42

CATALINA Y LA UNKUÑA - ACUPARI · UN CUENTO DE B. BRADDY ROMERO RICALDE CATALINACHA LAYQAY UNKUÑANTIN CATALINA Y LA UNKUÑA MÁGICA Derechos reservados Asociación Cultural Peruano

  • Upload
    others

  • View
    1

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

UN CUENTO DE B. BRADDY ROMERO RICALDE

CATALINACHA LAYQAYUNKUÑANTIN

CATALINA Y LA UNKUÑAMÁGICA

Derechos reservadosAsociación Cultural Peruano Alemana Región Inca - ACUPARICentro de Estudios Regionales Andinos Bartolomé de Las Casas CBC

Asociación Cultural Peruano Alemana Región Inca - ACUPARICalle San Agustín 307, Cuzco Tel.: 0051-84-24970-Fax: 0051-84-235459Correo electrónico: [email protected]ágina web: http://www.acupari.comEste libro es ganador del Primer Concurso Regional de Cuento Infantil 2007Organizado por ACUPARI

Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolomé de Las Casas CBCPasaje Pampa de la Alianza 164, CuzcoApartado 477Telefax: 084-245656 / 084-245415Correo electrónico: [email protected]ágina web: http://www.cbc.org.peEste libro pertenece a la serie Literatura y Creación Andina, con el número 1.

Cuidado de Edición: Fernando PomaredaTraducción al Quechua: Urlanda Vásquez Costas / Rafael Mercado Ilustración: B. Braddy Romero RicaldeDiagramación: Yadira Hermoza Ricalde / B. Braddy Romero RicaldeDiseño de Portada: Yadira Hermoza Ricalde / B. Braddy Romero Ricalde

ISBN:Hecho el Depósito Legal Nro: 2008 - 08320Primera ediciónCuzco, julio de 2008

Romero Ricalde, B. Braddy

Catalina y la unkuña mágica = Catalinacha layqay unkuñantin / B. Braddy Romero Ricalde; Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolomé de Las Casas, Asociación Cultural Peruano Alemana Región Inca . -- Cuzco : CBC-ACUPARI, 2008. 38 p. : ilus. (Literatura y creación andina, 1)

CUENTO / LEYENDA / MITO / TRADICIÓN ORAL / LENGUA QUECHUA / LENGUA ESPAÑOLAPERÚ - CUZCO

05.05.04 (OCDE-CBC Biblioteca)

Literatura y Creación Andina

01

UN CUENTO DE B. BRADDY ROMERO RICALDE

CATALINACHA LAYQAYUNKUÑANTIN

CATALINA Y LA UNKUÑAMÁGICA

Derechos reservadosAsociación Cultural Peruano Alemana Región Inca - ACUPARICentro de Estudios Regionales Andinos Bartolomé de Las Casas CBC

Asociación Cultural Peruano Alemana Región Inca - ACUPARICalle San Agustín 307, Cuzco Tel.: 0051-84-24970-Fax: 0051-84-235459Correo electrónico: [email protected]ágina web: http://www.acupari.comEste libro es ganador del Primer Concurso Regional de Cuento Infantil 2007Organizado por ACUPARI

Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolomé de Las Casas CBCPasaje Pampa de la Alianza 164, CuzcoApartado 477Telefax: 084-245656 / 084-245415Correo electrónico: [email protected]ágina web: http://www.cbc.org.peEste libro pertenece a la serie Literatura y Creación Andina, con el número 1.

Cuidado de Edición: Fernando PomaredaTraducción al Quechua: Urlanda Vásquez Costas / Rafael Mercado Ilustración: B. Braddy Romero RicaldeDiagramación: Yadira Hermoza Ricalde / B. Braddy Romero RicaldeDiseño de Portada: Yadira Hermoza Ricalde / B. Braddy Romero Ricalde

ISBN:Hecho el Depósito Legal Nro: 2008 - 08320Primera ediciónCuzco, julio de 2008

Romero Ricalde, B. Braddy

Catalina y la unkuña mágica = Catalinacha layqay unkuñantin / B. Braddy Romero Ricalde; Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolomé de Las Casas, Asociación Cultural Peruano Alemana Región Inca . -- Cuzco : CBC-ACUPARI, 2008. 38 p. : ilus. (Literatura y creación andina, 1)

CUENTO / LEYENDA / MITO / TRADICIÓN ORAL / LENGUA QUECHUA / LENGUA ESPAÑOLAPERÚ - CUZCO

05.05.04 (OCDE-CBC Biblioteca)

Literatura y Creación Andina

01

Catalina se despertó muy temprano para llevar la merienda a su padre que ya trabajaba la chacra. Se hizo dos trenzas, y al final de cada trenza anudó una cinta de color fucsia. Amarró sus polleras a la cintura con un chumpi que su abuela le había regalado.

Catalinacha tuta tutallamanta puñunamanta hatarirqun. Taytanman, ña chakrapiña kasqanman, llank'asqanman mikhuna

apananpaq. Iskay simp'akunata ruwarukuspa t'ika hina huk chiquña llawlliwan simp'a patankunapi khipurukun. Pollerantapas

qaqata wiqawninman, awilachan suñisqan

Catalina se despertó muy temprano para llevar la merienda a su padre que ya trabajaba la chacra. Se hizo dos trenzas, y al final de cada trenza anudó una cinta de color fucsia. Amarró sus polleras a la cintura con un chumpi que su abuela le había regalado.

