XOSÉ L. RIVAS CRUZ "MINI"

Pacios - Begonte, xuño 1951.

Mestre. Cofundador de “Fuxan os

Ventos”. Cofundador e membro

de “A Quenlla”.

Ten publicados dous libros

en colaboración con

Baldomero Iglesias Dobarrio:

“Contos de vellos para nenos”

e “Somos lenda viva”.

Cuadrillas de homes,

mozos e nenos recorren

as casas dandoa boa nova

cantando.

87~

Tempo de Reis

MÚSICA POPULAR

Vai para quince anosque un grupo demozos da parroquia

onde vivo decidimos medioen serio, medio en broma, for-mar unha cuadrilla deReiceiros e sairmos a canta-losReís. Recabamos informaciónentre os vellos que saíran anosatrás cantalos, aprendímolos eo día cinco de xaneiro, arre-dor duns doce mozos batámo-nos a cantar de casa en casapola nosa parroquia e máispola veciña.

Dixen que iamos un pouco áaventura porque había vinte-tantos anos que se deixara depracticar este costume. Nospensábamos que era un xeitode esmorga coma corre-loAntroido e, a fé miña que leva-mos unha boa lección.

Na primeira casa onde pedi-mos licencia para cantar,tomáronnos de coña, perocando viron que levábamosgaita de fol e percusións invi-táronnos a entrar e a cantar.Nunha bucólica paisaxe: larei-ra, fume, cheiro a corte evacas, e vella á beira do lumeincluída, comezamos. A xenteque antes estivera de farraconnosco, ó senti-las primei-ras palabras e notas mestura-das, trocou os risos por unrelixioso silencio. A velliñacon párquinson movía oslabios cantando as estrofas acanda nós, e unhas bagullascorrían polas súas meixelas.Os da casa agachaban a caracos ollos encarnados e a todosse nos puxo un nó na gargan-ta. Aquilo era unha celebra-ción colectiva e nós un xeito

Texto: Xosé L. Rivas Cruz "Mini"

Ilustracións: Debuxos de Santiago Gutiérrez Gómez

Figuras de A. Baltar

A velliña con párquinsonmovía os labios cantando

as estrofas a canda nós, eunhas bagullas corrían

polas súas meixelas.

88~

de celebrantes dunha liturxiaancestral que en principionon atinábamos a compren-der.

Pero o peor é que isto repe-tiuse en case tódalas outrascasas, máis de sesenta, quevisitamos ata o outro día ómediodía. Se era moi noite,ían espertar ós nenos para queoísen os “Reices”. Se era día eo gando estaba fóra pacendo,ían buscalo para que taménparticipase daquela especiede celebración-bendición-boa nova colectiva. Se osveciños da casa de enfrenteestaban oíndo os “Reices”logo había que repetilos nasúa...

¿Que xeito de tradición des-coñecida estábamos rememo-rando?

DO HOME E A NATUREZA

Sen luz eléctrica, sen calefac-cións, sen aillantes, sen tele,sen radio, sen camiños, sencoches... A Natureza está máiscerca, sobrecolle, impón res-pecto. Sen o necesario paravivir, sen o conxelador cheo,sen ter a onde ir buscar unferrado de trigo ou centeopara poder comer pan. Coaincertidume da colleita porlabrar. A Natureza é depen-dencia total e provoca nohome a aparición de defensasindividuais e colectivas. A pri-meira defensa é a observaciónda Natureza mesma. 0 Sol cre-ador e dadivoso en primaverae no verán, negador anuncian-te no fin do outono e efectivona estación invernal. 0Cosmos fai a vida máis dura,entristece os espíritos e obri-ga a hibernar, en certa manei-

ra ó uso dosdemáis seresvivos. É Nadal.Pero o home, acomunidade ,necesita dae s p e r a n z a ,dunha salva-ción. E a litur-xia dun tempoque se materia-liza nun xeitode vida espe-cial, nuns ritos,nunhas crenzast r a n s m i t i d a sdesde a noitedos tempos quenunca sonracionalizadasnos seus moti-

vos. Son así porque o foronsempre e admítense e practí-canse sen seren cuestionadas.

DA EXPLICACIÓN MÁISPRÓXIMA

Hai uns dous mil anos unhanova relixión conquista oImperio e sitúa o seu DeusSalvador nesta data solsticial.As colectividades agrarias asi-milan de bo ou mal grado osnovos símbolos e mestúranoscos vellos nunca esquecidos.Pero o Cosmos segue aí. Asrespostas litúrxicas son dife-rentes pero necesarias sem-pre. A Natureza pode serxenerosa o ano próximo, pro-piciémola; anque tamén podeser coreña e negar o impres-cindible, interviñamos paraencamiñala.

