CUMIEIRA - webh03.webs.uvigo.es

CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten

da nova Filoloxiacutea Galega

Vol 6 ndash 2021

Xoseacute A Fernaacutendez Salgado (ed)

Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina

UNIVERSIDADE DE VIGO

Cumieira Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega Vol 6 Xoseacute A Fernaacutendez

Salgado (ed) -- Vigo Universidade de Vigo Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina 2021

162 p 24 cm

DL VG 609-2021

ISBN 978-84-8158-911-5

1 Filoloxiacutea Galega I Fernaacutendez Salgado Xoseacute Antonio ed lit II Universidade de Vigo

Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina ed

copy Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina (Universidade de Vigo)

copy Abraham Castro Garciacutea Aacutengela Otero Fontaacuten Nuria Bouzas Antas Fernando Groba Bouza e

Antonio Martiacuten Pintildeero

copy Xoseacute A Fernaacutendez Salgado (ed)

Revisioacuten cientiacutefica do volume 6

Anxo Angueira (UVigo) Xoseacute-Henrique Costas (UVigo) Alexandre Rodriacuteguez Guerra (UVigo) e

Xoseacute A Fernaacutendez Salgado (UVigo)

Maquetacioacuten Xoseacute A Fernaacutendez Salgado

Desentildeo da portada Tania Sueiro (Aacuterea de Imaxe da Universidade de Vigo)

Edicioacuten

Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina da Universidade de Vigo

Facultade de Filoloxiacutea e Traducioacuten

Campus das Lagoas-Marcosende - 36310 Vigo

Impresioacuten Toacuterculo Comunicacioacuten Graacutefica SA

Dep Legal 609-2021

ISBN 978-84-8158-911-5

CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega aparece recollida na base de datos

DIALNET en BILEGA no Cataacutelogo Italiano dei Periodici ACNP (Universitagrave di Bologna) en Linguistic

Bibliography e Brillonline de BRILL

7

Iacutendice Index

9 Limiar

Introduction

11 ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA

Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)

Materialist analysis of Retorno a Tagen Ata (1971)

37 AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN

Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)

Linguistic study of nicknames from the parish of Darbo (Cangas do Morrazo)

75 NURIA BOUZAS ANTAS

Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega

Aguafuertes gallegas an outsiderrsquos perspective to the Galician landscape

97 FERNANDO GROBA BOUZA

Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do

xeacutenero documental

Geolinguistic approach to the Galician-Portuguese frontier lexicon through the

documentary genre

125 ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO

Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respecto Estudo

contrastivo galego-espantildeol

On the alternation in prepositional locutions with base and respecto A Galician-

Spanish contrastive study

157 Autoras e autores de Cumieira vol 6

Cumieirarsquos authors

159 Normas para o enviacuteo de orixinais

Manuscript submissions guidelines Information for authors

8

9

LIMIAR Introduction

CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega eacute un proxecto do

Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina da Universidade de Vigo que dende 2016

publica traballos acadeacutemicos dos investigadores maacuteis novos do aacutembito da Filoloxiacutea

Galega entendida esta nun senso amplo

Este novo Vol 6 de CUMIEIRA (2021) recolle cinco investigacioacutens duacuteas son de

anaacutelise literaria outras duacuteas ofrecen estudos sobre o alcume e o leacutexico raiano e unha

quinta describe contrastivamente o funcionamento dalgunhas locucioacutens prepositivas

en galego e castelaacuten

Certamente a publicacioacuten aacutebrese co artigo de Abraham Castro Garciacutea quen

examina a obra Retorno a Tagen Ata (1971) de Meacutendez Ferriacuten desde o materialismo

histoacuterico entendendo a orixe e estrutura do relato determinadas polo seu servizo

social como medio a traveacutes do que difundir o novo nacionalismo galego do momento

Veacuten a seguir o estudo de Aacutengela Otero Fontaacuten sobre as caracteriacutesticas linguumliacutesticas dos

243 alcumes recollidos por ela na parroquia canguesa de Darbo o que lle serve para

reflexionar sobre o propio concepto de alcume a suacutea orixe e clasificacioacuten e a suacutea

relacioacuten co nome propio Pola suacutea parte Nuria Bouzas Antas analiza e contrasta a

imaxe que sobre Galicia ofrece o xornalista arxentino Arlt en 1934 nas suacuteas croacutenicas

para o bonaerense El Mundo recollidas en Aguafuertes gallegas unha visioacuten que se

distancia dos toacutepicos que se foran fixando dende o seacuteculo XVI ben que tameacuten se

asemella a ela nalguacuten outro aspecto Segue a investigacioacuten xeolinguumliacutestica asinada por

Fernando Groba Bouza sobre as caracteriacutesticas do leacutexico raiano galego-portugueacutes

que selecciona e transcribe a partir de testemuntildeos orais de persoas que aparecen en

diferentes documentais sobre a vida nesta zona fronteiriza O volume peacutechase co

traballo de Antonio Martiacuten Pintildeero que aborda de xeito contrastivo a rendibilidade e

os posibles motivos pragmaacuteticos da variacioacuten nas preposicioacutens que aparecen nas

locucioacutens creadas a partir dos substantivos base e respecto tanto en galego coma

castelaacuten

No Vol 6 de CUMIEIRA (2021) fixeron parte da Comisioacuten de revisioacuten cientiacutefica Anxo

Angueira Xoseacute-Henrique Costas Alexandre Rodriacuteguez Guerra e Xoseacute A Fernaacutendez

Salgado profesores todos da Universidade de Vigo CUMIEIRA quere agradecer tameacuten

a Benigno F Salgado a revisioacuten da versioacuten inglesa dos abstracts

10

Dende o seu nuacutemero inicial CUMIEIRA tira unha edicioacuten en papel que se enviacutea aacutes

principais bibliotecas galegas (UVigo USC UdC ILG Fundacioacuten Penzol RAG Consello

da Cultura Galega CIRP EMAO e Museo de Pontevedra) e mais aacutes das facultades de

filoloxiacutea das Universidades do Minho Complutense de Salamanca de Oviedo e de

Leoacuten Ademais estes volumes poden descargase gratuitamente en PDF no enlace

lthttpwebh03websuvigoescumieira-cadernos-de-investigacion-da-nova-

filoloxia-galega-2gt

Non queda senoacuten lembrar que as paacutexinas desta publicacioacuten estaacuten abertas a

calquera traballo de novos investigadores e investigadoras no aacutembito da lingua e

literatura galegas lusoacutefonas e tameacuten doutras linguas sempre que resulten de interese

para o galego No final deste volume poden verse as Normas que deben seguir para o

seu enviacuteo

Xoseacute A Fernaacutendez Salgado

Editor de CUMIEIRA

Universidade de Vigo

CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega

Dpto de Filoloxiacutea Galega e Latina Universidade de Vigo

Vol 6 2021 pp 11-35 ISBN 978-84-8158-911-5 11

ANAacuteLISE MATERIALISTA DE RETORNO A TAGEN ATA (1971)


Abraham Castro Garciacutea

Universidade de Vigo abrahamcastrogarciayahoocom

Resumo Neste traballo estudamos Retorno a Tagen Ata (1971) de X L Meacutendez Ferriacuten desde

o materialismo histoacuterico eacute dicir entendendo a novela como resultado de determinados estado

e relacioacuten das clases da suacutea sociedade Por iso analizaacutemo-la tarefa de actualizacioacuten ideoloacutexico-

-miacutetica do nacionalismo galego emprendida polos mozos educados no paradigma galeguista

dos anos 50 e atentos aacutes novas reivindicacioacutens poliacuteticas no Estado espantildeol e oacutes movementos

de liberacioacuten nacional internacionais inspirados polo maoiacutesmo Para socializa-los resultados

X L Meacutendez Ferriacuten a traveacutes da narrativa fabula Galicia en Tagen Ata en funcioacuten da visioacuten da

UPG Daquela o moacutebil e a estrutura da creacioacuten literaria estaacuten determinados conforme o seu

servizo social

Palabras chave X L Meacutendez Ferriacuten Retorno a Tagen Ata mito nacional Unioacuten do Pobo Galego

Abstract In this work we study X L Meacutendez Ferriacutenrsquos novel Retorno a Tagen Ata (1971) from the

perspective of historical materialism that is to say understanding it as a result of particular social

and material conditions and class relationships within society For this reason we analyze the task

of ideological-mythical updating of Galician nationalism undertaken by young people educated in

1950s Galicianism and attentive to new political demands in Spain and international national

liberation movements inspired by Maoism To socialize the results X L Meacutendez Ferriacuten through

his narratives fables about Galicia (Tagen Ata) on the basis of UPG views Therefore the motive

and structure of literary creation are determined according to their social service

Keywords X L Meacutendez Ferriacuten Retorno a Tagen Ata National myth Unioacuten do Pobo Galego

CUMIEIRA 6

Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega

12

1 Introducioacuten obxecto e meacutetodo de anaacutelise1

Oacute xeito manuelantoniano introduciacutemo-lo noso traballo declarando abertamente as

suacuteas intencioacutens a saber analizar determinado material literario en condicioacuten de

documento eacute dicir testemuntildeo histoacuterico a traveacutes de determinado faro ideoloacutexico2 e

os medios consecuentes a este

No noso caso co materialismo histoacuterico na man trataremos Retorno a Tagen Ata

que laquove luz a mediados de xaneiro de 1971 poucos meses antes de o autor saiacuter en

liberdade da cadea da man da editorial Castrelos e da suacutea popular coleccioacuten O

Mouchoraquo (Angueira 2009 566) en tanto ultimacioacuten do primeiro ciclo poliacutetico do novo

nacionalismo galego e conseguintemente comezo da desintegracioacuten do preteacuterito de

Galaxia laquona [] alegoriacutea se escenifica a ruptura do nacionalismo culturalista fronte oacute

poliacutetico na diexeseraquo (ibiacutedem 574) A Unioacuten do Pobo Galego (UPG) funciona como

nuacutecleo director referente3 desta onda renovadora no seo do movemento nacional e

a inicios de deacutecada deste mesmo asiacute como xunto co Partido Comunista de Espantildea

(PCE) encabeza o movemento democraacutetico en Galicia (Rubiralta 1998 136)

Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten eacute consciente da capacidade divulgadora e

institucionalizadora de imaxinario colectivo (mito nacional) da literatura eacute dicir da

interrelacioacuten desta coa vida do zoon politikoacuten en condicioacuten de mediante o exemplo

fabuloso inspiradora mobilizadora velaiacute a escolla editorial de Retorno a Tagen Ata

(Capelaacuten 1996 31) como tameacuten cremos a suacutea idea unitaria da creacioacuten artiacutestica

(reflectida na introducioacuten a Elipsis e outras sombras [1974]4)

1 Para devolve-lo enorme favor recibido dedicamos estas lintildeas oacute noso mestre Anxo Angueira

titor no ano acadeacutemico 2019-2020 deste orixinariamente TFG Para ti os mesmos recontildeecemento e afecto recibidos no treito de vida mutuamente cedido Grazas unha e mil veces

2 Debido aacute vontade revolucionaria da nosa ideoloxiacutea o traballo cientiacutefico en tanto manteacuten a disensioacuten suxeito estudante-obxecto estudado encoacutentrase necesariamente limitado Con todo se nos adentramos neste terreo debeacutemolo facer coa filosofiacutea maacuteis avanzada esa debido aacute suacutea intencioacuten transformadora non contentada unicamente coa filosofiacutea ou a ciencia Veacutexase Engels (1961 [1925] 177)

3 O Partido Socialista Galego (PSG) de Xoseacute Manuel Beiras viraraacute en direccioacuten a urdir nacionalismo e marxismo (veacutexase Texto conxunto [1973] e Declaracioacuten de Principios [1974] [Rubiralta 1998 138-140]) toacutenica xeral do galeguismo en detrimento da foacutermula pintildeeirista

4 En canto a esta obra existe un desfase entre o momento da suacutea escrita contemporaacuteneo a Retorno a Tagen Ata (Blanco 2011 [1994] 21) e o da suacutea edicioacuten a propoacutesito das loitas intestinas da organizacioacuten o cal reafirma o manexo poliacutetico ferriniaacuten do material literario

ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA


13

A fase inaugural do nacionalismo de nova planta corresponde aacute etapa de

clarificacioacuten teoacuterica da UPG5 fraguada e moldeada oacute redor de Castrelo de Mintildeo a loita

sindical e a universidade a cal daacute comezo coa conformacioacuten do grupo laquoque no ano 63

se constituiacutera baixo o nome de Unioacuten do Pobo Galego e se diluiacutera no Consello da

Mocedaderaquo (Cabana 2002 16) e concluacutee cos tensionamentos de marzo e setembro

do 1972 laquoo inicio dunha nova etapa no seu desenvolvementoraquo (Rubiralta 1998 126)

con considerables antecedentes de caraacutecter interno o relevo na direccioacuten a causa das

detencioacutens (ibiacutedem 151) a reedicioacuten de Terra e Tempo (ibiacutedem 152) a integracioacuten

de Galicia Socialista (ibiacutedem 147) e a exclusioacuten do sector de Xoseacute Torres (ibiacutedem

161) Estes sucesos obedecen aacutes manobras da UPG no camintildeo de se situar aacute testa do

movemento democraacutetico e oacute resultado directo no seu seo da suacutea crecente maior

referencialidade como eacute o caso da nova militancia non obstante denotan a suacutea

subordinacioacuten oacutes vaiveacutens do mesmo cousa loacutexica o acordar obreiro eacute a condicioacuten e a

base social do galeguismo contemporaacuteneo Verbo deste periacuteodo Meacutendez Ferriacuten

(2007 119) fala en termos semellantes a noacutes

Naqueles anos sesenta produciacutease a crise do Consello da Mocedade que haberiacutea de

acabar coa hexemoniacutea poliacutetica e intelectual do Grupo de Galaxia para sempre naciacutean

a UPG e o PSG mentres as Asociacioacutens Culturais abriacutean as suacuteas portas en todas as

cidades e en moitas vilas de Galicia O conflito de Castrelo de Mintildeo (1965) seguido do

universitario de 1968 abriacutean un ciclo histoacuterico que logo haberiacutea de fecharse cos

sucesos de Ferrol e a Folga Xeral de Vigo en 1972 acontecementos que mudaron as

mentalidades de Galicia

En todo caso non existe cesura entre o nacionalismo anterior e o novo en tanto a

orixe deste uacuteltimo estaacute no contacto directo entre o exterior (laquoNuacutentildeez Buacutea en 1954

Antoacuten Baltar no 56 Perfecto Loacutepez no 58 Antoacuten Moreda a finais dos cincuenta e

Daniel Calzado en 1962raquo [Angueira 2009 565]) e os mozos iniciados no pintildeeirismo

uacutenica opcioacuten nacionalista do interior os cales ademais se reclaman de xeito

simboacutelico e como estamos a ver con razoacuten histoacuterica herdeiros de Castelao (veacutexase

Terra e Tempo 1 [1965])

Dito isto neste tempo de necesaria implicacioacuten confirmando esa suacutea tensioacuten

entre os dous universos Ferriacuten cede na escrita retomada intensamente no caacutercere

(laquoen 1969 durante o estado de excepcioacuten volveu ser detido xulgado e condenadoraquo

[Blanco 2011 [1994] 21]) oacute estar polo evidente afastado da poliacutetica Eacute maacuteis a suacutea

5 Velasco (2012 86) ofrece os anos 1963 e 197071 Rios (2002 12) 1964 e 197172 e

Barreiro (2003 115) 1964 e 1972

CUMIEIRA 6


14

literatura vermella6 etapa mixta que abre Retorno a Tagen Ata (condensado aacute suacutea

vez da precedente de dedicacioacuten exclusivamente poliacutetica) consistente na insistencia

no xenuiacuteno deste nacionalismo (a saber a laquosuacutearaquo clase) cousa innecesaria unha vez

derrota o anterior (de aiacute a literatura ferriniaacute da deacutecada dos oitenta en adiante)

reduacutecese narrativamente aacute escrita na cadea salvando a derradeira obra

O sustento material deste novo nacionalismo galego eacute o movemento da incipiente

aristocracia obreira7 inasimilable polo franquismo8 e os seus caducos mecanismos de

integracioacuten estatais cuxa renovacioacuten asume a Transicioacuten actualizacioacuten das relacioacutens

entre as clases en Espantildea malia ser consecuencia dos Planos de Desenvolvemento da

deacutecada dos sesenta e sindicada desde o inicio laquoda mam do PCE e as primeiras CCOO

em Vigo e Ferrol substancialmenteraquo (Velasco 2012 75) A nova xeracioacuten galeguista

cuxas uacutenicas referencias revolucionarias se localizan noutros continentes importa o

frontismo nacional9 oacute entender homoloxiacutea entre o limitado desenvolvemento da

clase obreira froito do tameacuten limitado desenvolvemento da industria (Rubiralta

1998 35) eacute dicir a escasa existencia dun laquoseuraquo sector suficientemente acomodado

e as condicioacutens feudais ou semifeudais das colonias do chamado Terceiro Mundo10

Os feitos de Ferrol e Vigo abren indubidablemente un segundo ciclo poliacutetico do

nacionalismo galego de nova planta laquodesde o ano 72 topamos em vaacuterios editoriais

do Terra e Tempo chamados ao emprego de meacutetodos mais avanccedilados de luitaraquo (Rios

2002 15) Isto tanto reincide na dependencia da intelectualidade galeguista verbo

dos destinos do movemento de masas antifranquista como neste sentido explica o

fundamento da viraxe armada no incremento e acentuacioacuten da conflitividade social

6 Blanco Rodriacuteguez Fer (2001 [1989] 21) en coincidencia con Blanco (1992 47) situacutean esta

etapa literaria entre 1971 e 1980 mediando asiacute entre a mesma e a rematada no 1964 a de dedicacioacuten exclusivamente poliacutetica Por iso Blanco (2011 [1994] 20) dando conta da continuidade das uacuteltimas data todo este momento artiacutestico entre 1964 e 1980

7 Afirma Lenin (1974 [1917] 120) laquoEl imperialismo tiene la tendencia a formar categoriacuteas privilegiadas tambieacuten entre los obreros y a divorciarlas de las grandes masas del proletariadoraquo

8 Con todo este intenta encaixar as demandas de mellora das condicioacutens de vida laquofoi desde o comeccedilo dos anos sessenta que os subsiacutedios sociais passaacuterom a ter umha importacircncia crucialraquo (Velasco 2012 55)

9 Asiacute o describe Nuacutentildeez Seixas (2015 [2002] 239) laquomediante la definicioacuten de Galicia como una colonia en la periferia europea podiacutea conjuntar un interclasismo tendencial en su estrategia (la creencia en la necesidad de un frente unido de la nacioacuten colonizada contra el opresor dirigido por el auteacutentico partido comunista y nacional que despueacutes emprenderiacutea la construccioacuten de una sociedad comunista gallega) con la afirmacioacuten del caraacutecter progresista de su nacionalismoraquo

10 Lenin (1966 [1916]a 148) distingue as nacioacutens dependentes da Europa e as colonias



15

da deacutecada dos setenta baixo a perspectiva da suacutea correspondencia continental e

internacional os contactos co seu irmaacuten maior Euskadi Ta Askatasuna (ETA) son

considerables sobre todo cualitativamente11 e conectan coa idea de

laquointernacionalismo nacionalista desde abaixoraquo12 Non obstante o chan social vasco

estaacute moito maacuteis desenvolto coacute galego a causa dos seus infinitamente maiores

enraizamento entre as masas e consecuente proxeccioacuten temporal en disonancia coa

Fronte Armada da UPG conformada por un comando de catro persoas dirixido por

Moncho Reboiras e cunha duracioacuten inferior a medio ano coincidente coa

participacioacuten do dodrense (Rios 2002 17-18) En todo caso estas mesmas dinaacutemicas

estaacuten detraacutes do posterior asentamento institucional do galeguismo contemporaacuteneo

conforme o coherente proceder anaacutelogo do laquoseuraquo movemento

A respecto do materialismo histoacuterico entendeacutemolo como a exposicioacuten do estadio

de desenvolvemento do ser e a conciencia humanos en determinado momento

histoacuterico do afondamento na divisioacuten social do traballo en referencia oacute anterior e oacute

futuro eou tendencial Somos conscientes de que o marxismo non se reduce oacute

materialismo histoacuterico isto eacute oacute seu momento cientiacutefico (veacutexase a nota 1 ademais eacute

ilustrativo como para Compte [1984 [1844] 40] con destacado noso a praacutectica

cientiacutefica eacute laquola simple averiguacioacuten de las leyes o sea de las relaciones constantes que

existen entre los fenoacutemenos observadosraquo) non obstante o caraacutecter deste traballo eacute

incapaz de o transgredir De toacutedalas formas non cremos difiacutecil face-las

correspondentes inferencias subxacentes oacute mesmo

Dito isto a nosa pretensioacuten eacute debullar oacute maacuteximo ese nacionalismo avermellado

agromado na deacutecada dos sesenta en Galicia isto eacute achegaacutermonos aacute situacioacuten das

clases na suacutea contemporaneidade desde o nivel internacional ata o nacional concreto

galego13 coa intencioacuten de situa-lo decisivo Retorno a Tagen Ata na suacutea circunstancia

histoacuterica a funcioacuten militante do universo maacutexico e os alicerces literarios que a

posibilita

11 Salientaacutemo-lo de marzo do 1975 (Rios 2002 17-18) 12 En Rios (ibiacutedem 16) vese como as ideas da UPG non son exclusivas isto eacute reflicten unha

tendencia xeral Por outra banda daacutese conta de que o reformismo tameacuten pode ser armado 13 Como demostra o simultaacuteneo acordar obreiro da Espantildea o Estado eacute o centro rexedor da

poliacutetica en tanto instancia onde o Capital de contraditorio caraacutecter internacional e privado encontra certa estabilidade De aiacute que todo movemento nacional tenda ben a un Estado existente contildeecido ou non ben a un necesitado e que o comunismo defenda un Partido non a nivel nacional senoacuten estatal en correspondencia co seu inimigo estrateacutexico

CUMIEIRA 6


16

2 Nacionalismo galego e Retorno a Tagen Ata simbiose

literario-poliacutetica

Previamente a debagar Retorno a Tagen Ata nos elementos (trazos semaacutenticos se

quixermos) que intricados conforman a obra tratareacutemola en termos maacuteis

laquoexterioresraquo e xerais as condicioacutens histoacutericas da suacutea nacenza os consecuentes

instrumentos desta tarefa literaria ferriniaacute e a suacutea significacioacuten dentro do sistema

literario e conciencia nacionais de Galicia Para este cometido intereacutesanos

especialmente a interrelacioacuten do aspecto literario e o poliacutetico na vida e obra de

Meacutendez Ferriacuten e a centralidade do universo de Tagen Ata nesta conxuncioacuten A nosa

idea eacute que a renovacioacuten (que non revolucionarizacioacuten) de aacutembolos dous elementos

confluacutee laquomilitantementeraquo nesta nacioacuten (e lonxe da manifestacioacuten tradicional) en

consonancia coa igual concorrencia no territorio dos laquoventosraquo esteacutetico-ideoloacutexicos a

occidente e oriente todo isto fundado no avivamento do estanco laquomovementoraquo

nacional (e a suacutea fronte cultural) reducido a certa intelectualidade co bulir crecente

da aristocracia obreira dito doutra forma o movemento reformista da clase obreira14

renacido a causa do desenvolvemento econoacutemico da metade final da ditadura15 e cuxo

encadramento e asentamento estatal se daacute na Transicioacuten

Xa nos relatos de mocidade de Ferriacuten laquoMedoraquo laquoChumbo e mortesraquo e laquoO Abelloacutenraquo

asinados no xornal Litoral no 1954 co pseudoacutenimo de Laiacuten Feixoo subxacen as

necesidades do nacionalismo asumido na estancia en Pontevedra fundamentalmente

a traveacutes aleacuten da familia de Francisco Cervintildeo16 (Blanco 2011 [1994] 13-14) o

compromiso poliacutetico coincide coa producioacuten cultural en lingua galega17 en

consonancia e consecuencia das dinaacutemicas do galeguismo interior e a suacutea intencioacuten

de perpetua-la conciencia laquoxenuiacutenaraquo (esencialmente o idioma) de Galicia (Rubiralta

1998 30) en vistas da consolidacioacuten do reacutexime ou sexa desde a fin da II Guerra

Mundial a detencioacuten de Ramoacuten Pintildeeiro no 1946 (ibiacutedem 23) e como cumio a morte

de Castelao (ibiacutedem 27) tameacuten motivos da crise dos exiliados (ibiacutedem 42) Oacute abeiro

desta mesma loacutexica nos novos ambientes de Santiago de Compostela baixo a tutela

de Ramoacuten Pintildeeiro que laquodediacutecase a contactar coas novas xeracioacutens universitarias nas

que trata de estimular [] as suacuteas inclinacioacutens galeguistasraquo (ibiacutedem 33) e Otero

14 Busca melloras na condicioacutens de vida (Rubiralta 1998 35-36) e o seu destino eacute o Estado tanto

fascista como logo democraacutetico 15 Sentencia brevemente Rubiralta (1998 67) que laquoo crecemento da capa asalariada reforzaraacute

as suacuteas demandasraquo 16 A dedicatoria de Retorno a Tagen Ata demostra o seu enorme influxo 17 Veacutexase brevemente o servizo da literatura oacute nacionalismo en Loacutepez Saacutendez (2007 78)



17

Pedrayo e mais de Madrid derredor do Brais Pinto (Blanco 2011 [1994] 17-18)

Meacutendez Ferriacuten desenvolve unha serie de obras no sentido da renovacioacuten esteacutetico-

formal internacional (basicamente francesa e norteamericana) Voce na neacuteboa

(1957) Percival e outras historias (1958)18 e O crepuacutesculo e as formigas (1961)

Suacutemase a estas Arrabaldo do norte (1964) laquoxa [] redactada varios anos antesraquo

(Capelaacuten 1996 32) conformando ese momento literario19 en harmoniacutea coa Xeracioacuten

das Festas Minervais (ou dos 50 ou de La Noche)20 enmarcable na Nova Narrativa

Galega21 (Noia 1992 13) e a Escola da Tebra (Forcadela 2002 93)

Esta mocidade asume o testemuntildeo da revitalizacioacuten viacutea literaria do nacionalismo

non obstante na realizacioacuten da tarefa e imbuiacuteda nun contexto de efervescencia

sindical e contildeecedora do marxismo22 decaacutetase das suacuteas limitacioacutens e abraza o campo

da accioacuten poliacutetica Esta nova intelectualidade e as reivindicacioacutens obreiras

retroalimeacutentanse forneceacutendose direccioacuten e masas respectivamente23 do cal eacute

ilustrativo en toacutedalas dimensioacutens como a suacutea conformacioacuten socioloacutexica tipicamente

laquoaristobreiraraquo de laquocadros de tipo medio e superiorraquo (Rubiralta 1998 144) Galicia

Socialista Retorno a Tagen Ata como vimos indicando fecha un momento malia que

se resolva por medio da participacioacuten nos distintos conflitos da deacutecada de proxeccioacuten

interna de laquoloacutexicas vacilacioacutens na definicioacuten dun novo espacio nacionalista radicalraquo

(ibiacutedem 149) madurado nos ciacuterculos exclusivamente culturais inaugurando asiacute un

periacuteodo de concomitante reciacuteproca estimulacioacuten das duacuteas frontes

Pero a partir dos anos 60 cando os homes e mulleres da laquonova narrativaraquo

esquecendo pouco a pouco o que un deles chamou laquounha literatura ausente de

estiacutemulos moraisraquo danse conta que se ben non lles interesa unha literatura realista

plana coacutempre virar E viran a maior parte ou os sobreviventes cara oacute mito Mellor

dito cara aacute creacioacuten dun novo mito un mito que debe ser mobilizador A obra

18 Obra fornecida en boa medida cos relatos de Nove historias vitoriosa no Cao Turnes do Centro

Galego de Bos Aires de 1956 (Blanco 2011 [1994] 17) 19 A suacutea motivacioacuten eacute diaacutefana laquoeu me puxen a escribir por influxo galeguista non me puxen a

escribir por vocacioacuten literariaraquo [Salgado e Casado 1989 56]) inicial do autor (Blanco 2011 [1994] 32)

20 Estas denominacioacutens toacutemanse de Forcadela (2002 89-90) 21 Poacutedense consultar en Noia (1992 39) as caracteriacutesticas da mesma 22 Meacutendez Ferriacuten contildeece as condicioacutens de vida e a teoriacutea revolucionaria (viacutea intelectualidade

universitaria) do proletariado durante a suacutea estancia en Oxford no 1961 (Blanco 2011 [1994] 18) con todo ata o 1963 non abandona a lintildea culturalista (ibiacutedem 36) estes anos son os de radicalizacioacuten da xuventude galeguista (Meacutendez Ferriacuten 1984 259)

23 Vexamos como cando estas consonte a natureza do seu movemento encontran sitio no Estado laquorenovadoraquo da deacutecada do 1980 a laquovangardaraquo galeguista vai con elas aacutes institucioacutens

CUMIEIRA 6


18

fundadora desta narrativa que camintildea cara oacute mito (que eacute unha narrativa nova polo

simple feito de que se decata de que xa non se pode escribir como antes) eacute Retorno a

Tagen Ata de Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten (Gonzaacutelez Goacutemez 1995 411)

O nacionalismo do interior de Galicia eacute na praacutectica tameacuten o do exilio e a

emigracioacuten que arredado do seu marco de actuacioacuten e incapaz de actuar nel soacute

manteacuten o Partido Galeguista mediante a latencia da Guerra Civil malia loitar contra o

xiro daqueloutro (Rubiralta 1998 42-46) este contacto mesmo fiacutesico cos agora

axuntados derredor de Galaxia eacute a ponte (ibiacutedem 29) cos mozos o determinante na

suacutea laquodecantacioacuten definitivaraquo (ibiacutedem 57) de feito a laquodesaparicioacuten de ldquoVieirosrdquo e o

seu propio final viraacuten dados cando no interior de Galiza reapareza o combate

antifranquistaraquo (ibiacutedem 52) Xa que logo paacutesase dun galeguismo en que a cultura

(sobre todo a literatura) eacute actividade nuclear e uacutenica en consecuencia coa necesidade

de sostemento do volkgeist e o seu elemento baacutesico e quintaesencia isto eacute a lingua a

un en que a fronte cultural se integra nun fin maior e cuxa obra iniciadora iacutea ser24 en

principio a ineacutedita Os corvos a figueira e a fouce de ouro (Capelaacuten 1996 37) da que

laquoXoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten manifestou que se trataba dunha ficcioacuten alegoacuterica aiacutenda

que baseada en feitos reaisraquo (Ramallo 2020 89)

Galicia na condicioacuten de nacioacuten carente do dereito de autodeterminacioacuten versus a

suacutea exclusiva disposicioacuten espantildeola estaacute oprimida no interior das fronteiras do vello

continente25 O comunismo laquocelebra cualquier asimilacioacuten de las naciones excepto la

que se realiza por la fuerza o se basa en privilegiosraquo (Lenin 1966 [1913] 27) Por iso

consonte Lenin (1966 [1914] 64) do dereito aacute autodeterminacioacuten isto eacute do dereito

a constituiacuter un Estado de seu non se debe beneficiar ningunha nacioacuten en detrimento

doutra

Por esta conxuntura de nacioacuten oprimida occidental dunha banda nuacutetrese das

ideas e cultura do laquomundo libreraquo (fronte aacutes franquistas mais tameacuten fronte aacutes

24 Debido aleacuten da dedicatoria oacute artigo lixeiramente anterior de maio do 1966 Nova narrativa

y compromiso social (Capelaacuten 1996 36) en que Meacutendez Ferriacuten confire un novo lugar aacute literatura