Catalinacha tuta tutallamanta puñunamanta hatarirqun. Taytanman, ña chakrapiña kasqanman, llank'asqanman mikhuna

apananpaq. Iskay simp'akunata ruwarukuspa t'ika hina huk chiquña llawlliwan simp'a patankunapi khipurukun. Pollerantapas

qaqata wiqawninman, awilachan suñisqan

Cuando todo estaba listo, puso el mote en un p'uku con un pedazo de queso. Guardó el mate de cebada en un porongo de color verde. Buscó su lliklla para cargarlo todo en la espalda, pero no recordaba dónde la

Tukuy imakunapas allin allichasqaña kashaqtin, mut'ita, ñukñu q'unputawan

p'ukuman churarqun. Cebada t'impusqa unutapas q'umir kaq

p'uyñuman hich'arqun.Llikllanta maskayta qallarin, chaypi ima

allichasqankunatapas wasanpi q'ipinanpaq, hinaspa mana yuyanchu

maymanchá llikllan churasqanta.

Cuando todo estaba listo, puso el mote en un p'uku con un pedazo de queso. Guardó el mate de cebada en un porongo de color verde. Buscó su lliklla para cargarlo todo en la espalda, pero no recordaba dónde la

Tukuy imakunapas allin allichasqaña kashaqtin, mut'ita, ñukñu q'unputawan

p'ukuman churarqun. Cebada t'impusqa unutapas q'umir kaq

p'uyñuman hich'arqun.Llikllanta maskayta qallarin, chaypi ima

allichasqankunatapas wasanpi q'ipinanpaq, hinaspa mana yuyanchu

maymanchá llikllan churasqanta.

Al no encontrarla, decidió usar la unkuña que su abuela guardaba, creyendo que era una lliklla. Olvidando la advertencia de no usarla, acomodó la merienda y se la

Llikllanta mana tarispataq, awilachanpa unkuña waqaychasqallantaña

aparikusqa, llikllawan pantaspa, ichaqa awilachan -ama chay waqaychasqa

awayniykunata huqarinkichu- nisqanta qunqaspa. Mikunata q'ipicharquspas,

wasanman watarqun.

Al no encontrarla, decidió usar la unkuña que su abuela guardaba, creyendo que era una lliklla. Olvidando la advertencia de no usarla, acomodó la merienda y se la

Llikllanta mana tarispataq, awilachanpa unkuña waqaychasqallantaña

aparikusqa, llikllawan pantaspa, ichaqa awilachan -ama chay waqaychasqa

awayniykunata huqarinkichu- nisqanta qunqaspa. Mikunata q'ipicharquspas,

wasanman watarqun.

Salió de casa cantando una canción, su perro Chaspur la acompañaba como siempre.Mientras caminaba el q'ipi se le hacía más pesado; hasta que no pudo más y se sentó a descansar.Jugaba haciendo dibujos en la tierra cuando empezó a sentir que algo estaba pasando en el paisaje, algo muy extraño, distinto. Se levantó y miró hacia todos lados. Se frotó los ojos con las manos, miró al cielo; no podía entender lo que pasaba

y exclamó: ¡Atakaw!

Chaymantataq takita takiykuspa wasinmanta llusirqun. Pasaq p'unchawkuna hinas

ch'aspurcha allqunpas paypa qipanta hatirikun.Puririsqanman hinas, q'ipisqanpas astawan

llasariyta qallarin; manaña q'ipiyta atispantaq, tiyarparin samariy atinanpaq. Hinaspataq, allpapi qillqakunata ruwaspa pukllayman

churarparikun, chaymantataq qunqayllamantas paypa, imakunapas qayllankunapi kaqkuna huk

niraykunaman tukuriyta qallarin. Utqay, tiyasqanmanta hatariruspataqsis tukuy

hinantinkunaman qawariyta qallarirqun. Ñawinkunata makinkunawan

picharirukuspataqsis hanaqpachata qawaykun. Manas imanakuytapas atinchu, hinaspataqsi -

Salió de casa cantando una canción, su perro Chaspur la acompañaba como siempre.Mientras caminaba el q'ipi se le hacía más pesado; hasta que no pudo más y se sentó a descansar.Jugaba haciendo dibujos en la tierra cuando empezó a sentir que algo estaba pasando en el paisaje, algo muy extraño, distinto. Se levantó y miró hacia todos lados. Se frotó los ojos con las manos, miró al cielo; no podía entender lo que pasaba

y exclamó: ¡Atakaw!

Chaymantataq takita takiykuspa wasinmanta llusirqun. Pasaq p'unchawkuna hinas

ch'aspurcha allqunpas paypa qipanta hatirikun.Puririsqanman hinas, q'ipisqanpas astawan

llasariyta qallarin; manaña q'ipiyta atispantaq, tiyarparin samariy atinanpaq. Hinaspataq, allpapi qillqakunata ruwaspa pukllayman

churarparikun, chaymantataq qunqayllamantas paypa, imakunapas qayllankunapi kaqkuna huk

niraykunaman tukuriyta qallarin. Utqay, tiyasqanmanta hatariruspataqsis tukuy

hinantinkunaman qawariyta qallarirqun. Ñawinkunata makinkunawan

picharirukuspataqsis hanaqpachata qawaykun. Manas imanakuytapas atinchu, hinaspataqsi -

El cielo brillaba mucho más que cualquier día, las nubes estaban detenidas. La luz del sol era intensa, pero nada tenía sombra; incluso ella había perdido su sombra. Catalina corrió de miedo. Luego se detuvo para descansar, miró a su alrededor, y su sorpresa fue mayor al ver que aún seguía en el mismo lugar. Corrió para poder escapar de ahí, pero era imposible, el paisaje se repetía a cada paso. No pudo más, cayó al suelo y

Hanaqpachapas wakin p'unchawkunamantapas aswan sumaq

munaytaraqsis llipllisharqan, manas phuyukunapas kuyuripunkuchu. Intiq k'anchayninpas ñawi tutayachiqraqsis

karqan, ichaqa manas imakunapapas llantun kapurqanchu, hinaspapas paypa llantunpas

manas kapunchu. Catalinacha mancharikuymantas phawayta qallarin. Chaypa qipanmansi samariy atinanpaq

sayarparin, tukuy hinantintas qawaykun, hinaspas pay sut'inchakuqtinqa kasqan

pachallapi tarikapusqa, kaqllapis kapushasqa. Chay pachamanta

ayqinanpaqsis supayta phawayta kachaykun, ichaqa manas chaymanta ayqiyta atinchu,

pasaq kutipas kasqan pachallapis kaykushan, ichaqa phawayshallansis mana atinankama.