DA SENSIBILIDADE

Xa está. 0 novo deus, o salva-dor, a Esperanza chámaseXesús, e materialízase nunneno que ademais é humildecomo a xeralidade do pobo. Aidentificación e total. 0 pobolabrego, burdo e inculto aquen todos oficialmentenegan a posibilidade de sercreador e sensible maniféstasecon todo o seu poder. Utiliza adata do día 5 de xaneiro parafacer a chamada necesariapara saír do letargo invernal.Cómpre anunciar o comezodo novo ciclo solar. Acabousea tristura, poñámonos a traba-llar a terra. A nai Naturezapode ser dadivosa cos que atraballan. Comeza o primeirotraballo agrícola: a labra daterra.

Cuadrillas de homes, mozos enenos recorren as casas dandoa boa nova cantando, relatan-

89~

do o feito da adoración dosMagos, a fuxida a Exipto, aviaxe de Nazaret a Belén...Camiño, sempre camiño. E asxentes ofrecen ós Reiceirosproductos, ofrendas, pola boanova, nun rito de fecundidadea un deus mesturado e incon-creto na forma pero real nofondo.

DO CAMIÑO

Case a totalidade dos cantosde Reis, como poderedes vernos exemplos do final destetraballiño, relatan unha viaxe.Sempre me chamou a aten-ción. ¿Será para materializaren poesía e canción a viaxeanual do Sol?, (ata fai poucoera o Sol quen daba voltasarredor da Terra).

0 Sol viaxa constantemente. 0camiño é búsqueda dunhanova vida. Os Magos viaxan

sempre polanoite, é dicir,con ausencia desol e seguindoun sol pequeni-ño, a estrela,para ver o sol-neno en Belén.

DA PALABRA

0 que vale prin-cipalmente noscantos de Reis éa palabra, a letrado que se canta.Se os reiceiroscomen estrofas,non saben beno canto, ou nongardan a com-postura necesa-

ria, non son bos oficiantes.Rachan co feitizo. Os oíntescoñecen a palabra, oírona anotras ano e sábena de memoria.Moitos deles tamén foron sa-cerdotes, algunha vez, desta

liturxia. Cando esto acontecenon hai aguinaldo.

DAS MENTIRAS

A meirande parte dos vilanci-cos e cantos de reis e nadales(xeito de reis que se cantabannalgunhas zonas de Galicia odía vintecatro de decembro)son de corte culto. Nótasellesna melodía e nalgunhas letras.Cambios de tonalidade, de rit-mos, de tempo, complicaciónmusical... información riguro-samente bíblica nalgunhasletras...

Esto propiciou que os “estu-diosos” do folclore, que miranas cousas desde lonxe, sen semollaren, despreciando–coma sempre– o valor creati-vo do pobo, manteñan que ameirande parte dos vilancicose cantos de reis son froito decompositores de altura...Pacheco...

90~

Certamente que Pacheco exis-tiu, e compuxo, e coma eloutros moitos. Non puideronsustraerse ó feito cósmico. Etampouco puideron fuxirenda capitalización que doNadal fixeron as clases popu-lares: Xesús nace nun pende-llo, hai un boi e unha mula,ofréndanselle productos doPaís...

E compuxeron... ¿adaptaron?¿reelaboraron? melodíaspopulares enriquecéndoasmusicalmente (Pascual Veigana súa Alborada, ¿con cantasalboradas populares contoupara “inspirarse”?). Isto nonresta méritos a quen souberonestaren á altura dos seus tem-pos e da súa xente, pero nonme agrada que se neguen osméritos dun pobo culto –quechea de significados pode teresta palabra–. Que pena queos cultos só se manifestasennormais nesta época e utiliza-sen só aquí as linguaxes doseu pobo.