25 Se a nacioacuten estaacute intimamente ligada oacute desenvolvemento das relacioacutens burguesas (veacutexase A nacionalidade moderna [1887] de Kautski) en consonancia tameacuten o estaacuten os dereitos nacionais Por iso na tradicioacuten comunista en tanto existen as nacioacutens e o seu conflito (Lenin 1966 [1913] 26) e subordinada oacute derrocamento da burguesiacutea (Lenin 1966 [1916]b 121) a laquosolucioacuten es la democracia consecuenteraquo (Lenin 1966 [1913] 13) laquosituacioacuten maacutes favorable para la lucha de clasesraquo (Lenin 1966 [1914] 60) Pois laquode la misma manera que es imposible un socialismo triunfante que no implante la democracia completa es imposible tambieacuten que se prepare para la victoria sobre la burguesiacutea un proletariado que no sostenga una lucha muacuteltiple consecuente y revolucionaria por la democraciaraquo (Lenin 1966 [1916]b 115)



19

socialistas das que bebe fundamentalmente o PSG na suacutea fundacioacuten) reflexo do

laquofracasoraquo a occidente do proletariado revolucionario26 e a situacioacuten resultante isto eacute

o sometemento da clase obreira oacutes seus respectivos estados imperialistas por

mediacioacuten dun laquoseuraquo sector laquoarribistaraquo beneficiado da circunstancia oprimente dos

seus conxeacuteneres nacionais e internacionais e daquela pasado de facto aacutes filas da suacutea

burguesiacutea Da outra banda recibe novas27 de triunfo das revolucioacutens comunistas a

oriente sobre todo a chinesa (Rubiralta 1998 154) e a suacutea vital acometida contra-

contrarrevolucionaria iniciada no 1966 e do seu correlato nas colonias e tameacuten en

territorio europeo as capas maacuteis conscientes da vangarda obreira esciacutendense dos

prosovieacuteticos asiacute como retoman oacute tempo que as masas da clase pero

independentemente a violencia consciente28 ante a comprobacioacuten das suacuteas

posibilidades e necesidade nos confiacutens do globo Da influencia maoiacutesta da UPG fala

Nuacutentildeez (2015 [2002] 239)

Ideoloacutegicamente la UPG fue definieacutendose hacia finales de los 60 y principios de los

70 como un partido nacionalista y marxista-leninista con ribetes maoiacutestas que

tomaba como modelo los movimientos de liberacioacuten colonial del Tercer Mundo

(Argelia Vietnam Mozambique Angola etc)

Por iso a renovacioacuten teacutecnica da obra literaria en Galicia veacuten da man do emerxente

Posmodernismo29 como constata Garcia (2006 217) existe laquouma dataccedilatildeo provaacutevel

para as origens do poacutes-modernismo coincidindo com o iniacutecio da produccedilatildeo literaacuteria

[] de Meacutendez Ferriacutenraquo mentres a suacutea renovacioacuten laquosemaacutenticaraquo veacuten da man dos

procesos antiimperialistas de inspiracioacuten maoiacutesta30 Cando falamos desta uacuteltima non

26 A Revolucioacuten de Outubro incendia o corazoacuten de Occidente Alemantildea durante un lustro (Carr

1985 [1979] 21) non obstante a mobilizacioacuten armada das masas obreiras non estabiliza debido a un KPD illado da maioriacutea destas debido aacute suacutea escisioacuten froito da firmeza ideoloacutexica da socialdemocracia en defensa desde a I Guerra Mundial do seu Estado tameacuten contra os consellos obreiros

27 Tameacuten da man dos galeguistas do exilio (Rubiralta 1998 54) 28 Evidentemente nin unha nin outra con obxectivos revolucionarios os comunistas ante o

desenvolvemento dos movementos reformistas da clase laacutenzanse oacute terrorismo eacute dicir aacute loita armada individual sen vencello real fundado na ideoloxiacutea coas masas as cales asentan no Estado

29 Traacutetase do mundo resultante das revolucioacutens socialistas do seacuteculo XX isto eacute un en que a burguesiacutea eacute ama e sentildeora malia existir xa experiencias historicamente superiores Neste sentido na Europa estas novas dinaacutemicas entran desde a deacutecada dos 20 malia que non se instauran definitivamente mentres sobrevive o Bloque do Leste

30 Cremos abondo ilustrativas as obras requisadas no ano 1969 laquoAdemais da citada novela no rexistro tameacuten lle foron incautados entre outros tres libros de Mao-Tse-Tung duacuteas revistas

CUMIEIRA 6


20

nos referimos oacute contido de Retorno a Tagen Ata unha tradicional viaxe (Capelaacuten

1996 37-38) nin aacute suacutea funcioacuten nacional laquode serieraquo derivada de actualiza-la literatura

galega senoacuten aacute non equiparacioacuten de tarefas poliacuteticas e creacioacuten cultural aacute suacutea

imbricacioacuten sen identificacioacuten oacute seu rol enlazando co Partido Galeguista31 a forxa

dun ideario axustado aacutes novas condicioacutens materiais Resumidamente o resultado eacute o

servizo social da laquoliteratura de ficcioacutenraquo32 metaacutefora do drama nacional

Como diciamos a situacioacuten de Galicia dialoga mesmo directamente nas Reunioacutens

de Brest (Rios 2002 16) con outras maacuteis ou menos semellantes ou sexa con

territorios en conflito nacional-linguumliacutestico da metade oeste da Europa cuxa

intelectualidade asume o colonialismo como a suacutea realidade a causa do influxo dos

movementos deste sentido no mundo e a suacutea relacioacuten co comunismo a saber a

resolucioacuten das tarefas democraacuteticas aliacute onde a burguesiacutea deserta delas Asiacute pois estes

feitos tentildeen un efecto material-obxectivo e ideoloacutexico-subxectivo nos laquocidadaacutensraquo do

chamado Primeiro Mundo apelados ora pola suacuteas condicioacutens de vida inmediatas

(deturpadas ou empeoradas polo reposicionamento imperialista mundial) ora pola

influencia das diferentes accioacutens do Terceiro (iacutedem) acordan politicamente Neste

contexto situacutease tameacuten loxicamente sen necesidade do pano de fondo nacional33 o

maio do 68 os anni di piombo ou a RAF As seguintes declaracioacutens de Meacutendez Ferriacuten

van nesta direccioacuten rexistrando esa tendencia continental e global34 aleacuten dunha

outra intencioacuten desconcertante dirixida oacute lector

sobre Cuba un libro de Hocirc-Chiacute-Minh ou o poemario laquoOs nenos do Vietnamraquo de Farrucoraquo (Ramallo 2020 88)

31 laquoNeste sentido Ferriacuten retoma a tarefa do seu antecesor ourensaacuten cuns novos presupostos esteacuteticos e ideoloacutexicos rectores que non obstante recollen tameacuten algo da esteacutetica e da ideoloxiacutea oterianas por iso Otero resoa aacutes veces tanto en Ferriacutenraquo (Blanco 2011 [1994] 30)

32 Entendemos como tal a literatura en que as coordenadas fiacutesico-quiacutemicas ideoloacutexico-poliacuteticas etc non coinciden coas do referente

33 Os conflitos neste sentido son insignificantes non como no caso espantildeol ou britaacutenico Poreacuten o seu marco non deixa de ser laquonacionalraquo (en verdade estatal os termos confluacuteen en consonancia coa coincidencia entre nacioacuten e Estado) malia estarmos ante un fenoacutemeno xeral este aterra nas correlacioacutens de clase concretas de cada territorio cuxas fronteiras son estatais

34 Reproducimos unhas palabras de Ferriacuten (Nogueira Lama 2008 295) a respecto de Con poacutelvora e magnolias (1976) abondo ilustrativas laquoMentres na poesiacutea social vella se iacutea a unha mostra das miserias agora o que se estaacute pedindo mdashou asiacute o percibiacutea eu ou asiacute o necesitaba eumdash era unha maior presenza poliacutetica Naturalmente sen ocultar a pertenza aacute cultura occidental cousa que alguacutens poetas parece que esqueceran que noacutes somos europeos e tameacuten terceiromundistasraquo



21

Tagen Ata eacute un paiacutes onde ocorren cousas semellantes aacutes que ocorren en Irlanda en

Euskadi ou en Galicia eacute dicir eacute un paiacutes quizais europeo que estaacute debateacutendose pola

suacutea independencia e que estaacute consumido polos problemas e polas contradiccioacutens

(Salgado Casado 1989 213)

Oacute longo da presente anaacutelise cremos ter esgrimido suficientemente a relacioacuten

entre literatura e poliacutetica en Ferriacuten non xa polas suacuteas declaracioacutens oacute respecto senoacuten

sobre todo polo lugar histoacuterico de Retorno a Tagen Ata adscribible oacute autonomeado

xeacutenero de poliacutetica-ficcioacuten (Freixanes 1976 245) fin dun periacuteodo de aglutinamento

interno da UPG que conecta coas xeracioacutens de preguerra35 arredor da tarefa de

integracioacuten teoacuterica de marxismo e nacionalismo e maila consecuente apertura dunha

etapa conseguinte36 de laquobantildeo de masasraquo en que a fronte cultural contribuacutee a difundir

nelas o mito nacional renovado coa suacutea presenza sistemaacutetica e activa na literatura

galega tentando asiacute nunha direccioacuten dobre gantildealas para o seu proxecto Aiacutenda que

Meacutendez Ferriacuten pode semellar contraditorio na relacioacuten que atribuacutee a estes dous

elementos (Loacutepez Saacutendez 2007 78) consideraacutemo-la seguinte aseveracioacuten a maacuteis

completa e axeitada nesta lintildea

Sen a palabra non se fai a Revolucioacuten francesa [hellip] Non hai razoacuten foacutera da palabra [hellip]

Pero evidentemente a palabra dos poetas non cambia o mundo Os poetas acompantildean

son uns coacutemplices As grandes transformacioacutens son colectivas (Cantildeo 2005 178)

Desta cita enteacutendese que a literatura en condicioacuten de ideoloxiacutea aporta na

concienciacioacuten nacional emporiso necesita un chan material en que aterrar (noacutetese

que non aludimos oacute soporte fiacutesico) estamos ante a idea da unidade contraditoria de

conciencia e materia sociais37 claro que conforme a loacutexica burguesa non desta

maneira senoacuten en tanto elementos illados Con isto conecta esa eleccioacuten da coleccioacuten

O Moucho que como dixemos anteriormente ten a intencioacuten de divulgar e instituiacuter

socialmente o nacionalismo galego de nova planta entre a suacutea tradicioacuten e a de cariz

obreiro aacute que agora se dirixe ademais de rivalizar coa editorial Galaxia laquoNo meu caso

35 Di Angueira (2011 [2005] 10) laquoVelaiacute a interseccioacuten de pulsos idades e xeracioacutens Castelao

A bandeira de Bocarribeira aacute fronte da coleccioacuten de poesiacutea envolviacutea Noacutes e a Repuacuteblica o antifranquismo e Brais Pinto nun mesmo proxectoraquo

36 No dicir de Blanco (2011 [1994] 21) laquoesta preocupacioacuten ciacutevica marcaraacute ademais unha importante inflexioacuten na suacutea traxectoria creativa dando comezo a unha nova etapa que se extenderaacute pola deacutecada dos setentaraquo

37 Oacute noso parecer quen mellor expresa esta interrelacioacuten entre os dous polos eacute Marx (1982 [1884] 497) laquoCierto es que el arma de la criacutetica no puede suplir a la criacutetica de las armas que el poder material tiene que ser derrocado por el poder material pero tambieacuten la teoriacutea se convierte en un poder material cuando prende en las masasraquo

CUMIEIRA 6


22

[o mito] teriacutea unha funcioacuten de enraizamento na tradicioacuten popular na tradicioacuten

nacional e popularraquo (Nogueira Lama 2008 296)38

Para Ferriacuten a literatura39 ten unha funcioacuten social en si mesma eacute autoacutenoma

respecto aacute ideoloxiacutea (ibiacutedem 291) non obstante autonomiacutea non significa

independencia (cousa que saben tameacuten Rotbaf Luden e o bolxevismo) en tanto que a

literatura porta conciencia e por tanto estaacute determinada historicamente En todo

caso o natural de Ourense interroacutegase40 sobre como superpontildeer ambas coa maior

rigorosidade literaria e sen caer no folleto eacute dicir sobre como integra-lo mundo do

referente na obra e con esta inferir nel Segundo Moreiras (1986 453) laquoelevar o

discurso a ficcioacuten eacute a resposta aacute pregunta de Ferriacuten sobre como incorporar tempo e

fantasiacutearaquo Dito doutro xeito a manipulacioacuten literaria do afora trocado en laquoadentroraquo

fantaacutestico eacute o uacutenico modo de lle conferir sentido que non pode ser senoacuten poliacutetico

dado que se situacutea no nivel do referente oacute texto a metaacutefora como principio e base da

literatura e Tagen Ata como Galicia41

Entoacuten esta xeracioacuten diriacutexese segundo Forcadela (2002 93)

desde unha fase de inicio na que salientan os temas de iacutendole existencial logo de

atravesar unha fase intermedia na que prima o experimentalismo literario e o

obxectalismo de orixe francesa [] a unha etapa final na que a alegoriacutea poliacutetica abre

o camintildeo para outro tipo ben diferente de literatura

Este camintildeo aacutebreo Ferriacuten con Retorno a Tagen Ata no 1971 con mira posta en

fornecer de novas armas o mito nacional literario e asiacute o nacionalismo conectando

necesariamente cunha e outra tradicioacutens sendo este o vieiro do galeguismo literario

consonte o paradigma do sector culturalista para o que no continente poliacutetico soacute cabe

o labor cultural oacute nacionalismo poliacutetico encerrado na recuperacioacuten e actualizacioacuten

dos vimbios teoacutericos e organizativos (no marco da ceacutelula intelectual) do mesmo e

38 Sobre o mito tense dito tameacuten o que continuacutea laquoEn realidade Ferriacuten non fai maacuteis que

reconstruiacuter o mito liberador que se veacuten reescribindo con novas versioacutens desde Pondal como unha cadea de contumaz resistencia literaria fronte aacute magoante realidade poliacutetica na que se escriberaquo (Blanco 2011 [1994] 29)

39 Concretamente refiacuterese aacute poesiacutea agora ben maacuteis adiante di laquoEu creo que a prosa eacute poeacutetica tameacuten a prosa estaacute na funcioacuten poeacutetica da linguaxe e hai veces que dentro da clasificacioacuten claacutesica dos xeacuteneros literarios a liacuterica aacutes veces invade a narracioacutenraquo (Nogueira Lama 2008 302)

40 A saber laquoiquestcomo haberaacute de ser unha invencioacuten total na que estea totalmente o home que (irremediabelmente luacutecidos) somos xa noacutes Levo con esta ou semellante pregunta vai para trinta anosraquo (Meacutendez Ferriacuten 1983 9)

41 Similarmente oacute tratar Bretantildea Esmeraldina (1987) Blanco (1987 14) escribe o seguinte laquoY quizaacute Ferriacuten creoacute esta Bretantildea por amor a Galiciaraquo



23

deste aacute deacutecada dos setenta en que a literatura vermella e o traballo a prol da

maduracioacuten da UPG e a UPG Lintildea Proletaria axintildea rebautizada Partido Galego do

Proletariado42 ensamblan

Os elementos maacutexicos na narrativa ferriniana configuran a maior parte das veces

un universo propio rexido polas suacuteas propias regras eacute dicir aferrado a unha loacutexica

propia coincidente en boa parte coa loacutexica usual Isto singulariacutezase sobre todo no

espazo miacutetico de Retorno a Tagen Ata un universo que desenvolve a suacutea temaacutetica

tanto de forma independente coma en relacioacuten ao mundo real Desta forma o

universo miacutetico e o real coexisten contaxiaacutendose as suacuteas caracteriacutesticas (Regueira

2007 230)

A criacutetica eacute unaacutenime na consideracioacuten alegoacuterica da terra de Tagen Ata e o libro que

a presenta43 unicamente abala entre o referente maacuteis estrito (Galicia) e o maacuteis xeral

(unha nacioacuten subxugada en calquera lugar do mundo) e xa explicitamos con

anterioridade tanto a semellanza da situacioacuten galega con outras dentro do Estado

espantildeol e a Europa como a influencia das loitas anticoloniais nos autores da eacutepoca

Nese sentido a nosa sociedade interpreta en funcioacuten da suacutea realidade da que fai parte

o seu sistema literario de aiacute que os asturianos tras Tagen Ata vexan Euskadi (Salgado

Casado 1989 215) oacute se tratar do conflito nacional referencial do Estado espantildeol

Certamente esta terra maacutexica eacute nada maacuteis ca ela mesma cando menos ficcionalmente

malia remitir a realidades (sen tales aquela non seriacutea orixinable) como a galega aacute cal

debido aacute lingua de creacioacuten apela en primeira instancia Tagen Ata non necesita ser

Galicia eacute maacuteis necesita non o ser e soacute semellalo Sinala Loacutepez Saacutendez (2007 80)

Pero o aspecto maacuteis interesante desde o noso punto de vista eacute que se a metaficcioacuten e

a intertextualidade posmodernas contribuacuteen ao autotelismo propio do escepticismo

gnoseoloacutexico da creba da fe na verdade e no existente na obra de Meacutendez Ferriacuten

semellan servir como dixemos a outro fin o da potenciacioacuten da recorrencia que eacute

un dos mecanismos fundamentais da instauracioacuten dun imaxinario e daquela da

creacioacuten dunha identidade

Isto seriacutea posible pola confluencia da cuestioacuten nacional pendente dunha banda e

o contildeecemento das tendencias literarias posmodernas da outra

Como comentabamos xa na recepcioacuten da obra no propio ano de publicacioacuten

Ramoacuten Pintildeeiro (1971 238-239) sinala que laquoseguramente a maioriacutea dos azerratas mdash

tanto os realistas como os utopistasmdash desexariacutean que [Rotbaf Luden] for algo maacuteis

42 Para ollar de xeito esquemaacutetico a evolucioacuten organizativa do nacionalismo galego

contemporaacuteneo nas suacuteas tres primeiras deacutecadas consuacuteltese Rios (2002 141) 43 Amor (1996 1497) ve en laquoO dique de arearaquo de Percival e outras historias (1958) laquounha

prefiguracioacuten do que seraacute o mundo de Tagen Ataraquo

CUMIEIRA 6


24

que un pantasma literario ferriniaacutenraquo non podendo ser estes azerratas neste caso

outra cousa que os galegos pois son os uacutenicos que contildeecen o autor Ferriacuten44 e a suacutea

literatura Eacute maacuteis transparente neste caso Garciacutea Mato (1971 67) laquoYo creo que en

Retorno a Tagen Ata estaacute Galicia tan presente como en Memorias dun neno labregoraquo

Na recensioacuten aacute 3ordf edicioacuten de Quintana do 1987 expliciacutetase o simbolismo apreciacioacuten

xa feita con anterioridade por Casares e Beiras en 1982 Blanco en 198345 e Salinas en

1985 (Nicolaacutes 1996 100-107) e asiacute seraacute dunha vez e para sempre Non se trata

daquela de malinterpretacioacutens do texto do nacido en Ourense46 senoacuten de que no

microcosmos oacute que se incorpora e oacute que aspira esa tintildea que ser necesariamente a

lectura a pesar de que Meacutendez Ferriacuten tentildea que reivindicar unha maacuteis aberta non soacute

coa intencioacuten de rexistrar unha tendencia non exclusiva de Galicia senoacuten tameacuten coa

de defende-la autonomiacutea da suacutea obra a fin de que siga funcionando como literatura47

e non como panfleto48 soacute autorreferencialmente funciona e sobrevive o universo

miacutetico que como sabemos funcionaraacute en adiante como localizacioacuten ferriniaacute

predilecta

Por uacuteltimo tomaacutemo-la decisioacuten de selar esta parte do noso traballo cunha das

citas que oacute noso ver mellor resume a natureza de Retorno a Tagen Ata coa vista posta

no seu tratamento polo miuacutedo no seguinte apartado

A pesar da suacutea brevidade este relato eacute polo seu caraacutecter marcadamente simboacutelico

un dos puntos de inflexioacuten que sinala o devalar da NNG unha vez que conseguido

o desenvolvemento do proxecto formalista inicial [] se manifesta marcadamente o

influxo do marxismo (Forcadela 1993 123)49

44 Capta nesa mesma recepcioacuten (Pintildeeiro 1971 238) a dimensioacuten poliacutetico-literaria do autor

laquoNo fondo o Ferriacuten arela anovar a literatura galega coas maacuteis avanzadas teacutecnicas narrativas e arela anovar a conciencia colectiva de Galicia coas maacuteis avanzadas inquedanzas transformadorasraquo De igual modo Noia (1972 37) na suacutea recensioacuten aacute 2ordf edicioacuten da obra do 1972 sinala que laquoFerriacuten bota maacute dos mundos orientaacutes intriacutensecamente paraboacutelicos pra nos mostrar a realidaderaquo

45 Cando menos segundo Blanco (1992 41) esta eacute a data de redaccioacuten do seu artigo 46 O autor ten falado de lecturas interesadas (Salgado Casado 1989 213) e naturalmente

ningunha non o eacute Como ten notado Loacutepez Saacutendez (2007 78-79) tameacuten son interesadas as suacuteas intervencioacutens

47 Di Ferriacuten laquoEu penso que o fixen suficientemente ambiguo para que non aparecese Galicia dunha forma clara nin ese paiacutes se parece a Galicia nin as circunstancias nin as paisaxes nin o estilo de vida coincidenraquo (Salgado Casado 1989 214)

48 O autor intelixentemente enfronta panfleto literario a panfleto poliacutetico (ibiacutedem 215) 49 Na mesma obra (ibiacutedem 124) Forcadela observa a correlacioacuten Europa-Terceiro Mundo que

vimos sinalando



25

3 Reconstrucioacuten do mito nacional en Retorno a Tagen Ata

A continuacioacuten estudaremos como Ferriacuten construacutee Retorno a Tagen Ata en virtude

da funcioacuten social actualizacioacuten do mito nacional mediante aacute que aspira

Anteriormente acabamos de referi-lo sentido da foacutermula de trasposicioacuten do referente

aacute laquorealidaderaquo maacutexica en palabras de Garciacutea (2006 215)

Trata-se agora do Realismo-Maravilhoso que se nutre da realidade referencial

exterior travestindo-a de maravilhoso e fazendo com que sua leitura seja aquela

primeira geradora e as muitas outras geradas no universo textual

Volveacutemolo dicir Tagen Ata necesita ser Tagen Ata para ser Galicia

Antes de nos adentrar no tema debemos traballa-la cuestioacuten das anotacioacutens que

permiten descarga-lo texto sans phrase do seu descritivismo cientiacutefico resultando

unha conexioacuten sistemaacutetica entre o referente e o mundo da ficcioacuten (veacutexase Forcadela

1993 123) Estas ademais de marca-las cuestioacutens chave da obra confiacuterenlles

Historia o cal sumado aacute invocacioacuten directa oacute lector froito do seu estilo realista e a suacutea

laquomarxinalidaderaquo textual asiacute como aacute configuracioacuten semaacutentica destes apartes suxire a

realidade viva do receptor dos estiacutemulos literarios Este tipo de procedementos nas

lindes dos laquodousraquo mundos enlace da innovacioacuten teacutecnica e o servizo nacional son oacutes

que alude Loacutepez Saacutendez (2007 81)

No ciclo textual de Tagen Ata utiliacutezanse os mecanismos propios do texto alegoacuterico

nacional mais o seu uso lonxe do ocultamento e a naturalizacioacuten eacute radicalmente

consciente e autosinalado achegando ao texto altas cotas de metaficcioacuten de

nostalxia e de ironiacutea

Por tanto obedecendo a esta marcaxe temos delineados os elementos nucleares

e outros complementarios de Retorno a Tagen Ata amais axuntados oacute seu ronsel a

Grande Fraga de Tagen Ata os azerratas o imperio de Terra Ancha a ITA a laquomutuaraquo

o Len claacutesico as armas a identidade nos nacionais oprimidos Percival Decateacutemonos

de que seis estaacuten nos dous primeiros capiacutetulos dos cales cinco no segundo

forneceacutendono-lo marco contextual e simboacutelico desde o que afronta-la lectura

A primeira vista estamos ante unha novela circular con todo e malia o

coincidente isto eacute o brillante acuoso e verde bosque da Grande Fraga en primavera

Rotbaf Luden entra de xeito distinto no inicio e no final nun caso camintildeando co

cabalo detraacutes en consonancia coa laquoemocioacuten fondaraquo (Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 49)

fronte aacute excitacioacuten da segunda ocasioacuten en laquoaloucado agalloperaquo (ibiacutedem 87) Asiacute a

todo cando alcanza o seu destino apea e novamente inhala o laquoar teacutepedo pesadoraquo

(iacutedem) Oacute noso ver e contildeecendo a Meacutendez Ferriacuten e a UPG (abonda con ve-las

CUMIEIRA 6


26

cabeceiras do Terra e Tempo 1 [1965] e do mexicano 5 [1965]) o laquoeuraquo narrativo

localiacutezase no mesmo sitio mais noutro lugar oacute sentido da espiral dialeacutectica continuacutea

no nacionalismo no entanto non na lintildea de Ulm Roan senoacuten na da milicia da ITA

(cuxas siglas lembran as da ETA e o IRA referentes da organizacioacuten central do novo

nacionalismo galego) dos campesintildeos laquoen contubernio fraternal cos operarios

industriaisraquo (ibiacutedem 81) Aleacuten disto conforme o uso que fai o imaxinario nacional do

espazo natural laquoA Grande Fraga eacute un siacutembolo nacionalraquo (ibiacutedem 17) dos azerratas

delintildeado baixo paraacutemetros opositivos con Terra Ancha anaacutelogos dos que o

galeguismo establece con Castela-Espantildea (Amor 1996 1498-1499) Amais en

consonancia con ese referente xeral cousa que como referimos albisca Noia (1972

37) na suacutea recensioacuten aacute 2ordf edicioacuten da obra a caracterizacioacuten da natureza encaixa

tameacuten coa laquoselvaraquo (Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 87) de moitas colonias

A illa de Anatiacute lugar de nacenza de Rotbaf Luden semella sufrir tameacuten unha

situacioacuten colonial ou excolonial con base no seu caraacutecter laquofumeganteraquo (ibiacutedem 51)

eacute dicir de industrializacioacuten concentrada e masiva e sobre todo en funcioacuten da suacutea

laquohiperoposicioacutenraquo social ou sexa da carencia dunha masa de sectores intermedios

(aristocracia obreira e pequena burguesiacutea)50 laquopretos miserentos e fermosos []

barbaramente explotados por unha clase perfumada de mestizos opulentosraquo (iacutedem)

Maacuteis alaacute disto suficientemente caracterizador unha serie de elementos (laquomandingaraquo

laquoarahuacoraquo laquomaxiasraquo laquodanzaraquo laquomelazaraquo laquocafeacuteraquo laquomucamaraquo laquoturbanteraquo laquocacaoraquo

laquolingua creoularaquo etc [iacutedem]) serven de atrezzo da escenificacioacuten cando menos

afastada da Europa A criacutetica adoita falar da illa como translacioacuten literaria do

continente suramericano Beiras (1982 28) Loacutepez Peacuterez (1996 [1988] 22) e Viacutector

Freixanes no seu Preacuteface aacute traducioacuten Lamour le Roi Arthur (Nicolaacutes 1996 112)

Manuel Forcadela (1993 127) mesmo concreta na Arxentina oacute ver en Rotbaf Luden

a Perfecto Loacutepez O autor mestura trazos de diversa orixe talvez coa intencioacuten de non

da-las coordenadas exactas do referente ou de xeneralizalo en todo caso Ameacuterica eacute

resultado da confluencia de diferentes culturas a saber amerindias africanas

occidentais etc Anatiacute ademais de localizacioacuten do exilio azerrata (Meacutendez Ferriacuten 1996

[1971] 52) tameacuten eacute unha nacioacuten ou continente terceiromundista da cal ventildeen

laquoventosraquo renovados a Tagen Ata mediante Rotbaf Luden vencello semellante oacute dos

restos do Partido Galeguista americano co interior Dito isto este feito eacute idoacuteneo aacute hora

de identifica-la situacioacuten de Anatiacute e a laquocolonialraquo (iacutedem) de Tagen Ata O contacto maacuteis

iacutentimo entre a realidade ferriniaacute e a do laquoeuraquo de Retorno a Tagen Ata eacute cando este

adscribe os versos laquofe fe ferroveacute ferrovelloraquo (ibiacutedem 64) de Celso Emilio Ferreiro a

laquoun poeta emigrado en Anatiacute recollendo admirablemente o trapalleiro e 50 A suacutea existencia nos Estados rentistas deriva do sufrimento dos obreiros dos Estados

debedores (Lenin 1974 [1917] 117)



27

trastumbante bruiacutedo dos tranviacuteas de Traquo (iacutedem) o cal daacute conta da remisioacuten da rexioacuten

imaxinaria oacute exilio americano en termos xerais e de T a Vigo

Este nacionalismo da ITA do exterior eacute etnicista (ibiacutedem 53) oacute xeito do Partido

Galeguista asiacute como do mesmo modo confiacutea no triunfo das forzas da nacioacuten (iacutedem) A

estes defectos Rotbaf Luden engade actos festivo-culturais laquouns cordiais vencellos

en xeral coa lonxana Tagen Ata e unha certa preguiza pra contildeecer analiticamente a

evolucioacuten da suacutea realidade socialraquo (iacutedem) Neste sentido malia que o laquoeuraquo recolle o

labor de transmisioacuten idiomaacutetica e os sontildeos liberadores do exilio (ibiacutedem 52) fai o

propio coas suacuteas carencias coincidentes coas da ITA interior Por iso en definitiva

a protagonista e narradora non soacute renuncia oacute nacionalismo de Tagen Ata senoacuten

tameacuten malia xurdir del oacute dos azerratas de Anatiacute posto que verdadeiramente

aacutembolos dous comparten esencia laquoculturalista racista e idealistaraquo (iacutedem) pois as

ideas do laquoespritoraquo de Ulm Roan son as de ultramar (ibiacutedem 59) en tanto que a

existencia das mudanzas do interior dunha nova etapa da ITA distinta da

primixenia son descontildeecidas foacutera A este respecto lembreacutemo-lo que asinaba Ferriacuten

tralo alcuntildeo de Laiacuten Feixoacuteo (1954 1) baixo a influencia do vello nacionalismo

laquoAtlaacutentico vencello racial i-eterno das razas da breacutetema fillas da saudade das razas

celtasraquo e como a UPG escribe no seu voceiro Terra e Tempo 5 (Anoacutenimo 1965b 1)

referiacutendose oacute seu precedente na terra como laquogaleguismo resesego folkloacuterico e

negativoraquo que malia laquoque pudo ter un intre no cal ergueu alguacutes principios xustos por

algus homes escolleitos e por disgracia moi illados mdashViqueira Castelaomdash [] hoxe eacute

un galeguismo que xa caducouraquo

Retorno a Tagen Ata estaacute narrado desde o futuro senoacuten non se saberiacutea o cambio

de signo da Irmandade (Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 52) No caso do dito

anteriormente ten consistencia entender que a narradora en primeira persoa se

desvencella dos quefaceres do exilio a posteriori esencialmente por medio da suacutea

presentacioacuten iroacutenica No encontro cos militares de laquotiacutepica ollada dura de Terra