Waqaykuspas pampaman urmayurqun. Ch'aspurcha allqunsis makinkunata llaqway

El cielo brillaba mucho más que cualquier día, las nubes estaban detenidas. La luz del sol era intensa, pero nada tenía sombra; incluso ella había perdido su sombra. Catalina corrió de miedo. Luego se detuvo para descansar, miró a su alrededor, y su sorpresa fue mayor al ver que aún seguía en el mismo lugar. Corrió para poder escapar de ahí, pero era imposible, el paisaje se repetía a cada paso. No pudo más, cayó al suelo y

Hanaqpachapas wakin p'unchawkunamantapas aswan sumaq

munaytaraqsis llipllisharqan, manas phuyukunapas kuyuripunkuchu. Intiq k'anchayninpas ñawi tutayachiqraqsis

karqan, ichaqa manas imakunapapas llantun kapurqanchu, hinaspapas paypa llantunpas

manas kapunchu. Catalinacha mancharikuymantas phawayta qallarin. Chaypa qipanmansi samariy atinanpaq

sayarparin, tukuy hinantintas qawaykun, hinaspas pay sut'inchakuqtinqa kasqan

pachallapi tarikapusqa, kaqllapis kapushasqa. Chay pachamanta

ayqinanpaqsis supayta phawayta kachaykun, ichaqa manas chaymanta ayqiyta atinchu,

pasaq kutipas kasqan pachallapis kaykushan, ichaqa phawayshallansis mana atinankama.

Waqaykuspas pampaman urmayurqun. Ch'aspurcha allqunsis makinkunata llaqway

Una voz suave habló de la nada:- No llores Catalina, no tengas miedo.Catalina levantó la cabeza para ver quien le hablaba, pero no encontró a nadie, abrazó a Chaspur que aullaba de miedo.- ¿Quién eres?- preguntó Catalina.La voz le respondió:- Soy la Tierra.- ¿Qué está pasando aquí?- preguntó Catalina.La voz contestó:- Tú tienes algo que me pertenece. Si me lo devuelves

Te diré por dónde ir a tu casa.- Solo tienes que extender tu unkuña sobre el suelo.Catalina preguntó:- ¿Qué es una unkuña?La tierra le respondió:- Unkuña es el tejido

que llevas como lliklla.

Yanqallanmantas huk llamp'u simi rimarirqamun:-Ama waqaychu Catalinacha, ama manchakuychu- nispa.Pichá rimapayamushan, chay rikunanpaqsis umanta huqarin, ichaqa manas pitapas rikunchu. Mancharisqa, awllakusaq ch'aspurchallatas mark'ariyukun.-¿Pin kanki?- nispas Catalinacha tapukurqan.Chay simitaqsis kutichimusqa-Pachamaman kani- nispa.-¿Iman kaypi kaykuna karqamushan?- Nispas yapamanta Catalinacha tapuykun.Chay llamp'u simis kayhinata kutichin:-Ñuqaq kaqniytan qam hap'ishanki- nispas nin -Sichus kutichipuwanki chayqa, ñuqan willasqayki maynintan wasiykiman ripuy atinaykita- nispas nin.-Pampallamanmi chay unkuñaykita mast'arinayki- nispas nin.Catalinachas tapukullantaq:-¿Imataq chay unkuña nisqaykiri?Pachamamaqa kayhinatas rimarimullantaq:-Unkuñaqa kan, chay away, lliklla hina apakachasqaykin- nispa.

Una voz suave habló de la nada:- No llores Catalina, no tengas miedo.Catalina levantó la cabeza para ver quien le hablaba, pero no encontró a nadie, abrazó a Chaspur que aullaba de miedo.- ¿Quién eres?- preguntó Catalina.La voz le respondió:- Soy la Tierra.- ¿Qué está pasando aquí?- preguntó Catalina.La voz contestó:- Tú tienes algo que me pertenece. Si me lo devuelves

Te diré por dónde ir a tu casa.- Solo tienes que extender tu unkuña sobre el suelo.Catalina preguntó:- ¿Qué es una unkuña?La tierra le respondió:- Unkuña es el tejido

que llevas como lliklla.

Yanqallanmantas huk llamp'u simi rimarirqamun:-Ama waqaychu Catalinacha, ama manchakuychu- nispa.Pichá rimapayamushan, chay rikunanpaqsis umanta huqarin, ichaqa manas pitapas rikunchu. Mancharisqa, awllakusaq ch'aspurchallatas mark'ariyukun.-¿Pin kanki?- nispas Catalinacha tapukurqan.Chay simitaqsis kutichimusqa-Pachamaman kani- nispa.-¿Iman kaypi kaykuna karqamushan?- Nispas yapamanta Catalinacha tapuykun.Chay llamp'u simis kayhinata kutichin:-Ñuqaq kaqniytan qam hap'ishanki- nispas nin -Sichus kutichipuwanki chayqa, ñuqan willasqayki maynintan wasiykiman ripuy atinaykita- nispas nin.-Pampallamanmi chay unkuñaykita mast'arinayki- nispas nin.Catalinachas tapukullantaq:-¿Imataq chay unkuña nisqaykiri?Pachamamaqa kayhinatas rimarimullantaq:-Unkuñaqa kan, chay away, lliklla hina apakachasqaykin- nispa.