DOS CANTARES E DAFORMA

Saían, e saen, o día cinco deXaneiro (os Nadales eran o 24de decembro) en cuadrillas detres, cinco... Formaban a cua-drilla un gaiteiro –case sem-pre– e dous ou catro cantores.Pedían licencia para cantar ecomezaba o relato. Logo dorelato pedíase, cantando, oaguinaldo e de seguido inter-pretaban unha jota ou unhamuiñeira e convidaban a dan-zar ós da casa. As estrofas cán-tanse alternativamente. Sonmelodías lentas, cantadas senrespirar, con multitude de

mordentes ea d o r n o spropiciadospola gaita.S e m e l l a na l g u n h a scantos gre-g o r i a n o s ,con perdón.Son todo unestilo eunha escolade canto,g u t u r a i s ,písanse osfinais deestrofa coscomezos.

As xentesdunha casapoden esta-ren na doveciño can-do llos can-tan, perologo hai que cantalos, os mes-mos, na casa deles. Por vecesvan buscar o gado, e logo, conel dentro, cántase. Se é polanoite e os meniños están adurmir, vanse espertar paraque os oían.

En fin, todo un xeito litúrxicoque nos dou moito que pensara aqueles que fomos e imoscantalos ano tras ano. ¿Porque non probades?

AS PAPELAS

Posiblemente, ademáis decantalos ó xeito, a meirandedificultade destes cantos sexao pasalos a partitura. Son com-pletamente libres e resístense-me ferozmente cando queroencaixalos en pentagrama.Estas papelas son unha apro-

ximación. É o que hai. Porcerto, ¡BO NADAL!

Logo do relato pedíase,cantando, o aguinaldo edeseguido interpretaban

unha jota ou unha muiñei-ra e convidaban a danzar

ós da casa

91~

San José camiña moitopor baixo da mantapero a Virxe non podíae a manta por riba.

Andemos, señora, andemospor baixo da manta,que se nos acaba o día,e a manta por riba.

Oido perto de Sarria no ano 76

Reises da Manta

92~

Oigan y escuchen todosesta vieja tonaday la alegría y buen gozoy esté en la casa el ama.

(retrouso)VAYA DE REGOCIJOVAYA DE INFIESTAS VAYAEN BELÉN HA NACIDOEL BELLO SOL DEL ALBA

A Belén una niñacamina apresuraday hermosa en cuanto bellay un viejo en su compaña.(retrouso)Caminan poco y pocollegaron a una cas,de dentro les responden¿quién de estas horas llama?

E a señora ama da casacomo é tan honradasubirá ó caínzoe cortará sin tasa.

Navia de Surana, 1975

Reises de Infiesta

As Festiñas de Nadal

Camiñando vai Josée maila Virgen María.Camiñan para Belénpara llegharen con día.Cuando a Belén llegharon,la medianoche sería.

Las puertas taban zarradasy el puertero no abría.Abre las puertas puertero,a José y a María.Estas portas no se abrenmientras que no venga el día.

Después de ser descortéstiene poca cortesía.

Recollidos en Xanceda (Mesía) A coruña

93~

De esas partes del Orientetierra de ese, Rey Candela*salieron tres Reyes Magossiguiendo van una estrella.

Sin saber unos de otrosen el camino se encuentran,admirados se preguntan,que destino es el que llevan.

Dícense que van siguiendouna muy lucida estrella;que sus ojos no han vistootra semejante a ella.

Llegan a casa de Herodes,que era un rey de gran soberbia,preguntando por el Niño,Rey de los Cielos y Tierra.

Turbado se halló Herodescuando esto les oyera,¿donde puede haber -les dice-niño de tanta grandeza?

Me direis, reis diligentes,ese niño donde queda,yo también quiero adorarle y llevarle una grandeza.

Se despidieron los Magos,de Herodes y su pureza,y andando por la ciudadvolvieron a ver la estrella.

Y andando por la ciudad,en donde paró la estrella,hallaron al Niño Diosen brazos de una doncella.

Los Reyes se arrodillarony le ofrecen, con tristeza,los dones incomparables,valor que allí representan.

Unos te ofrecieron oro,otros le ofrecieron mirra,otros le ofrecen incienso,cada cual como podía.

Y estando en estas razonesde los cielos descendieraun ángel con la embajadadiciendo de esta manera:

No vayáis, Reis diligentespor donde Herodes dijera;cogeros otro camino,guiados por otra senda.

Recibieron la embajadacon la divina muy ciertay a la mañana disponendar vuelta para sus tierras.

Quédense con Dios, señores,astra o ano que volvamos;si pro ano non volvemos,que nel cielo nos veamos,que a todos nos dé la Gloria,que todos la deseamos.

Recollidos en Brales (Boimorto) 1983

*¿Tierras de Ur y Caldea?

De Oriente Potentes Reices