (Presidente), María Pilar García Negro (Directora Xerente),

Sistema de Financiamento en 2004

As nossas prioridades para o rural

A situación industrial en Galiza

De Alexandre Bóveda a Moncho Reboiras

Ciclo progressista na América Latina

Betanzos e as súas Mariñas

DOSSIER | CARTA DE CASTELAO

Entrevista aMaría do CarmeGarcía Negro

Nº 137 • 138 • 139 • 140 • Ano 2006 • 18 €

Nº 1

37 •

138

• 139

• 14

0 • A

no 2

006

DOSS

IER

| CAR

TA D

E CA

STEL

AO A

PRA

DAM/PORTADA 137-140 28/5/07 21:30 Página 1

Edita | Fundación Bautista Álvarez de Estudos Nacionalistas. Clasificada de interese cultural e declarada de interese galego por Orde da Consellaría de Cultura,Comunicación Social e Turismo do 23 de novembro de 2004 (D.O.G. 17/12/2004). Inscrita no Rexistro Único de Fundacións de Interese Galego co número 2004/20 |Xunta Directiva do Padroado da Fundación | Bautista Álvarez Domínguez (Presidente), María Pilar García Negro (Directora Xerente), Xoán Carlos Garrido Couceiro(Director do Terra e Tempo), Lois Diéguez Vázquez (Director de Programación de Cursos e Publicacións), Xosé Ramón Ermida Meilán (Director de Arquivos), Luís Obelleiro Piñón(Secretario) e Roberto Vilameá Ponte (Tesoureiro) | CIF G-15947450 | Corrección lingüística | Robert Neal Baxter | Redacción, publicidade e subscricións | Avenidade Lugo, 219, 1º, 15703 Santiago de Compostela, Galiza. Telf. 981 57 02 65 | Páxina web | www.bautistaalvarez.org | Correo electrónico | [email protected]| Imprime | Grafinova S.A. | Deseño | seteseoito | D.L. | C-1361-1995 | © Permítese a reprodución citando a fonte | Feche de edición | 22 de maio de 2007.

Opinión

[ Iria Aboi Ferradás ]

Entrevista

María do Carme García Negro[ Roberto Vilameá Ponte e Hadrián Gómez Vázquez ]

Economía

Resultados da liquidación do Sistema de Financiamento en 2004[ Xosé Díaz e Díaz ]

As nossas prioridades para o rural[ Bernardo Valdês Paços ]

A situación industrial en Galiza[ Xoán Manuel Bazarra Agulla ]

Urbanismo e Vivenda (II). O prezo da vivenda[ César Mosqueira Lourenzo e Carme Da Silva Méndez ]

Cultura

Vixencia dos textos filosófico-políticos de Ramón Vilar Ponte[ Francisco Rodríguez Sánchez ]

De Alexandre Bóveda a Moncho Reboiras[ Xoán Carlos Garrido Couceiro ]

Internacional

Ciclo progressista e luta pelo socialismo na América Latina[ Ronaldo Carmona ]

A Sujeita[ Luís Fazenda ]

Viaxes

Betanzos e as súas Mariñas[ Xesús Torres Regueiro ]

DOSSIER | CARTA DE CASTELAO A RODOLFO PRADAUn documento excepcional de Castelao[ María Pilar García Negro ]

Castelao a Rodolfo Prada. Treito da carta do 10 de abril de 1947

46

16

273948

64

67

73

83

89

9899

Nº 137 • 138 • 139 • 140 • Ano 2006sum

ario

6

48

73

97

M/PORTADA 137-140 28/5/07 21:30 Página 2

Podemos interpretar que a Faculdade de Ciencias Políticasdas universidades actuais ten a misión de formar cadros diri-xentes para rexer o governo dos Estados. Virían ser, estas Fa-culdades, a substitución das outrora chamadas polo franquismo“Escuelas de Mando”. Que non se ofendan quen poidan tomaresta caricatura como descalificación profisional. A miña preten-sión vai polo camiño de alertar sobre o perigo, aberto ou aga-chado, de reducir a confrontación política a un problema tecno-crático. Suprimidos os intereses e as opcións de clase, a loitapartidaria fica reducida a contrastar a maior ou menor eficienciados métodos aplicados ao mesmo e único modelo. Escoitemosos debates parlamentares. Atendamos ás declaracións dos vo-ceiros políticos nos meios de comunicación. A ciencia rematoucoas clases, paso primeiro para decapitar a liberdade. ¿Non foiMarx quen retrasou o fin das mesmas á fase final do comunis-mo? Nen histórico nen científico; materialismo inxenuo o do au-tor d´ O Capital. Acabouse a economía capitalista ou socialista.Só existe a economía en estado puro.

Por moi suxerente que sexa o tema para o adoutrinamentorevolucionario (meigas fóra!), non vou aproveitalo neste sentido.Quero referirme a unha consecuenciacolateral da concepción tecnocrática: aprevalencia dos criterios técnicos –porsuposto, nunca desprezábeis– para aescolla de altos cargos de Governo. Darprimacía á formación profisional sobrea firmeza ideolóxica. Despotismos ilus-trados á parte, pergúntome eu de queescola científica tomaría o Marqués dePombal a fórmula para expulsar de Por-tugal os xesuítas, abolir a escravitudeno Brasil, fundar escolas, reconstruírLisboa. Correspóndelle ao político defi-nir os obxectivos e o modelo de socie-dade en base ás credenciais entrega-das polo povo. É o técnico un simplesoperario ao servizo dos obxectivos es-collidos. En nengún país se accede a unMinisterio através de concurso-oposi-ción. Os pioneiros da revolución cuba-na, os que devolveron ao mambí o lati-fundio, estudaron na súa maioría nas escolas da guerrilla.

Baixemos á realidade. Á realidade na que me movo eu, naque nos movemos nós, na que se move o nacionalismo. ¿Son di-ferenzas de método ou conceitos distintos sobre Galiza os queseparan os nacionalistas das outras forzas políticas? Mesmoque, infelizmente, algunhas mensaxes eleitorais se dilúan nopuído tópico do emprego, dos edéns para a vellice, da suba daspensións, o certo é que nunca atoparemos rival na reivindicaciónda dignidade nacional, na denuncia da nosa dependencia, da re-clamación dos direitos inerentes a unha patria soberana. Nonesquezamos que Galiza sempre existiu e perdurará como nación,ou nunca será nada. En todo caso, un simples accidente xeográ-fico. Por iso, para traducir en acción de governo a confianza re-cebida en votos, o nacionalismo nunca atopará fóra da matrizideolóxica os xestores da súa alternativa. Non existen en políti-ca reciclaxe nen cursiños acelerados de militanza. Existe voca-ción e compromiso cunha clase e cun país.

Claro que, á marxe dun erro de plantexamento ou doutrasmalévolas intencións que polo de agora omito mencionar, taménse pode caír na tentación de procurar en casa allea o que na pro-

pria abunda, debido a unha abusiva aplicación dun aperturismoque cada quen interpreta de xeito diferente. A este conceito,que prolifera como tópico en documentos congresuais, aíndanunca se lle fixaron os limites da súa dimensión semántica. Pa-ra moitos significa proselitismo militante. Aínda que errónea,esta tradución non dá pé a interpretacións tan elásticas e ambi-guas como as que caben na palabra de apertura. O proselitismotransmite á sociedade o patrimonio ideolóxico sen aditamentos,aínda que escollendo as vías de máis doada penetración. É undos elementos consubstanciais desa loita que os nacionalistasadoitamos empregar. Para o nacionalismo galego, de insuficien-te introdución social, a urxencia máis premente é a de captarprosélitos, obxectivo no que o número de afiliados nunca pode-rá suprir a calidade militante.

Apertura. Bendita apertura. ¿De que portas e fiestras? ¿Aque hóspedes? ¿A que correntes, pois unhas ventilan e outrasproducen bronquite ideolóxica? Estes e moitos máis son os inte-rrogantes que provoca un conceito que precisa de acoutamen-tos, pois sen eles corre o risco de converterse en comodín deoportunismos políticos. Tamén eu pratiquei as miñas aperturas

na longa traxectoria militante. Sonnecesarias e aproveitan cando vancorrectamente conducidas. ¿É aper-tura espertar pola mañá e almorzarcunha candidatura nacionalista enca-bezada por alguén que a noite ante-rior se deitou no leito do PP? Máisque apertura semella unha auténticaviolación. Abofellas que os compa-ñeiros que deron hospedaxe a sionis-tas cometeron o erro por excedérensena consigna aperturista. Hóspedesque tomaron o albergue como seu, eque agora demandan xustiza dunhalei española que priva a Galiza da súapropria lei. Esperpentos maiores ve-remos se non embridamos o cabalodesbocado.

Malia as eivas e perigos de en-tregar cargos e prebendas a adventi-cios, unha organización sólida, con

órgaos de dirección dotados de autoridade e firmeza ideolóxica,ten o vigor suficiente para impedir que o intruso non se des-mande da disciplina e intereses do partido que o apadriña. Nonestá aquí o problema. Non hai agarimo máis aquecedor que oque sai do forno onde se coce o pan. Existe un inconveniente no-vo que pode xurdir. Por inxenuidade, analfabetismo político ouintencións malévolas que máis arriba insinuei, tamén se podecometer o erro de introducir de esguello nos postos de mandopartidarios a quen primeiro se meteu de esguello nas tarefas degoverno. Os argumentos a prol de semellante dislate son tanirrisorios que mesmo resultan ridículos para convencer a nengúnincauto. Trataríase –segundo a teoría peregrina– de integrar oneófito nos debates dos centros encargados da toma de deci-sións, para a súa formación e para a mellor asunción da liña po-lítica a seguir. Falando claro, converter o Consello ou Comité(por darlle un nome) nunha Faculdade na que se admiten alunoscomo ouvintes. Aberrante. Unha dirección política confiada aoscriterios de aprendices. Unhas revolucións tomadas por un sa-nedrín de catecúmenos, pois nelas participa con voz, con voto econ intereses este noviciado.

carta do presidenteUN NACIONALISMO VESTIDO POLO FORRO

Prefiro o conceitotransformador, pois o deesquerda está agorainvadido polos okupas daprogresía. A coerencianacionalista esixe, portanto,manter en alerta todos osresortes que nos protexenda invasión ideolóxica

M/Terra e Tempo 137-140 29/5/07 10:46 Página 3

4 terra e tempo 2006

Opinión

Dende hai uns anos a mocidade galega ven sufrindo unhametamorfose a nivel sociolóxico. Un cambio que está a afectar aconcepción que se tiña da mocidade no relativo ao seu pensa-mento, inquedanzas e necesidades, tendo consecuencias visíbeisnas nosas manifestacións actuais

Por unha banda ten mudado a valoración que ten a mocida-de sobre o país ou mesmo a súa percepción a respecto do idio-ma e os nosos sinais de identidade. Nese sentido hai que desta-car o alto grao de españolización que sufre a nosa sociedade enunha maior medida a mocidade. O ensino, tal e como historica-mente analizou o nacionalismo galego, é unha das maiores fe-rramentas coas que conta o sistema para incidir negativamentesobre a conciencia da xente nova, por iso non é raro que haxamozos e mozas analfabetos lingüisticamente, que non son quende desenvolvérense no noso idioma ou que non teñen un mínimocontacto cos elementos que conforman a nosa realidade nacio-nal. Malia que a reivindicación ou percepción sobre o propio semodificou, séguense reproducindo (seguímonos atopando) osprexuízos históricos cara o idioma ou a cultura entre a xente máisnova. Tamén hai que sinalar que estamos sufrindo a consecuen-cia das primeiras xeracións de pais e nais monolingües en espa-ñol, xente nova que reproduce máis á perfección –se cabe– a eli-minación do noso idioma da crianza dos cativos (salvoexcepcións de xente comprometida). Mesmamente a universida-de, que sendo un espacio españolizador coma o resto do ensino,supuña –non hai moitos anos– nalgúnhas áreas de coñecementoligadas ao país (filoloxía galega, historia, económicas) un “es-pertar” para moita mocidade cara unha concienciación política ea un activismo militante, mudou radicalmente. Mais hoxe istonon é así, e o continuo agromar en canto a participación e acti-vismo cultural, dinamismo estudantil, reivindicación e concien-

ciación na universidade ten murchado progresivamente, e atopa-momos unha situación cualitativamente diferente: estudantes defiloloxía galega diglósicos nunha ampla maioría, nulo apegamen-to ao país, esmorecemento da actividade cultural e da dinámicado asociacionismo estudantil na universidade, menor capacidademobilizadora das organizacións estudantís e da incidencia noconxunto do estudantado universitario, etc. Dificultades todas,que condicionan en grande medida unha etapa fundamental nodesenvolvemento da mocidade galega.

Por outra banda, hai que sinalar que tradicionalmente a mo-cidade sempre foi catalizadora de novas tendencias e permisivaa respecto da introducción social de determinados fenómenosnovidosos na sociedade. Mais este feito agacha actualmente un-ha homoxeinización cultural na vestimenta, nos gustos musicais,no xeito de relacionárense... Nesta sociedade “moderna”, porpoñer un exemplo, calquera tribo urbana (hip-hopeiros, pijos, he-avies, popeiros...) pode atopar o seu espazo sen desentonar nasgrandes cadeas de moda.

O feito de se extender os avances tecnolóxicos ou determi-nados servizos a nivel xuvenil (internet, teléfonos móbiles, mp3,i-pods) induce a que moita xente nova teña a percepción de es-tar nun nivel social medio por estaren cubertas determinadas“necesidades básicas”, cando o certo é que os indicativos so-cioeconómicos reflicten que en moitos casos a situación sociola-boral da mocidade (emprego precario e temporal, paro, situaciónda vivenda...) é moi negativa a respecto das condicións que tive-ron que soportar os seus pais.

Existe unha tendencia ao consumismo masivo ou ao indivi-dualismo non só no ensino ou no mundo do traballo senón taménnas relacións persoais (chatear, enviar sms, coñecer xente por in-ternet...) que se ten agravado coa mercantilización progresiva do

Xente nova e leña verde… que facer para non ser fume


¿E que intereses? É opinión xeneralizada no pensamento políti-co que as alcatifas amornan os devezos combativos, mesmo naque-les militantes curtidos nas trincheiras revolucionarias. Por iso, aquíe na Patagonia, agás nos reximes autocráticos, tanto a esquerda co-mo a direita procuran non subordinar as executivas partidarias á pri-macía de membros vinculados ás tarefas de governo. Non se podenhipotecar os intereses de partido –ou sexa, os do segmento socialque este representa– aos intereses persoais que abrochan no exer-cicio de determinadas funcións. De Aristóteles a Marx a existenciados intereses criados non é unha invención do Nobel español que oslevou ao escenario. E se isto vale como criterio de aplicación a mili-tantes de longa e incorrupta traxectoria, de militantes que entraronpola vocación de serviren e non para medraren, ¿que non diremosdaqueles que tomaron o carné a cambio de moqueta?

O nacionalismo, ademais de loitar pola liberación dun povo so-metido, por definición é unha forza política transformadora da socie-dade, e, como tal, sometida ao permanente fustrigamento do siste-ma, inclusive naquelas versións en aparencia máis conciliadoras.Prefiro o conceito transformador, pois o de esquerda está agora in-vadido polos okupas da progresía. A coerencia nacionalista esixe,

portanto, manter en alerta todos os resortes que nos protexen da in-vasión ideolóxica. Se algo medrou este movimento non foi por man-sa sumisión, senón por rebeldía. Troia non sucumbiu polas armas deAgamenón, senón polos invasores do cabalo. Entronizar cabalos nascúpulas dirixentes pode converter en idólatras aos que se proclamanlibertadores. Algunha vez escoitei -non sei a quen- que existe un pro-xecto para transformar o nacionalismo nun prazo de dez anos. ¿Trans-formalo en que? ¿Non será talvez a transformación do fuxitivo, que,para despistar o seu perseguidor, virou o casaco do revés e vestiunopolo forro? Un nacionalismo vestido polo forro é un nacionalismo quese bate en retirada. Se é humano desfalecer, e, portanto, desertar, atraizón, ademais de covardía, é unha vileza de bergantes.

BAUTISTA ÁLVAREZ



Opinión

lecer. O fenómeno do botellón non deixa de ser a constatación des-te feito, como o exceso dun mecanismo de socialización mal en-tendido e mercantilizado. Lonxe de parecer un feito espontáneo damocidade e non controlado ou programado non deixa de ser máisque unha actividade enmarcada nas pautas do sistema (mesmashoras, días, bebidas en vilas e cidades moi afastadas entre si) eque contribúe a ter unha mocidade máis despreocupada dos temasque lle afectan. A campaña mediática que se ten desatado por par-te de determinados sectores sociais (que predican unha dobre mo-ralidade respecto ao consumo de alcohol) serviu para fomentar un-ha visión paternalista e criminalizadoradunha mocidade á que supostamente sólle preocupa saír na fin de semana, paraque aumentara a rebeldía e a mobiliza-ción da mocidade arredor dunha prácticasocialmente debatida como reacción aoprohibicionismo e ao moralismo peronon para aumentar a conciencia do querealmente se agocha tras este fenómenoe súa progresión entre a mocidade.

Malia que todo pareza “desfasar”existe unha concienciación por parte damocidade dos seus principais proble-mas que non vai acompañada dunha im-plicación activa e continuada (baixo ni-vel de participación xuvenil, escasonivel de activismo estudantil- reformasensino, aumento de carga lectiva, obri-gatoriedade de asistencia a aulas, mi-noritario nivel de sindicación, o “todosson iguais” instalado comunmente na percepción da xente). Exis-te unha situación apática entre a xente nova a respecto da reso-lución dos seus problemas, que cambia cando lle afecta máis di-rectamente. Mais isto non implica necesariamente baixo grao deconcienciación, senón outro xeito de ver as prioridades vitais ouen que adicar o tempo, ou mesmo implicarse naquilo que estapouco connotado socialmente (equipos de fútbol, comisións defestas,...). Un cambio de prioridades acompañado dun cambio dereferentes como puidemos ver nas grandes mobilizacións que su-

friu o noso país. Algúns destes momentos marcaron un antes eun despois na conciencia da mocidade galega e asentaron certosvalores socialmente aceptados ou “progres”, máis isto non su-puxo un avanzo substancial na súa identificación co país, oumesmo co nacionalismo. Mais o contrario, serviu para que outrasforzas políticas recuperaran o seu perfil, sen que a mocidade dehoxe tivera en conta a súa actuación política anterior máis re-cente e cuxas consecuencias se reflicten nos comicios electorais.

A defensa do ecolingüismo, da mestizaxe (música, roupa, librose revistas, internet, intercambios, ...) valores de grande acollida a ni-

vel xuvenil, non deixan de ser en moitoscasos máis que a edulcoración do impe-rialismo e a deformación dun mal enten-dido ecoloxismo cultural que non atendea reivindicación do propio, fóra do exerci-cio militante ou consciente, e que redun-da máis aínda nunha mocidade máis des-mobilizada e confusa.

Neste artigo quixemos expor todasas dificuldades e cambios que se teñendado nos últimos tempos, mais taménhai motivos para a esperanza. Non enu-meraremos as acción a emprender ago-ra para facer fronte ao novo contexto.Teremos que polas en práctica, a críticase non vai acompañada de alternativasque se poidan verificar é un puro exer-cicio de moralismo. Por iso, malia todoo citado anteriormente, a mocidade ga-lega ten grandes potencialidades e o

nacionalismo ten a responsabilidade de recuperar o seu espazo anivel xuvenil, sendo non só a referencia política se non a refe-rencia en todos os niveis no camiño dunha sociedade cada vezmáis normalizada. Nese sentido non só é necesario o traballo in-xente das organizacións xuvenís senón tamén do nacionalismono seu conxunto para mudar certas cuestións estruturais de rele-vancia, para impulsar a todos os niveis á mocidade galega comofuturo do país e para que o nacionalismo galego sexa a referen-cia para todas as mozas e mozos.

Existe unha tendencia aoconsumismo masivo ou aoindividualismo non só noensino ou no mundo dotraballo senón tamén nasrelacións persoais que seten agravado coamercantilización progresivado lecer



Entrevista

María do Carme García Negro



Entrevista a María do Carme García Negro

(Lugo, 1950). Doutora enCiencias Económicas eEmpresarias, é profesora titulardesde 1989 no departamentode Economía Aplicada daUniversidade de Santiago deCompostela (USC). No ámbitoacadémico dirixe o Grupo deInvestigación de EconomíaPesqueira e Recursos Naturais,cuxas liñas principais detraballo son a EconomíaPesqueira, a EconomíaFeminista, a Economía deGaliza, Enerxía, RecursosNaturais e Medio Ambiente,temáticas sobre as que tendiversas publicacións editadas.Entre as investigacións dogrupo salientan os informesanuais relativos á valoracióneconómica dos danosproducidos na pesca a causada marea negra do AegeanSea –estudo pioneiro– e as

formación política pola que foicandidata electoral en diferentesocasións. Na Unión do PovoGalego (UPG), de cuxo ComitéCentral e Secretariado Políticoformou parte, ocupouse –entreoutros labores– da dirección dasúa revista, o “Terra e Tempo”,entre 1995 e 2004.Entre 1990 e 1994 foi Directorado Centro de DocumentaciónEuropea da USC e forma parte,desde o ano 1997, do ConselloCientífico do Instituto para oDesenvolvemento Económico deGaliza (IDEGA). É membrofundador do CentroInterdisciplinario deInvestigacións Feministas e de Estudos de Xénero (CIFEX) da USC.

“Os países que neste momento estánmanifestando maior crecemento fanno conapoios no sector servizos vinculados aossectores produtivos, que xeran un tecidomoi ben integrado, complementario dosegmento industrial”

ROBERTO VILAMEÁ PONTE

HADRIÁN GÓMEZ VÁZQUEZ

táboas input-outputda pesca e da conserva de Galiza publicadas pola Xunta de Galiza.Participou activamente nosmovementos político-sindicaisdos anos 70 como integrante daUTEG (Unión de Traballadoresdo Ensino de Galiza) ecolaboradora do SGTM(Sindicato Galego deTraballadores do Mar), hoxeintegrantes da CIG(Confederación IntersindicalGalega).Foi Secretaria da AsociaciónCultural “O Galo” de Santiago edirixente da Asemblea Nacional-Popular Galega (AN-PG) até asúa autodisolución en 1982,participou no proceso defundación do BloqueNacionalista Galego (BNG)pasando a formar parte doConsello Nacional desta




—As empresas de enclave, consu-midoras de abondosos recursos na-turais e con emprego de man deobra barata, xa non atopan as van-taxes que había fai máis de 30 anosna Galiza, en concreto as máis con-sumidoras de enerxía eléctrica ame-nazan con deslocalizarse. O modelogalego de base agraria, subministra-dor de alimentos baratos tampoucose mantén como estaba configura-do. A emigración actual con ser gra-ve, non reviste as proporciónscuantitativas que si tivo en amplosperíodos do século XX. En definiti-va, as características tradicionais domodelo económico e industrializa-dor galego están variando. Que estáacontecendo? Estamos nunha fasede transición, cara onde?—En primeiro lugar, conviña nonmesturar na análise económica o queson as decisións estratéxicas das em-presas con aquelas anunciadas comomedidas de presión política. A minparéceme que non é digno de créditopensar que a compañía Alumina-Alu-minio asentada en San Ciprián se vaiatrasladar. A capacidade instalada, osinvestimentos, a capacidade de pro-dución, os mercados buscados, a exis-tencia dun porto feito a medida e aman de obra cualificada vaian desapa-recer por un máis ou menos acaídoprezo do quilowatt, que en todo casosempre pode ser negociábel. O que si é certo é que no panoramamundial actual, se Alumina-Alumi-nio neste intre tivera que tomar un-ha decisión, como a que tomou haitrinta anos, instalándose en Galiza,hoxe tería emprazamentos alternati-vos. Iso é totalmente certo, comocerto é, que ao mellor, tendo en con-ta os propios procesos produtivos,tal e como están hoxe instalados enSan Ciprián, se podería chegar a em-pregar coxeneración ou outra formade produción de enerxía, xa que éunha industria na que os procesostécnicos que se coñecen neste mo-mento, son enormemente consumi-dores de enerxía eléctrica. Creo queneste caso concreto e neste tipo de

relación co poder político debemossitualo no plano das ameazas paramanter unha situación de privilexiono pago das tarifas que constituironparte do contrato feito co Estado pa-ra a súa instalación aquí. Que sexaposíbel ou que sexan capaces entre opoder autonómico, con quen se veuaté este intre, e co poder central enconseguir situacións semellantes deprivilexios nas tarifas eléctricas sópara estas industrias teremos que ve-lo coa evolución dos propios feitos.O que é certo é que cada vez é máisdifícil lograr vantaxes por privile-xios, estando situados física e econo-micamente en contextos de lega-lidade do mercado comunitario.É certo, como dicía antes, que dendeque se instalaron esas compañías,mudou completamente o panoramamundial. Pero tamén hai que poñerao lado disto outra variábel. Nestemomento Galiza é un pais industriali-zado, con todos os índices ao uso quese poidan empregar a respecto da de-finición de país industrializado. Ade-máis é unha industrialización, ás ve-ces, de tipo moi curioso, con indus-trias punteiras dende a perspectivatecnolóxica a industrias que estánproducindo mercadorías absoluta-mente indispensábeis tanto no mer-cado de abastecemento de bens in-termedios como dos bens de consu-mo final, pero maduras.E isto que quere dicir? Pois por algun-ha razón, no reparto de papeis na es-cena industrial déronse unha serie decircunstancias na nosa economía queprovocaron que certas instalaciónsindustriais e os tecidos produtivosxerados arredor do que era de moipequena importancia no PIB galego,mudara de significado. Digamos quevisto desde a perspectiva da creacióndo produto, somos un país industrial,non unha potencia industrial. Os pa-íses que neste momento están mani-festando maior crecemento fannocon apoios no sector servizos vincula-dos aos sectores produtivos, que xe-ran un tecido moi ben integrado,complementario deste segmento in-




dustrial. E nós seguimos a ter esesvínculos menos extensos, con redesmáis pequenas, cun tecido menos vi-vo. É o que marca unha debilidade ouvulnerabilidade que tamén está pen-dente de actuacións que están fóra danosa capacidade de decisión.No caso da industria moi madura ta-mén temos puntos vulnerábeis porqueas decisións que se toman no escena-rio mundial poden nun momento de-terminado favorecer por razóns de lo-calización, de uso de subvencións, deproximidade do mercado, o estabele-cemento de factorías en Galiza, ou po-de –polas mesmas razóns– desmonta-las, e non hai poder político equivalen-te que impida ese funcionamento domercado. Digamos nese sentido, ninno ámbito autonómico nin no gobernoestatal semella que nunca estivemosmoi favorecidos polas súas decisións enas políticas da Comunidade Europeaa presenza ou a capacidade que temosde que nos escoiten é, como todos sa-bemos, moi reducida.Facendo referencia á pregunta que si-túa o modelo de base agraria como endesaparición poderiamos repreguntar-nos se propositalmente o abandona-riamos, eu diría que non. Sería precisogarantir manter en Galiza o conxuntodo valor que se pode engadir á materiaprima agraria. Así, sempre que non se-xamos quen de controlar todas as fa-ses do produto dende a xeración demateria prima até a colocación nomercado, estamos a abandoar un seg-mento dese sector produtivo que caeen mans de quen é capaz de aprovei-tarse dese valor engadido. Deste xei-to, a desgraza do noso campo é queneste momento desapareceron todosos elos da cadea produtiva que erancapaces de garantirnos chegar a eseobxectivo. Non quere dicir que estexaperdido a longo prazo nin que non se-xa recuperábel pero neste momentotal e como funcionan as cousas somosvendedores de materias primas e oresto da cadea produtiva está fóra dopaís e fóra do noso control. E os pre-zos remuneran nada máis que merca-dorías a través do poder económico do

mercado, non da vontade do poderpolítico. Non hai nos mercados ac-tuais ningunha regulamentación. Nonse pode, porque nin funcionan así ascousas, nin dende o poder político au-tonómico non se pode regulamentarun mercado que é comunitario oumesmo mundial.En cambio, si se podía paliar a caídapaulatina de tecido produtivo porquetodo o que se evite de caida produti-va do sector a medio prazo, pode serrecuperábel. Se desaparecen as explo-tacións agrarias despois de que teña-mos todas convertidas en casas de tu-rismo rural ou rutas de sendeirismonon hai nada recuperábel, porque xase criou un uso alternativo.—Galiza é a base orixinaria dunhaimportante empresa do sector eléc-tico, agora estase a expandir a pro-dución de enerxía eólica e de inme-diato vaise pór en funcionamento agasificadora en Mugardos e que abre–en principio— novas posibilidadespara o fomento da industrialización.Sen embargo, polo xeral, observa-mos que a presenza do capital gale-go –público ou privado- nas empre-sas que explotan estes recursos émínima. As iniciativas políticas pú-blicas que se toman para beneficiar-nos como país destes recursos ato-panse con enormes dificultades paraa súa materialización. Hai algo quefacer para mudar esta perspectiva?—Eu, se me permites, rectificaría aprimeira parte da formulación da pre-gunta: Galiza nunca tivo enerxía pro-pia. Foi dos monopolios e así segue asituación. O sector enerxético nomundo capitalista está en mans dequen está, e estivo nalgunha ocasiónen mans de certas empresas públicas,pero hoxe son todo compañías priva-das monopólicas. Podemos comezaro razoamento dende esa base. A com-pañía monopólica ou ben aquela quesen ter o tamaño e as carecterísticasdesa empresa monopólica –no sensomarxista de poder e capacidade den-tro do mercado– é hexemónica, sos-tense nesa posición aproveitando de-terminadas circunstancias de merca-

Sempre que non

sexamos quen de

controlar todas as

fases do produto dende

a xeración de materia

prima até a colocación

no mercado estamos a

abandoar un segmento

dese sector produtivo




do. No momento en que nace unhanova ponla de creación de capacidadeenerxética, como pode ser no casodas eólicas ou como pode ser no casodas do gas, volven apropiarse desessubsectores para non perder posi-cións. A capacidade de intervencióntarifaria rematou co intre en que asempresas formaban parte do público.Dende o momento que formamosparte dun mercado único, comunita-rio, estamos presididos pola cínica de-fensa da competencia comunitariaque quere dicir que non se pode abu-sar da posición de dominio pero si sepermite certo dominio. Por esa vía,dende o poder político autonómico emesmo dende o estatal non hai nadaque facer. Polo tanto, cal sería a únicaposibilidade de alternativa?, que seríaantinatura ou de imposíbel verifica-ción, case se me permites, pensar quese podía crear unha empresa públicaprodutora de enerxía, pois sería im-posíbel chegar a ter, a curto ou a me-dio prazo, tamaño para –a través dosmecanismos de mercado– acordar cosoutros operadores existentes prezospara manterse nunha situación decompetencia. Acreditar que é posíbelentrar nese mercado é estarmos tra-bucados históricamente e descoñecercomo funciona a competencia mono-pólica. E volto a comentar que Galizanunca tivo enerxía. Era de Fenosa ede Endesa fundamentalmente, ou se-xa de dous ou tres monopolios.—Iache formular tamén unha alter-nativa que tamén é de dificil verifi-cación, e aínda vimos un exemplo

co recente cambio de propiedade noaccionariado de Unión Fenosa, cal éfavorecer grupos empresariais gale-gos na explotación enerxética.—Pero é que Fenosa nunca foi ungrupo empresarial galego! Iso é unhareversión da historia que se está a veragora e que eu nunca entendín. For-mouse en tempos do franquismo, deorixe e natureza privada, vinculadaao capital bancario pero de existenciae proxección mundial. Moito antesde pasar pola integración, Fenosa es-taba a participar en negocios a nivelmundial, e deu pasos para amarrarmoi ben os dereitos de instalaciónpara o futuro cunha planificación pa-ra os seguintes 50 anos. Se hoxe exa-minamos os dereitos de instalacióncontrolados por Fenosa –mesmo nasminicentrais– darémonos conta dacapacidade de ocupación real en ter-mos económicos, en termos de derei-tos adquiridos, sobre o territorio ga-lego. Fenosa pasou por procesos deintegración, de diversificación e deconcentración con outras compañías.O mesmo tamaño que teña neste mo-mento débenos dar a idea sobre pen-sar as posibilidades de que vaia asen-tar as súas bases sobre a propia reali-dade galega. É un dos monopoliospresentes no Estado español perocon presenza ou capacidade de pro-xectarse a nivel mundial. E dende lo-go con todos os ingredientes dunhacompañía destas características. —A capacidade pesqueira do nosopaís é enorme. Sen embargo, te-ñense dado debates importantesna nosa sociedade a respecto dainstalación de piscifatorías en zo-nas sensíbeis da costa galega. Tique estás moi en conexión con to-dos eses sectores económicos e osestudaches detidamente, pensasque é posíbel compatibilizar ascuestións de caráter ambiental, édicir a protección de determinadasáreas de valor ecolóxico coa insta-lación de piscifactorias? —Eu aí, considero que hai que facerunhas precisións antes de comezar.Primeiro, eu denomino industria pes-

María do Carme, entre María Pilar García Negro

e Bautista Álvarez




queira ao conxunto de todo o sectorpesqueiro, que inclue a pesca extracti-va, a distribución, comercialización e atransformación. Polo tanto nese caso,a acuicultura, o marisqueo e a miticul-tura forman parte do sector pesqueiro.Está todo interrelacionado e temos asorte de que en Galiza si se criou teci-do comercializador e transformador, eque se sentaron as bases de comple-mentariedade por unha parte e de rea-lización do valor por outro no interiorda nosa propia economía. E iso permi-tiu medrar cara adiante. Insisto, é todoindustrial, comezando polo marisqueoe se queremos rematar pola grandepesca conxeladora que se identificacon enormes buques conxeladores.A existencia dese tecido completo nanosa economía é o que permitiu me-drar, reproducirse e superar crises, eparte desa economía está formadapola piscicultura mariña que non haidúbida ningunha de que é un adiantodende o punto de vista innovador,criador de capacidade, e garante dossubministros para o abastecementodo mercado de alimentos. Até aí na-da que dicir. Até que punto nós tere-mos que tomar unha decisión, nunmomento determinado e decidir aque queremos adicar as rías e a quequeremos adicar o mar costeiro? Se éa manter un sector produtivo extrac-tivo de peixes capturados no mar,adicalos a un mercado de fresco quepode ser incluso de bens de luxo ouesquecerme porque hai outros usosque non compatíbeis. É dicir, vou es-pecializarme e vou manter o uso domar litoral, dunha parte das rías oudo meu mar máis exposto ou seríacuestión de decidir a instalación deenormes piscifactorías cunha capaci-dade produtiva que multiplique porcatro, por cinco ou por seis os millei-ros de toneladas que neste intre seestán a producir. E iso sería unha de-cisión política a tomar, tendo en con-ta todo o que existe hoxe e todo aqui-lo que podo poñer en cuestión comoalternativa tomando a decisión dapiscicultura. E por que digo da faltade compatibilidade? Porque como sa-

bemos todos nas penínsulas ou noscabos que usan as grandes piscifacto-rías non se pode acceder. E se nonpodo ter acceso, a partir de aí, nesepunto non se pode pescar nin empre-gar ningún embarque. E pode que sediga que non fai dano e que eses lu-gares son moi idóneos para a instala-ción de piscifactorías se non se sae apescar. Pero todavía ninguén aclarouque pasa coas augas residuais desasenormes piscifactorías e como afec-tan ao ecosistema das rías e das co-rrentes que a partir de aquí se desen-volven. Imos facer a partir de aí unsuposto: que non afectan nada. Poishabería que determinar entón que lu-gares se adican á instalación de pisci-factorías, aquelas que non interfiranpara ningún outro tipo de actividadesque se consideren que non son im-prescindíbeis para o resto da nosa vi-da nesta comunidade, instalar aí aspiscifatoría sen problema.Pero que iso non signifique pensarque a partir dese momento vou ter re-solto como país e como tecido indus-trial pesqueiro o aprovisionamentodo mercado de alimentos. Porque demomento o único cultivo mariño queen Galiza ten éxito e é compatíbel comarisqueo, coa pesca de baixura, é amiticultura, o cultivo do mexillón.Deste xeito, os que toman as deci-sións de política pesqueira terán quesentarse nunha mesa e falar para sa-ber que queremos facer coas rías.Cando se demostre que todas as acti-vidades son compatíbeis, deberá des-eñarse o mapa das mesmas.Como ves, empreguei polo medio al-go que pode pasar desapercibidoque é a categoría de escala. Sempreque estemos a falar de enormes pis-cifactorías teño máis dúbidas e re-servas cara a súa instalación. Encambio pequenas piscifactorías denível reducido, toma de auga de tiporeducido e controlábel son comple-tamente distintas. Teñen outra na-tureza. Volvo repetir que de calquerxeito os aportes agardados da pisci-cultura que é un cultivo intensivode peixes, e que segue dependendo

Hai interese en quepaíses do sur europeoteñan unharegulamentación o máisampla posíbel, para serporta de acollida detoda aquela inmigraciónque pode contribuir aoabaratamento do salariomedio comunitario




a nível mundial da pesca extractivapara os seus insumos, fariame sermoi prudente nunha toma de deci-sión á lixeira a este respecto.—Falaches antes precisamente danecesidade de compatibilizar a ins-talación destas industrias co mante-mento do ecosistema. Na altura dacatástrofe do Prestige fixéranse di-versas avaliacións das consecuen-cias que iso podería ter, non xa acurto prazo, senón a longo prazo eque eran difícilmente previsíbeisnese momento. Agora, co paso dotempo e máis datos enriba da mesa,habería que rectificar esa primeiraavaliación onde se preveían cam-bios importantes no ciclo biolóxicoe nas capturas ou pensas que aíndanon hai datos concluintes.—Neste momento acabamos de rema-tar un estudo que observou os desem-barcos na Costa da Morte e na Ría deVigo dende 2002, ano da marea negra,até fin do ano 2005. Así, xa observa-mos unha serie de fenómenos que nosdan a capacidade para poder aseverarque a marea negra afectou gravemen-te ao conxunto do ecosistema. E afec-ta grevemente por dúas vías: Unha, avida dos propios recursos e outra, por-que ao non poder ter mecanismos eco-nómicos que palien o dano á rendados afectados, convírtese o ingreso in-demnizatorio nun ingreso comple-mentario, nunha compensación polacaída da renda. As estratexias dos quepescan inciden de novo negativamen-te sobre as especies que quedan me-nos desfavorecidas, é dicir, que se su-man unha serie de efectos tanto bioló-xicos como económicos e sociais so-bre o futuro das propias especies. Eson absolutamente graves e negativosos resultados da nosa análise a respec-to da conduta, e do resultado da ma-rea negra sobre as especies.—O 25 de Marzo de 2007, cumprí-ronse 50 anos da Constitución doTratado de Roma que deu pé á fun-dación da Comunidade EconónicaEuropea e –desde entón– déronsetransformacións, integracións e cri-ses do proceso de integración euro-

pea, por certo crises que xa son pe-riódicas, pouco novidosas. Estamosatravesando agora un paron neseproceso, a que se debe?—Ben, en primeiro lugar eu quería ex-plicarme dende unha perspectiva pro-cesual. O feito de que albisquemos calvai ser o resultado final dun procesoeque as tendencias dominantes orien-ten ao resultado final, non quere dicirque non se dean os paróns e contradi-cións momentáneas: a min parécenmenaturais no propio tipo das relaciónsque se dan en sociedade. Así, na pers-pectiva comunitaria fracasou a uniónque levaría á constitución dun supra-estado, a unión política. A outra, aeconómica, a integración e a unifica-ción do mercado comunitario, leva aveces velocidades espantosas. Nonpensemos máis que dende que estáimplantado o euro a velocidade quetomou a modificación dos prezos rela-tivos, mesmo dos alimentos en Espa-ña, pon os prezos medios españoispróximos aos dos países europeos demaior nível de renda. E xa esa aproxi-mación foi velocísima. Que sexa máisou menos percibida polo cidadán me-dio ou máis ou menos observábel coasestatísticas ao uso non é relevante se-nón o que importa é ese, ao meu xeitode ver, camiño cara a consolidacióndun mercado único. Entón nese sen-so, dentro do que poden dar de si esesprocesos, este non parou.A velocidade de movemento dos capi-tais dentro dese mercado, mesmo an-tes da Unión Económica e Monetaria eagora cunha moeda única, cunha auto-ridade monetaria central e aínda contodos os mercados pouco regulamen-tados, é evidente. A deslocalización in-tracomunitaria ten unha velocidade ta-mén espantosa. A absorción, fusión econcentración económica tamén. Te-mos casos moi evidentes que se estándando agora mesmo en sectores queantonte eran públicos como pode ser oeléctrico. Deste xeito nese terreo, vis-tas as cousas no plano exclusivamenteeconómico, paréceme que o procesonon ten parada, nin parece que estexaconxelado ningún dos seus aspectos.




Que sucede? No terreo político si estádetido. Aí é un campo de contradi-cións terríbeis porque a medida queese mercado se fai máis unido, único emáis sólido, parece como se as prerro-gativas, potestades e papeis das autori-dades políticas comunitarias tiveranque ser cando menos do mesmo tama-ño para abranguer o ámbito dese mer-cado. E iso non sucedeu. Só son na-quela parte onde o seu aspecto é des-regulamentador, é dicir, eliminadordas eivas para que o mercado se con-solide e funcione. Pero non dende opunto de vista de regulamentar ou po-ñerlle couto ao fundamentalismo domercado. Nesa parte non hai autorida-de comunitaria, non existe, non foicreada. Parece como se o mandato, ahexemonía do poder exclusivamenteeconómico tivera moito a ver no paróndese proceso porque significaría tomarconciencia do mesmo e poñer couto aalgún tipo de cousas que é necesariopoñerlle trabas, entre elas o mundodas regulamentacións laborais.É máis, hai interese en que países dosur europeo teñan unha regulamen-tación o máis ampla posíbel, para serporta de acollida de toda aquela in-migración que pode contribuir aoabaratamento do salario medio co-munitario. Está perfecto. Se existeunha autoridade comunitaria algo te-ría que regulamentar a medio prazosobre os dereitos laborais dos traba-lladores no mercado único, pero demomento non interesa. Porque eseproceso precisa polo propio funciona-mento da competencia a nível mun-dial levar pasos acelerados rexidosúnica e exclusivamente polas leis domercado. E así se manifesta candoescoitamos algunha autoridade polí-tica, e cando se lle pregunta, porexemplo: Vostede cal cre que é a so-lución, responden “As leis do merca-do”. Polo tanto, ti que fas? Ti taménestás gobernado polas leis do merca-do? Depositamos a nosa confianza natúa representación política para queagora me digas que a lei de mercadomanda máis ca ti? Que fas ti logo co-mo depositario da soberanía? Do ana-

co de soberanía que tés, da pouca so-beranía que tés. Que fas? Mirar comoo mercado manda sobre ti. Para isonon fai falta que estexas aí. Xa me di-rixo directamente aos donos hexe-mónicos do mercado.—Estás dicindo que hai interese enque non haxa un poder político úni-co na UE?—Si. De momento parece que dendeo punto de vista da solidificación daUnión Económica e Monetaria, fun-ciona mellor, é máis veloz, dese xei-to. Porque ao funcionamento do mer-cado habería que poñerlle couto porparte do poder político. —Partimos do suposto que é moi di-fícil actuar sobre regras que a propiadinámica económica determina. Pre-cisamente, un dos aspectos que seestán abordando nos Parlamentostanto no galego como no español,son leis de igualdade e promoción so-cial das mulleres. Correxir lexislati-vamente este desequilibrio é difícilmais, a maiores disto, a lóxica econó-mica xoga permanentemente en con-tra das iniciativas a promover. Seme-lla que no plano do entramado lexis-lativo estamos dotándonos de instru-mentos necesarios para que esaigualdade se poida efectivizar, mais:Realmente pensas que iso é a solu-ción ou ten uns límites importantes?—Eu o que poño en cuestión é que nasociedade na que vivimos se poidandar solucións a cuestións de igualda-de en termos de grupos, xa que o ca-pitalismo é por definición criador dedesigualdades. Porén a desigualdadee a violencia forman parte de manei-ra estrutural da nosa sociedade, daque estamos a sofrer e padecer, vivin-do e movéndonos e ao mellor na querematamos a nosa vida activa e bioló-xica sen que muden as condicións.Iso non quere dicir que os poderespúblicos fagan deixazón dos deberes,non intentando contararrestar inxus-tizas, desigualdades evidentes, pau-tas creadoras de marxinalidade e vio-lacións das propias leis do mercadomáis evidentes. Que iso sexa a a so-lución?. Non, o capitalismo non o so-

Se a finalidade que

persegues é promover

e determinar accións

políticas que induzan

ao cambio social o teu

obxectivo non poden

ser só atender os

resultados electorais




luciona a política. Cando se derrote,ou veña revolucionariamente mudadopor outros sistemas, acabouse o capi-talismo. Non sabemos como será ooutro. Pero neste vai haber semprepautas creadas pola propia capacidadeeconómica de aumentar e de facermedrar as desigualdades, creando nomercado de traballo estratos, segmen-tos e fragmentos. E se aproveitan to-das aquelas características persoais oupropias dos grupos que poidan ser in-teresantes para criar estes segmentos.Algunhas veces poden ser de localiza-ción, outras de xénero, outras de raza,outras de relixión, outras de lingua,outras culturais, ... E eses todos com-poñentes fan que finalmente o merca-do de traballo apareza segmentado,fragmentado, dividido e con desigual-dades creadas que se reproducen perí-odo a período según van funcionandoas cousas na sociedade.Que ten que facer o Estado? Evidente-mente tratar de paliar, prohibir ou im-pedir a violación dos dereitos de ac-ceso e igualdade de condicións de to-dos os traballadores no mercado detraballo. Pero as desigualdades dasque participamos as mulleres e a posi-ción pretérita na sociedade non de-pende somentes, non é só, non ten sócomo base única o funcionamento domercado de traballo. Senón que ese éun dos aspectos. A propia reproducióndesas condicións de desigualdade po-de apoiarse en bases que non teñennada que ver co mercado de traballo,como poden ser as relacións afectivo-sexuais, o reparto dos papeis familia-res na crianza dos fillos, no coidadodos vellos. En aspectos de tipo cultu-ral de uso e desfrute do corpo, conver-tíndoo nun obxecto,... que fai que axente non teña un proxecto de vidacomo individuo san e enteiro, senónfixándose nos seus componentes.—Xa para rematar, unha preguntaque relaciona directamente a econo-mía coa política. A nivel estatalcomprobamos que incluso o Gober-no español tivo grandes dificultadespara influir na OPA sobre ENDESA.Mais o problema que temos actual-

mente no caso do Goberno galego éque nin temos os instrumentos ne-cesarios. É dicir, por un lado temosque ter vontade de cambio a niveldas políticas económicas, de carác-ter industrial ou de desenvolve-mento do medio rural. Por outrabanda, tés que contar cos mediosque che permitan pór en marcha esecambio, que xa son limitados no ca-so do poder autonómico. A maiorestés o problema dos socios do Gober-no que tamén ao final queiras ounon son unha forza que traballanunha outra dirección. Así, nestacoxuntura, semella que non hai es-pazo de acción. Porque a vía é en to-do caso incrementar o teu poder, édicir, manter os teus principios polí-ticos e intentar agrandar o espazopolítico e social onde teñas repercu-sión. Pero estamos nunha posiciónmoi complexa, atravesados por 3 ou4 problemas ao mesmo tempo, fran-camente, non sei como dende o ám-bito político se poden facer cambioseconómicos de envergadura ou quea xente valore en todo caso que ti esdistinto porque estás a intentar fa-cer algo cualitativamente diferentee iso aínda sabendose sometido á di-námica dos procesos electorais. En-tón, nesta tesitura, coa túa expe-riencia como economista que ve cla-ramente os problemas políticos, haimarxe para actuar?—A pregunta é tan complexa queprecisaría un tratado enteiro de polí-tica. Imos ver, en primeiro lugar, eucreo que non deberiamos confundircapacidade de acción institucionalcon capacidade política. A min paré-ceme que se confundiu o medio cofin. Se a finalidade que persegues épromover e determinar accións polí-ticas que induzan ao cambio social afavor do conxunto de todos os cida-dáns galegos, sobre todo aqueles doconxunto de persoas máis desfavore-cidas pola súa situación relativa, oteu obxectivo non poden ser só aten-der os resultados electorais. Nin coainstalación nas institucións se pro-move o cambio.




Analicémolo históricamente e noutrosenso. A política determínase empre-gando fundamentalmente dúas variá-beis: Unha, as accións positivas e pro-positais dos que teñen capacidade degoberno. Outra, a acción que dende aorganización social activa e dende aoposición determina e modifica a vi-da política global. O que é imposíbelé contar con éxito electoral, cun sociofiábel, con poucas alternativas decambio social e promover cambio so-cial. É imposíbel que sen unha moiboa presenza social, que haxa unapoio colectivo, forte, unánime e vivoa favor do cambio social. Que iso se-xa realmente sentido, querido e pro-movido, e que iso cree a súa vez un-has condicións de cultura política ede movemento social demandadorcon poder institucional ou non desecambio. Aí, a acción política das or-ganizacións políticas pode ser favorá-bel á implantación desa capacidadeou paralizadora desa capacidade. Polotanto se é paralizadora desa capacida-de e non tés un enganche, de moipouco vale que estexas nas institu-cións, agás que nas institucións teñastal marxe de poder político, que sóactuando como autócrata che dé ca-pacidade de promover un cambio quelle dé a volta á situación como un cal-cetín. Non é o caso tampouco e si tésoutra vulnerabilidade; o papel subor-dinado, ao formares unha alianza queen lugar de te favorecer, aínda te de-bilita. Se abandonas a outra liña quetiñas que é crear esa capacidade so-cial de organizar ese movemento quecomo unha masa de auga lenta vai co-llendo máis espazos de terra seca,mal vexo a capacidade de muda so-cial desa alternativa política. Se ade-máis lle engadimos a contradiciónenorme que hai pois unha vez que to-maches esa única vía abandonandoas outras, tés necesidade de para temanter, facer uso da interpretacióndunha variábel que é decisiva, que é avariábel electoral, cada vez terás quedegradar máis o contido das túas al-ternativas para vender unha merca-doría que sexa máis homologábel no

mercado. Por ser abondante convér-tese en querida e en barata pero nonnun instrumento dun cambio.Entón o que vexo tamén é que aíndaque vexamos enorme o poder dosmonopolios, que pensemos que étal, eu nunca deixaría deducir quehai que quedarse paralizados, conmedo e respecto. Senón que o cida-dán que aparentemente vive esma-gado baixo o poder dos monopolios,sempre posúe dereito a unha vidadigna no seu país, e sempre posúecapacidade de organizarse e de lo-grar o cambio social a través da ac-ción política. É máis, non penso queen termos relativos sexa peor estetempo que outros en que esa capaci-dade organizativa conseguiu mudara sociedade ¿ou pensamos que eranmellores as condicións das mulleresque traballaban na conserva no Vigode comezos do século XX?O que non ten xustificación para miné que desde a instalación nas institu-cións se contribúa á anestesia ou áparalización da capacidade dos cida-dáns, así como a fuxida das alternati-vas de creación de conciencia ou decapacidade de organización mobiliza-dora dos cidadáns.—Xa que logo, acreditas que o ob-xetivo último sería socializar o po-der económico actual.—Iso xa non estou en condicións decho responder. Creo que só podo di-cir que o capitalismo é un sistemade organización da produción histó-rico, con data de nacemento e condata de defunción. Que alternativapoida vir por aí? Pois ao mellor tam-pouco estamos nun bo momentopara pensar, dados ou resultados so-ciais e políticos que tiveron socieda-des que viviron o início dese proce-so de abandono, que significaronademáis na historia da humanidadeun enorme paso cara adiante comoderrota de condicións terríbeis daescravitude, pero non parece que ostempos crien condicións de miméti-ca para voltar a modelos dese tipo.Ao mellor polo que supuxeron depropio fracaso dun intento ■

De momento o único

cultivo mariño que en

Galiza ten éxito e é

compatíbel co

marisqueo e coa pesca

de baixura é a

miticultura, o cultivo

do mexillón



Economía

Seguindo a tónica habitual, é dicir, coincidindo co comezo doperíodo das vacacións, a mediados de 2006, vén de sepublicar o Informe de Liquidación do Sistema deFinanciamento para as CCAA do réxime común do Ministeriode Economía (MINECO) correspondente ao exercicio de 2004.Informe de liquidación sobre o que, malia a súa importancia,resultaría completamente ilusorio agardar a máis mínimareferencia –non digamos análise– nos medios “deinformación” multimedia presentes no noso país, tanatarefados normalmente en negar a súa realidade nacional.

XOSÉ DÍAZ DÍAZ

Economista. Autor de múltiples

traballos sobre o sector naval, o

mercado de traballo e de pensións, o

sector enerxético e perspectivas

financeiras

Resultados da liquidación doSISTEMA DEFINANCIAMENTOen 2004

OS RESULTADOS PARA “RICOS” E“POBRES”. Xa que ao Sistema de Fi-nanciamento, ao seu significado eoperativa, nos temos referido noutrasocasións (Terra e Tempo nº 135),aproveitaremos este Informe de Li-quidación para subliñar os seus prin-cipais resultados, así como tentaremosque a través deste exercicio concretose fagan máis evidentes as eivas do vi-xente Sistema de Financiamento des-de a óptica do noso país.

O actual sistema de financiamen-to, a súa concreta configuración, noné máis que unha das derivadas dopeculiar modelo descentralizador doEstado español, consecuencia direc-ta da nunca ben ponderada, inequí-voca, incontestábel e incombustíbelConstitución de 1978, que partindodo principio de negación da xenuínarealidade plurinacional do Estado,erixe como soberanía única, orixi-nal, indiscutíbel e indubidábel a so-



Economía

beranía estatal, identificada na na-ción española, unha e indivisíbel.

Portanto, non debería estrañarque a través do mesmo se pretendacoar ás agachadas a ideoloxía básica,primaria, do españolismo radical oumoderado, que resumiremos na con-sabida e recorrente falacia de que aexistencia do noso país depende daexistencia e xenerosidade do Estado,dada a súa (non á deles) inutilidadeconxénita, de orixe, para se valer porsi propio. O que resulta para eles tanevidente como que é o sol quen xiraarredor da Terra, unha verdade radi-cal nos tempos baixomedievais. Poriso turran contra o máis mínimoavance no noso autogoberno, non di-gamos a nosa soberanía plena.

Non obstante, o sistema de fi-nanciamento non é máis que o ins-trumento a través do cal se financianas competencias/servizos transferi-dos ás diferentes CCAA. Este finan-ciamento, no caso do sistema envigor, realízase por medio dos ingre-sos tributarios procedentes dunhacesta tributaria que integra unha par-te dos impostos estatais, dos que osprincipais en termos cuantitativosson cedidos ou territorializados ta-mén de maneira parcial, nunhas por-centaxes iguais para todas as CCAAdo réxime común. O modelo com-pleta os recursos cunha transferenciaadicional positiva, no caso de que cosrecursos tributarios procedentesdesa cesta non se cubra o custe desubministración dos servizos, oucunha transferencia negativa no casocontrario. Esta transferencia é entóno elemento de peche do sistema (adiferenza entre as necesidades degasto e os ingresos derivados da ces-ta tributaria) e non por casualidade,denomínase Fondo de Suficiencia.

Tamén e como transferencia haique incluír a garantía dinámica (tem-poral) existente no sistema a respec-to tan só do servizo sanitario, e queafecta ás CCAA nas que os recursosque achega o modelo para a Sanidademedran menos, nun ano dado e enrelación co ano base, que o crece-

mento do PIB estatal. A súa contía émoi cativa relativamente ao conxun-to de recursos do sistema, sendo Ga-liza unha das CCAA que sempre até ode agora (liquidación do ano 2004) seviu afectada pola mesma. Así vemosque na liquidación de 2004, en rela-ción co ano base do sistema (1999),os recursos para a sanidade galegamedran un 35.3% mentres que o PIBestatal o fixo nun 41.4%, o que dá lu-gar a un incremento nestes recursosgalegos de 107.1 M€ (o 1.7% dos re-cursos totais que lle achega o sistemaneste ano). Ademais esta garantíaafectou no ano 2004 a todas as CCAAagás a murciana e a madrileña, sendoo monto total da mesma de 592.8M€, polo que Galiza se leva o 18.1%dela, un elemento máis indicador dodesapropiado, para o noso país, daconfiguración inicial do sistema, e so-bre todo na súa evolución temporal.

Resulta evidente que os recursostotais que procura o sistema de fi-nanciamento poderían ser na súa to-

O sistema definanciamento non émáis que o instrumentoa través do cal sefinancian ascompetencias/servizostransferidos ásdiferentesComunidadesAutónomas



Economía

CCAA RECURSOS TRIBUTARIOS

TRANSFERENCIAS RECURSOS TOTAISF. Suficiencia G. Sanitaria

Catalunya 12602.8 2118.1 73.1 14794.0

GALIZA 3190.2 2842.5 107.1 6139.8

Andalucía 9541.5 6961.4 64.8 16567.6

Asturias 1472.5 845.1 55.3 2372.9

Cantabria 860.7 540.5 7.5 1408.6

A Rioxa 459.3 295.2 5.4 759.9

Murcia 1648.0 867.3 0.0 2515.2

C. Valenciana 6887.2 2050.8 0.2 8938.2

Aragón 1986.2 862.2 30.4 2878.9

Castela-A Mancha 2167.8 1849.6 17.3 4034.6

Canarias 1182.7 2503.7 53.1 3739.6

Estremadura 1001.0 1504.9 40.6 2546.5

Illes Balears 1979.0 -185.7 38.7 1832.0

Madrid 12077.0 -143.4 0.0 11933.5

Castela e León 3334.7 2394.9 99.3 5828.9

RÉXIME COMÚN 60390.6 25307.0 592.8 86290.5

% GALIZA/RC 5.3 11.2 18.1 7.1

talidade quer recursos tributariosquer transferencias estatais, sen quepor iso se modificase a contía dos re-cursos totais. Mais é ben sabido co-mo o conxunto do españolismoacadémico e político pretende derivardesta específica conformación dos re-cursos do sistema (división en ingre-sos tributarios e transferencias),sobre todo no noso país, dúas ‘verda-des’ esenciais para os seus obxectivospolíticos: a) as CCAA que teñen unFondo de Suficiencia positivo son al-cumadas como ‘pobres’, de maneiraque b) unicamente poden financiaros servizos a elas transferidos grazasá ‘solidariedade’ das CCAA alcuma-das como ‘ricas’1. O simple papel arit-mético que xoga o Fondo deSuficiencia como elemento de pechedo modelo convérteo descaradamen-te nunha póla máis, e non a menosimportante, da frondosa árbore queten como froitos os recorrentes con-ceptos ideolóxicos da ‘Galiza subven-cionada’ e da ‘solidariedade estatal’,

que presentan ao noso como un paísinútil, e que tanto dano producennun amplo segmento da poboacióngalega, afectando manifestamente ásúa propia autoestima e pretendendocoutar ou mostrar como inviábel cal-quera perspectiva de futuro fóra docontexto actual.

O cadro seguinte resume os recur-sos que achega o sistema no ano 2004para cada unha das CCAA, sendo deagardar que o mesmo sirva, de manei-ra práctica, para pór de manifesto afalacia de semellantes ‘verdades’ e ocarácter sinxelamente ideoloxicistadestas vulgaridades/barbaridades‘científicas’, expresión máxima da ba-zofia ideolóxica españolista disfraza-da como ‘ciencia’.

Como vemos, todas as CCAA te-ñen un Fondo de Suficiencia positivoagás os casos das Illes Balears e deMadrid. Así a identificación de CA‘pobre’ como aquela que precisa deFondo de Suficiencia para completaros recursos cos que financiar os servi-zos transferidos (educación, sanidade,xustiza, servizos sociais, ...) rematanun auténtico desatino factual e inte-lectual, tanto máis grave cando a to-dos estes elementos hai que llessupoñer que deberían coñecer o signi-ficado e alcance do vixente sistema definanciamento autonómico de réximecomún. Cataluña que percibe en ter-mos absolutos un Fondo de Suficien-cia (2.118 M€) que equivale ao 78% dogalego sería segundo esta ‘teoría’ unhadas máis ‘pobres’ do Estado español.Concretamente, e atendendo ao volu-me do Fondo de Suficiencia sería aquinta CA máis ‘pobre’ do Estado, lo-go de Andalucía, Galiza, Canarias eCastela e León!

É verdade que co modelo que im-plica o novo Estatut, que non muda aesencia do vixente, e que se xenerali-zará a todas as CCAA, ocorrerá que aomedrar a porcentaxe de cesión dos im-postos principais que integran a cestaimpositiva, os maiores recursos tribu-tarios veranse acompañados dunha di-minución dos Fondos de Suficienciapolo que, automaticamente, todas as

LIQUIDACIÓN DO SISTEMA DE FINANCIAMENTO EN 2004 (M€)



Economía

CCAA pasarán a ser moito menos ‘po-bres’ e mesmo no caso catalán, posi-belmente cun Fondo de Suficiencianulo ou quizais lixeiramente negativo,converterase xa nunha das comunida-des ‘ricas’, acompañando nesta cualifi-cación a Madrid e ás Illes Balears.Como se pode comprobar, de lle facercaso a estes farsantes ‘científicos’, nonhai nada máis doado que ‘transformar-se’ dunha comunidade ‘pobre’ a ‘rica’,grazas á maxia implícita no trebello domodelo de financiamento. Por que nonfacer un sistema que financie as nece-sidades de gasto unicamente con in-gresos tributarios, eliminando osFondos de Suficiencia, e con iso con-vertendo en ‘ricas’todas as CCAA? Paraque traballar, producir e innovar?