Catalinachaqa chay q'ipi ruwasqantas pampapi paskarparin, pampapi mast'arparin. Paysis khatatataspa, mancharisqa kashan, waqay sunqus kashan; ch'aspurchatas marq'ariyukun, chayllamansi qunqayllamanta, chay unkuñapa pallayninkuna ruwasqa kasqanmantas, allillamantas ancha munay yuraq pichqa paquchakuna lluqsiyta qallarinku, hinaspas puriripuspanku chinkaripunku. Catalinachaqa chay rikusqanmanta manas yachanchu, sichus sut'ipi kasqanta utaq musquypi kasqanta.

Catalina desató el atado que había hecho y lo extendió en el suelo. Estaba nerviosa y asustada, tenía ganas de llorar; abrazó a Chaspur y vio que de la unkuña se desprendieron delicadamente cinco hermosas alpacas de color blanco que estaban dibujadas en el tejido y se fueron caminando. Catalina no podía creer lo que veía.

Catalinachaqa chay q'ipi ruwasqantas pampapi paskarparin, pampapi mast'arparin. Paysis khatatataspa, mancharisqa kashan, waqay sunqus kashan; ch'aspurchatas marq'ariyukun, chayllamansi qunqayllamanta, chay unkuñapa pallayninkuna ruwasqa kasqanmantas, allillamantas ancha munay yuraq pichqa paquchakuna lluqsiyta qallarinku, hinaspas puriripuspanku chinkaripunku. Catalinachaqa chay rikusqanmanta manas yachanchu, sichus sut'ipi kasqanta utaq musquypi kasqanta.

Catalina desató el atado que había hecho y lo extendió en el suelo. Estaba nerviosa y asustada, tenía ganas de llorar; abrazó a Chaspur y vio que de la unkuña se desprendieron delicadamente cinco hermosas alpacas de color blanco que estaban dibujadas en el tejido y se fueron caminando. Catalina no podía creer lo que veía.

La tierra le habló nuevamente:- Para que puedas volver a casa sigue el camino de tierra roja y llegarás a

una qucha. Ella te dirá qué tienes que hacer.

Ch'inniqninmantas pachamamaqa yapamanta rimapayamun:-Wasiykiman chayapuy atinaykipaq, chay -puka allpayuq ñanllata, mana pantaspa qatiy- nispa -Hinaspa huk quchaman chayanki- nispa -Chay quchan qamman willallasunkitaq imapas ruway atinaykita- nispa.

La tierra le habló nuevamente:- Para que puedas volver a casa sigue el camino de tierra roja y llegarás a

una qucha. Ella te dirá qué tienes que hacer.

Ch'inniqninmantas pachamamaqa yapamanta rimapayamun:-Wasiykiman chayapuy atinaykipaq, chay -puka allpayuq ñanllata, mana pantaspa qatiy- nispa -Hinaspa huk quchaman chayanki- nispa -Chay quchan qamman willallasunkitaq imapas ruway atinaykita- nispa.

Catalinachaqa puriytas qallarin, ch'aspurchataq paypa qipanta rillantaq. Ancha unaytas puriyunku, hinaspas quchaman chayaruqtinku, quchas kayhinata rimapayamurqan:-Catalinacha, qammi hap'ishanki ñuqaq kaqniyta- nispa -unkuñallaykita qawaychikuway- nispa.Catalinaqa quchaq nisqantas, quchaq mañakusqantas ruwan, hinaspas unkuñamanta pichqa hamp'atukuna lluqsisqaku, chaymantataq chay hap'atukuna quchaman p'itaykapusqaku.Chaypa qipanmantataqsi, quchaqa sumaq sunqun quykunanrayku Catalinacha ima ruway atinanta willaykun:-Chay q'illu allpayuq ñanllata mana pantaspa qatiy- nispa -hinaspa qaqakunaq puñusqan pachaman chayanki- nispa -¡ama ichaqa ima kaqtinpas llamiyunkichu!- nispa -sichus rikch'arachinki chayqa, phiñakunkun- nispa -rumi ranra pampata chimparuqtiykitaq, Mallkita maskanayki- nispa -paymi willasunki imapas Qampa ruwanaykita- nispa.

Catalina se fue, Chaspur iba tras de ella. Caminaron por horas y al llegar, la qucha le habló:- Catalina, tú tienes algo que me pertenece. Muéstrame tu unkuña.Catalina hizo lo que la qucha pidió y de la unkuña salieron cinco hanp'atus que saltaron a la qucha.Luego, la qucha en agradecimiento le dijo lo que debía hacer:- Sigue de frente por el camino de tierra amarilla, llegarás a un lugar donde duermen las qaqas ¡No las toques! Se molestan cuando las despiertan. Cuando atravieses el campo de piedras, debes buscar al Mallki, él te dirá qué hacer.