Ancharaquo (ibiacutedem 59) polo contrario non funciona o mesmo xogo con todo ten

validez arguumliacuter que se retrata o pensar da Rotbaf Luden acabada de arribar e daquela

das concepcioacutens vellas Non obstante aiacutenda que non se respire odio nacional (a pesar

de ser reactivo aacute subxugacioacuten da nacioacuten opresora) como antes nas notas oacute peacute que

supoacutemo-lo derradeiro traballo do laquoeuraquo narrador ou mesmo dun editor recoacuterrese aacute

falsificacioacuten histoacuterica homologable aacute de toda construcioacuten nacional51 Se desde o

seacuteculo XII Tagen Ata estaacute sometida a mans de Terra Ancha (ibiacutedem 52) antes no

momento dos seus xurdimentos desde o Imperio de Len non eacute rigoroso falar de

51 Faceacutemonos eco de Lenin (1966 [1913] 16) laquoQuien defiende la consigna de la cultura

nacional no tiene cabida entre los marxistas su lugar estaacute entre los filisteos nacionalistasraquo

CUMIEIRA 6


28

nacioacutens (ibiacutedem 54) maacuteis aiacutenda cando a redaccioacuten das anotacioacutens refire reinos

nunha etapa ulterior (ibiacutedem 52) Tal e como lemos en Hobsbawm (2018 [1990] 23-

24) ata 1884 a Real Academia Espantildeola non rexistra o significado moderno de nacioacuten

isto eacute distinto a orixe

O enlace con Ulm Roan eacute laquoun vellote devecido Gastaba colo de celuloide e gravata

de lazo Mantintildea un sombreiro de moita aba sobre a cabezaraquo (Meacutendez Ferriacuten 1996

[1971] 60) Ferriacuten caracteriza o (ex)membro da ITA do interior como un anciaacuten de

laquovoz [] feble soaba a fatigaraquo (ibiacutedem 61) laquoencollido e altoraquo (ibiacutedem 62) isto eacute

como algo desfasado Malia existir unha relacioacuten de admiracioacuten da xeracioacuten moza coa

anterior e viceversa como demostra o afecto do vello (iacutedem) iso non eacute oacutebice do non

relanzamento nacionalista da unha fronte aacute outra como fai a UPG non sen intentar

coadxuva-las duacuteas no Consello da Mocedade En contraste co home nexo no mesmo

Bar Encantintildeo de Ok un rapaz recita con paixoacuten aacute suacutea compantildeeira e malia soar

laquomonoacutetonoraquo (iacutedem) Rotbaf Luden sente que laquounha cousa vivaz e dinaacutemica atentaba

contra pesadas roupaxes ancestrais que me vestisen Noteime perdida en Tagen Ata

Impacienteimeraquo (ibiacutedem 61) O encontro xa que logo presenta por vez primeira

talvez aiacutenda non enfrontamento mais si distincioacuten entre novos e vellos laquoNon sei por

que atopei unha estrantildea relacioacuten entre o poema e o desacougo que me deixou o bico

do home descontildeecidoraquo (ibiacutedem 62)

A tiacutea Natalia eacute vencellada coa intelectualidade (ibiacutedem 63 e 65) coa laquosociedade

pequeno-burguesa relacionada coa literatura e mais coa vida acadeacutemicaraquo (ibiacutedem

66) e na suacutea casa ten un laquosofaacute raquo un laquopianoraquo (iacutedem) laquodous pesados cortinoacutens raquo un

laquocaxato de puntildeo de prataraquo laquoalfombras e papeis pintadosraquo laquomoblesraquo antigos

laquocoacutemodos silloacutensraquo (ibiacutedem 67) laquoparquetraquo (ibiacutedem 68) Este ambiente aburguesado

da tiacutea embriaga a protagonista restrinxida a laquocontemplarraquo laquoao tempo inexistenteraquo

(iacutedem) Este laquointre aboiante da mintildea existenciaraquo (ibiacutedem 69) favorecido por laquoaquel

cadro que representaba [] a cidade pantasma de Ys perdida nun recuncho

pneumaacutetico do temporaquo (iacutedem) que laquotintildea a propiedade de manterme en suspenso

desvincallada da realidade concreta []raquo (iacutedem) e o consumo de laquokiffiraquo (iacutedem) de

Rotbaf Luden despois do seu contacto cos dous dirixentes obreiros na taberna situacuteaa

na disxuntiva de laquopermanecer no ciacuterculo maacutexico de Nataliaraquo (ibiacutedem 70) ou laquodeixar

aquela deliciosa casula cristalina na cal [] mantiacutentildeame en estado de beatitude e de

preguiza absolutaraquo (ibiacutedem 71) sendo Natalia quen decline aacute sobrintildea cara oacute segundo

Quizais tras destes feitos hai unha chamada de atencioacuten de Meacutendez Ferriacuten sobre os

perigos do intelectualismo da desvinculacioacuten a respecto das masas claro que como

veremos uns paraacutegrafos maacuteis adiante a relacioacuten do nacionalismo galego

contemporaacuteneo con estas seraacute establecida en funcioacuten delas mesmas e non

contrariamente desde o seu programa histoacuterico



29

En todo caso neste quinto capiacutetulo ofreacutecense as experiencias aleacuten do ulterior

contacto con Ulm Roan maacuteis determinantes na sorte da protagonista a) o proletario

que sobe oacute tranviacutea laquocoa ollada ausente e a cara atravesada de cicatrices a fumar moi

teso nunha vella paiparaquo (ibiacutedem 64) b) o arrabaldo do Norte cuxa consideracioacuten

ruralista desmentira Kleines (ibiacutedem 65) c) a imposibilidade do apoio dos operarios

oacute nacionalismo claacutesico no dicir da tiacutea Natalia (ibiacutedem 69) e d) a desconsideracioacuten de

Ulm Roan por parte dos dirixentes obreiros contildeecidos do doutor (ibiacutedem 70)

Estas mostras da realidade azerrata do seu ser e conciencia son fundamentais no

camintildeo de Rotbaf Luden e do mesmo xeito denotan as concepcioacutens de Ferriacuten sobre

o rol e caraacutecter da UPG en confrontacioacuten cos do nacionalismo culturalista En primeira

instancia contrariacutease a laquoidentificacioacuten de orixe romaacutentica entre a vida campesintildea e

o senso profundo de Tagen Ataraquo (ibiacutedem 66) eacute dicir a clase nacional de Galicia non

eacute o idealizado campesintildeado consonte laquoa saudade dunha Galicia arcaacutedicaraquo (Anoacutenimo

1965a 6) senoacuten as laquocrases traballadorasraquo (iacutedem) laquolabregos obreiros e marintildeeirosraquo

(Anoacutenimo 1965b 2) dirixidas polo proletariado conforme o laquonacioalismo

proletarioraquo52 (Zutra 1965 4) nunha laquofrenteraquo do laquopovoraquo (Anoacutenimo 1965c 2)

xustificada no laquoesmagamento imperialista e colonizadorraquo53 (Anoacutenimo 1965b 1) da

nacioacuten Complementariamente a isto conciacutebese o proletariado desde a suacutea

inmediatez e as inquedanzas espontaacuteneas que do seu ser econoacutemico emanan (contra

o que xa loitara Lenin [1975 [1902] 92]) cinguido a laquoos seus caacutelculos de torno ou os

recibos do sindicato ou o prego de firmas reclamando traiacuteda de augas pra a suacutea ruacutea

[]raquo (Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 64) e tal e como argumenta Natalia cuxas opinioacutens

deben ser elevadas a lintildea poliacutetica (ibiacutedem 69) Como comentamos con anterioridade

o movemento de masas antifranquista laquolevantadasraquo en funcioacuten da mellora das suacuteas

condicioacutens de vida eacute a base da UPG en cuxo voceiro Terra e Tempo 5 caraquentildeo asina

Ferriacuten co pseudoacutenimo Xan Sucasas (1966 6) que o PCE laquoera pois un partido

revolucionario de vangarda pero non era un partido galegoraquo Por tanto a

problemaacutetica non estaacute na natureza das reivindicacioacutens senoacuten en que diferiacutean

parcialmente das baixo a percepcioacuten do galeguismo contemporaacuteneo necesarias para

Galicia expliacutecitas no Terra e Tempo 8 (Anoacutenimo 1967 6-7)

A caracterizacioacuten de Ulm Roan aleacuten das suacuteas consideracioacutens poliacutetico-literarias

confeccioacutenase sobre todo mediante a suacutea casa laquoun daqueles chalets de telloacutenraquo 52 O revolucionario ruso eacute tallante laquoNacionalismo burgueacutes e internacionalismo proletario tales

son las dos consignas antagoacutenicas irreconciliables que corresponden a los dos grandes campos de clase del mundo capitalista y expresa dos poliacuteticas (es maacutes dos concepciones) en el problema nacionalraquo (Lenin 1966 [1913] 18)

53 Tameacuten neste nuacutemero (Zutra 1965 4) laquoo imperialismo da lugar aacute tan actual situacioacuten colonialraquo

CUMIEIRA 6


30

(Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 73) laquovendidos [] aacutes familias burguesas ou pequeno-

aristocraacuteticas do paiacutes nosoraquo (iacutedem) con laquoun escuro corredor con armas antigas

penduradas da parederaquo (ibiacutedem 74) e sobre todo un saloacuten tapizado con tapetes en

cada moble (ibiacutedem 79) Este defiacutenese en esencia maacuteis alaacute do seu fiacutesico atraente a

ollos de Rotbaf Luden en funcioacuten das suacuteas ideas a cuxa explicacioacuten antecede o

laquomesmo aceno canso do vello da tabernaraquo (ibiacutedem 74) a saber a ITA laquoera unha

sociedade maximalista utoacutepicaraquo (ibiacutedem 77) de aiacute a suacutea disolucioacuten e a tarefa debe

ser laquosalvar as esencias a falaraquo (ibiacutedem 75) manter laquoa chama vibradora do espritoraquo

(iacutedem) posibilitada pola laquoLei Autonoacutemica pra Tagen Ataraquo (ib 77) que os campesintildeos

e os proletarios laquoque se revoltan contra a autoridade dos propietariosraquo (ibiacutedem 81)

eses laquoesfarrapados criminososraquo (ibiacutedem 82) pontildeen en perigo

Durante as conversas entre Rotbaf Luden e Ulm Roan entra laquoun esgaravello

cornudoraquo laquoun anaco da Fragaraquo (ibiacutedem 80) e oacute finalizar estas o laquoeuraquo dinos laquonoteime

[] distinta Como maacuteis vella e maacuteis forteraquo O sexo aacute nosa vista eacute a escenificacioacuten da

ruptura entre o vello e o novo galeguismo a nada en Anatiacute sente laquoter penetrado maacuteis

no senso profundo da mintildea liberdaderaquo (ibiacutedem 83) a raiacutez da suacutea relacioacuten iacutentima co

liacuteder claudicante coa suacutea proxeccioacuten nel Aacute fin e oacute cabo esta eacute a historia do

nacionalismo de nova planta que como Rotbaf pensa do seu antecesor laquoEstou

fondamente namorada de ti Quiacutexente dende sempre e querereite sempre Adeus pra

sempreraquo (ibiacutedem 84) Por iso no acordar e tras de ficciona-la morte do exdirixente

da ITA ante laquounha nube vermella [] diante dos ollosraquo (ibiacutedem 83) e escribi-la

laquocarta de defuncioacutenraquo de Ulm Roan uacutenese aacute Resistencia coa colaboracioacuten do criado

Zabrate e a doncela Els Bri

4 Conclusioacuten

Desde o comezo trazamos un camintildeo que oacute longo da nosa exposicioacuten e sobre o

terreo fomos axustando matizando e sobre todo andando Non eacute menos certo que

neste facer non nos limitamos a el e indicamos outros itinerarios alternativos

secantes oacute noso como tameacuten as suacuteas raiacutez e continuacioacuten inmediatas dito doutra

maneira os estados de cousas adxacentes detraacutes e diante de noacutes nos momentos inicial

e final dos cales en todo caso unicamente amosaacutemo-lo visible desde a nosa situacioacuten

Cremos que sen nos desviar debuxamos fielmente a contorna do vieiro ademais da

suacutea causa e consecuencia Por iso resumidamente a nosa intencioacuten agora non eacute

anovar nada e moito menos retoma-los matices si en todo caso sintetiza-lo treito

camintildeado



31

Neste sentido volvemos sobre a idea latente no traballo isto eacute a funcionalidade

extraliteraria de Retorno a Tagen Ata escrita na cadea no 1970 e accesible oacute auditorio

galego desde o ano contiguo datas de axitacioacuten social e consecuentemente intelectual

Oacute noso ver detraacutes desta breve novela de Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten o cal tameacuten ten unha

correlacioacuten en termos literarios hai un obxectivo de base a saber sentenciar unha

eacutepoca sociopoliacutetica Esta comprende unha deacutecada cuxo contido eacute resumible na

revivificacioacuten do nacionalismo galego nun plano a pesar de mediado na relacioacuten co

exterior aiacutenda esencialmente teoacuterico con vistas no seu relanzamento social

Este movemento interno no seo do galeguismo responde oacute movemento de masas

obreiro de feito oacute seu reverso histoacuterico unha vez a reforma deixa de ser

complemento da revolucioacuten na busca da redefinicioacuten das relacioacutens entre as clases no

Estado espantildeol no sentido dos seus irmaacutens maiores occidentais Isto unido aacute

situacioacuten de Galicia nacioacuten oprimida no interior da Europa e oacute contexto internacional

de triunfo das excolonias a influencia maiormente do maoiacutesmo traducirase nas teses

colonialistas e a taacutectica do frontismo da UPG o maacuteis consecuente con estas dinaacutemicas

e consortes En xeral en diversos territorios linguumliacutesticos e nacionais integrados en

cadanseus estados do vello continente calla esta corrente na cal as clases

traballadoras son o suxeito do movemento nacional a imitacioacuten do recurso do

comunismo aliacute onde a cuestioacuten democraacutetico-burguesa no seu conxunto estaacute irresoluta

ou inconsecuentemente resolta

Por tanto como diciamos Retorno a Tagen Ata tenta difundi-lo novo nacionalismo

galego entre o movemento do que resulta e oacute que apela o cal vai necesariamente ligado

aacute loita contra o galeguismo culturalista da editorial Galaxia tal e como se reflicte

simbolicamente no texto Certamente a lintildea laquopoliacuteticaraquo do pintildeeirismo resultando do

asentamento do franquismo eacute a que nutre a mocidade que a cuestiona no contexto dos

sesenta en conexioacuten co exilio Pois estamos ante unha actualizacioacuten do nacionalismo da

man de nacionalistas de nova xeracioacuten e o traxecto inverso desde o resistencialismo

sindical ata o galeguismo avermellado eacute posterior e resultado do traballo da UPG nas

oacuterbitas obreiras A intencioacuten de Ferriacuten con esta obra eacute xa que logo convencer oacutes

elementos maacuteis laquoespertosraquo (e expertos consonte a posicioacuten social da aristocracia

obreira) do antifranquismo e asiacute reforza-lo seu proxecto

En definitiva este libro abre o xeacutenero da poliacutetica-ficcioacuten en que aacute teacutecnica literaria

contemporaacutenea se suma o quefacer da reconstrucioacuten miacutetica galega en consonancia

coa nova realidade social que aacute vez arela con mudar Este labor leacutevase a cabo a traveacutes

da encarnacioacuten imaxinaria de Galicia en Tagen Ata onde Ferriacuten conscientemente en

tanto necesidade funcional da obra imprime o seu entendemento e con el o da UPG

sobre o propio proceso de conformacioacuten desta e as suacuteas chaves mentres que amais

con esta publicacioacuten contribuacutee afonda nel

CUMIEIRA 6


32

Referencias bibliograacuteficas

Amor M (1996) laquoA obra de Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacutenraquo en A Ansede C Saacutenchez (dirs) Historia da literatura galega vol 5 Vigo A Nosa Terra e Asociacioacuten Socio-Pedagoacutexica Galega 1473-1504

Angueira A (2009) A espiral no espello Bretantildea Esmeraldina e o sistema literario galego Vigo Xerais

Angueira A (2011 [2005]) laquoLimiar Do devalar aacute espiralraquo en R Otero Bocarribeira Poemas pra ler e queimar Vigo Galaxia 7-18 Dispontildeible en lthttpwwwpoesiagalegaorguploadsmediaangueira_2005_pedrayopdfgt [Consulta do 04062020]

Anoacutenimo (1965a) laquoNon hai maacuteis galeguismo que o nosoraquo Terra e Tempo 1 6 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136a1243d07efa9gt [Consulta do 04062020]

Anoacutenimo (1965b) laquoO galeguismo de Galiciaraquo Terra e Tempo 5 (Meacutexico) 1-2 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136d74ec8920787gt [Consulta do 04062020]

Anoacutenimo (1965c) laquoUnioacuten do Povo Galego (U P G) Un frente que se propoacuten a toacutedolos galegos que aceiten os seguintes 10 principios miacutenimosraquo Terra e Tempo 1 2 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136a1243d07efa9gt [Consulta do 04062020]

Anoacutenimo (1967) laquoEsquema de reivindicacioacutes elementalesraquo Terra e Tempo 8 6-7 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136dd0720362ca3gt [Consulta do 04062020]

Barreiro X L (2003) laquoDa UPG ao BNG o proceso organizativo do nacionalismo galegoraquo en X M Rivera (coord) Os partidos poliacuteticos en Galicia Vigo Xerais 101-261

Beiras X M (1982) laquoRetorno a Meacutendez Ferriacutenraquo La Voz de Galicia (edicioacuten da Coruntildea) 16 de decembro 27-28

Blanco C (1987) laquoMeacutendez Ferriacuten o el poder de la imaginacioacutenraquo Iacutensula 493 14-15

Blanco C (1992) laquoDa escritura e da revolucioacuten na narrativa de Meacutendez Ferriacuten Boletiacuten Galego de Literatura 7 41-51

Blanco C C Rodriacuteguez Fer (2001 [1989]) laquoIntroduccioacutenraquo en X L Meacutendez Ferriacuten Con poacutelvora e magnolias (7ordf ed) Vigo Xerais 11-22

Blanco C (2011 [1994]) laquoA espiral permanente Aproximacioacuten literaria aacute figura de X L Meacutendez Ferriacutenraquo Anuario de Estudios Literarios Galegos 1993 11-45 Dispontildeible en lthttpwwwpoesiagalegaorguploadsmediablanco_1994_mendez_ferrinpdfgt [Consulta do 04062020]

Cabana D X (2002) laquoFerriacuten Poliacuteticoraquo en X Mordf Dobarro L Rodriacuteguez (coords) Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten o home o escritor A Coruntildea Universidade da Coruntildea 9-33

Cantildeo X M del (2005) Conversas con Meacutendez Ferriacuten Historia literatura nacioacuten Vigo Xerais



33

Capelaacuten A (1996) laquoInvitacioacuten aacute viaxeraquo en X L Meacutendez Ferriacuten Retorno a Tagen Ata Vigo Xerais 7-43

Carr E (1985 [1979]) La Revolucioacuten Rusa De Lenin a Stalin 1917-1929 (trad L Paramio) (4ordf ed) Madrid Alianza (coleccioacuten Biblioteca Fundamental de Nuestro Tiempo)

Compte A (1984 [1844]) Discurso sobre el espiacuteritu positivo (trad C Berges) Madrid Sarpe (coleccioacuten Los grandes pensadores)

Engels F (1961 [1925]) Dialeacutectica de la naturaleza (trad W Roces) Cidade de Meacutexico Grijalbo

Forcadela M (1993) Manual e escolma da Nova Narrativa Galega Santiago de Compostela Sotelo Blanco

Forcadela M (2002) laquoA Poesiacutea de Xoseacute Luis Meacutendez Ferriacutenraquo en X Mordf Dobarro L Rodriacuteguez (coords) Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten o home o escritor A Coruntildea Universidade da Coruntildea 87-113

Freixanes V (1976) Unha ducia de galegos (2ordf ed) Vigo Galaxia

Garcia F (2006) laquoTendecircncias da narrativa curta de Murilo Rubiatildeo e Meacutendez Ferriacuten Percursos esteacuteticos aproximativosraquo en F Salinas Mordf do A Tavares (eds) Estudos Galego-Brasileiros 2 A Coruntildea Universidade da Coruntildea 209-223

Garciacutea Mato J L (1971) laquoRegresareacute a Galiciaraquo Galicia 579 67

Gonzaacutelez Goacutemez X (1995) laquoA uacuteltima narrativa de XL Meacutendez Ferriacuten da utopiacutea aacute historiaraquo Grial 127 407-426

Hobsbwam E J (2018 [1990]) Naciones y nacionalismo desde 1780 (trad J Beltraacuten) Barcelona Criacutetica

Laiacuten Feixoacuteo (1954) laquoLembranza de Mistral en maioraquo Litoral 54 1 e 6

Lenin V I (1966 [1913]) laquoNotas criacuteticas sobre la cuestioacuten nacionalraquo en Problemas de poliacutetica nacional e internacionalismo proletario Moscova Progreso 10-44

Lenin V I (1966 [1914]) laquoSobre el derecho de las naciones a la autodeterminacioacutenraquo en Problemas de poliacutetica nacional e internacionalismo proletario Moscova Progreso 45-108

Lenin V I (1966 [1916]a) laquoBalance de la discusioacuten sobre la autodeterminacioacuten raquo en Problemas de poliacutetica nacional e internacionalismo proletario Moscova Progreso 129-171

Lenin V I (1966 [1916]b) laquoLa revolucioacuten socialista y el derecho de las naciones a la autodeterminacioacuten (Tesis)raquo en Problemas de poliacutetica nacional e internacionalismo proletario Moscova Progreso 114-128

Lenin V I (1974 [1917]) El imperialismo fase superior del capitalismo Madrid Fundamentos

Lenin V I (1975 [1902]) laquoiquestQueacute hacer Problemas candentes de nuestro movimientoraquo en Obras escogidas en doce tomos tomo II Moscova Progreso 1-189

CUMIEIRA 6


34

Loacutepez Peacuterez S (1996 [1988]) laquoIntroduccioacutenraquo en X L Meacutendez Ferriacuten Contos (3ordf ed) Vigo Xerais 19-33

Loacutepez Saacutendez M (2007) laquoPosmodernidade e metarrelato nacional a creacioacuten ferriniaacute de Tagen Ata raquo Madrygal 10 77-84

Marx C (1982 [1844]) laquoEn torno a la criacutetica de la filosofiacutea del Derecho de Hegel Introduccioacutenraquo en W Roces (dir) Escritos de juventud de Carlos Marx Obras Fundamentales de Marx y Engels 1 (trad W Roces) Cidade de Meacutexico Fondo de Cultura Econoacutemica 491-502

Meacutendez Ferriacuten X L (1983) laquoNoticias da terra Meoga un achegamento a Tolkienraquo Escrita 2 9

Meacutendez Ferriacuten X L (1984) De Pondal a Novoneyra Vigo Xerais

Meacutendez Ferriacuten X L (1996 [1971]) Retorno a Tagen Ata Vigo Xerais

Meacutendez Ferriacuten X L (2007) laquoAbismo y dinamitaraquo Boletiacuten da Real Academia Galega 368 119-122

Moreiras A (1986) laquoRuptura da referencia e praacutetica poliacutetica en ldquoMorrer en Laurardquoraquo Grial 94 446-453

Nicolaacutes R (1996) laquoEpiacutelogo Recopilacioacuten de criacuteticas e outros textos sobre Retorno a Tagen Ataraquo en X L Meacutendez Ferriacuten Retorno a Tagen Ata Vigo Xerais 89-123

Nogueira M X M X Lama (2008) laquoCon Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten en Vigoraquo Boletiacuten Galego de Literatura 39-40 291-307

Noia Mordf C (1972) laquoArredor de Retorno a Tagen Ata raquo La Voz de Galicia (edicioacuten da Coruntildea) 23 de abril 37

Noia Mordf C (1992) A nova narrativa galega Vigo Galaxia

Nuacutentildeez X M (2015 [2002]) laquoOriacutegenes desarrollo y mutaciones del nacionalismo gallego (1840-1982)raquo en F Campuzano (dir) Les nationalismes en Espagne D lEacutetat libeacuteral agrave leacutetat des autonomies (1876-1978) Montpellier Presses universitaires de la Meacutediterraneacutee 228-251 Dispontildeible en lthttpbooksopeneditionorgpulm76gt [Consulta do 04062020]

Pintildeeiro R (1971) laquoRetorno a Tagen Ata por X L Meacutendez Ferriacutenraquo Grial 32 238-239

Ramallo F (2020) laquoDe arquivos memoria e literatura poliacutetica a recuperacioacuten da novela Os corvos a figueira e a fouce de ouro de Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacutenraquo A Trabe de Ouro 114 87-98

Regueira M (2007) laquoO dobre como toacutetem o dobre animal na narrativa de Hermann Hesse Julio Cortaacutezar e Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacutenraquo Boletiacuten Galego de Literatura 36-37 227-238

Rios N (2002) A esquerda independentista galega (1977-1995) Santiago de Compostela Abrente



35

Rubiralta F (1998) De Castelao a Mao O novo nacionalismo radical galego (1959-1974) orixes configuracioacuten e desenvolvemento inicial da UPG (trad R Garciacutea e P Ponte) Santiago de Compostela Laiovento

Salgado X M X-M Casado (1989) X L Meacutendez Ferriacuten Barcelona Sotelo Blanco

Velasco C F (2012) Franquismo Serocircdio e Transiccedilom Democraacutetica na Galiza (1960-1981) Para umha interpretaccedilom politicamente incorreta do nosso passado recente Santiago de Compostela Laiovento

Xan Sucasas (1966) laquoOrixen histoacuterico e xustificacioacuten da UPGraquo Terra e Tempo 5 (Venezuela) 6-7 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136c84d16048742gt [Consulta do 04062020]

Zutra (1965) laquoA nacionalidade galegaraquo Terra e Tempo 1 4 e 6 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136a1243d07efa9gt [Consulta do 04062020]



Vol 6 2021 pp 37-73 ISBN 978-84-8158-911-5 37

ESTUDO LINGUumlIacuteSTICO DOS ALCUMES DA PARROQUIA DE DARBO (CANGAS DO MORRAZO)


Aacutengela Otero Fontaacuten

Universidade de Vigo angelaoterofontanhotmailcom

Resumo A pesar de seren fenoacutemenos moi antigos cunha relacioacuten moi proacutexima oacute nome propio

os alcuntildeos forman parte dun rico patrimonio linguumliacutestico en serio perigo de extincioacuten motivado

por novos modos convivenciais fortemente influenciados polos aacutembitos urbanos Por

conseguinte este traballo ten como obxectivo estudar este tipo de apelativos a partir dunha

recolleita na parroquia de Darbo no concello de Cangas do Morrazo Analizamos o concepto

alcume dando conta da suacutea orixe evolucioacuten oacute longo da historia e caracteriacutesticas linguumliacutesticas e

mais unha posible clasificacioacuten desde o punto de vista semaacutentico Ademais tentamos contestar

a pregunta de se os alcumes constituacuteen nomes propios ou comuacutens cuestioacuten que suscita certa

poleacutemica entre diversos autores A anaacutelise praacutectica realiacutezase a partir dunha base de datos

propia constituiacuteda por 243 alcumes examinado as suacuteas caracteriacutesticas foneacuteticas morfoloacutexicas

e leacutexico-semaacutenticas nunha zona de fala dialectal marcada en varios aspectos

Palabras chave funcioacuten e caracterizacioacuten do alcume nome propio clasificacioacuten semaacutentica do alcume

Abstract Despite being very old phenomena with a very close relationship to the proper name

nicknames are part of a rich linguistic heritage in serious danger of extinction motivated by new ways

of living strongly influenced by urban environments Consequently this article aims to give an accout

of this type of appellation following the fieldwork done in the parish of Darbo in the municipality of

Cangas do Morrazo We analyze the concept of nickname explain its origin and evolution throughout

history and examine its linguistic characteristics and a possible classification from the semantic point

of view We also try to answer the question of whether nicknames constitute proper or common

names a matter which arises certain controversy among various authors The practical analysis is

performed from a database consisting of 243 nicknames and their peculiar phonetic morphological

and lexical-semantic features of a dialectal speech area which is marked in several respects

Keywords function and characterization of the nickname proper name semantic classification of the nickname

CUMIEIRA 6


38

1 Introducioacuten1

Seguramente calquera que chegue aacute parroquia de Darbo e lle pregunte a alguacuten vecintildeo

ou vecintildea se sabe onde vive Aacutenxela Otero o maacuteis probable eacute que non lle saiban dar

razoacuten e con boa sorte e despois dalgunha explicacioacuten sobre a suacutea idade o que estuda

ou alguacuten trazo da suacutea fisionomiacutea poida que diga laquoAh ti preguntas pola neta da

Rabuxaraquo Isto eacute nas nosas aldeas e parroquias a xente contildeeacutecese antes polo alcume ca

non polo seu nome e apelidos por iso tameacuten nas necroloacutexicas eacute habitual que ademais

do nome propio oficial apareza a continuacioacuten o nome polo que era contildeecida a persoa

moitas veces o alcume

Darbo (Santa Mariacutea) eacute unha das cinco parroquias xunto con Cangas Coiro O Hiacuteo

e Aldaacuten do concello pontevedreacutes de Cangas do Morrazo Posuacutee unha extensioacuten de

747 kmsup2 e linda co concello de Bueu polo norte aacute altura da Serra da Madalena coa

parroquia de Coiro polo leste mediante o val do riacuteo Presas coas parroquias de Aldaacuten

e O Hiacuteo polo oeste (chegando por un lado ata a zona da Serra da Madalena e por

outro ata o monte Varalonga maacuteis a praia de Limeacutens) e coa riacutea de Vigo polo sur

Caracteriacutezase por ser unha parroquia moi heteroxeacutenea Foacutermana quince nuacutecleos de

poboacioacuten O Cunchido As Barreiras Balea O Castelo Cima de Vila A Madalena

Ourelo O Pintildeeiro San Pedro San Roque do Monte Santa Marta O Seixo A Serra de

Nacente A Serra de Poente e Ximeu que segundo o censo de poboacioacuten realizado no

ano 2014 suman arredor de 7000 vecintildeos

Como colectividade rural Darbo constituacuteese fundamentalmente por xente maior

aiacutenda que eacute certo que dende hai uns anos estaacute a experimentar unha chegada masiva

de habitantes moito maacuteis novos procedentes de aacutereas urbanas Isto provoca un certo

impacto non soacute nas formas de convivencia tiacutepicas das sociedades rurais senoacuten tameacuten nos discursos comunicativos caracteriacutesticos destas zonas Tal e como afirma o

profesor Jesuacutes Ramiacuterez

La vida en las sociedades rurales se caracteriza por una relacioacuten intensa y

permanente en espacios comunes y tiempos compartidos y los modos de

comunicacioacuten se caracterizan por los discursos coloquiales maacutes apropiados para el

tipo de convivencia de proximidad y gran hermandad [] siendo los maacutes frecuentes

los convivenciales (saludos y discursos baacutesicos de convivencia) apelativos afectivos

conversacionales narrativos e instructivos (Ramiacuterez Martiacutenez 201161)

1 Gustariacuteame amosar aquiacute os meus sinceros agradecementos aacute todas as vecintildeas e vecintildeos da

parroquia de Darbo que se prestaron aacutes entrevistas en especial aacute mintildea avoa Serafina Broulloacuten O meu agradecemento faacutegoo extensible oacute profesor Xoseacute A Fernaacutendez Salgado por me axudar a levar avante o presente traballo no seu diacutea o meu Traballo de Fin de Grao

AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN


39

Por conseguinte coa chegada destes novos poboadores a Darbo aparecen novos

modos de convivencia influenciados polos aacutembitos urbanos de xeito que se reduce a

relacioacuten entre a vecintildeanza os sauacutedos e as conversas son cada vez menos frecuentes e

moitos destes discursos coloquiais asiacute como outras expresioacutens propias do mundo

rural van desaparecendo Esta situacioacuten estaacute na orixe da elaboracioacuten deste traballo

que ten como obxectivo estudar un destes discursos convivenciais en perigo de

extincioacuten concretamente os discursos apelativos isto eacute os alcumes Pero maacuteis alaacute do

minucioso estudo deste tipo de discurso tan notable o que pretendemos eacute demostrar

e defender que os alcumes forman parte dun rico patrimonio linguumliacutestico que poida

que se estea a perder

O noso traballo procura por tanto ser unha pequena achega oacute estudo dos

discursos apelativos propios do mundo rural e para iso centrareacutemonos na anaacutelise dos

alcumes recompilados na parroquia de Darbo no concello de Cangas do Morrazo

Mapa 1 Localizacioacuten da parroquia de Darbo no concello de Cangas Fontes lthttpsglwikipediaorgwikiCangasgt e

lthttpseswikipediaorgwikiCangas_de_Morrazogt

2 Metodoloxiacutea

Para conseguir o noso obxectivo propuxeacutemonos desenvolver o noso labor por fases

en primeiro lugar realizar un traballo de campo consistente na recollida de alcumes

por toda a parroquia de Darbo posteriormente elaborar unha base de datos co

material recollido e finalmente redactar o traballo sobre os alcumes a partir da

anaacutelise dos datos recollidos nunha parroquia rural ben contildeecida por noacutes

CUMIEIRA 6


40

21 O traballo de campo

Unha vez escollida a parroquia de Darbo como aacuterea de traballo procedemos a facer

unha recolleita de alcumes Para iso decidimos ir por cada un dos quince nuacutecleos de

poboacioacuten de Darbo e en principio enquisar a tres informantes en cada un deles Asiacute

e todo nalguacutens casos soacute foi necesario entrevistar a duacuteas persoas dese lugar xa que o

barrio no que nos atopabamos era unha zona pequena O noso obxectivo consistiu

non soacute en recoller dos informantes o maacuteximo nuacutemero de alcumes senoacuten en ir

anotando tameacuten datos que fosen relevantes para o noso estudo tales como as

caracteriacutesticas foneacuteticas e dialectais a motivacioacuten a antiguumlidade se foi herdado ou

non etc Para realizar as entrevistas usamos unha gravadora co fin de que toda a

informacioacuten proporcionada quedase rexistrada e puideacutesemos revisala sempre que

fose preciso Aacute hora de elixir os informantes optamos por xente maior

preferentemente de 70 anos en diante aiacutenda que nalguacutens barrios por mor da mala

recepcioacuten dos vecintildeos maacuteis vellos tivemos que decantarnos por persoas maacuteis novas

moito maacuteis receptivas e partiacutecipes A nosa preferencia pola xente maior deacutebese a que

eacute a que maacuteis contildeecementos ten do lugar e polo tanto a que pode ofrecer maacuteis

informacioacuten A isto suacutemaselle outro requisito indispensable que fosen persoas

residentes en Darbo de toda a vida Ademais de solicitarlles informacioacuten relacionada

co tema do noso traballo aacute cada informante pediacuteuselle alguacutens datos persoais e de

caraacutecter sociolinguumliacutestico

22 Elaboracioacuten das bases de datos

A partir da informacioacuten recollida creaacuteronse duacuteas bases de datos Nunha delas

recollemos a lista dos nomes alcumes sobrenomes recadados asiacute como toda a

informacioacuten de tipo linguumliacutestico e antropoloacutexico que consideramos maacuteis significativa

para o noso estudo Esta base de datos estaacute composta polos seguintes campos

Alcume Neste campo listouse a forma recollida co nome propio no caso de que

forme parte do alcuntildeo e coa presenza (ou non) do artigo determinado e a

preposicioacuten (de) Cando o alcumado eacute unha persoa xa falecida indicaacutemolo

mediante o siacutembolo dunha cruz Nos casos en que o alcume presenta fenoacutemenos

como seseo ou gheada reflectiacutemolo na transcricioacuten foneacutetica

Transcricioacuten foneacutetica Recolleuse unha transcricioacuten foneacutetica estreita do alcume

Para representar o fenoacutemeno da gheada empregamos o siacutembolo da realizacioacuten

fricativa velar xorda [x] pois eacute a pronuncia maioritaria No caso de presentar

seseo explosivo indicaacutemolo a traveacutes da fricativa predorsal xorda [s] por ser



41

tameacuten a realizacioacuten maioritaria Canto aacute pronuncia do fonema fricativo prepalatal

xordo x nos casos da suacutea despalatalizacioacuten optamos polo siacutembolo []

Categoriacutea gramatical Sinalouse a clase de palabra que constituacutee o alcume sen

ter en conta o nome propio o artigo e a preposicioacuten (no caso de que aparezan)

Cando o alcume eacute un nome composto unha frase ou unha oracioacuten indiacutecase a

categoriacutea gramatical de cada un dos termos que compontildeen a forma resultante

Xeacutenero Mostra o sexo da persoa portadora do alcume

Nuacutemero Indicouse se o alcume fai referencia aacute un soacute individuo ou a varios

Aacutembito xeograacutefico Sinalouse o barrio oacute que pertence o alcumado Cando o

alcume alude a un grupo de persoas que viven en barrios diferentes indicaacutemolo

no apartado Comentarios

Motivacioacuten Recolleuse a causa que promoveu a creacioacuten do alcume Nos casos

en que os informantes descontildeecen a motivacioacuten deixamos o campo baleiro

Antiguumlidade do alcume Neste campo rexistrouse o momento no que os vecintildeos

lle atribuacuteen oacute individuo o seu alcume eacute dicir o intre no que o alcumado empeza a

portar (consciente ou inconscientemente) o seu alcuntildeo

Descendentes Mostrouse o apelativo que reciben as persoas que herdan o

alcuntildeo do alcumado nos casos en que pasa aacute outros familiares

Pasou a outros familiares Indicouse se o alcume o herdan familiares do

alcumado ou non nos casos en que si mostramos como eacute o alcuntildeo que reciben

Clasificacioacuten semaacutentica Sinalouse o campo semaacutentico oacute que pertence o alcume

tendo en conta en primeiro lugar o significado leacutexico do alcuntildeo e en segundo

lugar a suacutea motivacioacuten Nesta clasificacioacuten adoptamos unha postura o maacuteis

obxectiva posible de xeito que ante alcumes como Caacutendido o Rato Camilo o Serraacuten

ou Josefa a Perraca a pesar de aludiren a caracteriacutesticas psicoloacutexicas ou fiacutesicas

entre outras optamos por encadralos no campo semaacutentico dos animais xa que soacute

temos en conta nun primeiro momento o significado leacutexico do alcume

Proceso de formacioacuten Moacutestranse os distintos procedementos morfoloacutexicos

usados na creacioacuten dos alcumes (conversioacuten derivacioacuten composicioacuten) No caso

dos alcuntildeos que non rexistran formas nos dicionarios eou de orixe e motivacioacuten

descontildeecidas deixamos o campo baleiro

Castelanismos Indicaacuteronse os casos en que o alcume refire a unha palabra ou

conxunto de palabras tomadas do castelaacuten

CUMIEIRA 6


42

Hiacutebridos Sinalaacuteronse os alcumes compostos por dous elementos procedentes de

linguas distintas No noso corpus todas as formas hiacutebridas se compontildeen dun

elemento galego e doutro castelaacuten

Presenza no dicionario Indicouse se a forma que constituacutee o alcume ten entrada

nos dicionarios ou non Os dicionarios utilizados na consulta foron o DRAG

DIGALEGO DdD ESTRAVIZ Priberam o TLPGP e o DRAE

Definicioacuten no dicionario Moacutestranse as acepcioacutens que presenta nos dicionarios

o nome que constituacutee o alcume Naqueles casos en que o alcuntildeo era unha palabra

composta expuxeacuteronse as definicioacutens de cada un dos termos por separado

Anaacutelise persoal da orixe do alcume Neste campo ofreacutecese unha opinioacuten

persoal acerca da orixe dalguacutens alcumes dos que a pesar de ignorar a suacutea

motivacioacuten nalguacutens deles podemos extraer unha posible hipoacutetese ou conclusioacuten

Tocante aacute outra base de datos nela recollemos toda a informacioacuten relacionada

coas persoas entrevistadas nome apelidos idade nuacutecleo de poboacioacuten oacute que

pertence profesioacuten se eacute galegofalante ou non nuacutemero de alcumes ofrecidos Na

Taacuteboa 1 listamos coas iniciais do seu nome todos os informantes cos que

conversamos o seu sexo idade barrio no que viven e o nuacutemero total de alcumes

proporcionados

Como se pode ver en total entrevistamos 42 persoas xeralmente tres por cada

barrio exceptuando aquelas zonas maacuteis pequenas da parroquia como Cima de Vila

O Seixo A Serra Nacente e Ximeu onde soacute precisamos de dous informantes Das 42

persoas entrevistadas o 738 foron mulleres que son asiacute as que proporcionaron o

maior nuacutemero de alcumes e o 262 restante foron homes A media de alcuntildeos

achegados por informante foi de 20 aproximadamente que deu como resultado final

un total de 243 alcumes diferentes na parroquia de Darbo que constituacutee o noso

corpus de anaacutelise

Informante Sexo Idade Barrio Alcumes achegados

D M 66 Balea 28

Anoacutenimo M - Balea 12

FG M 71 Balea 24

CGM M 79 As Barreiras 35

FGM M 74 As Barreiras 12

CRF M 89 As Barreiras 10


AM M 68 O Castelo 14



43

M M 73 O Castelo 27

Anoacutenimo H - O Castelo 13

VP M 68 Cima de Vila 12

Anoacutenimo M - Cima de Vila 24

SBG M 90 O Cunchido 49

FFF H 88 O Cunchido 36

CRF M 81 O Cunchido 22

AC H 82 A Madalena 27

Anoacutenimo M - A Madalena 9

C M 76 A Madalena 14

CGP M 73 Ourelo 18

S H 82 Ourelo 12

Anoacutenimo M 69 Ourelo 21

CGC M 75 O Pintildeeiro 10

MBM M 79 O Pintildeeiro 67

BS H 79 O Pintildeeiro 20

AM H 76 San Pedro 13

MR M 71 San Pedro 21

Anoacutenimo M - San Pedro 14

JG H 65 San Roque 10

A H 60 San Roque 17

P M 74 San Roque 8

CFR M 65 Santa Marta 13

DV H 65 Santa Marta 32

JM M 73 Santa Marta 14

SMF M 74 O Seixo 22

ARF M 84 O Seixo 12

FR M 78 A Serra de Nacente 20

A M - A Serra de Nacente 11

P M 70 A Serra de Poente 18

ML M 68 A Serra de Poente 32

EC H 72 A Serra de Poente 29

JG H 72 Ximeu 12

Anoacutenimo M Ximeu 17

Taacuteboa 1 Listaxe dos informantes de Darbo entrevistados

CUMIEIRA 6


44

23 Redaccioacuten do traballo

Despois de examinarmos os datos do noso corpus elaboramos este traballo escrito

no que ademais de analizar os resultados obtidos desde un punto de vista foneacutetico

morfoloacutexico e semaacutentico tameacuten aborda cuestioacutens relacionadas cos alcumes e outros

termos afiacutens como a suacutea caracterizacioacuten a suacutea orixe a suacutea importancia

antropoloacutexica que aiacutenda hoxe causan certa controversia Para iso revisamos a

bibliografiacutea sobre o tema tanto estudos que abordan estas expresioacutens desde un punto

de vista teoacuterico sexa linguumliacutestico ou social (Morera Peacuterez 1991 Rebollo Toriacuteo 1993

Ariza 1993 Oro 1999 Ramiacuterez Martiacutenez 2004 2011 Carrasco Molina 2009 Garciacutea

Porral 2018 Loacutepez de los Mozos 2018) coma aqueles traballos de recompilacioacuten

sobre todo os feitos en Galicia (Riacuteos Santomeacute 2005 Bouzas Rosende 2007 Escourido

Pernas 2007 Gonzaacutelez Martiacutenez 2007 Rodriacuteguez Rodriacuteguez Moo Pedrosa 2007

Rodriacuteguez Ruibal 2007 Soto Arias 2007 Vaacutezquez Loacutepez 2007 Zapico Barbeito 2007

Pintildeeiro Castro Fernaacutendez Salgado 2016 Soto Arias 2018)

3 Orixe e historia dos alcumes

Para contildeecer cando xorden os alcumes de que maneira e por que deberemos

remontarnos oacute inicio da historia do ser humano xa que estes apelativos son tan

antigos coma el Eacute maacuteis se lle preguntamos a unha persoa relixiosa sobre a orixe da

humanidade diranos que todos somos descendemos de Adaacuten (lsquofeito de terrarsquo) e de Eva

(lsquonai de todos os homesrsquo) Asiacute mesmo se puideacutesemos retroceder no tempo

comprobariacuteamos se a raiacutentildea Xoana laquoa Tolaraquo en verdade tintildea problemas mentais se o

seu marido Filipo laquoo Fermosoraquo era tan guapo como diciacutean se Xoana laquoa Beltranexaraquo

era ou non filla de Beltraacuten de las Cuevas ou mesmo se Ricardo laquoCorazoacuten de leoacutenraquo era

tan valente coma o animal no campo de batalla Incluso se chegaacutesemos aacute eacutepoca do

Imperio Romano e preguntaacutesemos por Plinio diriacuteannos con cal deles queriamos falar

se con Plinio laquoo Velloraquo ou con Plinio laquoo Novoraquo

Estes exemplos demostran que os alcumes non son expresioacutens propias da nosa

eacutepoca senoacuten que eacute unha praacutectica que veacuten de vello Mesmo xa na antiga Roma a forma

do nome latino caracterizaacutebase por ter praenomen nomen e cognomen laquocon el

primero se aludiacutea al nombre propio de la persona el segundo nombraba lo que hoy

es el apellido y el tercero era el que perteneciacutea a un sobrenombre individualraquo

(Guerrero 2006 60)



45

Por outro lado resulta interesante a afirmacioacuten do profesor Jesuacutes Ramiacuterez sobre

a xeacutenese dos nomes propios pois asegura que

Los primeiros nombres propios no dejaban de ser apelativos identificadores que

daban cuenta de las caracteriacutesticas capacidades valores defectos y cualidades que

se le suponiacutean a la persona nombrada por ese apelativo tan cercano al apodo [] El

nombre propio por tanto es el heredero formal y sin apenas carga significativa del

apodo de origen que por supuesto era motivado (Ramiacuterez Martiacutenez 2004 264)

Por tanto non cabe duacutebida de que o alcume e o nome propio mantentildeen unha relacioacuten

moi proacutexima malia as diferenzas entre eles O que si eacute certo eacute que tanto o alcume coma o

nome propio tentildeen unha mesma orixe e cumpren unha funcioacuten similar que eacute a

denominativa ou designativa Con todo eacute necesario matizar o seguinte por exemplo se

nos centramos na historia da monarquiacutea hispaacutenica veremos que existiron moitos Filipos

Afonsos Fernandos Sanchos Pedros e Fernandos pero se dicimos Filipo laquoo Fermosoraquo

estamos concretando a que Filipo nos referimos oacute tempo que se falamos de Afonso laquoo

Sabioraquo estaremos aludindo aacute Afonso X se mencionamos a Fernando laquoo Santoraquo estaremos

aludindo aacute seu pai Fernando III se dicimos Sancho laquoo Desexadoraquo referireacutemonos aacute Sancho

III e se mencionamos Pedro laquoo Cruraquo estaremos falando de Pedro I

Con isto o que pretendemos demostrar eacute que a pesar da funcioacuten denominativa

que desempentildean tanto o nome propio coma o alcume este uacuteltimo caracteriacutezase por

ser moito maacuteis preciso Mentres que o nome propio eacute o termo co que designamos a

algueacuten de maneira formal chegando a adquirir unha finalidade puramente

administrativa o alcume eacute parafraseando a Ramiacuterez Martiacutenez (2004 264) unha

creacioacuten linguumliacutestica motivada que responde a algunha caracteriacutestica do individuo

resaltando o que eacute relevante e faceacutendoo recontildeecible indutiva ou dedutivamente

Mesmo na literatura onde o uso do alcume eacute un feito frecuente podemos percibir a

funcioacuten identitaria que caracteriza aacute estes apelativos pois o Milhomes o Castizo e o

Bocas son bastante maacuteis contildeecidos ca Aladio Cibraacuten e Xancintildeo os esmorgantes da

contildeecida obra A esmorga de Eduardo Blanco Amor

Tendo en conta esta funcioacuten denominativa hai que destacar tameacuten que a

existencia do alcume ten orixe a partir da consideracioacuten e do modo en que o suxeito

eacute visto polos demais pois neste sentido como afirma Caacuterdenas (1994 36) laquoel apodo

tiende a identificarlo definieacutendolo en relacioacuten con un contexto de manera que estaacute

estrechamente ligado con su portador para bien o las maacutes veces para malraquo

Canto oacute motivo da suacutea aparicioacuten coacutempre non esquecermos que os seres humanos

somos unha especie racional social emocional e afectiva A diferenza doutros

animais chegamos a este mundo nun estado maacuteis inmaturo de xeito que dependemos

dos demais para desenvolvernos fiacutesica e psicoloxicamente Somos quen de

CUMIEIRA 6


46

comunicarnos e de establecer relacioacutens entre noacutes mesmos por medio dunha linguaxe

articulada En consecuencia os alcumes xorden co propoacutesito de

cubrir una serie de necesidades comunicativas sociales emotivas y esteacuteticas [] Asiacute

como para establecer rangos o grupos sociales aportar valores afectivos introducir

connotaciones clasificar economizar lenguaje o ganar relevancia ofender fomentar

y practicar la creatividad establecer comparaciones jugar con el lenguaje

literaturizar[] (Ramiacuterez Martiacutenez 2004 262)

Con esta afirmacioacuten Ramiacuterez Martiacutenez defende o caraacutecter universal dos alcumes

algo co que Rebollo Toriacuteo (1993 348) non estaacute de acordo de todo xa que tal e como

el di laquotodas las personas tienen nombre lo conozcamos o no no todas tienen en

cambio apodoraquo e engade que os alcuntildeos se vinculan a unhas certas caracteriacutesticas

que fan delas un fenoacutemeno non necesariamente acorde con todas as persoas senoacuten

soacute cuns determinados grupos Universalidade ou non o caso eacute que estas expresioacutens

aparecen con regularidade en moitas culturas do mundo e oacute igual ca outros discursos

comunicativos sobreviviron oacute paso do tempo

Se atendemos oacute estado do alcume na actualidade comprobaremos como este estaacute

maacuteis vencellado oacute mundo rural do que oacute urbano Con todo laquonon cabe descartar a

posibilidade de que o feito de alcumar tameacuten sexa (ou fora) un fenoacutemeno habitual no

aacutembito urbano posiblemente asociado a individuos de familias nativas da vila-cidade

ou a individuos [] que precisaban ser alcumados para seren distinguidos e

identificadosraquo (Garciacutea Porral 2018 11) Pola suacutea parte Rebollo Toriacuteo tameacuten o relaciona

co estrato social oacute afirmar que sen duacutebida o alcume estaacute moito maacuteis estendido nas

aldeas do que nas cidades laquoasiacute como en los estratos sociales maacutes bajos de la sociedad

siendo mucho maacutes frecuente entre los grupos marginalesraquo (Rebollo Toriacuteo 1993 348)

Asiacute a todo aiacutenda que estas expresioacutens tentildean unha presenza maior no mundo rural

do que no urbano poacutedese sentir como dende hai anos estaacuten a sufrir unha progresiva

decadencia motivada por unha serie de factores En primeiro lugar o eacutexodo rural

acontecido desde mediados do seacuteculo XX debido oacute fenoacutemeno da industrializacioacuten

provocou que as zonas rurais perdesen gran parte da suacutea poboacioacuten Moitas destas

persoas retornaron anos despois e con eles introduciacuteronse novas formas de vida e

novos haacutebitos sociais totalmente influenciados polos aacutembitos urbanos Na

actualidade isto eacute algo que segue a acontecer pois debido oacutes cambios de domicilio

moitas aldeas estaacuten a recibir chegadas de novos residentes procedentes das cidades

Ademais destacan tameacuten os desprazamentos diarios daquelas persoas que traballan

na cidade e que oacute final da suacutea xornada regresan aacutes suacuteas casas Isto inevitablemente

altera as formas de convivencia caracteriacutesticas das sociedades rurais e

consecuentemente os discursos que reforzan esa convivencia



47

Ramiacuterez Martiacutenez (2011 58) destaca que as sociedades rurais se caracterizan por

manter unhas relacioacutens de gran proximidade laquolos vecinos y vecinas comparten de

continuo espacios puacuteblicos comunes ademaacutes de toda una historia de vida que en la

mayor parte de las ocasiones se pierde en tiempos inmemorialesraquo Como resultado

deses lazos de confianza desa complicidade e desa proximidade xorden os alcumes

discursos apelativos referenciais sociais e afectivos que pouco a pouco se van

perdendo a medida que se van reducindo as relacioacutens sociais e por tanto afectivas

con estes novos residentes e vecintildeos Pola suacutea parte Garciacutea Porral (2018 13) engade

que este laquoindividualismo social tentildeido por la influencia del mundo urbanoraquo ademais

de facer que as relacioacutens entre vecintildeos sexan inexistentes ocasiona que moitas

celebracioacutens e festexos tiacutepicos do mundo rural como por exemplo as romariacuteas conten

cada vez con menos xente

Finalmente para o escritor Joseacute Ramoacuten Loacutepez de los Mozos outros factores que

condicionan a desaparicioacuten dos alcumes son por un lado a escolarizacioacuten completa

dos nenos no mundo rural onde moitas mestras e mestres condenan o uso dos

alcumes sobre todo dos degradantes e por outro a consideracioacuten que tentildeen as novas

xeracioacutens do alcuntildeo xa que o ven laquocomo una antigualla propia de un sistema social

preteacuteritoraquo (Loacutepez de los Mozos 2018 178)

Ante todos estes condicionantes do que non cabe duacutebida eacute que os alcumes son

formas pertencentes a un rico patrimonio linguumliacutestico que desgraciadamente parece

condenado a desaparecer Non obstante quizais non debamos ser tan pesimistas pois

estas formas de denominacioacuten parecen querer moldearse oacutes novos tempos por

exemplo a traveacutes dos chamados nicknames que usan os adolescentes laquooacute ampliaren as

suacuteas fronteiras culturais adoptando as novas formas de comunicacioacutens que lles

ofrecen as tecnoloxiacuteas da informacioacuten e a comunicacioacutenraquo como recollen Pintildeeiro

Castro e Fernaacutendez Salgado (2015 159)

4 Caracterizacioacuten do alcume

Xa sinalamos que o alcume eacute un recurso linguumliacutestico antigo cunha relacioacuten moi

proacutexima oacute nome propio e cunha funcioacuten denominativa xa que serve para distinguir

recontildeecer ou precisar a identificacioacuten dun individuo Non obstante se tiveacutesemos que

dar unha definicioacuten teacutecnica del que responderiacuteamos A continuacioacuten a partir de

diversas fontes de informacioacuten trataremos de definir con exactitude o concepto de

alcume Asiacute mesmo tentaremos establecer a distincioacuten entre el e outros termos cos

que aparentemente manteacuten unha certa relacioacuten de sinonimia total no caso de alcuntildeo

CUMIEIRA 6


48

ou alcuntildea e con certas matizacioacutens con sobrenome alias cognome pseudoacutenimo ou

hipocoriacutestico2 ademais de examinar as suacuteas caracteriacutesticas e a suacutea clasificacioacuten

41 Definicioacuten de alcume

En primeiro lugar antes de dar unha definicioacuten conveacuten ter clara a distincioacuten entre

alcume e apelido pois segundo Carrasco Molina (2009) mentres que o segundo pasa

dunha xeracioacuten aacute outra e ten un caraacutecter oficial e administrativo ademais dunha

validez universal e intemporal o primeiro laquosolo tiene vigencia en nuestro pueblo y no

tiene por supuesto ninguna validez a efectos administrativos o burocraacuteticosraquo Malia

estas desemellanzas ambos cumpren unha funcioacuten denominativa aiacutenda que os

alcumes se caracterizan por seren nomes maacuteis particulares no sentido de que son

atribuiacutebles aacute un soacute individuo aacute diferenza do que acontece cos apelidos

Canto aacute suacutea definicioacuten se atendemos oacute Dicionario da Real Academia Galega o

alcume na suacutea primeira acepcioacuten eacute laquoo nome que se lle daacute coloquialmente a unha

persoa en lugar do seu propio tomado dos seus defectos fiacutesicos morais ou doutras

circunstanciasraquo (DRAG sv alcume) e engade como exemplos Ten un alcume moi

orixinal e O alcume veacutenlle de familia como sinoacutenimos adeallo alcuntildeo nomeada e pide

que se confronte cos lemas alias apelativo cognome e sobrenome Se consultamos e

comparamos este mesmo termo alcume noutras fontes obseacutervase como algunhas

delas a pesar de ofreceren acepcioacutens aparentemente semellantes interpretan o

alcume de forma un pouco diferente No caso do Pequeno Diccionario Xerais da Lingua

o alcume eacute un laquomal nome alias sobrenomeraquo (PDXL sv alcume) Pola contra o Gran

Dicionario Xerais da Lingua Galega di do alcume que eacute un laquosobrenome ou mal nome

co que eacute contildeecida unha persoa ou unha familia aldeallo alcuntildeo nomeadaraquo (GDXL sv

apodo) Neste aspecto relativo aacute laquofamiliaraquo incide tameacuten a definicioacuten contida no

dicionario en lintildea DIGALEGO laquoantropoacutenimo engadido ao nome dunha persoa ou

mesmo a todos os membros da mesma familia que veacuten motivado por algunha

atribucioacuten persoalraquo (DIGALEGO sv alcume)

Pola suacutea parte o Diccionario da Real Academia Espantildeola expresa nunha primeira

acepcioacuten que o alcume eacute o laquonombre que suele darse a una persona tomado de sus

defectos corporales o de alguna otra circunstanciaraquo (DRAE sv apodo) Chama a

atencioacuten a definicioacuten que daacute Mariacutea Moliner (1998) no seu Diccionario del uso del

espantildeol pois para ela o alcume (baixo a entrada apodo) eacute un laquosobrenombre aplicado

2 No galego popular para alcume poden atoparse tameacuten voces como apoio apodo mote

nomeada remote romeada ou mal nome alguacutens deles de influencia castelaacute (veacutexase DdD sv mote na opcioacuten laquoBuscar por palabras en castelaacutenraquo)



49

a veces a una persona entre gente ordinaria y muy frecuentemente en los pueblos

donde se transmite de padres a hijosraquo

De entre todas elas tendo en conta o xa dito nos apartados anteriores considero

que as definicioacutens que mellor reflicten o concepto alcume son as do DRAG DXLG a

pesar da suacutea brevidade e o DRAE Con todo se reflexionamos sobre algunhas delas

conveacuten ter en conta as precisioacutens enunciadas por Cesar Oro (1999 758)

Primero un apodo puede aplicarse a todo un pueblo [] Segundo se puede apodar

una cosa como La Pepa por La Constitucioacuten de 1812 Tercero el apodo se usa para

nombrar a cualquier individuo no importa su clase social como Alejandro Magno

Carlos Martel Alfonso X El Sabio etc todos ellos destacadas figuras de la Historia

[] Cuarto el apodo puede resaltar una cualidad positiva o negativaraquo

Ademais destas definicioacutens que contribuacuteen a caracterizar o alcume eacute interesante

a nocioacuten que ten a doutora e escritora Isabel Escudero sobre estes apelativos pois

para ela son elementos de laquometaescrituraraquo pola suacutea capacidade para manterse no

tempo e conservar con eles a memoria da cultura aacute que pertencen Para ela a

escritura cos seus signos graacuteficos e os alcumes esencialmente orais son memoria dos

pobos e dos seus saberes (apud Ramiacuterez Garciacutea Ramiacuterez Martiacutenez 2005 93)

42 O alcume e outros termos afiacutens

Se nos fixamos nas acepcioacutens anteriores observamos como a palabra clave aacute que

recorren os dicionarios para definir o alcume eacute na maioriacutea das veces a de sobrenome

Xunto a ela atoacutepanse outros termos como alias ou cognome cos que a priori logra

establecer unha certa relacioacuten de sinonimia

Asiacute e todo se examinamos en profundidade as definicioacutens destas catro palabras

alcume sobrenome alias e cognome comprobamos que aiacutenda que todas estaacuten

estreitamente relacionadas entre algunhas existen pequenas diferenzas que desbotan

esa posible relacioacuten de semellanza total Se consultamos a suacutea definicioacuten no DRAG resulta

loacutexico agrupar por un lado sobrenome e alias e por outro alcume e cognome

Sobrenome Nome distinto do propio polo que eacute contildeecida unha persoa

Cognome 2 Sobrenome dunha persoa que fai referencia aos seus trazos fiacutesicos a

algunha calidade moral etc

Alcume 1 Nome que se lle daacute coloquialmente a unha persoa en lugar do seu propio

tomado dos seus defectos fiacutesicos morais ou doutras circunstancias

Alias 2 Nome distinto do propio polo que eacute contildeecida unha persoa

CUMIEIRA 6


50

Asiacute existen autores como Rebollo Toriacuteo que afirman que o termo sobrenome eacute un

hiperoacutenimo de alcume

Pese a la semejanza entre sobrenombre y apodo el sobrenombre es maacutes extenso tiene

maacutes amplitud y no es necesariamente un apodo [] Un apodo es un sobrenombre

pero no todo sobrenombre es forzosamente un apodo El sobrenombre tendriacutea una

relacioacuten de hiperonimia con respecto a los demaacutesraquo (Rebollo Toriacuteo 1993 345)

A el suacutemanse outros autores que comparten a suacutea idea por exemplo Iglesias

Ovejero (1980 8) defende a evidencia de que dentro do sobrenome se poden

establecer distincioacutens e que o alcume eacute soamente unha clase de sobrenome Con todo

este tipo de afirmacioacutens non conseguen convencer a todos pois Goacutemez Macker (1977

107) insiste en que o sobrenome ou alcume cumpre unha funcioacuten baacutesica que o

caracteriza e que eacute identificar as persoas Desta maneira para el todos estes termos

son totalmente equivalentes O mesmo opinan Loacutepez Garciacutea e Morant (1991 97) que

empregan indistintamente sobrenome alcume e alias e incluso aluden a formas

hipocoriacutesticas sen explicar semellanzas ou diferenzas

Con respecto oacutes hipocoriacutesticos e mesmo oacutes pseudoacutenimos aiacutenda que son conceptos

que poden xurdir aacute hora de pensar no campo leacutexico de alcume pareacutecenos acertada a

distincioacuten que establece Rebollo Toriacuteo (1993 345) Os pseudoacutenimos e os

hipocoriacutesticos situados nunha escala seriacutean formas que se encontran maacuteis afastadas

do termo alcume Mentres que os primeiros ocultan o nome de maneira deliberada e

a suacutea denominacioacuten eacute debida oacute propio autor non a ningueacuten alleo aacute el o hipocoriacutestico

non constituacutee necesariamente un alcume pois a suacutea motivacioacuten ceacutentrase

exclusivamente no nome orixinario do individuo e endexamais existe unha

consideracioacuten negativa en tal denominacioacuten

43 Trazos do alcume

Agora ben cales son os requisitos que deben cumprir os alcumes para ser

considerados como tales Aiacutenda que anteriormente xa demos conta dalguacutens dos seus

trazos a continuacioacuten exporemos conxuntamente as suacuteas principais caracteriacutesticas