E que queda da imaxe recorrentede que as comunidades ‘ricas’ contri-búen para que as outras, as ‘pobres’ se-xan capaces de financiar as súasnecesidades? Primeiro, decatémonosde que, malia as diferenzas de dimen-sión de todo tipo, as Illes Balears te-ñen un Fondo de Suficiencia negativo(a devolver ao Estado) superior ao ma-drileño, indicando, de acordo co espa-ñolismo académico, que as illas sonmáis ‘ricas’ que o territorio onde se lo-caliza a capital do Estado. Claro queambos os Fondos de Suficiencia nega-tivos totalizan 329.1 M€, polo queunicamente significan o 15.5% do Fon-do de Suficiencia positivo catalán ou o1.3% dos 25636.1 M€ que totalizan osFondos de Suficiencia de todas asCCAA que o teñen positivo. Pretende-rán acaso facernos a demostraciónmatemática de que 329.1 ? 25636.1,como aqueloutra demostración (falsaloxicamente) que nos ensinaron de ca-tivos, segundo a cal un número entei-ro calquera era igual a calquera outro,facéndose así ‘racional’ por exemplo,trocar pesos por catro pesetas?

OS FLUXOS FISCAIS ENTRE GALIZAE O ESTADO. Pero avancemos coas‘verdades’ do españolismo académico epolítico a respecto do sistema de fi-nanciamento. No cadro anterior com-probamos que os recursos totais que o

sistema de financiamento achegou aGaliza no ano 2004 foron de 6139.8M€. Se miramos nos Anexos o Infor-me de Recadación Tributaria da Axen-cia Estatal (AEAT) dese ano,atopámonos con que a recadación nasDelegacións galegas por todos os im-postos do sistema fiscal español (queson máis que os que se integran nacesta tributaria do sistema de finan-ciamento) achega soamente 4571.2M€. A través disto, o españolismo, in-cansábel, sinálanos a evidencia mani-festa da ‘solidariedade’ estatal, xa quefronte a unhas necesidades de gastode 6139.8 M€, a recadación nas dele-gacións galegas é unicamente de4571.2 M€. Poor 'academicismo' espa-ñolista. Non ten remedio.

A cuestión chave é: Reflicte esteInforme Anual da AEAT os impos-tos soportados polos galegos neseano; reflicte realmente o que o esta-do arrepaña como impostos aos ga-legos? Os mesmos españolistasirredentos son plenamente cons-cientes que se trata de dúas cousasben diferentes, mais desprézano,pasan olimpicamente diso, non llesparece relevante nin importante,pois do que se trata é de afirmarcontra vento e maré os feitos ‘evi-dentes’ da ‘solidariedade’ estatal eda Galiza ‘subvencionada’. Son benconscientes, eles si, de que se per-den estas armas, perden toda a ra-zón da súa existencia, da súa fe, dassúas crenzas. Quedarían totalmentedesarmados. O pobo galego faríasemáis libre, algo que non están dis-

Intervención de Lois Diéguez e Manuel María na

festa de Láncara de celebración da supresión da

Cota Empresarial Agraria



Economía

Manifestación contra o sistema de Imposto

de Bens Inmóbeis (IBI) que é unha mostra de

figura impositiva que non se axeita á

realidade deste país

postos a aceptar. Hai pois que man-ter a calquera prezo as aparencias,hai que negar a realidade, a verdade.

En troques, parecería que todo ga-lego normal debería estar interesadoen coñecer a realidade, é dicir, en co-ñecer, sequera dunha forma aproxi-mada, por non resultar doada ninposíbel a exactitude plena neste ám-bito, dada a inexistencia dun sistemafiscal propio e exclusivo galego, dadoo espazo estatal de que formamosparte, a unicidade do seu sistema fis-cal, e o comportamento de determi-nados impostos nun contexto demercado máis amplo que o simple-mente galego. Moitos si coñecen queas sedes das empresas públicas ou deorganismos estatais, da maioría dasgrandes empresas privadas, indus-triais ou de servizos, con presenza naGaliza, están localizadas fóra de Gali-za e moi maioritariamente en Ma-drid, polo que os tributos resultantesdo imposto de sociedades, do IVA,das súas operacións co exterior, ou asretencións dos seus traballadores,non se realizan nas delegacións gale-gas da AEAT. Por isto, este Informenon serve ren para indicarnos calesson os impostos totais que soportanos galegos como consecuencia do sis-tema fiscal español, como nos indicaque segundo o mesmo significaríanunicamente o 3.3% da recadación to-tal estatal. Xa nos gustaría. Da mes-ma maneira que nel se reflicte queneste ano 2004, nada menos que o45% da recadación total por todos osimpostos se concentra en Madrid,

cando o PIB deste territorio significao 17.4% do total español, case tresveces menos, facendo evidente unhaincongruencia flagrante, unha impo-sibilidade, sobre todo tendo en contao paupérrimo carácter progresivo doconxunto do sistema fiscal español.

Porén e afortunadamente, o Infor-me de Liquidación do Sistema de Fi-nanciamento, para o caso dosimpostos que se integran na cesta detributos, non utiliza o criterio de dis-tribución territorial que mantén o In-forme de Recadación Tributaria daAEAT, consciente da súa irrealidade epor obedecer a outras finalidades esta-tísticas, que resultan inapropiadas pa-ra considerar adecuadamente osimpostos realmente soportados poloshabitantes dos diferentes territoriosdo Estado español. Deste Informe deLiquidación podemos obter a recada-ción xeográfica real da maioría dos im-postos que compoñen a cestatributaria, agás nos casos do IVA e dosImpostos Especiais, para os que dadasas súas características ben coñecidas,utiliza para a súa distribución territo-rial uns índices de consumo específi-cos, consciente de que por mediodeste procedemento se aproxima moi-to máis á carga tributaria real dos mes-mos nas diferentes nacións e rexiónsque compoñen o Estado español.

No sistema de financiamento envigor, negociado a fins do ano 2001 eresultado, basicamente, dun acordoentre o PP e CiU, os impostos quecompoñen a cesta tributaria, así co-mo a súa porcentaxe de cesión / te-



Economía

rritorialización e volume, foron noano 2004 para Galiza, os que se mos-tran no Cadro a continuación:

Obviamente este cadro non con-templa a totalidade dos impostos so-portados polos galegos, xa quequedan fóra do mesmo o resto de im-postos do sistema fiscal español nonintegrados no Sistema de Financia-mento, nomedamente o imposto desociedades, de primas de seguros, detráfico exterior, rendas de non resi-dentes... De maneira aproximada pe-ro ben máis real que o que indican ascifras de recadación do Informe daAEAT, adoptaremos o criterio de quea carga soportada polos galegos porestes impostos non integrados noSistema de Financiamento, equivaleao 6% da recadación real estatal dosmesmos, elevándose entón, no ano2004, a 1822.4 M€.

Como resultado final, obteriamosque a carga tributaria que os galegossoportamos como consecuencia dosistema fiscal español é a seguinte:- Polos Impostos

integrados no S. de Financiamento 7.274,6 M€

- Polos Impostos non integrados no S. de Financiamento 1.822,4TOTAL 9.097,0 M€

Obviamente esta é a cifra que haique confrontar cos 6.139,8 M€ queachega a Galiza o sistema de financia-mento, o que nos mostra un diferen-cial, contra Galiza, de 2.957,2 M€.Unha realidade ben diferente da quenos quere presentar o españolismoacadémico e político, a través da com-paranza que saben inadecuada, anti-científica, que vimos anteriormente,no seu afán por nos manter perma-nentemente na situación equivalenteá dos escravos satisfeitos coa súa si-tuación, en tanto que inimigos fron-tais do 'Denantes Mortos Que Es-cravos' do noso Castelao.

E tamén é doado acreditar que osrecursos tributarios integrados no Sis-tema de Financiamento para Galiza(3190.2 M ) significan unicamente un35% da carga impositiva total galega.

Adicionalmente, e como sabemos,ademais do réxime común ao que nosreferimos aquí, existe o foral, vasco enavarro, cos seus sistemas de concertoe convenio. Como exemplo e no ano2005, as tres facendas forais vascas(aquí non parece existir problema nin-gún co número de axencias tributariaspropias) recadaron un total de11.265,5 M€, resultando o cupo a pa-gar nese exercicio ao Estado españolen 1.204 M€. Unha equivalencia gale-ga aproximada, debería ter deixada re-ducida a diferenza que antes vimos demaneira radical. Mais isto é fariña dou-tro costal, sobre todo para o españolis-mo académico e político, empeñadonos absurdos, nas loitas contra dosmuíños de vento habituais, de inven-tar dezasete nacións no Estado espa-ñol. Eles, xa se sabe, non gustan dun-ha cunca de caldo galego. Toman deza-sete caldos de catro variedades paraxustificaren a calquera prezo a estrutu-ra político-institucional estatal actual.

A EVOLUCIÓN TEMPORAL PER-VERSA DO SISTEMA PARA GALI-ZA. Un sistema de financiamento,sobre todo tendo en conta as prédi-cas recorrentes relativas á ‘igualdade’persoal e territorial que seica caracte-rizan a Constitución española se ob-viamos a teimuda realidade, deberíafundamentarse nun principio de sufi-ciencia que garantise os recursos ne-cesarios para ofrecer uns servizospúblicos do mesmo (o máis parecidoposíbel) nivel e calidade, cuxo custode subministro é moi diferente en ca-

IMPOSTO % Ces/Terr. SdF Rec/Terr Resto Recad/Terr TOTAL Soportado

Cedidos tradicionais(1) 100 691.2 – 691.2

IRPF 33 842.7 1675.2 2417.9

IVA 35 1013.2 1881.5 2894.7

IIEE de Fabricación(2) 40 418.4 627.6 1046.0

IE Electricidade 100 66.2 – 66.2

IE Matriculación 100 70.7 – 70.7

V. polo miúdo Hidrocarburos(estatal e autonómico)

100 87.8 – 87.8

SdF: TOTAL 3190.2 4184.3 7274.6

(1) Sucesións e doazóns, Patrimonio, Transmisións patrimoniais, Actos xurídicos, Taxa sobre o xogo, e taxas afectas aos servizos transferidos.

(2) Alcol e bebidas derivadas, Cervexa, Produtos intermedios, Hidrocarburos, Labores de tabaco.

SISTEMA DE FINANCIAMENTORecursos tributarios ano 2004 (M€) GALIZA



Economía

Panfleto de 1932 contra o Estatuto Catalán.

Como se ve os argumentos e mesmo os boicots

non son novos e o españolismo sempre soubo

explotar os logros nacionalistas como agravios

comparativos para encirrar odios que tan bo

rédito electoral lles dá a curto prazo e que tan

tráxicas consecuencias tivo no pasado

da CA, condición básica que non setivo en conta na formulación do mo-delo vixente. Así no momento de seimplantar, no ano base, resulta cru-cial que se tome en consideración naconfiguración do modelo a situaciónde partida de cada territorio, o nivelde desenvolvemento relativo, o custoreal de subministración dun nivel ecalidade dados de prestación dos di-ferentes servizos públicos, así como agarantía dunha evolución temporaldos recursos que faga viábel o nece-sario proceso de converxencia queneste ámbito debe producirse entreas diferentes CCAA do estado. Maliaa confusión reinante, o outro princi-pio básico, o de autonomía, non ten aver esencialmente con cuestiónscuantitativas, senón coa cuestiónprincipal de que a configuración domodelo estea sustentado na capaci-dade propia de disposición do gasto edo ingreso de acordo coas elecciónspropias de cada territorio, vale dicir,que exista realmente autonomía fi-

nanceira, unha condición sine quanon da existencia de autonomía polí-tica efectiva. Aspecto este que o mo-delo actual contempla a niveiscertamente paupérrimos (malia a reco-rrente propaganda de sermos 'o esta-do máis descentralizado do mundo',unha 'auténtica envexa mundial'), eque está por tanto situado no cernedos debates actuais a respecto das re-formas estatutarias, por facer causadirecta do repartimento vertical dopoder político dentro do Estado, oque, non por casualidade, ten alpori-zado ao conxunto do españolismoacadémico e político e aos seus trans-misores mediáticos, poñéndose enprimeiro plano o seu empeño en cou-tar calquera posibilidade de permitirun avance, sequera moderado, cara aunha estrutura xurídico-política esta-tal que recoñeza a plurinacionalidadereal existente.

Do lado cuantitativo, se no mo-mento inicial existen diferenzas denivel e calidade na subministracióndos diferentes servizos polas CCAA,unha cuestión indubidábel, é moi im-portante observar se a evolución tem-poral do sistema de financiamentopermite dar solución gradual desasdiferenzas. Este non é o caso do mo-delo en vigor, que como vemos no ca-dro a continuación para o caso galego,está conformado estruturalmentedunha maneira que provoca un agudoproceso de diverxencia, empeorandorelativamente a súa situación inicial.Xusto o contrario do que debería ser.Mais isto non preocupa aos nosos es-pañolistas, pola contra, parécelles fe-nomenal pois daquela avánzase caraun modelo fundamentado no princi-pio de capitación, que en tal consistea súa ilusión e propaganda igualiza-dora, mantendo unha ficción deigualdade que na realidade supón aconsolidación permanente da des-igualdade. Curiosamente, de practica-ren unha coherencia 'global', deberíandefender coa mesma contumacia aigualdade de ingresos a nivel persoal,para que todo estea estabelecido entermos identicamente iguais. Mais is-



Economía

to considérano absolutamente irra-cional e demencial por razóns benobvias: como eles e a súa actividadeimprodutiva, inane, inútil, de simplesucursal do españolismo rancio ounon, van gozar dos mesmos ingresosque o común dos mortais galegosprodutivos que, desenvolvendo a súaactividade, fai avanzar ao país!?

Vemos aquí nitidamente que aevolución do sistema, dos seus Re-cursos Totais que é o que realmentevale para o financiamento dos servi-zos e non as ficcións aritméticas,desconsiderando a situación na ori-xe (no ano base), é moi negativa pa-ra Galiza, e agrávase a cada ano quetranscorre, nomeadamente na súacomparanza con Madrid, malia esta‘rica’ comunidade ter un Fondo deSuficiencia negativo. Reflicte isto unproceso de diverxencia ou de con-verxencia? Deixámolo para que sepronuncien os españolistas, quenon o farán. Para nós faise evidenteque o sistema vixente é completa-mente desapropiado (e inasumíbel)para o noso país, mesmo deixando aun lado as importantes cuestiónsideolóxicas subxacentes.

A maior abondamento, vemosque se Galiza representaba o 7.8% dosrecursos totais do sistema de finan-ciamento de réxime común no anobase, no último exercicio liquidado,2004, só representa o 7.1% (-0.7 puntos porcentuais). Pola contra,as cifras equivalentes para Cataluñapasaron do 16.7 a 17.1% (+0.4), e asde Madrid, do 12.5 ao 13.8% (+1.3).Unha maneira de comprobar a impor-tante perda de recursos para Galiza,consiste en comparar os recursos to-tais reais que lle achegou o sistema eos que resultarían dunha situación naque eses recursos totais tivesen me-drado á mesma taxa media que o con-xunto das CCAA do réxime común.

Á vista disto, mais parecera quea nosa Galiza é tan 'rica' que sepermite asinar un Sistema deFinanciamento que implica estasregalías pola súa parte cara ás outrasCCAA, nomeadamente a 'pobre'

Madrid. Até onde chegaremos fa-chendeando de tanta solidariedade,que logo por riba, se nos predica demaneira invertida!

Afondaremos algo máis nestacuestión chave, tomando en conta adesagregación dos recursos totaisdo sistema en transferencias e in-gresos tributarios, que como xa des-cribimos noutro lugar resulta unhadas cuestións esenciais para o espa-ñolismo deducir os seus ideoloxe-mas básicos negadores das poten-cialidades do noso país, dedeixárllelas exercer, para o manternunha posición de permanente de-pendencia, como albo de xustifica-ción e permanencia eterna do actualEstado español.

O Fondo de Suficiencia de cadaano, no caso máis xeral de ser posi-tivo, calcúlase multiplicando o seuvalor no ano base por un coeficiente(1.3325 no ano 2004) que reflicte aevolución dos ingresos tributariosdo estado cedidos total ou parcial-

RECURSOS TOTAIS GALIZA (M€) 2002 2003 2004 TOTAL2002-04

1. REAL achegado polo Sistema de Financiamento

5301,4 5717,6 6139,8 17158,8

2. Segundo taxa crecemento medio do Réxime Común (RC)

5552,4 6112,4 6719,4 18384,2

1 - 2 = -241,0 -394,8 -579,6 -1225,4

TerritorioAno Base LIQUIDACIÓNS ∆% SOBRE 1999

1999 2002 2003 2004 2002 2003 2004

GALIZA 4274.4 5301.4 5717.6 6139.8 24.0 33.8 43.6

Cataluña 9187.6 12111.5 13342.4 14794.0 31.8 45.2 61.0

Madrid 6846.6 9594.9 10798.6 11933.5 40.1 57.7 74.3

Réxime Común 54905.2 71317.2 78527.2 86290.5 29.9 43.0 57.2

Diferenzas de GALIZA con:

Cataluña -7.8 -11.4 -17.4

Madrid -16.1 -23.9 -30.7

R. Común -5.9 -9.2 -13.6

RECURSOS TOTAIS (M€). Sistema de financiamento en vigor



Economía

mente, e que é o mesmo para todas asCCAA de réxime común nesas cir-cunstancias. O Fondo de Suficiencia,como elemento de peche do sistema,varía unicamente sobre este patrónindicado para se axustar no caso deproducirse algunha nova transferen-cia, e aínda que tal foi o caso, o seumonto non é significativo en relaciónco volume total de recursos do siste-ma de financiamento. Desta maneira,a parte dos recursos que significan as

transferencias mantense relativamen-te constante ao longo do tempo, e portanto non é aquí onde está a causa doproceso diverxente que produce o ac-tual sistema, como nos indica o cadroseguinte para Galiza:

Como consecuencia, o funciona-mento perverso do sistema para Ga-liza depende da evolución dosrecursos tributarios que integran acesta, para os que, ademais, non es-tá estabelecida no modelo ningunhagarantía de evolución temporal, pro-vocando o relativo empeoramentoprogresivo na subministración dosservizos públicos. Se xa existían di-ferenzas negativas na orixe, estasagrándanse cada ano que pasa encontra de Galiza e a prol das outrasCCAA, nomeadamente a ‘rica’ Ma-drid, como xa vimos.

Podería pensarse que isto nonacontecería no caso de nos referir aofinanciamento per capita ou a pro-porción dos recursos totais sobre oPIB, tan queridos polos nosos espa-ñolistas, veñan ou non a conto, ten-do en conta o peor comportamentogalego na evolución relativa da súapoboación e do seu PIB. Mais é detal nivel o grao de deterioro galegoque nin sequera este é o caso cos da-tos reais, como mostra o cadro acontinuación para o caso galego:

Non resultará esta realidade su-ficientemente contundente para osnosos españolistas académicos e po-líticos? Si, seguramente, mais paré-celles formidábel, por canto destamaneira poderán continuar acredi-tando nas súas ‘teses’ recorrentes da‘Galiza subvencionada’, do ‘estadosolidario’, e parvalladas equivalentes.Esperta ferro! ■

1 Que non o hai que dicir agacha a preguntafulcral: Quen financia o Estado? Segundocoñecemos polos españolistas non é máisque unha especia de Espírito Santo no qui-lómetro cero madriñeño.

2 Para o caso dos territorios con Fondo de Su-ficiencia negativo, este coeficiente no ano2004 foi de 1.3294 3 1.3325 para as Illes Ba-lears e Madrid, respectivamente.

(As transferencias negativas madrileñas son moi pequenas en termos relativos, pasando de 267.1 M€ en 1999 a143.4 M€ en 2004).

% Transferencias sobre RC 1999 2002 2003 2004 ∆% 04-99

GALIZA 11.40 11.45 11.43 11.39 38,81

Cataluña 8,46 8,54 8,50 8,46 38,82

Madrid -1,43 -1,42 -1,02 -0,55 -46,30

RÉXIME COMÚN (M€) 18646,2 22824,8 24637,6 25899,9 38,90

% R. Tributarios sobre RC 1999 2002 2003 2004 ∆% 04-99

GALIZA 5,93 5,54 5,38 5,28 48,82

Cataluña 20,99 20,96 20,87 20,87 65,63

Madrid 19,62 20,45 20,51 20,00 69,77

RÉXIME COMÚN (M€) 36259,1 48492,4 53889,6 60390,6 66,55

CONCEPTODiferencial ∆% sobre 1999

2002 2003 2004

RECURSOS PER CAPITA

Con Cataluña -2.1 -1.8 -4.1

Con Madrid -6.8 -9.2 -11.9

Co Réxime Común -0.9 -1.7 -3.2

% RECURSOS/PIB

Con Cataluña -5.7 -8.3 -11.4

Con Madrid -8.8 -14.1 -17.4

Co Réxime Común -1.8 -4.3 -6.5

DIFERENCIAL DE CRECEMENTO GALEGO-SdF (%)



Economía

AEATIRPF 48,385,821 2.417,915 1.808,758 Retencións empresas con sede fóra GalizaSOCIEDADES 26.019,921 1.015,577 1.015,577 Empresas con sede fóra GalizaSOBRE A RENDA DE NON RESIDENTES 1.395,414 27,243 27,243IMPOSTO SOBRE O PATRIMONIO 30,371 1,001 1,001RESTO CAPÍTULO I 2.343,025 0,178 0,178CAPÍTULO I 78.174,552 3.461,914 2.852,757IVA- Participación territorializada 6,503 44.507,353 2.894,744 1.564,710 Empresas con sede fóra GalizaESPECIAIS - Participación territorializada 17.512,768 1.112,273 54,071

Alcool e bebidas derivadas 5,341 842,338 44,995 7,816Cervexa 4,785 233,244 11,163 7,189Produtos Intermedios 6,506 18,337 1,193 0,034Hidrocarburos 6,923 10.122,793 700,867 32,964Labores do Tabaco 5,245 5.487,044 287,818 0,00Electricidade 8,187 809,014 66,237 6,068

PRIMAS DE SEGUROS 1.233,149 0,954 0,954 Empresas con sede fóra GalizaTRÁFICO EXTERIOR 1.153,786 70,262 70,262 Empresas con sede fóra GalizaRESTO CAPÍTULO II 107,172 0,204 0,204CAPÍTULO II 64.514,228 4.078,437 1.690,201TAXAS DE XOGO 0,126 0,126OUTRAS TAXAS 1,337 1,337RECARGO APREMIO E OUTROS 12,082 12,082XUROS DE DEMORA 9,036 9,036SANCIÓNS TRIBUTARIAS 5,664 5,664CAPÍTULO III 1.152,827 28,245 28,245SUBTOTAL 143.841,607 7.568,596 4.571,203

CEDIDOS (Na súa totalidade) - RC 20.420,161 849,639Sucesións e DoazónsPatrimonio (Xestión AXE).Transmisións Patrimoniais 17.182,161 635,511Actos XurídicosTaxa sobre o XogoTaxas afectas aos servizos transferidos (CN) 766,115 55,680Sobre determinados Meios transporte (X. AXE) 1.471,263 70,700Vendas minoristas Hidrocarburos. Estatal (X. AXE) 828,046 56,158Vendas minoristas Hidrocarburos. Autonómico 172,575 31,590TOTAL 164.261,768 8.418,235 4.571,203

INGRESOS PROPIOS (Dereitos recoñecidos nos Orz. Galegos Consolidados 2004) 310,655Tributos Propios 24,245 ClTaxas, prezos e outros 214,252Ingresos Patrimoniais 9,730Desinvestimentos 62,427

SF DIFA) INGRESOS TOTAIS XERADOS NA GALIZA 8.728,889 6.139,820 2.589,070LIQUIDACIÓN ORZAMENTOS CONSOLIDADOS GALEGOS 2004 (MINECO)DEREITOS RECOÑECIDOS NON FINANCEIROS 8.325,295Dos que: (Créditos Iniciais)Participación das CCLL nos ingresos do estado (PIE-CCLL) 661,097Fundo de Compensación Interterritorial (FCI) 163,942Fundos Comunitarios 547,240Subvencións estatais finalistas 217,099Outras Transferencias condicionadas 124,741

B) RESTO 6.611,176EXCEDENTE : A) - B) 2.117,713

LIQUID. 2004 GALIZA (M€)CONSUMO Recadación BASE Galega AEAT

IMPOSTO Coeficiente Real Estatal LIQ. 2004 RECADAC.

LIQUIDACIÓN 2004



Economía

M€ CCAA DE RÉXIME COMÚN (RC) INGRESO 1999 % 2004 % 2004/1999

(1) Antigos cedidos + Taxas (100%) 6.984,07 12,72 17.948,28 20,94 2,570(2) IRPF (33%) 10.674,85 19,44 16.903,48 19,72 1,583(3) IVA (35%) 10.757,11 19,59 15.577,57 18,18 1,448(4) Impostos Especiais (IIEE) 7.222,07 13,15 8.960,63 10,46 1,241

De fabricación (40%) 6.681,50 7,80Sobre Electricidade (100%) 7.222,07 13,15 807,86 0,94 1,241S/Det. Medios Transp. (100%) 1.471.26 1,72

(5) Minorista de Hidrocarburos (100%) 620,96 1,13 1.000,62 1,17 1,611FUNDO DE SUFICIENCIA 18.646,16 33,96 25.307,04 29,53 1,357SUBTOTAL 54.905,22 100,00 85.697,62 100,00 1,561

(6) Garantía Sanidade 592,84TOTAL 54.905,22 86,290,46 1,572

M€ GALIZAINGRESO 1999 % 2004 % 2004/1999

(1) Antigos cedidos + Taxas (100%) 357,57 8,37 691,19 11,46 1,933(2) IRPF (33%) 556,20 13,01 842,74 13,97 1,515(3) IVA (35%) 716,95 16,77 1.013,16 16,79 1,413(4) Impostos Especiais (IIEE) 474,51 11,10 555,35 9,21 1,170

De fabricación (40%) 357,76 8,37 418,41 6,94 1,170Sobre Electricidade (100%) 50,50 1,18 66,24 1,10 1,312S/Det. Meios Transp. (100%) 66,25 1,55 70,70 1,17 1,067

(5) Minorista de Hidrocarburos (100%) 44,23 1,03 87,75 1,45 1,984FUNDO DE SUFICIENCIA 2.124,94 49,71 2.842,52 47,12 1,338SUBTOTAL 4.274,39 100,00 6.032,71 100,00 1,411

(6) Garantía Sanidade 107,11TOTAL 4.274,39 6.139,82 1,436% Galiza / CCAAs 7,79 7,12CCAA DE RCIngresos tributarios 36.259,06 66,04 60.390,58 69,99 1,666

(7) Transferencias 18.646,16 33,96 25.899,88 30,01 1,389TOTAL 54.905,22 100,00 86.290,46 100,00 1,572GALIZAIngresos tributarios 2.149,46 50,29 3.190,19 51,96 1,484

(7) Transferencias 2.124,94 49,71 2.949,63 48,04 1,388TOTAL 4.274,39 100,00 6.139,82 100,00 1,436

(1) Con capacidade normativa (5) Rendemento definitivo(2) Con capacidade normativa (6) Unicamente no trienio 2002-2004 (PIBpm nominal). Modificado Reforma Conferencia(3) Imputación segundo índice consumo de Presidentes 2005(4) Idem, agás no I. Matriculación que son rendementos definitivos (7) Fundo Suficiencia + Garantía Sanidade

OBSERVAR:❚ O Fundo de Suficiencia medra de acordo co ITEn, sendo portanto igual tal medre para todas as CCAAs de RC. agás no caso de novas transferencias e modifi-

cación impositiva polo Estado dos tributos que compoñen a cesta.❚ Da inadecuación do sistema para Galiza dá conta exacta o feito de que o Fundo de Suficiencia signifique case o 50% dos recursos totais fronte ao 34% co-

mo media para o conxunto das CCAAs. De feito para os casos de Madrid e Illes Balears é negativo. Isto no Ano Base 1999.❚ Como o ITEn (1.3325) medra por baixo dos ingresos tributarios, o F. de Suficiencia reduce progresivamente a súa participación na financiación das necesida-

des. Aínda que este diferencial é moito menor no caso galego: no conxunto cae 4,43 puntos mentres na Galiza só 2.59 puntos.❚ Os Ingresos tributarios medran MENOS na Galiza que no conxunto das CCAAs (18.1 puntos, nada menos).❚ Esto implica que o incremento de recursos totais na Galiza É INFERIOR ao conxunto das CCAAs. No 2004 respecto a 1999 (ano base) os recursos galegos

medraron o 43,6% en tanto que no conxunto das CCAAs de RC foi do 57.2%, é dicir, 13.5 pontos menos, moito peor que o acontecido nos anos anteriores.❚ Isto empeorará a cada ano que pase como comprobaremos nas liquidacións futuras. MENUDA NEGOCIACIÓN!. A extropolación deste comportamento signi-

ficaría que se os recursos galegos do SdF significaban o 7.8% dos do réxime común, no ano 2010 situaríanse no 6.4% e no ano 2020 no 5.3% unicamente,amostránnos unha evolución e unha situación simplesmente insostíbel para o noso país. MODIFICAR O VIXENTE SISTEMA DE FINANCIAMENTO É UNHACUESTIÓN PRIORITARIA PARA GALIZA!!.

❚ De non se así terá efectos negativos para o sostemento da calidade dos servizos públicos esenciais, nomeadamente a Sanidade, como se explica noutra parte.

FUNDO DE SUFICIENCIAIndicador da ‘solidariedade’ estatal segundo os partidos estatais e do bó que lle resulta a Galiza manterse nunha situación de dependenza (o escravo satisfeitoda súa situación). Presenta unha imaxe invertida da realidade.MIXTIFICACIÓN. Indicador parcial da situación de dependencia política galega para nós.

FONTE: Ministerio de Economía e Facenda

EVOLUCIÓN DO SISTEMA DE FINANCIAMENTOLIQUIDACIÓN ANO 2004

0,181

0,135


As nossas prioridadespara o rural


Economía

Há mais de um anoque o governoformado polo BNG e oPSOE tomoupossessom e emconsequência que oBNG assumiu aresponsabilidade daConselharia do MeioRural (CMR). Nomsurpreendo a ninguémse digo que oprograma de governocom o que o BNG seapresentou àseleiçons e o própriocontrato de governobipartito constituimas guiasfundamentais daactuaçom de governoda CMR.

AS EXPECTATIVAS. Tampouco de-veria surpreender a ninguém se digoque mais alá do que se especifica noprograma do BNG cada um de nóstem as suas próprias expectativas so-bre o que vai fazer a CMR e as nossaprópria avaliaçom sobre as que deve-riam ser as prioridades da nossa ac-çom de governo no meio rural e nasoutras áreas nas que temos responsa-bilidades de governo. Em base a estasexpectativas olhamos as decisons ou

BERNARDO VALDÊS PAÇOS

Professor de Economia Aplicada da

Universidade de Santiago de

Compostela. Autor de diversos trabalhos

sobre agricultura e política agrária.

Assessor da Conselharia do Meio Rural



Economía

a falta delas e ponderamos as decla-raçons ou os silêncios das pessoasque ocupam postos de direcçom.

De facto tenho a impressom deque o juízo que cada um de nós fagado labor da Conselharia do Meio Ru-ral ao final da legislatura vai depen-der em boa medida das expectativasque previamente se criara. Tenhotambém a impressom de que no pro-cesso de construçom das nossas ex-pectativas moitas vezes nom temosem conta o contexto no que nos si-tuamos, o conjunto de elementos quecondiciona a nossa acçom de gover-no. Além disto nom é excepcionalque nesse processo de formaçom dasexpectativas, mesmo nos militantesdo nacionalismo, influam mais osnossos rivais políticos ou os grandesmeios de comunicaçom que as nossaspróprias análises ou o que se recolheno programa de governo. Para sermais preciso nom deveria falar dum-ha impressom porque se pode inter-pretar como um pressentimento enom o é, seria mais exacto falar dum-ha conclusom derivada das opinions,das conversas, dos juízos ouvidos aolongo destes últimos meses.

Se calhar há quem pense que estareferência ao contexto resulta extem-poránea. Nada mais longe da realida-de, nom só é recomendável que consi-deremos o conjunto de elementos quecondiciona a nossa acçom de governoà hora de avaliá-la mas seria umhairresponsabilidade que as pessoas quetenhem postos de responsabilidadenas áreas de governo nom os tivessem

em conta; da mesma forma que a di-recçom de umha organizaçom políticaque nom pondere adequadamente ascircunstâncias nas que desenvolve asua actividade está condenando ao fra-casso a essa organizaçom.

Sem ánimo de ser exaustivo vou-me referir brevemente a alguns ele-mentos importantes que condicionama nossa actuaçom à frente da CMR, esublinho o de meio rural porque nomvou referir-me a aspectos de grandeimportância mas que afectam ao con-junto da nossa acçom de governo (ofacto de estar num governo de coliga-çom no que a maioria é do PSOE, oâmbito competencial do governo deMadrid, a restriçom orçamentária nasconselharias do BNG, a debilidade so-cial do nacionalismo,...).

Em primeiro lugar é obrigado as-sinalar os limites que impom a Políti-ca Agrícola Comum à nossa acçom degoverno. Lembremos que o sectoragrário é praticamente o único no quea UE tem umha política única, centra-lizada e de obrigado cumprimento.Sabemos ademais que esta políticaresulta especialmente prejudicial pa-ra a agricultura galega.

Em segundo lugar nos próximosanos vai haver umha reduçom subs-tancial dos recursos comunitários pa-ra desenvolvimento rural que chegama Galiza. Podemos fazer umha ideiada relevância do recorte se temos emconta que estes recursos estavam co-financiando um amplo abano de ac-tuaçons: incorporaçom de moças/os,modernizaçom de exploraçons, mel-



Economía

hora genética, investimentos agro-in-dustriais, concentraçom, infra-estrutu-ras rurais, política florestal, medidasagro-ambientais,...

Em terceiro lugar o decurso dasnegociaçons no seo da OrganizaçomMundial do Comércio está desenhan-do um cenário preocupante para al-guns dos principais sectores daagricultura galega. As ofertas dos ne-gociadores comunitários no que se re-fere a reduçons da ajuda interna àagricultura e da protecçom em fron-teira frente às importaçons, unidas aocompromisso de suprimir as subven-çons às exportaçons2 que a UE aceitouna declaraçom ministerial de HongKong nos colocam ante um horizontede maior instabilidade nos mercadosde produtos agroalimentares.

Em quarto lugar é importante nomesquecer a situaçom do mundo ruralgalego na actualidade e a debilidadedo capital galego na agro-indústria, as-pecto este último de especial relevân-cia se temos em conta que um dosnossos objectivos é incrementar o va-lor acrescentado que se gera na Galizapartir das matérias-primas agrárias. Ocaso da indústria láctea converteu-seno exemplo paradigmático. Nom é omesmo falar da criaçom do Grupo Lác-teo Galego hoje que antes da crise deLARSA ou da de Leyma.

A necessidade de ter em conta oconjunto de elementos que condicio-na o nosso labor nom pode levar-nos aeludir a responsabilidade que assumi-mos. Aliás nom todos os condicionan-tes som de carácter negativo, entre os

positivos é obrigado mencionar a de-mostrada capacidade de resistência einiciativa de muitas/os agricultoras/ese pessoas que vivem no meio rural ouo que para nós é um facto, a produçomagro-alimentar é umha produçom defuturo embora haja que adaptá-la àsnovas circunstâncias.

Este artigo limita-se a tracejar agrandes rasgos as que vam ser as nos-sas prioridades na gestom da CMR,sem embargo desde a óptica do nacio-nalismo a nossa actuaçom à frente daCMR nom deve avaliar-se unicamenteem termos da gestom diária, a análisepolítica deve ir mais alá. Nom é este olugar e pessoalmente tampouco meconsidero o mais capacitado para fazê-lo. Porém nom está de mais dizer quea CMR pretende fazer política no maisamplo sentido da palavra e nom uni-camente gestom. O nosso labor à fren-te da CMR e das outras conselhariasdeve servir, entre outras cousas, paraevidenciar a necessidade de governar-mos os nossos assuntos, de confiar-mos nas nossas capacidades e paraque cada vez seja maior o número degalegas/os que se questionam a confi-guraçom actual do Estado, noutras pa-lavras, desde a CMR também cumpreconstruirmos país socialmente.

A PARTICIPAÇOM SOCIAL. Unhadas reivindicaçons históricas do na-cionalismo foi a de levar a democra-cia ás relaçons entre a administraçome as organizaçons de produtoras/esagrárias/os. Precisamente a primeiralei aprovada polo Parlamento nestalegislatura foi a de criaçom do Con-selho Agrário Galego a proposta daCMR. Este configura-se como o órgaode participaçom, aconselhamento,diálogo e consulta da AdministraçomGalega em matéria agrária e de des-envolvimento rural. No ConselhoAgrário Galego estám representadosos sindicatos agrários mais represen-tativos da Galiza. A criaçom deste or-ganismo estava recolhida no programade governo do BNG; com ela pretende-se criar um instrumento eficaz para aparticipaçom das organizaçons que re-

Lembremos que osector agrário épraticamente o únicono que a UE tem umhapolítica única,centralizada e deobrigado cumprimento.Esta política resultaprejudicial para aagricultura galega



Economía

presentas às/aos produtoras/es agrá-rias/os e favorecer o diálogo entre estasorganizaçons e a administraçom.

A aposta polo diálogo nom semplasmou unicamente na criaçom doConselho Agrário Galego também seevidenciou no impulso de diversosforos sectoriais entre os que salien-tam pola relevância económica e so-cial da produçom e polos resultados aMesa do Leite e diferentes Mesas doVinho3. Com estas mesas a CMR pre-tende impulsionar um foro de diálo-go e negociaçom permanente entreos distintos elos da cadeia de produ-çom e transformaçom dos produtosagrários de maior relevância na Gali-za, com o objectivo de dar-lhe trans-parência e de equilibrar as relaçonsinterprofissionais nos distintos sec-tores e procurar alternativas para asoluçom dos problemas que podamafectar aos distintos agentes.

Alcançárom-se acordos sobreum modelo de contrato nas mesasdo vinho de quatro das cinco deno-minaçons de origem; estes modelosfórom homologado pola CMR e con-templam um preço para a uva dasvariedades autóctones. Com istopretende-se garantir um preço paraas uvas de castes autóctones das/osviticultoras/es profissionais.

A problemática do sector lácteofoi sem dúvida a que mereceu umhamaior atençom por parte dos meiosde comunicaçom. A Revisom Interca-lar da PAC aprovou umha reduçomdos preços de intervençom de man-teiga (-25%) e leite magro em pó

(-15%) e um debilitamento global dasmedidas de intervençom nos merca-dos. Esta reforma aprovada no seumomento com o acordo do governodo Estado deu lugar a umha reduçomdos preços recebidos polas explora-çons lácteas na maior parte dos Esta-dos da UE.

Depois de mais de um ano de ne-gociaçons recentemente na Mesa doLeite assinou-se um acordo que:1. Estabelece um modelo de recibo

transparente e especifica os dis-tintos prémios ou descontos quetenhem cabida no recibo.

2. Acorda umha aproximaçom en-tre o preço que cobram os pro-dutores de pequena dimensom eos de maior tamanho, é dizer,umha reduçom dos prémios dequantidade4.

3. Contempla a criaçom dum Obser-vatório do Sector Lácteo que terá,entre outras funçons, a de fazerum seguimento do mercado deprodutos lácteos e mais concreta-mente a elaboraçom dos índizesde referência que se consideremadquados para o conhecimentodesse mercado.

4. A parámetros como a evoluçomdo mercado francês de produtoslácteos industriais, dos mercadosinternacionais de vários queijos,do mercado interior de produtoslácteos de grande consumo, etc.Este acordo nom foi singelo, nom

todos os agentes que intervenhem nosector estám interessados; nom sepode esquecer que estamos falandodum sector no que as empresas de ca-pital foráneo tenhem um peso muitoimportante. Existem pressons muitofortes para que nom se alcancem es-tes objectivos e no extremo para quea própria dinámica de negociaçomentre sindicatos, representantes daindústria e cooperativas impulsiona-da pola CMR fracasse.

A CMR aprovou um decreto sobreo funcionamento dos Conselhos Re-guladores das diferentes denomina-çons com o objectivo de garantir asua autonomia ao respeito da própria



Economía

CMR, melhorar a sua eficácia e de-mocratizar o seu funcionamento.

A INCORPORAÇOM DE MOÇAS EMOÇOS. Nas últimas décadas produ-ziu-se umha forte caída do empregoagrário na Galiza. O número de trabal-hadoras/es agrárias/es é aproximada-mente umha quinta parte do que haviaquando o Estado ingressou na UE. Oritmo de destruçom do emprego agrá-rio na Galiza ao longo desses vinteanos quase duplica a média do conjun-to do Estado. Na maioria das nossascomarcas rurais esta recessom nom foicompensada pola criaçom de empregonoutras actividades dando lugar a um-ha queda do emprego total e finalmen-te a um processo de envelhecimento ede desertificaçom demográfica.

É previsível que nos próximosanos continue a reduçom no númerode exploraçons agrárias simplesmentepor razóns demográficas, porque um-ha parte significativa das exploraçonsgalegas conta com um titular de idadeavançada e nom tem sucessor. Em2003 segundo o inquérito sobre a es-trutura das exploraçons agrícolas doINE 61% das exploraçons tinha um ti-tular com 55 anos ou mais; em 59%destas nom havia nengumha familiarcom menos de 55 anos trabalhando5.Noutras palavras é previsível que nospróximos dez anos 36% das explora-çons galegos desapareçam simples-mente por reforma ou morte das pes-soas que trabalham nelas, sem que ha-ja transvases de mao-de-obra cara ou-tras actividades ou cara à emigraçom.

Isto explica que a CMR figesseumha aposta inequívoca pola incor-poraçom de moças e moços à activi-dade agrária. Umha aposta que já sepuxo de manifesto em 2006 aumen-tando a dotaçom orçamentária dasajudas à incorporaçom. Assim o nú-mero de beneficiárias e beneficiáriosda convocatória de 2006 multiplicoupor três aproximadamente as solici-tudes aprovadas em anos anteriores.Esta prioridade também se vai evi-denciar nos recursos previstos paraesta medida no Programa de Desen-volvimento Rural 2007-2013.

O BANCO DE TERRAS. Os dados doúltimo Censo Agrário mostram que aSuperfície Agrícola Utilizada ocupaaproximadamente a terça parte dasuperfície agrária galega; as outrasduas terças partes estám ocupadaspor superfície florestal da que arre-dor da metade som terrenos quenom tenhem nengum tipo de apro-veitamento produtivo. A reduzidapercentagem que representa a SAUno nosso território nom se explicapolas características dos solos, é di-zer, muitas das terras abandonadasou dedicadas a usos florestais de bai-xa produtividade som aptas para la-vradio ou para prados. Ademais opeso que tem a SAU no nosso terri-tório é muito inferior ao que alcançana maior parte dos Estados-Mem-bros da Uniom Europeia. No conjun-to do Estado Espanhol, por exemplo,a SAU representa 62’4% da superfíciefrente a 34% na Galiza.



Economía

O nosso país nom pode permitir-seo luxo de desaproveitar os recursos cosque conta, nom podemos manterabandonados ou infrautilizados terre-nos que som aptos para a produçom.Nom é unicamente um problema co-lectivo, também é um problema quelastra as perspectivas de futuro de moi-tas exploraçons. O último inquérito so-bre a estrutura das exploraçonsagrícolas mostra como umha hectarede SAU galega produz por termo mé-dio 41’8% mais que no Estado, medin-do a produçom em termos monetários.Sem embargo a reduzida dimensomterritorial das exploraçons galegas faique a margem bruta por trabalhador/aagrário/a apenas supera a terça parteda media espanhola.

Se dirigirmos a nossa atençom ca-ra o principal sector da nossa agricul-tura, o lácteo, comprovaremos comoa escassez de base territorial repercu-te na conta de resultados. Em muitasexploraçons o incremento da produ-çom baseou-se em níveis elevados deconsumo de concentrados com o con-seguinte incremento no custo unitá-rio de produçom. Desta forma omodelo produtivo tornou-se muitosensível a variaçons no preço do leiteou do concentrado.

É urgente actuar para frenar a per-da de SAU e facilitar que as explora-çons com vocaçom de futuro podamaumentar a sua base territorial. Um in-cremento da superfície necessário emmuitas exploraçons gadeiras para quepodam reduzir a sua dependência dosalimentos comprados para os animais

e desta forma rebaixar os custos uni-tários de produçom. Com estes objec-tivos a CMR apresentou um projectode lei no Parlamento para a criaçomdum Banco de Terras da Galiza (BAN-TEGAL). O BANTEGAL está chamadoa melhorar a mobilidade no mercadoda terra agindo fundamentalmenteatravés dos arrendamentos. O Bancopoderá receber prédios cedidos po-las/os suas/seus proprietárias/o com oobjectivo de destiná-los em arrenda-mento a exploraçons em funciona-mento para que aumentem a sua baseterritorial, à primeira instalaçom demoços ou moças, à criaçom ou amplia-çom da base territorial de cooperativasagrárias ou exploraçons comunitáriasda terra, etc. O BANTEGAL responsa-bilizará-se do cobro do arrendamentoe do pagamento à/ao proprietária/o. Aadministraçom galega poderá subven-cionar o custo do arrendamento dan-do prioridade às/aos moças/os,agricultoras/es profissionais e agricul-tora/es a título principal.

O mesmo projecto de lei autoriza àJunta da Galiza a estabelecer um regi-me sancionador sobre os prédios in-cultos ou abandonados radicados emZona de Especial Interesse Agrário. Es-tas sançons nom tenhem um objectivoarrecadatório mas pretendem mantera capacidade produtiva da terra, velarpola conservaçom das condiçons am-bientais e mesmo estimular a oferta deterras. Destarte nom se aplicará o regi-me sancionador aos prédios que fôromcedidas ao BANTEGAL e este aceitou.

Somos conscientes de que esta-mos falando de problemas de carác-ter estrutural, que nom se vamsolucionar do pé para a mao mas pre-cisamente por isso cumpre dar quan-to antes os primeiros passos. OBANTEGAL deveria estar operativoantes de finalizar este ano para queantes do fim da legislatura tenhamosumha mostra dos frutos.

A VALORIZAÇOM DO MONTE.Nom só é necessário actuar sobre aSAU, também urge tomar medidasque permitam pôr em valor a superfí-



Economía

cie florestal. A superfície florestal re-presenta aproximadamente as duasterças partes da nossa superfície. Oscâmbios que se pretendem nom vamem muitos casos dar resultados ime-diatamente e unicamente vam visua-lizar-se os seus efeitos a médio oulongo prazo. Os ciclos de produçom,por exemplo, duram anos, décadasno caso dalgumhas espécies.

No novo período de programa-çom, 2007-2013, a CMR vai deixar desubvencionar a florestaçom de terrasagrícolas. Nom se deve dedicar nemum só euro mais dos recursos públi-cos a premiar o abandono de superfí-cies aptas para a produçom agrícola.Além disto a política de florestaçomtem de realizar-se de acordo a crité-rios de ordenaçom, tendo em contaas características produtivas dos so-los. Em qualquer caso vai-se avançarnumha política de diversificaçom deespécies incrementando notavelmen-te a percentagem de superfície na quese realizam plantaçons com caducifó-lias autóctonas.

O objectivo de aumentar a produ-çom de madeiras de qualidade nom éalcançável unicamente desde a ópticada plantaçom, é necessário dedicarumha maior atençom ao que vem de-pois da plantaçom: os tratamentos sil-vícolas. Para seguirmos produzindograndes quantidades de madeira paratrituraçom nom é necessário esforçar-se por melhorar os tratamentos silví-colas, mas se pretendemos produziroutras madeiras -inclusive que espé-cies como o eucalipto podam ser apro-veitadas para usos que geram mais va-lor- cumpre dar-lhe o relevo que mere-ce a essa parte do processo produtivo.

A ordenaçom da superfície a mon-te terá em boa conta que nom pode serunicamente umha superfície para aproduçom de madeira. A CMR impul-sionará nos casos oportunos a realiza-çom de planos de gestom do montenos que se considere o seu aproveita-mento agro-silvo-pastoral, nom só po-la maior rentabilidade que nalgunscasos podam aportar os outros produ-tos mas também polo interesse desde

o ponto de vista ambiental ou da pre-vençom de incêndios de combinar dis-tintas actividades6. Neste sentidodeverá ser estudado com atençom opossível aproveitamento da biomassapara a produçom de energia.

No plano legislativo vai-se abor-dar a elaboraçom dumha Lei de Mon-tes da Galiza que entre outras cousasdê suporte legal à ordenaçom domonte galego com critérios estratégi-cos ou permita potenciar as associa-çons de proprietários de forma queseja possível actuar com maior eficá-cia sobre os montes que nom som vi-zinhais. Também se vai revisar a Leide Montes Vizinhais em Mao Co-mum com o objectivo, entre outros,de fortalecer o papel da administra-çom naqueles casos nos que as comu-nidades nom tenhem vida.

Aspiramos a que nos próximosanos a política florestal seja algo maisque a política de luita contra os in-cêndios, porém nom podemos deixarde falar dumhas actuaçons que con-

No novo período deprogramaçom, 2007-2013, aConselharia vai deixarde subvencionar aflorestaçom de terrasagrícolas. Nom se devepremiar o abandono desuperficies aptas paraa produçom agrícola



Economía

somem umha quantidade importantede recursos e que durante umha par-te do ano praticamente nom deixamver a política da CMR. A ordenaçome a posta em valor das superfícies amonte devem contribuir também areduzir o número de incêndios, mas arepercussom nom vai ser imediata.No curto prazo vai ser necessário se-guir dedicando umha quantidade im-portante de recursos à luita contra olume e realizar câmbios no dispositi-vo de extinçom para garantir umhamaior eficácia do mesmo.

A criaçom dumha empresa públi-ca, SEAGA, é um importante ele-mento dessa reformulaçom. Naactualidade o número de pessoas quetrabalham no dispositivo supera as5.000 pessoas nos meses de maiorrisco. O nacionalismo nom podeaceitar que isto se converta numhasituaçom eterna e polo tanto nom llepode dar o visto bom à configuraçomdum corpo de funcionários ou pesso-al laboral da administraçom dedica-dos à extinçom de incêndios de maisde 5.000 pessoas.

A CMR pretende consolidar umcorpo profissional configurado a par-tir das pessoas que hoje tenhem um-ha relaçom estável com a admi-nistraçom, arredor de 1.500 pessoas.Enquanto seja preciso contratar mui-tas mais pessoas para a luta contra osincêndios no verao a contrataçomatravés dumha empresa pública per-mite que o emprego destas pessoasnom acabe ligado em exclussiva àexistência de incêndios, umha vezque esta empresa nom só se dedicaráà extinçom de incêndios mas tam-bém a outros trabalhos (trabalhos sil-vícolas, obras diversas,...), as/os tra-balhadoras/es contratadas/os pode-rám trabalhar noutros âmbitos. Pen-semos que na actualidade a própriaadministraçom galega contrata a rea-lizaçom dum amplo número de tare-fas nos vários centos de milheiros dehectares de monte que administra.Nom esqueçamos que é muito difícilter esta mobilidade funcional na pró-pria administraçom.

A relevância da criaçom dumhaempresa pública com o âmbito de ac-tuaçom que tem SEAGA e como meiopróprio da administraçom galega vaimuito mais alá do âmbito florestal. Aadministraçom galega paga cada anoumha elevadíssima quantidade dedinheiro a umha empresa comoTRAGSA que pertence à administra-çom central. O nacionalismo galegosempre defendeu a existência dumsector empresarial público galegocom capacidade para actuar em de-terminados âmbitos e sempre que se-jam tarefas que nom som próprias doâmbito administrativo. A dependên-cia dos meios próprios da administra-çom central nom é compatível com oautogoverno. Neste sentido SEAGAdeve configurar-se como umha im-portante ferramenta de actuaçom daadministraçom galega para a realiza-çom de actuaçons, obras, trabalhos eprestaçom de serviços em matériasagrícolas, gandeiras, florestais, dedesenvolvimento rural e em geral, in-tervençons de carácter urgente ou emsituaçom de emergência.

A CMR aprovou em 2006 um de-creto no que se regulam medidasdestinadas à prevençom de incên-dios florestais. Entre outras medidascontempla-se a obrigaçom para osproprietários de terrenos situadosnas faixas de especial protecçom demantê-los livres de vegetaçom aces-sória à massa principal e com a mas-sa arbórea rareada. Faculta-se à Juntada Galiza para realizar directamenteos trabalhos preventivos nessas fai-xas de especial protecçom repercu-tindo os custos sobre quemcorresponda. Estabelecem-se distân-cias mínimas para realizar repovoa-çons florestais e proíbem-se asplantaçons florestais em zonas dedi-cadas a lavradio, pradeira ou prado.Tendo em vista a criaçom de um re-gime sancionador em matéria demontes e incêndios florestais atri-buem-se as competências sanciona-doras. Recentemente apresentou-seum projecto de lei de prevençom eextinçom de incêndios que complete



Economía

e reforce as medidas contempladasno decreto porque determinadas ac-tuaçons exigem umha norma comrango de lei.

AS PRODUÇONS DE QUALIDADE.A procura de alimentos experimen-tou nas últimas décadas profundoscâmbios que nom fôrom aproveita-dos polo sector agrário galego na me-dida do possível. As crescentesexigências dos consumidores em ma-téria de qualidade ou de segurançacolocam-nos antes novos reptos, mastambém oferecem novas oportunida-des que cumpre aproveitar agindo emdiversas vias.

Vai-se fazer umha forte apostapola investigaçom e a melhora tecno-lógica. Esta prioridade já se puxo demanifesto nos orçamentos desteano. No mesmo sentido vai a cria-çom do Instituto Galego de Qualida-de (INGACAL) dependente da CMR.Este ôrgao está chamado a desem-penhar um importante papel na in-vestigaçom aplicada, no desenvol-vimento tecnológico e inovaçom nosector agrário e alimentar e na pro-moçom e defesa da qualidade dosprodutos alimentares galegas. O IN-GACAL estará também capacitadopara realizar trabalhos relacionadoscom a certificaçom de produtos quelhe sejam encargados polos Consel-hos Reguladores das denominaçonsde qualidade ou prestar outros servi-ços a estes Conselhos.

O INGACAL estará também ca-pacitado para exercer as funçons que

se lhe encomendem em matéria deartesanato alimentar. Ao longo desteano a CMR aprovará o decreto queregula o artesanato alimentar o quenos permitirá contar com um quadronormativo que sirva para proteger epromover a elaboraçom, manipula-çom e transformaçom de produtosalimentares por produtores que ga-rantam um produto individualizadoe de qualidade e em particular a ela-boraçom de produtos caseiros permi-tindo o seu acesso aos mercados.

Nesta aposta polos produtos dequalidade os aspectos relacionadoscom a promoçom vam merecer umhaatençom especial, especialmente nocaso dos produtos acolhidos a deno-minaçons de qualidade.

A política de valorizaçom dosnossos produtos agrários nom sepode limitar aos produtos acolhidosàs distintas denominaçons senomque tem de ser mais ambiciosa.Nom podemos esquecer que umhaparte importante da produçom agrá-ria galega é transformada em em-presas situadas fora do nossoterritório e que a agro-indústria ra-dicada na Galiza está especializadaem produtos de escasso valor acres-centado. Destarte perdemos a opor-tunidade de gerar valor e empregono nosso país. Além disto estamosposicionando-nos desfavoravelmen-te tendo em conta que na cadeia daproduçom agro-alimentar cada vez émaior a parte do valor que se co-rresponde com a transformaçom en-quanto a produçom agrária strictu

Umha parte importanteda produçom agráriagalega é transformadaem empresas situadasfora do nosso territórioe que a agro-indústriaradicada na Galiza estáespecializada emprodutos de escassovalor acrescentado



Economía

sensu perde peso, especialmente sefalarmos de matérias-primas indife-renciadas. Para corrigir esta situa-çom vai-se actuar dando preferêncianos orçamentos às ajudas para odesenvolvimento da indústria agro-alimentar, especialmente quando setrate de produçons nas que existeum défice na transformaçom ou deempresas que pretendem instalar-seem zonas deprimidas. Ademais oesforço na investigaçom por parteda administraçom deve ter em con-ta também as necessidades do sec-tor industrial e as possibilidades dedesenvolver novos produtos que ge-rem um maior valor acrescentado.Neste mesmo sentido é necessárioactuar sobre a indústria florestal,Galiza é umha potência a nível esta-tal na indústria da primeira trans-formaçom da madeira mas cumprecriar as bases para que no futuro onosso peso seja maior nos produtosde transformaçom da madeira quecriam mais valor.

A aposta polas produçons dequalidade nom pode deixar à mar-gem os produtos da agricultura bio-lógica ou ecológica. Até agora Galizaapenas aproveitou as oportunidadesque ofereceu a crescente procura deprodutos biológicos. Para corrigirestá-se actuando em vários frentes:dar-lhe preferência em diversas me-didas (modernizaçom, instalaçomde jovens,...) às/aos produtoras/esque querem dedicar-se à este tipo deproduçom, reforço das subvençonsagro-ambientais para a produçom

biológica, formaçom e aconselha-mento, recuperaçom de variedadesautóctones ou investigaçom.

A POLÍTICA DE DESENVOLVIMEN-TO RURAL. Agricultura nom é sinó-nimo de rural, embora no nosso paísnom poda existir um mundo rural vi-çoso sem um sector agrário forte. Aspolíticas destinadas ao desenvolvi-mento do sector agrário devem iracompanhadas de actuaçons destina-das à diversificaçom de actividadesnas zonas rurais e a melhora das con-diçons de vida. É evidente que nestesaspectos a CMR nom é a única quetem competências, é mais em muitosaspectos recaem por completo nou-tras conselharias, sem embargo háâmbitos nos que esta Conselharia de-ve actuar. Umha parte importantedestas actuaçons vam ter a sua plas-maçom no Programa de Desenvolvi-mento Rural 2007-2013 em medidasnalguns casos novidosas para a admi-ninistraçom galega. Mais alá das me-dias concretas cumpre salientar ocâmbio na focagem que se pretenderealizar. Em primeiro lugar primará-sea concentraçom dos recursos finan-ceiros nas áreas mais problemáticas;neste sentido reduzirám-se os gruposde acçom local7 restringindo-os às áre-as que precisam umha atençom espe-cial na vez de estendê-los por todo opaís. Noutras palavras vam continuaros programas com a metodologia LE-ADER mas redefinindo o marco terri-torial de actuaçom, os critérios defuncionamento para conseguir um ca-



Economía

rácter mais aberto e participativo dosgrupos e garantindo umha maior tu-tela por parte da administraçom. Emsegundo lugar por parte da própriaadministraçom galega actuará-se di-rectamente com medidas destinadasa aquelas zonas mais deprimidas so-cialmente, comarcas que tenhemmaiores problemas para gerar umhadinámica desde baixo pola falta degente, o envelhecimento, a falta deempreendedores, etc. Em terceiro lu-gar porám-se em marcha umha sériede actuaçons dirigidas ao conjuntodo território rural e geridas por parteda própria administraçom galega. Emquarto lugar a diferença do que acon-teceu até agora os projectos de carác-ter produtivo e que criem empregonas zonas rurais vam receber um tra-tamento preferente.

Além disto é necessário simplifi-car a estrutura administrativa quenestes momentos depende da Direc-çom Geral de Desenvolvimento Ru-ral. Estám-se tomando medidas paracoordenar a actuaçom da Sociedadepara o Desenvolvimento Comarcal eAGADER, tendo em vista a possívelintegraçom no futuro num único or-ganismo se assim se decide. Alémdisto a administraçom galega deveredefinir o papel das fundaçons co-marcais e a vinculaçom da própriaCMR com elas.

A MODO DE CONCLUSOM: A IM-PRESCINDÍVEL CUMPLICIDADE.Comecei este breve artigo referindo-me a que provavelmente a avaliaçom

que cada pessoa faga da CMR, ou dasoutras, ao final da legislatura vai de-pender das expectativas que previa-mente se criasse, ajustem-se ou nomà realidade essas expectativas. Damesma forma devo acrescentar queessa avaliaçom vai depender em boamedida da cumplicidade que se esta-beleça entre a CMR e o corpo socialdo nacionalismo, incluído o conjuntodas/os militantes do BNG.

Um dos objectivos das pessoasque estám à frente da CMR tem deser nom só manter a cumplicidadedo corpo social do nacionalismo como nosso labor de governo mas inten-sificá-la8. A cumplicidade exige umcompromisso por parte das pessoasque nestes momentos tenhem res-ponsabilidades na CMR mas tam-bém exige um compromisso, emmuitos casos mais difícil, por partedo corpo social do BNG.

Todos os focos estám postosnas/os as/os que ocupam cargos dedirecçom na distintas Conselharias;é certo que eles assumem umhamaior responsabilidade e que a suaposiçom exige que mantenham um-ha interlocuçom permanente com oBNG e o corpo social do nacionalis-mo. As suas obrigaçons nom po-dem, sem embargo, levar-nos aesquecer a responsabilidade do con-junto de militantes do BNG. Comotales temos o direito e a obrigaçomde discutir as linhas directrizes dapolítica da CMR, de avaliar em quemedida se correspondem com o re-colhido no nosso programa, de fazer

Um dos objectivos daspessoas que estám àfrente da Conselhariado Meio Rural tem deser nom só manter acumplicidade do corposocial do nacionalismocom o nosso labor degoverno masintensificá-la



Economía

as propostas que se consideremoportunas, etc. Há cousas criticá-veis, nom me cabe a menor dúvida,agora bem devemos ter a inteligên-cia necessária para ter em conta ocontexto ao que me referim ao co-meço, distinguir o que som as linhasdirectrizes de questons menores enom cair na demagogia fácil. Para anecessária discussom existem noBNG diversas canais e se nom fun-cionassem deveríamos fazer o possí-vel para corrigi-lo, a estrutura e ofuncionamento da frente merecemumha atençom preferente, especial-mente agora. Sem embargo, a cum-plicidade a que me referia exigemais. Todas/os entendemos que te-mos um compromisso com uns prin-cípios políticos que representa oBNG e evidenciamo-lo de múltiplasformas (nas conversas, em diversascampanhas, na nossa participaçomem diversos foros, manifestando-nos, etc.). Acaso nom cumpre amos-trar esse comprometimento com anossa acçom de governo quando es-ta se ajusta as orientaçons definidascolectivamente? Esse compromissomútuo, essa cumplicidade som con-ditio sine qua non para o sucesso danossa acçom de governo ■

1 Este artigo tenta resumir as que vam ser asprioridades da CMR para o meio rural, nomse abordam sem embargo os aspectos que sereferem à gestom interna da própria Consel-haria. A abordagem desta questom sobardao âmbito deste artigo, porém é obrigadomencionar um aspecto pola sua relevânciaquantitativa e qualitativa. As assistênciastécnicas adquirirom durante os governos doPP umha enorme importância, para o BNG éum objectivo prioritário limitar estas assis-tências aos casos nos que resultam estrita-mente necessárias pola sua natureza.A elaboraçom deste artigo nom seria possí-vel sem as sugestons de Xosé Manuel Pugae Alberte Branco.