Catalinachaqa puriytas qallarin, ch'aspurchataq paypa qipanta rillantaq. Ancha unaytas puriyunku, hinaspas quchaman chayaruqtinku, quchas kayhinata rimapayamurqan:-Catalinacha, qammi hap'ishanki ñuqaq kaqniyta- nispa -unkuñallaykita qawaychikuway- nispa.Catalinaqa quchaq nisqantas, quchaq mañakusqantas ruwan, hinaspas unkuñamanta pichqa hamp'atukuna lluqsisqaku, chaymantataq chay hap'atukuna quchaman p'itaykapusqaku.Chaypa qipanmantataqsi, quchaqa sumaq sunqun quykunanrayku Catalinacha ima ruway atinanta willaykun:-Chay q'illu allpayuq ñanllata mana pantaspa qatiy- nispa -hinaspa qaqakunaq puñusqan pachaman chayanki- nispa -¡ama ichaqa ima kaqtinpas llamiyunkichu!- nispa -sichus rikch'arachinki chayqa, phiñakunkun- nispa -rumi ranra pampata chimparuqtiykitaq, Mallkita maskanayki- nispa -paymi willasunki imapas Qampa ruwanaykita- nispa.

Catalina se fue, Chaspur iba tras de ella. Caminaron por horas y al llegar, la qucha le habló:- Catalina, tú tienes algo que me pertenece. Muéstrame tu unkuña.Catalina hizo lo que la qucha pidió y de la unkuña salieron cinco hanp'atus que saltaron a la qucha.Luego, la qucha en agradecimiento le dijo lo que debía hacer:- Sigue de frente por el camino de tierra amarilla, llegarás a un lugar donde duermen las qaqas ¡No las toques! Se molestan cuando las despiertan. Cuando atravieses el campo de piedras, debes buscar al Mallki, él te dirá qué hacer.

Catalina caminó hasta llegar a la pampa de piedras; pero al entrar chocó con una de ellas y todas despertaron. Cerrándole el camino le dijeron:- Nosotras también queremos que

nos devuelvas lo que nos

Catalinacha puriytas qallarin, rumi ranra pampaman chayanankama, chayman chayaruspataqsis chimpayta munan, ichaqa huknin kaq rumitas tupayrapusqa, hinaspas llapa rumikuna rich'arqaripusqaku. Kayhinata nispankus ñanta wisq'arqapusqaku:- Ñuqaykuq kaqniyku hap'isqaykitan,

ñuqaykupas kutichipuwanaykikuta munayku-

Catalina caminó hasta llegar a la pampa de piedras; pero al entrar chocó con una de ellas y todas despertaron. Cerrándole el camino le dijeron:- Nosotras también queremos que

nos devuelvas lo que nos

Catalinacha puriytas qallarin, rumi ranra pampaman chayanankama, chayman chayaruspataqsis chimpayta munan, ichaqa huknin kaq rumitas tupayrapusqa, hinaspas llapa rumikuna rich'arqaripusqaku. Kayhinata nispankus ñanta wisq'arqapusqaku:- Ñuqaykuq kaqniyku hap'isqaykitan,

ñuqaykupas kutichipuwanaykikuta munayku-

Catalina obedeció sin decir nada. Puso la unkuña en el suelo y de ella se desprendió el dibujo de un atuq que se fue corriendo.

Catalinaqa, mana imata rimarispallas, utqayllas, qaqakunaq nisqanta ruwan. Pampamansi unkuñata

mast'arparin, hinaspas unkuñaq pallayninkunamanta huk atuq paskarikuyta qallarin, atuqsis

phawaylla ch'iniqman chinkaykapun.Chayraqsis Catalinaqa qaqakuna

Catalina obedeció sin decir nada. Puso la unkuña en el suelo y de ella se desprendió el dibujo de un atuq que se fue corriendo.

Catalinaqa, mana imata rimarispallas, utqayllas, qaqakunaq nisqanta ruwan. Pampamansi unkuñata

mast'arparin, hinaspas unkuñaq pallayninkunamanta huk atuq paskarikuyta qallarin, atuqsis

phawaylla ch'iniqman chinkaykapun.Chayraqsis Catalinaqa qaqakuna

Catalina siguió caminando hasta que oscureció, no podía ver ni sus manos; parecía que el mundo había desaparecido.- ¡Niña! -Dijo una voz- ¡¿Qué haces aquí?!- Busco al Mallki, pero… no sé lo que es un Mallki.- ¿Y cómo puedes buscar algo si no sabes qué es?

Yo te diré lo que es un Mallki, pero antes libera lo que tienes en tu unkuña.

Tutayanankamas Catalinaqa puriylla puriyun, manas makinkunapas rikukapuyta atikapuñachu, tiqsi muyupas chinkarapunman karan hinas paypaq kapun.-Waway, ¿imatan kaypi ruwanki?- nispas huk simi

qunqayllamanta nimurqan.- Mallkitan maskashani, ichaqa… manan yachanichu iman

chay Mallki kasqanta- nispas nin.-Sichus mana yachankichu, iman chay mallki kasqanta,

¿hinaqa imaynatataq maskayta atiwaqri? Ñuqan willasqayki iman chay huk mallki kasqanta, ichaqa manaraq imanpi, chay unkuñapi hap'isqaykita, kacharipunaykita munani- nispas nin.

Catalina siguió caminando hasta que oscureció, no podía ver ni sus manos; parecía que el mundo había desaparecido.- ¡Niña! -Dijo una voz- ¡¿Qué haces aquí?!- Busco al Mallki, pero… no sé lo que es un Mallki.- ¿Y cómo puedes buscar algo si no sabes qué es?

Yo te diré lo que es un Mallki, pero antes libera lo que tienes en tu unkuña.