Seguindo a Loacutepez de los Mozos (2018 178) as caracteriacutesticas maacuteis definitorias do

alcume son as seguintes

1) Nace dunha motivacioacuten o alcume engade algunha carga expresiva ou estiliacutestica

especial que eacute motivada por alguacuten trazo ou herdanza persoal ou social (real ou

atribuiacuteda imaxinariamente pola comunidade) de quen o recibe Por exemplo na

recolleita de Darbo os casos de a Dema o Dente a Neacutecora



51

2) A autoriacutea e a asignacioacuten dos alcumes eacute polo xeral anoacutenima ou reservada

3) Eacute ambiguo e inestable xa que o seu nuacutemero crece ou diminuacutee sen ter unha norma

que o regule Eacute produto da creatividade oral propia de comunidades rurais e de

escasa poboacioacuten ou de barrios cunha forte identidade dentro das cidades

4) Aacutes veces heacuterdase dunha xeracioacuten aacute outra e convive con outros alcumes o que

provoca que en ocasioacutens un mesmo individuo poida reunir alcumes herdados

por lintildea paterna e materna Se tomamos a parroquia de Darbo como exemplo

atopamos un vecintildeo que posuacutee dous alcumes aiacutenda que neste caso un deles eacute

herdado polo pai e o outro recibiuno por el mesmo por un lado contildeeacutecese como

Paco o Belusaacuten xa que o seu pai era de Beluso por outro como Paco o Faquillo

debido a que segundo nos dixeron laquoeacute un home que de mozo era medio

delincuente e sempre andaba a facer das suacuteasraquo

5) Comunica un sentido metafoacuterico xurdido dalgunha analoxiacutea observada con

respecto aacute obxectos seres entes ou trazos apreciables no entorno habitual En

Darbo poderiacutea servir de exemplo o Choco as Monas e a Pavera con reminiscencias

oacute que fai cada animal

6) Alguacutens alcumes poden ser pexorativos e sublintildean alguacuten suposto defecto fiacutesico ou

moral do individuo (ou dalguacuten antepasado ou familiar seu) Moitos deles poden

chegar a ser inxuriosos e ofensivos Por exemplo na nosa recolleita temos Joseacute o

Judas Carmucha a Meca e Evaristo o Pataacuten

7) Adoita ir acompantildeado de artigo e aacutes veces deriva en masculinos femininos e

plurais Por exemplo na nosa recolleita atopamos o Castroacuten o Madaleno a

Chichona e as Chenchas

8) Alguacutens deles construacuteense mediante xustaposicioacuten coma tal no noso corpus

atopamos as Canaverdes o Caraancha e o Botavento

Ademais destas oito caracteriacutesticas Garciacutea Aranda (2000 80) engade que os

alcumes destacan aiacutenda por laquocumplir un importante rol socioculturalraquo debido a que

establecen vencellos especiais entre as persoas que os posuacuteen e as que os usan Por

outra parte en canto aacute forma afirma que poden constituiacuter vulgarismos foneacuteticos e

morfoloacutexicos onomatopeas metaacuteteses estranxeirismos cultismos Asiacute mesmo se

nos fixamos nos alcumes dende un punto de vista gramatical comprobaremos como

este tipo de apelativos laquoestaacuten a caballo entre el nombre comuacuten y el propioraquo (Ariza

1993 40) caracteriacutestica que analizamos a seguir

CUMIEIRA 6


52

44 Nome propio ou comuacuten

De entre as categoriacuteas gramaticais existentes os alcumes encaacutedranse no grupo dos

nomes pero sabendo que estes se dividen en comuacutens e propios a verdadeira cuestioacuten

estaacute en determinar a cal deles pertence A diacutea de hoxe debido aacute gran diversidade de

opinioacutens esta pregunta segue sen ter unha resposta clara e concluiacutente Para alguacutens

autores como Morera Peacuterez (1991) non hai duacutebida de que o alcume eacute un nome propio

maacuteis posto que a suacutea funcioacuten baacutesica eacute realizar unha determinada identificacioacuten no

universo do discurso A uacutenica diferenza apreciable entre ambos eacute que o nome propio

perdeu o valor leacutexico do nome comuacuten do que procede mentres que o alcume segue a

mantelo

La uacutenica diferencia que se aprecia entre el apodo y el nombre propio ordinario

consiste en que la significacioacuten de este uacuteltimo debido a su fosilizacioacuten oficializacioacuten

y caraacutecter tradicional ha quedado reducido exclusivamente a la funcioacuten

identificadora a secas sin que en la mayor parte de los casos exista en la conciencia

del hablante el maacutes miacutenimo rastro del valor leacutexico del nombre comuacuten del que

procede en tanto que la significacioacuten del apodo no se cintildee exclusivamente a su

funcioacuten identificadora sino que debido a su caraacutecter esporaacutedico y a su funcioacuten de

denominacioacuten marginal suele mantener el valor leacutexico del substantivo comuacuten que le

sirve de base (Morera Peacuterez 1991 204)

Outros estudosos defenden que o alcume posuacutee caracteriacutesticas exclusivas tanto

do nome comuacuten coma do nome propio Por exemplo Ariza (1993 36) afirma que o

alcume comparte co nome comuacuten a flexioacuten xeneacuterica pero non a de nuacutemero xa que oacute

igual que acontece co nome propio non admite o plural Asiacute mesmo fronte aqueles

que conciben o alcuntildeo coma un nome propio Ariza (1993 40) considera que soacute laquoson

auteacutenticos nombres propios cuando han perdido su significado es decir si el hijo de

Enrique el Cojo ya no es Cojoraquo

Pola suacutea parte Rebollo Toriacuteo (1993 346) opina que oacute igual coacutes nomes propios os

alcumes son monovalentes aiacutenda que poden ser multiacutevocos Non tentildeen cabida nos

dicionarios e a diferenza do nome propio o alcume admite traducioacutens dunha lingua

a outra e continuacutea laquola traductibilidad separa a nombres propios de apodos y esa

caracteriacutestica tiene su explicacioacuten en que las razones que priman a la hora de buscar

una denominacioacuten del nombre propio para una persoa y un apodo son muy

diferentesraquo (1993 347)

Por outro lado se botamos man da descricioacuten que fan Aacutelvarez e Xove (2002 376)

na suacutea Gramaacutetica da lingua galega sobre os trazos que diferencian o nome propio do

comuacuten comprobaremos que en primeiro lugar os alcumes coinciden cos nomes

propios no feito de careceren de significado de clase pero oacute igual coacutes comuacutens as suacuteas



53

posibilidades referenciais son moi amplas En segundo lugar da mesma maneira coacute

nome propio o alcume ten un referente constante pero eacute certo que aacutes veces tal e

como acontece co nome comuacuten necesita dun determinante ou dun modificador para

precisar a suacutea referencia En terceiro lugar con respecto oacute xeacutenero e oacute nuacutemero alguacutens

autores concordan en que os alcumes tentildeen oposicioacuten de nuacutemero e de xeacutenero oacute igual

coacutes nomes comuacutens Non obstante neste punto Ariza non estaacute de todo de acordo xa

que para el casos como laquolos Guillenes no son considerados plurales sino que son

aplicados a una pluralidad de miembros de una familiaraquo (Ariza 1993 36)

Pola suacutea parte Anaiacuter Rodriacuteguez e Xoseacute Manuel Moo no seu estudo sobre os

alcumes de Leirado e Vilaverde chaman a atencioacuten sobre como laquoos alcumes poden ser

modificados mesmo de forma restritivaraquo e indican que laquocomparten con ambos os

tipos de nomes o feito de poder ser homoacutefonos pois distintas realidades

extralinguumliacutesticas son susceptibles de recibiren un mesmo alcumeraquo (Rodriacuteguez

Rodriacuteguez Moo 2007 216)

Como se pode apreciar os alcumes son termos que non encaixan nin no grupo dos

nomes propios nin no dos comuacutens senoacuten que estaacuten nun punto intermedio entre os

dous e eacute que tal e como di Jespersen (1975 69) laquono existe una frontera clara entre

los nombres propios y los comunesraquo A tradicioacuten gramatical divide os substantivos en

comuacutens e propios e estes uacuteltimos en nomes de persoa e de lugar pero non hai maacuteis

que estudar o campo dos alcumes para darse conta de que esta clasificacioacuten resulta

simplista Que facer entoacuten con aqueles nomes de animais ou obxectos

personificados Cos tiacutetulos de obras de arte ou marcas de produtos Cos nomes de

acontecementos ou eacutepocas histoacutericas Ou mesmo cos termos ideoloacutexicos Non seriacutean

todos eles tameacuten nomes propios O nome propio eacute un concepto moi amplo que pode

englobar diversos subtipos e entre eles estariacutean por suposto os alcumes

45 Clasificacioacuten dos alcumes

O elevado nuacutemero de alcumes xunto coa suacutea diversidade fai que os especialistas

neste aacutembito sintan a necesidade de realizar clasificacioacutens deles Algunhas desas

clasificacioacutens son maacuteis precisas ca outras pero todas elas concordan en catalogar os

alcumes sobre todo dende un punto de vista semaacutentico atendendo aacute motivacioacuten como

motor baacutesico do alcume

Tras analizar e confrontar as clasificacioacutens propostas por Ramiacuterez Martiacutenez

(2011 56) Escourido Pernas (2007150) e Gonzaacutelez Martiacutenez (2007 161) a que

empregaremos noacutes na nosa anaacutelise conteacuten os seguintes 15 campos

CUMIEIRA 6


54

1) Actitudes tendencias e caracteriacutesticas psicoloacutexicas Pertencen a el

alcumes que reflicten aspectos relacionados co caraacutecter e comportamentos ou

particularidades da forma de ser das persoas por exemplo no noso corpus

temos a Carrapicha a Rabuxa e o Terror

2) Alimentos Relacionan oacute alcumado cun alimento en concreto ou mesmo con

comidas elaboradas Na nosa base de datos non identificamos ninguacuten alcume

deste tipo

3) Animais Neste tipo de alcumes eacute onde mellor se aprecia a ironiacutea e a metaacutefora

A motivacioacuten deacutebese segundo Escourido Pernas (2007150) laquooacute paralelismo

que se establece cun animal ou ben por comportamentos semellantes xestos

ou aparencias fiacutesicas ou mesmo por presentar caracteriacutesticas humanas

atribuiacutedas oacutes animaisraquo Da nosa recolleita temos como exemplo a Pollina o

Xurelo e o Oso

4) Antroponiacutemicos O alcume xorde a partir dun nome de pila ou dun apelido

de aiacute que dentro deste grupo poidamos establecer unha subclasificacioacuten por

unha banda estariacutean os antroponiacutemicos baseados nun nome propio e por

outra os formados a partir dun apelido No noso corpus temos os Juliaacutens os

Felipes o Vilas e o Culiacuteo

5) Corpo e aspecto fiacutesico Fan referencia a algunha caracteriacutestica ou deficiencia

fiacutesica Por exemplo na nosa recolleita atopamos Joseacute o Alto Pepe o Cabelo ou

as Negritas

6) Obxectos Aluden aacute calquera tipo de obxecto sobre todo a instrumentos de

traballo Na nosa compilacioacuten aparecen o Queche o Pitorro e a Carrilana

7) Voces malsoantes eou escatoloacutexicas Neste grupo incluiacutemos aquelas

palabras vulgares asiacute como as de contido escatoloacutexico que destacan por

laquoprovocar un divertimento faacutecilraquo (Escourido Pernas 2007 151) Na parroquia

de Darbo destacan Pablito o Cagoacuten a Cojona e o Merda para as mulleres

8) Profesioacutens e relacioacutens sociais Identifican o alcumado pola suacutea profesioacuten e

tendo en conta as relacioacutens sociais do individuo mostran a posicioacuten que ocupa

nunha escala Por exemplo na nosa base de datos recollemos o Zapateiro o

Relojero e o Enterrador

9) Toponiacutemicos Relacionan oacute individuo cun lugar o sitio onde naceu onde

residiu ou reside etc Como exemplos deste tipo de alcumes atopamos

Manuela a Asturiana os de Vigo ou o Cordobeacutes



55

10) Vexetais Asocian o alcumado co mundo vexetal xa sexa por algunha

caracteriacutestica fiacutesica ou psicoloacutexica por exemplo en Darbo o Bambuacute a Carriza

e o Pintildeoacuten

11) Aneacutecdotas O alcume xorde a partir dun suceso ocorrido nun tempo pasado

En Darbo parecen remitir a iso alcumes como Plaacutecido Faiforzas Camilo o

Palleiro e o Paxaro mono

12) Habilidade Pode facer referencia aacute unha habilidade destacada e valorada

pola comunidade ou oacute contrario aludir aacute ausencia da mesma Por exemplo

na nosa base de datos temos Juliaacuten o Bruxo Joseacute o Cafrillo e o Galaacuten

13) Vestiario Os alcumes de nomes de pezas de roupa aluden oacutes haacutebitos no

vestiario tameacuten poden atribuiacuterse a individuos que comercian con tecidos ou

que confeccionan pezas ou soamente ser aplicados ironicamente (Gonzaacutelez

Martiacutenez 2007 164) Na nosa recolleita non localizamos ninguacuten alcume deste

tipo

14) Formas de falar Este campo acolle aquelas peculiaridades relacionadas coa

fala entoacioacuten pronuncia ton trastornos de expresioacuten oral etc por exemplo

en Darbo Manolo o Maioio a Ramonaacute ou o Papeiro

15) Costumes Identifican o alcumado por algunha praacutectica que adoita facer de

maneira repetida En Darbo son contildeecidos a de Mi alma o Cabaleiro e o

Carrexoacuten

Asiacute e todo coacutempre recontildeecer que clasificar un alcume dende un punto de vista

semaacutentico non sempre eacute unha tarefa sinxela pois en maacuteis dunha ocasioacuten xorden

complicacioacutens Se analizamos o alcume obxectivamente sen ter en conta a motivacioacuten

resultaraacute doado clasificalo Pola contra se nos baseamos na causa ou motivacioacuten eacute

cando xurdiraacuten as confusioacutens pois comprobamos como un alcume pode pertencer a

maacuteis dunha categoriacutea e velaiacute cando o investigador deberaacute reflexionar e tomar

decisioacutens Os alcumes maacuteis problemaacuteticos neste sentido son aqueles que pertencen oacute

campo semaacutentico dos animais pois nun primeiro momento oacute ser un alcume un nome

de animal encaacutedranse perfectamente nesta categoriacutea Non obstante se analizamos a

motivacioacuten observamos que o alcuntildeo alude aacutes veces a alguacuten trazo psicoloacutexico tal e

como acontece por exemplo en o Canario ou en Manuel o Burro

Por outro lado o alcume pode clasificarse tameacuten dende un punto de vista

morfoloacutexico e sintaacutectico segundo a clase de palabra ou unidade que conforme e o

caraacutecter independente que tentildea Asiacute os alcumes poderaacuten pertencer aacute clase dos

substantivos adxectivos adverbios verbos compostos frases ou oracioacutens e canto aacute suacutea

independencia poderaacuten ser non independentes ou independentes do nome oficial

CUMIEIRA 6


56

5 Anaacutelise dos alcumes da parroquia de Darbo

Abordada a caracterizacioacuten do alcume dende un punto de vista teoacuterico centrareacutemonos

no estudo do noso propio corpus de traballo O obxectivo eacute analizar os trazos

linguumliacutesticos foneacuteticos morfoloacutexicos e semaacutenticos que definen os alcumes recollidos

Con todo comezaremos a nosa anaacutelise tratando algunhas cuestioacutens maacuteis xerais

En primeiro lugar o traballo de campo realizado nos quince barrios que

compontildeen a parroquia de Darbo permitiunos compilar 243 alcumes A seguir na

Taacuteboa 2 listaacutemolos por orde alfabeacutetica recollendo o artigo cando o levan e indicando

cunha cruz os que son de persoas falecidas

Alcumes de Darbo (Cangas do Morrazo)

Alma A de mi (dagger) Alto Joseacute o (dagger) Ancho Cecilio o (dagger)

Asturiana Manuela a (dagger) Baballosa Josefina a Bambuacute O

Bocanegra Paulino o (dagger) Borrallo O (dagger) Bosteiros Os

Botavento O Broullonas As Bruxa A

Bruxo Juliaacuten o (dagger) Belusaacuten Paco o Burra A

Burras Joseacute o das (dagger) Burro Manuel o (dagger) Cabaleiro O (dagger)

Cabecintildea O (dagger) Cabelo Pepe o (dagger) Cachago O (dagger)

Cacholo O (dagger) Cachulo O (dagger) Cafrillo Joseacute o (dagger)

Cagaacuten San (dagger) Cagoacuten Pablito o Caguelo O (dagger)

Caimaacuten O (dagger) Canario O Canastreiro O

Canaverdes As Canena Alejo o Canfiacutes O (dagger)

Canisa A Canitroacute O (dagger) Canijo O

Capiluacute Tito o Cara de caixoacuten Maruja Caraancha O (dagger)

Carabau Serafiacuten o (dagger) Carrapicha A (dagger) Carrasqueiro Pepe o

Carrexoacuten O (dagger) Carrilana A (dagger) Carriza A

Carroucho O Cartagenera A (dagger) Cazaacuten O (dagger)

Castroacuten O (dagger) Cereixo O Chabolo O (dagger)

Chafina A (dagger) Chechina A (dagger) Chenchas As

Chichona A Chilino O (dagger) Chimeacute Joseacute o

Chinchirrie O (dagger) Chino O (dagger) Chiquitina A

Chirriacute AChirulicio O (dagger) Chispa O Choco O (dagger)

Chou Agustiacuten o (dagger) Chupitina Pepucha a (dagger) Churas As (dagger)

Churrasca A (dagger) Churrero O (dagger) Coca Lisita a

Cojona A (dagger) Conacheira A (dagger) Conexo O (dagger)

Cordobeacutes O Coroalda A Corota A

Correquechove Finucha Coxa Regina a Coxo O

Cuadra Maruja a da Cuartoquilo O Cucuacute Joseacute o (dagger)



57

Culiacuteo O Dema A Demo Pepe o (dagger)

Dente O Doble Salustiano o (dagger) Dorso Joseacute o (dagger)

Eilo O (dagger) Enterrador O Espabiacutelate anzuelo O

Facarentildea A (dagger) Faiforzas Plaacutecido (dagger) Faimerrir Joseacute o (dagger)

Faquillo Paco o Felderechera A Felipes Os

Felucos Os Ferrovello O Ferruxas As

Fiero O Filisintildeas As Francesa Carme a (dagger)

Francia O (dagger) Follato Moiseacutes o (dagger) Funicha Jesusa a

Gafoacuten O Galaacuten O Galo Joseacute o (dagger)

Galo Manuel o (dagger) Galurcho Rodolfo o (dagger) Gamallo O (dagger)

Garnacha A Gavilana Xusta a Generosos Os

Gordita Maximina a Jamagatos O Jartaacuten O

Jirafa Josefa a Judas Joseacute o (dagger) Judiacuteo Joseacute o

Juliaacutens Os Languintildeo O (dagger) Loba Juanita a (dagger)

Loco Pepe o (dagger) Machote O (dagger) Madaleno O

Mangarrachada O Manicotes Gilito o (dagger) Marabilla A (dagger)

Marchabien Maruja (dagger) Mariacutea Flores O (dagger) Marintildeaacuten O do

Marintildeos Os Mariquintildea O (dagger) Marota A (dagger)

Marrixo O Maioio Manolo o Meca Carmucha a (dagger)

Meiranas As Menga O (dagger) Merda para as mulleres O (dagger)

Milhomes O Millonaria Josefa a Molidaacuten O

Monas As (dagger) Mono Joseacute o (dagger) Muntildeeca A

Muxico O (dagger) Neacutecora A (dagger) Negritas As

Negro Joseacute o (dagger) Nelo Manuel o Nelucha A

Nenas Joseacute o das (dagger) Neronas As Noite Joseacute de (dagger)

Orense Os de Oso O (dagger) Ovella Joseacute o (dagger)

P de potas O (dagger) Paixintildeo O Pajarillo O (dagger)

Palleiro Camilo o (dagger) Pan e porco O Papaacute del cielo Pepe

Papeiro O Parrola A (dagger) Pasarela Joseacute o (dagger)

Paxarota A (dagger) Pataacuten Evaristo o Pavera A

Pavita A (dagger) Paxaro mono O Paioia Josefa a (dagger)

Pechencha A (dagger) Pechita Carmucha a Peixe O (dagger)

Pelana A Pelos de Tarzaacuten Maruja Pelotas Os

Pepona A Pereno O (dagger) Perete O (dagger)

Pernastortas Marujintildea Perraca Josefa a Perrita Mariacutea a (dagger)

Picoacuten O (dagger) Pilo O (dagger) Pintarrosa A

Pintildeoacuten O (dagger) Pintildeoacuten Os do Pirico O

Pirraco O (dagger) Pirricoque O (dagger) Pitorro O (dagger)

Pollina A Portugueacutes O Queche O (dagger)

Queimado Suso o Quichas As Quiche O (dagger)

CUMIEIRA 6


58

Quirro Joseacute o (dagger) Rabicha A (dagger) Rabixo O

Rabuxa A (dagger) Ramonaacute A (dagger) Rantildeona A

Rato Caacutendido o (dagger) Regueira Os da Relojero O (dagger)

Relojparado O Ribeiros Os Rola Mucha a

Rosas Manuela a das Roxa A Safanuchas As

Salero O Salpirona Carmen a Saltoacutens Os

San Roquintildeo Arsenio Saulera A Selo O (dagger)

Sentildeorita puerca A (dagger) Serio o (dagger) Serraacuten Camilo o

Sota Joseacute o do (dagger) Sulbareas O Terror O (dagger)

Tetina Josefa a (dagger) Tolete O (dagger) Tontildeitos Os

Torero O (dagger) Torroso O (dagger) Tortintildeo O

Touroacuten Manolo o Venerandas As Vigo Os de

Vilas O Virolintildeas Jesuacutes o (dagger) Xeso O (dagger)

Xurelo O Zapateiro O

Taacuteboa 2 Alcumes recollidos na parroquia de Darbo

Canto oacute sexo oacute que se refiren dos 243 alcumes 73 aluden a mulleres (a

Cartagenera a Chiquitina a Churrasca) 143 a homes (o Pereno Pepe o Loco o

Conexo) e os 27 restantes a grupos de persoas (os da Regueira os Saltoacutens as

Quichas) Se deixamos aacute marxe os alcumes colectivos e nos centramos nos

individuais chama a atencioacuten que a meirande parte dos alcumados son homes un

662 fronte o 338 que conforman os alcuntildeos referidos a mulleres Esta

desproporcioacuten pode xustificarse como sinala Dannemann polo feito de que

la mujer del aacuterea geograacutefica-humana de esta investigacioacuten tiene muy pocas

oportunidades para reunirse puacuteblicamente con autonomiacutea de sexo y cuando lo hace

[] si es soltera queda sujeta a la potestad de sus padres o a la de otros parientes y

en ausencia de ellos a las normas sociales que rigen tradicionalmente su condicioacuten

y si es casada debe supeditarse a las iniciativas y criterios de su marido (Dannemann

2017 639)

Desta maneira comprobamos como a sociedade patriarcal propia doutros tempos

condiciona a creacioacuten de alcumes O home eacute a figura dominante da familia o que goza

de maior liberdade o que ten maior visibilidade e por tanto o que manteacuten maacuteis

relacioacutens sociais co seu contorno Isto provoca que haxa unha maior necesidade de

identificar o home do que a muller xa que esta queda relegada aacutes tarefas da casa e do

campo con apenas vida social e relacionaacutendose maiormente con membros da suacutea

familia

Con respecto oacutes alcumes colectivos o que fan eacute identificar un conxunto de persoas

que tentildeen algo en comuacuten Dos 27 alcuntildeos colectivos recadados 13 aluden a grupos



59

femininos 6 a masculinos e 8 a mixtos eacute dicir grupos constituiacutedos tanto por homes

coma por mulleres En xeral os grupos femininos adoitan compartir caracteriacutesticas

psiacutequicas ou fiacutesicas (as Ferruxas as Monas as Negritas) mentres que os masculinos

tentildeen en comuacuten alguacuten familiar ou comparten un mesmo nome (os Felucos os Tontildeitos

os Generosos) No caso dos grupos mixtos son familias que ou ben proceden dun

mesmo punto xeograacutefico ou comparten algunha caracteriacutestica psicoloacutexica ou tentildeen

en comuacuten o mesmo apelido (os Ribeiros os de Orense os Pelotas)

Se atendemos aacute antiguumlidade do alcume observamos como o 786 dos alcumados

recibiron o seu alcuntildeo dende moi novos cando eran uns nenos ou adolescentes Pola

contra o 214 restante obtiveacuterono cando eran xa persoas adultas Como trazo

caracteriacutestico dos alcumes coacutempre dicir que moitos deles sobreviviron oacute paso do

tempo pasando dunha xeracioacuten aacute outra independentemente de se os descendentes

do alcumado compartisen con el a motivacioacuten do seu alcuntildeo ou non Eacute maacuteis en moitas

ocasioacutens o alcume veacuten de tan atraacutes que os propios portadores descontildeecen a suacutea orixe

(o Borrallo o Cereixo o Chabolo) Non obstante durante a nosa investigacioacuten aacute hora

de conversar cos vecintildeos comprobamos como alguacutens deles a pesar de contildeeceren a

causa que motivaba moitos sobrenomes da zona amosaacuteronse pouco partidarios de

manifestar abertamente ese tipo de informacioacuten xa fose por pudor por prudencia ou

por discrecioacuten E eacute que moitos dos alcumes recollidos constituacuteen caricaturas

linguumliacutesticas que nalguacutens casos non gustan e polo tanto non son ben aceptados polos

seus portadores (a Paxarota o Mariquintildea San Cagaacuten) Isto oacute mesmo tempo daacutenos

unha pista de como son as relacioacutens sociais entre vecintildeos e de como son vistos e

considerados entre eles

Unha vez feitas estas observacioacutens analizaremos a seguir as caracteriacutesticas

foneacuteticas morfoloacutexicas e semaacutenticas que definen os alcumes recollidos Neste punto

hai que destacar que alguacutens deses trazos son debidos aacutes caracteriacutesticas dialectais da

fala da parroquia e da zona que seguindo a Fernaacutendez Rei (1990 152-154) estaacute

enclavada na que el chama aacuterea pontevedresa (C) dentro dela na macrosubaacuterea

Verdugo - Mintildeo (C-2) e dentro desta na microsubaacuterea Morrazo - Fragoso (C-2b)

Algunhas das suacuteas caracteriacutesticas seriacutean os plurais en -ns (vg os Molidaacutens) a presenza

de gheada (vg Joseacute o Jalo) o seseo explosivo (vg o Espabiacutelate ansuelo) e implosivo

(vg lus) metafoniacuteas nominais e outras alteracioacutens do timbre (vg egravela hogravera tempo) o

ditongo -ui-~-oi- (vg muito~moito) en alternancia con -ou- (vg coiro~couro) a

terminacioacuten -aacuten (vg o Jartaacuten) o pronome suxeito ti a vogal temaacutetica e na 2ordf persoa

do preteacuterito dos verbos da 2ordf conxugacioacuten (vg colleches) o sufixo nuacutemero-persoa na

5ordf persoa maioritario en -des (vg cantades) e o deiacutectico isto hipercaracterizado

CUMIEIRA 6


60

51 Caracteriacutesticas foneacuteticas

Os alcumes son recursos linguumliacutesticos de orixe popular propios dunha linguaxe

informal O seu principal vehiacuteculo de transmisioacuten eacute a fala polo que resulta natural que

estean suxeitos oacutes fenoacutemenos foneacuteticos atribuiacutebles aacute aacuterea dialectal aacute que estaacuten

circunscritos Por conseguinte tendo en conta que a parroquia de Darbo se encontra

na peniacutensula do Morrazo se analizamos os alcumes recompilados dende un punto de

vista foneacutetico obseacutervase como alguacutens deles presentan trazos que son caracteriacutesticos

da zona dialectal aacute que pertencen Deses trazos deixamos constancia na transcricioacuten

foneacutetica estreita que se fixo de cada alcume recollido

En primeiro lugar identificamos nos nosos alcumes a presenza do fenoacutemeno da

gheada pois en vez de aparecer a oclusiva ou aproximante velar sonora ([] ou []

respectivamente) do galego comuacuten os vecintildeos de Darbo posuacuteen unha fricativa velar

xorda ([x]) a pronuncia maacuteis habitual das falas proacuteximas aacute costa Alguacutens exemplos

deste fenoacutemeno dialectal atopaacutemolos en alcumes como Paulino o Bocane[x]ra Joseacute o

ne[x]ro Manuel o [x]alo o [x]afoacuten e o Portu[x]eacutes No caso dos alcumes que contentildeen

no seu interior o grupo -ng- neles conseacutervase a oclusiva velar sonora de maneira que

non presentan gheada (o Mangarrachada e o Menga)

Outra caracteriacutestica dialectal da zona do Morrazo e que atopamos nos alcumes do

corpus eacute a presenza de seseo explosivo realizado a traveacutes sobre todo dunha pronuncia

predorsal (o Cabe[s]intildea o Fran[s]ia Maruja pelos de Tar[s]aacuten Carme a Fran[s]esa)

Ora ben hai que salientar que esta pronuncia predorsal eacute exclusiva das xeracioacutens

maacuteis vellas xa que a xente nova tende a articular o s como unha sibilante apical [s ]

(e mesmo nalguacutens casos xa aparece a interdental [])

En relacioacuten coas sibilantes estaacute tameacuten outro trazo que se reflicte na foneacutetica dos

nosos alcumes como eacute a despalatalizacioacuten do fonema fricativo prepalatal (ou

alveopalatal) xordo como se pode oiacuter en alcuntildeos como a Bru[s]a Maruja cara de

cai[s]oacuten o Co[s]o entre outros Na maioriacutea dos casos o son resultante alterna entre

un fricativo despalatalizado xordo [] e a despalatalizacion total isto eacute un s apical [s]

aiacutenda que non eacute estrantildeo escoitar un [s] predorsal a alguacutens dos vecintildeos maacuteis vellos da

parroquia Por comodidade e operatividade na nosa transcricioacuten fixemos uso do

siacutembolo [] en todos os casos

Chama tameacuten a atencioacuten o alcuntildeo o Dente pois presenta a vogal toacutenica fechada

[e] outro trazo dialectal da zona e tameacuten do galego occidental pechazoacuten que

historicamente se debe aacute influencia da nasal trabante sobre a vogal toacutenica aberta

etimoloacutexica



61

Por outra banda aiacutenda que non constituacuteen fenoacutemenos dialectais como tales

senoacuten que tentildeen que ver coa pronuncia tradicional ou popular do galego destacan

algunhas vacilacioacutens vocaacutelicas por veces como consecuencia dunha pronuncia raacutepida

e descoidada Coma tal no alcuntildeo o Caimaacuten pronunciado como [o kei ma] refliacutectese

o fenoacutemeno de palatalizacioacuten do a aacutetono debido aacute influencia da semivogal palatal

i do ditongo Pola suacutea parte en as Filisintildeas creado a partir do nome propio Felisa e

tameacuten en o Pirico pode oiacuterse unha harmonizacioacuten vocaacutelica da vogal pretoacutenica e por

influencia do i toacutenico que o fai pechar ([e] gt [e ] gt [i]) algo semellante aacute asimilacioacuten

entre vogais aacutetonas que se produce en o Pirricoque Tameacuten atopamos alguacuten caso de

apoacutecope de -e final coma no caso de o Peixe que xunto aacute despalatalizacioacuten do daacute

como resultado unha pronuncia do tipo [o eis] moi identificativa da fala da nosa

zona Xa nos ditongos eacute salientable a ditongacioacuten secundaria ou espontaacutenea de o

no alcume Joseacute o Ouvella e a sineacuterese na terminacioacuten -ao do alcume Serafiacuten o Carabao

pois os falantes da zona de Darbo tenden a pechar un grao a uacuteltima vogal de xeito que

en vez de dicir Carabao pronuncian [o kaaau ]