2 As produçons galegas apenas se beneficiá-rom destas subvençons polo que a reper-cussom da sua eliminaçom seria indirecta:umha parte dos produtos doutros Estadosque recebia subvençons para ser vendida

fora da UE nom acharia saída nos mercadosinternacionais sem subvençons e dirigiria-se cara aos próprios mercados comunitá-rios, dando lugar a maiores desequilíbrios ea possíveis caídas dos preços. O crescimen-to no mercado do Estado Espanhol das im-portaçons de produtos lácteos procedentesde França dam-nos umha mostra do quepoderia acontecer.

3 Também existem mesas no caso da pataca,da carne e no florestal.

4 Na Galiza existem diferenças substanciaisde preços entre as pequenas e grandes ex-ploraçons que nom tenhem a sua razom deser na qualidade do leite, senom no facto deque as indústrias lhe estám pagando um so-brepreço, um prémio, às exploraçons demaior tamanho. Em Dezembro de 2005 ha-via 8’35 céntimos/litro de diferença entre opreço cobrado polas exploraçons mais gran-des e as mais pequenas; menos de 2 cénti-mos dessa cifra explicava-se pola qualidade.Este tipo de prémios discrimina de formaimportante às pequenas ou medianas ex-ploraçons, favorece a intensificaçom produ-tiva e lastra as perspectivas de futuro demuitas exploraçons. A CMR fijo umhaaposta inequívoca pola aproximaçom entreos preços cobrados polas grandes e as pe-quenas exploraçons, embora saibamos quevai achar a resistência dos que se beneficia-vam da existência destes prémios. Namaior parte dos países da UE nom existemdiferenças de preços tam importantes emesmo há Estados nos que os prémios porquota nom existem.

5 Estas percentagens estám calculadas sobreas exploraçons nas que o titular é umhapessoa física. No inquérito de 2003 98% dasexploraçons galegas tinham como titularumha pessoa física.

6 Em 2006 a CMR aprovou 42 projectos sin-gulares, estes projectos som um exemplodeste tipo de aproveitamento.

7 Nestes momentos há 37 grupos (16 LEA-DER+, 11 PRODER II e 10 AGADER) queenglobam a totalidade dos municípios gale-gos excepto A Corunha.

8 Também poderíamos falar de estendê-la asectores cada vez mais amplos da sociedademas isso seria entrar noutro debate, aliás acumplicidade com o que hoje é o corpo so-cial do nacionalismo é imprescindível paraconseguir essa extensom.



Economía

Chégase ao ecuador da lexislatura na que por primeira vez a Consellaría

de Innovación e Industria ten como responsábel máximo a un

nacionalista. Unha consellaría que ve modificada de forma significativa

as competencias que tiña co goberno anterior, xa que pasou a integrar

dentro do seu organigrama, a xestión das políticas turísticas,

enfatizándose deste xeito o seu aspecto como motor de

desenvolvemento económico. Xunto co turismo, as outras áreas

competenciais abranguen reponsabilidades en materias tan importantes

como a planificación enerxética, as políticas de comercio interior, a

promoción dos clusters, a Sociedade da Información ou as políticas de

Investigación+Desenvolvemento e Innovación (I+D+i), sen esquecer

artesanía, consumo ou comercio exterior. A gran carencia dentro das

competencias é a ausencia dentro do organigrama dun instrumento de

apoio financeiro ao mundo empresarial (IGAPE) e que se atopa incluído

dentro doutra área competencial (Consellaría de Economía).

A situación industrial en GALIZAPosibilidades de actuación desde aConsellaría de Innovación e Industria

XOÁN MANUEL BAZARRA AGULLA

Licenciado en Ciencias Económicas e en

Ciencias Empresariais pola

Universidade de Santiago de

Compostela. É autor de varios traballos

sobre localización industrial e

auditorías financeiras. Asesor da

Consellaría de Innovación e Industria

A NECESARIA PARTICIPACIÓN DAORGANIZACIÓN. A Consellaría deInnovación e Industria xestiona áreasque son os eixos cardinais das pro-postas nacionalistas practicamentedende o seu nacemento como move-mento político no inicio do séculoXX. O desenvolvemento industrial e apotenciación dos nosos sectores pro-dutivos ven sendo un argumento re-currente en todos os nosos posiciona-mentos políticos e, como non podía

ser doutra maneira, é unha das áreasnas que máis se ten aportado dende opunto de vista teórico con traballosque fan unha diagnose da situaciónindustrial galega identificando acerta-damente os factores explicativos darealidade actual na que nos atopamos.

Toda esta bagaxe teórica consitúeunha fomación necesaria para todos etodas os que estamos comprometidosco desenvolvemento económico e in-dustrial deste país e, polo tanto, defi-



Economía

nen o marco xenérico dentro do calse moverán as nosas actuacións alíonde asumamos responsabilidadesde xestión económico-industrial.

Aínda sendo este un elementoimportantísimo á hora de desenvol-ver o traballo, tampouco podemosagochar o feito de que dende o puntode vista da praxe obsérvase un certodivorcio do nacionalismo con aspec-tos moi importantes do mundo da in-dustria. Quitando o que é a defensados dereitos das traballadoras e traba-lladores, eido no que o nacionalismoten aportado moito dende o punto devista práctico, de tal xeito que non seentendería o mundo sindical hoxepor hoxe sen esa aportación, non po-demos dicir o mesmo doutros como axestión industrial, a interlocución so-cial co mundo empresarial, o desen-volvemento de solucións inmediatasa problemas específicos, etc.

Non é a miña intención facer aquíunha análise exhaustiva de cales sonas causas deste divorcio senón unica-

mente resaltar aqueles elementos queentran dentro do nacionalismo, e quepolo tanto está nas nosas mans corri-xilos para que os compañeiros e com-pañeiras que teñen responsabilidadesde goberno conten cos instrumentosnecesarios para definir os pasos in-mediatos a seguir de cara á aplicacióndunha política xeral acorde cos prin-cipios que son elementos consustan-ciais ó noso proxecto político.

Dende o BNG déuselle dende sem-pre unha importancia fundamental aocontacto coa sociedade e á actualiza-ción das nosas propostas en funciónda evolución socio-económica do país.Este contacto coa realidade, de con-traste do noso acervo teórico faise através das comisións nacionais, quepor mandato do Consello Nacional seencargan da elaboración de programasde actuación de tipo sectorial. As di-námicas das comisións permitiríanacadar un duplo obxectivo: por unhaparte, o resultado máis inmediato se-ría a elaboración de propostas concre-tas que emanan dun coñecementopráctico da realidade sectorial, e polaoutra, dunha forma indirecta, a diná-mica das comisións permitirían a con-formación dun equipo de traballo cuncoñecemento acumulativo e acostu-mado a colaborar conxuntamente.

Até esta última Asemblea Nacio-nal, a Política Industrial atopábase en-globada dentro da Comisión de Econo-mía e Finanzas Públicas que abranguíatemas máis amplos que o industrial co-mo pode ser o fiscal ou a política orza-mentaria. Este carácter amplo e certasdeficiencias no seu funcionamento im-posibilitou aos compañeiros e compa-ñeiras que asumiron responsabilida-des de goberno contar cun instrumen-to que permitira unha maior concre-ción das liñas que se recollían noprograma co que o BNG se presentouás eleccións. Por iso foi un paso impor-tantísimo a adaptación das áreas temá-ticas de traballo político ás diferentesáreas de responsabilidade dentro daconsellaría, xa que deste xeito se creaunha canle de comunicación directaentre a organización e o goberno que



Economía

Atopámonos unhaadministración cunhaestrutura ideada paraser correa detransmisión de políticasdeseñadas noutroscentros de decisión eque non contaba polotanto cos recursoshumanos e materiaisidóneos

serve de contraste da xestión, ao tem-po que aporta propostas concretas quepermitan contar con follas de ruta a se-guir e que concrete e perfile as liñasprogramáticas do BNG, tendo en contaos condicinamentos e as limitaciónsdas institucións que se xestionan.

A NECESARIA PLANIFICACIÓN IN-DUSTRIAL. Como xa dixen con ante-rioridade, a situación industrial estáperfectamente diagnosticada e as de-bilidades estruturais identificadas deforma clara en traballos de persoeirosde recoñecido prestixio intelectual,como son os economistas Xosé Díazou Xavier Vence entre outros. En to-do caso, dende o punto de vista dapolítica industrial desenvolvida pologoberno galego nos últimos anos, to-dos coinciden en destacar a carenciadunha política activa de defensa epromoción industrial. Ou expresadonoustros termos, en materia indus-trial tense aplicado a política neolibe-ral por excelencia: a carencia da mes-ma. Deste xeito, a planificación desectores tan importantes para o paíscomo o enerxético ou o comercial,deixábase nas mans dos grandes gru-pos transnacionais, actuando o Go-berno galego como mero executor ouno mellor dos casos, deseñando me-didas paliativas para que a súa aplica-ción fose o menos traumática, sencuestionar o modelo en si mesmo.Como consecuencia disto atopá-monos unha administración cunhaestrutura ideada para ser correa detransmisión de políticas deseñadasnoutros centros de decisión e quenon contaba polo tanto cos recursoshumanos e materiais para acomenterunha política industrial acorde coasnecesidades do país. De aí que, sequeremos dotar á industria galegadunha orientación que lle permita sercompetitiva no contexto mundial ac-tual, deberá ser a través da creacióndun novo organismo: A Axencia Ga-lega de Innovación e Desenvolve-mento Industrial (AGIDI).

A AGIDI concíbese como o órga-no de asesoramento, planificación e

coordinación da política industrial daConsellaría de Innovación e Industriae será quen impulse a transformacióndo noso sistema produtivo, con crite-rios de racionalidade flexibilidade,eficiencia e eficacia operativas paraasí facilitar a competitividade nunhaeconomia mundial na que a innova-ción e a tecnoloxia xogan un papelcada vez máis importante. A actua-ción planificadora da AGIDI centrara-se en catro grandes áreas fun-damentais para a industria:❚ Area de Servizos Tecnolóxicos ás

empresas: ten como misión princi-pal a de dotar de bens e servizoscolectivos ás empresas. Perségueseo obxectivo de que se poidan be-neficiar unha gran maoiría de em-presas co obxectivo de que asPEMES (a principal fonte de em-prego do noso país) poidan ter ac-ceso a servizos tecnolóxicos quelle permitan ser competitivas pormedio da innovación. Con este ob-xectivo artellará a Rede Galega deCentros Tecnolóxicos e Laborato-rios como motor e impulsor dacompetitividade empresarial a tra-vés da transferencia de tecnoloxiaás industrias e do asesoramentodende o punto de vista financeiro,organizativo e comercial.

❚ Área de investimentos estratéxi-cos: instrumento de grande im-portancia especializado enpromover empresas en sectoresestratéxicos onde a iniciativa pri-vada se mostra insuficiente, nossectores de base tecnolóxica ounaqueles considerados básicos,como os dedicados á produciónde bens públicos e de importan-cia para o conxunto da sociedadegalega. Igualmente, actuaríasecon instrumentos públicos ensectores básicos intensivos nouso dos bens públicos (p.e. ener-xía eólica, solar etc.).

❚ Unidade Promoción Industrial Es-tratéxica: que vai servir de apoioás actuacións que se desenvolvanen zonas territoriais nas que exis-ta unha forte dependencia econó-



Economía

mica dun sector industrial que seconsidere competitivo ou queprecisa de políticas específicas pa-ra o aproveitamento de todas assúas potencialidades. O obxecti-vo é o de potenciar as vantaxescomparativas de cada unha daszonas para garantir a competitivi-dade da industria a nivel interna-cional e impulsar o desenvolve-mento homoxéneo da Galiza inte-rior e da Galiza costeira.

A NECESARIA DEFENSA DOS NO-SOS SECTORES PRODUTIVOS. Senalgún sector podemos exemplificaros efectos que as políticas de LaissezFaire teñen na nosa economía, ese é opequeno comercio. O comercio retallis-ta é un sector capital para a nosa eco-nomía xa que representa o 4,82% doValor Engadido Bruto e o 10,86% doemprego, representando o pequenocomercio arredor do 50% do empregodentro do sector comercial. Nos últi-mos anos este sector está a atravesarunha difícil situación froito da expan-sión de grandes áreas comerciais queincrementaron a súa presenza de for-ma paulatina coa connivencia do ante-rior Goberno galego que apoiaba deforma explícita esta política de medre.

Unha xestión nacionalista que de-fenda os nosos sectores económicosdebe ter presente que a existenciadunha rede de pequenos comercios entodo o país resulta fundamental para oseu desenvolvemento económicoequilibrado e para que a cidadanía poi-da ter acceso aos servizos máis bási-

cos. A posición de dominio de gran-des superficies comerciais sitúan o po-der de decisión neste sector fóra donoso país. Por iso se considerou prio-ritario poñer en marcha medidas nor-mativas que, en todo caso, deben serconsensuadas co sector e estean enca-miñadas a dotarnos dun marco regu-lador que frene este proceso libe-ralizador, permitindo ao mesmo tem-po unha planificación acorde coas ne-cesidades do comercio galego. Dousson os instrumentos deseñados: a Leide Horarios Comerciais (LHC) e a Leide Comercio Interior de Galiza (LCIG).❚ LHC. Pretende precisamente do-

tar ao pequeno comercio dunhaferramenta que lle permita sercompetitivo no terreo da xornadacomercial. O alongamento doshorarios de apertura favorecíanen maior medida aos grandes gru-pos comerciais ao tempo que agu-dizaban o proceso de precariza-ción laboral neste sector e facíanmenos atractiva a posta en mar-cha de inciativas empresariais nosector do comercio retallista. Entre as novidades que introduceesta lei figura a posibilidade deque os Concellos que o solicitenpoidan substituír algún dos do-mingos e festivos hábiles para ocomercio por outros que conside-ren máis axeitados aos interesescomerciais do seu termo munici-pal. En todo caso, o número totalde domingos e festivos hábilesnon poderá exceder de oito, des-aparecendo o procedemento que



Economía

permitía aos Concellos engadir aestes, outros dous días.Co fin de buscar o equilibrio nece-sario entre o abastecemento local ea conciliación da vida familiar e la-boral, exclúense cinco días da posi-bilidade de elección dos oito festi-vos ou domingos hábiles comer-cialmente: o 1 de xaneiro, o 1 e o17 de maio, o 25 de xullo e o 25 dedecembro. Coa mesma finalidadede conciliación da vida laboral e fa-miliar, adiántase o peche dos esta-blecementos ás 20,00 horas nasdatas do 24 e 31 de decembro.No que respecta á liberdade hora-ria, preténdese reducir a 150 me-tros cadrados a superficie útil devenda e exposición ao públicoque deben posuír os establece-mentos comerciais para disfruta-ren de plena liberdade horaria(na regulamentación actual a su-perficie mínima sitúase en 300metros cadrados).Así mesmo, a nova lei regula a es-pecificidade comercial dos conce-llos turísticos, permitindo que opequeno comercio se poida adap-tar ás diferentes pautas de consu-mo que se dan nos turistas.Establecerase un procedementode declaración de concello turísti-co, co obxectivo de que os esta-blecementos situados na área dedeclaración gocen de liberdadehoraria. A área proposta pode serinferior ao territorio municipal ouincluír só unha parte dun núcleode poboación, e a súa aprobación

corresponderalle á Consellería deInnovación e Industria.

❚ LCIG: Na actualidade está na fasede redacción e de contrastación cosector, pero ten previsto incluír unelemento que consideramos fun-damental para a ordenación do co-mercio retallista. Na actualidadeimpera unha especie de “lei da sel-va” en canto á ubicación de gran-des superficies comerciais, anali-zándose caso por caso a ubicacióndestes establecementos sen que seteña en conta a visión de conxun-to dos efectos que ten sobre o co-mercio do país. Pretendemos quea LCIG modifique esta situaciónelaborando un mapa de saturacióncomercial onde se definan áreasxeográficas que están comercial-mente saturadas e áreas nas quese considere que ainda contan conespazo para o medre comercial.Desta forma o sector contará cuninstrumento que dea visión deconxunto ao comercio do país epermita identificar zonas que con-tan cun déficit en servizos comer-ciais e que polo tanto supoñen un-ha oportunidade empresarial.Un capítulo aparte merece o sec-

tor naval e as actuacións que nestesenso se levaron adiante dende aConsellaría. Falar de todo o aconteci-do arredor do retorno á construciónnaval civil na Ría de Ferrol sería temapara outro artigo. En todo caso dicirque a través das liñas de traballo en-cetadas nesta área e vistos os argu-mentos contraditorios expostos porparte da SEPI e do Ministerio de Eco-nomía, foi posible poñer de manifes-to diante de toda a cidadanía galegaque é única e exclusivamente unhadecisión política do goberno Zapateroa que imposibilita o desenvolvemen-to das potencialidades que o noso pa-ís ten neste sector industrial.

O NECESARIO REINVESTIMENTODO BENEFICIO. Nas análises teóricasque se viñan facendo describíase a in-dustria galega como propia dunha eco-nomía subordinada aos intereses do

O alongamento doshorarios de aperturafavorecían en maiormedida aos grandesgrupos comerciais aotempo que agudizabano proceso deprecarización laboral,facendo menosatractiva ao sector docomercio retallista

Bar en Canarias. A falla de desenvolvemento

industrial segue a condenar aos galegos e

galegas a emigrar



Economía

poder económico central e que se ca-racterizaba en especial por dous ras-gos definitorios: a ubicación de indus-trias de enclave e a da extracción dematerias primas para financiar o des-envolvemento económico doutras zo-nas. Se ben hoxe en dia o concepto deindustrias de enclave e a súa existen-cia no noso país pode ser matizado oudiscutido, a existencia de industriasadicadas unicamente á explotación edetracción dos nosos recursos natu-rais segue sendo unha realidade, e osposicionamentos teóricos manteñentoda a súa vixencia. Dentro das nosascompetencias, o sector por excelenciaque responde a ese marco e o enerxé-tico. Galiza ven sufrindo custos domedio ambiente e socio-económicosque supoñen a explotación das fontesenerxéticas en función dunha planifi-cación estatal na que o desenvolve-mento económico do noso país xogaun papel secundario frente a outraszonas peninsulares. Anteriores gober-nos do país actuaron acorde con estaplanificación e incluso cando tiveron aoportunidade de modificar esta visióncentralista (as actuacións en enerxíasrenovábeis) repetiron o mesmo esque-ma, perdendo deste xeito unha opor-tunidade histórica de desenvolver unmodelo enerxértico propio, acorde co-as necesidades do país e respetuoso conoso medio natural.

Desde a Consellaría, marcámonosdous obxectivos básicos: o primeiro,garantir que parte do excedente quese obtén da explotación dos nosos re-cursos energéticos, se reinvista no

noso país e o segundo deseñar unmodelo de xestión enerxética en fun-ción das posibilidades de desenvolve-mento económico de Galiza. Para isoestamos a traballar en dúas liñasprincipalmente: a participación públi-ca nos beneficios empresariais e oPlan Enerxético Galego 2007-2012.❚ A participación pública: non hai

mellor intrumento económico pa-ra garantir que o excedente dasactividades desenvolvidas no no-so país se reinvista aquí, que aparticipación directa do gobernogalego neses beneficios. Calqueraoutro instrumento está suxeito aposibeis distorsións que poderíanlevar a que non tivera os efectosperseguidos. Con este fin estáse atraballar nunha sociedade públicaque teña como obxecto social odesenvolvemento de proxectosno ámbito enerxético, ben comopromotor, ben como propietariode accións no capital doutras em-presas ou ben como fornecedorde apoio material ou intelectualde proxectos enerxéticos. É dicir,preténdese dotar á Administra-ción Galega dun operador nomercado enerxético que participedos proxectos que son promovi-dos pola iniciativa privada aotempo que poida actuar de pro-motor daqueles proxectos que seconsideran socialmente benefi-ciosos pero que teñen deficit deactores privados. Un paso impor-tante neste sentido foi o Decretopolo que se regula o aproveita-mento da enerxía eólica en Gali-za, que está en fase de debate cosector e no que se recolle comocondición para poder desenvolverproxectos eólicos a participaciónpública mínima do 10%.

❚ Plan Enerxético de Galiza. Esteplan ten como obxectivo princi-pal precisamente desenvolver unmodelo enerxético pensado paraa cidadanía galega e para as nece-sidades competitivas da nosa in-dustria. Preténdese que a enerxíase constitúa nun elemento dina-



Economía

mizador do resto da economía ga-lega e non nun obstáculo, comoacontece en moitas ocasións poloque a subministración de enerxíaen condicións óptimas de seguri-dade, calidade e prezos é un ob-xectivo irrenunciabel. Igual deimportante se considera a mini-mización do impacto natural daexplotación das fontes enerxéti-cas e das redes de transporte edistribución. Para acadar este ob-xectivo párte-se dunha análise dasituación de consumo actual e asprevisións de demanda futurasque precisa a industria galega pa-ra incrementar o seu nivel decompetitividade, e defínense cin-co grandes liñas de actuación:❚ Diversificar as fontes de apro-

visionamento energético, in-tensificando os esforzos ten-dentes a un maior aproveita-mento dos recursos autócto-nos e en especial do fomentodas fontes de enerxía renova-beis.

❚ Máximo respecto polo medioambiente, protexendo as zo-nas sensibles dende o puntode vista natural e contribuín-do ao cumprimento dos ob-xectivos establecidos no Pro-tocolo de Kioto.

❚ Garantir a subministraciónenerxética de calidade a todosos cidadáns e á industria gale-ga para o que se desenvolve-rán as infraestructuras ener-xéticas de xeración, transpor-te e distribución precisas enfunción das necesidades pre-sentes e futuras.

❚ Fomento da I+D+i no campoenerxético co obxectivo deser máis eficiente no consu-mo e na xeración enerxética.

❚ Impulsar estratexias de aforroe eficiencia enerxética en to-dos os sectores.

A NECESARIA COMPETITIVIDADEINDUSTRIAL. Nunca debemos es-quecer que o obxectivo último de to-

da política industrial é o incrementodo benestar dos cidadáns a travésdunha xestión eficaz e eficiente e es-ta non é posíbel senón se parte dasnecesidades reais do sistema produti-vo galego. Con este obxectivo, os po-deres públicos deberán poñer enmarcha actuacións que permitan ánosa industria ser competitiva nuncontexto global, ao tempo que se in-crementan os niveis de emprego e segarante unha maior distribución dariqueza. Acadar estas dúas metas aomesmo tempo non é posíbel se as ac-tuacións que se desenvolven van en-camiñadas a facer competitiva aindustria a través dos custos, xa queeso suporá un baixo nivel salarial,unhas empresas cun baixo valor en-gadido e moito máis vulnerábel ácompetencia de países con custos la-borais máis baixos. A competitivida-de da industria galega debe de irorientada cara actividades que xerenmaior riqueza, baseadas na investiga-ción e na innovación de novos pro-dutos que son os que permiten xerarunha maior riqueza ao tempo quecrean barreiras de entrada nos mer-cados de tal forma que ese crecemen-to industrial se blinde desde o puntode vista da competencia global e poi-da ser sostíbel no tempo.

Como instrumento básico paradeseñar esa industria da innovación edo coñecemento está o Plano Galegode I+D+i (PGIDi) que pretende fuxirde actuacións anteriores que concebí-an as políticas de innovación comomeras axudas e transferencias que ti-veron un impacto mínimo no incre-mento da capacidade innovadora dasnosas empresas xa que a maioría delasrecibían estas axudas como ingresosadicionais sen modificar a súa estrate-xia produtiva. Como non podía serdoutra maneira nun goberno neolibe-ral, a visión que se aplicaba era a deque a innovación era papel exclusivodas empresas e os poderes públicos; omáximo que podían facer era actuarsubsidiariamente en función desa ca-pacidade innovadora. O PGIDi rompecon esta visión e parte do principio de

A competitividade daindustria galega debede ir orientada caraactividades que xerenmaior riqueza,baseadas nainvestigación e nainnovación de novosprodutos e creanbarreiras de entradanos mercados



Economía

que para que a industria galega acadeniveis de produtividade que a fagancompetitiva internacionalmente, épreciso realizar un forte investimentopúblico que responda a unha planifi-cación e a unhas metas estratéxicas. Oobxectivo é que o gasto en I+D da eco-nomía galega acade o 1,5% e que esteesforzo en innovación sexa feito nun50% polas administracións públicas ea outra metade polos axentes priva-dos, (na actualidade está no 0,86%). Sóasí se garante que os investimentos enI+D realizadas polo conxunto do sis-tema de innovación teñan expectati-vas de chegar ao mercado ou de serincorporadas ao proceso produtivo.

A súa misión principal é impul-sar o crecemento económico e socialde Galiza mediante a mellora da súacapacidade científico-tecnolóxica fa-cilitando deste xeito a participacióndas empresas no proceso de innova-ción e a extensión dos beneficios dainvestigación ao conxunto da socie-dade galega. É dicir, que o PGIDi se-xa o instrumento principal paralevar a industria galega cara unhaindustria baseada na innovación,que é o modelo de desenvolvemen-to que permite manter uns maioresniveis de benestar.

Dentro das medidas que se des-eñan destacan dúas. A pimeira é a cre-ación dun programa de Articulacióndo Sistema de Innovación. Se se queredotar á economía galega dunha planifi-cación nas actuacións que se acometanen I+D+i , faise preciso artellar aos di-ferentes axentes que participan neste

proceso para que actúen coordinada-mente e na mesma dirección. Por estemotivo proponse unha redefinicióndos actuais centros tecnolóxicos e acreación de plataformas tecnolóxicasen sectores estratéxicos para Galiza,así como a creación de verdadeirosParques Tecnolóxicos. As liñas funda-mentais destas actuacións son a defi-nición, ordenación e potenciamentodos puntos de Articulación do SistemaGalego de I+D+I; apoio á Transeferen-cia de Coñecemento e Tecnoloxía e fo-mento da coordinación e atracción derecursos estatais e europeos.

A segunda grande liña pretendedignificar a profesión de investigador.A ninguén se lle escapa que as condi-cións dos investigadores e das inves-tigadoras son claramente mellorabeise dificilmente conseguiremos unhaeconomía baseada no coñecemento ena innovación senón conseguimosque a profesión de investigador sexaunha ocupación laboral digna. Paraiso vaise definir unha carreira profe-sional baseada nun itinerario linealdende a formación dos investigadorese investigadoras até a súa consolida-ción no sistema dotando de instru-mentos de axuda para cada unha dasetapas nas que os investigadores al-ternarán o seu traballo invsatigadorcon estancias nas empresas.

COROLARIO: A POLÍTICA INDUS-TRIAL MÁIS ALÁ DA INDUSTRIA.Pretendín neste artigo destacar dousaspectos que considero que deben co-ñecer todas e todos os que están ven-



Economía

cellados ao proxecto político do nacio-nalismo. O primeiro, fai referencia áimportancia de que o BNG conte conmecanismos de interlocución sectorial,no que participe xente que comparte oproxecto político do nacionalismo eque permitan enriquecer as propostasque se poidan desenvolver dende a ac-tividade institucional. En segundo ter-mo, tentei vencellar determinadas ac-tuacións que se están acometendodende a Consellaría de Innovación eIndustria con determinados postula-dos teóricos que o nacionalismo vendefendendo de forma continuada: aplanificación activa da industria, a de-fensa dos nosos sectores productivos,o reinvestimento dos beneficios que sederivan da explotación dos nosos re-cursos e a procura dun desenvolve-mento industrial sostíbel que reper-cuta nun incremento do benestar so-cio-económico da cidadanía.

Pero levar adiante unha política in-dustrial nacionalista ten efectos máisalá do estrictamente económico. Aco-meter medidas de defensa e planifica-ción da nosa industria, con indepeden-cia do seu éxito ou fracaso vainos per-mitir, en maior ou menor grao, avan-zar na concienciación nacional do nosopobo. Así, o feito de que un consellei-ro do goberno galego deseñe instru-mentos para garantir que unha partedos excedentes que obteñen as empre-sas enerxéticas repercutan no conxun-to da sociedade, permitiu abrir un de-bate social que levou a moita xente aser consciente da situación de explota-ción na que se atopan os nosos secto-res produtivos. Ata tal punto foi asíque outras forzas políticas ou gruposmediáticos que nunca foron proclives aeste tipo de medidas lanzaron mensa-xes moi semellantes ás nosas.

Ao mesmo tempo, a interlocu-ción necesaria que se ten que produ-cir entre os axentes socioeconómicosdo mundo da industria e a adminis-tración permítenos establecer canlesde comunicación con sectores tradi-cionalmente pouco permeabeis á no-sa mensaxe. Conseguirase así unhacomunicación nunha doble vía: tras-

ladándonos eles os seus problemasmáis específicos ao tempo que podenconstatar que a política industrial queacometemos desde o nacionalismo éa que mellor responde aos seus inte-reses e necesidades.

Igualmente, contar coas competen-cias en áreas como turismo ou o Xaco-beo, permítennos dispoñer dunhaimportante ferramenta que permitirátrasladar outra imaxe de país que re-percuta nun maior coñecemento donoso e un maior orgullo do propio.Disto era plenamente consciente a an-terior administración, que sempre en-focou as súas campañas turísticas deforma sectorial, no que o importanteera a actividade que se promocionaba(turismo náutico de Galiza, turismo ru-ral de Galiza) ou ben, no caso do Cami-ño Xacobeo, incidíase sobre aspectoscomo o relixioso e minimizábase ou si-lenciábase completamente o papel his-tórico que xogou na conformación danación galega. A orientación na que seestá traballando é completamente dis-tinta. Preténdese enfocar a comunica-ción turística cara a imaxe-país,incidindo nos aspectos máis positivose diferenciadores de Galiza como na-ción (cultura, historia, xeografia, po-bo…) como elemento de atracción devisitantes e de fomento do interese po-lo propio. Un bo exemplo foi a campa-ña mediática do ano 2006 e na que anosa lingua era un elemento central damensaxe. Igualmente, dende o Xaco-beo póñense en marcha actuacións co-mo a exposición “Os capítulos daIrmandade. Peregrinación e ConflitoSocial na Galiza do Século XV” nas quese destacan elementos cruciais (e tantotempo silenciados) da nosa historia co-mo a Revolta Irmandiña ou a situaciónde Galiza na Baixa Idade Media.

En definitiva, a Consellaría de In-novación e Industria é unha área detraballo dentro do noso proxecto co-lectivo que ten moitas potencialida-des para axudar no avance social donacionalismo. Transformar esas po-tencialidades en realidades dependeen maior ou menor medida de todose todas nos ■

Preténdese enfocar acomunicación turísticacara a imaxe-país,incidindo nos aspectosmáis positivos ediferenciadores deGaliza como nacióncomo elemento deatracción de visitantese de fomento dointerese polo propio



Economía

CÉSAR MOSQUEIRA LOURENZO

Tenente-Alcalde responsábel de

urbanismo no Concello de Pontevedra.

Portavoz do BNG na Deputación de

Pontevedra

CARME DA SILVA MÉNDEZ

Deputada no Parlamento Galego polo

BNG onde é Vicepresidenta da Comisión

de Ordenación do Territorio, Obras

Públicas, Medio Ambiente e Servizos

Asistimos a unha escalada de prezos davivenda que parece non ter fin. Varios anosseguidos leva subindo arredor de cinco vecesmáis que o Índice de Prezos de Consumo (IPC)e, no entanto, o máis a que se aspira é a unharalentización na suba, que parece vaiproseguir. Todas as medidas, máis aparentesque reais, que se anunciaron para atallar oproblema, non deron o máis mínimo resultado,e cando si o deron, foi localizado e transitorioe a onda expansiva parece non deterse.

ben centradas en aspectos relevantes,desgrazadamente difusas, enterradasnunha variedade de opinións absolu-tamente contraditorias, banalidades,obviedades e prexuízos ideolóxicosou sectoriais. As análises globais, ob-xectivas e faltas de prexuízos sonmáis ben escasas.

OS BENEFICIADOS E OS PREXUDI-CADOS POLA ESCALADA ALCISTA.Cando nun sector hai unha escalada al-

As teorías da “burbulla” inmo-biliaria e o perigo de caída ou beneran intentos de arrefriar as expecta-tivas para corrixir á baixa, ou benprognósticos profundamente errados,pois a demanda sigue vizosa pero,mentres tanto, sectores sociais cadavez máis amplos, ven imposibilitadoo obxectivo de acadar unha vivendaen condicións. Ante este feito, proli-feran as explicacións, nunha tremen-da mestura. Vemos algunhas análises

Urbanismo e vivenda (II)



Economía

cista, sobre todo se se produce cunhademanda sostida ou en crecemento,hai un número reducido de beneficia-dos coa inflación, como moito os axen-tes que participan no ciclo, todos ouparte deles, mentres que os prexudica-dos son moi numerosos, os usuariosou consumidores. Pénsese no evidenteexemplo actual do petróleo: aumentanos seus beneficios os produtores, osextractores, os refinadores, distribui-dores..., mais resultan claramente pre-xudicado, todos os consumidores.

O caso da vivenda ten unhas ca-racterísticas moi especiais e o seucomportamento diverxe da maioríados outros sectores. No relacionadocon este epígrafe, atopamos que os be-neficiados son os axentes que partici-pan na elaboración do produto final:propietarios de solo, intermediarios,promotores, empresas de construción,inmobiliarias, etc. Os prexudicadosson os potenciais adquirentes ou osusuarios en alugueiro. Pero hai outrosector de usuarios que non sae prexu-dicado, podendo saír claramente be-neficiado, nomeadamente os propieta-rios de vivendas e outros inmóbeis,que son unha cantidade moi elevada.Inclusive aos posíbeis compradores,no caso de que poidan acadar este ob-xectivo, como expectativa favorécesllea posibilidade de que se siga revalori-zando a súa propiedade. Como se ve,unha característica diferencial moi es-pecífica, que fai que este sector sexatremendamente diferente da totalida-de dos bens de uso e consumo masi-vos e universais1.

Este fenómeno diferencial está nabase dos sucesivos “fracasos” de to-das as políticas de vivenda que se ve-ñen aplicado dende hai moitas déca-das por parte do Estado2. Á Comuni-dade Autónoma quédalle a políticade Vivenda, instrumento demasiadolimitado como para ter incidencia re-al na escalada alcista. O Estado puidoe pode verse obrigado a aparentarque toma medidas, pero, na práctica,tendo sempre coidado de que non te-ñen incidencia real. Se a dinámicaeconómica xeral fai que se desvalori-cen os inmóbeis, adóptanse medidaspara recompoñer a demanda e frear acaída. Pola contra, o que nunca fixo oEstado Español, como practicamenteningún outro Estado capitalista, foiadoptar medidas efectivas para redu-cir os prezos, por moi intensa que fo-se a escalada alcista.

Aparte da poderosísima razónque acabamos de expor, existe outra,moito menos relevante para a maio-ría dos cidadáns, pero tan ou máistranscendente para o sistema econó-mico: a desvalorización inmobiliariaarrastra consigo ao sector bancario.Os exemplos do Estado Español nasegunda metade dos anos 70 do sé-culo pasado e do Xapón a inicios doséculo XXI, son evidentes: a desvalo-rización inmobiliaria induce unha cri-se bancaria. Poderíase pensar que oEstado, senón desvalorizar os inmó-beis, cando menos, podería tentarfrear en seco a alza. Teoricamente éun bo exercicio, pero na práctica, nin-gún Goberno se atreveu a tal intento

O prezo da vivenda



Economía

polo perigo de coincidencia de medi-das de “arrefriamento” cunha rece-sión do sector, o cal tería un claroefecto depresor e caeriamos, na tantemida polo sistema, desvalorizaciónxeneralizada dos inmóbeis. Precisa-mente o efecto que se quere evitar atoda costa, como acabamos de ver.

Vistas as razóns da pasividadecontinuada e intencionada do Estadona escala alcista, que non vai variarsalvo un imprevisto xiro político re-volucionario, pasamos a estudiar osfactores de mercado que determina-ron a actual escalada, que freará ouinvestirá só na medida que este mer-cado o determine, de non adoptáren-se a tempo medidas correctoras. Evi-dentemente, se ese mercado leva aretardar á suba aproximándoa ao IPC,asistiremos a unha cascada de decla-racións fariseas sobre a tremendaefectividade das medidas adoptadas,cando, en realidade, nin houbo ninhai intención algunha de adoptarningunha medida da que se sospeitepoida ter a máis mínima eficacia co-mo correctora á baixa do mercado.

O FUNCIONAMENTO DO MERCA-DO INMOBILIARIO. Estudar deta-lladamente todos e cada un dos pro-dutos inmobiliarios (novo, rehabili-tado, usado, vivenda colectiva, unifa-miliar, baixos, naves industriais,terreos edificábeis, propiedade, alu-gueiro, etc.). Cae fóra do alcance des-te artigo, máxime cando os factoresque inciden tanto na demanda comona formación do prezo final son moi

variados. Limitarémonos a unha si-tuación tipo fundamental, a vivendacolectiva de nova construción desti-nada integramente á súa venda nomercado libre, no entendemento deque as demais situacións están moivinculadas a esta, cando non sonconsecuencia directa3.

Os factores que inciden no prezofinal tamén son múltiplos e variados:o prezo do terreo edificábel, os custosda construción, os honorarios profe-sionais, os gastos financeiros, as ta-xas e impostos, os gastos xerais dapromoción, os custos da venda e obeneficio da promoción. Sen entrarnunha descrición pormenorizada de-les, o que si nos importa é a súa in-fluencia e, sobre de todo, as vin-culacións existentes entre os diver-sos factores e entre estes e o prezo fi-nal. Comecemos por esta parte:

1º Feito fundamental: todo o pro-ceso está condicionado polo prezo fi-nal, ou máis precisamente pola ex-pectativa de prezo final. Noutras pa-labras, a empresa promotora bota ascontas ao revés: parte dunha hipóte-se de prezos finais e, a partir desta hi-pótese toma as decisións e axusta to-dos os demais factores. Polo tanto, nasituación actual, a previsión sobre acapacidade da demanda de poder ad-quirir a determinados prezos é o fac-tor fundamental de todo o proceso.Os prezos non se forman mediantesumas dos custos e beneficios, senónque os custos e os beneficios axús-tanse e decídese sobre eles en base ahipóteses de prezos finais. É a capaci-



Economía

En contra do que se

afirma con frecuencia

dende a óptica

empresarial, as taxas,

impostos e gravames

da construción son

unha parte mínima do

prezo final de venda

dunha vivenda

dade adquisitiva da demanda a quedetermina, salvando gastos fixos, to-dos os demais factores.

Nunha primeira aproximación,na formación do prezo final, basica-mente hai tres grupos de elementos:a) os custos asociados ao terreo edi-ficábel, b) os custos da construcióne asociados: honorarios profesio-nais, ICIO, etc., e c) un terceiro gru-po no que se inclúen impostos,gastos xerais da empresa, gastos fi-nanceiros e beneficio empresarial.Nunha situación media dunha cida-de galega, estes tres elementos re-presentan aproximadamente cadaun, unha terceira parte do prezo fi-nal. Resalta xa unha

1ª Conclusión: en contra do quese afirma con frecuencia dende a óp-tica empresarial, as taxas, impostos egravames da construción son unhaparte mínima do prezo final de vendadunha vivenda. Ningunha promotoraos inclúe como parte fundamental daformación do prezo final. Por outrolado, máis ben baixaron nos últimosanos polo que non teñen ningunhaincidencia real na escalada de prezos.De ter algunha incidencia, máis bensería un efecto deflacionario.

En canto aos prezos da constru-ción, subiron no entorno do IPC nosúltimos anos, polo que a súa reper-cusión na escalada alcista, se reduci-mos os prezos das vivendas amoeda constante, é nula, ou candomenos moi baixa.

En canto ao terceiro grupo deelementos, os custos financeiros dapromoción estiveron en termos his-toricamente mínimos, os gastos xe-rais das empresas teñen unha ten-dencia contida, sobre todo os sala-riais, e as marxes de beneficio, entermos porcentuais, tampouco pare-ce que subisen. A razón é que a altagarantía de venda e efectivizaciónrápida da operación permite baixarou conter as marxes. Noutras épo-cas, de mercado máis incerto e ris-cos máis elevados, as promotorastraballaron con marxes máis eleva-das. Non é que os beneficios agora

non sexan maiores, que o son clara-mente e a extremos escandalosos,senón que as porcentaxes de benefi-cio que se fixan no prezo final da vi-venda en relación aos seus custos(aparte das cargas financeiras), semantiveron ou incluso baixaron enrelación a outras épocas. Polo tanto,este terceiro grupo de elementos queengrosan o prezo final tampouco é oresponsábel, na actual situación, dadisparatada elevación dos prezos.

A outra variábel fundamental entodo o proceso é o prezo dos terreosedificábeis; determinado o prezo fi-nal, a promoción toma a decisión so-bre a cantidade que pode aboar poloterreo edificábel, aplicando cadapromotora uns cálculos que perten-cen ao segredo empresarial. Porén,tanto estatisticamente como por de-dución teórica, resulta un modelo li-neal moi sinxelo (de relativa ade-cuación á realidade) pero útil para osfins desta análise. A relación sería:F=1,9x+792 € para repercusións dosterreos edificábeis baixas eF=2x+600 para repercusións altas,onde F é o prezo final e x a repercu-sión do terreo edificábel, unha e ou-tra en Euros por metro cadrado edi-ficado. O rango de validez, en princi-pio, estaría entre valores de x com-prendidos ente 50 e 2.000 , válido,por tanto, para practicamente todasas situacións que se dan na Galiza.(Véxase anexo)

2º Feito fundamental: O prezo doterreo edificábel é a variábel funda-mental na determinación do prezo fi-nal da vivenda, a moita distancia decalquera outro, e isto por varias razóns:❚ É o investimento de máis risco pa-

ra a promoción. Dende a comprado terreo edificábel até a súa efec-tiva construción e posta no merca-do, poden pasar, e pasan, unha se-rie de vicisitudes que fai que paramanter a relación risco/expectativade beneficio, aumente a segunda. Éesto para terreos edificábeis de li-cenza directa; cando falamos de te-rreos incluídos en polígonos, as vi-cisitudes son infinitas e variadas.



Economía

❚ Determina bastante o prezo dosdemais factores. A construción,se o prezo final vai ser alto, tenque ser algo máis cara para ofer-tarlle aos posíbeis compradorescomodidades e luxos, necesariosou de mera aparencia, que nonpoden ter en pisos máis baratos.Outros factores como os honora-rios de arquitectos, imposto deconstrución, etc. son un tantopor cento fixo do custo de cons-trución, ou están moi influencia-dos por el.

❚ Foi o elemento que tivo un com-portamento máis inflacionarionos últimos sete anos, moi porenriba incluso do prezo final davivenda. Non é que outros factores non

incidan no prezo final. O que sucedeé que ou ben son moi pouco signifi-cativos no prezo final, ou, cando oson, resultan tremendamente ríxi-dos, practicamente invariábeis4. Ocusto mínimo da construción, que

xa está recollido nas fórmulas e quese cifra en 792 € por metro cadradoedificado (non útil), só se pode va-riar rebaixando as normas de cons-trución, cousa que ninguén pode de-fender5. Aparte de ser, en xeral oque máis influencia ten, o prezo dosterreos edificábeis é moi variábel esería relativamente doado recortar asúa escalada. Dos factores variábeis,o realmente determinante no prezofinal é o repercusión do terreo edifi-cábel. Só actuando sobre ela poderí-ase variar de xeito apreciábel o pre-zo final da vivenda.

A DEMANDA. Aparte do feito evi-dente de que nos últimos anos a de-manda foi sostida e elevada, osdemais aspectos deste apartado sontremendamente complexos. Tente-mos un breve repaso.

En primeiro lugar, é imposíbel aintelección da demanda senón ca-racterizamos minimamente o bendemandado, a vivenda e os bens in-mobiliarios. Pois ben, xa nunha pri-meira aproximación atopamos queestes bens teñen unha dobre verten-te case esquizofrénica, cando menosen termos económicos. Xunto á súacaracterística de ben de consumouniversal, de primeira necesidade,(nesto sería similar ao pan, roupabásica, etc.) ten a súa faceta de in-vestimento de capital e de aforrocon un teito inferior historicamentemoi forte e de pouco risco, e con ex-pectativas de rendibilidades e con-solidación do aforro moi elevados(nesto sería similar aos investimen-tos en arte ou produtos similares). Epor outro lado, é un investimentoque pode estar rendendo continua-mente, vía alugueiro, o que o fai si-milar as accións da bolsa ou outrosprodutos financeiros. A vivenda e osdemais bens inmobiliarios son dun-ha complexidade sen parangón en-tre os demais bens ou produtos.

1ª Conclusión: En termos de eco-nomía familiar, a adquisición da vi-venda en propiedade é un indiscutí-bel e rotundo acerto. Ou mellor dito,



Economía

A tendencia a vivendaen propiedade vaiseguir, paradoxalmentereforzada pola actualescalada alcista, candomenos mentres apoboación perciba quea escalada pode seguire as posibilidadeseconómicas dean paraa adquisición

a historia demostrou que até agorafoi así. Puidera suceder que no futu-ro esta aseveración rotunda se tiveseque matizar, seguramente máis entermos de curtos ciclos, ou investi-mentos con demasiado valor sub-xectivo incorporado, que no fondodo feito. Polo tanto, a tendencia a vi-venda en propiedade vai seguir, pa-radoxalmente reforzada pola actualescalada alcista, cando menos men-tres a poboación perciba que a esca-lada pode seguir e as posibilidadeseconómicas dean para a adquisición.

2ª Conclusión: A estrutura tan ex-traordinariamente fragmentada dapropiedade inmobiliaria, cando me-nos da vivenda, e a súa característicade valor refuxio do aforro familiar,reforza a estabilidade de prezos enépocas de recesión económica. Candoa bolsa cae, pode seguir habendo ungrande volume de contratación. Can-do os valores inmobiliarios caen, po-rén a diminución das transaccións émoi drástica e os bens seguen nasmesmas mans até que recuperan oseu valor e moi dificilmente se mo-ven cando o valor de mercado baixado que os propietarios estimaron quechegaron a valer. Só situacións eco-nómicas familiares extremas podeninducir ao que se chama popularmen-te “malvender”.

3ª Conclusión: A demanda depen-de basicamente das posibilidades re-ais de acadar a súa adquisición, ou,mellor dito, das expectativas que osposíbeis adquirentes se fan sobre assúas posibilidades reais de afrontar o

gasto. As taxas de xuro, a percepcióndo futuro económico, a capacidade deaforro (real ou suposta), a expectativade recuperación do investimento encaso de dificultades, o posíbel apoiofamiliar a operacións valoradas positi-vamente, etc. son os elementos quefacilitan a efectivización de adquisi-ción, pois a decisión, na inmensamaioría dos casos, xa estaba tomadamoi de antemán como vimos antes.

Evidentemente, todo o expostosobre a demanda parte dunha premi-sa absolutamente necesaria: hai unnúmero elevado de potenciais adqui-rentes, cando menos nas zonas nonabsolutamente deprimidas. Inclusivenun pais como Galiza, con poboaciónestancada ou en regresión, a deman-da, sen a intensidade de outras partesdo Estado, ten certo percorrido po-tencial. Esto é así por tres factores:por un lado o cada vez menor núme-ro medio de individuos por familiaprovocada tanto polos cambios de há-bitos sociais como pola asunción daautonomía individual como un valoresencial, por outro, polo aumento donúmero de vivendas por familia, aso-ciado tanto a segundas residencias co-mo ao seu valor como investimento,e, finalmente, polas migracións ás zo-nas de maior atractivo, tanto internascomo externas, estas últimas, candomenos na parte que poden tentar oacceso á vivenda en propiedade, frac-ción que en determinados colectivosresulta, por desgraza, mínima.

Conclusión final sobre a deman-da: hai un certo percorrido para que a



Economía

demanda potencial siga a se manterde non cambiar bruscamente o cicloeconómico. Mentres prosiga a fase decrecemento xeral, só os prezos inal-canzábeis para cada vez máis amplossectores pode frear esta potencial de-manda. É máis, a ralentización da de-manda, por agora mínima, e, comoconsecuencia, a ralentización dos pre-zos, tamén mínima, vén exclusiva-mente provocada polas dificultadesque xeran os prezos en sectores so-ciais cada vez máis amplos.

O PREZO DOS TERREOS EDIFICÁ-BEIS. Como analizamos antes, a únicavariábel sobre a que se pode actuar dexeito significativo tanto para amainaros prezos como para acadar satisfacera necesidade de vivenda dos cada vezmáis amplos sectores que non podenacceder ao mercado libre é a dos pre-zos dos terreos edificábeis.

1ª Conclusión: Os prezos dos te-rreos edificábeis é o elemento decisi-vo na suba dos prezos da vivenda6.

Que un elemento improdutivo,que non ten ningún traballo incorpo-rado, que non colabora na creaciónde riqueza nin na dinamización daeconomía, sexa o elemento central naescalada de prezos duns bens de pri-meira necesidade, resulta unha graveanomalía, en principio, absolutamen-te inasumíbel. Imos analizar as ra-zóns desta severa perturbación.

A protección legal da propiedadeprivada, especialmente da urbana,foi unha constante no ordenamentoxurídico español. Chegou ao extre-

mo que, inclusive en pleno franquis-mo, o Decreto de 1964 no que se re-collían medidas coactivas eficacespara obrigar os propietarios de terre-os edificábeis a edificaren nos pra-zos fixados polo planeamento, foirevogado polo Tribunal Supremo.Curiosamente, a pesar do cambio deréxime, a situación perdurou así atéos nosos días. Teoricamente, pormandato constitucional, asúmese afunción social da propiedade e asobrigas derivadas de tal premisa, en-tre elas a obriga de urbanizar e edifi-car nos prazos fixados, pero poroutro lado, non se permite á Admi-nistración ningún mecanismo eficazpara acadar que se cumprimenten entempo e forma estas obrigas.

2ª Conclusión: o marco normati-vo estatal, Réxime do Solo, CódigoCivil,… converte en ineficaz calque-ra actuación administrativa en rela-ción ás obrigas dos propietarios deterreos edificábeis, e polo tanto, napráctica, os terreos edificábeis saenao mercado unicamente cando osseus donos estiman que o que lleofertan por eles satisfai as súas ex-pectativas, ou sexa cando acadan unvalor elevadísimo.

Corolario: Estanse mobilizandomoitos terreos edificábeis e, en con-secuencia, construíndo moito comoconsecuencia da elevación dos prezosdos terreos edificábeis. A implicacióninversa, lida e escoitada máis dunhavez, é dicir, que é a construción masi-va a que provoca á alza dos prezos,non ten ningunha base nin sentido.



Economía

Sería ao revés, ou sexa que o incre-mento da oferta debería ser un factorde contención dos prezos.

3ª Conclusión: Mentres non exis-tan mecanismos áxiles e eficaces pa-ra acadaren que os propietarios dosterreos edificábeis cumpran coasobrigas de prazos fixados polo plane-amento, seguirá funcionando a reten-ción, e só prezos elevados dos terreosedificábeis permitirán a súa edifica-ción e posta no mercado. Polo tanto,unhas simples medidas legais poderí-an inverter a tendencia alcista, per-mitindo á Administración actuarsobre o mercado7.

Aclarar que, por outro lado, nossectores que a Administración esti-ma estratéxicos, estas medidas siexisten e son moito máis restritivosdos dereitos dos propietarios dasque serían necesarias para mobilizaros terreos edificábeis urbanos. Vé-xanse senón as concentracións par-celarias ou as expropiacións forzosaspara embalses ou parques eólicos8.Se non se actúa sobre os terreos edi-ficábeis é única e exclusivamenteporque non se queren adoptar estasmedidas políticas. Ao actual neolibe-ralismo xúntase o tradicional con-servadorismo en relación aos de-reitos da propiedade urbana, refor-zándose mutuamente nunha direc-ción absolutamente antisocial.

4ª Conclusión: o Estado non con-sidera a vivenda como un sector es-tratéxico no que aplicar unha míni-mas medidas coactivas para facercumprir a función social da propieda-de. Todas as declaracións grandilo-cuentes en relación á problemática davivenda non deixan de ser papel mo-llado e lágrimas de crocodilo. O Go-berno do Estado, cando menos den-de 1996, demostra con feitos incon-testábeis que a aplicación contumazdas medidas ultraliberalizadoras sonunha prioridade política moi por en-riba do problema social da vivenda9.

Por outro lado, en termos econó-micos, non resulta entendíbel está si-tuación, pois con uns prezos dosterreos edificábeis máis contidos, o

boom da construción sería igual oumaior pero con menores prezos a sa-tisfacer polos adquirentes, o consumointerno aumentaría ao quedar máisrenda dispoñíbel para outros gastos,dinamizando así a economía. Agás unmisterioso interese en que os propie-tarios dos terreos edificábeis se enri-quezan, resulta difícil atopar outrasmotivacións, a non ser os irracionais eantisociais principios santificados po-la ortodoxia neoliberal.

A ESPECULACIÓN. Neste contextoexpansivo e alcista da construción, apalabra especulación, xunto con “pe-lotazo” e similares, resulta a máis es-coitada e lida, e tan profusamenteempregada que, ao final, resulta unconcepto tan amplo e polisémico quetodo parece resultar ser especulaciónou “pelotazo”. Nesta voráxine, xa nonparece suficiente aplicarlle o termoaos fabricantes de materiais de cons-trución, aos promotores, aos constru-tores, ás inmobiliarias..., senón queaté se chega a acusar a Administra-ción de tales feitos10. Nunha exten-sión na que parece que todo o que semove arredor do mercado inmobilia-rio, aínda que sexa para tratar de co-rrixilo minimamente, vólvese inme-diatamente sospeitoso e merecentedo anatema especulador.

De aceptar este tipo de argu-mentacións, seríamos todos –abso-lutamente todos– especuladores,cando menos potenciais: o que tenunha vivenda porque, no caso devendela, vai tratar de sacar un prezoacorde ao seu valor de mercado, oque vai mercala porque, ao aceptaros elevados prezos, está colaboran-do na carestía, e, unha vez que a tenpode comportase como un propieta-rio “especulador”, o construtor por-que debería renunciar á súa marxede beneficio, o promotor porque de-bería converterse nunha ONG senánimo de lucro, etc.

Se estas opinións acusadoras deespeculación nun senso tan amplo sefixesen dende posturas que postulana socialización da vivenda e da pro-

O Goberno do Estado,cando menos dende1996, demostra confeitos incontestábeisque a aplicacióncontumaz das medidasultraliberalizadoras sonunha prioridade políticamoi por enriba doproblema social davivenda



Economía

piedade inmobiliaria, podería acep-tarse a súa coherencia, obviando asúa posíbel imprecisión semántica. Arealidade resulta ser, porén, a contra-ria, ao estaren feitas desde a defensaexcesiva da propiedade privada e doneoliberalismo, o que fai evidente oque intuitivamente se axexa.

1ª Conclusión: a extensión caseuniversal das acusacións de especu-lación responden ao interese explí-cito dos centros de formación deopinión de enmascarar e crear con-fusión sobre quen son os verdadei-ros especuladores, as medidas queos favorecen, e sobre o que está apasar realmente.

A especulación en sentido estritoconsiste na retención de bens paraacadar que os seus prezos soban, ou,de maneira equivalente, na súa retira-da do mercado até acadar que os pre-zos sexan os desexados. Esta acepcióné a máis precisa e correcta no sectorinmobiliario, e calquera outra leva aidentificar especulación con transac-ción comercial, con actividade empre-sarial, con rendibilización de activos,con aforro con finalidade de capitali-zación, e outros conceptos económi-cos comúns, metendo todo no mesmosaco e agachando a especulación real-mente daniña11.

2ª Conclusión: a especulación ensentido preciso só se produce nos te-rreos edificábeis e terreos urbanosque non saen ao mercado nin cum-pren coas súas obrigas de urbanizar eedificar en prazo, retendo solo atéque soben os prezos ao nivel que os

seus propietarios estimen comooportunos para os seus intereses.

3ª Conclusión: a especulación dosterreos edificábeis é unha prácticapermitida, case poderiamos dicir fo-mentada, pola lexislación estatal coasúas activas medidas liberalizadorase a súa pasividade en lexislar para fa-cer exixíbeis e efectivas as funciónssociais da propiedade.

AS RESTRICIÓNS ÁS ACTUACIÓNPÚBLICAS. As competencias nosasuntos básicos que regulan os fac-tores determinantes do mercado in-mobiliario son estatais: dende a re-gulación económica xeral até o códi-go civil e os dereitos da propiedade,pasando polo réxime do solo e a po-lítica fiscal. A maiores, a política mo-netaria está en mans do Banco Cen-tral Europeo e consecuentemente osxuros, e na Comisión Europea a li-mitación de déficit público. Quennon teña competencias sobre estesapartados pouco ou nada pode inci-dir na demanda de vivenda, na ofer-ta de terreos edificábeis nin nos pre-zos finais que se acaden. E esta si-tuación quedou ben patente no ám-bito estatal coas iniciais propostasdo Ministerio de Vivenda, inmedia-tamente rectificadas polo de Econo-mía e Facenda.

As competencias, teoricamente ex-clusivas, en Vivenda e Xestión do So-lo, corresponden á Xunta e aosConcellos. o paradoxo é evidente:quen aparentemente non ten compe-tencias sobre Vivenda adopta medidas



Economía

que determinan a actual escalada alcis-ta porque na realidade ten as funda-mentais, mentres quen si parece tercompetencias sobre a Vivenda non tenningunha ferramenta eficaz para inter-vir e quedase coa súa aparente compe-tencia pero absolutamente impotentepara actuar. O escarnio é aínda maiorxa que as Administracións que teñenas competencias aparentes, Consellaríade Vivenda e Concellos, teñen que so-portar as acusacións públicas de pasi-vidade e ineficacia, cando son os quese ven coas mans atadas e padecen asconsecuencias das medidas de “políticaxeral”, que a poboación non identificacomo as responsábeis do que está a su-ceder coa vivenda e co solo.

Se aínda por enriba a propia lexis-lación urbanística galega, dentro dassúas escasísimas competencias paraintervir no mercado inmobiliario, pontodas as trabas posíbeis para a xes-tión urbanística, péchase un ciclo demedidas legais que acoutan e limitana extremos inoperativos as posibilida-des de intervención pública12.

Conclusión: todo o paquete demedidas neoliberais en vigor tantoestatais (código civil, réxime do so-lo, imposibilidade de facer cumprirprazos de edificación, etc.) como au-tonómicas (imposibilidade de xes-tionar solo en tempos razoábeis)están concibidas para evitaren cal-quera intervención pública eficaz so-bre o mercado do solo e da vivenda.

Só actuando na dirección de mo-dificar estas medidas se pode pen-sar seriamente nunha política dosentes teoricamente competentes enVivenda e Xestión do Solo que re-sulte eficaz na dirección de amainara escalada alcista e facer realidade oacceso universal á Vivenda. Sen es-tas modificacións a súa actuaciónserá sempre terribelmente limitada.

A adopción dunhas medidas le-xislativas, de custo nulo para a Ad-ministración e polo tanto, para oscontribuíntes, serían dunha eficaciainfinitamente maior que calquera in-tervención mediante inxección defondos públicos no mercado final,

fondos, por outro lado, tremenda-mente limitados pola política de défi-cit cero. Un exemplo pode ilustrarperfectamente a situación: nun con-cello urbano o mercado inmobiliario(entre transaccións e alugueiros) po-de mover ao cabo do ano entre 50 e100 veces máis recursos que o capítu-lo de Investimentos propios do Con-cello. De se dedicar a quinta partedos investimentos municipais á polí-ticas de Vivenda, o cal resulta caseimposíbel polas demais necesidadesexistentes, teríamos unha incidenciaentre 0’2% e 0’4% do total do sector .Un esforzo inviábel e tremendo paraun resultado ridículo. Por esta víanon se obtén ningún resultado signi-ficativo. En similares termos se movea Comunidade Autónoma.

Sobre a capacidade económicadas administracións para actuar so-bre o mercado da vivenda e do solo,un par de últimos apuntamentos.Por un lado lembrar que se veu min-guada a partir do 96 ao baixar de15% a 10% a participación públicanas plusvalías. Por outro, a reiteradaproposta e latente ameaza de anularas posibilidades de ingresos realistasdos Concellos do minguado 10%, po-dería crear máis disfuncións no fi-nanciamento municipal e na presta-ción de servizos, que vantaxes comomecanismo de máis que dubidosaoperatividade no mercado do solo.Sería outra medida desesperadamáis na mesma liña: como non sequere atacar o problema de fondo,recorreríase aos escasos fundos pú-blicos para tentar transmitir que seadoptan medidas14.

Limitar drasticamente as posibi-lidades orzamentarias dos Concellose da Xunta non parece unha lingarazoábel, sobre todo porque a efica-cia deses recursos aplicados no mer-cado da vivenda e solo é, candomenos, cuestionábel. Sería comopórlle unha porta ao mar, cando esaporta pode facer un grande servizonoutro lugar axeitado. Dúas portasnoutro lugar farían aínda un presta-ción maior. No acceso á vivenda, na

As competencias nosasuntos básicos queregulan os factoresdeterminantes domercado inmobiliarioson estatais: dende aregulación económicaxeral até o código civile os dereitos dapropiedade



Economía

situación actual serían dúas portasao mar, pero tamén poderían sermoi eficaces unha vez que se redu-zan drasticamente os segmentos dapoboación que non teñen acceso aomercado libre e, para iso, a vía fun-damental debe ser a modificaciónlexislativa e a intervención no mer-cado por esa linga.