Tutayanankamas Catalinaqa puriylla puriyun, manas makinkunapas rikukapuyta atikapuñachu, tiqsi muyupas chinkarapunman karan hinas paypaq kapun.-Waway, ¿imatan kaypi ruwanki?- nispas huk simi

qunqayllamanta nimurqan.- Mallkitan maskashani, ichaqa… manan yachanichu iman

chay Mallki kasqanta- nispas nin.-Sichus mana yachankichu, iman chay mallki kasqanta,

¿hinaqa imaynatataq maskayta atiwaqri? Ñuqan willasqayki iman chay huk mallki kasqanta, ichaqa manaraq imanpi, chay unkuñapi hap'isqaykita, kacharipunaykita munani- nispas nin.

Catalina sabía lo que tenía que hacer: extendió la unkuña sobre la hierba. De ella se desprendió un rayo de luz que se fue al cielo retumbando entre las nubes. Catalina quedó impresionada y preguntó:- ¿Qué fue eso, casi me quema los ojos?- Era Illapa -contestó la noche- ahora falta lo más

Catalinaqa ñas yacharanña imapas

ruwananta: qura patamansisunkuñata mast'arparin.

Unkuñamantas huk k'anchaq illawach'irin, chaysi phuyukunaq chawpinta, ancha kallpawan,

raqaqaqayuspa hanaqpachaman ripurqan. Chayta rikuspa, Catalinaqa

paypiraq manapas kanmanchu hinaraq qipapun, hinaspa tapukun:

-¿Imataq chayri karan, yaqallamanta ñawiykunata rupharun?- ninsis.

-Illapan karan- nispas tuta kutichin -kunanqa aswan yupaychana chanin kaqmi hamunqa- nispas nin.

Catalina sabía lo que tenía que hacer: extendió la unkuña sobre la hierba. De ella se desprendió un rayo de luz que se fue al cielo retumbando entre las nubes. Catalina quedó impresionada y preguntó:- ¿Qué fue eso, casi me quema los ojos?- Era Illapa -contestó la noche- ahora falta lo más

Catalinaqa ñas yacharanña imapas

ruwananta: qura patamansisunkuñata mast'arparin.

Unkuñamantas huk k'anchaq illawach'irin, chaysi phuyukunaq chawpinta, ancha kallpawan,

raqaqaqayuspa hanaqpachaman ripurqan. Chayta rikuspa, Catalinaqa

paypiraq manapas kanmanchu hinaraq qipapun, hinaspa tapukun:

-¿Imataq chayri karan, yaqallamanta ñawiykunata rupharun?- ninsis.

-Illapan karan- nispas tuta kutichin -kunanqa aswan yupaychana chanin kaqmi hamunqa- nispas nin.

De la unkuña brotó una esfera plateada que se elevó al cielo, iluminando todo, la oscuridad se desvaneció. La noche volvió a hablar:- Catalina, te diré lo que es un Mallki. Un Mallki es el

espíritu de la sabiduría y tiene la forma de un árbol. Pero no lo encontrarás aquí, el Mallki solamente aparece en los sueños.

Unkuñamantas huk qullqichasqa muyu rump'u wach'irin, chaysi hanaqpachaman wichan, p'unchaw hinaraqsis tukuytapas k'anchayman churaspa, manas tuta kasqanpas tutachu kapusqa. Chaysi tutaqa yapamanta rimarimullantaq:-Catalina, kunanqa willasqaykin, iman chay Mallki kasqanta. Huk mallkiqa yachaykunapa kallpanpas kanman hinan kan, hinaspataq sach'a hina rikch'ayniyuq kan. Ichaqa manan kaypi tariwaqchu. Mallkiqa musquykunallapin

De la unkuña brotó una esfera plateada que se elevó al cielo, iluminando todo, la oscuridad se desvaneció. La noche volvió a hablar:- Catalina, te diré lo que es un Mallki. Un Mallki es el

espíritu de la sabiduría y tiene la forma de un árbol. Pero no lo encontrarás aquí, el Mallki solamente aparece en los sueños.

Unkuñamantas huk qullqichasqa muyu rump'u wach'irin, chaysi hanaqpachaman wichan, p'unchaw hinaraqsis tukuytapas k'anchayman churaspa, manas tuta kasqanpas tutachu kapusqa. Chaysi tutaqa yapamanta rimarimullantaq:-Catalina, kunanqa willasqaykin, iman chay Mallki kasqanta. Huk mallkiqa yachaykunapa kallpanpas kanman hinan kan, hinaspataq sach'a hina rikch'ayniyuq kan. Ichaqa manan kaypi tariwaqchu. Mallkiqa musquykunallapin

Catalina guardó entre sus brazos la unkuña. Se acomodó entre unos arbustos junto con Chaspur para dormir.En sus sueños apareció flotando en un río cristalino, hasta que llegó a la orilla, donde había un árbol gigante con muchas ramas y hojas, como el que había visto en la

Catalinaqa, marq'aynin ukumansis unkuñata waqaycharqun. Puñunanpaqsis, ch'aspurchantin ima sach'achakunaq sunqunman suchuyurqun.Musquyninpis, huk ancha ch'uya mayupi tuytushaqsis rikurirqun, chaysis mayuq patankama chayarqun, chaypis hatun mallki kasqa, achka k'allmakunayuq, achka raphikunayuq ima. Pisac Plazapi Mallki sach'a rikusqan hinas kasqa.

Catalina guardó entre sus brazos la unkuña. Se acomodó entre unos arbustos junto con Chaspur para dormir.En sus sueños apareció flotando en un río cristalino, hasta que llegó a la orilla, donde había un árbol gigante con muchas ramas y hojas, como el que había visto en la

Catalinaqa, marq'aynin ukumansis unkuñata waqaycharqun. Puñunanpaqsis, ch'aspurchantin ima sach'achakunaq sunqunman suchuyurqun.Musquyninpis, huk ancha ch'uya mayupi tuytushaqsis rikurirqun, chaysis mayuq patankama chayarqun, chaypis hatun mallki kasqa, achka k'allmakunayuq, achka raphikunayuq ima. Pisac Plazapi Mallki sach'a rikusqan hinas kasqa.