Finalmente hai que ter en conta que oacute transmitiacuterense a traveacutes da oralidade os

alcumes son viacutetimas do desgaste constante na fala asiacute como dos fenoacutemenos foneacuteticos

oacutes que estaacuten expostos Desta maneira no caso daqueles vocaacutebulos descontildeecidos e non

rexistrados nos dicionarios aacute hora de indagar sobre eles xorden certos problemas e

confusioacutens pois aacutes veces dubidamos se estamos ante fenoacutemenos de seseo ou non (o

Casaacuten Cazaacuten o Chirulisio Chirulicio) de despalatalizacioacuten ou non (o Rabiso

Rabixo) de gheada ou non (o Cachajo Cachago Rodolfo o Jalurcho Galurcho) ou

non

52 Caracteriacutesticas morfoloacutexicas

Os alcumes dan conta de como eacute a fala coloquial da comunidade aacute que pertencen

Nacen da creatividade popular sen estaren suxeitos a normas estritas o que orixina

foacutermulas moi diferentes Os seus creadores aproveitando esa liberdade de creacioacuten

non dubidan en botar man de varios recursos linguumliacutesticos para conseguir ese ton

festivo burlesco e iroacutenico que caracteriza o alcume A continuacioacuten a partir da anaacutelise

do noso corpus observaremos como eacute a estrutura que presentan os alcumes e cales

son os procedementos morfoloacutexicos implicados na suacutea formacioacuten

En primeiro lugar observamos como moitas veces o nome propio do individuo

forma parte do seu alcume (Alejo o Canena Juanita a Loba Tito o Capiluacute etc)

constituiacutendo asiacute unha unidade fixa de xeito que se se elide o nome propio o alcuntildeo

perderiacutea toda a suacutea funcioacuten denominativa Non obstante son moito maacuteis frecuentes

CUMIEIRA 6


62

os apelativos que carecen do nome de piacutea (o Cachulo o Canijo o Pilo etc) Os alcumes

do noso corpus adoitan presentar as seguintes estruturas

Nome propio + artigo determinado + alcume (259) Manolo o Touroacuten

Josefa a Tetina Carmen a Salpirona Mucha a Rola

Artigo determinado + alcume (654) o Quiche o Chispa as Churas o

Chilino a Pavita

Nome propio (que pode aparecer ou non) + alcume (37) Finucha

correquechove Arsenio San Roquintildeo San Cagaacuten

No caso dos alcuntildeos que relacionan oacute individuo coa motivacioacuten do seu alcume

(lugar xeograacutefico obxectos etc) tentildeen a seguinte estrutura

Nome propio (pode aparecer ou non) + artigo determinado + preposicioacuten

de + alcume (45) os do Pintildeoacuten Joseacute o do Sota Maruja a da Cuadra

Nome propio + preposicioacuten de + alcume (04) Joseacute de Noite

Como vemos o emprego do artigo co alcume eacute semellante oacute do nome propio ou

carece del ou estaacute incorporado forzosamente e o seu uso segundo Rebollo Toriacuteo

(1993 348-349) confiacuterelle oacute alcuntildeo un maior grao de vulgarismo ou popularismo

Ademais serve para indicar xunto cos morfemas flexivos o nuacutemero e o xeacutenero que

neste caso coincide co sexo xa que o referente son persoas Oacute ser o alcume un nome

o artigo debe concordar sempre con el e co nome propio da persoa (no caso de que

apareza) Con todo coacutempre puntualizarmos o seguinte no caso dos sobrenomes que

relacionan o alcumado coa motivacioacuten do seu alcuntildeo o artigo concorda unicamente

co seu referente por exemplo Joseacute o das burras Joseacute o das nenas os da Regueira (cuxo

referente impliacutecito eacute un grupo formado por homes e mulleres)

Por outro lado tal e como mencionamos anteriormente a oposicioacuten de xeacutenero

tameacuten se pode expresar mediante morfemas flexivos desta maneira atopamos

alcumes coas seguintes terminacioacutens

Masculinos en -o femininos en -a o Cacholo a Cachola o Burro a Burra

o Churrero a Churrera o Pirraco a Pirraca

Masculinos en -iacutes femininos en -isa o Canfiacutes a Canfisa

Masculinos en -aacuten femininos en -ana o Cazaacuten a Cazana

Masculinos en -e femininos en -a o Chinchirrie a Chinchirria

Masculinos en -oacuten femininos en -ona o Picoacuten a Picona o Rantildeoacuten a

Rantildeona



63

Son relevantes tameacuten aqueles alcumes que deforman a palabra orixinal que

toman como base adaptaacutendoa oacute xeacutenero da persoa aacute que alude Alguacutens exemplos disto

son os alcumes a Carrapicha a Carroucha a Chichona e o Madaleno Nestes casos os

nomes comuacutens que constituacuteen o alcuntildeo non se rexistran nos dicionarios co xeacutenero

que presentan en Darbo pero si co xeacutenero contrario (carrapicho en vez de

carrapicha carroucho no canto de carroucha chichoacuten por chichona e madalena en

vez de madaleno) Aacute suacutea vez atopamos un caso en que o alcume a pesar de ter xeacutenero

masculino en realidade fai referencia aacute unha muller (o Castroacuten)

Sobre aacute expresioacuten de nuacutemero pode manifestarse a traveacutes do artigo determinado

e de morfemas flexivos A flexioacuten eacute a normal no galego de xeito que as palabras

rematadas en vogal forman o plural engadindo -s (as Chafinas os Marrixos) e cando

acaban en consoante engaden -es (os Cordobeses os Portugueses) No caso dos alcumes

rematados en consoante -n os vecintildeos de Darbo engaden -s para formar o plural (os

Molidaacutens os Rantildeoacutens) formacioacuten tiacutepica da suacutea aacuterea dialectal (e tameacuten do galego

estaacutendar)

Canto aacutes categoriacuteas gramaticais dos alcumes pode verse a Taacuteboa 2 seguinte

Unidade linguumliacutestica

Subtipo Exemplo

Substantivos 383 o Pajarillo o Bambuacute o Chispa

Antropoacutenimos Nomes propios 41 os Felipes as Filisintildeas

Apelidos 20 o Culiacuteo os Marintildeos

Hipocoriacutesticos 08 Manuel o Nelo

Haxioacutenimos 08 San Cagaacuten Arsenio San Roquintildeo

Topoacutenimos 45 os Torrosos os de Vigo os de Orense

Adxectivos 177 Cecilio o Ancho o Fiero

Frases Fr Substantivas 21 a Sentildeorita puerca Pepe Papaacute del Cielo

Fr Prepositivas 37 o do Marintildeaacuten os do Pintildeoacuten

Coordinadas 04 o Pan e porco

Loc adverbial 04 Agustiacuten o Chou

Oracioacutens 16 Joseacute o Faime-rir

Outros 235 o Languintildeo a Saulera

Taacuteboa 3 Formas e categoriacuteas gramaticais dos alcumes

CUMIEIRA 6


64

En primeiro lugar na Taacuteboa 3 destacan por nuacutemero os substantivos xeralmente

relacionados co mundo animal (o Pajarillo Mariacutea a Perrita Manuel o Burro) e vexetal

(o Bambuacute a Carriza o Cereixo) aiacutenda que tameacuten atopamos substantivos vinculados

aacutes profesioacutens (o Zapateiro o Enterrador o Canastreiro) e a caracteriacutesticas psicoloacutexicas

(o Chispa) A continuacioacuten como substantivos tameacuten que son destacan os alcuntildeos

formados a partir de antropoacutenimos Dentro deste grupo podemos distinguir entre os

alcumes constituiacutedos por antropoacutenimos baseados nun nome propio (os Felipes as

Filisintildeas o Mariacutea Flores) nun apelido (o Culiacuteo os Marintildeos o Vilas) en hipocoriacutesticos

(Manuel o Nelo) e en haxioacutenimos (San Cagaacuten Arsenio San Roquintildeo) Tameacuten destaca o

uso de topoacutenimos sempre acompantildeados de artigo determinado e aacutes veces da

preposicioacuten de (os Torrosos os de Vigo os de Orense)

Seguen os alcumes procedentes dun adxectivo que ou ben dan conta dalgunha

caracteriacutestica fiacutesica (Cecilio o Ancho Regina a Coxa Salustiano o Doble) ou describen

algunha calidade psicoloacutexica (o Fiero o Caguelo o Serio)

En quinto lugar non debemos obviar os sobrenomes formados a partir dun

sintagma que ou ben eacute unha frase substantiva composta por un nuacutecleo (subst) e o

seu modificador que pode ser tanto un adxectivo como unha frase preposicional (a

Sentildeorita puerca Maruja cara de caixoacuten o Merda para as mulleres Maruja pelos de

Tarzaacuten Pepe Papaacute del cielo) ou ben unha frase preposicional na que identificamos

unha preposicioacuten que introduce un substantivo (o do Marintildeaacuten os do Pintildeoacuten Joseacute o do

Sota) Asiacute mesmo dentro do grupo das frases sobresae o alcume o Pan e porco

constituiacutedo por unha estrutura coordinada de dous substantivos e Agustiacuten oacute Chou

cuxo sobrenome eacute unha locucioacuten adverbial Por uacuteltimo aiacutenda que son menos

habituais atopamos alcuntildeos formados a partir de oracioacutens (denominados

delocutivos) como Finucha corre-que-chove o Espabiacutelate anzuelo ou Joseacute o Faime-rir

No apartado de ldquoOutrosrdquo clasificamos nomes de alcumes que non tentildeen entrada nos

dicionarios pero pola suacutea morfoloxiacutea deducimos que son maioritariamente

substantivos e adxectivos

Con respecto oacutes procesos gramaticais que interventildeen na suacutea formacioacuten os maacuteis

frecuentes son os seguintes

A conversioacuten ben por medio da substantivacioacuten de adxectivos (Joseacute o Alto o

Caguelo o Serio) ben resultado da transformacioacuten en comuacutens de nomes

propios (os Tontildeitos) e apelidos (o Vilas os Ribeiros os Marintildeos) a traveacutes do

artigo e da flexioacuten do plural

A derivacioacuten por medio da adicioacuten unicamente de sufixos tanto galegos

coma tomados do castelaacuten En xeral estes afixos engaden aacute palabra base unha

significacioacuten de tamantildeo magnitude ou aprecio sen alterar a categoriacutea



65

gramatical da palabra aacute que se unen Os maacuteis produtivos son os sufixos

diminutivos como -intildeoa (o Languintildeo o Cabecintildea as Filisintildeas Arsenio San

Roquintildeo) -elo (o Caguelo) -ete (o Tolete) o castelanista -illo (Joseacute o Cafrillo o

Pajarillo) e -ina (Josefa a Tetina) Tameacuten eacute frecuente o sufixo de orixe castelaacute

-itoa que nalguacutens casos se comporta coma un diminutivo (os Tontildeitos

Maximina a Gordita as Negritas) mentres que noutros parece achegar certo

valor despectivo (a Pavita Mariacutea a Perrita Carmucha a Pechita) Asiacute mesmo

encontramos sufixos que aiacutenda que posuacuteen valores diminutivos nalguacutens

alcuntildeos presentan quizais alguacuten matiz pexorativo ou festivo como por

exemplo o sufixo -otea (o Machote a Paxarota) e -oloa (o Cacholo a Parrola)

Tameacuten son numerosos os sufixos -oacutenona que nalguacutens alcumes ten valor

despectivo (Manolo o Touroacuten o Gafoacuten o Castroacuten) e noutros aumentativo (os

Saltoacutens) e -eiroa que pode coexistir coa forma castelaacute -eroa (o Relojero o

Churrero) pode engadir significado de profesioacuten (o Zapateiro o Carrasqueiro)

ou de cualidade (o Papeiro) Por uacuteltimo aiacutenda que son menos frecuentes

identificamos os sufixos -osa lsquoabundanciarsquo (Josefina a Baballosa) -dor lsquoaxentersquo

(o Enterrador) -ado lsquoresultado calidadersquo (Suso o Queimado)

-ana lsquoxentiliciorsquo (Manuela a Asturiana) -aacuten xentiliciorsquo (Paco o Belusaacuten) -eacutes

lsquoxentiliciorsquo (o Portugueacutes o Cordobeacutes) e os sufixos con valor diminutivo eou

despectivo -uco (os Felucos) -ucha (a Nelucha) e -aca (Josefa a Perraca) Cabe

sublintildear que os sufixos poden engadirse tanto a unha palabra simple coma a

un hipocoriacutestico

A composicioacuten xeralmente a partir da unioacuten de duacuteas ou tres palabras que

poden ser simples ou derivadas O resultado final eacute unha unidade sintaacutectica e

leacutexica con significado unitario e fixo De entre todos os alcumes formados a

partir deste procedemento sobresaen aqueles que son compostos

patrimoniais xustapostos constituiacutedos por dous elementos que poden ser

substantivo + adxectivo (o Bocanegra o Caraancha o Ferrovello) substantivo

+ verbo (a Conacheira) ou aacute inversa verbo + substantivo (Plaacutecido Faiforzas o

Botavento) cuantificador + substantivo (o Milhomes o Cuartoquilo) ou un

verbo + adverbio (Marchabien) Tameacuten eacute habitual atopar compostos

patrimoniais sintagmaacuteticos tanto asindeacuteticos constituiacutedos por duacuteas palabras

(o Paxaro mono a sentildeorita puerca) como sindeacuteticos formados por tres

elementos ([Maruja] pelos de Tarzaacuten [Pepe] papaacute del cielo [Maruja] cara de

caixoacuten) No caso dos compostos patrimoniais sintagmaacuteticos asindeacuteticos o

normal eacute que os elementos asociados sexan ou ben dous substantivos ou un

substantivo e un adxectivo mentres que os sindeacuteticos estaacuten compostos por

un substantivo e o seu modificador que adoita ser unha frase preposicional

CUMIEIRA 6


66

Outros procedementos morfoloacutexicos menos rendibles pero que tameacuten aparecen

no noso corpus son as interxeccioacutens substantivadas aparentemente sen significado

(os Eilos) e o uso de onomatopeas como en Joseacute o Cucuacute

No Graacutefico 1 mostramos a porcentaxe de cada proceso implicado

Graacutefico 1 Procesos morfoloacutexicos utilizados na creacioacuten de alcumes (en )

53 Caracteriacutesticas leacutexicas e semaacutenticas

Como xa sinalamos no apartado anterior os alcumes nacen en contextos informais e

coloquiais e son o resultado da creatividade e espontaneidade da xente que non se

sente suxeita a regras linguumliacutesticas aacute hora de facer as suacuteas creacioacutens Por outra parte

nas sociedades rurais que eacute na que se centra este traballo os creadores destes

apelativos adoitan ser vecintildeos residentes da parroquia de toda a vida dedicados a

actividades tradicionais como poden ser os traballos do campo do mar ou da casa

Ademais apenas tentildeen estudos e resultan facilmente vulnerables aacute adaptacioacuten de

formas castelaacutes que a cotiacuteo poden oiacuter na radio ou televisioacuten Como consecuencia disto

resulta loacutexico e natural atopar alcumes cuxa morfoloxiacutea seriacutea considerada

laquoincorrectaraquo dende un punto de vista normativo asiacute como interferencias linguumliacutesticas

castelanismos que ademais de supontildeer unha seria ameaza para a integridade da

lingua galega en xeral conseguen formar parte dun rico patrimonio linguumliacutestico que

non lles corresponde

222 22

214 21

91 9

04 104 0

296 30

169 17

Conversioacuten (222)

Derivacioacuten (214)

Composicioacuten (91)

Interx (04)

Onomat (04)

Nome comuacuten (296)

Outros (169)



67

De entre todos os alcumes compilados na parroquia de Darbo arredor do 16

poderiacutean ser considerados castelanismos Todos eles salvo un caso son

castelanismos plenos xa que a forma foraacutenea suplanta totalmente a galega (o Canijo

o Relojero o Churrero o Fiero os Generosos Josefa a Jirafa) Soacute localizamos un

castelanismo adaptado aacute foneacutetica galega o Conexo neste caso laquoo fonema castelaacuten [x]

grafiacutea (j) ou (g) +e i adaacuteptase como o fonema galego š grafiacutea (x)raquo (Grantildea 1993 94)

Por outro lado ademais dos castelanismos destacan tameacuten formas hiacutebridas eacute

dicir alcuntildeos compostos por un elemento galego e outro doutra lingua No noso

corpus todos os hiacutebridos localizados estaacuten formados por un elemento galego que

adoita ser a palabra base e un elemento castelaacuten concretamente un sufixo (Maximina

a Gordita o Machote a Paxarota) Soacute atopamos un alcuntildeo hiacutebrido composto por un

verbo galego maacuteis un adverbio castelaacuten (Maruja Marchabien)

Centraacutendonos xa no aacutembito semaacutentico no Graacutefico 2 moacutestrase a porcentaxe de

alcumes que abrangue cada un dos campos semaacutenticos establecidos na nosa base de

datos (veacutexase o apartado 45)

Graacutefico 2 Porcentaxe dos campos semaacutenticas en que se clasifican os alcumes recollidos

53 26

39 19

26 13

18 9

12 6

11 5

9 56 3

6 35 34 22 19 5

Calidades psicoloacutexicas (53)

Animais (39)

Calidades fiacutesicas (26)

Antropoacutenimos (18)

Costumes (12)

Topoacutenimos (11)

Vexetais (9)

Habilidades (6)

Profesioacutens (6)

Formas de falar (5)

Aneacutecdotas (4)

Escatoloacutexicos (2)

Outros (9)

CUMIEIRA 6


68

Como se pode ver no graacutefico o campo semaacutentico no que existe unha maior riqueza

leacutexica eacute o que fai referencia aacutes calidades psicoloacutexicas xa sexan actitudes (as Chenchas

o Gafoacuten) formas de ser (o Chispa Agustiacuten o Chou Lisita a Coca) como

comportamentos ou condutas (a Carrapicha Pepe o Demo)

En segunda posicioacuten encoacutentranse os alcumes creados a partir de nomes de

animais (a Burra o Canario o Carroucho o Choco o Castroacuten) Este tipo de alcuntildeos o

que fan eacute establecer un paralelismo metafoacuterico entre un animal concreto e a persoa

alcumada ben porque ambos presentan comportamentos semellantes ou porque

comparten xestos ou trazos fiacutesicos Asiacute mesmo con respecto aacutes outras categoriacuteas

semaacutenticas eacute neste grupo onde resulta moi doado apreciar a ironiacutea e a metaacutefora

Seacuteguenlles os alcuntildeos que describen algunha caracteriacutestica ou deficiencia fiacutesica (o

Cuartoquilo Marujintildea Pernastortas) A ironiacutea volve ser un recurso moi empregado e

con moito eacutexito na creacioacuten deste tipo de apelativos pois por exemplo o alcume Pepe

o Cabelo non sabemos se alude aacute unha persoa con moito pelo ou todo oacute contrario a

un individuo calvo xa que ignoramos por completo a suacutea motivacioacuten

Destacan tameacuten os alcumes creados a partir dun antropoacutenimo Na nosa base de

datos son maacuteis numerosos os alcuntildeos constituiacutedos por antropoacutenimos baseados nun

nome propio ca nun apelido

Por outro lado aiacutenda que son menos frecuentes atopamos alcumes que

relacionan oacute portador coa suacutea profesioacuten (Pepe o Carrasqueiro o Churrero) con

algunha habilidade (Juliaacuten o Bruxo) coa suacutea forma de falar (o Papeiro a Ramonaacute) co

mundo vexetal (o Gamallo a Garnacha) con alguacuten costume (a de Mi alma o

Relojparado) ou aneacutecdota (a Cojona) Tameacuten son habituais os alcumes de tipo

escatoloacutexico (Pablito o Cagoacuten a Conacheira) caracterizados por provocar un

divertimento faacutecil entre os seus contildeecedores

Aacute suacutea vez contamos cunha serie de alcumes que se agrupan conformando un novo

grupo semaacutentico de caraacutecter heteroxeacuteneo oacute que denominamos laquoOutrosraquo Neste caso

os alcuntildeos estaacuten constituiacutedos por nomes comuacutens non rexistrados en ninguacuten dos

dicionarios consultados e dos que se ignora a suacutea orixe e motivacioacuten o que dificulta o

noso labor de investigacioacuten Alguacutens exemplos deste grupo son o Cachago o Cachulo

Alejo o Canena o Canfiacutes a Canisa o Canitroacute Tito o Capiluacute o Cazaacuten a Chafina a

Chechina o Chilino Joseacute o Chimeacute o Chinchirrie a Chirriacute o Chirulicio Pepucha a

Chupitina a Coroalda a Corota a Felderechera Jesusa a Funicha o Jamagatos o Jartaacuten

o Languintildeo Gilito o Manicotes o Marrixo as Meiranas o Menga o P de potes a

Pechencha a Pelana a Pintarrosa as Quichas Joseacute o Quirro as Safanuchas Carmen a

Salpirona a Saulera Neste grupo tameacuten identificamos outra clase de alcumes como

a Muntildeeca Josefa a Millonaria e os Bosteiros entre outros Estes alcuntildeos foacutermanse a



69

partir de nomes comuacutens rexistrados nos dicionarios pero aacute hora de clasificalos

semanticamente presentan problemas de adscricioacuten a un grupo semaacutentico

determinado pois poden pertencer aacute maacuteis dun (o que volve demostrar a dificultade

de establecer unha clasificacioacuten semaacutentica dos alcumes)

Por uacuteltimo de todos os alcumes que conforman o noso corpus o 70 refiacuterense a

voces que rexistramos nos dicionarios Asiacute e todo aiacutenda que moitas deles son fieis oacute

significado que presentan aliacute a meirande parte delas destoacutercense de xeito que entre

a motivacioacuten do alcuntildeo e o significado do nome comuacuten que o constituacutee existe unha

relacioacuten pero miacutenima Por exemplo parece claro que Josefina a Baballosa recibe o seu

alcuntildeo por lsquobabearrsquo moito oacute falar e que a Bruxa seguramente sexa unha lsquomuller mala

que causa dano ou provoca conflitos de maneira intencionadarsquo Non obstante Paco o

Faquillo non se trata dun faco (lsquocabalo ruiacuten e pequenorsquo) senoacuten dunha lsquopersoa

demasiado atravesada e medio delincuentersquo os vecintildeos establecen unha relacioacuten

entre o alcumado e o seu alcume

6 Conclusioacutens

Os alcumes son formas expresivas tan antigas coma o propio ser humano Tentildeen

unha relacioacuten moi proacutexima oacute nome propio co que comparten unha mesma orixe e

unha mesma funcioacuten a denominativa aiacutenda que o alcume destaca por ser moito maacuteis

preciso Pode dicirse que o alcume posuacutee trazos propios do nome comuacuten e do propio

situaacutendose nunha fronteira entre ambos os dous A diferenza do nome propio que

perdeu totalmente o seu significado leacutexico o alcume orixiacutenase a partir dunha

motivacioacuten e pode ter diversos creadores aiacutenda que polo xeral dan conta dalguacuten trazo

caracteriacutestico da persoa aacute que se refiren dun xeito burlesco iroacutenico e festivo Adoitan

estar vencellados oacute mundo rural pero non eacute estrantildeo tampouco escoitalos nas cidades

e actualmente na xente nova velos nas redes sociais mediante os chamados

nicknames

Canto aacutes caracteriacutesticas foneacuteticas morfoloacutexicas e semaacutenticas dos alcumes grazas

aacute recolleita de 243 alcumes feita na nosa parroquia de Darbo comprobamos que oacute

transmitiacuterense oralmente estaacuten expostos aacutes caracteriacutesticas dialectais propias da zona

son froito da creatividade da xente e non se rexen por ninguacuten tipo de normativa

linguumliacutestica Dende o punto de vista morfoloacutexico observamos como os alcuntildeos maacuteis

frecuentes son os que presentan a forma de artigo determinado maacuteis o alcume e que

poden coaparecer co nome propio da persoa ou non Asiacute mesmo vimos como os

procesos maacuteis produtivos aacute hora de formar os alcumes de Darbo son a conversioacuten a

CUMIEIRA 6


70

derivacioacuten e a composicioacuten e que as categoriacuteas gramaticais maacuteis rendibles son os

substantivos e os adxectivos Finalmente desde un punto de vista semaacutentico

destacan por nuacutemero os que fan referencia a calidades fiacutesicas e psicoloacutexicas e tameacuten

a animais


Aacutelvarez Rosario Xoseacute Xove (2002) Gramaacutetica da lingua galega Vigo Galaxia

Ariza Viguera Manuel (1993) laquoiquestEs propio el nombre propioraquo en Esperanza R Alcaide Mordf del Mar Ramos Francisco J Salguero (eds) Estudios linguumliacutesticos en torno a la palabra Sevilla Universidad de Sevilla 33-40

Bouzas Rosende Paula (2007) laquoSobrenomes en documentos betanceiros dos seacuteculos XII-XVIraquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmiento raquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 115-126

Caacuterdenas Bruno (1994) laquoEl apodo una praacutectica de integracioacuten y funcionalidad socialraquo Documentos Linguumliacutesticos y Literarios 20 36-41 Recuperado de lthttpshumanidadesuachcldocumentos_linguisticosdocumentphpid=384gt [Consulta do 23032020]

Carrasco Molina Joseacute S (2009) laquoVivir en un pueblo los apodosraquo Revista electroacutenica de estudios filoloacutegicos 17 [en lintildea] [Ref de xullo de 2009] Dispontildeible en lthttps www httpswwwumestonosdigitalznum17seccionestintero-3-pueblo-apodoshtmgt [Consulta do 27042020]

Dannemann Manuel (2017) laquoUso elusivo y funcioacuten satiacuterica de los apodosraquo Boletiacuten de Filologiacutea 31 633-645 Recuperado de lthttpsboletinfilologiauchileclindexphpBDFarticleview4659648596gt [Consulta do 08042020]

Escourido Pernas Ana B (2007) laquoSobrenomes na parroquia de Mintildeotos (Ourol Lugo)raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmiento raquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 149-158

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais

Garciacutea Aranda Mariacutea A (2000) laquoEl apodo en Villacantildeas (Toledo) historias de un puebloraquo Revista de Estudios de Linguumliacutestica 14 75-92 Recuperado de lthttpdxdoiorg1014198ELUA20001404gt [Consulta do 29032020]

Garciacutea Porral Xoaacuten C (2018) laquoAntropoloxiacutea do alcume casuiacutestica nunha comunidade ruralraquo en Ana I Boulloacuten Agrelo (ed) Estudos de Onomaacutestica Galega III Os alcumes Xornadas de estudo Pontevedra Real Academia Galega 9-32 Recuperado en



71

lthttpshttppublicacionsacademiagalindexphpragcatalogdownload3373381103-1inline=1gt [Consulta do 24032020]

GDXL = Carballo Anllo Xoseacute M Hermida Guliacuteas Carme Iglesias Sierra Primitiva Ares Vaacutezquez Carme Lema Xoseacute Mordf Loacutepez Fernaacutendez Rosa (2009) Gran Diccionario Xerais da Lingua vol I Vigo Xerais

Goacutemez Macker Luis A (1977) laquoEl sobrenombre implicaciones socioculturalesraquo Estudios Filoloacutegicos 12 97-110

Gonzaacutelez Martiacutenez Deacuteborah (2007) laquoOs alcumes na antroponimia medieval en Santiago de Compostela (1232-1399)raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica159-190

Grantildea Nuacutentildeez Xoseacute (1993) laquoVacilacioacutens interferencias e outros ldquopecadosrdquo da lingua galegaraquo Vigo Ir Indo

Guerrero Rodriacuteguez Magdalena (2006) laquoEl apodo en Tunja un estudio morfo-semaacutentico de esta realidad linguumliacutesticaraquo Cuadernos de Linguumliacutestica Hispaacutenica 8 57-68 Recuperado de lthttpwwwredalycorgarticulooaid=322240663007 gt [Consulta do 25032020]

Iglesias Ovejero Aacutengel (1980) laquoLa funcioacuten eponiacutemica en la onomaacutestica popular los motes actuales en el Rebollar (Salamanca)raquo Espantildeol Actual 37-38 7-22

Jespersen Otto (1975) La filosofiacutea de la gramaacutetica Barcelona Anagrama

Loacutepez de los Mozos Jimeacutenez Joseacute R (2018) laquoLos motes y apodos como ejemplo de la realidad linguumliacutestica y social El mote en la provincia de Guadalajararaquo Boletiacuten de Literatura Oral 8 177-192 Recuperado de lt httpsdoiorg1017561blov810gt [Consulta do 19032020]

Loacutepez Garciacutea Aacutengel Ricardo Morant (1991) Gramaacutetica femenina Madrid Caacutetedra

Moliner Mariacutea (1998) Diccionario del uso del espantildeol vol I Madrid Gredos

Morera Peacuterez Marcial (1991) laquoDiminutivos apodos hipocoriacutesticos nombres de parentesco y nombres de edad en el sistema de tratamientos populares de Fuerteventura (Canarias)raquo Tebeto Anuario del Archivo Histoacuterico Insular de Fuerteventura 4 195-220 Recuperado de lthttps httpsdialnetuniriojaesservletarticulocodigo=2234105gt [Consulta do 01042020]

Oro Ceacutesar (1999) laquoLos apodos seguacuten algunos documentos gallegos medievalesraquo en Dieter Kremer (ed) Actas do V Congreso Internacional de Estudos Galegos vol 2 Treacuteveris Asociacioacuten Internacional de Estudos Galegos 755- 767

PDXL = Carballo Anllo Xoseacute M Carme Hermida Guliacuteas Primitivo Iglesias Sierra Carme Ares Vaacutezquez Xoseacute Mordf Lema Rosa Loacutepez Fernaacutendez (1997) Pequeno Diccionario Xerais da Lingua Vigo Xerais

CUMIEIRA 6


72

Pintildeeiro Castro Josefa Benigno Fernaacutendez Salgado (2016) laquoNicknames identidades infantiacutes en Internetraquo en O Diacuteas Fouces P Garciacutea Soidaacuten (eds) Redes y retos Estudios sobre la comunicacioacuten en la era digital Barcelona Octaedro 159-176

Ramiacuterez Garciacutea Raquel Ramiacuterez Martiacutenez Jesuacutes (2005) laquoLos apodos Identidad memoria y creatividad literariaraquo en N Rebetez N G Ganduglia (coords) El descubrimiento pendiente de Ameacuterica Latina diversidad de saberes en diaacutelogo hacia un proyecto integrador Espantildea Foro Latinoamericano laquoMemoria e Identidad raquo 89-98 Recuperado de lthttpswwwfileCUsersHPDownloadsDialnet-LosApodos-133545020(1)pdf gt [Consulta do 26032020]

Ramiacuterez Martiacutenez Jesuacutes (2004) laquoAprovechamiento educativo y didaacutectico de los apodos del campo de Cartagenaraquo Revista Murciana de Antropologiacutea 11 261-274 Recuperado de lthttpsrevistasumesrmuarticleview72851gt [Consulta do 23032020]

Ramiacuterez Martiacutenez Jesuacutes (2011) laquoEl uso social de los apodos como discurso sinteacutetico en las sociedades ruralesraquo Sociedad y Discurso 19 49-71 Recuperado de lthttpshttpsdialnetuniriojaesservletarticulocodigo=3715543gt [Consulta do 19032020]