HAI POSIBILIDADES DE ACTUAR.Non imos entrar a analizar as vías,que existen e de distinto tipo, dunhaintervención drástica, revolucionaria,no mercado da vivenda e do solo.Centrarémonos nas solucións que sepoden adoptar sen entrar en contra-dición co actual marco xurídico bási-co, ou, o que é o mesmo, en medidasque se poden impulsar con vontadepolítica dentro da actual arquitecturainstitucional. Aínda que o exposto atéeste momento puidese levar a unhaconclusión pesimista, as propias con-sideracións levan implícitas as liñasde solución que, aplicadas con cohe-rencia e consistencia, poden acadaruns grandes resultados.

O punto de partida, a fundamen-tal, máis eficaz, e urxente medida con-siste en recuperar a capacidade daAdministración Pública para intervirno mercado do Solo e da Vivenda.Neste sentido, cómpre un paquete demodificacións lexislativas bastantesinxelas, todas elas coordenadas nadirección apuntada: recorte de prazose axilización na tramitación dos polí-gonos, alixeiramento tanto no contidocomo na tramitación dos Plans Xerais,

axeitamento da lexislación urbanísti-ca á estrutura da propiedade, medidasefectivas e rápidas que obriguen ospropietarios a urbanizaren e a edifica-ren nos prazos fixados. Abondaría coamodificación en poucas liñas e artigosda LOUGA, da Lei do Réxime do Soloe Valoracións, dalgún réxime sancio-nador, e, como moito, do Código Civil.Con estas medidas acadariamos quese reducise o continxente de persoasexcluídas do mercado, vía contencióne, inclusive, baixa dos prezos. De se-guir a actual escalada alcista, os exclu-ídos van chegar a unhas magnitudesabsolutamente inabarcábeis para cal-quera actuación directa de promociónou de estímulo públicos.

Partindo desta premisa básica, eparalelamente á redución drástica dosexcluídos do acceso á vivenda, vía pro-piedade ou alugueiro, a actuación pú-blica debe centrarse en varias liñas: 1)dar acceso á vivenda aos excluídos domercado; 2) dar satisfacción a novasmodalidades de vivenda, e; 3) intervircon axilidade no mercado do solo co-rrixindo as súas desviacións, tanto noresidencial como no industrial. Den-tro destas liñas de actuación, a amplabatería de medidas concretas son bencoñecidas e a súa análise cae fóra dasposibilidades deste artigo. Cada unhadelas ten a súa historia de éxitos e fra-casos e unhas características moitomáis complexas do que puidesen apa-rentar15. O que si é importante resaltaré que se deben aplicar en base a ungrao de coñecemento da realidade moielevado, fuxindo dos tópicos e medi-



Economía

das xenéricas importadas ou só teóri-cas, pois aplicadas de xeito descontex-tualizado non conducen a ningúnefecto positivo; o máis fácil é que pro-voquen efectos perniciosos e desáni-mo. Por outro lado, tanto as liñas deactuación como as medidas concretasdeben estar sometidas a un procesode avaliación continuo, rigoroso e ob-xectivo para evitar o tan abundante fe-nómeno do círculo vicioso baseadonun agravante axioma inicial: a medi-da é boa porque si, por “profundas” eacríticas razóns abstractas, e como éboa, ten que funcionar inevitabelmen-te ben. Se non funciona será por cal-quera causa, nunca porque non sexaboa, cando a realidade demostra día adía que non está adaptada á realidadee que funciona bastante mal16.

ACLARACIÓNS SOBRE ALGUNHASPOLÉMICAS. Algunhas das famosaspolémicas existentes sobre o mercadoda vivenda e sobre as maneiras máisaxeitadas de intervir sobre el dende aAdministración Pública poden seguirvivas moitos anos vía o desenfoque oua descontextualización. O debate so-bre alternativas como, por exemplo,se as medidas políticas deben favore-cer a propiedade ou o alugueiro, se de-ben centrarse na promoción públicadirecta ou no estímulo a iniciativa pri-vada, se se debe reducir a construciónde vivenda social ou compartir con ou-tras fórmulas, se se debe potenciar avivenda nova ou a rehabilitación ouoptar por actuacións públicas selecti-vas ou masivas... non fornecen, ninpoden fornecer, unha resposta nin un-ha solución abstracta e xeral.

Aínda que todos este debates te-ñen unha enorme transcendencia,imos centrarnos nun deles, o referenteas actuacións públicas que fomenten apropiedade ou o alugueiro. Iniciemoscoas seguintes consideracións:❚ O dereito a unha vivenda moi difi-

cilmente pode entenderse como odereito a súa posesión en propie-dade. Unha cousa é garantir o ac-ceso ao seu usofruto e, outra, ga-rantir a súa titularidade. Este sin-

xelo, pero claro, argumento, leva-ríanos a optar dun xeito decididopola opción de constituír un par-que público de vivendas en alu-gueiro. De feito, así actuaron his-toricamente os Estados do centroe do norte de Europa. Porén, xadeixando a un lado as posíbeis dis-torsións na extrapolación destafórmula á Galiza, neses propios pa-íses non está nada claro que os re-sultados sexan definitivos e con-cluíntes, cando menos en aspectoscruciais como o seu efecto sobre omercado inmobiliario.

❚ Nun pais como Galiza no que apropiedade inmobiliaria está tre-mendamente fragmentada e atendencia foi historicamente a vi-venda en propiedade, non se al-bisca netamente a posibilidadereal e efectiva de evitar certos fe-nómenos perversos que puideseninutilizar e facer inviábel ou in-xusta esta solución. Hai demasia-das dúbidas razoábeis e sólidascomo para non telas en conta.Vexamos. Non percibirían osusuarios a renda pública comounha carga da que tentarían li-brarse? No caso de non pagaren,que mecanismos efectivos existi-rían no futuro, pois polo de agoranon existe ningún procedementolegal efectivo? En certas situa-cións non poderían xerarse bol-sas demasiado homoxéneas coperigo de marxinación? Poderíanfixarse de verdade prezos realis-tas de acorde coa amortización re-al do ben público ou estarían per-manentemente subvencionadosos alugueiros? Poderían perpe-tuarse indefinidamente os inqui-linos nunha especie de dereitoadquirido indefinido ou como sefixaría a súa duración temporal?

❚ Aparte dos problemas apuntadosna consideración anterior, existeunha situación de fondo moipreocupante. Ao non poder aAdministración ter en conta aposíbel revalorización dos bens,xa que non van ser obxecto de

Cómpre un paquete demodificaciónslexislativas bastantesinxelas, abondaría coamodificación en poucasliñas e artigos daLOUGA, da Lei doRéxime do Solo eValoracións, dalgúnréxime sancionador edo Código Civil



Economía

venda no futuro, na maioría dassituacións do que se dan na Gali-za, os prezos reais dos alugueirosde vivendas públicas poderíanser máis elevados que os queexistan no mercado, e nalgúnscasos bastante máis elevados, si-tuación paradoxal que inviabili-za, na práctica, esta vía comomedida ampla e universal. Aíndaque en termos económicos nonsexa exactamente o mesmo pro-blema, na percepción social si es-tá moi asociada a seguinte cues-tión. É posíbel que a administra-ción oferte alugueiros a prezosreais que sexan claramente infe-riores á amortización dunha hi-poteca polo valor inicial da vi-venda? A resposta é non. Máisben o alugueiro real sería equiva-lente á amortización, o que faríainútil a actuación e a desviaría avivenda en propiedade. Todo oque baixe significativamente oalugueiro da amortización serásubvención pública continua17.Conclusión: a promoción e xestión

públicas directas de vivendas de alu-gueiro é unha medida que pode resul-tar positiva en situacións e cidadesmoi concretas pero de xeito moi res-trinxido e con un paquete de medidasanexas que a poidan facer viábel de ca-ra ao futuro. Estamos na mesma situa-ción de tipo xeral antes descrita ondese forza un pouco a oferta á alza a tra-vés da efectivización real e áxil dos de-beres de urbanización e edificación nosprazos fixados ou se aplican medidas

de mobilización de vivendas paradasmais tendo, con toda seguridade, re-sultados moitísimo máis efectivos so-bre os prezos das vivendas e dosalugueiros que a inxección directa defondos públicos. Estes haberá que usa-los de xeito moi selectivo e con totalgarantía da súa eficacia.

Lembrando que estamos nunhaeconomía de mercado e que o máisimportante e urxente é desmontar asmedidas neoliberais máis daniñas queestán a excluír un número cada vezmaior e imposibilitando a actuaciónda administración, lembrando as ca-racterísticas da sociedade e da admi-nistración que temos, o camiño encanto ás medidas concretas é bastanteclaro, aínda que de aplicación non tansinxela: a análise da batería de medi-das posíbeis, de todas as súas vanta-xes e inconvenientes; análise profun-do da situación real de cada zona oucidade e con este bagaxe a adopciónde medidas que sexan apropiadas encada situación. O que hai que ter moiclaros son os obxectivos e as caracte-rísticas das ferramentas que se podenaplicar, elixindo as que sexan acaídasa cada situación. Inclusive, debe exis-tir capacidade de modificación dosprogramas en marcha para poder co-rrixir erros iniciais ou reaxustar en si-tuacións moi cambiantes. As casuísti-cas son tan diferentes, baixo un sóaparente verniz de características co-múns, que solucións válidas en San-tiago poden ser contraproducentes enOrdes, as de Vigo non valer para O Po-rriño nin as de Pontevedra para Vila-garcía. Fórmulas universais poucocontrastadas coa realidade como aBolsa de Alugueiro do P.P. poden le-var, como foi o caso, a acadar efectoscontrarios aos pretendidos. Aparte damasiva picaresca, contribuíu directa-mente á alza dos prezos dos aluguei-ros. Aprendamos dos erros ■

1 Para atopar fenómenos similares haberíaque ir a investimentos moito máis selecti-vos como a arte ou os metais preciosos.Nin que dicir ten que, salvo nesta expecta-tiva, as diferenzas son abismais.



Economía

2 Centramos a atención no Estado por unmotivo elemental: mentres que no urba-nismo a competencia é exclusiva e ex-cluinte da Comunidade Autónoma, a regu-lación económica xeral ten a mesma con-dición para o Estado

3 De feito, a inmensa maioría das situaciónspoderían analizarse conxuntamente con un-has mínimas especificidades. Os comporta-mentos diferenciados atopámolos basica-mente no que poderiamos denominar situa-cións de borde: lugares con moi pequenapresión edificatoria e, polo tanto, con prezosbaixos; lugares con prezos elevadísimos condemanda determinada por factores con moi-tísima carga subxectiva (modas), zonas decidades tradicionalmente caros en fase inci-piente de degradación, etc., onde o compor-tamento diverxe da situación tipo. Nos res-tantes casos, o comportamento é basica-mente o mesmo. Optamos por un caso tipopor simplicidade de exposición.

4 Cando menos en contías que puideran ex-plicar nunha parte significativa a actual es-calda alcista.

5 Non confundir coa chapuza ou a má cali-dade da execución que, na práctica, poucaou ningunha diferenza provoca no prezofinal. É máis un problema de xestión e fal-ta de profesionalidade que un aforro subs-tancial nos custos de construción.

6 Véxase na fórmula o efecto que produce cal-quera suba no prezo dos terreos edificábeis.Por outro lado, un dato ben significativo doque acabamos de concluír: cando a repercu-sión do terreo edificábel sobe dos 600-700 €por metro cadrado, o propietario do terreoedificábel está permutando este por aproxi-madamente a metade da edificabilidade xaconstruída. Por se estes datos resultarancomplexos, outro máis sinxelo: nas zonascéntricas das cidades, un terreo edificábel de1.000 metros cadrados con baixo máis seisplantas máis baixo cuberta pode acadar unvalor de entre 5 e 10 millóns de Euros.

7 Con toda a lexitimidade dende calquerapunto de vista. Se é a colectividade a travésda administración a que dá ao terreo a con-dición de terreo edificábel ou de urbanizá-bel, o lóxico e natural e que lle exixa queurbanice e edifique en prazo, regulando asía oferta. Até aquí o razoamento xurídico éuniversalmente asumido, pero, na práctica,nunca se efectivizou por unha vía retorcida

pero eficaz, iso é pola carencia de mecanis-mos áxiles e efectivos para obrigar a cum-prir coas obrigas. Se a tributación impositi-va fose unha obriga teórica sen mecanis-mos coactivos prácticos, se se tivese tantaconsideración cos defraudadores como cosinfractores aos prazos de urbanizar e edifi-car, o nivel de recadación sería mínimo.

8 A disparidade na protección da propiedadeé absolutamente inconcibíbel. A uns se llepode forzar a permutar as súas propieda-des, a perdelas vía expropiación ou, inclu-sive condicionar o destino ao que as tenque dedicar pola vía das variadas “protec-cións” existentes. Mentres tanto, aos queacadaron un claro trato de favor en cantoao valor das súas fincas, ao velas converti-das en terreos edificábeis ou urbanizábel,nin tan sequera se lle exixe eficazmenteque fagan o negocio nos prazos fixados.Evidentemente, non somos nós defensoresdos que consideramos xa excesivos derei-tos da propiedade. O que queremos resaltaré a moi diferente e inxusta vara de medir.

9 Non existe ningún sector que afecte pro-piedades privadas nas que non existanmedidas para a súa mobilización moitomáis contundentes que as que existen pa-ra os terreos edificábeis. Son estes os úni-cos que gozan dunha especial tutela legal.

10 As acusacións contra a administración ve-ñen case sempre de posturas ultraliberaismáis ou menos disfrazados. O que se pre-tende no fondo é que a participación pú-blica nas plusvalías desapareza ou que osector público entregue gratuitamente assúas propiedades ao sector privado. Con-tradición profunda, porque por outro lado,desde eses mesmos sectores, sempre sepostula a baixada de impostos; ou máis



Economía

ben coherencia. Toda esta corrente de pen-samento o que postula é a inanición da ad-ministración pública.

11 Por outro lado, tampouco se debe con-fundir especulación con delitos comúns,xa que o tráfico de influencias, os benefi-cios espurios, os famosos cazos... se danen moitos outros sectores coa contrata-ción e execución de obra pública, conce-sións de servizos, contratación de perso-al... Non por eso se lles pode denominarespeculación e, noutros ámbitos ninguénlle aplica tal denominación. É máis, posi-belmente estean máis estendidas estasprácticas delituosas en áreas alleas áconstrución e promoción, que neste sec-tor. En particular, estas prácticas estánmoito máis implantadas en todo o que serelaciona co medio ambiente con unhasorprendente aceptación social. A nosaexperiencia, común a outras moitas, de-mostra que foi difícil e moi conflitivo cor-tar de raíz este tipo de prácticas no ámbi-to medioambiental mentres que foi bas-tante fácil facelo no urbanismo.

12 Resulta tan profunda a impotencia e a des-esperación dos profesionais que se movenno mundo do urbanismo e da vivenda que,incapaces de variaren as medidas de fondoque restrinxen toda posibilidade de actua-ción, o único que acadaron foi introducirmedidas na lexislación urbanística que fanque a Louga sexa conceptualmente moi in-coherente. Por un lado, non permite actuarcon axilidade a administración pública, pe-ro por outro, introduce a inútil, inoperati-va, inintelixíbel e impopular figura doaxente urbanizador (ou concesión de obraurbanizadora) nun intento contraprodu-cente de superar as intencionadas trabasde todo o paquete lexislativo neoliberal. Afigura non ten ningunha repercusión prác-tica, pero só o feito de se postular a priva-tización aparente da xestión urbanísticaindica moi claramente por onde van astendencias liberalizadoras. Ás asociaciónsde promotores “vendéronlle” que acepta-ban a súa proposta na liña ideolóxica quedefenden, pero sen resolverlle para nadaos problemas que pretendían.

13 En todo caso, contando ingresos atípicos eanualidades excepcionalmente boas, nun-ca chegaría a 1%; centrando todos os esfor-zos. Por exemplo, en construír novas vi-

vendas, chegaríase a unha porcentaxe, nocaso óptimo, moi inferior a 1% das viven-das novas que se constrúen cada ano.

14 Neste aspecto, o recollido no art. 177.2 daLouga parece bastante ecuánime. Faltadarlle máis precisión e coherencia cos arti-gos dedicados aos convenios que se estána converter nunha fonte de fraude candonon de auténticos desfalcos para a admi-nistración pública.

15 Calquera Decreto, por exemplo o estatalde xullo de 2005, ou autonómico, recollecase toda a batería de medidas concretas:promoción directa da administración,axudas á adquisición, axuda aos aluguei-ros, actuacións en espazos públicos para amellora da habitabilidade, eliminación deinfravivenda, axudas á rehabilitación, ré-xime das vivendas de promoción públicae das suxeitas a algún tipo de protección,etc., etc. O problema non son esta medi-das, coñecidas dende hai moitas décadase potencialmente correctas todas elas, se-nón a adecuación do marco xeral, a cohe-rencia interna destas medidas e a súa ade-cuación á realidade.

16 Practicamente, calquera medida concretapode funcionar mal nuns contextos e bennoutros. Non existe ningunha actuacióncon garantías “a priori” de bo funciona-mento. Exemplos hainos abundantes por-que as políticas de vivenda teñen moitísi-mas décadas de impulsión e aplicación entodos os ámbitos, sen resultados universal-mente concluíntes. Poñamos un exemploactual: a U.E., a través do programa UR-BAN impulsou e financiou a rehabilitaciónde vivenda en zonas urbanas degradadascon certas condicións sociais. A primeiraavaliación dos resultados foi tan dramati-camente negativa que a U.E. prohibiu radi-calmente dedicar máis fondos a calquerarehabilitación de vivenda, rectificando polaforza dos feitos o que parecía un programacon todos os beneplácitos “conceptuais”.

No caso do alugueiro privado, si existe a po-sibilidade real de que o alugueiro sexa bas-tante menor que a amortización, e, aíndaasí, sexa rendíbel para a propiedade. A re-valorización do ben favorece esta situa-ción, imposíbel para a administración que,en ningún caso, vai poder efectivizar as po-síbeis plusvalías mediante a súa incorpora-ción ao mercado.



Economía

ANTECEDENTES. Como soporte necesario, ou cando menos conve-niente, do traballo que realizamos, tentamos dende hai máis dun lustrofacer un seguimento do mercado inmobiliario, entre outros factores,dos prezos dos terreos edificábeis e das vivendas, a través da recolli-da de diferentes datos aos que pode ter acceso pola documentaciónpresentada no Concello ou por consulta á inmobiliarias ou promotores.Resulta relativamente doado acadar unha aproximación realista dosprezos finais no mercado das vivendas. Bastante máis difícil resultaacadar unha aproximación verosímil dos prezos dos terreos edificá-beis, dato que se escrituran erraticamente, ás veces case a prezo re-al e outras con porcentaxes moi elevadas en negro (ou, cando menos,a sospeita está moi presente). O que xa é case que imposíbel é buscarunha relación aproximada entre a repercusión dos terreos edificábeise o prezo final da vivenda xa que os datos ou ben se perdían nunha re-lacións inextricábeis ou ben eran case imposíbeis de relacionar. As di-sonancias entre datos e a dispersión que presentaban non daban pa-ra moito máis que unha apreciación cualitativa e grosso modo, sufi-ciente para bastantes fins, pero non para estabelecer unha relacióncuantitativa solvente.

Consultadas diversas fontes do sector, baixo unha aparente cata-rata de datos, sempre se transmitían máis perturbacións que relaciónsestábeis: o prezo dos baixos, as garaxes, os faiados, a calidade daconstrución, uns datos en metros útiles, e outros en construídos nasdúas acepcións que ten este concepto e que despois aclararemos. Du-rante cinco anos fomos recollendo estes datos brutos e, a partir da súaanálise, máis cualitativa que cuantitativa, foise afinando unha serie deconceptos e variábeis que, en principio, tiñan a finalidade de poder ho-moxeneizar e poder realizar comparacións obxectivas e numéricas en-tre os que se recolleran nunha segunda xeira.

METODOLOXÍA. Na definición das variábeis a ter en conta, o traballode agrupación e simplificación, asesorados por profesionais do sector,foi a tarefa máis laboriosa. Os conceptos máis importantes que resul-taron son os seguintes:❚ Terreo edificábel (“solar”): terreo urbanizado apto para edificar. O

estudo dos terreos incluídos en polígonos, tanto de solo urbano nonconsolidado como urbanizábeis, déixase fóra, cando menos até queadquiren a condición de terreo edificábel.

❚ Repercusión do terreo edificábel: os terreos edificábeis non se mer-can pola súa superficie de terreo, senón polos metros que se podenedificar. A repercusión son os Euros que se pagan por cada metro ca-drado bruto que se pode edificar. Sempre se cuantifica en x €/m2. En-tre o valor inicial cando se merca e o final cando se fai a asignaciónde prezos a vivenda, soen subir en 20% como consecuencia de gas-tos financeiros, imprevistos na tramitación, que adoita habelos, etc.

❚ Edificación bruta total: son os metros cadrados que se poden edifi-car sobre rasante sumando todas as superficies de cada planta. Ne-la están incluídas as superficies dedicadas aos servizos comúns doedificio como portais, entrada de garaxe en planta baixa, escaleiras,ascensor(es), corredores e, nalgúns casos, a superficie dos patiosde luces de existiren. Poden ocupar entre 7 e 15% do total segundoa forma da parcela e a distribución interna do edificio.

❚ Superficie bruta asignada a cada piso: é a superficie incluída dentrodo perímetro exterior delimitado polas paredes exteriores

❚ Superficie útil de cada piso: é a suma da superficie dos ocos que teno piso, é dicir, descontando a parte que ocupan os piares, tabiques,chemineas interiores, baixantes e calquera outro elemento verticalque reste espazo libre dentro do piso. Acostuma a representar arre-dor de 85% da superficie bruta asignada ao piso e arredor de 75%da parte do edificio total que se lle podería repercutir ao piso. Aín-da que na división horizontal as partes comúns figuran como tais enon se lle asignan a cada piso particular, si que os custos de cons-trución e a repercusión do terreo edificábel dos elementos comúnsse repercuten na súa parte proporcional a cada piso.

❚ Asignación de prezos a cada piso: adoita existir diferenzas nos pre-zos asignados polo promotor aos pisos no mesmo edificio, segundosexan interiores ou exteriores, as primeiras ou as últimos plantas,teñen ou non vistas, sexan máis ou menos soleados, etc. Só usare-mos a media dos prezos finais. Os detalles desta asignación de pre-zos poden ser interesantes pero moi prolixos de estudar: dependenda localización, da zona, de modas, e outros factores bastante sub-xectivos e non afectan o obxectivo xeral que pretendemos.

❚ Variábel prezo final: foi a máis difícil de simplificar e definir; despoisde moitas deliberacións e aproximacións optouse por definir F (pre-zo final) como os Euros que se teñen que pagar por metro cadradobruto do edificio correspondente a cada piso, incluíndo neste prezoa repercusión da garaxe e do faiado. Teoricamente esta simplifica-ción podería nesgar a realidade, pois non computa a variabilidadedas garaxes, podería eliminar o sobrecusto nos pisos moi pequenos,asigna unha superficie bruta ao piso bastante variábel, etc. Os da-tos empíricos dos casos estudados confirman que, salvo en casosnos que o custo do terreo edificábel sexa moi baixo (por debaixoduns 250€/m2), esta definición de prezo final funciona máis axeita-damente que outras definicións que complican as relacións quebuscamos e non aportaron datos máis relevantes que os que seacadaron con estas simplificacións.

❚ Prezo de execución da construción: é o que custa a construción, senincluír os honorarios profesionais, gastos financeiros, taxas e impos-tos e outros gastos. O prezo básico de execución sitúase ao redordos 500 por m2, sufrindo incrementos aproximadamente lineais amedida que a repercusión do terreo edificábel e o prezo final soben,recollida no factor 500+0,2x.

❚ Prezo real da construción: é o resultado de repercutir todos os gas-tos asociados ao prezo de execución: 7% de honorarios profesio-nais, 4% de ICIO, gastos financeiros, etc. que se fixan, todos xuntos,en 20% do prezo de execución.

❚ Prezo final da vivenda no mercado: é o resultado de engadir a todosos gastos que se foron producindo, tanto do terreo edificábel comoda construción, os gastos xerais da empresa promotora, os impos-tos, a publicidade, as porcentaxes das inmobiliarias, o beneficio dapromoción, etc. Fixámolos en 32% de todos os gastos anteriores.

O resultado final, baixo estas hipóteses, sería:F=((1,2x+(500+0,2x).1,2).1,32, simplificandoF=1,9x+792

Atacando o problema con outro enfoque, o estatístico, os datosrecollidos de valores das variábeis x e F en lugares moi variados: Vigo,Vilagarcía, Sanxenxo, Pontevedra, Santiago, A Coruña, Illa de Arousa,Madrid, Tenerife, Lanzarote, Costa do Sol,.. aparecen con un axuste aunha recta de regresión por mínimos cadrados bastante perfecta, conun coeficiente de correlación moi alto, salvando os casos de valoresde x pequenos. Para a nosa sorpresa, a recta de regresión que apare-ce é F=2x+600, ou sexa, aumenta a influencia, xa alta na relación teó-rica, da repercusión do terreo edificábel e baixa o fixo da construción.

Contrastadas as dúas fórmulas con novos datos, unha vez supera-da a barreira de 300 de repercusión do terreo edificábel, é a segundaa que mellor se adapta. Analizadas de novo as hipóteses das que sededuciron a fórmula teórica, todas as variacións razoábeis, empeorana súa aproximación aos datos empíricos. Para repercusións baixas,das que atopamos moi poucos casos, a adaptación da fórmula teóricaparece mellor.

Queda fóra deste estudo o analizar as discrepancias ou mesmodeterminar se é un mero efecto estatístico non significativo, e menostranscribir a aplicación de ferramentas estatísticas máis sofisticadas,que, por outra parte, conducen a conclusións semellantes. O que re-sulta evidente, nesta aproximación que estamos a facer, é que o prezofinal da vivenda funciona dun xeito bastante aproximado en base a unfixo asociado aos gastos de construción, e todo o variábel se pode en-globar como dependente da repercusión do terreo edificábel

ANEXO: Análise da relación entre a repercusión do solo e o prezo final da vivenda



Cultura

Vixencia dos textos filosófico-políticos deRamón Vilar Ponte

FRANCISCO RODRÍGUEZ SÁNCHEZ

É Licenciado e Doutor en Filoloxia

Románica e Catedrático de Literatura

española en Instituto. É autor dunha

ampla obra de investigación e ensaio

en temas lingüísticos, literarios,

culturais e políticos desde unha

perspectiva nacionalista

Baixo a responsabilidade de Xesús BlancoEchauri, María Pilar García Negro e Goretti Sanmartín Rei, veñen de ser editados textos fundamentais de Ramón Vilar Ponte (Viveiro, 1890 – A Coruña, 1953),contando co apoio dunha institución públicacomo é Deputación Provincial de Lugo. Estevolume primeiro forma parte do que vai ser aedición da obra completa, unha obra que,como lembran os editores, foi “inxustamenteesquecida, mesmo vaporizada”. Os textosagora publicados son: Doutrina Nacionalista(1921, distribuída a comezos de 1922),Breviario de Autonomía (1933), O SentimentoNacionalista e o Sentimento Internacionalista(1926) e A Xeración do 16 (1951).



Cultura

Trátase dunha edición moi contrastada coas fontes máis orixinaise con notas aclaratorias que axudan aunha mellor comprensión dos textos,algúns deles reeditados por primeiravez. Perante eles non é posíbel evitarunha consideración esmagadora: can-to descoñecemento e canta falla deavaliación ecuánime existe sobre moi-tos dos esforzos culturais do noso pa-sado inmediato. Ademais desta consi-deración, aparece outra moi significa-tiva: a pouca rendibilidade ideolóxicano conxunto social galego de obrasdunha grande importancia analíticapara entendermos a nosa realidade emesmo unha perspectiva do mundodesde unha óptica galega, sobre todoen termos de continuidade histórica.No seu tempo esta obra discursiva deRamón Vilar Ponte correspondía a un-ha práctica do nacionalismo e asema-de intentaba afondar e popularizar esamesma práctica. Porén, non se manti-vo actuante no elo histórico que vaidesde entón até hoxe, polo que efecti-vamente na Galiza parece que temosque estar sempre descubrindo o quexa foi antes descuberto ou andandocamiños que xa anteriormente foranandados, coa perda de tempo e ener-xía que isto significa. Un tecer e deste-cer continuos do que moi urxente sa-írmos a través da única posibilidadeexistente: a comunicación xeracionaldo que é o noso saber e a súa renova-ción e avanzo.

Doutrina Nacionalista (1921) é unbreviario que debía ser lido por todosos mozos e mozas galegos de hoxe,tamén por moitos e moitas adultosinteresados na clarificación do pensa-mento político en termos de utilidadea prol do pobo galego, tamén en ter-mos de política estatal e mundial.Aquí está a explicación do que é unhanación, o significado do nacionalis-mo, o seu carácter antitético das polí-ticas imperialistas, a artificialidade doEstado Español unitarista e a necesi-dade da súa recomposición plurina-cional... É a fundamentación da vi-sión nacionalista en xeral, a galega enparticular, após da Primeira Grande

Guerra, no fervedoiro da independen-cia de Irlanda e no ascenso do fascis-mo en Italia. Este libro é demostrati-vo da vixencia dun pensamento quecomeza precisamente na primeira fa-se do imperialismo, e como respostaxenuína ao seu carácter destrutivo.Vixencia que continúa na fase actualdeste imperialismo, a globalización,unha fase hipercrítica, epigonal, e co-mo todas as fases epigonais, especial-mente perigosa, embora conteña ta-mén lóstregos de esperanza. A vixen-cia, pois, non é precisamente por tra-tarse dunha abstracción ideal, se nondunha análise concreta de situaciónshistóricas concretas que non muda-ron no seu carácter esencial, senónque se afondaron moitas das caracte-rísticas precisamente de concentra-ción e opresión.

Lendo Doutrina Nacionalista uncomproba que o Sempre en Galiza noné unha xoia pendurada no ar. Conténos seus antecedentes, un deles inelu-díbel é a obra de Ramón Vilar Ponte. Oesforzo de Castelao está feito en conti-nuidade co iniciado precisamente po-las Irmandades da Fala en 1916, nestecaso no que atinxe ao ensaio filosófi-co-político. Verdadeiramente existeun contraste brutal entre o ensaísmoespañol e o galego deste período his-tórico. Ler a Ramón Vilar Ponte ou aCastelao, mesmo a Risco, é a asistir-mos a un plantexamento analítico so-bre a realidade do que se chamaEspaña e a realidade do mundo nasantípodas do que está representadona obra de Ortega y Gasset ou Sán-chez Albornoz. Mágoa é que os que sepretenden cultos desprecen ou igno-ren aos primeiros e mimeticen o seupensamento cos tópicos dos segun-dos. A ausencia clamorosa no sistemaeducativo desde a Secundaria até aUniversidade deste pensamento filo-sófico-político galego contribúe á colo-nización mental da nosa mocidade e asúa ignorancia sobre os esforzos dacultura nacional coa conseguinte des-valorización da propia realidade.

A produción ideolóxica políticado nacionalismo no plano teórico es-

Doutrina Nacionalista(1921) é un breviarioque debía ser lido portoda mocidade de hoxe,tamén por adultosinteresados naclarificación dopensamento político entermos de utilidade aprol do pobo galego



Cultura

tivo aguilloada pola necesidade.Desde 1916 fíxose un esforzo plani-ficado con obxectivos precisos, res-ponsabilidades e encargos asinados,elaboración de produtos culturais edifusión dos mesmos. Non doutramaneira é entendíbel a teimosía eregularidade con que Ramón VilarPonte, por exemplo, foi producindoo seu ensaísmo ideolóxico-político.Efectivamente, no debate dos anos20 e 30, era unha cuestión centralcomo harmonizar o sentimento na-cionalista e o internacionalismo. En1926 foi cando Ramón publicou OSentimento Nacionalista e o Inter-nacionalismo, como resposta ás in-quietudes, desacougos ou descon-fianzas que podían existir entre un-ha cosmovisión marxista e unha na-cionalista. Hoxe en día, tendo enconta o retroceso do marxismo co-mo ideoloxía social consciente, de-beríamos falar do tópico que advirteda contradición entre ser nacionalis-ta e considerarse individuo da hu-manidade (expresada en termos ide-alistas, “cidadán do mundo”). É lóxi-ca esta preocupación. Curiosamenteo texto de Vilar Ponte non só escla-rece como un verdadeiro internacio-nalismo é soamente posíbel a partirdunha clara vinculación nacional cosentimento nacionalista, senón queamosa a inviabilidade de escindirloita de clases e loita nacional, nun-ha correcta aplicación práctica dapolítica. Chama a atención comopercorre este ensaio a conxunciónda filosofía racionalista Kantiana,idealista e centrada no individuo, comarxismo, coa súa visión materialis-ta e social. Mais unha vez reloce co-mo os nacionalistas máis senlleirosnon foron nunca anticomunistas emesmo simpatizaron coa URSS, nonsó por un problema de xustiza socialsenón tamén por representar un Es-tado Federalista de tipo plurinacio-nal. Esta febra está tamén moi ac-tuante no pensamento de Castelao.

Porén a praxe política obriga nonsó aos plantexamentos teóricos decarácter estratéxico senón tamén a

clarificacións de carácter táctico econxuntural. Por iso, en 1933 apare-ce Breviario de Autonomía de Ra-món: para precisar a necesidade dunEstatuto de Autonomía para Galizana legalidade da II República, comoun paso posibilista e unha ferramen-ta que só os nacionalistas poderíanutilizar adecuadamente e mesmo, nocaso galego, impulsar só eles. Lendoeste libro comprobamos a repeticiónde tópicos de entón hoxe en día nodebate político nacional galego, asdiscriminacións e deficiencias queGaliza padece na política do Estado.A resposta ten que ser a auto-res-ponsabilidade, o autogoberno, aconfianza en nós mesmos.

Estes textos de Ramón son inelu-díbeis pontos de partida para unhacorrecta conformación da concienciaideolóxica nacionalista. Poden e de-ben ser actualizados e mesmo rectifi-cados en algúns aspectos secunda-rios, pero seguen a alumear podero-samente, non só a realidade nacionalgalega, senón tamén unha perspecti-va antiimperialista e pacifista domundo. Teñamos ben presente quesen análise e pensamento científicoen todos os aspectos do coñecemen-to non pode haber actuación prácticaincisiva e ben orientada. Praxe e teo-ría necesítanse mutuamente. A praxenacionalista necesita hoxe máis pro-dución filosófico-política desde a no-sa perspectiva. O esforzo que fixeronos homes das Irmandades da Fala noplano teórico-práctico, lembrado porRamón Vilar Ponte no seu discurso AXeración do 16 (1951), cando corríanmoi malos tempos, abafados pola de-rrota e o silencio, debe ser hoxe imi-tado á altura dos tempos presentes edas circunstancias e necesidades ac-tuais. A coidada edición de XesúsBlanco Echauri, María Pilar GarcíaNegro e Goretti Sanmartín Rei destestextos de Ramón Vilar Ponte ten quevaler para mellorar a nosa formacióne aguilloar a nosa decisión de dar res-posta ás necesidades de coñecemen-to concreto para fundamentar mellora nosa política ■



Cultura

Calquera que pretenda transfor-mar a sociedade ten que partir dunhaconsciencia histórica da realidade. Pa-ra evitar caer no fatalismo e o inmobi-lismo e para comprender o presente easumir as potencialidades que temosde cambiar o futuro, é imprescindiblecoñecer o pasado. E os que apostamospola identidade colectiva de clase ounacional como fórmula para superar oindividualismo e o solipsismo sabe-mos que igual que unha persoa amné-

O 12 de agosto de 2006

conmemorábase o

asasinato de Moncho

Reboiras no marco dun ano

que por primeira vez estaba

dedicado

institucionalmente pola

Xunta de Galiza á

recuperación da memoria.

Reproducimos aquí a

intervención que tivo lugar

neste acto que como todos

os anos tivo como

protagonista a lembranza

do patriota caído desde a

perspectiva da actualidade

presente, se ben, neste

caso, precisamente un dos

acontecementos máis

relevantes do momento era

a enxurrada de actividades

que abrollaban ao redor do

rescate da memoria

histórica e da homenaxe ás

vítimas do franquismo.

XOÁN CARLOS GARRIDO COUCEIRO

Profesor de Filosofía. Autor de diversos

ensaios sobre Castelao, Bóveda, García

Barros e o nacionalismo galego

contemporáneo. É director da revista

“Terra e Tempo”




Cultura

Imaxe do público no acto do 12 de agosto de

2006 na homenaxe a Moncho Reboiras en Ferrol

sica non sabe quen é, un pobo senmemoria é un pobo sen identidade.Por iso, para nos é tan importante abatalla pola memoria e por iso paraeles é fundamental perpetuar o esque-cemento con toda clase de escusas.Efectivamente, para o nacionalismo arecuperación da memoria histórica daGaliza foi sempre unha loita vital enon unha moda ocasional nin o últi-mo recurso que lle queda a unha orga-nización unha vez que desapareceu domapa político engulida polas súas pro-pias contradicións.

Aquí estamos lembrando hoxeun combatente antifascista como vi-ñemos facendo desde hai máis de 30anos. O xoves estaremos en Ponteve-dra lembrando outro combatente an-tifascista tal como se fixo desde hai65 anos. Coincide que eran naciona-listas e hai quen nos acusa por istode sectarios cando estatisticamentenon foi o sector ideolóxico máis re-presentativo numericamente nos in-molados na represión. É certo que omesmo día que caeu Bóveda foiarrastrado polas rúas desta cidade ocorpo do seu alcalde Xaime Quinta-nilla. Mais tamén é certo que este di-rixente do PSOE como outros moitoslíderes políticos republicanos galegos-fosen do signo ideolóxico que foran-foi lembrado grazas a que se mantivoviva a celebración do día da GalizaMártir, mentres que para os outrosmovementos políticos a represión naGaliza era secundaria e marxinalfronte ás xestas bélicas, ou simple-mente sentíanse mellor representa-

dos como grupo ideolóxico por outropersoeiro doutras latitudes.

Por iso, a elección de Bóveda e deMoncho Reboiras non é casual, senónque, tendo en conta que a esencia doréxime era a negación da existencia denacións e de clases sociais no Estado,estas persoas encarnan mellor que nin-guén a resistencia contra dita nega-ción. Como dicía Castelao a respectode Bóveda, era a antítese do que repre-sentaba Franco. E Moncho Reboirasfoi a proba evidente de que a loita an-tifranquista e a represión transcende avisión restrinxida da guerra. Ambos osdous son a refutación da identificaciónde Galiza co conservadorismo, coa sub-misión e a resignación. Eliximos Bóve-da e Reboiras entre os máis de 5.000galegos e galegas caídos por serenquen mellor axudan a lembrar todoseles, lembrar de que na Galiza existiurepresión, que non se entregou volun-tariamente e de xeito entusiasta ao fas-cismo como outros quixeron facer ver.

Mais o nacionalismo nunca foi sec-tario na recuperación da memoria his-tórica. O que aconteceu a miúdo é quesimplemente quedou só durante déca-das facendo ese traballo sen a axudanin a aprobación das outras forzas an-tifranquistas que moi pronto aposta-ron polo que chamaron a “reconcilia-ción nacional” fronte á cal andar reme-xendo nestas cousas era contraprodu-cente para a súa estratexia política.

Desde 1936 xa saíron publica-cións dando conta da represión naGaliza nas que participaron os nacio-nalistas á beira doutros antifascistasgalegos; lembremos os xornais da zo-na leal como é o caso de “Nueva Gali-cia” ou a prensa da emigración como“Galicia” de Bos Aires, se ben a teste-muña máis contundente do que sufríao país son os albumes “Galiza Mártir”e “Atila en Galiza” de Castelao.

O galeguismo tamén inspirou aobra “O que fixeron en Galiza” edita-da en francés no 1938 e atribuída aLuís Seoane. Aquí lémbrase os márti-res galegos independentemente dasúa filiación ideolóxica. No 1942 can-do a Irmandade Galega de Arxentina



Cultura

instaura o día dos Mártires Galegoscoincidindo co aniversario do fusila-mento de Bóveda, inciden en honrartodos os fillos desta Terra que loita-ron pola liberdade. Abonda ler obrascomo as de Alonso Ríos e XerardoÁlvarez Gallego para ver o sentimen-to solidario con todo o republica-nismo perseguido do país.

Nunca se fixo sectarismo con estetema, aínda que si se sufriu a exclu-sión e a marxinación por manterse fielá a esta liña de recuperación da me-moria. Cando o nacionalismo introdu-ciu este debate nos parlamentos e nasociedade, a miúdo foi abandonado ásúa sorte e mesmo criticado por quendebía compartir esta inquedanza. Conmoito esforzo e co vento en contradunha opinión pública atemorizada emanipulada, desde as instituciónsmunicipais –co impulso do BNG– le-váronse a cabo iniciativas que hoxe xano goberno da Xunta permiten avan-zar no camiño da memoria, mais nonpodemos esquecer que a maior partedo que se fixo até hoxe se lle debe ahistoriadores alleos á academia, a aso-ciacións ou editoriais valentes que senapoio oficial apostaron por isto.

Aínda así queda moito que andare hai que tratar de sumar e non restarpara alcanzar o obxectivo de botar luzsobre estes anos escuros.

Insistimos en que neste asuntonon se pode ser sectario. O naciona-lismo foi discrepante coas decisiónsque tomaron as forzas da esquerdaestatal desde o principio da Repúbli-ca até o final da Dictadura, mais no

que sempre tratou de confluír foi nacondena do franquismo. Unha con-dena con resultados prácticos. Noncomo un brinde ao sol, senón que ti-rando consecuencias dela. Por isosentímonos defraudados polo pro-xecto de Lei da Memoria. Sen entraren ningún punto concreto que agar-damos que poidan ser revisados noseu trámite parlamentar, o máis de-cepciónante é a filosofía de fondo quedestila. Pártese de lamentar a cir-cunstancial guerra fratricida para su-perala nun abrazo delirante entre asdúas Españas, exaltando unha unida-de nacional que está por enriba desasdisputas domésticas pasaxeiras. Conisto, o problema das simboloxía fas-cista xa non é que sexa fascista, se-nón que divide aos españois.

Cando ao fin –supoñemos quepola presión internacional e a necesa-ria homologación coa lexislación eu-ropea– se introduciu no código penalo delito de apoloxía do xenocidio enegación do holocausto que teñen osoutros países europeos para persegui-ren xudicialmente os grupos fascis-tas, aquí paralelamente procedeuse adar remate ao lavado de imaxe que ofranquismo xa comezara no 45 parasobrevivir no novo contexto interna-cional, negando que este fose fascistae minimizando a represión que leva-ba a cabo e que nunca alcanzaría ograo de xenocidio.

Así é que a penas se aplicou o arti-go 607.2 do código penal cando un to-pa o rueiro cheo dunha nomenclaturaque exalta o fascismo e en canto colle

Intervención de Bautista Álvarez na celebración

do Día da Galiza Mártir de 2003 en Pontevedra

No 1942 cando aIrmandade Galega deArxentina instaura o díados Mártires Galegoscoincidindo coaniversario dofusilamento de Bóveda,inciden en honrartodos os fillos destaTerra que loitaron polaliberdade



Cultura

Ofrenda floral –no 2006– na rúa da Terra onde

foi asasinado Moncho Reboiras

un xornal, escoita a radio ou mira a te-levisión, non facemos máis do que nostopar con figuras como Pío Moa, CesarVidal, De la Cierva ... que están todosos días a xustificar o franquismo.

En países como Austria a penali-zación da minimización da represiónnazi figura na constitución –e non nocódigo penal– e as penas chegan até20 anos de cárcere. En Bélxica estasea debater agora incrementar as penasde prisión ou multas para quen ne-gue, minimice groseiramente, procu-re xustificar ou aprobe o xenocidiocometido polo réxime nacional socia-lista alemán, e sobre todo, revisar, ac-tualizar e ampliar o concepto de xe-nocidio para perseguir con máis efi-cacia os fascistas.

No Estado Español non temos esedebate porque agora resulta que ofranquismo non era fascista. Temosun xeito xenuíno de rematar co fas-cismo, isto é, negar que fascismo es-pañol sexa fascista.

É sabido que nos campos de ex-terminio nazi morreron republicanosgalegos e españois e que o holocaustocontaba co beneplácito do franquis-mo, e neses campos clasificábanse osprisioneiros por orixes étnicas, reli-xiosas mais tamén ideolóxicas.

Aquí desde o 20 de xullo do 36 fí-xose o mesmo. A poucos metros deonde estamos, temos un arquivo mili-tar con miles de causas xudiciais queserven de proba do que é un auténticoxenocidio. En todas elas aparece infor-mes dos cregos, da Garda Civil ou deFalanxe nos que se identifica a filia-

ción ideolóxica do prisioneiro e istodetermina a condena que en moitoscasos é a pena capital.

Lendo as causas pódese compro-bar que foi un exterminio planifica-do, frío e calculado, dun sectorideolóxico da sociedade. E as causashai que lelas antes de falar de se ofranquismo era ou non fascista. Ahistoria hai que coñecela para chamaras cousas polo seu nome e colocar ca-da quen no seu sitio, e non é desdelogo dándolle nome ás nosas rúas.

Vénnos agora do Estado a modada recuperación da memoria histórica.Que nos van contar a nos? Láianse conrazón de lles ter ocultado un fragmen-to do seu pasado. O noso problema éque o silenciamento e a ocultaciónabrangue toda a nosa historia.

Coincidimos con eles nesta etapae estamos dispostos a traballar con-xuntamente con todos os demócratasdo Estado que compartan esta teimade destecer o esquecemento. Maistraballar con eles non é traballar paraeles. Á Galiza non se poden aplicar osmesmos esquemas e categorías histo-riográficas españolas se queremos en-tender o que aquí aconteceu. Nashistorias da Guerra Civil Españolanon hai unha páxina dedicada á Gali-za. Os galegos e as galegas teremosque escribir a nosa historia se quere-mos saír nela, se pretendemos serprotagonistas e non espectadores, te-mos que desenterrar con moito esfor-zo un pasado que nos foi agochado coobxecto de asumir as rendas dun fu-turo que algún día será noso ■



Cultura

NIETZSCHE NO DELIRIO DE TURÍN, no seu momento máis lúcido e ao mesmo tem-po na euforia da súa loucura, definíase a si mesmo como un asasino honesto. E averdade é que resulta encomiable que alguén teña o valor de recoñecer os seus cri-mes, iso si é honestidade. Mais o lóxico é que estes miserables oculten o seu ras-tro dificultando a xuíces e historiadores o seu traballo.

Mesmo un grande xenocida como Hitler, cando ordenou a solución final (“En-dlösung der Judenfrage”) xa advertira aos seus subordinados que negaría ter dadodita orde, e logo Adolf Eichmann, o encargado de levar a cabo a eufemística “reins-talación”, acolleríase a súa condición de oficial para xustificar que obedecera o quelle mandaban e mesmo recoñecía que non tiña nada contra os xudeus. Carecían dahonestidade de dar a cara mais a ningún dos dous Adolf lle serviría de nada a xo-gada porque foron derrotados e as escusas que puideran dar non lles libraría dacondena, e o primeiro xa non agardou sequera a ter a decencia de ser xulgado.

Baixo a aparente democracia que gozamos, as veces prodúcense acontece-mentos que amosan que quizais aquí o fascismo aínda non foi derrotado de todo,que aínda andan aí, que vivimos de prestado e vixiados; e o máis triste, levamos 30anos perdoándoos cando o certo é que aquí aínda ninguén pediu perdón. Un destesfeitos é o caso do xuízo contra Dionisio Pereira pola súa intervención no Congresoda Memoria de Narón no que presentaba un estudo rigoroso sobre a represión enCerdedo e no que citaba os nomes que as súas fontes sinalaron como responsablesda represión informal neste pequeno concello.

Alegando o dereito ao honor dos mencionados preténdese taparlle a boca aoinvestigador, e de paso a quen teña a tentación de seguir o seu exemplo.

Ninguén dos citados vive e estamos a falar dun feito de grande relevancia his-tórica (o máis relevante de toda a historia moderna e contemporánea de Galiza),mais aínda así quere aplicárselle a vía xurídica ordinaria a unha cuestión científi-ca que debe resolverse no ámbito académico que ten as súas propias regras de xo-go para determinar a verdade ou a falsidade dunha hipótese.

Non pode pedírselle aos historiadores que fagan a investigación xudicial quedeixou sen facer o Estado, para determinar a autoría dos crimes. Tampouco se lle po-de esixir que calen as testemuñas orais que recolleron e están a piques de extin-guirse. As afirmacións que faga un historiador non teñen porque rexerse polo derei-to á presunción de inocencia porque este calificativo refírese a casos que estánbaixo investigación xudicial e a espera do seu resultado para ditaminar unha con-dena, mais aquí non se trata de xulgar os feitos senón de contalos. Dionisio non im-puta ningún delito a ninguén porque daquela matar non era ilegal e hoxe renúncia-se a xulgalo. Mais sería o colmo que os crimes quedaran impunes desde o punto devista xurídico e se condenaran aos historiadores por exercer o seu labor científico.

Hai fosas comúns onde hai corpos sen identificar e a maxistratura mira para ou-tro lado cando tiñan que actuar de oficio. Mais caen implacábeis sobre aqueles quese atreven a esculcar o pasado coa metodoloxía propia da súa ciencia e sen outrosmedios e recursos que o seu voluntarismo. Neste contexto —isto non é Alemaña—é por iso tan importante gañar esta batalla que non é a dun individuo determinadosenón a loita dun pobo polo dereito a coñecer a súa historia.

A honestidade dos ASASINOSxuízo contra o historiador Dionisio Pereira

Imaxes da intervención de Dionisio Pereira no

Congreso de Narón onde presentou o relatorio

polo que é denunciado. Acto de desagravio no

monumento a varios paseados de Cerdedo que foi

destruído nunha agresión fascista. Acto de

conciliación no xulgado de paz de Cerdedo no que

Dionisio foi acompañado por historiadores e

persoas que se solidarizaron coa súa causa que é

a causa do dereito a memoria deste país



Cultura

En relación coa recuperación da Memoria Histórica, valora-mos positivamente a aprobación polo Parlamento Galego opasado 28 de decembro dunha Proposición non de Lei paraa “rehabilitación xurídica, persoal e moral de AlexandreBóveda e de todas as persoas asasinadas e represariadaspor defenderen a legalidade democrática, as aspiracións deautogoberno de Galicia e a xustiza social”. Sumámonos ápetición do Parlamento Galego para que o Goberno Centralinicie “as accións necesarias que permitan a anulación dosconsellos de guerra a que foron sometidos”.Entendemos que a represión da ditadura chega ata 1977 ecomprende represións de todo tipo: política, sindical,social, moral, educativa, económica, etc.Consideramos que o citado Proxecto de Lei debería incluíros seguintes aspectos:1. Condena do franquismo, que foi declarado en decem-

bro de 1946 pola ONU como un réxime criminal. 2. Recoñecemento explícito da resistencia antifranquista

e de todas as persoas que loitaron pola liberdade. 3. Declaración da nulidade dos xuízos franquistas, de to-

dos os procesamentos, sentenza, condenas e sancións,tanto durante a Guerra Civil como na posterior ditadu-ra.

4. Aplicación do dereito internacional sobre as vítimas darepresión franquista, incompatible con calquera meca-nismo de impunidade, previsto no articulado do Pro-

xecto de Lei: imprescriptibilidade, dereito a saber, de-reito á xustiza, dereito á reparación.

5. Consideración dos crimes do franquismo como delitoscontra a humanidade.

6. Instar a todas as administracións (central, autonómicae local) para que se retiren dos espazos públicos ossímbolos franquistas, dos monumentos, edificios, pla-cas, rúas e prazas e as referencias ás persoas relacio-nadas coa ditadura.

7. Apoio á conservación e potenciamento dos arquivos damemoria, tanto públicos como de partidos, sindicatos,fundacións e outras entidades.

8. Instar á Administración a que apoie aos familiares dasvítimas da represión na busca de información, presen-tación de reclamacións, etc.

9. Intervención publica das distintas administracións naslabores de localizacións, identificación das fosas deenterramentos das vítimas do franquismo e, no seu ca-so, exhumación, divulgando os resultados; elaboracióndun protocolo de actuación científica multidisciplinar.

10. Revisión dos currículos escolares, fomentando eapoiando a elaboración de materiais sobre o períodorepublicano, sublevación militar fascista, ditadura e re-sistencia antifranquista.

11. Regulación da apoloxía do franquismo como delito eprohibición de toda exaltación do mesmo.

Pronunciamento sobre oPROXECTO DE LEI DA MEMORIA HISTÓRICAManifesto da Iniciativa Galega pola Memoria

Membros da Iniciativa Galega pola Memoria



Internacional

Segundo os recentes resultados eleitorais, um novo ciclo político com sentido progressista, democrático e nacional vemse afirmando em toda a região. Registra a ascensão de forçaspolíticas e sociais novas que buscam a afirmação de caminhos próprios.

Ciclo progressista e luta pelo socialismo na América Latina

As vitórias de quatro candida-tos situados à esquerda - Lula, RafaelCorrêa, Daniel Ortega e Hugo Chá-vez, respectivamente em Brasil,Equador, Nicarágua e Venezuela -encerraram o alargado calendárioeleitoral que, entre novembro de2005 e dezembro de 2006, viu reali-zadas quatorze eleições nacionais naAmérica Latina e no Caribe, namaior concentração de eleições nummesmo período em décadas1.

Segundo os resultados, a AméricaLatina segue girando à esquerda, se ma-terializando numa maioria quantitativa–e, sobretudo, qualitativa– de vitóriasde candidaturas situadas do centro pa-ra a esquerda no espectro político. Comisso, afirma-se um novo ciclo - tendên-cia com sentido e características pro-gressistas, democráticas e nacionais -que se espraia por toda a região.

Essa tendência avança sobre o de-clínio do movimento contrário, o neo-

RONALDO CARMONA

Sociólogo, membro da Comissão de

Relações Internacionais do Partido

Comunista do Brasil (PCdoB) e Director

do Cebrapaz



Internacional

liberalismo, que passa a ser repudia-do amplamente pelos povos. Exem-plo vigoroso desse declínio é orepúdio às privatizações e a conse-qüente defensiva dos ideólogos doneoliberalismo no segundo turno daseleições presidenciais brasileiras. Taldesprestígio das teses neoliberais–todavia hegemônicas no mundo–,contrasta com uma (re)emergência daquestão nacional, ou melhor, de em-briões de projetos nacionais de sobe-

rania e independência, baseados numnovo protagonismo do Estado, comomarca principal desses novos gover-nos na América Latina. Registra-setambém um declínio da influênciados Estados Unidos em diversos pla-nos: político, ideológico e econômico.Aliás, este último tem como exemplomarcante o estancamento e a agoniade seu projeto hemisférico de "livrecomércio", a Alça.

Em síntese, o novo quadro latino-americano registra a ascensão de for-ças políticas e sociais novas quebuscam, em oposição às tradicionaisdependência e subordinação às po-tências exógenas, a afirmação de ca-minhos próprios.

O quadro latino-americano atualé permeado de singularidades, inedi-tismos. Pela primeira vez na história,três das quatro maiores economiasda região são governadas, concomi-tantemente, por forças posicionadasdo centro para a esquerda. É o casode Brasil, Argentina e Venezuela, nú-cleo-duro e motores desse ciclo novo.Também é um ciclo democrático: par-tidos comunistas participam em nívelministerial de quatro governos (Bra-sil, Venezuela, Bolívia e Uruguai) - eapóiam um outro (Equador) - dentredez países sul-americanos. Além dis-so, nunca houve um ciclo de gover-nos progressistas na América Latina,pelo menos nas proporções atuais2.

De conjunto, são fatos novos quetornam a América Latina um impor-tante pólo na cena internacional deresistência à globalização neoliberal eao mundo unipolar. Junto a países doOriente Médio, alvo de brutal ofensi-va, inclusive no plano militar, porparte do imperialismo norte-america-no –que busca redesenhar o seu ma-pa e o da China que, apoiada nosocialismo, passa por um período detransformações aceleradas– a Améri-ca Latina é parte principal da luta deresistência no mundo.

Além disso, o atual ciclo progres-sista traz em seu germe um caráterantiimperialista, pois a afirmação decaminhos nacionais, de autonomia,



Internacional

contrasta, objetivamente com as pre-tensões do imperialismo norte-ameri-cano de estender no tempo seudomínio sobre esses países. A auto-nomia regional, portanto, é antípodado domínio geopolítico, econômico eideológico pelo imperialismo.

Não obstante esse quadro novohá a atuação de travas e condicionan-tes que buscam incidir em seu desen-volvimento. É um fator de primeiragrandeza, que condiciona as mudan-ças à tendência dominante e hegemô-nica no mundo: o capitalismo em suafase neoliberal, sua forma contempo-rânea. Dessa forma, a busca de alter-nativas, de caminhos nacionais, ad-quire, quanto mais avança, um caráteranti-sistêmico, ou anticapitalista. Porisso, a despeito das experiências so-cialistas do século XX, são caminhosnovos, ainda não percorridos, devidoa serem apresentados desafios novospara a consecução das mudanças.

E, ainda, a nova América Latinadesperta reação do imperialismo nor-te-americano. É falsa e unilateral aidéia de que –devido ao pântano emque se meteram no Iraque– os EUAestariam em estado de letargia quan-to às mudanças em curso na AméricaLatina. A reação não apenas ocorre,como atua em variados planos.

Os sintomas da ação imperialistasão variados, diretos ou indiretos.Eles aparecem nas recentes disputaseleitorais mediante violentas cam-panhas anticomunistas em países co-mo México e Peru com a mobilizaçãode uma poderosa mídia oligopoliza-da, ou ainda pela utilização desta co-mo instrumento de desestabilização,como o caso do Brasil, com Lula. Nacunha entre Uruguai e Argentina notema das indústrias de celulose, vãoda na utilização de instrumentos gol-pistas clássicos, como na Venezuela,à atual ofensiva diplomática com a re-cente viagem de Bush à região. Nacooptação de parcelas das burguesiasnacionais, sobretudo as exportado-ras, para as assinaturas de "contratosde adesão" à hegemonia estaduni-dense, como os Tratados de Livre Co-

mércio (caso, na América do Sul, deChile, Peru e Colômbia) que implodi-ram a Comunidade Andina das Naçõ-es e são foco constante de tensão noMercosul com os membros menores.

É importante registrar a atual fasedo capitalismo, bem como a reação doimperialismo norte-americano, para - adespeito da novidade revelada pelaatual quadra latino-americana - nãocontaminar a análise com precipitaçõ-es voluntaristas: não se trata, todavia,de um ciclo revolucionário, mas deuma tendência progressista, de resis-tência contra-hegemônica, que se afir-ma. Ademais, não resulta em irreversi-bilidade. Ainda assim, seus avançosgradativos podem criar condições paraafirmar passos iniciais da renovada lu-ta pelo socialismo na América Latina.

SENTIDO GERAL DO CICLO PRO-GRESSISTA. Há um sentido geral a sedestacar na atual geração de governosprogressistas latino-americanos. Umrumo comum, um corte de iniciativasmais ou menos convergentes - a des-peito de, como veremos, terem veloci-dades e ritmos distintos. Sistematizaros elementos sobressalentes nesta pri-meira fase das experiências dos gover-nos progressistas é algo pendente, atépor serem tão recentes tais experiên-cias. Mas buscaremos a seguir agrupá-las em grandes blocos de iniciativas.

Como dissemos, no conjunto, amarca principal é de iniciativas quebuscam em diferentes níveis afirmarcaminhos nacionais próprios. É ex-pressão, um sintoma disto, o recentePrograma de Aceleração do Cresci-mento (PAC), carro-chefe do segundomandato de Lula, cujo sentido é "des-travar" as potencialidades para um vi-goroso crescimento do capitalismobrasileiro e de suas forças produtivas;o "Plan Simon Bolívar 2007-2013",medidas transformadoras com senti-do apontado ao proclamado socialis-mo do século XXI na Venezuela; aexperiência argentina de forte cresci-mento econômico e retorno da pre-sença do Estado após a moratória de2001 e a tragédia menemista; a bus-

O novo quadrolatinoamericano registraa ascensão de forçaspolíticas e sociais novasque buscam, emoposição às tradicionaisdependência esubordinação àspotências exógenas, aafirmação de caminhospróprios



Internacional

Membros da Confederación Intersindical Galega

e o Sindicato Labrego Galego reunidos con Evo

Morales con motivo dunha visita deste a Galiza

antes de ser electo Presidente

ca, pela Bolívia, de meios para indus-trializar o gás, sua riqueza maior; a re-estruturação da sufocante dívidaexterna no Equador; a busca, pelo Pa-raguai, de uma folga fiscal no contra-to de Itaipu; a bandeira do UruguaiProdutivo e do pleno emprego no go-verno frenteamplista; mesmo no Chi-le onde um ambiente mais arejado jápermite certo debate e questiona-mento da herança neoliberal.

Podemos agrupar em três grandesdimensões –nacional, democrática esocial– o sentido geral das experiên-cias progressistas latino-americanas:

A LUTA POR "ALTERNATIVAS"CONTRA-HEGEMÔNICAS. Na cen-tralidade do tema desenvolvimentona agenda nacional e de integraçãodessas experiências. No aumento dapresença do Estado na economia e nareestruturação de empresas e setoreseconômicos estratégicos, com a na-cionalização ou reversão embora par-cial ou pontual, de privatizações fei-tas no ciclo neoliberal.