-¿Tú eres a quien llaman Mallki?

- ¿Sí… quién pregunta?- Catalina.- ¿Catalina… qué haces aquí?- Me he perdido y quiero volver a mi casa.

- ¡Pero si estás en casa! Parece que te has quedado dormida y ya es tarde para que lleves la merienda a tu papá. Tienes que despertar pero no olvides nada de lo que viste. Pídele a tu abuela que te enseñe a tejer, para que puedas contar lo que hoy has visto. Tu memoria y la memoria de tu pueblo están guardadas en los

- ¿Qamchu mallki nisqa sutiyasqa kanki?- Arí… ¿Pin tapukun?- Catalina.- ¿Catalina… imatan kaypi ruwanki?- Chinkarqunin, hinaspa wasiymanmi kutipuyta munani.-¡Ichaqa, wasiykipitaq kashanki!, Yaqachuhina puñurapusqanki- nispas nin -ña inti pachaña, taytaykiman mikuna apanaykipaq karqamun- nispas nin -utqayta rikch'ariy, ichaqa ama imakunapas rikusqaykita qunqaychu. Aswanpas awilachaykita niykuy away yachachinasuykipaq- nispas nillantaq -chaypi, kunan p'uchaw imakunapas rikusqaykita willanaykipaq. Yachayniykikuna, llaqtaykipa yachayninkuna awaykunapi, q'alapas tarikun, q'alapas waqaychasqan kashan-

-¿Tú eres a quien llaman Mallki?

- ¿Sí… quién pregunta?- Catalina.- ¿Catalina… qué haces aquí?- Me he perdido y quiero volver a mi casa.

- ¡Pero si estás en casa! Parece que te has quedado dormida y ya es tarde para que lleves la merienda a tu papá. Tienes que despertar pero no olvides nada de lo que viste. Pídele a tu abuela que te enseñe a tejer, para que puedas contar lo que hoy has visto. Tu memoria y la memoria de tu pueblo están guardadas en los

- ¿Qamchu mallki nisqa sutiyasqa kanki?- Arí… ¿Pin tapukun?- Catalina.- ¿Catalina… imatan kaypi ruwanki?- Chinkarqunin, hinaspa wasiymanmi kutipuyta munani.-¡Ichaqa, wasiykipitaq kashanki!, Yaqachuhina puñurapusqanki- nispas nin -ña inti pachaña, taytaykiman mikuna apanaykipaq karqamun- nispas nin -utqayta rikch'ariy, ichaqa ama imakunapas rikusqaykita qunqaychu. Aswanpas awilachaykita niykuy away yachachinasuykipaq- nispas nillantaq -chaypi, kunan p'uchaw imakunapas rikusqaykita willanaykipaq. Yachayniykikuna, llaqtaykipa yachayninkuna awaykunapi, q'alapas tarikun, q'alapas waqaychasqan kashan-

El Mallki cubrió a Catalina con sus ramas, y ella despertó envuelta en la unkuña; Chaspur la miraba alegre moviendo la

Mallki, Catalinata k'allmankunawan mayt'urqun, hinaspa unkuñapi pay k'uyusqa rich'arqun; ch'aspurchapas, kusisqas, chupanta maywiyuspa Catalinata qawaykusharqan.

El Mallki cubrió a Catalina con sus ramas, y ella despertó envuelta en la unkuña; Chaspur la miraba alegre moviendo la

Mallki, Catalinata k'allmankunawan mayt'urqun, hinaspa unkuñapi pay k'uyusqa rich'arqun; ch'aspurchapas, kusisqas, chupanta maywiyuspa Catalinata qawaykusharqan.

Palabras en quechua

Atakau: expresión de miedoAtuq: zorroChumpi: faja para la cinturaHanp'atu: sapoIllapa: rayoLliklla: manta pequeñaMallki: árbol grande y frondosoP'uku: tazón pequeño de barroQaqa: rocaQ'ipi: atado que se lleva en la espaldaQucha: lagunaUnkuña: manta ceremonial de dos cuerpos

Sobre la pronunciación

Tres de las palabras del quechua utilizadas en este cuento tienen escritura diferente a la pronunciación:

-Atuq se pronuncia atoq o atuq.-Q'ipi se pronuncia q'epe.-Qucha se pronuncia qocha.

Paul & Peter Fritz AG Literary Agency

Bäckerei Norbert FrankGranja Heidi

Prof. Dr. Eckard RehbinderAndreas Borz

Angelika SchattmannAnke NeumannAntonia Brunner

Beate RupprechtBernd Schirmer

Brigitte AmtmannCarl-Henry Dahms

Claudia GrönebaumDaniel Gottstein

Elisa StuteGabriele Pielsticker

Gregor KrollGudrun Graesser-Crocoll

Hartmut WederHeike Dörder

Jennifer ReicheKlaus Kolb

Marianne WelgeMark Stauffer

Marliese GausMona Hunziker

Monika MikaMyrtha Helbling

Petra FaustSabine LauchartSigrid Langenohl

Agradecemos a los amigos de ACUPARI

que ayudaron a financiar ésta edición:

Catalina y la Unkuña Mágicaun cuento

un encuentro con los niños del Perú

En mayo de 2007, la Asociación Cultural Peruano Alemana en Cuzco, ACUPARI, convocó al “Primer Concurso Regional del Cuento Infantil”.La repercusión superó todas las expectativas; participando 89 concursantes en la etapa de creación literaria y 14 artistas presentaron sus ilustraciones.El ganador fue el Sr. B. Braddy Romero Ricalde, autor y artista cuzqueño, con su cuento “Catalina y la Unkuña Mágica”.