Rebollo Toriacuteo Miguel A (1993) laquoEl apodo y sus caracteriacutesticasraquo Anuario de Estudios Filoloacutegicos 16 343-350 Recuperado de lthttpsdialnetuniriojaesdescargaarticulo58796pdfgt [Consulta do 19032020]

Riacuteos Santomeacute Soledad (2005) laquoAlgunhas consideracioacutens sobre os alcumes en Moantildearaquo Pontenova Revista de novos investigadores 47-52 Dispontildeible en lintildea ltbibliomoanablogspotcom201603algunhas-consideracions-sobre-oshtmlgt [Uacuteltima consulta 09042020]

Rodriacuteguez Rodriacuteguez Anaiacuter Moo Pedrosa Xoseacute Manuel (2007) laquoAproximacioacuten ao estudo formal dos alcumes de Leirado (Salvaterra de Mintildeo - Pontevedra) e Vilaverde (Santa Mariacutea de Quins Meloacuten - Ourense)raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 215- 226

Rodriacuteguez Ruibal Faacutetima (2007) laquoOs nomes de casa da Amil (Morantildea)raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 257-273

Soto Arias Mordf Rosario (2007) laquoEstudo dos alcumes de catro localidades Galegasraquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmiento raquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 313- 326

Soto Arias Rosario (2018) laquoAlcumes e sobrenomes medievais en Galiciaraquo en Ana I Boulloacuten Agrelo (ed) Estudos de Onomaacutestica Galega III Os alcumes Xornadas de estudo Pontevedra Real Academia Galega 9-32 Recuperado en lthttpshttppublicacionsacademiagalindexphpragcatalogdownload3373381103-1inline=1gt [Consulta do 08042020]



73

Vaacutezquez Loacutepez Fernando (2007) laquoOs nomes de casa de Burizraquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 337-350

Zapico Barbeito Pilar (2007) laquoOs alcumes nas encrobas raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 363-374

Recursos en lintildea

DdD = Santamarina Antoacuten (2006-2020) Dicionario de dicionarios da lingua galega [web] Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega Dispontildeible en lthttpsliuvigoesdddindexhtml gt

DIGALEGO = Dicionario de galego Xunta de Galicia Dispontildeible en lthttpsdigalegoxuntagalglgt

DRAE = Real Academia Espantildeola (2001) Diccionario de la lengua espantildeola (22a ed) Dispontildeible en lthttpwwwraeesraehtmlgt

DRAG = Gonzaacutelez Gonzaacutelez Manuel e Antoacuten Santamarina Fernaacutendez (dirs) (2006-) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia Galega Dispontildeible en lthttpacademiagaldicionariogt

ESTRAVIZ = Alonso Estraviz Isaac e Carlos Duratildeo (dirs) [sd] Dicionaacuterio Estraviz Portal Galego da Liacutengua Dispontildeible en lthttp wwwestravizorggt

Priberam = Dicionaacuterio Priberam da Liacutengua Portuguesa [em linha] 2008-2020 Dispontildeible en httpwwwpriberamptdlpochave

TLPGP = Aacutelvarez Rosario (coord) (2009-) Tesouro leacutexico patrimonial galego e portugueacutes [web] Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega Dispontildeible en lthttpilguscesTesourogt



Vol 6 2021 pp 75-95 ISBN 978-84-8158-911-5 75

AGUAFUERTES GALLEGAS UNHA MIRADA DA PAISAXE ALLEA Aacute CONSTRUCIOacuteN CULTURAL GALEGA


Nuria Bouzas Antas

Universidade de Vigo bouzasantasnuriagmailcom

Resumo Roberto Arlt arxentino fillo de emigrantes humildes chega a Espantildea como

correspondente de El Mundo Nas Aguafuertes gallegas recolle a suacutea viaxe por Galicia na que

daacute unha imaxe da xeografiacutea externa aacute construcioacuten cultural que se tintildea feito da paisaxe En

Galicia esa construcioacuten estivo principalmente en mans dos escritores que contestaron os

toacutepicos contra Galicia xerados na literatura espantildeola desde o seacuteculo XVI entre eles os referidos

aacute paisaxe En Aguafuertes gallegas o autor arxentino distaacutenciase da imaxe creada nalguacutens

aspectos e asemeacutellase a ela noutros Por tanto o toacutepico influiacuteu nel en varias direccioacutens escribe

por oposicioacuten aos estereotipos que traiacutea da Arxentina e acepta e reforza a imaxe que se creara

en Galicia e que contildeece ao tomar contacto coa poboacioacuten galega Pensa Bos Aires mediante

Galicia e defende os galegos emigrados na Arxentina ante os seus lectores portentildeos

Palabras chave Roberto Arlt paisaxe construcioacuten cultural paisaxes invisibles emigracioacuten e identidade

Abstract Roberto Arlt an Argentine son of humble emigrants arrives to Spain as a correspondent

for El Mundo In Aguafuertes gallegas he recounts his journey through Galicia in which he gives

an image of Galician geography external to the cultural construction of the landscape In Galicia

the cultural construction was mainly in the hands of the writers who answered the stereotypes

against Galicia generated in the Spanish literature since the 16th century including those related

to the landscape In Aguafuertes gallegas he distances himself from the created image in some

points and it conforms the stereotype in others Therefore the stereotype influenced him in

several directions he wrote in opposition to the stereotypes that he brought from Argentina

ccepting and reinforcing the image created in Galicia which he learned when he met Galician

population He thinks about Buenos Aires through Galicia and defends the Galicians emigrated in

Argentina before his readers

Keywords Roberto Arlt landscape cultural construction invisible landscapes emigration and identity

CUMIEIRA 6


76

1 Introducioacuten1

O presente traballo busca reflexionar sobre a construcioacuten cultural da paisaxe galega

e como se relaciona cunha mirada allea a esta cultura a do escritor arxentino Roberto

Arlt Por isto analizaremos os procesos de creacioacuten de paisaxe e como se

desenvolveron en Galicia para posteriormente establecer unha comparacioacuten cos

artigos recollidos en Aguafuertes gallegas rexistrando en que puntos coinciden e en

cales difiren Asiacute valoraremos a posible influencia do estereotipo en Arlt pero tameacuten

a relevancia de Arlt no estereotipo ao que achega un punto de vista novo

Roberto Arlt veacuten a Espantildea en 1935 nunha eacutepoca convulsa da historia do paiacutes Na

suacutea volta como conta a suacutea filla Mirta Arlt no proacutelogo de Aguafuertes espantildeolas (Arlt

1971 8) recordaraacute as folgas e manifestacioacutens previas aacute guerra civil A viaxe realiacutezaa

como correspondente do xornal arxentino El Mundo onde publicaba columnas diarias

co nome de laquoAguafuertes portentildeasraquo que recolliacutean descricioacutens costumes e tradicioacutens

desa terra Iso sumado aacute obtencioacuten co seu segundo libro do laquoTercer Premio

Municipal de Literaturaraquo outorgaacuteballe xa certo recontildeecemento (Arlt 1997 5)

Nada maacuteis chegar comeza a redactar columnas de xornal nas que describe o seu

paso polo territorio peninsular Deses artigos 21 estaacuten dedicados ao seu paso por

Galicia onde visitou as cidades de Vigo Pontevedra Santiago de Compostela A Coruntildea

e Betanzos entre outras Esas novas foron compiladas e publicadas por primeira vez na

Arxentina 60 anos despois en 1997 da man de Rodolfo Alonso un escritor arxentino

fillo de galegos2 O libro comparte nome co seu espazo no perioacutedico Aguafuertes

gallegas Eacute ese libro o que utilizaremos para analizar a suacutea visioacuten da paisaxe galega

externa aacute construcioacuten cultural que se fixera por medio da arte

Ademais do incentivo da propia viaxe hai dous motivos esenciais polos que Arlt

acepta a encomenda do xornal e que xa sinala Mirta Arlt no seu proacutelogo (Arlt 1971

7) un deles era o econoacutemico pois a distincioacuten de ir a Espantildea reportariacutealle un

incremento do soldo o outro era manter o interese polas suacuteas columnas laquoamenazado

por el desgaste de cinco antildeos de croacutenicas de la ciudad y del paiacutesraquo Eacute singular de

calquera xeito a escolla de Galicia por dous motivos principais sinalados por Cobas

Carral (2016 2)

1 O presente artigo eacute unha adaptaptacioacuten do meu Traballo Fin de Grao defendido na Facultade

de Filoloxiacutea e Traducioacuten da Universidade de Vigo no curso 2019-2020 Gustariacuteame amosar o meu agradecemento a Anxo Angueira profesor que me guiou e dirixiu na suacutea elaboracioacuten

2 Compilacioacutens como as Aguafuertes portentildeas foron recollidas xa en vida do autor L J Rosso publica Aguafuertes espantildeolas en forma de libro en 1936 soacute un ano despois da suacutea producioacuten

NURIA BOUZAS ANTAS


77

resulta doblemente atiacutepica y significativa en tanto es Galicia por un lado una zona

de figuracioacuten ausente dentro del corpus escrito por viajeros argentinos y

latinoamericanos y por otro en tanto constituye un lugar inesperado en una

cartografiacutea que hacia la deacutecada del 30 situacutea a Rusia como destino privilegiado por

una parte considerable de los viajeros argentinos

Os seus artigos non se basean na descricioacuten pura que pretende ser obxectiva

senoacuten que incluacutee a suacutea interioridade a suacutea mirada propia e o seu contacto e

impresioacutens dese mundo que estaacute a observar Isto permite que os seus compatriotas

se poidan sentir identificados e somerxerse con maacuteis profundidade na narracioacuten

contribuiacutendo asiacute laquoa trazar figuraciones persistentes sobre los gallegos en el

imaginario argentinoraquo (Cobas 2016 3) a crear e modificar o imaxinario da paisaxe e

da xente galega na Arxentina onde o nuacutemero de inmigrantes galegos era abundante

Como fillo de inmigrantes humildes de pai alemaacuten e nai austriacuteaca Arlt empatiza

e recorda nos seus escritos os emigrantes galegos xa que laquoestaba en inmejorables

condiciones de comprender fraternizar y valorar a este otro pueblo al que soacutelo las

maacutes difiacuteciles circunstancias econoacutemicas y sociales mdashcomo eacutel mismo bien sentildealamdash

habiacutean obligado a la emigracioacutenraquo (Arlt 1997 7) Por isto constantemente fai

referencias aos galegos emigrados na Arxentina utilizando asiacute Galicia para pensar

Bos Aires (Cobas 2016 12)

Pero para realizar a anaacutelise da suacutea relacioacuten coa construcioacuten toacutepica primeiro

debemos deixar claros o concepto de paisaxe que imos utilizar e a elaboracioacuten e

evolucioacuten do caso galego a traveacutes de distintos escritores

2 A paisaxe como construcioacuten social o caso galego

O termo laquopaisaxeraquo proveacuten do franceacutes laquopaysageraquo acuntildeado no seacuteculo XVI para referirse

aacute representacioacuten pictoacuterica dun espazo A palabra nova non apareciacutea como un

sinoacutenimo maacuteis de territorio senoacuten como unha ampliacioacuten ao mesmo Soacute

posteriormente tomaraacute o significado maacuteis xeral de laquoespazo que merece a atencioacuten

dun pintorraquo mantendo sempre as connotacioacutens esteacuteticas (Loacutepez 2009 100) Como

indica Loacutepez Saacutendez (2008 48) laquopaisaxeraquo

non se xeneralizou en castelaacuten ata o seacuteculo XVIII [] Ata entoacuten usaacuterase o termo paiacutes

para a designacioacuten da realidade natural maacuteis inmediata con fortes connotacioacutens

afectivas pero sen a dimensioacuten esteacutetica O paiacutes eacute en palabras de Alain Roger o laquograo

ceroraquo da paisaxe

CUMIEIRA 6


78

Isto pon de relevo a importancia que tivo a arte (non soacute a pictoacuterica tameacuten a

literaria) e en xeral as actividades culturais neste proceso (Loacutepez Saacutendez 2008 48)

A paisaxe eacute unha construcioacuten cultural na medida en que a suacutea existencia precisa do

contacto ser humano-natureza que a modifica fisicamente Poreacuten aiacutenda que non haxa

tal mudanza e a persoa se atope fronte a unha paraxe virxe traeraacute o gusto esteacutetico

desa cultura condicionaacutendoo como diraacute Milani (2009 49) citando as palabras de

Assunto

Asiacute a paisaxe eacute laquoen primeiro lugar paiacutes eacute dicir representacioacuten ou imaxe dunha

parte do mundo Concretamente eacute certa extensioacuten de terreo que adquire unidade e

independencia debido aacute atencioacuten que algueacuten lle prestaraquo (Loacutepez Silvestre 2009 97) eacute

dicir require unha mirada un suxeito que contempla Isto xa dota a paisaxe dunha

primeira parcialidade ou subxectividade xa que se produce unha seleccioacuten

consciente ou inconsciente dun espazo limitado concreto O punto de vista a

perspectiva o lugar que toma o suxeito para observar delimita non soacute polas beiras do

noso campo visual senoacuten tameacuten polos obxectos que quedan ocultos ao ollo (Loacutepez

Silvestre 2009 97-98) Pero hai un segundo requirimento ou subxectividade que

diferencia a paisaxe dos termos preexistentes o valor esteacutetico como xa indica a

etimoloxiacutea da palabra O ser humano deleacuteitase (ou sofre) nesa visioacuten da que eacute

espectador pero tameacuten da que forma parte na que vive (Milani 2009 48)

Aacute perspectiva e ao valor esteacutetico cabe sumarlle un novo factor o noso ollar non eacute

completamente noso cae nunha dobre subxectividade na individual e na social a

herdada da cultura a de grupo Deste xeito creacutease laquoa paisaxe mental a suacutea imaxe

cultural socializada e xeralmente estereotipada ata o punto de que aacutes veces xa non

identificamos como nosa a paisaxe que eacute realmente a nosaraquo (Peacuterez 2010 20)

Non estaacute claro o nacemento desa mirada esteacutetica do paiacutes que despois deu lugar aacute

paisaxe aiacutenda que como xa foi posto en cuestioacuten por Loacutepez Silvestre (2009 100-

103) hai tres teoriacuteas principais nese debate a primeira segue a hipoacutetese de Sapir-

Whorf para defender que eacute necesaria a aparicioacuten da palabra concreta para falar da

xeacutenese da paisaxe Outra relacioacutenaa co desenvolvemento de certas praacutecticas

artiacutesticas que a maioriacutea dos autores situacutean no caso europeo no Renacemento

momento en que se considera que se comezan a retratar paisaxes de maneira

autoacutenoma Non obstante non todos os investigadores coidan que a independencia

paisaxiacutestica total na arte se conseguise nesta eacutepoca Este eacute o caso de Loacutepez Saacutendez

(2008 54) que malia isto si pon en valor que eacute un momento en que se modifica

laquoprofundamente o modo de representacioacuten espacialraquo A terceira teoriacutea sosteacuten que xa

hai certa actitude paisaxiacutestica primitiva anterior aacute suacutea aparicioacuten na arte ou aacute suacutea

codificacioacuten expliacutecita nun significante representada pola aparicioacuten de figuras coma a

do viaxeiro

NURIA BOUZAS ANTAS


79

Sen decantarnos por ningunha das teoriacuteas o que si podemos afirmar eacute que a

emocioacuten esteacutetica igual que o concepto de beleza mudaron ao longo da historia e que

a percepcioacuten paisaxiacutestica chaacutemeselle ou non paisaxe non seriacutea a mesma nestes tres

momentos que funcionaron como evolucioacuten ou desenvolvemento dese proceso Asiacute

laquopara cifrar a xeacutenese deste coacutempre referirse a varias fases unha puramente

perceptiva unha afectiva ou sentimental e finalmente outra conceptualraquo (Loacutepez

Silvestre 2009 103)

Pero se a paisaxe depende dunha mirada individual e dunha social construiacuteda

culturalmente eacute loacutexico pensar que existe a cara oposta da moeda os territorios que

non se ven (moitas veces porque socialmente non se queren ver ou porque a

identidade cultural non os incluiacuteu como propios) En palabras de Nogueacute (2007 13)

Nos referimos a aquellos paisajes que por diversas circunstancias pasan

desapercibidos y no son considerados habitualmente paisajes invisibles que sin

duda son objeto de una construccioacuten social y que por lo mismo para unos siacute son

visibles porque no olvidemos que la invisibilidad no es independiente de la mirada

Cabe preguntarse como fai Loacutepez Saacutendez (2008 61-72) cal eacute o motivo ou funcioacuten

social desta emerxencia da paisaxe Citando a distintos autores chega aacute conclusioacuten de

que entre outras moitas razoacutens esta eclosioacuten artiacutestica da paisaxe funciona como

laquocompensacioacuten daquilo do que os cambios histoacutericos provocan a perdaraquo (2008 62)

Responderiacutea por tanto ao aumento da explotacioacuten da natureza correspondente coa

Revolucioacuten Industrial e ao intento artiacutestico de laquocompensar este proceso mediante

unha recuperacioacuten simboacutelicaraquo (2008 62)

Por suposto este non eacute o uacutenico factor relevante senoacuten que forma parte dun

conxunto de sucesos que son como indica Loacutepez Saacutendez (2008 64) tomando as

teoriacuteas de Federico Loacutepez Silvestre

o desenvolvemento da xeografiacutea [] o crecemento dun novo mercado burgueacutes a

autonomizacioacuten da arte a institucionalizacioacuten do xeacutenero paisaxiacutestico e o

desenvolvemento de medios de reproducioacuten de masas como propiciatorios da

paisaxe ao que se suma o propio uso ideoloacutexico nacionalista

O sentimento de perda tameacuten se pode relacionar coa perda constante e

psicoloacutexica do laquoparaiacuteso perdido da infanciaraquo que tomariacutea un importante potencial

semioacutetico na modernidade Deste xeito laquopaisaxe e infancia comparten a condicioacuten de

alteridade unha caracteriacutestica combinada paradoxalmente coa pertenza iacutentima aacute

propia identidaderaquo (Loacutepez Saacutendez 2008 65) Ademais a mesma autora defende que

a paisaxe por ser un territorio ambiguo un espazo de liberdade onde se poden

proxectar distintos valores (incluso opostos) toma o potencial de converterse en

elemento esencial sobre o cal plasmar o imaxinario (2008 66)

CUMIEIRA 6


80

Normalmente eacute o dominante quen modela este imaxinario sobre a paisaxe

dominada aacute cal como elemento compensatorio pola dominacioacuten se lle outorga a

calidade esteacutetica a beleza ou o misterio A parte dominada aacute suacutea vez pode utilizar

principalmente dous mecanismos que invertan esa imaxe por negacioacuten rexeitando

a descricioacuten que lle foi dada ou por apropiacioacuten tomando a descricioacuten dominante e

resemantizaacutendoa mudando os coacutedigos de valores (Loacutepez Saacutendez 2008 70) Como xa

ten observado Loacutepez Saacutendez (2008 78-79) isto serviulle a autores como Taine para

reflexionar sobre o determinismo que a paisaxe inoculaba nas razas no elemento

eacutetnico Asiacute a construcioacuten cultural da paisaxe (coas suacuteas paisaxes invisibles e as suacuteas

estereotipacioacutens artiacutesticas) fundamenta gran parte da confeccioacuten da identidade

propia e social e en uacuteltimo termo o nacionalismo

Para atender ao tratamento da paisaxe no caso galego servireacutemonos das obras

literarias que contribuiacuteron de maneira esencial a esa construcioacuten cultural Os textos

escollidos seraacuten importantes dentro do canon xa que son os que tiveron un efecto

real na consideracioacuten social da paisaxe galega creando verdadeiro imaxinario comuacuten

Na eleccioacuten estableacutecese ademais un criterio cronoloacutexico que nos permita abarcar o

problema dunha maneira diacroacutenica que represente unha continuidade no tempo

A literatura en Galicia como xa indicou Angueira (2014 155)

asumiu como en toacutedalas literaturas das nacioacutens subalternas especialmente aquelas

con lingua propia o proxecto poliacutetico da suacutea liberacioacuten Neste proxecto poliacutetico e

literario que chega oacutes nosos diacuteas ten unha importancia extraordinaria o territorio

a terra a paisaxe

Deste xeito o poliacutetico eacute indisociable da literatura que toma como protagonista a

paisaxe das correntes reivindicativas provincialistas que posteriormente dariacutean lugar ao

rexionalismo e ao nacionalismo das que Sarmiento coa suacutea obra eacute pai e alicerce como

indica Axeitos no proacutelogo aacutes copras do Padre Sarmiento (Sarmiento 2002 8)

Consideramos a Sarmiento como iniciador da introducioacuten da paisaxe na literatura

galega precisamente por esa intencioacuten poliacutetica da apropiacioacuten do territorio Con

anterioridade xa alguacutens trobadores e xograres medievais galegos se vincularan cun

lugar representativo (Martiacuten Coacutedax con Vigo Meendintildeo con San Simoacuten Xohaacuten de

Cangas con San Mamede etc) Aiacutenda que como recorda Angueira (2014 154-155)

esta relacioacuten maacuteis que poliacutetica respondiacutea a un desexo de facer publicidade dalguacuten

santuario e sobre todo de buscar un selo propio unha sinatura algo que crease

identidade propia na suacutea obra Sarmiento co seu Coloquio de 24 gallegos ruacutesticos

situacutease nun lugar elevado proacuteximo a Pontevedra concretamente na Chan da Parafita

e nas primeiras copras do texto fai unha descricioacuten de todo o que dende aliacute logra

abarcar a mirada eacute dicir da paisaxe

NURIA BOUZAS ANTAS


81

No chan que en Morrazo

chaman os galegos

chan de Parafita

que chega hasta o ceo

que estaacute no camintildeo

que vai ao Ribeiro

dendes Pontevedra

a vila do reino

a unha legointildea

camintildeo dereito

fai conta que sigues

o rumbo surlesto

se sube en relanzo

por todo o vieiro

sen muita fadiga

nen muito tormento

axintildea se chega

ao chan que dixemos

e mais eacute ben ancho

todo o seu terreo

Aliacute corren lebres

e cazan coellos

os homes nas festas

despois van vendelos

Daliacute daquel chan

tan alto en extremo

se ve toda a vila

cos seus arrodeos

se ve o mar bravo

se ve o mar quedo

de Ons e de Tambo

as illas ao lexos

se ven Portonovo

e xunto San Xenxo

Mariacuten e Combarro

Lourido e Campelo

se ven o Castrove

e mais Montecelo

tameacuten San Cibraacuten

e mais o Castelo

Do norte estaacute posto

o lindo convento

CUMIEIRA 6


82

dos frades de Leacuterez

que estaacute nun outeiro

Aliacute donde sempre

van muitos romeiros

ao San Benitintildeo

santintildeo ben feito

Tameacuten daquel chan

se ven que estaacuten preto

os ollos da Ponte

e o Burgo pequeno

Morrazo se fora

maacuteis chan seu terreo

se vira de frente

casi todo enteiro

Por fin os navios

e barcos dos pescos

se ven navegare

e maacuteis se estaacuten quedos

Os ollos se fartan

con tanto recreo

da terra de verde

de mar e de ceo

(Sarmiento 2002 41-42)

E dicimos laquopaisaxeraquo non soacute porque sexa un terreo delimitado por unha mirada

concreta senoacuten porque ademais produacutecese o pracer esteacutetico necesario plasmado

nas palabras da copra 16 a uacuteltima aquiacute citada onde se destaca o laquorecreoraquo o gozo que

producen as vistas descritas A isto xa prestaron atencioacuten outros autores como

Angueira (2014 156) que tameacuten indica como deste xeito Sarmiento construacutee unha

defensa da paisaxe galega fronte aacutes aldraxes literarias que contra Galicia existiacutean

como tameacuten faraacute Rosaliacutea de Castro E elabora esta defensa tomando como referencia

e apropiaacutendose dunha terra que lle era contildeecida Pontevedra e a suacutea contorna

Estas propostas iniciais de Sarmiento sumadas aacutes doutros precursores poeacuteticos

como Diego Cernadas e Antonio Francisco de Castro (os dous curas de Fruiacuteme) ou

Nicomedes Pastor Diacuteaz medran e culminan coa obra da figura central da literatura

galega Rosaliacutea de Castro (Peacuterez 2010 37-38) Eacute a traveacutes do proacutelogo desta autora a

Cantares gallegos segundo Loacutepez Saacutendez (2008 96) onde aparece por vez primeira

o termo laquopaisaxeraquo traducido ao galego Rosaliacutea de Castro non soacute explicita o termo

senoacuten que manifesta o desexo de mudar a concepcioacuten colectiva da identidade e

territorio galegos (2008 98) sendo quen a traveacutes de dito proacutelogo establece laquoa maacuteis

NURIA BOUZAS ANTAS


83

resoante formalizacioacuten escrita e literaria da oposicioacuten Galicia Espantildea a traveacutes da

paisaxeraquo (Angueira 2014 157) Asiacute presenta a Espantildea describiacutendoa como laquoaquelas

soledades de Castilla que dan idea do deserto eu que recorriacuten a feraz Estremadura e

a estensa Mancha donde o sol cai a promo alomeando monoacutetonos camposraquo e en

oposicioacuten a Galicia como laquoesta Galicia competidora en clima e galanura cos paiacuteses

maacuteis encantadores da terra esta Galicia donde todo eacute espontaacuteneo na naturezaraquo

(Castro 1989 9) Expoacuten do mesmo xeito a dominacioacuten e humillacioacuten de Espantildea cara

aacute Galicia escrava equiparaacutendoa coas ofensas de Francia aacute propia Espantildea

Xa na dedicatoria que fai significativamente a unha muller xustifica a suacutea escolla

de Fernaacuten Caballero por tratarse de algueacuten que cando falou de Galicia nos seus textos

non seguiu os toacutepicos ou modos de representacioacuten negativos habituais No propio

texto do proacutelogo declaacuterase consciente do imaxinario dominante ao que pretende

atacar (Loacutepez Saacutendez 2008 99) Este imaxinario estaba perfectamente representado

polo soneto insultante cara aacute terra e xente galegas atribuiacutedo a Goacutengora ao que a

autora responde directamente no seu proacutelogo contrastando o laquoPaacutelido sol en cielo

encapotadoraquo e as paisaxes aacutesperas de Goacutengora (1978 274) co ceo sereno semellante

ao de Italia e os campos verdes huacutemidos espontaacuteneos e fermosos (Castro 1989 9)

Esta resposta xa a destacaron outros autores como Angueira (2014 158)

Ademais como este mesmo investigador observa Rosaliacutea tameacuten se situacutea laquonun

lugar elevado nas Torres de Hermida e desde aliacute debuxa cos seus nomes coma

Sarmiento o que estaacute vendo a suacutea Terra de Iriaraquo (Angueira 2014 157) Eacute dicir tameacuten

se apropia dun lugar concreto para achegarse aacute realidade da paisaxe galega

A imaxe que instaura esta autora eacute a dunha laquonatureza salvaxe e espontaacutenea pola

presenza do grandioso e o sublime en simbiose perfecta co belo e o delicadoraquo (Loacutepez

Saacutendez 2008 102) un tipo de paisaxe que xa estaba positivamente valorizada no

imaxinario romaacutentico buscando asiacute que esas connotacioacutens positivas se apliquen por

asimilacioacuten a Galicia Outro dos trazos esenciais desa paisaxe galega rosaliana eacute laquoo

seu caraacutecter variado diversoraquo (2008 111) Fronte a esta imaxe doce de Galicia

Pondal presenta unha paisaxe dura eacutepica masculina como xa tentildeen indicado varios

investigadores (Angueira 2014 158 Loacutepez Saacutendez 2008 114-115) Non obstante eacute

a imaxe rosaliana a que perdura e finalmente se impoacuten

Otero Pedrayo eacute un autor fundamental no asentamento das ideoloxiacuteas da paisaxe

galega xa que esta foi sempre protagonista nas suacuteas obras literarias e nos seus

ensaios xeograacuteficos Centraacutendonos en Arredor de si (1930) e as suacuteas semellanzas e

achegas novas con respecto a Cantares gallegos (1863) cabe destacar que ambas as

obras comezan coa antiacutetese Galicia Castela como xa observou Loacutepez Saacutendez (2008

122) Neste caso o proceso do protagonista pasa por mudar a ideoloxiacutea dominante

CUMIEIRA 6


84

castelaacute que estaacute presente na primeira parte do libro polo desexo de contildeecer a

ideoloxiacutea e a paisaxe propiamente galegas nas que atopa finalmente a suacutea identidade

individual laquoEn Santiago Adriaacuten sempre se coidaba na Europa e maacuteis galego que

nunca A sensacioacuten do Estado espantildeol estaba para el ausente da cidaderaquo (Otero

Pedrayo 2000 187) Por tanto Otero non pretende aquiacute crear un imaxinario

territorial novo senoacuten sistematizar xeneralizar e fortalecer o xa establecido por

obras como a rosaliana En palabras de Loacutepez Saacutendez (2008 131) laquoArredor de si non

pretende daquela modificar ou reorientar o imaxinario agaacutes nun punto o da

valoracioacutenraquo Ten unha base da que partir o que lle permite profundar maacuteis e

abranguer maacuteis espazos da xeografiacutea galega dando conta dunha ampla variedade

Dese xeito o autor pretende reforzar o ideario galego existente para que poida

facer fronte aacute reconstrucioacuten que estaban a levar a cabo os autores espantildeois dende a

crise identitaria da Espantildea imperial tras a perda das uacuteltimas colonias reconstrucioacuten

coa que os escritores do periacuteodo Noacutes non se sentiacutean identificados

Nos seus traballos como xeoacutegrafo Otero Pedrayo destaca as paisaxes como

elementos cambiantes co paso do tempo e o contacto co ser humano asiacute como a gran

diversidade da paisaxe e do solo galegos (Peacuterez 2001 52-53) Ademais estableacutecese

outra relacioacuten entre paisaxe e ideoloxiacutea (e identidade) na obra de Otero Pedrayo o

determinismo Loacutepez Saacutendez (2008 120) diriacutea sobre isto que laquoaiacutenda que non eacute a suacutea

unha visioacuten dun determinismo inxenuo si se establece no seu pensamento unha

correlacioacuten entre a paisaxe e o ser (o caraacutecter do pobo) o cal equivale a constituiacutela en

trazo definitorioraquo Un determinismo maacuteis feacuterreo seraacute o que defenda Vicente Risco en

obras como a Teoriacutea do nacionalismo galego (1920)

Outro poeta que se apropiaraacute dun territorio seraacute Uxiacuteo Novoneyra coa terra do

Courel Faino como os demais a traveacutes da onomaacutestica concreta A importancia desta

apropiacioacuten e introducioacuten na literatura do espazo do Courel xa a recolleriacutea Angueira

(2014 159)

o Courel representado por Novoneyra actuacutea como espazo antihexemoacutenico defensor

dunha nova cartografiacutea decididamente non colonial Non vintildea o Courel

naturalmente en todo o paisaxismo [] da xeracioacuten do 98 espantildeola Pero o caso eacute

que tampouco existiacutea na cartografiacutea literaria de Galicia

Asiacute Novoneyra rompe coa normativa estereotipada da paisaxe galega construiacuteda

dende Espantildea pero tameacuten coa configurada na literatura propia A natureza neste

autor eacute abafadora xigante e todopoderosa e dentro dela o poeta non eacute maacuteis ca un

ser iacutenfimo Por tanto laquoO Courel de Os eidos eacute un espazo de resistencia porque segundo

cremos o Courel eacutenos presentado en Os eidos coma un espazo contra a

uniformizacioacuten contra o imperialismo contra a colonizacioacutenraquo (Angueira 2014 159)

NURIA BOUZAS ANTAS


85

Houbo escritores posteriores que seguiron situando a paisaxe galega nun lugar

central da suacutea obra creando modificando e afianzando o establecido Eacute o caso de