No primado do tema energia, coma busca de compartilhamento de exce-dentes, articulando redes como o Ga-soduto do Sul –cujo primeiro trechopoderá ligar o Caribe venezuelano aRecife já em 2012–, ou na dissemina-ção da técnica inovadora dos biocom-bustíveis. Ou, ainda, numa crescentealiança de empresas estatais, como aPetrobras, a PDVSA, a YPFB, a Petroe-cuador, a Ancap e a Enarsa. Na centra-lidade da integração física da AméricaLatina, em especial a do Sul, a partir de

iniciativas como o plano de 29 obrasem execução.

Na busca de folga fiscal para um fi-nanciamento do desenvolvimento; naredução da vulnerabilidade externapor folgas na balança comercial - pos-sibilitadas pela alta de commodities nomercado internacional –ou pela liqui-dação unilateral e soberana, por váriospaíses da região, de seus contratoscom o FMI, livrando-se de amarras econdicionalidades neoliberais (o FMIperde relevância:a AL responde hojepor menos de 1% da carteira de em-préstimos do Fundo, contra 80% em2005 - Valor, 1/3/2007).

Na emergência de novas alterna-tivas de financiamento, como oBNDES, financiando obras de inte-gração. Ou o governo da Venezuela,com sua política de compra de títulosda dívida de países como Argentina eEquador; na proposta de um Bancodo Sul, ou uma aliança entre os ór-gãos nacionais de fomento ao desen-volvimento (BNDES, Bandes, Bancode la Nación Argentina).

Na busca por desdolarizar o co-mércio Brasil-Argentina e utilizar ins-trumentos como os CCR's (Convêniosde Créditos Recíprocos), embriões deuma moeda única e caminho parauma política de convergência macro-econômica –num sentido desenvolvi-mentista– na América do Sul.

EM GOVERNOS VOLTADOS PARAOS TRABALHADORES E AS MAIO-RIAS NACIONAIS. Pelo ativismo so-cial caracterizado por esses governosprogressistas, que buscam efetivarcerta redistribuição de renda, com aredução da pobreza crônica e a recu-peração dos salários dos trabalhado-res e no enfrentamento das desigual-dades sociais - apesar de essas medi-das serem limitadas estruturalmentepelo capitalismo.

Assim, espraiam na América Lati-na experiências como: Bolsa-família;misiones sociais venezuelanas; bolsa-escola boliviana; plano de emergên-cia social uruguaio; debate sobrerecomposição da seguridade social e



Internacional

O fato a destacar não éa contundente derrotados preceitosneoliberais, mas aidentificação dasdiferenças e aclassificação, segundoseus manuais eroteiros pré-concebidos

da escola pública no Chile. Do mes-mo modo é preciso registrar o gene-roso oferecimento pelo Governorevolucionário de Cuba de seus ex-cepcionais experiência e excedentede pessoal técnico para iniciativas emeducação e saúde (como em progra-mas de alfabetização, médicos da fa-mília e consultas oftalmológicas), portoda a América Latina.

NO APROFUNDAMENTO DA DE-MOCRACIA. Destacamos, aqui, co-mo fenômeno geral, uma participa-ção popular maior, com o incentivo àformação de fóruns e conselhos devariados tipos; enfim, com uma per-meabilidade maior do Estado ao povoe aos movimentos sociais. Na recon-figuração de sistemas políticos fali-dos ou semifalidos, com instrumen-tos como Assembléias NacionaisConstituintes "refundadoras" (casosde Venezuela, Bolívia, Equador), ouas Leis Habilitantes venezuelanas.

No debate que se avoluma por to-da a região sobre a necessidade dedemocratizar os grandes meios de co-municação que, via de regra, se com-portam como partidos políticos; nanecessidade de uma imprensa queexpresse a pluralidade de opiniões.

No conjunto, essas experiênciascomuns são formas diversas de resis-tência ao padrão neoliberal do capita-lismo atual; são, de maneira ampla,não-neoliberais ou contra-hegemôni-cas, pois buscam ampliar a margempara a afirmação de alternativas, numquadro geral em que a globalização ne-oliberal hostiliza projetos nacionais.

LEITURAS EUROCÊNTRICAS DOQUADRO LATINO-AMERICANO.Há na praça uma interpretação dis-tinta do novo quadro latino-america-no que, por motivos variados, seduzforças políticas e sociais diversas.

A partir de uma premissa correta–isto é, as distintas velocidades emque operam as mudanças nos distin-tos países da região–, essa interpreta-ção vê como aspecto principal adestacar no atual quadro latino-ame-

ricano uma fratura profunda entre"radicais" e "moderados" ou ainda en-tre "responsáveis" e "populistas", en-fim, entre distintos tipos de esquerda.A partir dessa visão, classificam-se osgovernos ao gosto do freguês.

Simples e binaria essa interpreta-ção que enfatiza uma dicotomia oufratura no ciclo progressista servetanto à direita neoliberal, que ressal-ta a ameaça do "populismo" radical emesmo do comunismo, quanto a se-tores "à esquerda" que, por sua vez,separam moderados –que teriammantido intacto o neoliberalismo– deradicais –que conformariam algo co-rrespondente a uma ante-sala da re-volução. Para ambos, essa interpreta-ção serve a suas necessidades de fin-car cunhas e demarcações que possi-bilitam, no caso dos primeiros, todasorte de alarmismos e golpismos e,no dos segundos, toda sorte de secta-rismos e voluntarismos; enfim, emprofundas subestimações das relaçõ-es de força na região e no mundo.

Para essa interpretação, pois, o fa-to a destacar não é a contundente de-rrota dos preceitos neoliberais, mas aidentificação das diferenças e a classi-ficação, segundo seus manuais e rotei-ros pré-concebidos, de diferentes coa-lizões e setores políticos e sociais queascendem aos diversos governos na-cionais. Esta leitura do quadro latino-americano tem polarizado um lequede personalidades figuras do sistema,como Fernando Henrique Cardoso,Jorge Castaneda e Alain Touraine,passando pelo senador Aloísio Merca-dante e por setores "liberais de es-querda" do petismo –que ademais en-fatizam sua crença na democracia bur-guesa como valor universal e atempo-ral– até a organização ViaCampesina3.

É uma interpretação bem assimi-lada pelo establishment da globaliza-ção neoliberal, vide a linha editorialdos grandes monopólios de mídia.Afinal, essas leituras enfatizam o quehá de diferente, não o que une nestasexperiências novas - carregando, co-mo seu pressuposto, forte carga deeurocentrismo. À "esquerda", por ba-



Internacional

Evo Morales, Daniel Ortega e Hugo Chávez sear-se em leituras estereotipadas, ca-rregadas de preconceitos e paradig-mas estreitos e em receitas pré-con-cebidas segundo seus modelos e visõ-es sectárias de mundo. À direita, essainterpretação enfatiza a defesa do ca-pitalismo ocidental-liberal por um su-posto anacronismo das idéias socia-listas e mesmo da idéia de nação.

São, pois, interpretações essen-cialmente a-históricas. Nesse senti-do, pós-modernas, pois seu gene é ainobservância de ser cada experiênciaproduto de distintas formações so-ciais e nacionais, submetidas a distin-tos estágios da luta de classes –quesegue se dando centralmente no ní-vel de cada país, a despeito dessa vi-são permeada por uma espécie decosmopolitismo radical.

De fato, as forças progressistas la-tino-americanas que emergem aosgovernos nacionais na América Lati-na são diversas e heterogêneas –co-mo não poderia deixar de ser–, afi-nal, são produtos de distintas forma-ções sociais e nacionais; o que impli-ca variados níveis de acumulação deforças e de desenvolvimento das lu-tas de classes por parte dos trabalha-dores e das maiorias nacionais em ca-da experiência. Assim, operam dis-tintos níveis de consciência e organi-zação social, e até diferentes aspiraçõesnacionais -além de distintos níveis dedesenvolvimento da base materialem sua formação econômica, no geralprofundamente dependente histori-camente. São realidades nacionais di-versas que, a rigor, têm origem mes-

ma nas diferenças da colonização daAmérica portuguesa e da América es-panhola –a despeito da forte comple-mentaridade e aproximação no planoda cultura que marcam os povos lati-no-americanos.

Na primeira, a unidade nacional,territorial e política consumou-se,plasmando inclusive uma unidade noplano da cultura –configurando umpovo-novo, como diria Darcy Ribeiro,dotado de aspirações comuns. Naparte espanhola, por sua vez, a des-peito da heróica luta de Simon Bolí-var e de outros tantos heróis, como ogeneral brasileiro Abreu e Lima –quehoje inspiram as novas gerações–, oresultado foi uma fragmentação–com forte atuação para isso, desde oinício do século XIX, dos EstadosUnidos da América, por exemplo, noCongresso do Panamá de 1826. As-sim, a América espanhola fraturou-seem formações nacionais: de Estadospluri-étnicos, como os andinos –cujodebate sobre a questão nacional écheio de singularidades–, a formaçõ-es com alto grau de homogeneidadecomo as da região do Cone Sul.

A interpretação, a que chamamosde eurocêntricas, ignora que as novasforças que ascendem aos governos na-cionais na região não obedecem a uma"internacional" ou a qualquer "centroúnico". Há, aqui, desde a social-demo-cracia latino-americana –por sua vezdistinta de sua variante européia–, pas-sando por forças socialistas e/ou nacio-nalistas de variadas matizes, até a co-rrente marxista. Nenhuma delas, po-rém rígida e apartada como as da tra-dição européia. O marxismo, adespeito de ser um pensamento uni-versal, busca "beber", no caso da Amé-rica Latina, de diversas contribuiçõesdo pensamento progressista e nacio-nal. Por intermédio desse diálogo comoutras vertentes avançadas busca as-sim avançar numa sinergia entre pen-samento nacional e pensamento uni-versal marxista.

É preciso ressaltar ainda que naAmérica Latina os movimentos pro-gressistas, de mudanças, são levados



Internacional

É necessário somar

forças nas táticas de

resistência como forma

de afirmação dos

projetos nacionais de

desenvolvimento, isto

é, de opções nacionais

no plano de cada

País

a cabo, de modo geral, quando da co-esão de maiorias nacionais, política,econômicas e sociais, com programascentrados na questão nacional. Naunião de amplos e novos setores po-líticos e sociais, tendo a maioria de-las, uma importante, se não decisiva,expressão popular.

Assim ocorreu com Getulio Vargase a transformadora Revolução de 1930no Brasil; o governo de Lázaro Carde-nas, do Partido Nacional Revolucioná-rio, expressão mais avançada doprocesso iniciado na Revolução Mexi-cana (1910-1917); Juan Domingos Pe-rón na Argentina, fundador de umalinhagem nacional-popular; VelascoIbarra no Equador e o governo frutoda revolução camponesa na Bolívia em1952, ambos com suas medidas de-mocratizantes; Jacobo Arbenz na Gua-temala entre 1951 e 1954, depostopelos EUA; a frente nacional que seconfigurou, primeiro, com origem nainsurgência guerrilheira, depois resul-tando na Revolução Cubana de 1959 ena constituição do Partido Comunista,marxista-leninista e martiano; o go-verno do general Velasco Alvarado noPeru, líder do governo revolucionáriodas Forças Armadas, entre 1968 e1975; e, no Chile, na vitória da Unida-de Popular de Salvador Allende (1970-1973). Nenhum desses governos podeser creditado a movimentos estreitosou sem base social ampla. As frentesnacionais são, pois, outra singularida-de a marcar a América Latina.

Mantendo em grande parte essamarca latino-americana, as atuais for-mações à frente dos governos progres-sistas latino-americanos têm na con-formação de Frentes Nacionais e So-ciais amplas uma de suas característi-cas mais salientes. É o caso da grandecoalizão política e social que se formano segundo mandato de Lula, daFrente Ampla do Uruguai, da AlianzaPaís, no Equador, ou do heterogêneocondomínio de forças kirchneristas naArgentina; da transmutação de Fren-tes em Partidos nacionais orgânicos -como se propõe com o Partido Socia-lista Unido da Venezuela. Em partido-

movimento, como o Movimento aoSocialismo (MAS) boliviano que tam-bém guarda certa feição frentista.

CONSOLIDAR O CICLO PROGRES-SISTA, TRANSITAR E APROXIMARAO NOVO SOCIALISMO. Segundodefendemos acima, a despeito dassingularidades nacionais, sociais emesmo de alcance estratégico entreas experiências progressistas latino-americanas há um sentido geral cujamarca é a busca de afirmar caminhosnacionais, de soberania e indepen-dência. Assim, tendo em vista essespressupostos, como caminhar no sen-tido de uma transição contra-hegemô-nica que possibilite passos na direçãodo projeto estratégico da transição aosocialismo, num quadro geral adver-so, de hegemonia neoliberal?

O grande brasileiro José Bonifáciode Andrada e Silva, construtor da in-dependência nacional, durante o ci-clo independentista latino-americanono início do século XIX, já defendia anecessidade de uma aliança entre osnovos Estados, para ele, "necessáriapara que todas e cada uma delas pos-sam conservar intacta sua liberdade eindependência profundamente amea-çadas pelas irritantes pretensões daEuropa", a grande potência imperia-lista da época4.

Segue como uma tarefa atual,pois o enfrentamento, embora emdistintas velocidades, da fase neoli-beral do capitalismo exige, antes demais nada, a coesão e unidade dosgovernos progressistas latino e sul-americanos. É necessário somar for-ças nas táticas de resistência comoforma de afirmação dos projetos na-cionais de desenvolvimento, isto é,de opções nacionais no plano de cadapaís. Concomitantemente a isso, oucomo parte destacada dessas opçõesnacionais, está sua dimensão regio-nal, ou melhor, o aprofundamento daintegração latino e sul-americanacom a convergência e compartilha-mento de "estratégias" e projetos na-cionais de desenvolvimento. Camin-hos nacionais que possam convergir



Internacional

Cartel electoral de Lula da Silva para uma conformação de um bloco,de um embrião de um pólo regional,no sentido da luta pela multipolari-dade. Com acúmulo de forças quepermitam passos de uma nova lutapelo socialismo do século XXI, a par-tir de caminhos nacionais compartil-hados. Ou seja, em transitar dos ca-minhos da dependência para camin-hos nacionais, próprios a caminhosconvergentes, compartilhados.

Isoladamente, mesmo experiên-cias, em tese, mais radicalizadas apre-sentam fortes condicionalidades paraavançar numa transição de modelo.As recentes nacionalizações na Vene-zuela de uma companhia telefônica eoutra de energia se deram com inde-nizações pelo Estado, não numa ex-propriação. O principal mercadoexportador do país segue sendo os Es-tados Unidos, famintos por petróleo.Na Bolívia, a meta é o "capitalismo an-dino-amazônico" e das petrolíferas es-trangeiras, demanda Evo Morales, quesejam "sócias, não patrões". Na Nica-

rágua, Daniel Ortega aderiu à Alba(Alternativa Bolivariana para as Amé-ricas), mas não logrou romper com oCafta, o TLC da América Central comos EUA. No Equador, a despeito dasvontades, Rafael Corrêa anunciou nãoser possível romper com a dolarização.O Uruguai, refletindo contradições naFrente Ampla, assinou, em janeiro,um Acordo com os Estados Unidos,embrião de um TLC que, se consuma-do, causaria sua exclusão do Merco-sul. No primeiro mandato de Lularessaltou-se, como aspecto negativo, amanutenção de uma política macroe-conômica conservadora.

Desse modo, tendo em vista esteslimites apontados, no estágio atual épreciso acentuar a busca de convergi-rem as opções nacionais dos gover-nos progressistas latino-americanos.Na medida em que esta confluênciaavance maior serão as condições paraa efetivação de alternativas que ques-tionem o padrão neoliberal da época.Mesmo as lutas por configurar expe-riências mais avançadas, socialistas,passam hoje pela acumulação no pla-no das nações, de projetos nacionaisconstruídos por maiorias nacionais.

Do ponto de vista da correlação deforças na América Latina, em especialda América do Sul, destaca-se que nospróximos anos estarão à frente dosprincipais países da região, líderescomprometidos com a integração lati-no-americana: os presidentes Lula(com mandato até 2010) e Chávez (até2013), ambos recém-reeleitos, além daprovável reeleição do presidente ar-gentino Nestor Kirchner neste ano. Éimportante ressaltar que cabe ao Bra-sil, em aliança com Argentina e Vene-zuela, principalmente, grande parte datarefa da integração de "puxar o bloco"rumo ao desenvolvimento.

Aqui, vai se configurando um novotipo de integração, distinto do padrãoneoliberal dos anos 1990, cuja ênfase,para não dizer exclusividade, eram astrocas comerciais. Caso do Mercosul,por ocasião das gestões Collor e Me-nem. Nas novas condições da AméricaLatina, a integração que vai se forjando



Internacional

tem como valores principais o desen-volvimento - por isso se buscará a re-dução das assimetrias e das seqüelasdo neoliberalismo. Assim como idéias,como complementaridade e solidarie-dade, passam a ser pressuposto do no-vo modelo de integração.

De trocar uma integração baseadanum Mercosul livrecambista por umaAmérica Latina desenvol-vimentista.Em abandonar, como disse recente-mente um intelectual, o programa doneoliberalismo de implementar o ca-pitalismo do século XIX pela buscade um socialismo do século XXI.

Salta à vista a necessidade deuma integração acelerada que tenhacomo centro, a partir da articulaçãodos distintos caminhos nacionais, aconsecução do desenvolvimento. As-sim, desafios como reestruturar e co-esionar cadeias produtivas, com polí-ticas industriais e de C&T compartil-hadas, com incentivos e salvaguardasà (re)industrialização, de um "planoMarshall"5 contra as assimetrias na-cionais e regionais; de uma aceleradaintegração da infra-estrutura e dasmatrizes energéticas; de caminhar ru-mo a uma convergência macroeconô-mica não-neoliberal e de instituir me-canismos de financiamento endóge-no da região. São caminhos para aconsecução de um novo tipo de inte-gração que gradualmente aproximeas transições não-neoliberais das ta-refas nacionais e socialistas.

Dito isto, ressalvamos: há impor-tantes lições teóricas que o atual cicloprogressista latino-americano precisa

retirar do balanço das primeiras expe-riências socialistas do século XX. Den-tre elas, a idéia de que não se pode, demaneira voluntarista, "queimar etapas"na construção do socialismo, tarefa degerações; a idéia de que entre capitalis-mo e socialismo comporta-se todo umconjunto de transições; e as peculiari-dades relativas à construção do socia-lismo no plano nacional, sobretudo, deum pequeno país, em especial, numquadro geral de hostilização ativa dosistema contra esta possibilidade6.

No caso do Brasil, atualmente àsvoltas com o debate cujo centro é anecessidade de acelerar o crescimen-to e promover o desenvolvimento e adistribuição de renda –compatibili-zando a política macroeconômicacom esse grande objetivo nacional–,a constituição do pólo sul-americanoprecisa ser dimensão destacada ecentral de nosso projeto nacional dedesenvolvimento, ou de nosso proje-to de país. Justificam-no, como senti-do de fundo, razões de natureza geo-política, bem como as relacionadas àcontribuição do povo brasileiro àconstrução de uma nova ordem mun-dial, na qual valores humanistas e de-mocráticos sejam os dominantes7.

Da consecução de mudanças querepresentem, nos próximos anos,efetivos marcos na superação do neo-liberalismo no Brasil, da continuida-de desse processo a partir da con-quista de um terceiro mandato dasatuais forças políticas e sociais à fren-te do atual governo brasileiro depen-dem em grande medida o fortaleci-

Indíxenas brasileiros. O movemento indíxena

pasou a ocupar un lugar relevante como actor

social en Latinoamérica



Internacional

A esquerda en Latinoamérica combina o

activismo social coa loita electoral

mento e a ampliação das forças polí-ticas interessadas e comprometidascom o projeto socialista. Assim, emascendentes avanços que signifiquemacúmulos de forças e crescentes apro-ximações para a conquista de um go-verno ainda mais avançado que dê in-ício à transição ao socialismo no paíse fortaleça uma nova luta pelo socia-lismo em toda a América Latina ■

1 Informe Latinobarometro 2006.2 Os diversos ciclos vão "Começando com a

onda independentista do século XIX, pas-sando pelos governos desenvolvimentistasdo pós-1930 até a década de 1950; pelosregimes militares das décadas de 1960 e1970; pela onda que pôs fim a este períodoe que fez surgir os governos da redemocra-tização dos anos 1980; os ciclos dos gover-nos neoliberais dos anos 1990, e atual-mente o ciclo cuja marca é a ascensão dasforças progressistas" - Ronaldo Carmona,"América Latina: na luta pela segunda in-dependência", Princípios n° 83.

3 Ver "Populismo e Democracia", de AloísioMercadante, Folha de São Paulo, 12/01/2007ou "Vida melhor não depende do governo",entrevista com João Pedro Stédile, ValorEconômico, 23/01/2007.No caso de parte da esquerda brasileira, es-se problema deriva muito provavelmentede um problema mais de fundo que se re-laciona intimamente com essa visão demundo eurocentrista e cosmopolitista: adificuldade de compreensão da questãonacional. Afinal, "quando a esquerda brasi-leira volta à cena política democrática, nadécada de 80, a maior parte de sua mili-tância juvenil já tinha um forte viés an-

tiestatal, antinacionalista e antidesenvolvi-mentista, e considerava que a organizaçãosocial e a defesa dos direitos da sociedadecivil –através dos "movimentos sociais" edas "organizações não governamentais"–eram mais importantes que a luta políticapelo poder do estado". Assim, os defenso-res da questão nacional, "na década de 90,foram derrotados sistematicamente, nocampo das idéias e da luta pelo poder, pe-los herdeiros do "marxismo paulista" dosanos 60, que combinaram num mesmoprojeto sua intolerância com o nacionalis-mo, o desenvolvimentismo e o populismoe sua proposta alternativa de um novo tipode desenvolvimento "dependente e asso-ciado" com os Estados Unidos só compatí-vel com as políticas e reformas neolibe-rais". ("A Esquerda e o Desenvolvimentis-mo", José Luis Fiori, Agência Carta Maior,31/03/2006). Essas são inclusive raízes queajudam a explicar posturas hegemonistasde parte da esquerda brasileira.

4 Citado em "Antecedentes históricos de IaAlternativa Bolivariana para Ias Améri-cas", de Sérgio Guerra Vilaboy, RevistaContexto, n° 01, dezembro de 2006.

5 O Plano Marshall foi o volumoso programade investimentos - estimado, em valoresde hoje, em algo como US$ 130 bilhões -vi-sando à reconstrução da Europa no pós-guerra. Tem sido utilizado como analogiapelo chanceler brasileiro Celso Amorim.

6 Sobre os novos temas relativos à constru-ção do socialismo tendo em vista o balan-ço da experiência anterior, vide os aportesoriginais de João Amazonas compilados nacoletânea Os desafios do socialismo no sé-culo XXI (Anita Garibaldi, 1999).

7 Nisto é preciso também ter em alta conta,como movimento de fundo estratégico daépoca histórica atual, o ressurgimento dachamada luta sul-sul, "centro-periferia",configurada em distintas alianças políticas ediplomáticas ou comerciais que buscam,através da coesão de forças, criar brechas emesmo obstáculos à agenda da globalizaçãoneoliberal e ao unilateralismo estaduniden-se de Bush. São expressões disto, dentreoutras, o G-20 na OMC, o Movimento dosnão-alinhados, a Organização de coopera-ção de Xangai e as Cúpulas da América doSul, respectivamente com os Paises Árabes,com a África e a anunciada com a Ásia.



Internacional

São bastantes as consequências sociais da

despenalização do aborto. Algumas afirmam-

se de imediato, mudando comportamentos,

atitudes políticas, diferenças de classe. Outras

têm efeito cultural, já e num prazo longo.

A sujeitaLUÍS FAZENDA

Professor. Membro da comissão política

do Bloco de Esquerda. Deputado em

1999 e reeleito em 2002. Eleito pelo

círculo de Lisboa. Presidente do grupo

parlamentar do Bloco de Esquerda.

Membro da comissão de ética e

responsável pelos assuntos

internacionais

Bem se entende o alcancevalorativo do acesso legal à interrupçãovoluntária da gravidez, em termos dequalidade de saúde, recuperação do au-to-controlo da contracepção, unidade eplaneamento da família, autonomiaemocional da mulher. Mais do que emqualquer outro momento da vida age so-bre a situação da gravidez adolescente, ea intensidade do facto é pluri-geracional.

Em termos de incidência nas clas-ses sociais ninguém ignora que a des-

penalização do aborto cria as con-dições para que as mulheres sem des-afogo económico possam recorrer aoserviço nacional de saúde, sem a cargade pagamentos a privados clandesti-nos ou privados estrangeiros.

O desaparecimento para breve doaborto clandestino levará ao fim deum negócio obscuro e perigoso queenvolvia muita gente, em serviço di-recto e apoios indirectos. Mas, so-bretudo, acaba uma rede de cumpli-



Internacional

As mulleres en Portugal non se resignaron a ser

espectadoras senón que cada vez foron máis

protagonistas dos movementos de

transformación social do seu país

cidades e encobrimento muito vas-ta, uma espécie de sociedade-provi-dência negativa.

A despenalização do aborto induztambém alterações nas atitudes polí-ticas, com reflexos sociais: falar dadespenalização em prol da saúde pú-blica é agora limitado, exige-se umapolítica coerente de saúde sexual ereprodutiva utilizando serviços públi-cos vários, SNS, educação, segurançasocial, protecção de menores.

Todavia, as mudanças sociais nãosão só de direitos, meios e comporta-mentos, o que em si já é de monta.As alterações mais significativas sãosócio-culturais. E sobre estas não ter-minou a batalha política.

Sempre conhecemos os obstáculose as resistências à auto-determinaçãosexual das mulheres. Neste referendoesse acabou por ser o foco de todos osultra-conservadores, injuriando a "libe-ralização", o "aborto a pedido". O abor-to constitui uma decisão de recursoextremo mas é sempre uma decisão depersonalidade, autónoma e não media-da. A capacidade de auto-decisão legalda mulher completa o arco das suas es-colhas livres e responsáveis. A largamaioria da sociedade não aceitou tute-las de qualquer ordem. A auto-deter-minação sexual de uma cidadã conferemais força ao papel social da mulherem geral e à igualdade de direitos nu-ma democracia moderna.

O ferrete sobre a decisão subordi-nante veio sempre a par com a produ-ção cultural da vergonha da "mulherem falta". É certo que a legalidade não

desfaz o estigma por encanto. E umestigma mais punitivo do que a puni-ção legal, note-se. Mas sem dúvidapermite colocar na defensiva os "juízesmorais". E este facto é singularmenteo facto mais histórico de todos quan-tos se desprendem do veredicto popu-lar. Os reaccionários sempre tiverammuitas inquisições ao dispor no portu-gal profundo. E desta vez a derrota ésevera. Porque foi a chamada "socieda-de civil" que os derrotou, não lhes dei-xando margem para contestaçõespopulistas, nem na Madeira.

Sobrestima-se o factor europeuneste desenlace. As democracias euro-peias foram também no passado umponto a favor do derrube da ditaduramas não fizeram o 25 de Abril de 74.Também agora a dominante europeiasobre IVG era um facto favorável. Maso concurso da despenalização provémde uma luta social, política e culturalmuito de cá. E só possível, cá como lá,com uma elevadíssima participação damulher no trabalho assalariado e nãomais remetida à dependência domés-tica. Eis aí as fadas do trabalho.

O resultado do referendo confir-ma a laicidade do Estado constitucio-nal. Aquilo que alguns apodam de"crise de valores" do Estado é apenasa sua própria crise de apoio social.Tudo isso nos remete para um deba-te em curso: a laicidade da sociedade.Os conservadores mal se conformamcom a laicidade do estado mas que-rem impor o conceito de uma socie-dade não laica. Esse conceito é tãototalitário quanto o anterior. Na ver-



Internacional

Carteis da campaña a prol do SI no recente

referendo sobre o aborto

dade, a sociedade é plural nas opçõesreligiosas e não-religiosas. A discus-são de éticas individuais ou de grupo,sejam elas reveladas, inspiradas ouvinculadas em morais religiosas oupositivas, é muito variável. A socie-dade é plural não apenas pelos con-ceitos que toma mas também namedida em que os toma. Para muitosa utilização do preservativo não obstaà eucaristia, por exemplo.

E isso quer dizer que as religiõesenquanto instituições estão submeti-das a um crivo individual, transporta-do pela democracia política, em quecada uma e cada um faz o seu menuparticular dos seus critérios de juízosocial. Se a reacção dos cultos organi-zados, em particular da igreja católi-ca, for a da totalização do "múnus dapastoral" a desintegração civil da or-ganização religiosa é a continuidadedo processo. Não é um problema de"catequizar" os crentes, a questão érespeitar a liberdade do crente en-quanto cidadão. O estado laico de-pende de uma sociedade plural emque o culto e o não-culto são garanti-dos e a escolha é individual. Estaquestão é chave porquanto determi-na a luta pela defesa e aprofunda-mento dos direitos civis e o conjuntodas transformações sociais.

Na realidade, o que ganha espaçoé uma sociedade mais solta de co-mandos religioso-seculares. Dispen-sa-se bem o folclore anti-clerical masdispensa-se ainda mais o lote dos de-mocratas medrosos das batinas. E is-to tem tudo a ver com a evolução da

consciência social das juventudes detodos os géneros. Ninguém se esque-ça que o Sim foi juvenil.

O feminismo averba uma vitóriaimensa. Porque é da mulher sujeitade direitos que falamos. Porque é deuma maioria popular, independente-mente do género, que se projecta emplenitude uma sujeita de direitos.Porque o feminismo foi inteligentefazendo um combate universal. Nin-guém conseguiu culpar ou desculparas mulheres. O que ficou foi: andapara a frente. É isso que se diz aum(a) sujeito(a) de direitos! E nesteaspecto muito se aprende como mi-norias realizam maiorias sociais. Fal-tam outros combates sociais: porquea sujeita de direitos está a perdernoutros campos: no trabalho, na pro-fissão, no salário, no apoio social.Outros combates civis, declarada-mente políticos, convocam a sujeitapolítica: a violência de género comouma trincheira da subalternidade im-posta pelo neo-patriarcado ■



Internacional

25 de Abril: Revolução para as mulheresA mulher no fascismo: total ausência de direitos*

Trinta anos volvidos sobre a Revolução de Abril,é importante recordar a situação anterior da mulher na sociedadeportuguesa, caracterizada pela ausência total de direitos. E porquehá quem queira branquear a história do fascismo, evocando direitose respeito pela mulher, recordemos, porque a memória pode ser cur-ta, alguns aspectos em várias áreas da sua vida.

NO TRABALHO ❚ Em 1974, apenas 25% dos trabalhadores eram mulheres; apenas

19% trabalhavam fora de casa (86% eram solteiras; 50% tinhammenos de 24 anos).

❚ Ganhavam menos cerca de 40% que os homens. ❚ A lei do contrato individual do trabalho permitia que o marido pu-

desse proibir a mulher de trabalhar fora de casa. ❚ Se a mulher exercesse actividades lucrativas sem o consenti-

mento do marido, este podia rescindir o contrato. ❚ A mulher não podia exercer o comércio sem autorização do marido.❚ As mulheres não tinham acesso às seguintes carreiras: magis-

tratura, diplomática, militar e polícia. ❚ Certas profissões (por ex., enfermeira, hospedeira do ar) implica-

vam a limitação de direitos, como o direito de casar.

NA FAMÍLIA ❚ O único modelo de família aceite era o resultante do contrato de

casamento. ❚ A idade do casamento era 16 anos para o homem e 14 anos pa-

ra a mulher; ❚ A mulher, face ao Código Civil, podia ser repudiada pelo marido

no caso de não ser virgem na altura do casamento. ❚ O casamento católico era indissolúvel (os casais não se podiam

divorciar).❚ A família é dominada pela figura do chefe, que detém o poder

marital e paternal. Salvo casos excepcionais, o chefe de famíliaé o administrador dos bens comuns do casal, dos bens própriosda mulher e bens dos filhos menores.

❚ O Código Civil determinava que “pertence à mulher durante a vi-da em comum, o governo doméstico”.

❚ Distinção entre filhos legítimos e ilegítimos (nascidos dentro efora do casamento): os direitos de uns e outros eram diferentes.

❚ Mães solteiras não tinham qualquer proteção legal. ❚ A mulher tinha legalmente o domicílio do marido e era obrigada

a residir com ele. ❚ O marido tinha o direito de abrir a correspondência da mulher. ❚ O Código Penal permitia ao marido matar a mulher em flagrante

adultério (e a filha em flagrante corrupção), sofrendo apenas umdesterro de seis meses;

❚ Até 1969, a mulher não podia viajar para o estrangeiro sem au-torização do marido.

SAÚDE SEXUAL E REPRODUTIVA❚ Os médicos da Previdência não estavam autorizados a receitar

contraceptivos orais, a não ser a título terapêutico. ❚ A publicidade dos contraceptivos era proibida.

❚ O aborto era punido em qualquer circunstância, com pena de pri-são de 2 a 8 anos. Estimavam-se os abortos clandestinos em 100mil/ano, sendo a terceira causa de morte materna.

❚ Cerca de 43% dos partos ocorriam em casa, 17% dos quais semassistência médica; muitos distritos não tinham maternidade.

❚ A mulher não tinha o direito de tomar contraceptivos contra avontade do marido, pois este podia invocar o facto para funda-mentar o pedido de divórcio ou separação judicial.

SEGURANÇA SOCIAL ❚ O regime de previdência e de assistência social caracterizava-se

por insuficiente expansão, fraca cobertura de riscos e prestaçõessociais com baixo nível de protecção social.

❚ O número de trabalhadores(as) abrangidos com o direito a pensãode velhice era muito reduzido. Pouco antes do 25 de Abril, o nú-mero de portugueses a receber pensão era cerca de 525 mil.

❚ Não existia pensão social, nem subsídio de desemprego. ❚ A pensão paga aos trabalhadores rurais era muito baixa e com di-

ferenciação para mulheres e homens. ❚ Não existia pensão mínima no Regime Geral e a pensão média, o

abono de família e de aleitação atingiam valores irrisórios. ❚ As mulheres, particularmente as idosas, tinham uma situação

bastante desfavorável. A proporção de mulheres com 65 anos emais que recebia pensões era muito baixa, assim como os res-pectivos valores.

INFRAESTRUTURAS E EQUIPAMENTOS SOCIAIS ❚ Em 1973 havia 16 creches oficiais e a totalidade, incluindo as

particulares, que cobravam elevadas mensalidades, abrangiaapenas 0,8% das crianças até aos 3 anos de idade.

❚ Não existiam escolas pré-primárias públicas e as privadas co-briam apenas 35% das crianças dos 3 aos 6 anos de idade.

❚ Quase 50% das casas não tinha água canalizada e mais de me-tade não dispunha de electricidade.

DIREITOS CÍVICOS E POLÍTICOS ❚ Até final da década de 60, as mulheres só podiam votar

quando fossem chefes de família e possuíssem curso médio ou superior.

❚ Em 1968 a lei estabeleceu a igualdade de voto para a Assem-bleia Nacional de todos os cidadãos que soubessem ler e es-crever. O facto de existir uma elevada percentagem de analfa-betismo em Portugal, que atingia sobretudo as mulheres,determinava que, em 1973, apenas houvesse 24% dos eleito-res recenseados.

❚ As mulheres apenas podiam votar para as Juntas de Freguesiano caso de serem chefes de família (se fossem viúvas, por exem-plo), tendo de apresentar atestado de idoneidade moral.

DADOS ESTATÍSTICOS ❚ Esperança de vida das mulheres: 70,8 anos (1970)

80,6 anos (2002) ❚ Taxa de mortalidade infantil: (permilagem) 37,9% (1974)

5,0% (2002)



Internacional

❚ Taxa de mortalidade materna: 73,4% (1970)(por 100 mil nados vivos) 2,5% (2000)

❚ Partos em estabelecimentos de saúde: 37,5% (1970)99,5% (2000)

❚ Analfabetismo: 33,6% (1970)dos quais 11,5% mulheres, 6,3% homens 9,0% (2001),

❚ Taxa de actividade feminina: 19% (1974)46% (2003)

❚ Feminização do ensino superior: 44,4% (1970-71)56,0% (2001)

❚ Taxa de cobertura:– água canalizada: 47,0% das casas

(1970)97,4% das casas (2001)

– esgotos: 58,0% (1970)96,7% (2001)

– electricidade: 63,0% (1970)99,6% (2001).

ABERRAÇÕES NO TEMPO DO FASCISMO...❚ Em 1932, em todos os manuais de leitura estava incluída a seguin-

te frase: “Na família, o chefe é o pai; na escola, o chefe é o mestre;na igreja, o chefe é o padre; na Nação, o chefe é o governo.”

❚ Em 1936, o Ministério da Educação proibiu as professoras deusar maquilhagem e indumentária que não se adequasse à

“majestade do ministério exercido”; as professoras só podiamcasar com a autorização do Ministro, concedida apenas desdeque o noivo demonstrasse ter “bom comportamento moral e civil” e meios de subsistência adequados ao vencimento deuma professora.

❚ Salazar declarava: “Nos países ou nos lugares onde a mulhercasada concorre com o trabalho do homem (...) a instituição da família, pela qual nos batemos, como pedra fundamental deuma sociedade bem organizada, ameaça ruína.” E “Portugal é um país conservador, paternalista e–Deus seja louvado–‘atrasado’, termo que eu considero mais lisonjeiro do que pejorativo.”

❚ Em muitas localidades, quando uma mulher morria os sinos do-bravam menos vezes do que quando era um homem.

25 DE ABRIL DE 1974 UMA REVOLUÇÃO DEMOCRÁTICA E NACIO-NAL. UMA REVOLUÇÃO PARA AS MULHERES

O 25 de Abril de 1974 representou para as mulheres portu-guesas uma autêntica revolução. Abriram-se as portas para aconquista de um lugar digno na sociedade, em igualdade de di-reitos com o homem, e não numa mera posição subalterna. Asmedidas revolucionárias na área do trabalho, da segurança so-cial, do direito da família, a criação de equipamentos sociais (cre-ches, jardins de infância, lavadouros públicos,...) e de infraestru-turas básicas (rede de água, esgotos, electricidade), oalargamento e o reforço dos serviços públicos, tiveram repercus-sões imediatas nas suas vidas. A título de exemplo:❚ fixação do salário mínimo nacional (DL 212/74, de 27.05); ❚ aumento generalizado de salários, garantia de emprego, férias,

subsídio de férias e de Natal; diminuição das diferenças sala-riais, supressão do tratamento legal ou convencional claramentediscriminatório;

❚ abertura às mulheres das carreiras da magistratura judicial edo ministério público e dos quadros de funcionários da justiça(DL 251/74,12.06), carreira diplomática (DL 308/74, de 6.07), atodos os cargos da carreira administrativa local (DL 251/74, de 22.06);

❚ abolidas todas as restrições baseadas no sexo quanto à capaci-dade eleitoral dos cidadãos (DL 621-A/74, de 15.11);

❚ alteração do artigo XXIV da Concordata, passando os casamen-tos católicos a poder obter o divórcio civil (DL 187/75, de 4.04);

❚ abolido o direito do marido abrir a correspondência da mulher (DL474/76, de 16.06);

❚ revogadas disposições penais que reduziam penas ou isentavamde crimes os homens, em virtude das vítimas desses delitos se-rem as suas mulheres ou filhas (DL 262/75, de 27.05);

❚ aprovação da Constituição em 1976, que consagrava a igualdadeentre mulheres e homens em todos os domínios da vida, e cujaentrada em vigor determinou a revogação de todo o direito dis-criminatório ainda existente;

❚ ampliação do período de licença de maternidade para 90 dias (DL112/76, de 7.02), 60 dos quais teriam de ser gozados após o par-to, estando abrangidas todas as trabalhadoras;



Internacional

❚ entrada em vigor, em 1978, da revisão do Código Civil (DL496/77, de 25.11); na família a mulher deixa de ter estatuto dedependência para ter estatuto de igualdade com o homem;

❚ criação das consultas de planeamento familiar nos centros desaúde materno-infantil (Despacho do Secretário de Estado deSaúde, 16.03.76).

MARCOS IMPORTANTES ❚ A Constituição de 1976

❙ O artº 13º estabeleceu que todos são iguais perante a lei. Oartº 36º que os cônjuges tinham direitos e deveres iguais nocasamento e que os filhos nascidos fora do casamento nãopodiam ser objecto de discriminação.

❙ Foram estabelecidos direitos e deveres sociais, tais como: se-gurança social (artº 63º), saúde (artº 64º), habitação (artº 65º).

❙ É atribuída ao Estado a incumbência do desenvolvimento deuma rede nacional de assistência materno-infantil e a divulga-ção dos métodos de planeamento familiar [artº 67º, al. b) e d)].

❙ Reconhecimento da maternidade como valor social eminente,e o direito a uma licença de parto sem perda de retribuição equaisquer regalias (artº 68º).

❙ Garantido o direito ao trabalho para todos, incumbindo ao Es-tado garantir a igualdade de oportunidades na escolha de pro-fissão e na progressão da carreira (artºs 51º e 52º) e o princí-pio do salário igual para trabalho igual [artº 53º, al. a)].

❚ Revisão do Código Civil ❙ A Reforma do Código Civil, aprovada pelo DL 496/77, de

25.11, aboliu as disposições discriminatórias do Direito da Fa-mília quer quanto à mulher, quer quanto aos filhos.

❙ A mulher deixa de ter estatuto de dependência para ter esta-tuto de igualdade no seio da família.

❙ Desaparece a figura do “chefe de família”. ❙ O governo doméstico deixa de pertencer, por direito próprio à

mulher. O casal decide em comum qual a sua residência. ❙ A mulher deixa de precisar de autorização do marido para ser

comerciante. Cada um dos cônjuges pode exercer qualquerprofissão ou actividade sem o consentimento do outro.

❙ Na constância do matrimónio, o exercício do poder paternalpertence a ambos os cônjuges.

❙ Os direitos dos filhos não dependem da existência do casa-mento entre os pais; não há qualquer discriminação legal con-tra os filhos nascidos fora do casamento.

❚ Lei da Maternidade ❙ Lei 4/84, de 4 de Abril

A aprovação desta lei, que teve posteriormente diversas alte-rações, foi muito relevante para as mulheres trabalhadoras. Reconhecido o direito a uma licença de maternidade de 98dias, bem como o direito à dispensa de trabalho para consul-tas pré-natais e amamentação. Previsto o direito a condições especiais de segurança e saúdenos locais de trabalho para trabalhadoras grávidas, puérperase lactantes. Estabelecimento de presunção de que o despedimento dessastrabalhadoras é feito sem justa causa.

Previstas diversas licenças para acompanhamento de filhosmenores, e filhos deficientes e com doenças crônicas.

30 anos após o 25 de Abril. Governo PSD/CDS-PP desencadeia gra-ve ofensiva contra os direitos das mulheres O actual Governo, apesar de assumir publicamente uma lingua-gem igualitária, prossegue uma ofensiva altamente lesiva dos di-reitos das mulheres. Essa ofensiva passa pela destruição doquadro legislativo e pela persecução de políticas destruidorasdos serviços públicos. Foram aprovadas leis que representam re-cuos importantes: a Lei Bases de Família (aprovada na generali-dade), a Lei Bases da Segurança Social, o Código Laboral. Conti-nuam por aplicar a Lei da Educação Sexual e a Lei da InterrupçãoVoluntária da Gravidez. O Governo assume, sobretudo pela boca do Ministro Bagão Fé-lix, que é necessário promover a natalidade e que para isso é ne-cessário que a mulher assuma o retorno ao lar, a tempo inteiroou a tempo parcial. A linguagem salazarenta culpa a mulher portrabalhar fora de casa, por não apoiar os filhos; fala insistente-mente na decadência de valores, na falta de autoridade, nos di-vórcios, reinventando um passado colorido que nunca existiu. O aumento do custo de vida, os baixos salários, o desemprego, oencerramento de escolas, o encerramento de serviços públicos desaúde (por exemplo, de maternidades, valências de planeamentofamiliar, de ginecologia), a privatização da segurança social, aprecariedade e flexibilidade laboral, a demissão do Estado dassuas responsabilidades sociais, entre muitos outros aspectos,afectam, por forma decisiva, a vida das famílias e, em particular,a das mulheres. São essas políticas que destroem a coesão so-cial, causam instabilidade quer nas famílias quer no tecido social.Como sempre as mulheres pagam a factura mais pesada: são asmais afectadas pelo desemprego e pelo trabalho a tempo parcial,recebem menores salários, sempre desempenhando as suas du-plas funções de mãe (que sem os equipamentos e apoios sociaisserá ainda mais difícil) e trabalhadora. Muitas mulheres são for-çadas a regressar ao lar, hipotecando o seu futuro e dos seus fil-hos, em conseqüência do encerramento de fábricas, como é o ca-so do sector têxtil e do calçado.Estas políticas representam recuos para os direitos das mulheres,cujo estatuto de inferioridade tenderá a agravar-se, acentuando-sefenómenos como a violência doméstica, e sendo de prever a dimi-nuição da sua participação cívica e política, já por si tão reduzida. Na actualidade... ❚ As mulheres representam 51,7% da população (2002);❚ As mulheres idosas (com 65 ou mais anos) representam 18,8%

da população feminina (2002);❚ Trabalho a tempo parcial: 16,4% de mulheres contra 7,1% de

homens (2002);❚ Mulheres a trabalhar por conta de outrem auferiam um salário

médio de 577 euros, inferior ao do homem - 687 euros (2003);❚ 53% dos desempregados são mulheres (2003).

* Documento do Partido Comunista Portugués (PCP) sobre a historia da loita dasmulleres.



Viaxes

Descendendo a Costa do Sal, se vén da

Terra Cha; a Costa de Montouto, se

baixa a planicie de Ordes, a Serra da

Loba se vén de terras vilalbesas, ou a

Rexidoira, se accede dende a meseta de

Curtis, o viaxeiro decátase de entrar

nun territorio con matices

diferenciados. A vexetación máis densa

e variada, os horizontes máis encollidos

e íntimos, xunto cunha luminosidade

máis nidia que penetra pola orla

costeira e nos trae o arrecendo e

frescura dos ventos mariños conforme

nos achegamos ao litoral, todo nos

indica que entramos nunha bisbarra

distinta á que vimos de abandonar.

Son As Mariñas.

XESÚS TORRES REGUEIRO

(Betanzos, 1957)

Mestre dende 1979, traballa no

ensino público. É autor de varios libros

sobre Betanzos e a súa historia e

doutra temática como "Xoán Vicente

Viqueira e o nacionalismo galego".

Fundou e presidiu na vila natal a

Asociación Cultural Eira Vella e

coordina a revista "A Xanela" que edita

esta entidade. Colabora habitualmente

no "Anuario Brigantino" e no semanario

"A Nosa Terra"

BETANZOS e assúas Mariñas



Viaxes

Vista xeral de Betanzos Terras abocando á ría de Betan-zos que foi importante e navegábelmentres os aluvións non remataronde cegala. Segundo nos achegamos aela medra a vide e as árbores froiteirasson máis variadas. En tempos o viñofoi case un monocultivo e nos peiraosde Betanzos embarcábanse froitas (pe-ro, camoesa e fada) para a exportaciónno dicir dos vellos cronistas.

Non hai acordo entre os xeógrafosá hora de definir as terras das Mari-ñas. Hai quen di que a bisbarra dasMariñas de Betanzos, xunto coa daCoruña e a de Ferrol compoñen o cha-mado Golfo Ártabro dos xeógrafosantigos. Outros falan dun ambiguo te-rritorio “entre A Coruña e Ferrol”. Haiagora moito xeógrafo de libro, buró-crata e con pouco coñecemento do pa-ís. Botamos de menos a emoción epaixón romántica de Otero Pedrayo,que fixo “pelerinaxe” de Ourense aTeixido e ambicionaba coñecer todase cada unha das parroquias galegas,interpretando o país galego diante domapa de Fontán que tiña en Trasalbacoa lembranza das viaxes realizadas.

Historicamente falouse de Mari-ñas dos Freires (con Cambre, o Tem-ple e A Coruña como centros e amemoria dos templarios) e Mariñasdos Condes (con Betanzos como eixerector). Para outros, as Mariñas dosCondes chegarían até o Pontedeumedos Andrade, condes por antonoma-sia nestas terras. Mais Betanzos, pa-radoxalmente, non é terra de condes,aínda que os tivera por veciños, poisde sempre foi unha cidade de reguen-

go e non de señorío, nin secular nineclesiástico. A súa condición, ade-mais dunha das cinco e logo das setecidades cabezas do Reino de Galiza,dándolle o seu nome a unha das Pro-vincias galegas durante todo o AntigoRéxime, outorgáballe un liderado in-discutíbel entre as terras mariñás,moitas delas dominadas ou vencella-das ao poder dos Andrade.

O mapa resultante das Mariñasbetanceiras viría coincidir practica-mente co do antigo partido xudicial. Édicir, abranguería totalmente ou enboa parte os concellos de Abegondo,Aranga, Bergondo, Cesuras, Coirós,Irixoa, Oza dos Ríos, Paderne, Sada eo propio de Betanzos. Dirase que asterras altas de Abegondo, Cesuras,Oza, Irixoa ou Aranga teñen pouco deMariñas, e así é; mais a influencia eatracción da cidade de Betanzos comoordenadora da vida socioeconómica eadministrativa, historicamente e mes-mo na actualidade, xunto coa influen-cia das concas fluviais do Mero, oMendo, o Mandeo e o Lambre nas te-rras máis baixas deses concellos, sonfactores que levan a falar con plenosentido (polo menos até hai pouco) deMariñas de Betanzos. Cun relevo li-xeiramente accidentado, As Mariñasdos Condes ou betanceiras abranguendende a zona costeira (de marisma notramo final do Mandeo) até os catro-centos metros sobre o nivel do marnas zonas elevadas. A transición faiseen varias escalas doadas de percibir.

Funcionan hoxe organismos ouentidades que, obedecendo a intere-



Viaxes

ses políticos, ou administrativos, nonexentos de oportunismo en detri-mento da historia e da xeografía, ten-tan suplantar antigas denomina-cións. Ocorre así con “Terra das Mari-ñas”, integrado polos concellos deAbegondo, Arteixo, Bergondo, Cam-bre, Carral, Culleredo, Oleiros e Sada.É dicir, o que sería a área metropoli-tana que rodea a Coruña. Obsérvasecomo dalgún xeito, concellos limítro-fes ou moi próximos a Betanzos, osde Bergondo, Abegondo e Sada ten-tan afastarse (ao menos dun xeito po-líticoadministrativo) de Betanzos. Sa-da xa viña, dalgún xeito, intentándoodende os anos vinte do pasado sécu-lo, favorecida coa ligazón con tranvíacoa Coruña e converteuse nunha vilade veraneo e ocio. A construción,ademais, da Ponte do Pedrido (inau-gurada en 1942 á que Betanzos seopuxo durante anos en razón de pre-xuízos á súa ría en declive) evitaría-lles a bergondeses e sadenses o pasoobrigado por Betanzos nas súas co-municacións coas terras ferrolás e donorte. Dun xeito ou doutro, Betanzossemella reducirse (de non cambiarcertas cuestións políticoadministrati-vas) ao liderado das terras máis altasda súa bisbarra, con Paderne comoúnico concello que toca o mar na des-embocadura do Lambre, río que mar-caría o seu límite polo norte.

Os ecos lendarios falaban da anti-ga Brigantium, sempre e pugna coaCoruña. A primitiva poboación, asen-tada en Tiobre (onde o lugar de Be-tanzos o Vello reclama a primoxeni-tura) e trasladada ou axuntada en1219 polo Rei Afonso VIII de Galiza eLeón no castro de Untia, en terrasmercadas aos monxes de Sobrado,pasou a denominarse Betanzos. Vilaque se converteu oficialmente en ci-dade en 1465.

A pequena cidade de Betanzos,centro indiscutíbel das Mariñas, me-rece unha visita demorada. Ademaisda súa triloxía de igrexas góticas oude transición ao gótico (San Francis-co, Santa María do Azougue e Santia-go) o propio Castro de Untia onde se

asentou a vila en 1219, coa súa dis-posición concéntrica das rúas, parti-das radialmente por outras, eestreitas calexas con encanto, lem-bran o burgo antigo. A casa do Con-cello, a torre municipal, varios pazosurbanos, casas balconadas ou con ga-lerías…, todo axuda a conformar uncentro histórico que foi declarado en1970 conxunto histórica e artístico ehoxe tenta a súa recuperación. E nonfoi pouco o que se destruíu.

Da muralla ou cerca que a cin-guiu (hoxe na súa maior parte tapa-da por vivendas que se foronadosando) conserva aínda tres dassúas portas que aquí se chaman ar-cos: Arco da Ponte Nova, do Cristo eda Ponte Vella. Ningunha cidade ga-lega conserva máis portas medie-vais. A cuarta e principal, Porta daVila, desapareceu na moda decimo-nónica dos ensanches como taménvarios soportais. Os brasóns de Cas-tela, de Galiza e o da propia cidadeque nela campaban conserváronse



Viaxes

adosados á parede dunha casa veci-ña. Existiu aínda un portelo menor,a porta do Hórreo, a lembrar o anti-quísimo hórreo pertencente aosmonxes de Sobrado xa citado no do-cumento fundacional da cidade.

Están logo os edificios civís emble-máticos: a casa gótica dos Vilousaz (amáis antiga da cidade), o Concello, oedificio construído para Arquivo doReino e que nunca foi, os pazos deLanzós, Bendaña e Taboada, lembran-do liñaxes de avoengo, como outrosmoitos con sepulcro no antigo mostei-ro de San Francisco, o panteón máisimportante de Galiza presidido polomausoleo de Fernán Peres de Andrade“o Bóo”, digno dun emperador, co osoe o porco bravo totémicos soportandoo peso da caixa. Na Idade Media Be-tanzos atraía ás grandes liñaxes, benpara construíren o seu pazo ou paraseren aquí soterrados. Residencia navida ou na morte. Daquela foi nomea-da Betanzos dos Cabaleiros, alcuñaque lle ficou por séculos.

Cidade de costas excesivas, obri-gadas para coroar o Castro, con rúas alembrar vellos oficios e gremios: dosFerreiros, dos Prateiros, dos Sombrei-reiros…, ten tamén a súa zona cha ede lecer: o Campo, en alusión á feiraque alí se facía e se fai (agora sen gan-do, claro está), o primeiro e o mediadode cada mes, agás a do primeiro de de-cembro que pasa ao día anterior. Máisperdido no tempo e esquecido era oprivilexio da feira franca anual que du-raba todo o mes de outubro. Hoxelémbrase con ar festivo na feira francamedieval durante tres días de xullo.Nas marxes da gran praza irregular doCampo, presidida pola fonte de DianaCazadora dende 1867 e convertida nocentro neurálxico da vida cidadá, sitú-anse os tradicionais Soportais que aco-llen concorridas terrazas de cafés. Nasúa fronte un conxunto de edificioshistóricos: o edificio Liceo ou Arquivo,pois para Arquivo do Reino foi cons-truído en 1778 sen que chegase a teresa finalidade e hoxe utilizado parausos municipais culturais; o antigohospital de San Antón (hoxe xulga-dos), e o colexio de Orfas. Bótase enfalta entre este e o anterior a que foicapela do patrón San Roque hoxe re-convertida nunha oficina financeira.Nun dos laterais da praza, que nuncachega a pecharse e mesmo foi cruzadapola nacional VI ou antiga estrada deCastela, atópase o Cantón pequeno,oficialmente de Claudino Pita, para pa-seos breves, con boas casas da bur-guesía decimonónica e onde ten sedeo banco máis antigo de Galiza, o Et-cheverría. No outro lateral atópase oexconvento de San Domingos, eleva-do sobre a praza e hoxe dedicado acomplexo cultural (museo, biblioteca,arquivo) coa proa característica da to-rre barroca dende o que se pendurapara a súa ascensión o mítico Globo deSan Roque cada dezaseis de agosto.

Nos arredores dous santuarios desona vixían a cidade dende outeirosdominadores: As Angustias, comeza-do no segundo terzo do século XVIII eonde tiñan a súa romaría as cigarreirascoruñesas, e o renacentista de Nosa



Viaxes

Ría de Betanzos

Señora do Camiño ou dos Remedios,comezado a mediados do XVI, queatraía romeiros de moitos puntos. Etamén a parroquial de Tiobre, a lem-brar o emprazamento primitivo da vi-la, co lugar de Betanzos o Vello.

Hai tamén un roteiro de indianosbenfeitores, a suplir carencias dun Es-tado que non era do benestar: as esco-las de San Francisco e a Casa do Pobo,lembranza do legado de Xesús GarcíaNaveira; as escolas do Asilo (hoxe senAsilo), o lavadoiro gratuíto das Cascas,o colexio para nenas anormais (na lin-guaxe da época), creación dos irmánsXesús e Xoán García Naveira; e, comonon, o Pasatempo, obra persoal dedon Xoán, e tamén a que foi a súa ca-sa na praza que leva o nome dos ir-máns e popularmente denominada doCampo. Tamén o Asilo creado polo le-gado doutro indiano, Manuel Naveira,hoxe dedicado a hotel, case fronteiroao cruceiro da Cruz Verde onde foi fu-silado o sarxento Samitier nos sucesosda revolución galega de 1846 que re-matou cos Mártires de Carral.

En Betanzos confluían tres rotasde peregrinación xacobea e existironao longo do tempo varios establece-mentos hospitalarios ou de acollida.O Camiño do Norte ou Inglés, dendeRibadeo por Vilalba, era percorridopor moitos pasando polo célebre san-tuario dos Remedios para entrar enBetanzos. O mesmo ocorría co proce-dente dos portos de Ferrol, O Seixo eMugardos. Tamén por mar, dende oporto de Fontán, outra rota pasabapor Betanzos. Dende aquí, conti-nuando por terras abegondesas che-gaba a Bruma, xunguíndose enCabeza do Lobo á que procedía da Co-ruña continuando a Compostela.

Ao pé do vello castro de Untiaxúntanse o Mendo e o Mandeo quecinguen a vila nun húmido abrazodándolle a forma de península, máismarcada co antigo curso antes dos re-cheos para o ferrocarril. O Mandeo é oeixe fluvial da comarca. O río do “lon-go repouso epilogal das Xunqueiras”,que dicía Otero, até formar a ría, hoxecegada polo proceso secular de colma-

taxe, que daba vida e movemento aoantigo peirao betanceiro. Río arriba,mellor en preamar, pódese facer unfermoso e breve paseo até Os Canei-ros, a onde chegan as mareas e conelas a famosa xira fluvial agosteñacantada por Novoneyra, na que “co-memos e bebemos pra ledicia”. E sehai forzas pódese continuar até o cou-to de Chelo (propicio ao reo e o sal-món) ao pé da Espenuca, outeiromítico e privilexiado. Aínda os intré-pidos poden continuar beireando oMandeo por paisaxes fluviais dificil-mente superábeis en encanto e beleza.

Non debe deixar o viaxeiro deprobar o viño máis setentrional deGaliza. Viño “pálido e cordial”, segun-do Otero Pedrayo, “viño cadete” paraCunqueiro, “lixeiro de beber” na loade Manuel María. Afroitado e cunpunto de acidez e que non chega aosdous díxitos na gradación alcohólica.O vello rito dos ramallos de loureiroá porta indican na tempada a presen-za dunha adega tradicional e convi-dan a entrar e mesmo levar amerenda que será remollada en gratacompaña. No século XVI o viño che-gou a ser case un monocultivo nestasterras, asolado a finais do XIX porpragas e pestes que levaron á desapa-rición e substitución das castes orixi-nais. Tivo que competir co cultivoobrigado do lúpulo na posguerra eagora faino coa paulatina urbaniza-ción dos terreos e o abandono daagricultura. Hoxe o viño de Betanzosvive unha etapa de esperanza, de re-cuperación de vellas castas e de adap-



Viaxes

O Pazo de Quiroga atópase na parroquia de

Mabegondo, no Concello de Abegondo

tación a novos procesos tecnolóxicos,coa urbanización crecente a ameazarvellos viñedos.

Todos os itinerarios mariñánsparten de Betanzos ou levan a el. Ca-miño de Sada o viaxeiro beirea axunqueira (hoxe cruzada pola auto-pista) onde se asenta o pazo de Ma-riñán, bicado pola humidade doMandeo final. Ampliado en instala-cións e con usos institucionais nosnosos días, foi nos tempos do es-plendor barroco unha suntuosa resi-dencia de señorío vencellada aosdescendentes de Gómez Pérez dasMariñas e logo á familia de Oca. Ma-riñán, velaí o topónimo ou xentilicioa lembrarnos que estamos nesta bis-barra ou pequeno país das Mariñas.A pouca distancia érguese a airosaPonte do Pedrido a comunicar as dú-as ribeiras, antano Barca de Pasaxe ehoxe acompañada pola nova ponteou viaducto da autopista. Son as te-rras de Bergondo, con castros domi-nadores de horizontes, como o deReboredo, Bergondiño ou o outeirode Babío. Na mitoloxía e nas lendaslémbrase o pazo do Rei Brigo e o to-pónimo Lubre fala de bosque celta.A igrexa do mosteiro de Bergondo, oConvento, onde pasou a noite o Pa-dre Sarmiento, merece unha visitapola perfección da súa triple ábsidarománica. Por Moruxo, onde viviu emorreu a poeta ourensá FilomenaDato, e Ouces, lugar de veraneo e úl-tima morada do malogrado XohánVicente Viqueira, a onda salgada fai-se presente e vén bicar as areas de

Gandarío. Son xa terras cantadas econtadas polo bo patrucio ManuelLugrís Freire que celebramos nas Le-tras deste ano. Un Lugrís que, leva-do da súa querencia localista, redu-cía aínda esta bisbarra a As Mariñasde Sada, alí onde o seu berce abalou.A “bela e ridente vila”, no dicir deLugrís, trocou o antigo carácter ma-riñeiro polo dunha vila moderna emáis impersoal. Da Sada pintada porLlorens pouco fica. Desapareceu otranvía que a unía á Coruña maisconserva o edificio modernista daTerraza que viñera trasladado da ci-dade herculina para ser lambido po-la marea nas preamares, hoxe benafastadas polo recheo e paseo marí-timo, como café e restaurante demoda. Con todo, paga a pena parar arefrescar neste edificio de madeira,ferro e cristal e ollar a luz mariñá através dos seus coloreados vidros ougozar das sesións de jazz nas cálidasnoites de verán. Un pouco máisadiante está Fontán, antigo portiñocon carácter, hoxe practicamente in-tegrado en Sada. Nel estivo un dosdous castelos que campan no escudoda vila. O outro na outra punta daenseada, Corbeiroa, onde estivo ta-mén a famosa fábrica de lenzos doflamengo Adrián de Roo.