ACUPARI y B. Braddy Romero Ricalde dedican este libro a los niños peruanos; esperando que Catalina y su cuento incentiven a muchos jóvenes a narrar, pintar y crear sus propias historias, vivencias y fantasías.

Gracias a las donaciones de los amigos de ACUPARI, este libro se reparte gratuitamente en los centros educativos de las provincias del Cuzco.

ACUPARICuzco-PerúSan Agustin 307Tel.: 0051-84-242970 - Fax: [email protected]

Palabras en quechua

Atakau: expresión de miedoAtuq: zorroChumpi: faja para la cinturaHanp'atu: sapoIllapa: rayoLliklla: manta pequeñaMallki: árbol grande y frondosoP'uku: tazón pequeño de barroQaqa: rocaQ'ipi: atado que se lleva en la espaldaQucha: lagunaUnkuña: manta ceremonial de dos cuerpos

Sobre la pronunciación

Tres de las palabras del quechua utilizadas en este cuento tienen escritura diferente a la pronunciación:

-Atuq se pronuncia atoq o atuq.-Q'ipi se pronuncia q'epe.-Qucha se pronuncia qocha.

Paul & Peter Fritz AG Literary Agency

Bäckerei Norbert FrankGranja Heidi

Prof. Dr. Eckard RehbinderAndreas Borz

Angelika SchattmannAnke NeumannAntonia Brunner

Beate RupprechtBernd Schirmer

Brigitte AmtmannCarl-Henry Dahms

Claudia GrönebaumDaniel Gottstein

Elisa StuteGabriele Pielsticker

Gregor KrollGudrun Graesser-Crocoll

Hartmut WederHeike Dörder

Jennifer ReicheKlaus Kolb

Marianne WelgeMark Stauffer

Marliese GausMona Hunziker

Monika MikaMyrtha Helbling

Petra FaustSabine LauchartSigrid Langenohl

Agradecemos a los amigos de ACUPARI

que ayudaron a financiar ésta edición:

Catalina y la Unkuña Mágicaun cuento

un encuentro con los niños del Perú

En mayo de 2007, la Asociación Cultural Peruano Alemana en Cuzco, ACUPARI, convocó al “Primer Concurso Regional del Cuento Infantil”.La repercusión superó todas las expectativas; participando 89 concursantes en la etapa de creación literaria y 14 artistas presentaron sus ilustraciones.El ganador fue el Sr. B. Braddy Romero Ricalde, autor y artista cuzqueño, con su cuento “Catalina y la Unkuña Mágica”.

ACUPARI y B. Braddy Romero Ricalde dedican este libro a los niños peruanos; esperando que Catalina y su cuento incentiven a muchos jóvenes a narrar, pintar y crear sus propias historias, vivencias y fantasías.

Gracias a las donaciones de los amigos de ACUPARI, este libro se reparte gratuitamente en los centros educativos de las provincias del Cuzco.

ACUPARICuzco-PerúSan Agustin 307Tel.: 0051-84-242970 - Fax: [email protected]

Braddy Romero Ricalde (Cuzco, 1976)

El autor de este cuento, B. Braddy Romero Ricalde, nació en Cuzco en 1976. Es papá de una niña de 9 años llamada Catalina, en quien está inspirada esta historia. Las aventuras de Catalina han sido escritas para que los niños del Perú y el resto del mundo se acerquen a la vida de los habitantes de los Andes. Además de escribir literatura, Braddy es pintor. Su trabajo como artista plástico lo ha llevado a realizar exposiciones en diferentes ciudades, tales como Cuzco, Arequipa, Lima, New York y San Francisco. También realiza cortometrajes, como Simeón (2007) y Carita de Porcelana (2008). Actualmente preside la ASOCIACIÓN TOKAPU, orientada a desarrollar proyectos de artes plásticas y audiovisuales.

Foto

gra

fía:

Luis

H.

Fig

uero

a

Directorio de Organizaciones Artesanales en el Corredor Puno - Cusco

se terminó de imprimir en el mes de julio de 2008en la Imprenta del Centro Bartolomé de Las Casas

Pampa de la Alianza 164 - Apartado 477Teléfono: 245415 - Fax: 245656

e-mail: [email protected], Perú

Braddy Romero Ricalde (Cuzco, 1976)

El autor de este cuento, B. Braddy Romero Ricalde, nació en Cuzco en 1976. Es papá de una niña de 9 años llamada Catalina, en quien está inspirada esta historia. Las aventuras de Catalina han sido escritas para que los niños del Perú y el resto del mundo se acerquen a la vida de los habitantes de los Andes. Además de escribir literatura, Braddy es pintor. Su trabajo como artista plástico lo ha llevado a realizar exposiciones en diferentes ciudades, tales como Cuzco, Arequipa, Lima, New York y San Francisco. También realiza cortometrajes, como Simeón (2007) y Carita de Porcelana (2008). Actualmente preside la ASOCIACIÓN TOKAPU, orientada a desarrollar proyectos de artes plásticas y audiovisuales.

Foto

gra

fía:

Luis

H.

Fig

uero

a

Directorio de Organizaciones Artesanales en el Corredor Puno - Cusco

se terminó de imprimir en el mes de julio de 2008en la Imprenta del Centro Bartolomé de Las Casas

Pampa de la Alianza 164 - Apartado 477Teléfono: 245415 - Fax: 245656

e-mail: [email protected], Perú