Pola outra banda da ría, o camiñolévanos por Souto e San Pantaleóndas Viñas, hortas vizosas, con xun-queiras na ribeira. Estréitase na Pasa-xe do Pedrido, cos castros deMontecelo e Fiobre enfrontados. Es-tamos xa na foz do Mandeo coa pun-



Viaxes

ta da Xurela, de fecundos bancos deameixa e, no pasado, de ostra. PolaPonte do Porco, unha da pontes an-dradinas que lembra a fermosa lendade Roxín Roxal, o Lambre vai pregui-ceiro á ría formando un amplo estei-ro. Veñen logo os areais de Miño, oda Ribeira e a Praia Grande, onde (ca-so único) fixeron desembocar a auto-pista, e continúase cara ás terraseumesas e ferroláns.

Saíndo pola estrada de Castela,continuamos vende viñedos até che-gar ao lugar de Queirís, onde unhaserpeante pista descende ao coto deChelo, engaiolante entorno fluvial noMandeo aos pés da Espenuca, até on-de sube o reo e o salmón. Pouco des-pois vén a que ascende até AEspenuca, máxico outeiro e antanoobrigado miradoiro mariñán hoxecegado polos eucaliptos. Vén logoCoirós, mínima capital municipal; unpouco desviado Lesa, un caso raro degótico rural; Ois e as dúas parro-quias: a de Santiago, coas cruces an-tefixas no cumio que recolleuCastelao no seu monumental traba-llo As cruces de pedra na Galiza, e ade Santa María coa lembranza deFrei Pedro Mazás, santo nunca cano-nizado ao que os mariñáns dedicangrandes romarías. Por Ois o terreofaise máis chan, tomándose un respi-ro para rubir a famosa Costa do Sal(lugar a lembrar neste ano da memo-ria histórica republicana como esce-nario de numerosos paseos) onderemata, ou comeza, a bisbarra dasMariñas. Antes, á dereita, unha pistaleva até Fervenzas, onde podemosver un dos cruceiros máis antigos deGaliza. Entre os concellos de Coirós eOza, é moi interesante morfoloxica-mente e tamén polos restos prehis-tóricos, o monte do Gato, que formaunha falla ou fractura no terreo nasúa caída cara ás terras mariñás.

Se tomamos a dirección de San-tiago ascendemos á Infesta, estacióndo ferrocarril que ficou ao lonxe, noalto sobre Betanzos. O lugar segue aser para os paisanos O Norte, pormáis que fique máis ben orientado ao

Sur, en lembranza da primitiva Com-pañía do Norte que explotou a liña fé-rrea. En Guiliade, da parroquia dePiadela, onde fica o que foi pazo doArcediano de Nendos, unha das mei-randes dignidades da igrexa compos-telá, cruzamos o Mero. A humilde emedieval ponte Beldoña fica oculta esoidoso a uns metros. Subindo porMabegondo deixamos á esquerda osamplos campos do Centro de Investi-gacións Agrarias e axiña avistamos astorres de Quiroga, aquel xeneral quese ergueu con Riego contra o absolu-tismo de Fernando VII. En Abegon-do, á beira mesmo da estrada, temoso célebre Cruceiro Bonito, de 1787,un dos máis interesantes do país conpeto de ánimas incorporado, conabundantes figuras e latíns, queaquel alcalde franquista da Coruña,Molina, pretendeu trasladar sen éxi-to á capital. Un pouco desviada, a to-rre dos Figueroa lembra a vella liñaxemariñá asociada á lenda de mouros.A estrada, vixiada polo Castro Maiorque ordena os vales abegondeses, as-cende bruscamente por Montoutoabandonando As Mariñas.

Deixando Betanzos pola pontedas Cascas, onde os García Naveiracontribuíron á hixiene betanceira coseu lavadoiro ao pé do Mendo, se co-llemos a estrada de Curtis, deixamosá esquerda o pintoresco lugar deRoibeira, coa súa ponte medieval es-pallándose no río e os muíños hoxecos rodicios en paro, e a sucesión delugariños á beira do río que ben me-rece un paseo, aínda que sexa para



Viaxes

beber na famosa fonte de Pícacha.En Porzomillos, ou “O Vinte” enlembranza da feira que foi, á beira dafraga do Rei hai un desvío cara a Ci-nes ou Cis, cunha magnífica igrexamosteiral e un tímpano co tema daAdoración dos Reis Magos. O mos-teiro foi rector de vidas e facendasde boa parte das Mariñas. Hoxe par-te das dependencias do convento ourectoral están dedicadas ao turismorural. A carón de Cis, a modestaigrexa de Cuíña alberga unhas moiinteresantes pinturas murais descu-bertas por 1970. Son estas terras deOza dos Ríos, que tomou apelido pa-ra diferenciarse do concello de Oza,anexionado logo polo da Coruña.Oza ten unha fermosa igrexa romá-nica e o lugar de Paio lembra a fami-lia Golpe, da que os irmáns Xoán eSalvador foron destacados persoei-ros do agrarismo e do rexionalismogalego e poeta o segundo. Na veciñaparroquia de Salto viviu e morreu océlebre gaiteiro Rilo, símbolo da en-xebreza e temíbel rival do Ventoselasendo xa vello e este aínda novo. DeOza sáese para as terras de acciden-tado relevo de Cesuras. Aquí e nasterras altas de Oza, por Bandoxa eRodeiro, afastámonos xa das Mari-ñas para entrar na planicie de Curtis,que os betanceiros vellos denomina-ban A Montaña.

Situados de novo en Betanzos ecruzada a Ponte Vella (á súa beira re-flexiona gravemente o busto de An-tolín Faraldo sobre a frustrada revo-lución que rematou coa traxedia de

Carral), ascende, beireando o Man-deo, a estrada cara a Paderne, conce-llo que comeza a pouca distancia dobarrio do Mandeo. A primeira parro-quia é a de Obre, topónimo mínimoque lembra os múltiplos rematadosen “–bre” que se dan no arco ártabro.Veñen logo Paderne, Vilamourel unpouco apartado e Adragonte. Á es-querda queda Ambroa, con lembran-zas do trobador medieval, e o lugari-ño de Lambre, beira do río do mes-mo nome, con ecos da Lámbrica quealgúns sitúan aquí; tamén A Viña,con feira sonada no pasado. O cami-ño ascende até San Antón, un dosgrandes outeiros mariñáns, con ca-pela dedicada a San Cosme e som-bría área de lecer. Estamos no con-cello de Irixoa e un pouco máisadiante é o lugar do Pazo, capitalida-de do concello. Dende aquí, unha es-trada transversal lévanos cara aAranga, con célebre romaría polaSanta Cruz de maio e fonte milagrei-ra ao pé do río, e Monte Salgueiro aoencontro do Mandeo, que sofre naCastellana o primeiro encaixe. Cabedesviarse un pouco a Churío, con in-teresantes restos na igrexa e noadro. Tamén, en dirección oposta,queda próximo o mosteiro de Mon-fero, de orixinal fachada axedrezadaa mesturar xisto e granito, que nasúa ruína aínda nos fala das grande-zas pretéritas. Fican atrás As Mari-ñas e a paisaxe comeza a cambiar,tornándose máis áspera e espida ca-ra ás terras de Monfero e, moi espe-cialmente, cara a Serra da Loba ■


Un documento excepcional de Castelao (1947)María Pilar García Negro

Castelao a Rodolfo Prada. Treito da carta do 10 de abril de 1947Do

ssie

r Carta de Castelaoa Rodolfo Prada

Rodolfo Prada entregando a Castelao o

primeiro exemplar do "Sempre en Galiza"

diante dun busto de Bóveda



Dossier | Carta de Castelao a Rodolfo Prada

Leitora-leitor: Tes ao teu dispor,a seguir, o coñecemento dun docu-mento excepcional. Esta longa cartade Castelao a Rodolfo Prada é, de-certo, un auténtico ensaio explicati-vo das vicisitudes por que atravesoua tramitación do Estatuto Galego de1936; o papel das diferentes forzaspolíticas perante a mesma; o boico-te do PSOE; a defección dos prietis-tas a respeito da legalidade republi-cana e o seu contubernio cos mo-nárquicos; o incríbel e indigno pa-pel xogado polos galeguistas dointerior verbo do Consello de Galiza,do rol de Castelao como ministro nogoverno Giral e, aínda, do desprezoda súa propria persoa como políticonacionalista galego.

Orgullámonos, na Fundación Bau-tista Álvarez de Estudos Nacionalis-tas, de podermos oferecer, neste nú-mero de Terra e Tempo, testemuñotamaño, que vén confirmar de primei-ra man e por voz autorizada hipóte-ses e valoracións sobre este tempohistórico por algúns cualificadas dehiperbólicas ou de sectarias. Aledá-monos de que, en ben da verdadehistórica, se resitúen feitos, persoas epartidos. Resulta irónico, por dicér-molo eufemisticamente, que, no pre-sente, un partido como o PSOE se er-

ga en valedor máximo –hoxe e sem-pre– do Estatuto, unha especie de paiputativo indiscutíbel, cando o seu pa-pel histórico foi ben outro, como xaCastelao se ocupara de esclarecernas páxinas de Sempre en Galiza. Re-lato, o desta obra, dos avatares apu-radísimos con que o autor consegue"resucitar" o texto plebiscitado no 28de Xuño de 1936 e, malia todos osboicotes, facerlle tomar estado parla-mentar na sesión de Cortes de Mont-serrat, de Febreiro de 1937. Este do-cumento, en forma epistolar, corro-bora e amplía aquela información.

Canto a un extremo da carta máisconfisional –e máis doloroso–, permí-tasenos referir unha anécdota persoal.Cando, hai vinte e cinco anos, en 1982,lemos o magnífico libro de ValentínPaz Andrade, Castelao na luz e nasombra, e chegamos ao capítulo queel titulou "As feridas que máis doen",non pudemos conter as bágoas, pormáis que o biógrafo de Castelao só re-producise algúns anacos mínimosdesta carta. Líamos e relíamos unha eoutra vez: "... esto de que os galeguis-tas se convirtan en interruptores d-un-ha laboura que eu dirixin e que xa em-peza a dar bós froitos, eso non eraconcebible". Eran, con efeito, as feri-das que máis doían para quen entre-gou e fixo valer toda a súa vida adultaao servizo da causa da nación galega eda súa dignificación, sen mimetismos,sen complexos, e, aínda por riba, ten-do que se defender dos seus antigoscorrelixionarios que xa daquela deser-taran de calquer pretensión de restau-raren ou manteren vivo o remol do na-cionalismo galego.

Terra e Tempo espera que a publi-cación deste documento –como a dou-tros xa editados e editábeis– sirva parasituarmos de vez episodios fundamen-tais da nosa historia contemporánea,na liña de servizo a ese coñecementoda historia nacional que define e guíaa existencia desta revista desde o seunacemento e para disiparmos de vez,tamén, supersticións, supercherías e,mesmo, complexos de inferioridadecomo os que Castelao denunciaba ■

Un documento excepcional de Castelao (1947)

María Pilar García Negro

Deseño inicial do libro que logo levaría onome de “Sempre en Galiza”

Intervención no Día da Galiza Mártir diantedo busto de Bóveda

Local do BNG, mostra da necesariaconciliación entre xestión e ideoloxía



Carta de Castelao a Rodolfo Prada | Dossier

“... E agora vexo que vostede é oúnico que sabe e pode intervir cos ir-máns do interior, vítimas de varioscomplexos perigosos. En fin; eu ficoenterado de todo canto vostede mecomunica e prégolle que ao chegar ánosa Terra, deixe aclarado o malen-tendido que se produxo. Espero queesta carta lle leve elementos dabon-do para dilucidar as diferencias pro-ducidas. Vostede dispon absoluta-mente da miña confianza e todo can-to vostede decida –que pode decidir-eu tereino como artigo de fé. Xa sa-be, meu querido Prada, que eu nonson o que pensan os do interior: unhome engreido, terco, que sóio estádisposto a servir o que a él se lle ocu-rre e que non sabe desentranar asverdades que latexan no ambentepolítico xeral. Eu ben sabía que, dechegar a ser o que Bóveda quería,(por él abracei a ideia de poñerme aofrente), sería apedreado, pero nonsen antes deixar a Galiza en marcha.As pedras xa chegaron a min, antesde tempo, i eso é o que me doi máis(non que me apedreen, senón que searmen de pedras cando ainda empe-zo a ver o fin da miña misión). Deixeide realizar a miña obra artística e li-teraria, entregándome á política,sóio pol-o ben da nosa Terra, pois eumáis nome conqueriría evitando ene-mistades. Todo, todo, estou dispostoa facer; pero esto de que os galeguis-tas se convirtan en interruptores d-unha laboura que eu dirixin e que xaempeza a dar bós froitos, eso non eraconcebible. Pois ben; vostede ten derealizar un bó servizo ao meu favor,na seguridade de que eu non-o apro-veitarei con egoismo. Declárolle queestou disposto a non volver a Galizae a morrer en Bos Aires, na Terra enque me vin mellor comprendido pol-os galegos; pero dóime que os ir-máns do interior se deixen levar pol-os complexos da súa situación, incu-rrindo en inxusticias e trabucamen-tos que van dirixidos, en verdade, atodos cantos non están alá, sofrindocomo eles sofren. Empecemos, pois,a relación de certos feitos, que voste-

de debe coñecer, mesturados con co-mentarios, tal como vaian saindo. Xasabe cómo é Antón1 e o susceptibleque se sinte por veces; pero esta car-ta non podía ir a él, senón a vostede,como irmán que vai ir alá... de modoque, sendo necesario ou comenente,pode facer uso do que lle diga n-estacarta, advertindo que vai dirixida ao“delegado especial” en viaxe... Xa sa-be vostede, meu querido Prada, co-mo ten un que andar templando gai-tas... Pero eu asegúrolle, e xúrollo,que nunca mantería un segredo paravostede e que, de falar en vez de es-crebir, diríalle cousas que ninguénmáis que vostede e máis eu saberían.Empezemos, pois.

Mandeille copia do meu informesobor da crisis do Goberno Giral, pol-a que se decatarían ahí da importan-cia ou atrevimento que tivo a miña ai-titude, acertada ou trabucada, queeso ainda está por ver. Creo que nonpodía tomar outra, sabendo que detrunfaren os conxurados sería espul-

sada Galiza do Goberno, antramen-tras que trunfando a política da con-tinuidade institucional, como pro-puxen e como debeu ser, Galiza con-solidaría o seu posto de honor. Os es-querdistas de Hespaña non saben ovalor que ten a continuidade d-unhapolítica calquera e, pol-o tanto, a quetería unha continuidade da políticainiciada pol-o primeiro Goberno daRepública en eisilio; e por eso prefi-ren andar dando bandazos, como bo-rrachos, desacreditándose ante asgrandes potencias, que non son gran-des por teren unha política infleisi-ble, senón continua e conscente, se-ria e sentida, por riba do egoismospartidistas. Como republicán defen-dín a continuidade do Goberno ava-lado pol-as Cortes en México, parapersistir na política plantexada anteas Nacións Unidas, que na derradeiraAsambleia Xeral empezaron a esti-mala, e non me arrepinto do que fi-xen, anque de momento sairamosperxudicados. Como galego atopei-

CASTELAO a Rodolfo Prada.Treito da carta do 10 de abril de 1947

Delegación de Deputados Republicanos nas Cortes de México, vemos no centro sentado conchaqueta clara, ao deputado galeguista Antonio Alonso Ríos




me desasistido de todol-os demáiselementos republicáns, n-este am-bente de vergoñenta claudicación, in-filtrada dende o interior de Hespañaa través dos Pirineus, e non se meocureu mellor cousa que recoller dochan a bandeira da República, facén-doa miña. No meu informe amóstro-me parco ao enxuiciar o comporta-mento dos vascos, porque sei quenon podían romper cos socialistas dePrieto2 –e menos para faceren causacomún cos galegos- sen que ao mes-mo tempo non rompesen a unidadeartificial dos partidos vascos, que lo-graron manter dentro e fora do seupaís e sobor da que se sostén o Go-berno Aguirre. Non hai dúvida de queunha aititude enérxica dos vascos ecataláns evitaría o desprezo de quefoi obxeto Galiza; pero eu sabía queos cataláns non-o farían e que os vas-cos non-o podían facer (os vascosnon-o podian facer en canto para elosometeran o asunto a unha decisióndos seus diversos partidos). Os vas-

cos manteñen indebidamente unhaMinoría Parlamentaria, pois non con-servan máis que catro ou cinco Dipu-tados a Cortes, cando se necesitandez, e manteñen esta ficción pol-ofeito de que ninguén pideu o recontodos membros que Euzcadi ten noCongreso (eu son presidente d-unGrupo Parlamentario que ten tantosDiputados como eles e non temosdereito a estar representados no Go-berno en virtude da nosa forza parla-mentaria...) Jáuregui3 é o encarregadode maniobrar con toda caste de con-cesións para que se lles deixe falar ennome d-unha Minoría desaparecida.Pero, aparte d-esta irregularidade eoutras pol-o estilo, eisisten causas detipo moi material, que os obrigan arebaixar as vellas intransixencias na-cionalistas. Os Gobernos autónomosveñen cobrando dos fondos da Repú-blica 50.000 pesos mexicanos cadames, ou sexa 300.000 cada un d-elesao ano, para sosterse como institu-cións da República e se eu non podo

decir que o Goberno vasco xa esgota-ra o seu tesouro e xa teñen necesida-de de axudas, podo afirmar, en tro-ques, que o Goberno catalán somen-tes vive d-eso, por eso e cicáis paraeso. Esta custión quero aclararlla avostede, para que d-ela faga o usoque sexa necesario. Cando Barcia4

propuxo a redución de todol-os gas-tos e o pago en francos franceses aotroque oficial, non se lle tocou aosemolumentos que cobraban os Go-bernos autónomos; pero abondouque se lles intentase pagar na moedado país para que se alporizaran contoda caste de armas. Nas vísporas daxuntanza derradeira da ONU, candoGiral5 se dispoñía a sair para NovaYork, Irujo6 dirixeulle unha carta naque o ameazaba coa retirada da re-presentación vasca se non se lles se-guía abonando o “anticipo” en pesosmexicanos (así eles seguirían neco-ciando no marché noir). Os vascos,en privado, decian aituaren así en be-neficio dos cataláns, pois a eles, real-




mente, sóio lles preocupaba o asuntocomo demostración simbólica de res-peto ao seu Goberno; pero eu sospei-to que os fondos de que dispoñíandeben estar esgotados ou dando asboqueadas, como están os da Repú-blica, e fúndome no intrés que Irujotiña en que Barcia iniciara as nego-ciacións d-un empréstito, queréndo-me complicar a min n-ese asunto, aoque me neguei por razóns político-moraes. Nótase que os vascos vanenchufándose fora da súa caixa de re-cursos e xa non gastan como gasta-ban. Alá están todos en San Juán deLuz, envenenándose coa política quelles infunde o Lendakari. O mesmodia en que o asunto do “anticipo rein-tegrable” se ía plantexar en Consellode ministros, fun invitado a comercon Aguirre7, Pi i Sunyer8 e Irujo, e ostres pregáronme que interviñese aoseu favor, pois o asunto era de impor-tancia vital para o Goberno catalán.Eles viñan traballando sobor Giral eBarcia, e o mesmo Aguirre e Irla visi-

taban ao Ministro de Facenda; pero amin non me dixeron nada até derra-deira hora. Eu non me comprometína nada concreto, asegurando que fa-ría o que poidese. Intervín no Conse-llo moi brevemente. Velahí o que di-xen: “No hay para qué ocultar la soli-daridad política que mantenemos losgallegos con los vascos y catalanes,es decir, la solidaridad de un país queha ganado su derecho a la autonomíacon los dos paises que ya tienen suderecho consagrado y disponen deGobiernos propios; pero el motivoque se discute no afecta a la solidari-dad política, a los ideales que nosson comunes, puesto que se trata deuna cuestión material, crematística,enteramente ajena al interés gallego.

Pero me parece justo advertir que nose halla presente el Ministro que re-presenta a Cataluña –una de las dospartes interesadas- y que el acuerdoque se tome sea a reserva de lo que elMinistro Sr. Santaló9 opine y de lasrazones que aduzca, puesto que lle-gará a París antes de aprobarse elpresupuesto. En cuanto a la proposi-ción formulada por el Sr. SanchezGuerra10 (éste pedira que oficialmen-te, e pol-o tanto no presuposto, nonse falara da Generalidad nin de Euz-kadi, senón simplementes, do Gober-no autónomo tal ou cual) debo decla-rar que no se me alcanza la intenciónque lo movió a formularla; y esta, sí,que es cosa que me afecta como ga-llego autonomista, pues si bien es

Folleto editado pola Irmandade Galega de Arxentina dun acto no que interviu Castelao. Como sepode ver pola propia disposición do acto trátase de visualizar a existencia de catro realidadesnacionais no Estado español




cierto que al hablar en general sepuede decir “Gobiernos autónomos”,cuando se habla en particular es pre-ciso darle a cada institución su verda-dero nombre; en este caso el nombrecon que oficialmente se bautizó. ElGobierno catalán se llama “Generali-dad de Catalunya”, nombre tradicio-nal consagrado en su Estatuto, elvasco se llama “Gobierno de Euzcadi”y mañana el gallego se llamará “JuntaGeneral de Galicia”. Y por lo tanto meopongo a la proposición del Sr. San-chez Guera”. Prevaleceu o meu crite-rio prestándolle un servizo aos cata-láns e creo que aos vascos tamén. Pe-ro ainda hai máis; á saída do Conse-llo tiven ocasión de falar con Giral,que me trouxo no seu coche ao Ho-tel, e díxenlle que a min non me pre-ocupaba a situación económica dosvascos, pero que o Goberno catalánpodería sofrir un desastre si se viseobrigado a restrinxir os seus gastos,pol-o que opinaba que podería dár-selle aos Gobernos autónomos unhamitade en pesos mexicanos. Giralmostrouse propicio a este arranxo edeseguida funllo comunicar a Irujo...Creo, pois, que non deixei de prestar-lle un bó servizo aos cataláns e creoque tamén aos vascos; pero é o certoque ninguén me dou as gracias. Oscataláns non saben que eu eisisto.Carlos Pi i Sunyer faloume tres veces;Tarradellas11, unha; a Irla12 fun presen-tado por Lasarte13 na Delegación Vas-ca e troquei con él tres verbas. Eso étodo. Conste que fun máis de cincoveces ao Hotel en que para Irla e dei-xeille tarxeta. Por fin baixei das miñaspretensións ao estremo de visitar aTarradellas por tres veces, sen que enningunha pudese velo; pero éste veua verme a min unha vez e con estoacabouse o meu trato cos cataláns...Os vascos portáronse mal cando che-guei; pero dispois déronme mostrasde grande amistade e Irujo sigue sen-do para min un bó amigo. Pol-o in-forme da crisis vería vostede cómo seportaron os vascos, xa que os cata-láns nin tansiquera intentaron cobriras formas. Dende logo o informe de

Lasarte é tendencioso e innobre (vos-tede interpretouno perfeitamente).Pero eu necesito de Irujo para manio-brar en defensa do noso Estatuto, co-mo verá máis adiante; e por consi-guente, non convén que ahí se tron-cen as relacións que viñamos sosten-do con vascos e cataláns dentro de...Galeuzca. Ao informe e carta remiti-das a Alonso (estaba escrito en bo-rrador antes do día 15 de marzo e nonpuden pasalo a máquina por causada miña enfermedade gripal, que metivo bastantes dias no leito) xa se llepoden engadir algúns comentariosmáis. Llopis ten varias caras e fala se-gún lle convén: unhas veces en repu-blicán e outras en... non sei se decirmonárquico. O caso é que dispois donovo golpe de estado que dou Francoo dia 31 do pasado mes, hoxe é a ho-ra en que o Sr. Llopis non fixo outracousa máis que moquearse do Caudi-llo, deixando que somentes DonJuán14 fale en serio. Este titiriteiro xaestivo en Londres (Serra Moret15, queé outro titiriteiro, saíu de París unsdías antes para prepararlle as entre-vistas) e anda decindo que él coidabamanter un monólogo cos seus corre-lixionarios ingleses, pero que se pro-duxeran diálogos... N-efeito; houbodiálogos desagradables para él, e to-do por que anda cerdeando –por-queando, sería mellor-, sen decidirsea servir os desinios antirepublicánscon que foi derrubado Giral. Os so-cialistas anglo-franceses danlle pé aLlopis16 para xogar aos equívocos. DíBlum17 que a nova constitución do es-tado Hespañol inventada por Franco,somentes merece un alzamento dehombreiros ou unha gargallada, eLlopis ceiba gargalladas, deixandoque as grandes potencias ergan oshombreiros, como se en Hespañanon houbera ocurrido algo que benvalía a pena de ser tomado en serio.Ainda non se axuntou o Goberno Llo-pis para eisaminar o caso e redaitarunha nota dirixida ás Nacións que in-tegran a ONU, poñendo a Repúblicapor diante de todo. Hai como unhaconsiña para que Don Juán sexa o

que fale n-esta ocasión, cicáis decisi-va, poñéndose diante dos republi-cáns e tapándoos. Eiquí unha radioemisora en castelán, para Hespaña,repite o ardil da BBC de Londres; es-to é, atacando a Franco, relatando demiúdo canto fan os monárquicos eprescindindo, en absoluto, dos repu-blicáns, como si éstes non eisistiran.Chegarán a darse por ineisistentes,de continuar o silenzo do GobernoLlopis. A min dame mágoa que agoranon estea Giral ao frente do Goberno,pois este sería o mellor intre que selle podería presentar para encararsecoas Nacións Unidas e decirlles oque ven ao caso. Vostede non tenideia do apouvigamento que sofrenos eisilados da Franza, todos conven-cidos de que non hai máis soluciónque a monarquía. Agora temos eiquíun novo Ministro sindicalista, o Sr.Montoliu, chegado do interior, queocupa a carteira de propaganda e queanda decíndolle aos periódicos fran-ceses que o proieito da lei de suce-sión dado por Franco é cousa que nosconvén, porque provocará a unióndos republicáns cos monárquicos. Aconsiña socialista é que debemosunirnos todol-os hespañoes para de-rribar a Franco: “Lo primero es derri-bar a Franco”, “Lo esencial es la De-mocracia”, “España será lo que elpueblo quiera”, “Servir los mandatosdel interior”, etc. Todo menos impo-ñer a República como cousa primeira.Non é que os monárquicos eclipsa-sen aos republicáns; é que os repu-blicáns consinten que a Monarquíase poña diante da República, facén-dose así gratos aos desinios anglo-saxóns. Cicáis os socialistas abriguena espranza de gobernaren dentro damonarquía constitucional, como enInglaterra... E a todo esto, os republi-cáns específicos, os liberaes, que na-da poden esperar do réxime monár-quico, déixanse levar pol-a correntesocialista e desexan calisquera réxi-me con tal de que sexa democrático...Os socialistas, que en 1934 armaronunha revolución por non acataren otrunfo democrático das dereitas, son

Non é que os monárquicos eclipsasen aosrepublicáns; é que os republicáns consinten que a Monarquía se poña diante da República,facéndose así gratos aos desinios anglosaxóns.




agora os que propuñan a unión cosmonárquicos. Foran eles leales e ca-paces de acataren o resultado d-unplebiscito, pero nin eso. WenceslaoCarrillo18 acaba de decir que non es-tán dispostos a deixarse arrebatar opredominio que en Hespaña lle co-rresponde aos socialistas. O Segreda-rio Xeral dos sindicalistas díxome amin; como demostración do seu repu-blicanismo, que están dispostos a an-daren a tiros cos monárquicos ao díasiguente de implantarse en Hespañaunha Monarquía, e díxome esto dis-pois de declararse partidario do ple-biscito. Eu pergunteille porqué nonandan a tiros cos falanxistas e pro-nostiqueille que de gañaren os mo-nárquicos terían que viviren tan so-metidos como agora. En fin; aquelosería un inferno se non se atopa unhasolución democrática e republicán,tal como a que propoñíamos nós; pe-ro en todo se pensa menos en estruc-turar un novo Estado que responda ásrealidades permanentes de Hespaña.Perdóeme esas divagacións... Hai unasunto que a min me preocupa e quevai tomando mal cariz. O Goberno ne-cesita o aval das Cortes para ser ver-deiramente lexítimo, pois, pol-o d-agora, non ten outra base legal que omandato recibido do Presidente daRepública. Vostede sabe que Don Au-gusto Barcia e máis eu quedamos enFranza para asistir á xuntanza dasCortes, a pedido de Don Diego19. Ésteasegurounos que as Cortes se reunirí-an no mes de maio, pero eso é impo-sible. Eiquí ninguén se preocupa d-eso –nin o Goberno nin os parlamen-tarios-, porque, pol-o visto, se consu-mirían os poucos fondos de quedispoñen as institucións guberna-mentaes; pero a verdadeira razón éoutra ou outras. Don Diego teme queas Cortes decidan suicidarse e acabarcon todol-os artificios legalistas; oGoberno teme non ser avalado ouque sáia mallado e sen vida; os Go-bernos autónomos temen que se ago-ten axiña os fondos comúns (os cata-láns xa manifestaron en letras de mol-de a súa oposición á xuntanza das

Cortes, decindo que non é necesaria);as persoas que compoñen a Mesa, aDiputación permanente e a comisiónde Goberno interior das Cortes, quecobran 40.000 pesos mexicanos en ca-da mes e que non se lles pudo rebai-xar os emolumentos nin pagarlles enfrancos, porque estas persoas son so-beranas, temen ver acabada a súa lu-crativa e cómoda función; etc. Eu qui-xera que houbese Cortes, porque que-ría deixar ben marcado no Diario deSesións o dereito de Galiza e as vicisi-tudes do seu Estatuto; pero coido queterei que embarcarme para esa sensacarme a espiña que levo cravada. E,de non levarse a cabo esa xuntanza,cábelle a Don Diego unha responsabi-lidade por todo canto poida facer ounon facer o Goberno Llopis, pois sóioeisiste pol-a súa vontade. En fin; pa-réceme que xa falei d-abondo d-esteasunto. O que lle prego é que vostedese coide de facer chegar aos irmánsdo interior a copia do meu informe e,se lle parece ben, algo do que n-estacarta lle digo a vostede. Vostede, co-mo membro do Partido, pode buscarunha via segura para comunicarnoscos d-alá, cicais a mesma que eu abri-ra e que xa non sei si eisiste.

Falamos do comportamento dosvascos e cataláns, e non sería xustoque non comentara eu o comporta-mento dos galegos eisilados en Fran-za. A min non viñeron máis que osnecesitados de axuda, que eu lleprestei con todo agarimo, sen que unsoio dos que petaron na miña portasaira sen levar o que necesitaba. Lis-

ter visitoume tres veces e sempre coamesma tocata: “unidade dos galegosen todo o mundo, baixo a direicióndo Bloque Nazonal Republicán Gale-go”. Eu defendinme hábilmente e conrazóns tan claras que sempre ficamosmoi amigos. Ese Bloque non eisiste.Ten de Presidente a Portela20, de con-selleiros aos tres Diputados e outrospersoaxes, e de Segredarios a variosmoinantes, antre eles Plá21. O seuCentro eiquí é o do Part. Com., senque endexamáis dea mostras de na-da. Non eisiste. Os galegos estánben, porque a maoría son mozos e naFranza hai traballo remunerado paratodos cantos queiran traballar. Non éverdade o que se conta da miseria enFranza; a miseria, o terror e demáiscalamidades pasáronse durante a do-miñación e a guerra. Non hai pois,que facer caso aos contos e abondacon atender ás persoas que realmen-te o necesiten, pois outra cousa é pu-ra maniobra partidista. Os irmáns deNova York axuntaron 500 dolares pa-ra axudaren aos galegos necesitadose, a forza de perguntar, somentes seide dous eisilados que necesitan axu-da: un vello e un manco. Debe habermáis; pero eu non me dirixo ao Blo-que porque este pediría os cartos pa-ra gastalos en algún periódico liortei-ro. Non quixen encarregarme doasunto nin aconsellei que tal cantida-de se poña en mans de Trifón22 paraseguir facendo política socialista... Xasabe vostede que do leite condensa-do que mandaron de Bos Aires ao Mi-nisterio de Emigración somentes os

Deputados Republicanos no exilio reunidos nas Cortes de México nas que Castelao deu a batallapara a tramitación do Estatuto e o recoñecemento de Galiza ao mesmo nivel que Euskadi eCataluña




socialistas o beberon (esto demos-treillo documentalmente á Federa-ción, sen facer comentarios, pois d-aquela ainda era Ministro). Siga-mos... Coñece vostede a miña corres-pondencia con Portela e como éstese adhireu ao Consello; coñece, asi-mesmo, a correspondencia que man-tiven con Risco23 e as mostras decomplacencia que éste manifestou aprol do Consello. Pois ben; eu escri-binlle a Portela ao sair de Bos Aires,pregándolle que me axudase co seusabio consello para mellor comprireu a miña xestión ministerial; volvin-lle a escrebir dende Dakar, anuncián-dolle a nosa arribada a Marsella, e,insistindo nas afirmacións do meurespeto e cariño, pedíalle que measistise coa súa esperencia e sabidu-ría. Escribinlle a Risco con frases ga-rimosas e comunicándolle o pracercon que o vería. Pero un e outro, quedenantes me escrebian a Bos Aires(Portela quería que lle editásemos unlibro e Risco quería dar unha voltapor América antes de entrar en Hes-paña), non queren trato conmigo.Portela mandoulle un emisario a Bar-cia –un masón asturián-, cando des-embarcamos en Marsella, e a min dí-xome que Portela estaba en Bandol eque tería moito gosto en que fose poralá... Nada lle digo de Casares, por-que éste non tiña ningunha obrigacontraida comigo. Resultou que Por-tela endexamáis se dou por enteradoda miña chegada a Franza e Risco,que vive en París, fixo algo pior. A mi-ña muller non comprendía cómo Ris-co e a súa dona se mantiñan en si-lenzo aos tres meses de estar nós ei-quí, e, sabendo que Fernandita (asíse chama a muller de Risco) non es-taba ben de saúde, quixo darlle unhasorpresa e presentóuselle na súa ca-sa. Recibírona con moito contenta-mento e Risco manifestoulle sentirtal aborrecimento pol-a política quenon viña a verme porque eu era Mi-nistro; pero mandoume por ela unforte abrazo. Ao día siguente aparecea firma de Risco n-un manifesto polí-tico e sigo sin ver a Risco a pesares

de que xa non son Ministro. Coidoque Portela levou a mal que fose eu,e non él, o representante de Galiza, ecoido que Risco non veu a verme por-que é incapaz de disimular a envexa.Seipa vostede que Risco estivo vivin-do sempre a costa de Negrín24 e quePortela era negrinista por puro egois-mo, como Casares25. Todos eles estánenvanecidos pol-a door que pasarondurante a guerra, e para eles eu sonun “americano” que veu a Franza paraser Ministro e chupar do Presupos-to... O caso é que Portela recobrou asaicións das minas do Rif, que impor-tan moitos millóns, que lle foron en-tregadas por Negrin, e dispois de te-las nas mans empezou a sentirse in-dependente e hoxe xa non fala de re-cobrar a República a tiros, senónpol-a unión de todol-os hespañoes.En canto a Plá compre que me esten-da un pouco máis, porque éste era oHOME estimado pol-o comité Execu-tivo do Partido Galeguista. Éste plei-teante era, según os dous derradeiros

informes do Partido, un Delegado es-pecialísimo seu, que compría estric-tamente as consiñas que se lle dabandende o interior e co que eu debíaemparellarme para dirixir dendeFranza o movimento galeguista doesterior e discipriñalo para unha obe-dencia ríxida, amén de recadar fon-dos para o sosteñimento e auxe doPartido. Eu recibin o informe derra-deiro aos tres meses de chegar a Pa-ris –o anterior recibírao en Bos Airesnas vísporas da miña saída- e Plá nonse dirixira a min; pero andaba manio-brando con elementos do Bloque pa-ra que me pediran contas e vixiaran amiña xestión ministerial... Teño nomeu poder unha carta do chamado“Segredariado” do Bloque, que segu-ramente foi escrita por Plá, na que sepretendía que eu os informase dasmiñas aitividades como Ministro re-presentante de Galiza. Escuso decir-lle que a esta carta non respondín,pois sóio desprezo merecía. Poraqueles días foi cando eu respondín

Todos eles están envanecidos pol-a door quepasaron durante a guerra, e para eles eu son un“americano” que veu a Franza para ser Ministro echupar do Presuposto...

Revista Nazi en Español. Basta botarlle unha ollada as súas páxinas para demostrar os vencellos doréxime franquista co nazismo derrotado en Europa. Mais co tempo as chamadas “potenciasoccidentais” tratarán de mirar para outro lado




ao informe do Partido, na forma quecoñece vostede e cuia resposta tanmal lles sentou aos mozos do Comi-té. Pois ben; dispois d-un silenzo decinco meses, mantido pol-o estraor-dinario Plá, recibo unha carta d-éste,chea de insolencias e tolerías, da quevou a sacar algúns treitos: “efeitiva-mente, nin estaba conforme coa basepolitica do Ministerio galego que secreaba, nin co sistema adoitado parapresentar o candidato ministerial, ninco voso nomeamento para rexir ditoMinisterio”; “...encomenza unha ai-ción de crítica pra a xestión ministe-rial e, d-un xeito velado por agora, in-tentase que no desprestixio d-ésta,sexa envolto o Partido Galeguista e oque é pior o Galeguismo, coido che-gado o intre de apelar aos vosos sen-timentos galeguistas, a vosa condi-zón de afillado pra desfacer o malen-tendido creado e defender os intresesdo Galeguismo, que están por riba devostede, do Partido e de min...”; “Pen-so que poidera ser que vostede mati-nara que existía na Franza unha Dele-gación ou outro Orgaismo responsa-bel do Partido, e que estos, de nonsaber vostede a súas señas ou mes-mo sabéndoas, debían porse en con-taito con vostede á súa chegada aFranza. Si é eisí, debo manifestarlle

–xa que vexo que a Direción do parti-do, non parece, houbo de comunicar-llo- que na Franza non eisiteu nin ei-siste nin Delegazón, nin Representa-zón do Partido, nin persoa que osten-te, mesmo limitadamente, funciónque lle autorizasen a dirixirse no seunome”. Velahí algo que non obrabano meu poder cando lle escrebin aSantiago Pol26, pois n-aquel entón eunon contaba máis que co silenzo dePlá e as súas liortas. Claro está eunon fixen caso das cartas tardías queme dirixiu o estraordinario Plá; peroen vista de que eu o desprecei, em-pezou a mandarme escritos e máisescritos, co fin de entablar relaciónconmigo, i en cada novo enxendro fi-losófico-político vai baixando a cabe-za. Vexa vostede cómo até chegou amorder o Partido, por se así eu pica-ba o anzolo: “Dende fai tempo a Di-reizón do Partido non trata de xustifi-car ante os seus afillados a liña polí-tica que sirve de eixo á aitividade doPartido no Interior e a compracenzaen certas tesis e contaitos non deixande ser sospeitosos para aqueles quedesexáramos ver ao Partido como ca-bezaleiro diño d-unha democraza ga-lega, republicán, nazonal e resisten-te...”. Nin así me considerei obrigadoe escrebirlle; pero entón Plá valeuse

dos vascos –Rezola27 e Lasarte- parasolicitar de min unha entrevista, aoque me neguei en redondo. Vexa oque me di en carta recibida onte: “To-do elo é pasado. Si vostede quere. Siagora tiña intrés en ter con vostedeunha entrevista e, mesmo, honrarmecon unha boa relazón con vostede nocampo da política, debo indicarlleque a miña entezón estaba –e está-en ir a ela ceibe de toda reserva men-tal e de calquera outro xénero respei-to de vostede”. Pol-os treitos que lletranscribo verá que nin o Comité doPartido tiña razón para impoñerme oemparellamento con Plá, nin eu obreide lixeiro reaicionando contra unhatan torpe indicación; pero das consi-ñas que os irmáns do interior memandaron falaremos máis adiante. Ocaso foi que eu prometín aos interce-sores vascos contestarlle a Plá, aad-vertíndolles que de ningunha manei-ra erguería a este galeguista até oponto de ficar convertido en persoaxepara que, ao ausentarme eu de Fran-za, poidera él ter unha representaciónpara tratar con eles politicamente osasuntos que a Galiza lle intresaran.Os vascos, meu querido Prada, querí-an contar eiquí con un galeguista dacatadura de Plá, fácil ao soborno, pa-ra seguiren maniobrando na políticaxeral según lles conviñese, pois aindalles queda moito por facer. En fin; euescrebinlle a Pla, e velahí un treito damiña carta, na que lle digo que él emáis eu nada temos que facer en co-mún: “Cheguei a Franza para repre-sentar a Galiza no Goberno da Repú-blica. Os galegos siñificados esperá-ronme con pedras nas mans, a moitadistancia de min, facéndose os xor-do-mudos e desexando verme caidopara apedrearme. Vostede foi un d-eles. Vostede pasou cinco meses fin-xindo iñorar a miña eisistencia, e desúpeto decideu vixiar a miña xestiónministerial... Os galegos da Franza–vostede antre eles- nin se mostraronagradecidos ao Goberno Giral nin seofereceron ao representante de Gali-za, como fixeron os demáis galegosdo mundo, menos os prietistas de

Cheguei a Franza para representar a Galiza noGoberno da República. Os galegos siñificadosesperáronme con pedras nas mans, a moitadistancia de min, facéndose os xordo-mudos

Exiliados republicanos desfilando polas rúas de París




México. Os galegos da Franza tam-pouco reaicionaron ante a inxusta es-pulsión do representante de Galizano Goberno Llopis, como fixeron osdemáis galegos do mundo, menos osprietistas de México. ¿Qué conto,pois, é o que agora me quer contarvostede a min? Agora xa é moi tardepara que eu poida confiar nas boasintencións de vostede. Soio pasei ashoras máis ingratas da miña brevemisión ministerial e soio quero estaraté a miña saida para América. Segu-ro estou de ter comprido co meu de-ber de galego e republicán. Acompa-ñarame no entanto a propria concen-cia, que nunca sería insensible anteunha reitificación do proceder devostedes, pero que xa non fia en sim-

ples promesas”. O apartamento detodol-os galegos siñificados da Fran-za, a súa indiferencia ante o proble-ma de diñidade que plantexaba o terGaliza un representante no Gobernoe ser inxustamente espulsado, perxu-dicoume moito moralmente, porquedá pé para que os nosos nemigos si-gan decindo eiquí o que sempre dixe-ron: que Galiza non sinte a necesida-de da autonomía e que eu non repre-sentaba máis que o desexo d-unhaminoría insiñificante. Certo é queLlopis recibeu as protestas dos gale-gos de América; pero eiquí somentesson eu o que protesta... Fágalle veraos irmáns do interior cómo Franzanon pode ser o centro de direiciónpolítica do galeguismo e dígalle que

a voz auténtica de Galiza no eisiliosomentes está en América. O casodos cataláns e os vascos, n-este caso,non é equiparable ao dos galegos.Eles están ao pé dos seus paises, co-mo nós estaríamos morando en Por-tugal. Xustamente, en Franza ten ún asensación de atoparse detrás de Hes-paña, lonxe de Galiza, tendo antrenós e o noso país o mundo abismalque nos impide toda posible comuni-cación. En troques, América estádiante de Hespaña, perto de Galiza,na verea de enfrente, perto da Terra.Non importa que eiquí estéa o Go-berno da República e os Gobernosautónomos, porque Galiza ten unhapersoalidade tan diferenciada queaté n-este caso somos diferentes aoresto dos hespañoes.

Os irmáns do interior, pol-o quese vé, nin leron os meus estensos in-formes nin tansiquera leron o meu li-bro. Somentes lles preocupa a ideo-loxía miña, para contradecila conprofundacións tan lóxicas como asque antano envenenaban a Risco. Se-mellan uns pequenos Cambós, quepretenden adiviñar o futuro, sen pre-ocupárense gran cousa dos cimentosen que haberá de asentarse ese futu-ro. Non se decataron do que nós fixe-mos para prever as continxencias doporvir, tanto mirando a Hespaña co-mo á nosa Terra. Por min o Estatutotomou estado parlamentario na se-sión de Montserrat, cuios incidentese dificuldades deixei relatadas nomeu libro. Por min ficou nomeada a“Comisión del Estatuto Gallego” naderradeira sesión de Cortes celebra-da en México, provocando unha dis-cusión parlamentaria que nos foi fa-vorable e que nos serviría de moito sea República trunfase. Do que ocurreuen México teñen alá un informe devinte plegos. Eu soupen en Méxicoque o arquivo das Cortes estaba enParís, a onde fora levado dende Bar-celona cando se perdeu a guerra, e ti-ven moito coidado de non decirllo aninguén. Sóupeno por algo que se lleescapou a Don Diego diante dos Di-putados galegos que fóramos a sau-

Convite de José Giral a Castelao. Non parece que se poida acreditar a inimizade entre estes douspolíticos na que tanto se ten insistido senón ao contrario, semella que a honestidade de ambos osdous e a lealdade á democracia, facía que se entenderan bastante ben a pesares das diferenzasideolóxicas




dalo. Ninguén podía supoñer que oEstatuto Galego estivese fora de Hes-paña, porque ninguén sabía que o Ar-quivo das Cortes saira, en caixóns,uns días antes de perderse Barcelo-na, pois somentes por esta iñoranciase nomeou a Comisión estatutista.De saberse a verdade non acadaria-mos aquel trunfo, pois o mesmo Prie-to manifestou que a Comisión erasimbólica posto que non podía dicta-minar sobor d-un documento queobraba no Arquivo das Cortes, deixa-do en Hespaña... Eu tiña algunha es-pranza de poder presentar, ante a Co-misión, o Estatuto, é decir, as actasdo plebiscito e demáis documentosacreditativos d-aquel acto. Para eso–dispois da derradeira Sesión- faleicon Irujo en México e con Aguirre enNova York, a fin de que Leizaola ave-riguase eiquí o paradeiro do noso Es-tatuto, levando as investigacións conmoito sixilo para que non-o fixerandesaparecer. Os vascos non me deronrazón do asunto, porque Irujo e Agui-rre non compriron as súas promesasou porque Leizaola é un pasmón. Es-cribinlle a Portela para que se botasesobor de Cuevas –o Oficial Maor doCongreso, seu amigo- a ver onde es-taba o noso Estatuto; pero Portelanon se moveu e contestoume c-unhavaguedade demostrativa da súa indi-ferencia para todo canto non lle afei-te a él persoalmente. En fin; chegueia París, e sen perda de tempo visitei aDon Diego. Foi unha entrevista quedurou tres horas, moi cordial, moi in-tresante, na que sellamos unha boa

amistade e un entendimento que serevelou en intimidades como a de in-vitarme tres veces a comer na súa ca-sa, cousa que non fai con calquera.Díxome que tiña encuadernados osDiarios de Sesións e que lle faltaba ode Montserrat, onde constaba a pre-sentación do Estatuto Galego, e o dasesión siguente. Tamén me contouque mandara traer, en caixóns, o Ar-quivo das Cortes, e que non sabía on-de estaba, nin lle era doado afirmarque as súas ordes foran compridas,pois Cuevas non se deixaba ver paraperguntarllo. En vista das novas dedon Diego e das súas dúvidas come-cei a inquedarme, pois a min taménme faltaba o Diario de Sesións deMontserrat i era imposible que, detel-o recibido, non-o gardara; pero in-quedábame máis o paradeiro do Es-tatuto, vendo en todo elo a man dequén xa o quixera facer desapareceren Madrid, a mesma man que supri-meu a Comisión de Estatutos na se-sión de Valencia e logo negouse a darrepresentantes para reorgaizala dis-pois da sesión de Montserrat; é decir,a man dos socialistas de Prieto. Nonvou a contarlle por onde me metínnin qué encrucilladas atravesei parachegar á verdade; direille somentesque o Diario de Sesións de Montse-rrat e o siguente non foron publica-dos, téndose publicado o d-unha se-sión posterior; direille, asimesmo,que o Arquivo das Cortes (en verda-de, Arquivo da República) foi quei-mado en París durante a domiñacióndos alemáns, e, pol-o tanto, queima-

da está a documentación do noso Es-tatuto. Don Diego soupo por min to-do esto e ficou pensativo e disgosta-do, pedíndome que non planteara oasunto en Consello de ministros ninlle dera estado público. Moitas noitespasei, meu querido Prada, dándollevoltas á cabeza. Don Diego, sen que-relo, aparecería complicado na quei-ma do Arquivo, pois nin o preservounin se preocupou dos papeis oficiaes,sendo como era, Presidente das Cor-tes. Eu non podía comprometer aoPresidente provisioal da República econtenteime con telo amarrado e dis-posto ao meu favor en vista da miñacordura e serenidade... Pero non medurmin nas pallas. Falei segredamen-te con Fernández Clérigo28 para que

Misa de campaña dun Batallón Vasco durante a guerra. Os vascos utilizaron a relixión ao seufavor influíndo sobre o propio Vaticano

As tropas franquistas retiran o letreiro da sededo Goberno Vasco




inquirise de Cuevas a verdade com-preta. Cuevas queimou, efeitivamen-te, o Arquivo; pero foi autorizado pa-ra eso e, pol-o visto, conserva a debi-da autorización, negándose a decirquén foi o autorizante. Cuevas pudosalvar a pelexa, pero non foi capaz desalvar os papeis que estaban baixo asúa custodia como Oficial Maor doCongreso. Este Cuevas foi quén su-primeu a Comisión de Estatutos,“porque non había ningún Estatutopresentado”, e foi quén, encarregadopor Don Diego para ir a Madrid enprocura d-ese documento, para darlleestado parlamentario, voltou a Barce-lona sin él, decindo que desaparece-ra do Arquivo. Fernández Clérigo ase-guroume que él non se lembraba deque o noso Estatuto fose lido en nin-gunha sesión de Cortes e que Cuevastampouco tiña ideia de semellantefeito (esto díxomo sen que eu llo per-guntase, prevendo que eu lle pediraunha certificación). Debo engadir queFerrer, o Presidente de Minoría Parla-mentaria de Esquerra de Cataluña,somentes afirma que “lle parece” queo Estatuto Galego foi presentado enMontserrat; en canto Jáuregui, Presi-dente da Minoría Vasca, está empe-ñado en decir que o noso Estatutonon foi lido en Montserrat, senón enSan Cugat... Dende Fernández Clérigo–Presidente aitual das Cortes- até osnosos amigos vasco e catalán, nonvexo eu aquela firmeza a lealdadeque me incitarían a tirar pol-a mantae descobrir a empanada. Abonda de-cirlle que ninguén recorda tampoucocómo a Minoria Socialista se negou adar representantes para a Comisiónde Estatutos, creada por acordo dasCortes en Montserrat para dar dicta-men do Estatuto presentado n-elas.Moito cuspe tiven que engulir, mor-déndo a lingoa, para non empeorar anosa situación. O mesmo Giral, queen todo se portou lealmente conmi-go, tal como eu merecía, non estima-ba oportuna a intervención do Gober-no, pois entendía que era un asuntoescrusivo das Cortes. Afortunada-mente sobrarán testemoios, se o ca-

so chega, para demostrar a presenta-ción do noso Estatuto, pois abonda-rían as reseñas dos xornaes d-aqueltempo. Temos ademáis, o Diario deSesións de México, onde se dá porfeita esa presentación, sen que nin-guén se atrevese a duvidar d-ela. So-mentes agora, eiquí, na Franza, sa-bendo que desapareceu o noso Esta-tuto, xurdirian dúvidas e chegaríase anegar o que moitos saben e todos te-ñen a obriga de saber. O intre e o lu-gar non son propicios para erguerprotestas. Mellor é o silenzo rencoro-so e alertado. Non necesitamos nin-gunha certificación da Mesa do Con-greso, e, se o Estatuto desapareceu,sempre serán responsables as mes-mas Cortes, se n-elo houbese respon-

sabilidade ¿Qué mellor certificaciónque o debate parlamentario de Méxi-co encol da constitución da Comisióndo Estatuto Galego? En canto ao do-cumento en sí, pode reconstuirse ma-ñán, indo ás actas das Xuntas Provin-ciaes do Censo Eleitoral e presentan-do o Estatuto proposto pol-os Axun-tamentos que varios xornaes deGaliza publicaron. Eu quixera, claroestá, que a Comisión parlamentariaemitira un informe favorable ao nosoEstatuto; pero nin hai hoxe maneirade axuntar os membros que a com-poñen, nin contaríamos coa súa incli-nación ao noso favor, na medida quese necesita. Está visto que a ofensivacontra o Estatuto Galego ven de lon-xe e conta con forza sobrada para es-

Documento desclasificado do FBI sobre Castelao




magarnos, sen que por parte dos ele-mentos galegos, agás de nós, se notea menor preocupación por este asun-to. Non é que eu coide que teñamosnecesidade do Estatuto, calisqueraque sexa a solución que se atope pa-ra o problema hespañol; pero hai queocuparse d-él, porque así o eisixe a no-sa dinidade e porque así se vai crean-do concencia do noso dereito e dasnosas reivindicacións. O feito de nonpublicarse o Diario de Sesións deMontserrat nin o da sesión siguente,quer decir que alí tomouse algún acor-do que non conviña mantelo no futuro(a acta da sesión de Montserrat apro-bouse na sesión siguente e por esodeixaron de publicarse os dous Diariose quén sabe se, pol-a mesma causa, se

queimou o Arquivo das Cortes en Pa-rís!) Don Diego, que é home agudo pa-ra entrar nas intencións alleas, non véa razón de tantas anomalías e desbotaque sexa pol-o noso Estatuto; pero euestou seguro de que non foi por outracousa. En fin; algo compría facer e fa-lando con Irujo pensamos que seríacomenente publicar a Constitución do31, xunto cos Estatutos, e así metía-mos o noso, anque levase unha notaadvertindo que aínda non fora aproba-do. Eiquí non se atopan exemplares daconstitución e por eso nós pensamosque poderiamos dar os catro docu-mentos n-un mesmo folleto; pero concaráiter oficial. Para eso Irujo e máis eu–cada un por separado- falamos conDon Diego e chegamos a pedirlle que a

nova edición da Carta fundamental daRepública xunto cos Estatutos autonó-micos, levase un prólogo seu, algo queo autorizase. Estando n-esto chegoude súpeto Jáuregui, que é da Diputa-ción permanente, e matinouse que aedición fose lanzada pol-as propriasCortes, levando o prólogo de Don Die-go, quén chegou a prometelo. Pero desúpeto Jáuregui e o mesmo Irujo em-pezaron a recuar. Jáuregui dixo queplantexara o asunto e que FernandezClérigo e outros membros da Perma-nente se opuxeran. Vimos a maneirade poder reconstruir o documentoqueimado, para os efeitos xurídicos, eJáuregui prometeu o que vexo que noncomprirá. Irujo, dispois de ser Ministrode Xusticia, prometeume que se dirixi-ría á Xunta Xurídica Asesora deman-dando un informe encol do EstatutoGalego, esto é, perguntándolle aos té-nicos si o tal Estatuto cabe nas prerro-gativas constitucionaes, sinalandoaqueles pontos en que os rozan. Así–decía Irujo- vai tomando consistenciaa letra do documento desaparecido.Habendo boa fé i estando todos deci-didos a concederlle a Galiza o que de-mocráticamente demandou, todo searranxaría; pero estando todos de pun-ta contra Galiza, teremos moito queloitar. Eu confíaba, máis que en nin-gunha outra cousa, no discurso que ti-ña mentes de pronunciar nas Cortes, epor eso estou eiquí, sofrindo a todosofrir, física e moralmente. Ainda nonse sabe se haberá Cortes ou non-ashaberá; pero no mes de xulio xa sabe-remos todo canto compre saber res-peito ao porvir que lle espera á Repú-blica. O feito induvidable é que eucomprin co meu deber de Diputadogalego, gardando, mantendo e defen-dendo a vontade de Galiza no eisilio, ieso é o que os irmáns do interior de-ben coñecer, pois non importa que os

Documento desclasificado do FBI sobre oConsello de Galiza




meus desvelos resulten inúteis. Máisinúteis poden resultar as preocupa-cións do Partido Galeguista e ninguéntería dereito a desprezalas.

(día 12)N-este intre acabo de coñecer a

nota que o Goberno lanzóu, por fin, so-bor da lei de sucesión franquista. Euapupei a Irujo decíndolle que non con-cebía o silenzo de Llopis nin a compli-cidade dos seus compañeiros minis-tros, sobor de todo, dos republicánsespecíficos. Dinlle a miña opinión en-col dos términos en que debían pro-testar as Nacións que teñen recoñeci-do ao Goberno, ante as que, sen reco-ñecelo, son amigas e aquelas que pre-domiñan na ONU pol-a súa forza iestán intervindo descaradamente napolítica de Hespaña, favorecendo ca-lisquera solución, sempre que non se-xa a republicán. Irujo chegou a tomarnota escrita das miñas opinións repu-blicáns. O caso é que a nota dada pol-o Goberno Llopis somentes insiste enque non debe estabrecerse en Hespa-ña ningún réxime antes de coñecerse avontade do povo. Todo, todo, menosdeclararse nemigos do plebiscito emostrándose intransixentes na defen-sa da República. Tamén acabo de sa-ber, a cencia certa, o resultado das en-trevistas de Llopis en Londres –entre-vistas que tiña preparadas Giral-. Dixé-ronlle que para defender a Repúblicanon se necesitaba outro Goberno queo de Giral e manifestáronlle que a úni-ca solución posible e aceptable era ada monarquía. Llopis aceptou, converbas obscuras, a ideia do plebiscito.Pero eu digo e repito que aquel repu-blicán que acepte a fórmula plebiscita-ria ten a obriga de acatar o seu resul-tado, de modo que os republicáns quese aveñan a xogar a República no azareleitoral terán que entregala aos gaña-dores no caso de perderen o xogo. E seos republicáns son os que propuñan aideia lanzada pol-os ingleses, son unsimbéciles ou uns traidores. Para deca-tarnos mellor do resultado adversoque tivo a visita de Llopis abondarácon saber que, estándo éste en Lon-dres, concertouse un tratado comercial

con Franco... está visto que a políticaúnica que se debía seguir era a quepropuñaba o Goberno Giral, a quén osingleses respetaban como político leale sério, anque por todol-os meios tra-taran de inutilizalo, pois eles sóio are-lan a restauración da Monarquía e osrepublicáns que lle fan o xogo gratui-tamente sóio será retribuidos co máisprofundo desprezo.

Agora será ben que lle diga algosobor das miñas relacións co Comitédo Partido. Eles din saber todo e so-mentes coñecen as mentiras que co-rren no interior e no desterro; pero nonsaben as verdades ocultas, porqueesas hai que intuílas, adiviñalas. Elesvan a Madrid, á “fonte limpa” como de-cían os galegos alleeiros, e pescan no-vedades... Non creen en nada que con-tradiga o que se dí nos Comités subte-rráneos de Madrid. Non saben que aAlianza Democrática é unha entidadeparida pol-a Intelligence Service, queobedece, creo que gratuitamente, ásconsiñas inglesas. Coidan que dar uninforme aos ingleses é tanto como ga-ñar a súa amistade, e se o trato cos in-gleses é moi segredo, entón tórnansevanidosos. Eu ademiro certamente aosingleses e nada teño de común cosseus nemigos, nin tansiquera me dei-xo engaiolar por esa eutrapelia que sechama o “latinismo”, pero a min sem-pre me pareceu que os ingleses nonaprecian a quén os sirve incondicional-mente. Pero deixemos esto... Os párra-fos da carta de Paco, dirixida a voste-de, son indiñantes. ¿Qué eu estou enmellor situacióne económica que eles?

Estou tan ben, que non saio dos caba-rets, nin necesitei nin necesitarei axu-da de ninguén vostede sábeo; peronon é fino envexar a miña facenda...como non sería fino que eu lles dixeseque salvei a vida por estar fora de Ga-liza cando estalou a guera... ¿Qué “to-dos lo tenemos en gran aprecio, y bue-na prueba de ello hemos dado”? coidoque Paco eisaxera o favor que me dis-pensaron; pero se quixeran cargar namiña conta o sofrimento e prisión dostres irmáns lucenses, eu diríalles quecaeron nas poutas da policía por anda-ren en malas compañías... ¿Qué Pacotivo que xustificarme moitas veces an-te os seus irmáns? ¿Qué non sabennada absolutamente de min? Qué omundo que me rodea ten unhas carai-terísticas distintas das que eu creover? Qué eu me produzo con totalerror? Imos ver se todo esto é certo.Pol-a Anduriña mandeilles, antes desair de Bos Aires, un longuísimo infor-me que tiña respota, e que non ma de-ron, como si non tiveran obriga de dar-lle ao Ministro galego as informaciónsque lles demandaba. Endexamáisatenderon as indicacións que eu lles fi-xen, desestimándoas con olímpicodesprezo. Eles querían verme fora deBos Aires, fondeado en París, e, pol-ovisto, sóio terían valor as verbas queeu lles mandase dende eiquí. Cicáispor eso mesmo me mandaron a Parísun Informe que leva o número 1. En re-alidade, o Comité Executivo do Part.Gal. chámalle “informe” ao que en boalei se debe chamar “instrucións”, “or-des”, “ucase”, pois nada ten de infor-

Documentos internos sobre a conspiración monárquica e carta de Tarradellas mencionando aCastelao que da conta da atmósfera que se respiraba nese momento




mativo respeito ao que no interior ocu-rre. Eu pedíalle datos necesarios paraunha mellor xestión ministerial, pen-sando, ademáis, en que eles disfroita-sen independentemente dos fondosque o Goberno destiñaba á resistenciano interior. Pois ben; no Informe nº 1sóio se referían ao meu emparella-mento con Plá e á necesidade de disci-priñar o Galeguismo desterrado, den-de París, creando unha Delegación doPartido eiquí e aproveitando a miña

calidade de Ministro. Decíalles eu,dende Bos Aires, que non tronzaran avia aberta dende ahí, pois eu tería quecomunciarme con eles segredamente,sen pasar pol-a aduana dos vascos, ninde ninguén. Tiñamos un conducto no-so, proprio, que eles podían e debíanensanchar, e a Andruiña voltaba moi-tas veces a Bos Aires sen unha soia le-tra d-eles. Son indecibles os apurosque pasei para non descobrir ante oscompañeiros de Consello a indiferen-

cia que amostraban ante a nosa aitua-ción. Non sabía eu cómo decir que oPart. Gal. se negaba a recoñecer o Con-sello de Galiza. E semellante desesti-mación do Orgao máis lexítimo que ti-ña Galiza no eisilio, endexamáis foi es-plicada. Esto terán que esplicalo ma-ñán, cando eu, frente a eles, enAsambleia do Partido, lles pida conta erenda das contas, pois tamén eu teñodereito a acusar (esto se algún día vol-vo a Galiza, que o duvido moito). Che-garon a decirme que deixase a Presi-dencia do Consello de Galiza, coa in-tención de matalo e valéndose d-unhatreta que, ademáis de innobre, era par-va, posto que partía d-un descoñeci-mento absoluto da miña ben coñecidadiñidade. En canto a eso de que eu memantiña hermético a pesares da súainsitencia en saber de min, debo decir-lle que recibín o Informe nº 1 ao quecontestei o dia 30 de Nadal e hoxe é odía en que somentes recibín unha car-tiña particular de Santiago Pol, queixo-sa dos meus palmetazos, pero do Co-mité nada recibín. ¿É que nada tiñanque decirme? Vexamos... Soupen pol-oSeg. Xeral do Partido Sindicalisa queos vascos e cataláns tiveran unha en-trevista con Alianza Democrática enMadrid, sen asistencia de ningunha re-presentación galega. Soupen que osvascos e cataláns querían ingresar enAlianza, repetindo no interior a comu-nidade que no eisilio representa o no-vo goberno, poñéndose na via claudi-cante. Soupen que Alianza eisixeullesa previa anulación dos Estatutos e dosGobernos autónomos, como se xa es-tivéramos no período constituínte,deixando as pretensións vascas e cata-láns para o que decidira o povo hespa-ñol. Os vascos e cataláns non acepta-ron a proposición de Alianza e, a xuiciodo meu amigo cenetista, os galegos fi-xeron moi ben en non presentarsexunguidos aos seus compañeiros deGaleuzca. Sabe vostede que Galeuzcafoi a Madrid, fai xa moito tempo d-es-to, con obxeto de ingresar en Alianza,e que non puderon entenderse, por-que se lles eisixeu o abandono dasconquistas autonomistas e porque,

Publicación de Venezuela que da conta da ascendencia de Castelao sobre a comunidade galegadesterrada




ademáis, querían levalos a un estadode indiferencia para o réxime republi-cán e o Goberno que mantiña no des-terro a representación da República.D-esto temos nós a acta que se levan-tou, na que resalta o republicanismodos vascos, a politiqueria vacilantedos cataláns e a cuquería dos galegos,intresada, n-este caso, en non disgos-tar aos sindicalistas, que alí levaban avoz cantante. Alianza é, pois, unha en-tidade centralista, non sei se por intrésproprio ou comunicado. Digo esto últi-mo porque Serra Moret –servidor gra-tuito ou retribuido das consiñas ingle-sas- quixo falar do problema catalánante un elemento siñificadísimo doForeign Office e dixéronlle que o pro-blema das autonomías rexionaes debeaplazarse para dispois..., coincidindo,claro está, coa aititude de Alianza. Atodo esto na BBC anunciaron xa unhasemisións en língoa catalana, vasca egalega; pero elo terá, naturalmente, unintrés folklórico, que autorizará á des-estimación do aspeito político-auto-nomista, como compre en calisqueramonarquía hespañola constitucional...A ruptura de Galeuzca no interior, prái-ticamente levada a cabo coa entrevistacon Alianza, obrigoume a plantexarlleaos vascos unha nova custión. Faleicon Lasarte e Rezola (este derradeiro éo que veu a París con Piñeiriño29) e nonpoideron ou non quixeron sacarme dedúvidas. Falei con Irujo, que nada sa-bía, e aos poucos dias entregoume asiguente nota que lle remitiron de SanJuán de Luz: “Para aclarar algunas afir-maciones que hizo V. el dia pasado,acerca de las reuniones que han teni-do lugar entre vascos, catalanes yAlianza y en las que no participaron losgallegos, le tengo que decir, que antesde dichas reuniones estuvieron losnuestros con los gallegos, a quienespreviamente, y con mucha antelación yexplicación clara del objeto de la reu-nión, se había convocado para tratardel asunto antes de estar con Alianza yponerse de acuerdo. En esta reuniónprevia los gallegos hicieron una ampliaexposición de la situación política enque se encuentran y de ella resultaba

que, no habiendo llegado a plasmar ydar realidad a un Consejo representa-tivo de las fuerzas democráticas de supaís, no se encontraban en posición deintervenir en las negociaciones conAlianza. Los vascos y catalanes lleva-ron estas negociaciones de acuerdocon ellos y dándoles cuenta deldesarrollo de las negociaciones. En to-do momento tuvieron los gallegos elapoyo incondicional de los vascos”.Este asunto coido eu que debía sermecomunicado sen perda de tempo, paracoordinar as aitividades galeguistas dointerior coas do esterior; pero eles nonestán obrigados. Paco foi a Madrid pa-ra ensanchar o negocio... e con eso xadixo d-abondo. Claro está que a notavasca ten a mesma feitura, o mesmo

estilo, idéntica innobreza, que a queLasarte mandou a Basterrechea paraesplicar o seu comportamento durantea crisis (nada dí do resultado que con-queriron as negociacións con Alianza,que foron desastrosas); pero algo haide verdade no relato dos vascos. Aca-bouse en Galiza, pol-o que se vé, aque-la alianza de todol-os partidos que ai-túan alí e da que se nos falaba nos pri-meiros informes, cando o Part. Gal. fo-ra autorizado para levar a voz da nosaTerra en Galeuzca..., e, como no ante-rior non se pudo chegar á creación d-un Orgao representativo, queren que oConsello de Galiza desapareza, e teñeno descaro de consideralo fracasado eindiño do seu recoñecimento. Elesconfésanlle aos vascos o seu fracaso,

Castelao trataba habilmente de manobrar coas distintas faccións para levar as reivindicaciónsgalegas adiante. Mesmo trata de evitar o enfrontamento co Bloque Republicán Nazonal Galego deLíster colaborando no seu xornal, aínda que estaban distanciados ideolóxicamente




pero non a nós, e por riba pretendenaleicionarnos coa súa perspicacia polí-tica. Acusoume Piñeiriño, n-unha cartapolítico-filosófica, de que eu fora moilonxe na ideoloxía nacionalista, por-que, como o meu galeguismo non tiñaque contemplar a concordia dos dife-rentes partidos aituantes en Galiza,podía avanzar canto quixera. Elesmantíñanse no plano a que os obriga-ban as realidades sensibles do país, epor eso eran máis comedidos... Agoraresulta, según parece, que eles foronperdendo o predicamento conqueridonos primeiros tempos e reducíndoseaos límites do Partido, a pesares doseu comedimento ideolóxico para po-ñerse a tono coa ideoloxía dos demáisPartidos. Eles son os que fracasaron,según revela o informe vasco, e querenque nós sigamos o seu camiño, aban-doando o noso, que tanto nos aproisi-mou ao trunfo. Nós non-os fechamosno Partido, indo abertamente á con-cordia dos diversos elementos políti-cos de Galiza no eixilio, sen agacharendexamáis a nosa ideoloxía, senón,ao contrario, infundíndolla a todos. Di-rán eles que se trataba de emigrados,“antigos residentes”, como din os refu-xiados políticos; pero eso ainda resul-taba máis dificultoso para que abraza-sen a ideia nacionalista. Nós non fixe-mos política de Partido, pero sí, a polí-tica ideolóxica e programática doPartido Galeguista, cultivando primei-ramente o patriotismo natural de todoemigrado e conducindo así o seu áni-mo cara un fito reivindicador, que, co-mo mínimo, reclama a autonomía po-lítico-adeministrativa de Galiza. Nósnon fracasamos e agora pretenden quefagamos no eisilio unha política dePartido, para que fracasemos. E por ri-ba inda se atreven a decir, por boca dePaco, que non sabemos ver o mundoque nos rodea... ¿Qué resta do ucase

que me lanzaron? Qué ocurriría se euobedecera cegamente os mandadosdo noso Comité? Non é certo que meinformaran como era debido nin queme escrebiran como eu merecía. Men-tiron ao decirme que Plá era Delegadodo Partido e que era un home discipri-ñado e diño da meirande confianza,porque o mesmo Plá se encarga dedesmentilos por escrito. Minten pro-bablemente ao decir que me teñen enmoita estima, cando nin tansiquerame coñecen... Eles o que queren é xo-gar aos comités como agora está demoda en Hespaña –Alianza non é ou-tra cousa máis que un Comité-. En ver-dade resulta cómodo aituar dende unComité, mandar dende un Comité, re-cibir diñeiro para soster o Comité,manter relacións con outros Comités,firmar comunicados moi serios en no-me do Comité (esto é o que tamén lleagrada a Seoane30, Villaverde31, Váz-quez e até Núñez Búa33, como taménlle agradaría a Lino e outros galeguis-tas oficiaes); pero resulta que o Comi-té sempre estorba, coa súa falsa auto-ridade, aos que traballan con éisito aomesmo fin que eles, con tal de quenon lle pidan a venia para traballar, envenia que endexamáis lle concederían,porque a xente do Comité son comoos burócratas folgazáns... Perdóemeeste desafogo íntimo, pois, en verdadeeu quixera que os irmáns do interior sedeixaran de parvadas e comprenderanesta simple cousa: que nós debemosrespetar o que eles fagan alá, enterán-donos de todo e admitindo que algun-has veces teñamos dereito a dar un pa-recer; pero que a política do galeguis-mo desterrado correspóndenos a nóscoa mesma categoría que a eles lleconcedemos para dirixiren a que estáao seu alcance. Ou esto ou manterseen divorcio absoluto, estabrecendounha competencia, cicáis proveitosa,antre a Galiza real e a Galiza ideal. Pol-a miña parte, e tendo sofrido eiquí ainfeición pesimista dos republicánshespañoes, que nin folgos teñen parasosteren unha simple bandeira, xa mecontento con escrebir o segundo tomode “Sempre en Galiza”, no que relatarei

todo canto fixemos até a miña saídado Goberno republicán, e dispois mo-rrer acougadamente na Galiza ideal.Advírtolle que teño moito que decir n-ese segundo tomo, para o que fun re-collendo ideias e pensamentos aindanon espresados, sobor de todo, no quese refire á vocación autonomista e fe-deral de Galiza. Creo que será un librotan estenso como é o outro e que com-pletará a espresión enteira dos meusdesvelos políticos. Ficamos, pois, enque Paco estaba en Madrid o día 8 demarzal e que a entrevista dos vascos ecataláns con Alianza celebrouse o día20, e, pol-o tanto, Paco foi a Madridpara entrevistarse cos vascos. ¿Coidavostede que se ampliou o capital dasociedade galeguista, como él di? Am-pliaríase, pero non con aicionistas di-ños de entraren na nosa sociedade.Reputo que a declaración de impoten-cia feita por Paco é a causante do nosodesvalimento ante os vascos e cata-láns, perxudicando, claro está, o cretodo Consello de Galiza. Eles chegaron adecirme que a nosa aición esterior re-percutía no interior –así, non levabanoutra ideia ao demandaren un Minis-tro galeguista que a de aproveitalo enbeneficio do Partido cando nós viamosn-elo un ben para Galiza-; pero taméné certo que as aicións do interior re-percuten no esteiror, e que o compor-tamento do Part. Gal. pode perxudicaro desenrolo da Galiza ideal. Parécemeque d-este tema xa lle digo d-abondo.Agora outra cousa: recibín carta de Pi-ñeiriño, enviada dende o encerro enque se atopa. Mandouma por condutodos sindicalistas. O treito máis impor-tante é o que sigue: “A opinión demo-crática anceia a desaparición de Fran-co, pro o certo é que non ve claro o ca-miño para conquerilo. Fai máis de anoe medio que se acabou a guerra e a si-tuación de eiquí sigue sendo a mesma.Esta realidade fixo evolucionar fonda-mente a opinión democrática do inte-rior predispoñendoa ao abandono detoda postura política que non teña un-ha base de efeitiva “viabilidade”. A opi-nión política de eiquí parte do supostoevidente de que a Franco somentes se

Xa me contento con escrebir o segundo tomo de“Sempre en Galiza”, no que relatarei todo cantofixemos até a miña saída do Goberno republicán,e dispois morrer acougadamente na Galiza ideal

Cadáver de Manuel Azaña. Moitos estabaninteresados en enterrar tamén a República,mais Castelao teimaba en manter a foto fixaque deixaba ese réxime con tres Estatutos quesupoñían tres realidades cun statusdiferenciado sobre o que partir




poderá derrubar contando con forza nointerior e co apoio diplomático de In-glaterra no esterior. Deica agora os de-mócratas hespañoes habían confiadomáis ou menos na forza “legal” da lexi-timidade republicán, cuio instrumentopolítico é o Goberno Giral. Dende faiunhos meses comezouse a duvidar daeficacia que poidera acadar o GobernoGiral, xa que ao non contar con forzaefeitiva no interior nin con axuda di-plomática de Inglaterra, cousas ambasque están na concencia de todo omundo, non poderá levar a cabo a difi-cil empresa de derrubar e sustituír aFranco. Por iso ninguén espera a solu-ción do problema por ise camiño. Peronon é iso soio, sinon que a opinión dointerior sabe perfeitamene que aban-donada a si mesma será incapaz de de-rrubar a Franco, xa que ningún réximetotalitario se pode derrubar pol-o ca-miño da insurreición interna (de carai-ter popular); por iso tampouco hai nin-guén que pense seriamente en orgai-zar unha revolución pra restabrecer aRepública. Partindo de istas conside-racións chégase axiña a ista conclu-sión: No interior a única forza que po-de derrubar a Franco –que é o Exérci-to- somentes é utilizable pol-as Derei-tas; no esterior a axuda diplomática deInglaterra somentes se oferece a unha

coalición interior de dereitas i esquer-das (vexa como Piñeiriño fuxe de decir“monárquicos e republicáns” e contén-tase con decir “dereitas i esquerdas” coque revela un pecado de pensamento)que someta a un plebiscito o proble-ma de futuro réxime político de Hes-paña ¿Cal é, pois o camiño a seguir? Ode chegar canto antes a isa coalición e,eliminado Franco, afrontar o problemade reconquistar eleitoralmente a De-mocracia”. A carta é moi garimosa (di-me que os visitou o “Fidalgo de Trasal-ba” falándolles de min con moita emo-ción) e pode supoñer o efeito que mecausaría a min, que non fago outracousa máis que pensar n-eses rapaces,atribuíndo a desourentación do nosoComité á ausencia de Piñeiriño. Peronon hai dúvida de que, cos mesmoselementos evidentes que manexa nasúa carta, pode chegarse a outras con-clusións. Hespaña é un gran presidio eos presidiarios non teñen aquel estadode ánimo axeitado para buscar unhasolución permanente e definitiva doproblema hespañol. Somentes pensanna liberdade e pagaríana a calisqueraprecio. Por eso eu sempre digo que osque estamos no desterro e ceibes decadeas, somos os únicos que pode-mos discurrir e buscar a solución. Denon ser así é que non somos diños da

liberdade que disfroitamos. E os nososirmáns do interior, como todol-os mo-radores da Hespaña franquista, foronenvenenados pol-o morbo anglo-prie-tista ou pol-o soviético, preferindo, co-mo é natural, o que lle oferece a libe-ración a máis curto prazo e con menosviolencias. Os socialistas eisilados fo-ron minando a vontade dos republi-cáns até sometelos á súa claudicaciónou vacilación, decindo que no eisiliosomentes se debe servir o mandadodas forzas do interior, e con esto nonsomentes se servía o intrés monárqui-co propuñado pol-o Foreign Office, se-nón que se deixaba de comprir a sa-grada misión dos desterrados hespa-ñoes. Non é, pois, nada estrano que osnosos irmáns sexan vítimas da mesmainfluencia que sofren os demáis hispa-nos. O estrano dos galeguistas é queacepten as realidades creadas po-losdemáis e que eles non traten de inven-tar algunha realidade propria, para im-poñela, ou, pol-o menos, lanzala aomarché noir da política interior. Eusoupen, por informes oficiaes e confi-denciaes, que do interior lle chegabanao Goberno, que Alianza era adoecidanemiga das autonmías rexionaes e queningún Comité dos que alí se orgaiza-ron, ademite o restabrecimento dosEstatutos. A enemiga contra Cataluñae Euzcadi está hoxe, nos meios repu-blicáns de Madrid, como nos mellorestempos da monarquía Borbónica. Euempecei sabendo esto por Torres Cam-pañá33 e por un axente que foi a Madridlevando a representación do Goberno.Por eso agradecía o xesto de Giral,posto por riba do anacrónico madrile-ñismo, desprezando todo canto non seaxustase aos preceptos republicáns.Falei con Irujo d-esto e díxenlle que seenterase da verdade. Os vascos nonqueren creer que os desestimen enningunha parte; pero eu soupen queJust34, o actual Ministro da Goberna-ción, tiña informes idénticos aos querecibira Torres Campañá i entón inviteia Irujo novamente a enterarse do quetanto lle conviña saber... O resultadoque tivo a entrevista con Alianza probaque no interior hai enemiga contra as

Esquela de Castelao distribuída en Galiza. Tardaríase décadas en saber o labor que estaba a facereste político nacionalista por este país. De feito, aínda hoxe se ignora coa complicidade dunhasinstitucións que existen grazas en grande parte a el




autonomías, tal e como eu lle predi-xera a Irujo. Pois ben; de todol-os de-mócratas –subraiemos estas verba-,son os sindicalistas os que máis sedistinguen contra das autonomías,moito máis que os socialistas, poiséstes somentes se opoñen ao Estatu-to Galego, antramentras que os sindi-calistas arrasan con todos, pensandomáis en Cataluña i Euzcadi que enGaliza. Resulta que os nosos irmánsdo interior viven amachembrados cossinidicalistas, sen conqueriren dosgalegos que militan n-este grupo ou-tra cousa que unha simpatía condi-cionada e práiticamente nula, poissempre poñeran a Galiza baixo as di-reitrices madrileñas e baixo a oposi-ción que o pacto da UGT e a CNT im-

poñerán. Os nosos irmáns inclusocaeron en prisión por andaren nacompaña dos sindicalistas. O caso éque, para contestarlle a Piñeiriño te-ño que utilizar a vía sindicalista, pri-vándome de manifestarlle o meu ver-dadeiro pensamento. Tampouco po-do dirixirme dende eiquí ao Comitédo Part. Gal. sen utilizar a via vasca,privándome de decirlles a verdadeclara e termiñante. Esto de non ter-mos nós unha via propria dende Fran-za (non podía nin utilizar o condutodo Goberno) evidencia a razón que eutiña para decirlles que non abandoa-ran o correio das Anduriñas. Agoramesmo se ve que o meu informe so-bor da derradeira crisis ministerial so-mentes pode chegar a Galiza dende

ahí. En fin; abonda co dito e co quevostede pode imaxinar sobor do meurelato e comentarios.

Cicáis vexa vostede a Ramón antesde sair éste para Bos Aires. Entéreo detodo. Coido que debe andar con moi-to coidado si é que quer retornar. Aépoca non é a que nós desexaríamos;pero de ningunha maneira debemosopoñernos á ida de Ramón a esa. Eusairéi a meiados de xulio e, pol-o tan-to, chegaremos a Bos Aires no Agosto.Sairemos por Marsella no “Campana”.O retorno farémolo na compaña deBarcia, que se está portando decente-mente, e podo adiantarlle que se sin-te moi identificado conmigo. Conmotivo das nosas enfermedades, ohome desviveuse por sernos útil, tan-to él como Rita, que é francamenteboa. Non necesito fondos. Teño diñei-ro d-abondo para resisitir até xulio,pois ainda que eiquí a vida está pol-asnubes, pagábannos ben e nós somosaforradores. Tanto, que é seguro queainda nos sobrará algunha cantidade.Por certo que vostede podía enviarmea direición da persoa da súa confianzaen México, para xirarlle dende eiquí oque me sobre. A min convíñame xiraren pesos mexicanos e vostede pode xaadvertirlle ao seu axente que vai reci-bir unha cantidade que él debe reser-var a nome de vostede. Mándeme, porfavor, a direición da persoa que podeservir. Será unha miseria; pero eu nonestou en condicións de andar tirandodiñeiro, anque sexa en cantidade irri-soria. Outro asunto que me intresamoitísimo é o siguente: Necesito quevostede retorne a Bos aires co libro deBrañas “El Regionalismo” e o discursoque pronunciou na apertura de cursoda Universidade compostelán o ano92. Coido que alguén llo pode em-prestar ou pol-o menos deixarlle sacarcopia. O discurso académico é curto; olibro estenso. Pero do libro pode sa-carse copia d-aquelas partes máis im-portantes. Sei que Filgueira Valverde35

ten as duas cousas e que Vilarelle po-de arrincarllo. Fágame ese favor, poisnecesito ambos textos para o meu se-gundo libro de “Sempre en Galiza” ■

Filgueira Valverde e Franco. Unha imaxe que vale máis que mil palabras




1 ANTONIO HIPÓLITO ALONSO RÍOS (Campo

Rapado, Silleda, Pontevedra, 15/08/1887-

Bos Aires, 1980) Estudou na Escola Nor-

mal de Santiago a carreira de Mestre, fa-

cendo en tres anos os catro cursos. En

1906 remata os estudios e é nomeado

profesor auxiliar da mesma Escola Nor-

mal. Por razóns de saúde terá que retor-

nar a Silleda onde se dedicará a traballar

na terra. En maio de 1908 toma a deci-

sión de marchar como polisón no barco

"Aragón" rumbo á Arxentina. En Bos Ai-

res revalida o título de mestre e ingresa

a traballar como suplente. De aí pasou a

exercer o maxisterio na provincia de

Mendoza, cunha praza en propiedade.

Posteriormente, volveu a Bos Aires onde

exerceu como director de escola e do

1913 ó 1920 de profesor de Historia no

Instituto Politécnico. Malia o seu traba-

llo na docencia, fará tempo para partici-

par das actividades dos seus paisanos

galegos. É así como, en 1909, colabora

na fundación da "Sociedad Hijos de Si-

lleda" entidade que se propuxo a crea-

ción de escolas na terra natal. Por aque-

les anos, Antonio coñece a Oliva Rodrí-

guez, unha paisana da súa aldea coa que

casará e terá catro fillos: Oliva, Chamor,

Ombú e Celta. En Bos Aires Alonso Ríos

participou tamén das actividades do

Partido Socialista Arxentino. Desde 1919

a 1931 leva a xerencia da "Sociedade

Científica Arxentina", mentres nos mo-

mentos libres inicia a carreira de Filoso-

fía. En 1920 comeza a dar os primeiros

pasos, para intentar unificar ós distintos

centros galegos. O 24 de setembro de

1921 convócase o I Congreso fundacio-

nal da Federación de Sociedades Gale-

gas Agrarias e Culturais. Ese día xuntá-

ronse 12 sociedades galegas na rúa Bolí-

var 665 de Bos Aires. Ó remata-lo Con-

greso será elixido Martínez Castro, da

sociedade de Ponteareas, Secretario Xe-

ral e Alonso Ríos, que dirixía a socieda-

de de Silleda, director do xornal "Des-

pertar Gallego", que comezará a editarse

a partir do 1º de xaneiro de 1922. En

1931, na Federación convivía o sector

vinculado ó Partido Socialista de Martí-

nez Castro así como o que se definía ga-

leguista integrado por Alonso Ríos, Ra-

món Suárez Picallo e Blanco Amor entre

outros. En 1931, coa chegada da Repú-

blica, a Federación virará cara ás posi-

cións galeguistas, impulsando a crea-

ción da ORGA. A Federación nomea a

Alonso Ríos e Suárez Picallo para que os

represente en Galicia, a onde chegan pa-

ra participar o día 5 de xuño de 1931 na

Asamblea Republicana da Coruña, sen-

do nomeado presidente da mesma, e

Suárez Picallo será proposto como can-

didato a Deputado. Mentres tanto apro-

veita a escala en Barcelona para se en-

trevistar con Macías, e de volta para Ga-

licia, fai escala en Madrid, onde ten un

forte encontronazo con Casares Quiroga,

a quen lle fai chegar as opinións da emi-

gración sobre todo en relación ós derei-

tos nacionais de Galicia. Durante estes

primeiros anos da República, Alonso Rí-

os traballa tamén como director da es-

cola fundada polos emigrantes de Tomi-

ño, "Aurora del Porvenir". A súa vocación

polos problemas do campo lévano a or-

ganizar o movemento agrarista na Pro-

vincia de Pontevedra, dentro das listas

da Fronte Popular. Durante a campaña

polo Estatuto de Autonomía, Alonso Rí-

os percorrerá as distintas aldeas e vilas

galegas, entusiasmando ós labregos coa

necesidade de contar cun goberno pro-

pio. O alzamento de 18 de xullo sorprén-

deo en Tomiño, descansando coa súa fa-

milia. Durante tres anos, e disfrazado co-

mo esmolante, foxe por Pontevedra, Ou-

rense e Portugal, baixo unha nova

identidade "Afranio de Amaral", mentres

que as forzas reaccionarias o buscaban

desesperadamente para asasinalo. Fi-

nalmente pode saír a Portugal, de alí a

Marrocos, para logo trasladarse a Bos

Aires. Chega á capital arxentina en xuño

de 1939. Cinco anos despois fúndase en

Montevideo o Consello de Galiza coa si-

natura de Alfonso Rodríguez Castelao,

Elpidio Villaverde, Antonio Alonso Ríos

e Ramón Suárez Picallo. Coa morte de

Castelao en 1950, Alonso Ríos asume a

presidencia efectiva do Consello de Gali-

za. O 1de outubro de 1945, a delegación

do Consello de Galicia sae rumbo a Mé-

xico para participar da convocatoria da

reunión das Cortes no exilio. Durante os

últimos anos da súa vida, Alonso Ríos

continuou participando activamente en

tódalas actividades patrióticas da colec-

tividade galega. Escribiu artigos e libros,

e tamén ofreceu e dictou gran número

de conferencias. Morre na capital arxen-

tina en 1980 con 93 anos.2 INDALECIO PRIETO TUERO (* Oviedo, 30 de

abril de 1883 - Cidade de México, 11 de

febreiro de 1962) foi un político socia-

lista español.

Aínda que nacido en Oviedo de orixe hu-

milde, moi pronto se foi a vivir a Bilbao,

onde estudou nun centro relixioso pro-

testante. Autodidacta, viuse obrigado a

traballar desde moi novo nos máis di-

versos oficios para gañarse a vida. Ini-

ciou a súa vida laboral como taquígrafo

no diario A Voz de Vizcaya. Cando ape-

nas tiña catorce anos comezou a asistir

ao Centro Obreiro de Bilbao, onde se re-

lacionou cos socialistas, e ingresou en

1899 na Agrupación Socialista de Bilbao.

Xa convertido en xornalista comeza a

traballar como redactor do diario O Li-

beral, do que co tempo chegaría a ser di-

rector e propietario, e que se converteu

en portavoz das súas opinións políticas.

Como xornalista, na primeira década do

século XX, Prieto convértese en figura

destacada do socialismo no País Vasco.

Neste traballo aprendeu os recursos da

oratoria que tan importantes foron na

súa carreira política posterior. Foi fer-

viente partidario da colaboración electo-

ral cos republicanos, a través da cal con-

seguiu os seus primeiros cargos públi-

cos deputado provincial por Vizcaya en

1911 para o que tivo que enfrontarse co

núcleo socialista contrario, liderado por

Facundo Perezagua, ao que expulsou do

partido en 1914. Foi elixido concelleiro

no concello de Bilbao en 1917.

É este un periodo marcado pola Primei-

ra Guerra Mundial, na que España se

mantivo neutral, o que reportou grandes

beneficios á industria e ao comercio es-

pañois, pero estes beneficios non se vi-

ron reflectidos nos salarios dos obreiro,




polo que se foi xerando unha gran axita-

ción social que culminou o 13 de agosto

de 1917 co comezo dunha folga xeral re-

volucionaria que, ante o temor da repe-

tición en España dos feitos acaecidos en

Rusia por esas datas, é reprimida dura-

mente mediante a intervención do exér-

cito e a detención en Madrid do comité

de folga. Prieto, involucrado como esta-

ba na organización desta folga, foxe a

Francia antes de ser detido e xa non vol-

vería ata o mes de abril de 1918, logo de

ser elixido deputado.

Moi crítico coa actuación do goberno e

do exército na Guerra de Marrocos, tivo

frases moi duras nas Cortes con motivo

do denominado Desastre de Annual de

1921, así como sobre a máis que proba-

ble, aínda que non probada, responsabi-

lidade do rei na imprudente actuación

militar do xeneral Fernández Silvestre

nas operacións da zona da comandancia

de Melilla.

A súa fama como parlamentario au-

mentou en paralelo á súa influencia no

partido, entrando na Executiva do

PSOE. Contrario á incorporación do

partido á Terceira Internacional, perma-

neceu no PSOE trala escisión do Parti-

do Comunista en 1921-1922.

Oposto á liña de Largo Caballero de

colaboración do seu partido coa dita-

dura de Primo de Rivera, producíronse

agres enfrontamentos entre ambos, o

que lle levou a apartarse da dirección

do partido. Neste sentido sempre re-

presentou a á máis política e parla-

mentaria da partida fronte ao radica-

lismo sindical de Largo.

Ao final da ditadura tomou partido pola

República como saída á crise do país,

chegando a comparecer a título persoal,

ante a oposición de Julián Besteiro, na

formación do chamado Pacto de San Se-

bastián en agosto de 1930, formado por

unha ampla coalición de partidos repu-

blicanos que se propoñía acabar coa

Monarquía. Nesta cuestión, con todo,

se que contou co apoio do á liderada

por Largo Caballero, xa que este cría

que a caída da Monarquía era o único

camiño polo que, neses momentos, o

socialismo podería alcanzar o poder.

Proclamada a II República o 14 de abril

de 1931, Prieto foi nomeado ministro

de Facenda do goberno provisional pre-

sidido por Niceto Alcalá-Zamora e par-

ticipou nos primeiros gabinetes da Re-

pública, ocupando as carteiras de Fa-

cenda (abril-decembro de 1931) e

Obras Públicas (ata setembro de 1933),

sendo xefes do Goberno Alcalá-Zamora

e Manuel Azaña.

Como ministro de Facenda, asinou a

entrega da Casa de Campo ao Concello

de Madrid para uso e goce dos seus ve-

ciños, e tivo que facer fronte ás reper-

cusións da crise internacional na eco-

nomía española, manténdose nunha

estrita ortodoxia liberal. Pese a todo

afrontou a oposición dos empresarios,

que desconfiaban del, e a do Banco de

España, que se resistía a unha maior in-

tervención do Estado neste organismo.

Sendo ministro de Obras Públicas,

continuou e ampliou a política de

obras hidroeléctricas iniciadas na épo-

ca da ditadura de Primo de Rivera, así

como un ambicioso plan de mellora de

infraestruturas en Madrid, como o de

enlácelos ferroviarios, a construción

dunha nova estación en Chamartín e o

túnel de enlace, baixo o chan de Ma-

drid, entre esta estación e a de Atocha,

obras estas que non verían a luz ata

moitos anos despois, como conse-

cuencia da guerra civil.

A crise de setembro de 1933 provocou a

saída dos socialistas do Goberno e que

concorresen en solitario ás eleccións de

novembro. A vitoria electoral do centro-

dereita e a posibilidade de que a CEDA

accedese ao poder orientou ao socialis-

mo español a preparar a insurrección

de outubro de 1934, movemento no que

Prieto tivo unha participación moi acti-

va. A súa propia opinión sobre o golpe

revolucionario e a súa participación nel,

expúxoa publicamente con toda since-

ridade anos despois nunha conferencia

pronunciada en México e editada máis

tarde nun libro do seu autoría: "Declá-

rome culpable ante a miña conciencia,

ante o Partido Socialista e ante España

enteira, da miña participación naquel

movemento revolucionario [de outubro

de 1934]. Declároo, como culpa, como

pecado, non como gloria. Estou exento

de responsabilidade na xénese daquel

movemento, pero téñoa plena na súa

preparación e desenvolvemento. Por

mandato da minoría socialista, houben

eu de anuncialo sen rebozo desde o

meu escano do Parlamento. Por indica-

cións, houben de trazar no Teatro Pardi-

ñas, o 3 de febreiro de 1934, nunha con-

ferencia que organizou a Mocidade So-

cialista, o que crin que debía ser o pro-

grama do movemento. E eu, algúns que

me están escoitando desde moi preto,

saben a que me refiro aceptei misións

que rexeitaron outros, porque tras elas

asomaba, non só o risco de perder a li-

berdade, senón o máis doloroso de per-

der a honra. Con todo asuminas”.

O fracaso do movemento revolucionario

conduciulle novamente ao exilio e abriu

a brecha entre caballeristas e prietistas

polo control do PSOE e a estratexia a

seguir: Prieto representaba un punto de

vista moderado dentro do partido e

apoiaba a colaboración cos republica-

nos de esquerda para volver o poder e

como garantía de estabilidade das insti-

tucións republicanas. Por iso opúxose

ás veleidades revolucionarias da es-

querda do partido -reflectidas polo dia-

rio Claridade- á radicalización das moci-

dades e á colaboración co PCE e a CNT.

Prieto era un firme convencido de que a

situación política e social de España en

1936 necesariamente desembocaría

nunha guerra civil, e así o escribiu e pu-

blicou en diversas ocasións ao longo da

primavera de devandito ano.

Iniciada aos poucos días a guerra, en se-

tembro de 1936, trala caída de Talavera

da Raíña, Largo Caballero convértese en

Presidente do Goberno, sendo nomea-

do Prieto ministro de Mariña e Aire.

Tralos sucesos revolucionarios de maio

de 1937 en Barcelona, cae o gabinete

Largo Caballero e forma goberno Juan

Negrín, en principio afín á súa política,

sendo Prieto designado ministro de De-




fensa Nacional, aínda que, no seu fuero

interno, recoñecía que a guerra non po-

día gañarse por carecer a República do

apoio das potencias democráticas (du-

rante o seu ministerio o acceso maríti-

mo para os subministros soviéticos

quedou cortado polos ataques dos sub-

marinos italianos e a fronteira francesa

estaba pechada).

Trala caída da Fronte Norte en outubro,

presenta a dimisión que non lle é acep-

tada, aínda que en marzo de 1938, tralo

derrube da fronte de Aragón e os seus

enfrontamentos con Negrín e cos mi-

nistros comunistas, sae do goberno.

Apártase da política activa o resto da

guerra, aínda que acepta unha embai-

xada extraordinaria en varios países de

Sudamérica, onde lle sorprende o fin da

guerra. Desde o seu exilio en México li-

dera a fracción maioritaria do Partido

Socialista. En 1945 entra a formar parte

do goberno da república no exilio. No

congreso de Toulouse do PSOE en 1946

triunfaron as súas teses: condena de

Negrín e a súa política, ferviente antico-

munismo, e colaboración cos monár-

quicos para restaurar a democracia en

España. Con todo a consolidación do

réxime franquista invalidou os seus

proxectos e levoulle a dimitir do seu

posto da executiva en novembro de

1950. Morreu en México en 1962.

Durante a crise de goberno provocada

polo acoso do PSOE de Prieto ás insti-

tucións republicanas no exilio, Caste-

lao decide manterse leal ao presidente

Giral porque consideraba que liquidar a

lexitimidade republicana implicaba po-

ñer o contador a cero na cuestión na-

cional no Estado e nestes momentos co

goberno Giral quedaba reflectida a dife-

renza entre nacións e rexións coa repre-

sentación que ostentaban Euskadi, Ca-

taluña e Galiza.3 JULIO JAUREGUI LASANTA. (Bilbao o 7 de xa-

neiro de 1910, Madrid 10 de febreiro de

1981) Estudou dereito en Deusto e pa-

sou a ser avogado deELA-STV. Membro

de Acción Católica, dirixiu a páxina so-

cial de «Euskadi». Desígnaselle así mes-

mo profesor da Universidade Social

Obreira Vasca en 1933. En 1936 foi elixi-

do deputado nas listas nacionalistas.

Durante a guerra civil foi comisario de

industria da Xunta de Defensa de Vizca-

ya, xuíz especial para entender os suce-

sos dos cárceres de Bilbao, vocal da Co-

misión Xurídico-asesora de Euskadi e

secretario xeral do Goberno Vasco en

Barcelona. Durante este cometido, in-

terveu en nome do G. Vasco nas fracasa-

das negociacións para o troco de prisio-

neiros co bando fascista. Xa en Francia

foi o encargado de dirixir a emigración

dos vascos a América. Detido pola poli-

cía francesa foi confinado nun pobo de

Ardéche ata 1942. Marcha a México, on-

de permanece catro anos como secreta-

rio da Delegación de Euskadi. Alí edita o

folleto Acusacións sen fundamento, Mé-

xico, 1945, e dirixe Euzko Deya, Col. de

«Excelsior» e «O Universal». En 1946 es-

tablécese en Biarritz. Achándose en Ma-

drid -onde residiu desde 1973- ao fale-

cer o xeneral Franco e restablecerse a

monarquía é designado polo PNV -ao

que apoian outras forzas democráticas-

como representante na comisión que

negociou o paso á normalidade parla-

mentaria. Desempeñou o cargo de sena-

dor polo PNV desde 1979.4 AUGUSTO BARCIA TRELLES (Vegadeo, Astu-

rias, España, 1881 - Bos Aires, Arxenti-

na, 1961), avogado, escritor e político

republicano. De profesión avogado, e

autor de varias obras de carácter xurídi-

co-político e histórico, foi deputado po-

lo Partido Reformista do tamén asturia-

no Melquiades Álvarez nas Cortes entre

1916 e 1923. Trala chegada da II Repú-

blica, o 14 de abril de 1931, afíliase a

Esquerda Republicana, o partido de

Manuel Azaña, sendo deputado nas le-

xislaturas de 1933 e 1936, e encabezán-

doa nas Cortes de 1935. Defendeu a

Lluís Companys e demais membros do

goberno da Generalitat pola súa partici-

pación na revolta de 1934. Trala vitoria,

en febreiro de 1936, da Fronte Popular,

é nomeado ministro de Estado nos su-

cesivos gobernos de Manuel Azaña,

Santiago Casares Quiroga, Diego Martí-

nez Barrio e José Giral, ademais de ac-

tuar por un breve período de tres días

(entre o 10 e o 13 de maio de 1936) co-

mo presidente do goberno durante a

presidencia interina da República de

Diego Martínez Barrio. Actúa, xa des-

pois do final da Guerra Civil, como Mi-

nistro de Facenda nos dous primeiros

gobernos da II República no exilio de

José Giral. Foi un notable francmasón.

Gran Mestre do Gran Oriente de España

nos anos 1921-1922. Soberano Gran Co-

mendador do Supremo Consello nos

anos 1928-19335 JOSÉ GIRAL PEREIRA 1879-1962). Químico,

farmacéutico e político, que foi catedrá-

tico de Química Orgánica da Universi-

dade de Salamanca v de Química Bioló-

xica da de Madrid. Republicano activo 7

masón, foi encarcerado pola súa parti-

cipación na folga revolucionaria de

1917, e volveu selo, varias veces máis,

durante a ditadura do xeneral Primo de

Rivera. Afiliado á Masonería e amigo

persoal e incondicional de Manuel Aza-

ña, ao proclamarse a República foi no-

meado conselleiro do Estado e reitor

da Universidade de Madrid, e pouco

máis tarde, ministro de Mariña. carteira

que desempeñou en todos os gabinetes

constituídos polo citado Azaña no bien-

io 1931-1933. Elixido en 1931 e 1936 de-

putado a Cortes por Cáceres (Acción

Republicana c Esquerda Republicana,

respectivamente), tralo triunfo da Fron-

te Popular, en febreiro de 1936 foi no-

meado novamente ministro de Mariña,

en ambos os dous gobernos presididos

polo citado Azaña e Santiago Casares

Quiroga. Coñecedor de conxúraa mili-

tar que venia tramándose para derribar

a República, nos días inmediatamente

anteriores ao estalido da guerra civil,

achándose desempeñando o citado de-

partamento ministerial, prohibiu a




práctica dunhas manobras navais que

habían de levarse a cabo nas inmedia-

cións da costa marroquí e na das illas

Canarias, situando nas estacións radio-

telegráficas da Armada, especialmente

na de Madrid (Cidade Lineal), persoal

do seu máis absoluta confianza, a fin de

poder detectar calquera movemento

sospeitoso relacionado coa referida

conxura. O 18 de xullo de 1936, ao ter

coñecemento da sublevación das tro-

pas destacadas no Protectorado de Ma-

rrocos, púxose en contacto telegráfico

cos destrutores Lepanto, Sánchez, Bar-

caiztegui e Almirante Valdés, situados

en Melilla, e co destrutor Churruca e o

canoneiro Dato, estes dous últimos nas

inmediacións de Ceuta, e ordenou aos

seus respectivos comandantes que in-

mediatamente de recibir a mensaxe

abrisen fogo sobre os campamentos e

cuarteis de Regulares, centros militares

ou agrupacións de forzas. "A República

Española, dicía textualmente o despa-

cho, espera da lealdade e disciplina

desas dotacións saberán facer honor á

tradición brillante da Mariña. Continua-

rán o fogo ata solicitude de tregua. En

todo caso, darán conta inmediata do

cumprimento desta orde. Evitarán dis-

parar sobre edificios situado no casco

da poboación". A orde, no entanto a

claridade dos seus termos, non é obe-

decida. Ao día seguinte, visto o fracaso

obtido polo efémero Goberno que en-

cabezaba Diego Martínez Barrio, acepta

o encargo de Azaña, elevado xa á Xefa-

tura do Estado, de formar un novo ga-

binete, no que só dá entrada a republi-

canos moderados e no cal, ademais da

Presidencia, resérvase a carteira de Ma-

riña. Para facer fronte á rebelión, que xa

comezara a estenderse pola Península,

decide, por unha banda, armar ás ma-

sas obreiras e sindicais, ao que se opu-

xeron algúns ministros,e, por outro,

acorda disolver o exército sublevado,

medida esta última que, loxicamente,

resultou ineficaz e, ao mesmo tempo,

contraproducente. Na noite do 19 ao 20

de devandito mes, posesionado xa da

Presidencia do Goberno, dirixe un tele-

grama ao xefe do Goberno francés en

demanda de axuda: ‘Sorprendido por

un perigoso golpe militar, dille, rógolle

axúdenos inmediatamente con armas e

avións. Fraternalmente' Algún tempo

despois solicitou unha axuda semellan-

te do Goberno da URSS. A continuación

adoptou unha serie de medidas que

non tiñan outro fin que o de legalizar

unha serie de situacións de feito crea-

das pola posta en marcha da revolución,

talles, por exemplo, a destitución de to-

dos os funcionarios públicos que cola-

boraran no alzamento militar ou non fo-

sen suficientemente adictos á Repúbli-

ca; a substitución da Garda Civil pola

Garda Nacional Republicana; a incauta-

ción das industrias e establecementos

cuxos donos abandonáronos ou des-

apareceran, etc. A primeiros de setem-

bro de 1936 presentou a dimisión como

xefe do Goberno, sendo substituído no

cargo por Francisco Largo Caballero. A

partir de entón e ata finalizar a conten-

da, no entanto a súa escasa fe na vitoria

republicana e os seus non ocultos des-

exos de alcanzar a paz, foi ministro sen

carteira nos dous gabinetes presididos

polo citado Largo Caballero; despois,

con Juan Negrin na xefatura do Gober-

no, ministro de Estado e outra vez mi-

nistro sen carteira. Á marxe da súa acti-

vidade ministerial, representou ao Go-

berno republicano nas negociacións

que se levaron a cabo para o intercam-

bio de prisioneiros entre unha e outra

zona, e que tan escaso éxito alcanzaron

polas moitas dificultades que en todo

momento puxeron as autoridades fas-

cistas. Ao terminar a guerra exiliouse en

Francia, acompañando a Azaña mentres

este aloxouse na embaixada de España

en París. Máis tarde refuxiouse en Méxi-

co, onde volveu dedicarse ao ensino.

exercendo como profesor no Colexio de

México, no Instituto Politécnico e na

Universidade Nacional Autónoma de

devandito país. En agosto de 1945 pre-

sidiu en devandito país, no cal residiu

ata o seu falecemento, un Goberno re-

publicano no exilio, recoñecido polas

autoridades mexicanas, cesando en tal

cargo en febreiro de 1947.6 MANUEL DE IRUJO OLLO. Político navarro

nacionalista, nacido en Estella - Lizarra

o 25 de setembro de 1891. Era fillo do

avogado Daniel Irujo e Urra, profesor de

Deusto e vangarda do nacionalismo

aranista en Navarra. Estuda o bachare-

lato no colexio dos jesuitas de Orduña

e Filosofía e Dereito en Deusto douto-

rándose en Salamanca.

Afíliase ao PNV en 1908. Volve a Estella -

Lizarra ao morrer o seu pai (1911). Fará

as veces de pai cos seus irmáns menores

aos que leva bastantes anos. Funda o

Centro Vasco de Estella, cidade na que

comeza a exercer. É elixido deputado fo-

ral en 1919 (anulada a acta)/a acta: e en

1921-1923, tras quedar viudo en 1918.

Durante o período que ocupou o cargo

manifestou a súa preocupación polo

problema dos comunais baldíos e os la-

tifundios navarros chegando a propo-

ñer unha reforma agraria mediante ad-

quisición da terra polos rendeiros, cou-

sa que non conseguiu levar a efecto de-

bido á oposición dos terratenentes.

Á súa iniciativa e ao apoio da Socieda-

de de Estudos Vascos debeuse a crea-

ción en 1921 da Caixa de Aforros de Na-

varra. Foi reelixido deputado foral de

Navarra en 1923 pero a súa acta foi anu-

lada ao sobrevir a ditadura de Primo de

Rivera, sendo ademais encarcerado.

En 1930, trala dimisión de Primo de Ri-

vera, volveu incorporarse á Corporación

provincial navarra na que permanecerá

case un ano.

Membro da Sociedade de Estudos Vas-

cos, foi nomeado vocal de Administra-

ción Xeral da Xunta Permanente desde

1932. A súa actuación foi importante, so-

bre todo en relación con Navarra na que

había de celebrarse o Congreso de His-

toria (Estella, 1936). Con motivo do Día




da Patria do ano 1933 organizouse en

Donostia-San Sebastián unha semana

cultural vasca. Nela interveu Irujo co te-

ma “Nacionalismo e Internacionalismo”.

Nas eleccións parlamentarias do 19 de

novembro de 1933 saíu elixido deputa-

do por Guipúscoa. No preito dos muni-

cipios vascos de 1934 defendeu como

letrado ante o Tribunal Supremo os re-

cursos interpostos polos alcaldes vas-

cos encausados contra as sentenzas

dos tribunais inferiores. O mesmo in-

terviñera activamente naquela rebeldía

civil. En xaneiro de 1936 acudiu con ou-

tras personalidades do PNV a Roma,

atendendo á invitación da Secretaría de

Estado vaticana ante as próximas elec-

cións de deputados a Cortes, sen que

se chegase a un acordo coa Santa Sé.

Obtén novamente a acta.

Ao terse noticia en Donostia- San Se-

bastián do alzamento militar de xullo de

1936 Irujo, en compañía do tamén depu-

tado nacionalista Lasarte, acudiuse no

Goberno civil entregando unha nota na

que, en nome da minoría parlamentaria

que representaban, invitábase ás forzas

armadas e aos cidadáns a asistir «ao po-

der legal lexítimo, opoñéndose ao mo-

vemento militar faccioso». A nota, am-

plamente difundida por radio, foi moi

mal acollida nas xerarquías do PNV e o

Euzkadi Buru-Batzar, reunido en Donos-

tia-San Sebastián, acordou publicar

«unha especie de desautorización» que,

debido aos disturbios que se produciron

na capital guipuscoana, non chegou a

ver a luz. Pronto o PNV, publicaría no

diario bilbaíno «Euzkadi» outra nota na

que se mantiña nunha postura similar á

de Irujo e Lasarte. A postura abertamen-

te contraria ao alzamento que Irujo man-

tivo desde o principio influíu non pouco

no respecto que as forzas da Fronte Po-

pular mantiveron polo nacionalismo

vasco. Foi un dos líderes das forzas leais

de Gipuzkoa e tivo unha destacada ac-

tuación nas negociacións levadas a cabo

cos xefes da guarnición de Loiola para a

súa rendición. Despregou así mesmo

gran actividade na Comandancia de Az-

peitia (Gipuzkoa), sendo un dos mem-

bros da xunta xestora de «Euzko-Guda-

rostea» (Milicias Vascas) e presidente da

Xunta de Defensa daquela poboación,

con xurisdición na zona central da pro-

vincia. Ante o caos producido pola proli-

feración de Xuntas de Defensa, Irujo pro-

puxo á de Gipuzkoa a formación inme-

diata dun Goberno vasco, sen esperar á

aprobación do Estatuto, que levaba cin-

co anos esperándoa en Madrid. A pro-

posta foi aprobada pola Xunta de Defen-

sa de Gipuzkoa, pero non pola de Biz-

kaia, que mantivo a tese de que debía

obterse primeiro a aprobación do Esta-

tuto. Nesta situación Álvarez del Vayo

ofreceulle a Irujo un posto no novo Go-

berno da República, presidido por Largo

Caballero, posto que lle foi ofrecido pri-

meiro a J. A. Aguirre. Irujo e o PNV im-

puxeron como condición á aceptación a

aprobación inmediata do Estatuto. Ga-

rantido este punto, o nomeamento de

Irujo como ministro sen carteira apare-

ceu na «Gaceta de Madrid» o 25 de se-

tembro. O Estatuto vasco sería aproba-

do por lei votada en Cortes o 1 de outu-

bro. A humanización da guerra, pola cal

había xa loitado incansablemente ata

entón, foi un dos seus principais obxec-

tivos como ministro, conseguindo, in-

mediatamente logo do seu nomeamen-

to, a conmutación das penas de morte

impostas a catro persoas acusadas de

colaborar co movemento militar. Poste-

riormente, na segunda reorganización

do Goberno Español (maio), seríalle

confiada a carteira de Xustiza. En xuño

de 1937, por orde do Euzkadi-Buru-Bat-

zar, presentou a súa dimisión como mi-

nistro «ante a situación de indefensión

en que se deixou a Euzkadi por parte do

Goberno da República».

No exilio, é un dos elementos esenciais

da Liga Internacional de Amigos dos

Vascos. Estalada a Guerra Europea, pre-

side (1941) en Londres, cando Aguirre

xa desapareceu, o Consello Nacional

Vasco e asina un acordo con De Gaulle

con vistas á Europa do mañá (v. «Mu-

ga» n.° 13). Ao ano seguinte, é dos fun-

dadores da Unión Cultural dos Países

da Europa Occidental (Europa dos po-

bos, das etnias). Funde o grupo vasco

en Unión Federal con Portugal e Catalu-

ña e consegue despois a entrada na

Unión Europea de Federalistas. En 1944

é membro do Comité Prol-Comunidade

Ibérica de Nacións (Londres). «Ekin»

editou en 1945 “Comunidade Ibérica de

Nacións”, produto da cooperación de

catro poñentes, portugués, español, ca-

talán e vasco. Os seus autores foron,

respectivamente, Armando Cortesao,

Luís Araquistain, Carlos Pi Suñer e Ma-

nuel de Irujo, en sucesivas conferencias

desenvolvidas en Euzko-Etxea de Lon-

dres no ano 1944. Foi nomeado en 1945

ministro de Industria, Comercio e Nave-

gación, e de Xustiza -de 1946 a 1947- no

Goberno republicano español no exilio.

Por estes anos constitúese o Movemen-

to europeo na Haia. En 1948, nos locais

da Delegación Vasca de París, créase o

Consello Español Federal deste move-

mento. Irujo, nese Consello Federal reú-

ne todas as tendencias: demócratas

cristiáns, socialistas, liberais, cataláns e

vascos. Engádenselle os Novos Equipos

Internacionais, que teñen un papel im-

portante na constitución de Europa. O

primeiro presidente é Salvador de Ma-

dariaga, sendo vicepresidente Irujo, que

chega a ser presidente cando sae Salva-

dor de Madariaga. No ano 50 ese Con-

sello Federal organiza, sempre na Dele-

gación de Euskadi en París, unhas xor-

nadas de estudo patrocinadas por Irujo.

E o primeiro de febreiro de 1951, fórma-

se definitivamente o Consello Vasco coa

Federación Europea, coas tendencias e

os representantes xa enumerados e

ademais as Mocidades Federais dos Tra-

balladores Cristiáns por unha Europa

Unida e os Mozos dos Novos Equipos

Internacionais. En 1972, que é o Con-

greso do Movemento Federalista de Eu-

ropa, Irujo é nomeado presidente de ho-

nor do Consello Federal Peninsular do

Movemento Europeo. O 20 de outubro

de 1974 en Asís é a reunión do Comité

Executivo do Consello da Unión Euro-

pea de Novas Demócratas Cristiáns. Iru-

jo obtén o premio da Mocidade Demó-

crata Cristiá Europea, «pola súa contri-

bución a favor dunha Europa dos Derei-

tos Humanos e das Comunidades

Étnicas e Culturais». É nomeado Amigo

de Europa e recibe a Medalla de Ouro.

O 25 de marzo de 1977 volvía do exilio

para saír elixido senador por Navarra




mercé ao Pacto Autonómico entre o

PNV, PSOE e ESEI. Aínda chegará a ser

elixido parlamentario foral de Navarra

(PNV) por Pamplona (capital) en 1979

falecendo o 1 de xaneiro de 1981. 7 JOSÉ ANTONIO DE AGUIRRE LECUBE. Avoga-

do e político vizcaíno, nacido en Bilbao

o 6 de marzo de 1904. Pertencía a unha

importante familia vizcaína que pronto

implantaría na súa industria avanzadas

melloras sociais. Cursa os seus primei-

ros estudos no colexio dos PP. Jesuitas

de Orduña e proségueos na Universida-

de de Deusto. Establécese como avoga-

do en 1929. Formado no ambiente cató-

lico e social que caracterizaba ao seu

fogar e a súa empresa familiar, iníciase

na vida pública como presidente das

Mocidades Católicas de Vizcaya e logo

como membro do Consello Supremo da

"A. C. E." e propulsor de inquietudes

vasquistas e católico-sociais. En 1931,

aos 27 anos, é elixido concelleiro e al-

calde de Getxo (Bizkaia). O 28 de xuño,

logo de proclamarse a segunda repúbli-

ca, é elixido deputado ás Cortes Consti-

tuíntes, simultaneamente por Bizkaia,

PNV, e por Navarra, conxunción católi-

co-fuerista. Nas Cortes foi secretario da

minoría Vasco-Navarra da que era pre-

sidente Joaquín Beunza. Nas súas bri-

llantes intervencións do período consti-

tuinte destacouse como un notable tri-

buno, pediu a derrogación da Lei de

1839, defendeu a liberdade de ensino e

opúxose á Lei de Congregaciones que

implicaba a disolución dos Xesuítas. En

calidade de alcalde de Getxo presidiu a

comisión de alcaldes do país en prol da

aprobación de Estatutos de Autonomía

como fórmulas xurídicas de integración

estatal. Desde 1931 a súa personalida-

de impúxose como a máis destacada do

"PNV". A traxectoria política desta agru-

pación durante o período republicano

explícase na súa obra “Entre a liberda-

de e a revolución”, 1930-1935; A verda-

de dun lustro no País Vasco. Bilbao,

1935. O 19 de novembro de 1932 foi eli-

xido novamente deputado a Cortes por

Bizkaia polo P. N. V. Nas últimas elec-

cións da República, o 18 de febreiro de

1936, é elixido por terceira vez deputa-

do. Durante a guerra de 1936, o día 1.°

de outubro, as Cortes aproban o Estatu-

to de Autonomía do País Vasco. E o día

7 de outubro do mesmo ano, os alcal-

des, reunidos en Gernika, elíxeno presi-

dente (Lehendakari) do Goberno autó-

nomo. Á fronte do seu goberno reforzou

a unión política cos seus aliados, reesta-

bleció a orde pública, mantivo o culto no

seu xurisdición e organizou aos gudaris

e milicias. Na última fase da loita en Biz-

kaia tomou persoalmente o mando das

forzas armadas. No breve período do seu

mandato creou a Universidade Vasca ou

Ikastola Nagusi, que empezou a funcio-

nar en Bilbao. Tamén se imprimiron mo-

eda divisionaria, billetes e sobres de co-

rreo aéreo. Coa caída de Bilbao, o 19 de

xuño de 1937 trasládase a París e o mes

de agosto de 1937 instálase en Barcelo-

na. En xaneiro de 1939 trasládase a Fran-

cia e Bélgica cos seus colaboradores. A

Segunda Guerra Mundial sorpréndelle

en Bélxica, onde unha irmá súa morre

nun bombardeo alemán. Perseguido po-

lo nazismo ocúltase en Berlín. As máis

dramáticas vicisitudes polas que atrave-

sa para trasladarse a América relátaas

no seu libro De Guernica a Nova York pa-

sando por Berlín. En 1941 ocupa o cargo

de profesor de Historia Contemporánea

de España, na Universidade de Colum-

bia, en Nova York. En 1945, antes de ter-

minar a Segunda Guerra Mundial, volve

a París, onde continúa como presidente

do Goberno Vasco autónomo, ata que

falece o 22 de marzo de 1960. O seu cor-

po foi trasladado a Laburdi, ao cemiterio

de San Juan de Luz.

Aguirre conseguiu aglutinar a todas as

forzas políticas entorno ao seu goberno

desbotando a estratexia inicial de tra-

tar de que os políticos vascos racharan

coa obediencia das súas organizacións

estatais (caso Aznar) para facer todo o

contrario, renunciar a manter unha

postura firme na política de Estado so-

bre temas como Navarra ou Galiza, con

tal de manter a unidade baixo o seu go-

berno no exilio.8 CARLES PI I SUNYER. (Barcelona, 1887-Cara-

cas, 1971). Político e enxeñeiro español.

Presidiu a Universidade da Mancomuni-

dade de Cataluña e dirixiu a Escola de

Artes e Oficios. Deputado por Esquerra

Republicana desde 1931, foi ministro de

Traballo no Goberno de Martínez Barrio

(1933), alcalde de Barcelona (1933-1934)

e conselleiro de Cultura da Generalitat

(1937-1939). Formou parte do Goberno

da Generalitat no exilio ata 1947. É autor

de Apuntes para a historia da industria

algodoeira catalá (1952), A actitude eco-

nómica en Cataluña (1927-1929), O co-

mercio de Cataluña con España (1939) e

dunhas importantes memorias.9 MIGUEL SANTALÓ PARVORELL. (Vilaür, 1888

– Guadalajara (México), 1962) Profesor

encargado de Xeografía na Universida-

de de Barcelona. Profesor de Escola

Normal. Exiliado en México. Ministro

de Instrución Pública (ER) do primeiro

Goberno de José Giral Pereira (IR) da II

República no Exilio (VIII-1945 / III-

1946). Ministro de Instrución Pública do

segundo Goberno de José Giral Pereira

(IR) da II República no Exilio (IV-1946 /

I-1947). Ministro de Instrución Pública

do Goberno de Rodolfo Llopis Ferrán-

diz (PSOE) da II República no Exilio (II /

VIII-1947).10 RAFAEL SÁNCHEZ GUERRA. (1897-1964) Pe-

riodista, fillo de José Sánchez Guerra.

Participou na sublevación de 1929 e en

1930 declarouse republicano. Secretario

da Presidencia de la República con Alca-

lá-Zamora. Fixo a Guerra como oficial

del Estado Maior e ao termino desta foi

encarcerado e condenado a pena de pri-

sión. Interveu xunto con Besteiro nos

prolegómenos da entrega de Madrid que

precedeu ao termino da Guerra. Puido

escapar a Francia e foi Ministro no Go-

berno republicano no exilio. Regresou

ao Estado Español en 1960 e ingresou

nun convento da Orde Dominicana. Fa-

leceu catro anos despois en Pamplona.11 JOSEP TARRADELLAS I JOAN. Cervelló 1899 -

Barcelona 1988. Militou de mozo en di-

versas organizacións de esquerda e na-

cionalistas. En 1931 foi secretario xeral

de Esquerra Republicana de Catalunya.




Deputado nas Cortes Constituíntes es-

pañolas de 1931, foi conselleiro de Go-

bernación e de Sanidade da Generalitat

baixo a presidencia de Francesc Macià,

e durante a guerra civil de 1936-1939,

conselleiro de Servizos Públicos, Eco-

nomía e Finanzas, e Cultura. Exiliado a

Francia en 1939, ao dimitir o Presidente

Josep Ila foi elixido Presidente da Gene-

ralitat no exilio na embaixada da Repú-

blica Española en México o ano 1954.

Logo da morte do xeneral Franco en

1975, en 1977 foi chamado a Madrid po-

lo Presidente do Goberno Adolfo Suá-

rez (tamén foi recibido polo rei) e nego-

ciou de acordo coas forzas políticas de

Cataluña o restabelecemento da Gene-

ralitat que tivo lugar en outubro do

mesmo ano. Recibido solemnemente

en Barcelona, constituíu un goberno de

unidade nacional. Tarradellas mantive-

ra a institución no exilio e representaba

a continuidade histórica. Foi o único

gobernante do tempo da República Es-

pañola (1931- 1939) que retornou pare

exercer funcións de goberno na demo-

cracia reinstaurada. Acabou o seu man-

dato coas eleccións ao Parlament de

Catalunya en marzo de 1980.12 JOSEP ILA I BOSCH (24 de outubro de 1874 -

1958) foi un político catalán, e Presiden-

te da Generalidad de Cataluña no exilio.

Josep Ila naceu en 1874 en Sant Feliu de

Guíxols, sendo o maior de tres irmáns.

O seu pai tiña un hostal.

Foi deputado no Parlamento de Cataluña

e no congreso español en 1932. Estaba

afiliado a Esquerra Republicana de Cata-

lunya. Foi tamén o presidente do parla-

mento de Cataluña no final da resisten-

cia catalá republicana na Guerra Civil Es-

pañola, antes de que Francisco Franco

suprimise a Generalidad de Cataluña.

Logo da morte de Lluís Companys, en

1940, foi nomeado Presidente da Gene-

ralidad de Cataluña, e organizou un go-

berno no exilio, con Josep Tarradellas

como primeiro conselleiro. Dimitiu en

1954, e morreu en 1958, en Francia.13 JOSÉ Mª LASARTE ARANA. Avogado (Do-

nostia-San Sebastián 1912-1974). Mem-

bro de AVASC e deputado a Cortes polo

PNV nas últimas eleccións da Repúbli-

ca (1936). Manuel de Irujo e Ollo, depu-

tado tamén por Gipuzkoa na mesma

época, infórmanos: «coñecera a Lasarte

con motivo dos procesos seguidos con-

tra os alcaldes e concelleiros guipusco-

anos por desobediencia civil e abando-

no dos seus cargos, na crise aberta po-

lo Goberno da República do segundo

bienio, ao arremeter contra o réxime es-

tablecido polos Concertos Económicos.

Fomos el e eu letrados defensores da-

queles alcaldes e concelleiros na Au-

diencia de Donostia, aos que eu seguín

defendendo en Madrid ante o Tribunal

Supremo». A relación entre Lasarte e

Irujo foi permanente, continuando sen

interrupción nos anos que seguiron á

guerra civil. A noite do 18 a 19 de xullo

de 1936 Lasarte, Irujo, Monzón, Arcelus,

Antoñanzas e algún máis do PNV pasá-

rona na Academia Estornés Ikastetxea

de Legazpi 5-1.°, Donostia. Foi unha

noite de incerteza, de chamadas telefó-

nicas, case todas a cargo de Manuel Iru-

jo, en sesión permanente. Ao día se-

guinte, 19 de xullo de 1936, fóronse to-

dos a misa de 8 da próxima igrexa dos

PP. Capuchinos. Ninguén durmira. Ape-

nas probaran as galletas e o jerez que a

etxekoandre, dona Eleuteria Lasa, pú-

xolles no comedor. Ese mesmo día La-

sarte e Irujo, como deputados por Gi-

puzkoa, asumiron as súas responsabili-

dades. Di Irujo: «O primeiro acto con-

xunto levado a cabo por Lasarte e eu foi

a visita ao gobernador civil de Guipús-

coa, naquel momento Jesús Artola Goi-

coechea, o 19 de xullo de 1936, para fa-

cerlle saber que ante a sublevación mi-

litar fascista do exército en Marrocos,

os deputados vascos afirmabamos a

nosa condición demócrata, oposta a

aquel feito militar". Este acto deu lugar

á alocución conseguinte, que as ondas

encargáronse de facer chegar a Gipuz-

koa e máis aló. Por esta época Lasarte

era avogado de Solidariedade de Obrei-

ros Vascos (ELA -STV), cuxa sé estaba

na rúa Narrica n.º 33, da Parte Vella do-

nostiarra. As xestións para a rendición

dos cuarteis de Loiola-SS. foi levada

polos deputados nacionalistas José M.ª

Lasarte, Manuel Irujo, Rafael Picavea.

Juan Antonio Irazusta e o socialista

Amilibia. Lasarte e Irujo apoiaron, des-

de o primeiro momento, ao capitán Sa-

seta na creación do Euzko Gudarostea -

Exército Vasco, constituíndo a coman-

dancia de Loiola no santuario do mes-

mo nome, en Azpeitia, que o día 8 de

agosto de 1936 facía un chamamento

aos guipuscoanos afluíndo en gran can-

tidade, pertencentes ao PNV e ANV. A

comandancia que organizaba o Euzko

Gudarostea formábana o capitán Cán-

dido Saseta, como xefe do exército en

formación, os deputados José M.ª La-

sarte, Manuel Irujo e Juan Careaga, do

PNV; Lino Lazcano por Euzko Nekaza-

rien Batza; Salvador Aramburu, por So-

lidariedade de Obreiros Vascos; Tomás

Michelena, por ANV, e Mikel Alberdi por

Euzko Mendigoizale Batza. Ao constitu-

írse o primeiro Goberno Vasco, 7-8-

1936, en Gernika, o lendakari José Anto-

nio de Aguirre confiou a J. M.ª Lasarte o

desenvolvemento do servizo de infor-

mación. Logo, en Santoña, foi portavoz

dos vascos ante os italianos. No seu

exilio de París estableceu a conexión

dos servizos informativos do Goberno

Vasco e os do Goberno Francés. Como

conselleiro do Goberno Vasco no exilio

creou o Boletín OPE (Oficina de Prensa

de Euzkadi), que sobreviviu a Franco.

Representou aos vascos en Nouvelles

Equipes Internacionelles, mantendo de

xeito permanente as relacións coa De-




mocracia Cristiá. Terminada a guerra ci-

vil continúa á fronte do servizo informa-

tivo en América, visitando as colectivi-

dades vascas desde New York ata a par-

te austral, Chile, Arxentina e Uruguay,

sendo un dos promotores daquela xor-

nada de cultura que se chamou Semana

Vasca de Montevideo. En 1946 sucede-

ra a Eliodoro da Torre, por falecemento,

como conselleiro do Goberno Vasco.

Máis tarde, ao dimitir Lasarte (1952)

para establecerse en Venezuela. Duran-

te a súa estancia en Caracas á fronte da

razón social Lasarte & Lasarte, o pintor

irunés Enrique Albizu plasmou nun

magnífico lenzo, a súa relevante perso-

nalidade. Ao regresar do exilio as súas

actividades centráronse na organiza-

ción do PNV, a cultura vasca, e en parti-

cular a consolidación do Liceo euskéri-

co de Santo Tomás e o mantemento de

relacións vasco-catalás. 14 DON JUÁN DE BORBÓN. Nado Juan Carlos

Teresa Silvestre Alfonso de Borbón, fillo

do Rei Alfonso XIII e da Raíña Vitoria

Eugenia de Battenberg. Tras realizar os

seus primeiros estudos en Madrid, in-

gresou na Escola Naval de San Fernan-

do, Cádiz pero tivo que interromper a

súa formación (que continuou na Royal

Navy) ao ter que partir cara ao exilio ao

proclamarse en España a II República.

Como terceiro fillo varón de Alfonso

XIII, non estaba destinado a herdar a

Coroa, con todo, o primoxénito, Alfon-

so, renunciou á coroa para poder casar-

se cunha persoa que non pertencía á re-

aleza en 1933, e o segundo, Jaime, foi

obrigado a renunciar porque era xordo-

mudo (aínda que máis tarde se arrepen-

tiu e quixo recobrar os seus dereitos) ta-

mén se utilizou como argumento que

reforzaría a existencia da renuncia de

don Jaime o seu propio enlace cunha

muller que, aínda que nobre, non per-

tencía a ningunha casa real. A continua-

ción viñan as súas dúas irmás maiores

(Beatriz e Cristina) sobre as que tivo

preferencia por ser mulleres, o que con-

verteu a Juan en herdeiro dos dereitos

dinásticos da Casa de Borbón. Durante

a Guerra Civil española (1936-1939) in-

tentou unirse ao bando rebelde para loi-

tar contra a República, pero Franco im-

pediullo, foi detido na localidade burga-

lesa de Aranda de Duero, onde ía de pa-

so coa identidade falsa de Juan López.

Nesta localidade permanecería retido

ata que se tomase unha decisión sobre

a súa permanencia no país, optándose

finalmente pola súa expulsión. Desde a

renuncia de Alfonso XIII como xefe da

Casa Real o 15 de xaneiro de 1941 (ape-

nas un mes antes da súa morte), don

Juan foi o pretendente ao trono de Es-

paña e encabezou a defensa da causa

monárquica contra a ditadura de Fran-

co, ligando o proxecto de restauración

da monarquía a unha concepción políti-

ca liberal e democrática (Manifesto aos

españois, 1945), liderando parte da opo-

sición ao franquismo.Restauro os Reais

Terzos en 1944 cuxa jefatura recaeu no

Xeneral Kindelan, cuxa organización mi-

litar dentro da Casa Real contribuíu á

defensa da Monarquía na sociedade

franquista. Os Reais Terzos perduraron

ata o noso días co seu caracter orixinal.

En 1946 instalouse en Estoril (Portugal)

coa súa familia e desde alí, asesorado

por un Consello Privado, despregou un

paciente labor diplomático en favor da

restauración monárquica. En 1956 sofre

un duro golpe que afectou á súa familia:

a morte accidental do seu fillo máis pe-

queno, S.A.R. o infante Alfonso, de 15

anos, mentres xogaba cun revólver co

seu irmán. Varias entrevistas con Franco

convencéronlle de que non tiña inten-

ción de devolverlle o Trono; pero con-

sentiu en que o seu fillo Juan Carlos fo-

se educado en España baixo tutélaa do

ditador e en que este lle nomease suce-

sor con título de rei na Xefatura do Es-

tado (19 de xullo de 1969), aínda que es-

te feito distanciou durante algúns anos

a pai e fillo. Conseguiu así o restabele-

cemento da monarquía borbónica, aín-

da que ao prezo de renunciar ás súas

propias aspiracións á Coroa, pois foi

Juan Carlos quen fora proclamado rei de

España, o 22 de novembro de 1975 se-

gundo desexo de Francisco Franco Ba-

hamonde, que esperaba que mantivese

o Réxime imperante. O 14 de maio de

1977 nunha sinxela e breve cerimonia

celebrada no Palacio da Zarzuela renun-

ciou oficialmente aos seus dereitos di-

násticos, cedendo ao seu fillo a xefatura

da Casa Real. Mantivo durante o resto

da súa vida o título de Conde de Barce-

lona, vinculado á Coroa española e que

xa usara durante a súa exilio.

Foi nomeado almirante honorario da

Armada Española en 1978. O 4 de de-

cembro de 1988 o goberno ascendeulle

a capitán xeral da Armada Española.

En 1980 se lle diagnostica no Memorial

Hospital de Nova York un cancro de la-

rinxe, enfermidade que lle provocou a

morte o 1 de abril de 1993 na Clínica

Universitaria de Navarra. Foi enterrado

no Mosteiro do Escorial, con honores

de rei de España.15 MANUEL SERRA I MORET. (Vic, 1884 – Per-

piñán, 1963) Foi un dos fundadores,

xunto con Gabriel Alomar, da Unión So-

cialista de Catalunya. Deputado a Cor-

tes durante a República, participou no

Goberno da Generalitat de Cataluña co-

mo conselleiro de Traballo e Economía

(1931) e Obras Públicas (1938). Durante

a Guerra Civil presidiu o Consello de

Economía de Cataluña. Exiliado trala

contenda, fíxose cargo da presidencia

do parlamento catalán (1950-1954)16 RODOLFO LLOPIS FERRÁNDIZ (Callosa de En-

sarriá, (Alacante), 27 de febreiro de 1895

- Albi, Francia, 22 de xullo de 1983) foi un

dirixente socialista e pedagogo español.

Cursa estudos na Escola Superior de

Maxisterio. É profesor da Escola Normal

de Ciencia. Ingresa no PSOE en 1917.

Cofundador da Federación de Traballa-

dores do Ensino de UGT. Foi Deputado

por Alacante en 1931, 1933 e 1936. Di-

rector Xeral de Primeiro Ensino durante

a República, no ministerio dirixido por

Marcelino Domingo, foi coñecido por

estender a construción e equipamento

de escolas primarias por toda España.

Durante a Guerra Civil, ocupou o cargo

de Subsecretario da Presidencia do Go-

berno con Francisco Largo Caballero.

Foi contrario ao Goberno de Juan Ne-

grín e denunciou o acaparamento de

poder polo PCE. Exiliouse en Francia

trala guerra e en 1947 foi elixido Presi-

dente de Goberno da República espa-

ñola no exilio. No Congreso do PSOE

no exterior en 1944 foi elixido Secreta-

rio Xeral e ocupou este cargo ata 1974,




data na que se celebrou o coñecido co-

mo Congreso de Suresnes. Foi tamén

presidente da UGT no exilio, mantendo

a súa infraestrutura. O 3 de xuño de

1951 foi asinante do Acta de Fránkfurt

en virtude da cal creábase de novo a In-

ternacional Socialista.

Dentro do PSOE mantivo a tese da de-

fensa da organización exterior fronte

aos novos dirixentes do interior que

pugnaban por combater a ditadura des-

de España. Conflitivo, apartouse do

PSOE tralo Congreso de 1974 que elixiu

a Felipe González como Secretario Xe-

ral, creando durante un tempo o cha-

mado PSOE (Sector Histórico). En 1976

regresou a España, presidindo un con-

greso do partido. Ao ano seguinte pre-

sentouse como candidato ao Senado,

nas listas da Alianza Socialista Demo-

crática, sen éxito. Volveu a Francia, on-

de morreu en 1983.17 LÉON BLUM (9 de abril de 1872 - 30 de

marzo de 1950) foi un político francés

socialista que chegou a desempeñar o

papel de Primeiro Ministro.

Naceu en París, no seo dunha familia

xudía de clase media. Estudou dereito

na Sorbona e se graduó en 1894. Traba-

llou no Conseil d'État, no que tivo unha

carreira brillante (as súas contribucións

ao dereito da responsabilidade do Es-

tado, por exemplo, manteñen vixencia

ata a data). Paralelamente, estudaba

unha segunda carreira de crítico litera-

rio. Pronto se converteu unha das figu-

ras literarias máis importantes de Fran-

cia (colaborou, en efecto, coa prestixio-

sa Revue Blanche).

Blum demostrou pouco interese na po-

lítica ata o Caso Dreyfus de 1894, que ti-

vo nel un efecto traumático como en

tantos outros xudeus franceses. Facen-

do campaña como dreyfusista entrou en

contacto co líder socialista Jean Jaurès,

a quen admiraba. Comezou a participar

no diario socialista, L'Humanité, e uniu-

se a SFIO (socialistas). Pronto se con-

verteu no principal teórico do partido.

En xullo de 1914, tralo estallido da Pri-

meira Guerra Mundial, Jaurès foi asasi-

nado, e Blum tomou un papel máis ac-

tivo na dirección do partido. En 1919

foi elixido membro do comité executi-

vo, e tamén representante por París an-

te a Asemblea Nacional francesa. En

1920 traballou duramente para evitar a

ruptura entre partidarios e detractores

da Revolución Rusa, pero os máis radi-

cais se separararon, levándose L'Hu-

manité con eles e fundaron o Partido

Comunista Francés.

A actitude dos comunistas fronte ao

Pacto xermano-soviético foi criticada

por Blum, quen se distanciou entón de-

les. Baixo Vichy, durante a Segunda

Guerra Mundial, foi perseguido por Pé-

tain e despois detido e condenado. As

autoridades francesas entregárono aos

nazis, e foi deportado en marzo de 1943

a Buchenwald. Liberado polas tropas

aliadas en maio de 1945, Blum volveu á

política e dirixiu o último goberno pro-

visional antes da instauración da Cuar-

ta República, de decembro de 1946 a

xaneiro de 1947.

Retirouse a Jouy-en-Josas (preto de Ver-

salles), onde morreu o 30 de marzo de

1950 aos 78 anos.18 WENCESLAO CARRILLO ALONSO. (Vallado-

lid, 1889 - 1963). Político, sindicalista e

xornalista español.

Obreiro fundidor en Xixón (Asturias),

afiliado á Unión Xeral de Traballadores

con catorce anos, xunto ás Mocidades

Socialistas de España case desde a súa

fundación por Tomás Meabe. Militante

do PSOE desde 1905.

Activo membro do sindicato socialista,

foi detido en numerosas ocasións entre

1910 e 1917. Abandonou o seu posto

como traballador e dirixente sindical en

Asturias por unha praza de redactor no

Socialista en 1923. Ao mesmo tempo

accedeu á dirección de UGT e foi parti-

dario de impulsar acordos coa ditadura

de Primo de Rivera antes que enfrontar-

se ao Capitán Xeral, convencido como

outros dirixentes sindicais nas bonda-

des do proxecto paternalista do ditador.

En 1929 comezou a criticar abertamen-

te a ditadura, á vez que UGT iniciaba

unha separación do réxime.

En 1931 presentouse, e foi elixido, con-

celleiro do Concello de Madrid, sendo

un dos membros do mesmo que procla-

mou a Segunda República na Porta do

Sol. Nas eleccións das Cortes constitu-

íntes da República, foi elixido deputado

ao Congreso pola provincia de Córdo-

ba, e reelixido en todas as consultas

posteriores.

Sendo membro xa da Executiva do

PSOE, e logo de sufrir a represión du-

rante os primeiros meses de 1936, trala

sublevación militar que deu lugar á

guerra civil foi nomeado subsecretario

de Gobernación no goberno de Francis-

co Largo Caballero. Ocupou máis tarde

diversos cargos gobernamentais, parti-

cipando na sublevación de Casado con-

tra Juan Negrín para forzar un acordo

con Franco no final da guerra. Este fei-

to lle gañou a inimizade definitiva do

seu fillo, Santiago Carrillo, membro en-

tón das Mocidades Socialistas Unifica-

das e dirixente despois do Partido Co-

munista de España

Antes da caída de Madrid, conseguiu fu-

xir e instalouse en Bélxica. Foi dirixente

da UGT no exilio durante catro anos tra-

lo final da Segunda Guerra Mundial.19 DIEGO MARTÍNEZ BARRIO (Sevilla, 1883 -

París 1 de xaneiro de 1962). Fillo de

obreiro, moi novo afiliouse ao Partido

Radical. Mostrouse oposto á ditadura

de Primo de Rivera e introduciuse en

1930 no Comité Revolucionario o que

lle custou un curto exilio en Hendaya e

París a raíz da sublevación de Jaca. Tra-

la proclamación da República foi




nomeado ministro de Comunicacións

e máis adiante de Gobernación. En

1933 ocupou a presidencia do consello

de ministros. Durante o bienio cedista

fundou a Unión Republicana. Nas elec-

cións de 1936 obtivo o triunfo na can-

didatura da Fronte Popular en Madrid.

O 3 de abril foi elixido presidente das

Cortes. Ao producirse o levantamiento

do 18 de xullo, Azaña encárgalle for-

mar goberno pero tras infrutuosas ne-

gociacións cos sublevados renunciou a

devandito cargo. Durante a guerra pre-

sidiu as Cortes. Trala caída de Barcelo-

na pasou a Francia. En 1940 pasou a

Cuba e logo a México. En 1945 foi no-

meado presidente da República no exi-

lio establecéndose en París ata a súa

morte en 1962.20 MANUEL PORTELA VALLADARES (Ponteve-

dra, 31 de xaneiro de 1867 - Bandol,

Francia, 29 de abril de 1952) foi un polí-

tico liberal de ideoloxía centrista. Foi

ministro durante o reinado de Alfonso

XIII e chegou a ser presidente do gober-

no durante a II República Española.

Fillo de Juan Portela Dios e Teresa Va-

lladares Rial, quedou orfo de pai con

só dez anos. Foi acollido pola súa tía,

Juana Portela Dios, muller do impresor

José Vilas. Este matrimonio gozaba

dunha situación económica desafoga-

da, o que lle permitiu estudar no cole-

xio de xesuítas de Camposancos na

Guarda, para posteriormente seguir a

carreira de dereito na Universidade de

Santiago de Compostela.

Graduouse en 1889 na universidade

compostelana. Ata 1899 residiu na cida-

de de Pontevedra, onde traballou como

redactor do Diario de Pontevedra, exer-

ceu de xuíz municipal e foi decano do

Colexio de Avogados. En 1898, con só

31 anos, conseguiu praza como rexistra-

dor da propiedade en Madrid.

Instalado en Madrid, entrou no mundo

da política da man de Montero Ríos

sendo elixido deputado a Cortes en

1905. En 1910 foino de novo polo distri-

to lugués da Fonsagrada. En 1909 foi

fundador, xunto con outros intelectuais

e políticos, da Liga Agraria de Acción

Gallega que lideraría Basilio Álvarez,

con quen o uniu unha grande amizade.

Home de confianza de José Canalejas,

foi nomeado en 1910 Gobernador Civil

de Barcelona e dous anos máis tarde

fiscal do Tribunal Supremo. En 1923

exerceu como ministro de Fomento do

último gabinete liberal de García Prieto

anterior á ditadura de Primo de Rivera.

En 1924 fundou en Vigo El Pueblo Ga-

llego, periódico democrático que abriu

as portas a intelectuais republicanos e

galeguistas e fixo campaña a prol dunha

rexeneración da vida política española.

En 1930, Portela Valladares foi un dos

asinantes do chamado Pacto de Barran-

tes, no que participaron os máis desta-

cados líderes republicanos e naciona-

listas do momento, entre eles Alfonso

Daniel Rodríguez Castelao, con quen

compartía a necesidade de autonomía

para Galicia e a quen o uniría unha mu-

tua relación de amizade e confianza.

En 1931 contraeu matrimonio coa aris-

tócrata catalá Clotilde Puig i Mir, que lle

deu o título de Conde de Brías e lle pro-

porcionou unha importante fortuna.

Durante a República foi desde 1931 a

1933 parlamentario por Lugo e en

1936 saíu elixido pola provincia de

Pontevedra.

En 1935, baixo o goberno dereitista de

Alejandro Lerroux, foi gobernador xeral

de Cataluña (marzo-abril 1935) e minis-

tro da Gobernación en dúas ocasións.

A finais de ano, o presidente da repú-

blica Alcalá Zamora encomendoulle a

presidencia do Goberno. O goberno

centrista que presidiu exerceu as súas

funcións ata a toma de posesión en fe-

breiro de 1936 do goberno resultante

das eleccións xerais. A pesar das pre-

sións golpistas dos grupos dereitistas

recoñeceu a victoria da Frente Popular

e entregou o poder ós vencedores lexí-

timos o 19 de febreiro.

Tras estalar ese mesmo ano a Guerra Ci-

vil, Portela Valladares permaneceu leal á

República, sendo fiel á súa ideoloxía li-

beral e reformista. Dende Barcelona, on-

de o colleu o alzamento do 18 de xullo,

retiraríase a Niza, Francia, para poste-

riormente retornar a España e ofrecer os

seus servizos ó goberno republicano de

Juán Negrín. Participou nas cortes de Va-

lencia reunidas en outubro de 1937.

Finalizada a contenda en 1939, viuse

obrigado a saír de novo para Francia,

onde foi preso pola Gestapo. Aínda que

o réxime franquista instalado en Espa-

ña solicitou a súa extradición, esta non

foi concedida.

Faleceu no exilio en Bandol, Marsella,

en 1952.21 XOÁN XOSÉ PLA FERNÁNDEZ, (Viveiro, Lu-

go, 1906) Farmaceútico local e dirixente

do Partido Galeguista na Mariña. Tivo

un importante papel no nacemento no

Bloque Repubricán Nazonal Galego,

xunto con Enrique Líster e Portela Valla-

dares. Durante a Guerra Civil foi delega-

do do corpo de Carabineiros. Tamén foi

un colaborador importante do xornal

galego "Nova Galiza", editado primeiro

en Madrid e logo en Barcelona. Neste

última cidade é onde tiña a súa sede So-

lidaridade Galega Antifeixista, agrupa-

ción da que era o seu secretario de asis-

tencia. Ó remata-la Guerra foxe a Fran-

cia, onde se incorpora ó maquis, esta-

blecéndose despois la Liberación en

Montauban. Tamén estivo na nómina

dos Servicios de Información do PNV.

En Francia tamén participou no Frente

Liberador Gallego, vencellado á loita

guerrilleira constituído en Toulousse a

finais de 1944 e promovido por Líster e

o PCE. Non deixou de manifestar, tanto

ó PG do interior como o propio Caste-

lao, a súa disconformidade coa actua-

ción política do ministro galeguista. Pa-

ra entender a polémica con Plá compre

ler o Terra e Tempo nº 134.22 TRIFÓN GÓMEZ SAN JOSÉ (Zaratán, Valla-

dolid, 1889 - México, 1955) foi un Políti-

co e sindicalista socialista español.

Aos catorce anos ingresa como apren-

diz nos talleres de ferrocarrís. Formado

política e sindicalmente na UGT e o

PSOE, en contacto cos dirixentes socia-

listas. Secretario xeral do Sindicato Na-

cional Ferroviario de UGT (1918-1934).

Presidente da Casa do Pobo de Madrid

(1927-1933). Vocal da Comisión Execu-

tiva da UGT (1920-1932) e despois Se-

cretario achego (1932-1934).

Elixido en 1931 concelleiro por Madrid

(nas eleccións que traen a Segunda Re-

pública) e o mesmo ano Deputado a

Cortes, renovando o escano en 1933.




Destacouse nas organizacións socialis-

tas no exilio. Ao finalizar a Guerra Civil

Española se exilia en Francia, e desde

alí reorganiza a UGT. Cando se celebra o

I Congreso de UGT de España no Exilio

(novembro de 1944), é elixido presiden-

te, cargo que ocupa ata a súa morte. Co

goberno Giral foi Ministro de Emigra-

ción do Goberno da República no exilio

(1945-1947).

Trala dimisión de Indalecio Prieto, o

Congreso Extraordinario do PSOE elí-

xelle para presidir a Comisión Executi-

va (Toulouse, marzo de 1948), e o XVIII

Congreso renóvalle no cargo (Toulouse,

agosto 1952).

Participa na creación de organizacións

sindicalistas internacionais, a FSM, en

1945, e a CIOSL, en 1949. O seu labor de

divulgación da represión a que estaban

sometidos os traballadores españois foi

fundamental para espertar a solidarie-

dade do sindicalismo internacional.23 MANUEL MARTÍNEZ RISCO Y MACÍAS, (Ou-

rense, 1888 - París, 1954) Amplia estu-

dios en Holanda e Alemaña, e ós 27

anos acadou por oposición a cátedra

de Acústica e Óptica da Universidade

de Zaragoza e despois na Universida-

de Central de Madrid. Deputado a Cor-

tes pola Acción Republicana de Ou-

rense durante a República (1931-33).

Nas Cortes foi un gran defensor da au-

tonomía para Galicia. En Izquierda Re-

publicana chegou a ocupar postos de

responsabilidade. Durante a Guerra

Civil dirixiu a fábrica de instrumentos

de Óptica creada polo goberno repu-

blicano. Trala Guerra Civil vai para

Francia onde continúa o seu labor de

investigación e chega a ser presidente

da Academia de Ciencias de París. Alí

chegou a desempeñar altos cargos na

súa especialización, traballando coa

categoría de "Maitre de Recherches"

no Centre National de Recherches

Scientifiques. Dirixiu tamén a Asocia-

ción de Profesores Universitarios no

exilio e era vicepresidente da Liga In-

ternacional dos dereitos do neno. Foi

tamén conselleiro do Bloque Repubri-

cán Nazonal Galego. Destacan as súas

obras: "La asimetría de los triples de

Zeeman" (Madrid, 1912 e 1914), "Estu-

dios Generales sobre aberración esfé-

rica de orden superior" (Madrid, 1927).

Morre en Francia en 1954.24 JUAN NEGRÍN LÓPEZ (1892-1956) Nacido

no seo dunha familia da burguesía ca-

naria terminou moi nova o bacharelato

e o seu pai enviouno a Alemaña a es-

tudar Medicina. Se doutorou en agosto

de 1912. O estalido da primeira guerra

mundial forzou o seu regreso a casa. A

súa traxectoria profesional e académi-

ca consolidouse en 1922 cando que-

dou vacante a cátedra de fisioloxía da

Facultade de Medicina na Universida-

de de Madrid. Ata 1929 non iniciou a

súa actividade política no PSOE. Coa

chegada da República Negrín resultou

elixido deputado polas Palmas e em-

pezou a desenvolver un labor silencio-

so a nivel parlamentario. Nas Cortes

de 1933 foi vicepresidente da minoría.

En 1934 tras alcanzar a acta de deputa-

do por Madrid concedéuselle a exce-

dencia de cátedra. Cando estalou a

guerra civil Negrín era unha personali-

dade coñecida pero non de primeira fi-

la. En setembro de 1936 Indalecio Prie-

to suxeriu o seu nome como ministro

de Facenda no goberno de Largo Ca-

ballero. A súa xestión constituíu un

éxito establecendo as bases da econo-

mía bélica republicana. Na crise de

maio de 1937 Azaña suxeriulle que se

encargase de formar goberno. O nome-

amento causou unha gran sorpresa na

España republicana. Con escasas sim-

patías cara ás autonomías e decidido a

manter a autoridade do Estado, viuse

forzado a depender do apoio comunis-

ta pero sen descoñecer nunca as súas

posibilidades de manobra. O seu in-

quebrantable actitude foille apartando

progresivamente de Azaña e de Prieto

a quen desprazou do goberno. Asumiu

entón a carteira de Defensa tratando

de chegar a un compromiso con Fran-

co. Combateu a desmoralización repu-

blicana e cifrou as súas esperanzas en

que o conflito español se elevase a es-

cala europea. Illado e acosado polos

seus numerosos inimigos, pareceu

perder a súa capacidade de resistencia

nas semanas que precederon ao golpe

do coronel Casado. Se exiliouse a

Francia considerándoselle como o le-

xítimo xefe de goberno. Ao estalar a

segunda guerra mundial os franceses

pensaron en deterlle para aplacar a

Franco. Trasladouse a Inglaterra días

antes do armisticio con Alemaña e per-

maneceu alí o resto do conflito. Ao

término da guerra viaxou a Francia e

México. Volveu despois a Francia outra

vez e morreu en París en 1956.25 SANTIAGO CASARES QUIROGA (A Coruña,

1884 - † París, 1950), político galego e

avogado. Líder e fundador da Organiza-

ción Republicana Gallega Autónoma

(ORGA), participou no Pacto de San Se-

bastián (1930), en representación da

Federación Republicana Gallega. En

decembro dese ano, é enviado a Jaca

como delegado do comité revoluciona-

rio republicano na clandestinidade para

evitar a sublevación que preparaban un

grupo de militares republicanos. Non

chegou a tempo, polo que a subleva-

ción tivo lugar, sen éxito ningún. A con-

secuencia desto, foi encarcerado.

Coa chegada da república foi nomeado

Ministro da Mariña no goberno provi-

sional e máis tarde Ministro de Gober-

nación. Elixido deputado polas Cortes

Constituíntes pola ORGA, seguiu sendo

Ministro de Gobernación durante o go-

berno socialista-reublicano presidido

por Manuel Azaña.

Elixido deputado de novo en 1933, e en

1934 (a ORGA pasa a chamarse Partido

Republicano Gallego) une o seu partido

co de Azaña e outras forzas para crear a

Izquierda Republicana, partido que se

integraría no Frente Popular. Tralas elec-

cións de 1936 é nomeado Ministro de




Obras Públicas. Tralo acceso de Azaña á

presidencia da República, Casares Qui-

roga é nomeado Presidente do Goberno

e Ministro da Guerra. Como presidente,

organiza o referendo sobre o Estatuto

de Autonomía de Galicia de 1936, o ter-

ceiro que se presenta despois dos de

Cataluña e País Vasco, o cal é aprobado

o 28 de xuño do mesmo ano.

Segue sendo presidente do goberno

cando se produce a sublevación militar

do 18 de xullo de 1936 que desemboca-

ría na Guerra Civil Española. Afirmouse

tradicionalmente que se negou a entre-

gar as armas as organizacións obreiras,

polo que dimitiu e foi substituído por

Diego Martínez Barrio de forma interina

e por José Giral definitivamente. Así a

todo, as memorias de Manuel Portela

Valladares (inéditas até 1972) e as da

súa filla María Casares, coinciden en

afirmar o contrario: foi o presidente da

República, Manuel Azaña, quen cesou a

Casares o mesmo 18 de xullo de 1936

porque este último quería entregar as

armas ao pobo.

Non ocupou ningún cargo máis durante

a Guerra Civil, marchando a Francia an-

tes da súa finalización. Morreu no exilio

en 1950.

Santiago Pol era o alcume baixo o cal se

encubría o secretario político do PG.

Cargo que en principio ocupou Ramón

Piñeiro, e logo, unha vez detido este,

sería substituído entre outros por

Franscisco Fernández del Riego.26 JOSÉ DE REZOLA ARRATIBEL. Personalida-

de política guipuscoana, nacido en Or-

dizia o 18 de abril de 1900 e morto en

San Juan de Luz (Laburdi) o 26 de de-

cembro de 1971. En 1914 ingresa no

Partido Nacionalista Vasco. Licencia-

do en Dereito, exerce como avogado

na súa cidade natal, á vez que comeza

a súa actividade política como mem-

bro do Secretariado Vasco en San Se-

bastián, sendo elixido para o "Gipuzko

Buru Batzar" en 1932-35. Ao estalar a

guerra en 1936 encárgase da Comisa-

ría de Guerra da Xunta de Defensa de

Gipuzkoa polo PNV. En xullo deste

ano, participa con Irujo, Lasarte e

Amilibia, nas negociacións que leva-

ron á rendición aos cuarteis donostia-

rras de Loiola. Comeza, con Cándido

Saseta, a organización das primeiras

Milicias Vascas. Ao constituírse en ou-

tubro de 1936 o Goberno Vasco é no-

meado secretario xeral da Consellería

de Defensa, comezando a súa colabo-

ración con José Antonio Aguirre, que

durará ata o final da guerra. É feito

prisioneiro en Santoña en 1937; con-

denado a morte, a pena élle conmuta-

da por cadea perpetua. Pasará por va-

rios presidios ata o seu excarceración

en 1943. Estándolle prohibida a súa

residencia en Ordizia, trasládase a

Madrid, onde será durante tres anos o

máximo responsable da resistencia

vasca. Colabora con Peio Irujo, Jesús

Insausti e Koldo Mitxelena. Tralo Pac-

to de Baiona (1945), convértese no

primeiro presidente do Consello Dele-

gado e da Xunta de Resistencia. É de-

tido varias veces polas súas activida-

des clandestinas. Este mesmo ano

1945, é detido en San Sebastián, lo-

grando evadirse e pasando a Iparralde.

De novo no exilio e malia a súa saúde,

resentida polas súas estancias no cár-

cere, desprega unha intensa activida-

de. Entre 1946 e 1951 é un dos princi-

pais colaboradores de "Radio Euska-

di", emisora clandestina e órgano ra-

diofónico da resistencia en Iparralde.

Trala dimisión de Xullo Jauregui é no-

meado Secretario Xeral do PNV posto

que ostentará durante máis de 12

anos. En 1963, trala morte de Landá-

buru, é nomeado vicepresidente do

Goberno Vasco. Levou Rezola a cabo

un destacado labor cultural á fronte

de "Euskal Kulturaren Alde" e de "Sa-

bindar Batza". Home progresista e eu-

ropeísta, participou en representación

do PNV e do Goberno Vasco, nos orga-

nismos e asembleas do Movemento

Europeo e da Democracia Cristiá.27 LUÍS FERNÁNDEZ CLÉRIGO (Madrid 1883 -

México 1948). Avogado. Maxistrado do

Tribunal Supremo. Deputado a Cortes de

Acción Republicana por Madrid en 1931.

Deputado de Esquerda Republicana ao

Congreso dos Deputados por Madrid

nas eleccións do 16 de febreiro de 1936.

Subsecretario do Consello de Ministros.

Vicepresidente das Cortes Españolas.

Exiliado en México. Entre as súas obras

destacan: as edicións críticas de «O

Príncipe» de Maquiavelo e «Eloxio da

tolemia», de Erasmo, «Estudo sobre o

dereito de familia na lexislación compa-

rada», «Aspectos de Quevedo» (1947) e

«Petrarca e Miguel Anxo» (1947).28 RAMÓN PIÑEIRO LÓPEZ naceu en Láncara

(Lugo) en 1915. Despois de cursar na

capital de provincia o Bacharelato ele-

mental, volta á súa vila para axudar nas

tarefas agrícolas familiares e en 1930

comeza a traballar en Sarria. En 1931,

ano da proclamación da República, terá

a oportunidade de asistir nesta vila a

diferentes actos electorais. Un ano des-

pois Piñeiro regresa a Lugo para estu-

dar o Bacharelato superior e, influído

por un mitin do recentemente creado

Partido Galeguista, Ramón participaría

na creación da Mocidade Galeguista de

Lugo, sendo elixido na altura secretario

de Cultura (máis tarde chegaría a des-

empeñar o cargo de presidente). A par-

tir deste momento Piñeiro entra nun

período de intensa actividade política

que o levaría a exercer en 1936 como

secretario do Comité Provincial do Es-

tatuto de Autonomía organizado polo

Partido Galeguista.

Tras a guerra civil comeza a cursar Fi-

losofía e Letras en Compostela e Ma-

drid. Porén, Piñeiro, máis preocupado

pola reagrupación clandestina do ga-

leguismo, abandonaría definitivamen-

te estes estudos. Cando a finais de

1945 os nacionalistas cataláns, vascos

e galegos deciden tratar co goberno

republicano exiliado en Francia, Piñei-

ro será designado como representante

galego naquela xestión. De regreso se-

ría detido e condenado a seis anos de

prisión, dos cales cumpriría tres, de

1946 a 1949. Xa libre, Piñeiro voltará a

Galiza e desde entón vaise esforzar en

mudar radicalmente a estratexia gale-

guista, prescindindo da opción políti-




ca e reducíndoa cara á intervención

cultural, o que provoca a desvertebra-

ción do Partido Galeguista. Froito des-

te posicionamento, coñecido como

"piñeirismo", será a fundación en Vigo

de Galaxia (1950), a primeira iniciativa

editorial galeguista de posguerra. Co-

mo director desta empresa e codirec-

tor da revista Grial, Piñeiro dedicarase

á promoción e difusión da cultura ga-

lega. Desde a mesa do seu gabinete de

Xelmirez fomentará entre a mocidade

o imposibilismo dunha reactivación

política galega e dedicarase á escrita.

A súa breve produción ensaística

(mesmo a de carácter lingüístico-lite-

rario, como a que se recolle en Olla-

das no futuro, de 1974) ten como pun-

to de partida o pensamento filosófico:

Siñificado metafísico da saudade

(1951), Pra unha filosofía da saudade

(1953), A saudade e Rosalía (1962)...

No ano 1967 ingresa na Real Academia

Gallega cun discurso titulado “A lingoa-

xe i as língoas” (1967). Xa en época de-

mocrática sae electo deputado inde-

pendente do Parlamento de Galiza po-

las listas do PSdeG-PSOE e desde 1983

até a súa morte, acontecida en Com-

postela en 1990, Ramón Piñeiro será

presidente (o primeiro) do Consello da

Cultura Galega.29 LUÍS SEOANE LÓPEZ, Bos Aires, 01/06/1910

- A Coruña, 05/04/1979) Naceu nun fo-

gar de emigrantes galegos en Bos Aires.

Retorna a Galicia en 1916, cos seus

pais, Luis S. Seoane Brocos e María Ló-

pez Mosquera. Na Coruña realiza os

seus estudios primarios ata que se tras-

lada a Santiago de Compostela en 1920,

onde estuda o bacharelato no instituto

de Ensino Secundario Xelmírez. Estan-

do en Compostela inicia tamén os seus

primeiros pasos como escritor coa obra

de teatro "El percerbe en su tinta", así

como a súa verdadeira vocación pola

pintura.

Logo, en 1927, comeza os seus estudios

de Dereito e Ciencias Sociais na univer-

sidade compostelán. Os seus primeiros

debuxos son expostos no trinque dun

comercio da Praza do Toural e en 1929

fai a súa primeira exposición na "Sala

de Amigos da Arte". Na súa tapa univer-

sitaria participou activamente na FUE,

ademais foron anos que os seus debu-

xos ilustran os xornais e revistas máis

comprometidas da época en Galicia co-

mo, "Resol", "Ser", "Claridad", "Universi-

tarios", "Yunque", "El Pueblo Gallego",

etc. Ilustra tamén "Mar ao Norde"

(1932), "Cantiga Rolán (1932) e "Cora-

zón ao vento" (1933), de Iglesias Alvari-

ño. A vida intelectual de Santiago da-

quela era moi intensa e as tertulias do

"Café Derby" e as do "Español" concen-

traban a diario ós máis coñecidos inte-

lectuais galegos. Neses cafés fixo ami-

zade con Cuadrado, Maside, R. Dieste,

Eiroa, Manteiga, Manuel Antonio, Ama-

do Carballo, García Sabell, Cunqueiro,

Fole, Suárez Picallo e Alfonso R. Caste-

lao. En 1934, e xunto con Suárez Picallo

e Boedo, montan un estudio de avoga-

dos laboralistas na Coruña. Tamén diri-

xiu o semanario de Suárez Picallo “Ser”

desde abril a decembro de 1935. Afília-

se ó Partido Galeguista dentro do que

forma parte da corrente de esquerda

marxista que orientaba o seu amigo o

deputado Suárez Picallo. Durante a

campaña do plebiscito polo Estatuto

de Autonomía e nas eleccións do 36

participa ilustrando a campaña electo-

ral con carteis solicitando o voto para a

autonomía. Co levantamento de Franco

en xullo de 1936 foxe a Portugal, dous

meses despois, xunto co seu irmán Ra-

fael e despois conseguen saír cara Ar-

xentina a mediados de outubro. Neste

período casou coa súa curmán María

Elvira Fernández López (Maruxa). Ó

chegar a Bos Aires súmase ás entidades

que estaban organizando a solidarieda-

de cos republicanos. Así, incorpórase á

"Federación de Sociedades Galegas",

institución fundada por Antonio Alonso

Ríos. Empeza tamén a colaborar no xor-

nal "Crítica" dirixido por Natalio Bota-

na. En Bos Aires o exilio e os emigran-

tes galegos en América e Europa son

tema central da súa obra. Alí tamén co-

fundou xunto con Cuadrado, Blanco

Amor, Sánchez Guisande, Antonio Bal-

tar, Rey Baltar, Villaverde e Bermúdez

Abende a "Logia Antolín Faraldo". Na-

quela época resolveron fundar edito-

riais e tamén impulsan a "Fundación do

Fogar Galego para Anciáns". Durante a

súa primeira etapa do exilio vincularase

tamén ó mundo intelectual arxentino

formando parte das tertulias do "Café

Tortoni". Escritores e artistas arxenti-

nos como Ernesto Sábato compartían

cos exiliados Alebert, Casona, Colmei-

ro, Lorenzo Varela, Dieste, Maruja Ma-

llo, etc. Outra das tertulias que contará

coa presenza de Seoane e a maioría dos

exiliados galegos foi a que se xuntaba

no restaurante "Casa de la Troya" de

propiedade dos irmáns Villaverde. Con

Arturo Cuadrado fundará unha serie de

editoriais entre elas, Dorna, Hórreo,

Emecé e Botella al mar. En Emecé o pri-

meiro que recupera é "Cincoenta ho-

mes por dez reás" de Castelao. Tamén

fundará con Lorenzo Varela e Cuadrado

a revista literaria "Correo Literario", par-

ticipa da fundación a Editorial Citania,

Cuco-Rei e a revista "Galicia Emigrante"

(1954-1959) e o programa de radio que

leva o mesmo nome. Colabora tamén

na Editorial Losada e en 1956 e cofun-

dador de AGUEA. En Bos Aires traba-

llou no Consulado de España, publicou

relatos en "Crítica", traballou de perio-

dista en "El Diario". Cofundou ademais

o semanario político "Claridad". Nos 60

regresa a España para crear con Isaac

Díaz Pardo o complexo artístico de ce-

rámica de Sargadelos, orixe de Edicións

do Castro, e crean o Museo Carlos Ma-

side, proxectos que xurden do Labora-

torio de Formas con orixe no exilio ar-

xentino. En canto as principais exposi-

cións nas que participou pódense des-

tacar a celebrada no ano 1929 nos

"Amigos del Arte" en Santiago de Com-

postela e no ano 1949 en "Twenty Brook

Street" de Londres. En 1950 no "Institu-

to de Arte Contemporáneo" de Lima,

"Arte Bella" de Montevideo e na "Socie-

dade Hebraica" de Bos Aires. En 1956

na "Galería Sudamericana" de Nova

York. En 1963 na "Dirección Xeneral de

Belas Artes" de Madrid. En 1967 nas Ga-

lerías "Buchholz" de Münich e a Galería

"Boisser"e de Colonia (Alemaña). Morre

na Coruña en 1979.30 ELPIDIO VILLAVERDE REY (Vilagarcía de

Arousa, Pontevedra, 16/11/1887 - Bos

Aires, 27/11/1962) Realizou os primei-




ros estudios na súa vila natal e os seus

primeiros traballos foron nos negocios

do seu pai. Marchou a Arxentina sendo

novo, e durante a travesía no trans-

atlántico protagonizou un conato de

motín xunto co poeta nacionalista An-

tón Zapata, contra as vexacións das que

eran obxecto os seus paisanos que via-

xaban enfermos. En Bos Aires Villaver-

de traballou por recomendación de seu

pai en distintas oficinas comerciais. Ó

pouco tempo retornou a Vilagarcía de

Arousa, onde foi presidente da Cámara

de Comercio. Pronto comezou a súa ac-

tividade política militando nas Irman-

dades da Fala, que daquela fundaron na

Coruña Antón Vilar Ponte e Lugrís Frei-

re. Posteriormente participou na funda-

ción da Organización Republicana Ga-

lega (ORGA). Por este partido foi elixido

como primeiro alcalde republicano de

Vilagarcía. Desempeñou o seu cargo

con honestidade e moito apoio por par-

te dos seus veciños. Co bienio negro Vi-

llaverde sufriu todo tipo de persecu-

cións e incluso detencións domicilia-

rias. Estivo durante varios meses preso

no cárcere de Cambados. Co triunfo da

Fronte Popular en 1936, Villaverde obti-

vo un escano de deputado a Cortes po-

la provincia de Pontevedra, por Izquier-

da Republicana, e formou parte, como

tal, da Comisión Pro-Estatutos de Auto-

nomía. O estalido da Guerra Civil co-

lleuno na súa vila. Villaverde tentou or-

ganizar a resistencia, pero a precipita-

ción dos acontecementos fixo que

desistira da súa intención. Colleu un bar-

co que o levou a metade da ría, para lo-

go fuxir, xunto con outros republicanos

barbazáns, nun barco de pesca rumbo a

Portugal. Ó chegar a Lisboa foi detido o

barco e tivo que intercede-lo embaixador

republicano, Claudio Sánchez Albornoz.

Alí comezou a colaborar con el. Villaver-

de, xunto co embaixador, partiu nun bar-

co inglés rumbo a Francia. Deste último

país saiu para Madrid para poñerse ó ser-

vicio do goberno da Fronte Popular. Foi

un dos membros fundadores do Batallón

de Milicias Populares Gallegas. Ó remate

da guerra pasou a Francia e ó pouco tem-

po partiu para Bos Aires con toda a fami-

lia no barco "Massilia". No mesmo barco

viaxou Arturo Cuadrado e Amparo Alvajar.

Chegaron en outubro de 1939. Ó pouco de

chegar abriu un café ó que lle chamou

"Casa de la Troya". Pronto se converteu

nun lugar frecuentado polos republicanos

e os nacionalistas da época. Alí organizá-

base unha das tertulias máis destacadas

onde colaboraban, entre outros Dieste,

Seoane, Cuadrado, Lorenzo Varela e Blan-

co Amor. Como o local era frecuentado

por pintores galegos (Colmeiro, Seoane,

Castelao...). Villaverde propúxolles que

enchesen as paredes con murais. En ou-

tubro desprazouse xunto con Castelao ata

México para participar no Parlamento Es-

pañol no exilio. Como deputado e mem-

bro do Consello de Galiza Villaverde foi

convidado á toma de posesión dos presi-

dentes do Uruguai e Chile. Participou no

Primeiro Congreso da Emigración Galega

realizado en Bos Aires en 1956. Cando

morre Castelao, Villaverde encabezou

xunto a Súarez Picallo e Alonso Ríos o

Consello de Galiza. Elpidio Villaverde mo-

rre o 27 de novembro de 1962. Foi ente-

rrado no mausoleo do Centro Gallego.31 XOSÉ NÚÑEZ BÚA. (Ourense, 1903 - La Pla-

ta, 1981) Mestre, avogado e xornalista.

Director do colexio León XIII en Vilagar-

cía de Arousa. Secretario de Propaganda

do Partido Galeguista e vicepresidente

da Deputación de Pontevedra en 1936. Ó

comenzo da Guerra Civil, Valentín Paz-

Andrade axudouno a cruza-la fronteira

de Portugal. En Bos Aires, cidade á que

se exilia en 1936, colabora en Galicia

Emigrante,co nome de J. D'a, escribindo

tamén en Galeuzca. Promotor do Institu-

to Argentino de Cultura Gallega de La

Plata e secretario da A. G. U. E. A, creada

en 1956. Tamén foi colaborador de "El

Día" e "El Provincial" de La Plata e de "El

Tiempo" e "Comercio e Industria" (Perga-

mino). Os seus traballos xornalísticos

están recollidos no libro "Revoeira. Ho-

mes. Feitos. Verbas" (Montevideo, 1971).32 MANUEL TORRES CAMPAÑA? - México

1968. Profesor. Deputado por Madrid

do Partido Republicano Radical en

1931 e de Unión Republicana en 1936.

Exiliado en Francia e México.Ministro

de Gobernación (UR) do primeiro Go-

berno de José Giral Pereira (IR) da II

República no Exilio (VIII-1945 / III-

1946). Ministro de Interior do segundo

Goberno de José Giral Pereira (IR) da II

República no Exilio (IV-1946 / I-1947).

Ministro de Emigración do primeiro

Goberno de Alvaro de Albornoz e Li-

miniana (IR) da II República no Exilio

(VIII-1947 / II-1949). Autor de «A gran

fraude franquista» (1957).33 JULIO JUST JIMENO (Valencia - Port Vendres.

(Francia) 1976) Deputado por Valencia en

1931 polo Partido Republicano Radical e

en 1936 por Esquerda Republicana. Mi-

nistro de Obras Públicas (1936-1937).

Exiliado en Francia durante a ocupación

alemá, estivo no cárcere e internado nun

campo de concentración. Foi tradutor

nos organismos internacionais depen-

dentes da ONU. Ministro de Defensa e

Interior do Goberno de Rodolfo Llopis

Ferrándiz (PSOE) da II República no Exi-

lio (II / VIII-1947).

Ministro de Gobernación do primeiro

Goberno de Alvaro de Albornoz e Limi-

niana (IR) da II República no Exilio (VIII-

1947 / II-1949). Ministro de Acción no In-

terior e no Exilio do primeiro Goberno




Felix Gordon Ordax da II República no

Exilio (VIII- 1951 / I-1956). Ministro de

Xustiza e Acción no Exilio do segundo

Goberno Felix Gordon Ordax da II Repú-

blica no Exilio (I-1956 / IV-1960). Vicepre-

sidente e Ministro de Emigración e Inte-

rior do Goberno de Xral. Emilio Herrera

Linares da II República no Exilio (V-1960

/ II-1962) Ministro de Emigración e Inte-

rior do Goberno da II República no Exilio

de Claudio Sánchez Albornoz (III-1962 /

II-1971). Vicepresidente e Ministro de

Emigración e Interior do Goberno de

Fernando Valera Aparicio da II República

no Exilio (II-1971 / VIN-1977).34 RAMÓN OTERO PEDRAYO naceu en 1888 en

Ourense, no seo dunha familia fidalga,

culta e liberal. Cursou o Bacharelato en

Ourense e a licenciatura en Dereito e Fi-

losofía e Letras en Madrid. De volta á súa

cidade natal pasou a ser unha das figuras

máis dinámicas do ambiente cultural do

Ateneo, xunto con Vicente Risco, Floren-

tino Cuevillas e Primitivo Rodríguez San-

jurjo. Con este grupo, completamente

desligado da cultura e política galegas,

Otero dará os seus primeiros pasos na li-

teratura, intervindo na redacción da re-

vista La Centuria (1917-1918).

Pouco despois, a instancias de Antón

Losada Diéguez, o grupo tomaba cons-

ciencia da problemática do país e ingre-

saba nas fileiras do galeguismo. En

1919, Otero gañou as oposicións a cáte-

dras de ensino medio e axiña foi desti-

nado ao Instituto de Ourense. A partir

de agora vai dedicarse ao cultivo das

nosas letras nos ámbitos máis diversos,

distinguíndose como un dos máis in-

signes polígrafos galegos. Colabora en

diferentes xornais e revistas, desenvol-

ve unha intensa actividade na sección

de Xeografía e Historia do Seminario de

Estudos Galegos e principia o seu labor

como escritor. A súa primeira obra na-

rrativa foi a novela curta Pantelas, ho-

me libre (1925), á que seguirán Os ca-

miños da vida, Arredor de si, A romaría

de Xelmirez... Tamén cultivou Otero o

relato breve e o ensaio, fundamental-

mente de carácter histórico, xeográfico

e literario, ao tempo que se revelaba

como orador de extraordinarias cuali-

dades, espontáneo e exuberante.

Participa na fundación do Partido Gale-

guista e sae elixido, en 1931, deputado

das Cortes Constituíntes. No seo do

Partido, Otero situábase ideoloxica-

mente no bando conservador, mais aca-

tou a decisión da maioría cando esta

optou pola integración na Fronte Popu-

lar. Ao comezar a guerra civil, a pesar do

seu talante conservador e relixioso,

Otero foi expedientado, cesado como

catedrático de instituto e retirouse á ca-

sa familiar de Trasalba. Desde alí cola-

borou puntualmente na prensa ameri-

cana, en publicacións madrileñas e ca-

taláns e, xa a mediados da década de

corenta, con maior asiduidade en dife-

rentes xornais galegos.

En 1949 foi restituído na súa cátedra de

Instituto e no ano seguinte gañou a cá-

tedra de Xeografía e Historia da Univer-

sidade de Santiago de Compostela. Par-

ticipou tamén na fundación da Editorial

Galaxia, para a que entregará a colec-

ción de relatos Entre a vendima e a cas-

tiñeira e numerosos traballos que foron

publicados na revista Grial.

Na capital galega vai morar ata 1958, eta-

pa na que servirá de guía á mocidade ga-

leguista que está a xurdir nos ambientes

universitarios e contribuirá á súa verte-

bración. No momento do seu falecemen-

to, en 1976, era considerado unanime-

mente o patriarca das letras galegas, cre-

ador dunha vasta e plural obra literaria e

ensaística, e un grande exemplo da resis-

tencia galeguista na longa etapa da dita-

dura. Home dunha vastísima cultura, Ra-

món Otero Pedrayo integra, con Risco,

Castelao e Losada Diéguez, o denomina-

do Grupo Nós.35 XOSÉ FERNANDO FILGUEIRA VALVERDE naceu

en Pontevedra en 1906. Realizou estu-

dos de Dereito, Filosofía e Letras (al-

canzando o título de doutor) e Psicolo-

xía nas Universidades de Santiago de

Compostela e Zaragoza. En 1923 for-

mou parte do grupo de fundadores do

Seminario de Estudos Galegos, onde

dirixiu a sección de Historia da Litera-

tura. Desde ese momento e até a súa

morte, acontecida en Pontevedra en

1996, o erudito pontevedrés mantería

unha gran actividade na promoción de

iniciativas culturais.

Filgueira Valverde iniciou o seu amplo

labor docente en 1927 no Instituto de

Ensino Medio de Pontevedra. En 1935

gañou unha cátedra no Instituto Balmes

de Barcelona e posteriormente exerceu

en Lugo e na cidade do Lérez, da que foi

alcalde. Pola súa dedicación ao ensino

recibiría o alcume do "vello profesor".

Con motivo da orientación cara a Fron-

te Popular do PG, Filgueira encabeza a

escisión da dereita galeguista. Logo, co

golpe, aliñarase co Franquismo.

Membro numerario da Real Academia

Galega desde 1942 e correspondente

das Reais Academias de Historia, de

Lingua e de Belas Artes de San Fernan-

do, en 1972 foi nomeado vocal do Insti-

tuto da Lingua Galega da Universidade

de Santiago de Compostela. Dirixiu

ademais o Museo "Rosalía de Castro", o

Instituto Padre Sarmiento de Estudos

Galegos e o Museo de Pontevedra. No

bienio 1982-83 exerceu o cargo de Con-

selleiro de Cultura da Xunta de Galicia.

Na década de trinta foi colaborador ha-

bitual de El Pueblo Gallego e Logos,

publicación esta última en que mante-

ría unha sección de comentarios biblio-

gráficos asinados co pseudónimo J. A.

Para alén destes artigos, a súa obra li-

teraria atinxe a narrativa, a poesía, o

ensaio e o teatro. Así, na súa produción

figuran o libro de relatos Os nenos

(1925) e a semblanza O vigairo (1927); o

texto teatral Agromar. Farsa pra rapaces

(1936) —estreado en 1932—, de novo

asinada por J. Acuña; as antoloxías Can-

cioneiriño de Compostela (1932) e Can-

cioneiriño novo de Compostela (1969),

en que recolle composicións do medie-

vo e etapas posteriores que fan referen-

cia á capital galega, ou o volume de

prosas literarias Quintana viva (1971).

Porén, a maior achega de Filgueira Val-

verde constitúena os seus traballos no

campo da investigación. Moitas destas

prosas, espalladas pola imprensa dia-

ria, foron recollidas polo autor nos no-

ve volumes editados baixo o título xe-

nérico de Adral entre os anos 1979 e

1996. As súas achegas ao coñecemento

da lírica medieval verían a luz en 1992

no libro Estudios sobre lírica medieval:

traballos dispersos (1927-1987).


Edita | Fundación Bautista Álvarez de Estudos Nacionalistas. Clasificada de interese cultural e declarada de interese galego por Orde da Consellaría de Cultura,Comunicación Social e Turismo do 23 de novembro de 2004 (D.O.G. 17/12/2004). Inscrita no Rexistro Único de Fundacións de Interese Galego co número 2004/20 |Xunta Directiva do Padroado da Fundación | Bautista Álvarez Domínguez (Presidente), María Pilar García Negro (Directora Xerente), Xoán Carlos Garrido Couceiro(Director do Terra e Tempo), Lois Diéguez Vázquez (Director de Programación de Cursos e Publicacións), Xosé Ramón Ermida Meilán (Director de Arquivos), Luís Obelleiro Piñón(Secretario) e Roberto Vilameá Ponte (Tesoureiro) | CIF G-15947450 | Corrección lingüística | Robert Neal Baxter | Redacción, publicidade e subscricións | Avenidade Lugo, 219, 1º, 15703 Santiago de Compostela, Galiza. Telf. 981 57 02 65 | Páxina web | www.bautistaalvarez.org | Correo electrónico | [email protected]| Imprime | Grafinova S.A. | Deseño | seteseoito | D.L. | C-1361-1995 | © Permítese a reprodución citando a fonte | Feche de edición | 22 de maio de 2007.

Opinión


Entrevista

María do Carme García Negro[ Roberto Vilameá Ponte e Hadrián Gómez Vázquez ]

Economía

Resultados da liquidación do Sistema de Financiamento en 2004[ Xosé Díaz e Díaz ]

As nossas prioridades para o rural[ Bernardo Valdês Paços ]

A situación industrial en Galiza[ Xoán Manuel Bazarra Agulla ]

Urbanismo e Vivenda (II). O prezo da vivenda[ César Mosqueira Lourenzo e Carme Da Silva Méndez ]

Cultura

Vixencia dos textos filosófico-políticos de Ramón Vilar Ponte[ Francisco Rodríguez Sánchez ]

De Alexandre Bóveda a Moncho Reboiras[ Xoán Carlos Garrido Couceiro ]

Internacional

Ciclo progressista e luta pelo socialismo na América Latina[ Ronaldo Carmona ]

A Sujeita[ Luís Fazenda ]

Viaxes

Betanzos e as súas Mariñas[ Xesús Torres Regueiro ]

DOSSIER | CARTA DE CASTELAO A RODOLFO PRADAUn documento excepcional de Castelao[ María Pilar García Negro ]

Castelao a Rodolfo Prada. Treito da carta do 10 de abril de 1947

46

16

273948

64

67

73

83

89

9899

Nº 137 • 138 • 139 • 140 • Ano 2006

sumario

6

48

73

97

M/PORTADA 137-140 28/5/07 21:30 Página 2

Sistema de Financiamento en 2004

As nossas prioridades para o rural

A situación industrial en Galiza


Ciclo progressista na América Latina

Betanzos e as súas Mariñas

DOSSIER | CARTA DE CASTELAO

Entrevista aMaría do CarmeGarcía Negro

Nº 137 • 138 • 139 • 140 • Ano 2006 • 18 €

Nº 1

37 •

138

• 139

• 14

0 • A

no 2

006

DOSS

IER

| CAR

TA D

E CA

STEL

AO A

PRA

DA

M/PORTADA 137-140 28/5/07 21:30 Página 1

Documents

CARTA DE CASTELAO A PRADA DOSSIER - Terra e … · Xunta Directiva do Padroado da Fundación| Bautista Álvarez Domínguez (Presidente), María Pilar García Negro (Directora Xerente),