Ferriacuten que foxe do costumismo e ruralismo para tratar a paisaxe no seu ciclo textual

de Tagen Ata a traveacutes dunha lintildea fantaacutestica e alegoacuterica (Loacutepez Saacutendez 2008 132-

150) Aiacutenda que este autor ao igual que Novoneyra son posteriores aacute viaxe de

Roberto Arlt a Galicia

3 Aguafuertes gallegas e a construcioacuten da paisaxe galega

Como vemos no momento en que Arlt chega aacutes terras galaicas 1935 o estereotipo xa

fora amplamente impulsado A popularidade de autores como Rosaliacutea de Castro fixo

que un toacutepico que nacera no aacutembito literario se expandise ao mundo cotiaacuten A imaxe

da paisaxe romaacutentica rosaliana instaacutelase na mente de diversos sectores da poboacioacuten

incluiacutendo aqueles que non estaban en contacto coas esferas culturais Isto crea un

efecto dominoacute que vai transmitindo a ideoloxiacutea da paisaxe aacutes seguintes xeracioacutens

mediante cancioacutens populares contos etc sumados aacute rutina diaria do contacto con esa

natureza idealizada Deste xeito vai callando na conciencia social no imaxinario

colectivo e formando parte da vida cotiaacute ata o noso tempo no que o toacutepico segue

presente case sen mudanzas

Neste punto eacute onde entra a importancia dunha figura externa como era Roberto

Arlt que criado nunha cultura diferente e sen os mesmos referentes artiacutesticos chega

a Galicia traendo unha ollada nova distinta Non obstante desde que entra en

contacto coa paisaxe e a poboacioacuten galega tameacuten o fai co estereotipo omnipresente

en Galicia Eacute por este motivo polo que analizaremos a continuacioacuten en que elementos

se distancia o arxentino do toacutepico e en que se asemella a el nas suacuteas descricioacutens o que

nos levaraacute necesariamente a unha reflexioacuten afectoulle a imaxe social preexistente E

en caso positivo tentaremos ponderar en que medida o fixo

31 Diferenzas

Tanto na imaxe da paisaxe galega creada polos autores espantildeois coma na configurada

en oposicioacuten e resposta polos escritores autoacutectonos existen paisaxes invisibles

espazos que non se tiveron en consideracioacuten aacute hora de crear social e culturalmente

a identidade galega Un deses lugares eacute a cidade Xa outros estudos tentildeen reflexionado

sobre como as cidades en xeral son paisaxes invisibles por distintos motivos

CUMIEIRA 6


86

en primer lugar su propia configuracioacuten nos impide que cuando estamos en ella

podamos capturarla con la mirada en segundo lugar el uso parcial y segregado del

espacio urbano al que nos vemos abocados los ciudadanos induce visiones

fragmentarias y sesgadas y finalmente la sensacioacuten de riesgo que entrantildea en

muchos casos la experiencia urbana inhibe la curiosidad y fomenta la ocultacioacuten Por

todo ello la ciudad es paisaje latente Ahora bien hay todaviacutea otro argumento

poderosiacutesimo por el que podemos considerar la ciudad como un paisaje invisible en

la actualidad la ciudad es ante todo un proyecto de futuro un paisaje existente soacutelo

en ciernes (Nelmiddotlo 2007 192)

Non obstante o caso galego polo menos no aacutembito literario e artiacutestico vai maacuteis

aloacute O provincialismo e o rexionalismo marcaron unha literatura e unha reflexioacuten

identitaria na que o rural e os campesintildeos se erixiacutean como figuras centrais O

nacionalismo seguiriacutea o mesmo camintildeo e non seriacutea ata a chegada de A esmorga de

Blanco Amor cando o proletariado e a cidade entraran con forza na literatura e no

imaxinario galego Por iso resulta tan rechamante que en Arlt as cidades e as

descricioacutens das paisaxes urbanas ocupen tanto espazo Percorre e adiacutecalle columnas

enteiras a Pontevedra A Coruntildea Vigo Santiago e Betanzos a estas duacuteas uacuteltimas en

especial xa que son o nuacutecleo central dun terzo dos artigos (nove dos vinte e un que

compontildeen o libro)

Mais Arlt non soacute incluacutee as cidades dun xeito neutro senoacuten que rompendo co

toacutepico espantildeol de que os galegos eran xente atrasada bruta e sucia destaca a

modernidade e limpeza de por exemplo Vigo (contrastaacutendoa coa monumentalidade

inerte doutras cidades como Santiago que despreza) El mesmo mdashque chegara cunha

serie de prexuiacutezosmdash se sorprende con esta descuberta ante a que admite laquoa miacute esta

ciudad moderna de calles anchas limpias de comercios holgados de edificios de seis

pisos de altura construidos con bloques de piedra me intrigaraquo (Arlt 1997 64)

asombraacutendose pola limpeza extrema ata nos barrios obreiros cando non vira en toda

a xornada ninguacuten varredor (Arlt 1997 64-66) Por uacuteltimo quebra tameacuten o

estereotipo de brutalidade e pouca cultura dos traballadores a traveacutes da educacioacuten

laquoEl puacuteblico trabajador es muy asiduo de los espectaacuteculos puacuteblicos La funcioacuten se

desarrolla en silencioraquo e da capacidade reflexiva laquola seriedad a la que me refiero no

es la del centildeo fruncido sino a esa gravedad reflexiva disuelta en la expresioacuten del

semblante por el haacutebito de la meditacioacutenraquo (Arlt 1997 65 e 66 respectivamente)

A natureza na que se centra Arlt non eacute a espontaacutenea e salvaxe do toacutepico cando

fala dos bosques das montantildeas ou das riacuteas non fai uso de adxectivos con connotacioacutens

agrestes senoacuten que se basea maacuteis no aacutembito do cromaacutetico laquoMontantildeas verdes azules

sonrosadas violetasraquo (Arlt 1997 21) laquoEl Mintildeo corre abajo Caudaloso formando en

ciertos trechos espejos tan cristalinos que la montantildea azul y las nubes rosadas se

NURIA BOUZAS ANTAS


87

reflejan en eacutelraquo (Arlt 1997 21-22) ou laquoSus masas de agua compacta retrepan con

hervorosos rollos de blancura verde las escarpas sus polvaredas cristalinas se las

lleva el viento y la costa se extiende montuosa y sombriacutea al otro lado del oceacuteanoraquo (Arlt

1997 41) Preacutestalle maacuteis atencioacuten aacute natureza domesticada polo home ou en simbiose

co mesmo os vintildeedos os campos sementados etc

Ao principio vese obnubilado pola esteacutetica da paisaxe pola fermosura pero

finalmente laquoal alejarse de una concepcioacuten maacutes o menos romaacutentica del paisaje Arlt

descubre a los actores que se desarrollan sobre ese sueloraquo (Cobas Carral 2016 8)

Distaacutenciase xa que logo da concepcioacuten romaacutentica que tanto calara na imaxe mental

popular

Asiacute o panorama que maacuteis valora eacute o da natureza viva en contacto coa xente o da

interaccioacuten ser humano-paisaxe na que ambos evolucionan aacute vez da man un co outro

nunha simbiose en ocasioacutens dura pero perfecta En contraposicioacuten rexeita

diametralmente a monumentalidade medieval e catoacutelica mortas Isto que digo xa foi

posto en consideracioacuten por Cobas Carral (2016 10)

El imponente paisaje gallego que embelesa a Arlt mdashy que estalla ante sus ojos

ocupado por los hombres y mujeres que viven se divierten y producen en ese

espaciomdash se contrapone con una monumentalidad inerte medieval y religiosa que

Arlt por los liacutemites que le impone su propia poeacutetica no puede maacutes que denostar

Estes espazos desprezados conceacutentranse principalmente na cidade de Santiago

de Compostela aiacutenda que tameacuten noutros como a Torre de Heacutercules laquoNo experimento

esa melancoliacutea romaacutentica que es de rigor sufrir en presencia de antiguallas La torre

se me importa un pepinoraquo (Arlt 1997 41)

En Arlt falar da paisaxe galega eacute falar do ser humano que a poboa ambos os

elementos son indisociables laquoporque en Galicia el paisaje no es independiente del

hombre No es un decorado donde la vida se desliza con prescindencia de la

naturaleza En Galicia el hombre y la naturaleza forman una soldadura racialraquo diraacute

(Arlt 1997 24)

Outro elemento diferencial eacute que Arlt faraacute fincapeacute na dureza da paisaxe galega

que obriga o home a esforzarse en numerosas ocasioacutens laquoEsto no es un juguete Aquiacute

en Galicia aunque se esteacute entrenado para subir pendientes hay que hacer un alto cada

cien metrosraquo laquoEl panorama es idiacutelico pero cuando el hombre se abandona en eacutel el

monstruo muestra la cara El Cantaacutebrico y el Atlaacutentico se tragan todos los antildeos

muchas vidas humanasraquo laquoYo pienso con amargura coacutemo me las arreglareacute para

caminar por aquiacute Porque una cosa es mirar el paisaje y otra andarlo Se necesitan

para estas alturas piernas de acero Y yo tengo piernas de hombre de ciudadraquo laquoEste

mar estas casas y este paisaje es siniestro como una novela de Luis del Val leiacuteda junto

CUMIEIRA 6


88

al lecho de un enfermo en una tarde de invierno raquo etc (Arlt 1997 16 17 21 e 40

respectivamente) Xa falara da dureza da paisaxe como vimos Pondal (asiacute como maacuteis

adiante o faraacute Novoneyra) Non obstante a deste autor era unha dureza eacutepica

grandiosa dominante case mitoloacutexica mentres que a artliana eacute fiacutesica cotiaacute rebaixada

non sublime Ademais a representacioacuten natural creada por Pondal non eacute a que

permanece no imaxinario popular no que callara con maacuteis forza a visioacuten rosaliana

Esa natureza dificultosa era a que nun primeiro momento a beleza esteacutetica non

lle permitiacutea ver Pese aacute dureza do mesmo manteacuten durante toda a obra a idea de que

eacute laquoel paisaje maacutes hermoso y maacutes dulce de Espantildearaquo (Arlt 1997 22) na esteacutetica da

mirada na contemplacioacuten e eacute cando o ser humano entra en contacto real con esa

paisaxe cando interactuacutea con ela como suxeito activo cando percibe e comprende

ditas dificultades Por este motivo por esta dobre concepcioacuten paisaxiacutestica hai

ocasioacutens nas que semella que se contradiacute con palabras como laquosu montantildea no es

brutal sino idiacutelicaraquo (Arlt 1997 23)

Tras todo isto compreacutendese que Arlt construacutee o seu discurso sobre a paisaxe

tensionando na dicotomiacutea formada pola paisaxe ideal e o factor humano que entran

en conflito e conviven no texto

32 Semellanzas

Ese discurso de contrastes vese acrecentado polas diferenzas que o autor atopa entre

as distintas paisaxes e poboacioacutens galegas en palabras de Cobas Carral (2016 11)

laquola itinerancia arltiana habilita una representacioacuten dinaacutemica y contradictoria de

Galicia Entre el paisaje y la monumentalidad entre la naturaleza campesina y las

ciudades Arlt recorre Galicia y recupera en sus textos la diversidad de una sociedad

con maticesraquo Diversidade que como vimos xa recolliacutea o toacutepico galego sobre todo coa

obra de Otero Pedrayo que indagaba a traveacutes dunha viaxe iniciaacutetica por distintos

lugares de toda Galicia

Poreacuten na suacutea viaxe Arlt percorre soacute duacuteas das catro provincias galegas A Coruntildea

e Pontevedra Estas eran tameacuten as provincias das que maacuteis literatura galega se tintildea

escrito sendo moi escasas as obras que estableciacutean as coordenadas espaciais en Lugo

e Ourense (exceptuando se cadra a capital desta uacuteltima que tivera xa maacuteis

recontildeecemento) Isto mudaraacute con Os eidos de Novoneyra que incluiacutendo un territorio

novo como seraacute o Courel crea un espazo de resistencia e trae aacute luz a unha paisaxe

latente invisible na literatura e na imaxe cultural galega Por iso aiacutenda que Arlt lle

faga oco aacutes cidades dentro da suacutea narracioacuten neste caso cumpre o estereotipo

pontildeendo o foco sobre os lugares centrais do toacutepico literario galego

NURIA BOUZAS ANTAS


89

Nas Aguafuertes gallegas eacute recorrente que Roberto Arlt elabore as suacuteas

descricioacutens tanto paisaxiacutesticas coma humanas a traveacutes de comparacioacutens antiteacuteticas

Asiacute establece

la composicioacuten de un orden discursivo que contrasta estructuras espacios y

representaciones sociales aquiacute los gallegos de Galicia alliacute los gallegos de Buenos

Aires aquiacute los gallegos trabajadores limpios serios con inquietudes artiacutesticas alliacute

los andaluces como su cara opuesta aquiacute los gallegos muy distintos de aquellos que

el estereotipo moldea alliacute en Buenos Aires (Cobas 2016 8)

Nas oposicioacutens Galicia-Castela propias da literatura galega e da construcioacuten de

identidade nacional Castela representaba metonimicamente a toda Espantildea En Arlt

o contraste entre galegos e andaluces eacute semellante concedeacutendolle adxectivos sempre

opostos a unha e outra comunidade laquoestoy buscando la razoacuten de ese contraste social

tan enorme que Galicia ofrece con Andaluciacutearaquo (Arlt 1997 64) Reforza deste modo a

antiacutetese que levara ata o seu punto maacuteis extremo Rosaliacutea de Castro e coa que

continuaron outros autores como Otero Pedrayo

Pero esta non eacute a uacutenica comparacioacuten que o arxentino establece xa que tameacuten lle

adica tempo a recordar os galegos emigrados na Arxentina e os estereotipos que aliacute

se crearan sobre eles Afirma en moitas ocasioacutens estar en completo desacordo cos

prexuiacutezos que traiacutea aprendidos tratando de convencer os seus compatriotas a traveacutes

da experiencia persoal laquoSi en Del Riacuteo el estereotipo se impone como un criterio

embrutecedor en Arlt en cambio se cae a pedazos y se revierte proyectaacutendose sobre

el lector portentildeoraquo diraacute Cobas Carral (2016 8) a raiacutez de comparar a obra Un argentino

en Galicia Croacutenicas de la aldea de Gustavo del Riacuteo coas Aguafuertes gallegas arltianas

Do mesmo xeito que alguacutens autores galegos como Otero Pedrayo ou Vicente

Risco buscaran na paisaxe elementos que lles permitisen explicar e describir a

maneira de ser galaica Arlt cre adivintildear nas particularidades xeograacuteficas trazos

definitorios do caraacutecter galego laquoAl inicio de su viaje Roberto Arlt queda por completo

impactado por el paisaje mdasha la vez imponente y misteriosomdash que tiene ante sus ojos

y en el que intenta fundar el caraacutecter de los gallegosraquo reflexiona xa Cobas Carral

(2016 7-8)

Amosa Arlt entoacuten un pensamento determinista que deixa ver en moitos

momentos da recompilacioacuten de artigos laquoPanorama donde flota un velo de melancoliacutea

tierna la misma ternura tan femenina y dulce de las mujeres gallegasraquo laquoSon gente de

montantildea De alliacute su naturaleza concentrada ese perfil limpio y baacuterbaro la mirada de

un cristalino tan vitrificadoraquo laquoY bajo la miel la nervadura de acero que ha

estratificado la montantildea su voluntad la voluntad decidida que les permite dar el

gran salto a las Ameacutericasraquo laquoLa muchedumbre gallega es silenciosa reposada Se

CUMIEIRA 6


90

pasea charla pero lo hace con discrecioacuten iquestInfluencia de la montantildea No lo seacuteraquo laquoEl

brumoso temperamento gallego es inexplicable sin el paisajeraquo etc (Arlt 1997 22 23

23 29 139 respectivamente)

Ao mesmo tempo que despreza a monumentalidade romana e medieval Arlt

adopta as teoriacuteas celtistas

las referencias a las tradiciones romana medieval y catoacutelica son rechazadas por otro

lado Arlt recupera la tradicioacuten celta noacuterdica y profana como genealogiacutea que origina

lo maacutes vivo que encuentra en Galicia El laquomito celtaraquo mdashque surge hacia el XIX pero

que se difunde en los 20 a traveacutes de las tesis del nacionalismo gallegomdash se

desempentildea como legitimador de una forma de entender la galleguidad a contrapelo

de lo que sostiene el lugar comuacuten de la eacutepoca (Cobas Carral 2016 11)

Concorda coas teoriacuteas do nacionalismo galego tan presentes no tempo que o

arxentino pasa en Galicia distanciaacutendose das tradicioacutens que ligan a Galicia co

latinismo e apoiando o atlantismo que xa propuntildea Risco na Teoriacutea do nacionalismo

galego Este mesmo autor para reforzar os seus postulados defendiacutea o elemento

louro laquoEacute un feito que se non pode discutir seriamente que no pobo galego hai un

predominio marcado do elemento loiro centro europeo como non sucede en ninguacuten

outro pobo da Peniacutensuaraquo (Risco 1920 18-19) Pois ben Arlt recolle este mesmo

elemento sumado aacute irmandade das nacioacutens celtas ao falar de Galicia

El gallego es celta y en los primeros tiempos del cristianismo adoraba las piedras

una montantildea misteriosa que se cree sea el Pico Sacro y las cascadas de agua

Pertenece a la misma raza que los hombres de Bretantildea Irlanda Cornualls y

Armoacuterica Por eso tienen muchos los ojos verdes y el cabello rubio (Arlt 1997 22)

A relacioacuten da terra e a poboacioacuten galega foi un tema amplamente tratado na

historia da literatura galega Dende laquoa mintildea terra neacute mintildearaquo do laquoAdioacutes riacuteos adioacutes

fontesraquo (Castro 1989 56) onde destacaba a denuncia social ata o sentimentalismo e

unioacuten que Risco defende na suacutea Teoriacutea do nacionalismo galego laquoEu insisto no valor

da terra primeiramente pol-o fondo sentimento da terra que distingue aacute y-alma

galega e que eacute algo beacuten nosoraquo (Risco 1920 17)

Ese mesmo sentimentalismo e unioacuten coa paisaxe inunda o texto de Arlt sobre

todo cando recorda os emigrantes galegos en Bos Aires cos que empatiza

seacute que aquiacute el trabajo es rudo maacutes rudo que en ninguna otra parte de Espantildea pero

seacute tambieacuten que el ojo del varoacuten o de la mujer que han bebido el paisaje de montantildea

lo llevan tan esculpido dentro del corazoacuten que todas las laacutegrimas que en la soledad

vertieron en un momento en Buenos Aires los ojos gallegos tienen algo de la misma

substancia que las aguas de estos riacuteos el Sil el Cabrera y el Mintildeo [] Seacute hasta queacute

profundidad tienen metido el amor de su Galicia (Arlt 1997 23-24)

NURIA BOUZAS ANTAS


91

Por esta razoacuten non pode pensar a paisaxe galega sen o elemento humano pero

tampouco pode tratar de comprender ao individuo illado do factor medioambiental

da terra con caraacutecter esteacutetico da paisaxe

Por conseguinte as Aguafuertes gallegas tentildeen unha forte compontildeente social Os

seus principais suxeitos de reflexioacuten son os emigrantes cos que se solidariza de

maneira expliacutecita laquome siento gallego pero gallego no en Espantildea sino en Buenos

Airesraquo (Arlt 1997 24) e as mulleres que traballan no campo e coidan do fogar a outra

cara da emigracioacuten O autor sorpreacutendese pola preeminencia feminina nos labores

agriacutecolas dos que di laquose puede afirmar sin quedarse largo en el caacutelculo son

trabajadas en el setenta y cinco por ciento de su extensioacuten por mujeresraquo (Arlt 1997

70)

Estas mulleres laquoviuacutevas de vivos e de mortosraquo son os suxeitos activos centrais da

meirande parte da poesiacutea rosaliana que establece unha defensa feacuterrea da muller e

crea identidade colectiva a partir de entes femininos Mais Arlt non soacute incluacutee ao

campesintildeado senoacuten que cobran presenza o proletariado e os barrios obreiros que

estaban esquecidos no toacutepico literario galego E sobre todo atende a un tipo humano

dobremente subalterno a muller traballadora

Me detengo junto a un barco que estaacute cargando Hay varias cargadoras limpias

Quiero fotografiar a una y me dice que espere (Arlt 1997 64)

33 Arlt e o estereotipo

Despois desta anaacutelise poderiacuteamos pensar se a construcioacuten cultural da paisaxe galega

afectou a Arlt aacute hora de escribir as suacuteas Aguafuertes gallegas Pero para comezar esta

reflexioacuten primeiro haberiacutea que cuestionarse cal era a imaxe de Galicia aacute que el estivera

exposto antes da suacutea viaxe

Nun primeiro nivel temos o estereotipo que Arlt vivira e adquirira na Arxentina

onde se creara un concepto de Galicia como pobre e embrutecida e de xente ignorante

e moi traballadora pola estigmatizacioacuten dos inmigrantes galegos que aliacute se atopaban

Nun segundo chanzo atopariacutease a influencia da literatura da que el mesmo fala nos

seus artigos Eacute de supontildeer que despois teriacutea contildeecemento indirecto de Galicia a traveacutes

das suacuteas conversas con xentes do resto de Espantildea principalmente de Andaluciacutea que

eacute o lugar que precede a Galicia na suacutea ruta polo paiacutes Por uacuteltimo durante a suacutea estadiacutea

en terras galegas estivo en contacto coa construcioacuten cultural da paisaxe polo

testemuntildeo dos propios habitantes que xa tintildean o imaxinario mental da Galicia creada

pola literatura

CUMIEIRA 6


92

O estereotipo base (o arxentino) eacute semellante ao establecido por Espantildea e concibe

a paisaxe e a sociedade galega cunhas connotacioacutens negativas Arlt afirma en varias

ocasioacutens non concordar co toacutepico aprendido laquoLos argentinos hemos sido

tremendamente injustos (sin la intencioacuten de serlo) con los gallegos No les

conocemosraquo (Arlt 1997 27)

Tendo en conta os seus lectores os arxentinos Arlt vese por distintos motivos

na situacioacuten e necesidade de romper coa imaxe estereotipada que aliacute existiacutea primeiro

porque tras a suacutea experiencia en Galicia non estaacute de acordo cos presupostos

establecidos ademais busca asiacute limpar a imaxe dos inmigrantes galegos aos que

comprendiacutea e cos que simpatizaba Por isto Arlt potencia nas suacuteas columnas os

puntos positivos de Galicia e positiviza os negativos resemantizaacutendoos Deste xeito

en palabras de Cobas Carral (2016 12)

Arlt se autopresenta como el que confronta sus saberes con la experiencia de un

contacto que lo habilita para cuestionar y discutir los estereotipos presentaacutendose

casi como un mediador cultural entre los lectores portentildeos y los gallegos de aquiacute y

de allaacute

No seu desexo de mudar o imaxinario do outro lado do Atlaacutentico en ocasioacutens

coincide moitas veces de maneira inconsciente co toacutepico literario galego e noutras

afaacutestase del Non obstante as producioacutens literarias que el manexa sobre Galicia non

son as mesmas que conformaron a imaxe popular El mesmo cita a suacutea maior conexioacuten

coas descricioacutens literarias da paisaxe galega Valle-Inclaacuten Deste di

El literato que maacutes leemos en Ameacuterica don Ramoacuten del Valle Inclaacuten famoso por sus

pinturas de ambiente gallego nos ha transmitido de Galicia un paisaje grotesco con

personas y atmoacutesfera de leyenda y milagreriacuteo tan despojado de realidad y tan abundante

de chocarreriacutea tabernaria que uno aquiacute en estas ciudades gallegas no puede menos de

preguntarse a queacute Galicia se refiere el sentildeor Valle Inclaacuten (Arlt 1997 69)

Tameacuten fala da visioacuten que transmitiron os poetas da paisaxe argumentando que

as imaxes que estes creaban semellaban xardiacutens mentres que a realidade para el eacute

que laquolos maacutes famosos jardines de la tierra palidecen junto a esta natural disposicioacuten

del bosque del prado del cortijo y de la casona de piedraraquo (Arlt 1997 70) Toma

distancia asiacute con todas as imaxes previas a suacutea viaxe tanto as adquiridas da

construcioacuten social coma da literaria ou cultural sempre indisociables

Entoacuten chega a Galicia buscando deconstruiacuterse e edificar un novo imaxinario para el

e para as persoas que o len e aquiacute entra en contacto cunha nova imaxe cun novo toacutepico

endeacutemico construiacutedo dende dentro Descobre por esta viacutea as teoriacuteas celtistas da orixe

cultural galega e influacuteeno de tal modo que as adopta desprezando as construcioacutens

tradicioacutens cultura etc que proventildeen da poacutela latina e admirando as celtas

NURIA BOUZAS ANTAS


93

No seu contacto coa poboacioacuten familiariacutezase coa idea do sentimentalismo pola

terra de xeito que a adscribe non soacute aos galegos que atopa senoacuten aos da suacutea memoria

aos emigrados enlazando terra e ser humano coma se formasen un uacutenico ente ambos

feitos da mesma materia

A coincidencia ou semellanza do determinismo en Arlt e os autores galegos eacute

probable que non tivese que ver co seu encontro real senoacuten coa tendencia da eacutepoca

Eacute dicir as teoriacuteas do determinismo xeograacutefico levaban xa tempo desenvolveacutendose

cando Arlt fai a suacutea viaxe en 1935 mais aiacutenda non estaban superadas Por tanto a

relacioacuten do comportamento humano coa paisaxe era habitual e aceptada nas teoriacuteas

e estudos do momento e moi probablemente teriacutean estado presentes nas Aguafuertes

gallegas aiacutenda que non houbese autores deterministas en Galicia

Por outro lado a insistencia da dureza da paisaxe malia a suacutea beleza esteacutetica (ou

unha vez superada esta) ten que ver co seu interese polo factor social De maneira

que para establecer unha defensa dos galegos e buscar unha empatiacutea cara eles por

parte das persoas que len destaca o esforzados e traballadores que son e

fundameacutentao nas dificultades da terra Este argumento seacutervelle para facer unha

comparativa coas terras arxentinas moito maacuteis chaacutes e faacuteciles de sementar explicando

asiacute por que os galegos emigrados se poden esmerar tanto no seu labor e por que eles

non poderiacutean facer o mesmo laquoSi nosotros los argentinos tuvieacuteramos que emigrar a

Galicia a ganarnos la vida moririacuteamos de hambre Y erroacuteneamente definimos con

estolidez lo que es temperamento de hombre de accioacutenraquo (Arlt 1997 17)

En resumo o toacutepico ou construcioacuten cultural da paisaxe galega afectoulle aacute hora de

escribir as suacuteas columnas principalmente en duacuteas direccioacutens por unha banda

utilizou a imaxe que el traiacutea en negativo por oposicioacuten como referente daquilo que

habiacutea que quebrar por outro lado toacutemase como positivo o imaxinario que existiacutea en

Galicia sobre a paisaxe galega e que recibiu de xeito directo polo contacto coa

poboacioacuten e coa cultura autoacutectonas Como xa indicou Cobas Carral (2016 8) na suacutea

comparacioacuten dos textos de Gustavo del Riacuteo e os de Arlt laquoSi en Del Riacuteo el estereotipo

se impone como un criterio embrutecedor en Arlt en cambio se cae a pedazos y se

revierte proyectaacutendose sobre el lector portentildeoraquo Das suacuteas propias experiencias

sumadas a esta mestura de imaxinarios e intencioacutens e tendo en conta o seu puacuteblico

obxectivo e a imaxe que lles queriacutea transmitir nacen as Aguafuertes gallegas

CUMIEIRA 6


94

4 Conclusioacuten

Arlt representa unha mirada allea externa pero como vemos moi influenciada tanto

por ideoloxiacuteas persoais coma por factores sociais Como resultado desa visioacuten propia

conscientemente subxectiva o autor pode resultar nalgunhas ocasioacutens contraditorio

Asiacute por exemplo defende a beleza esteacutetica da paisaxe natural cando noutro momento

comentara como cada espazo da natureza galega era alcanzado e cultivado polo home

laquoAllaacute arriba donde uacutenicamente pueden andar las cabras en la cima del monte en un

retazo de tierra avanza la sembraduraraquo (Arlt 1997 16)

A suacutea descricioacuten da paisaxe ten unha dobre funcioacuten social Por un lado crea

conciencia na suacutea patria sobre os emigrantes galegos que eran menosprezados Faino

a traveacutes da solidariedade e empatiacutea por unha situacioacuten que el vivira de preto a da

emigracioacuten por necesidade Na outra banda seacutervelle para pensar Bos Aires

reflexionar sobre a realidade social e cultural arxentina e a suacutea identidade por medio

da suacutea experiencia galega Xa Cobas Carral (2016 12) puntildea a atencioacuten sobre isto a

raiacutez da comparacioacuten dos textos de Arlt e Gustavo del Riacuteo

Si el viaje histoacutericamente se liga con la produccioacuten de narrativas modeladoras de la

identidad nacional Un argentino en Galicia de Gustavo del Riacuteo y Aguafuertes gallegas

de Roberto Arlt pueden ser leiacutedos respectivamente como la reafirmacioacuten y la

ruptura de las representaciones estigmatizadoras sobre los emigrantes gallegos

vigentes en el imaginario argentino de las primeras deacutecadas del siglo XX

Arlt contribuacutee co seu testemuntildeo aacute consolidacioacuten da paisaxe galega construiacuteda

polos escritores e pensadores da eacutepoca como defensa da suacutea terra Deste xeito reforza

cunha mirada externa a identidade diferencial galega

Ademais ofrece un cambio de perspectiva con respecto aacute literatura galega

pontildeendo o foco en suxeitos e paisaxes subalternos como o proletariado a muller

proletaria e a imaxe da cidade Ao visibilizalos dese xeito estaacute a levar a cabo unha

clara reivindicacioacuten social sempre en relacioacuten co seu ideario poliacutetico

Do mesmo xeito consideramos que o seu obxectivo central era servir cos seus

textos de punto de partida para un cambio de paradigma do imaxinario portentildeo

sobre Galicia Para logralo entra en confrontacioacuten directa cos prexuiacutezos histoacutericos e

literarios cos que sabe que os seus lectores medraron xa que son os mesmos que el

traiacutea En moitos casos fai uso do recurso da comparacioacuten antiteacutetica entre dous grupos

(Galicia-Andaluciacutea galegos de Galicia-galegos emigrados visioacuten literaria-visioacuten

realista etc) construiacutendo os seus textos como un tramado de dicotomiacuteas onde trata

de construiacuter ou reforzar a traveacutes da identificacioacuten e solidariedade a imaxe identitaria

galega

NURIA BOUZAS ANTAS


95


Angueira Anxo (2014) laquoLiteratura paisaxe e toponimia outra vez Sarmientoraquo Madrygal 17 153-161

Arlt Roberto (1971) Aguafuertes espantildeolas Buenos Aires Compantildeiacutea general fabril

Arlt Roberto (1997) Aguafuertes gallegas (ed R Alonso) Argentina Ameghino

Castro Rosaliacutea de (1989) Obra galega completa Madrid Akal

Cobas Carral Andrea (2016) laquoViajeros argentinos en los antildeos 30 Gustavo del Riacuteo y Roberto Arlt cuentan Galiciaraquo en M R Lojo (ed) Galicia en la Argentina una identidad transatlaacutentica Olivar 17 Dispontildeible en httpwwwolivarfahceunlpeduararticleviewOLIe004 [Consulta do 20052020]

Goacutengora Luiacutes de (1978) Sonetos completos Madrid Castalia

Loacutepez Saacutendez Mariacutea (2008) Paisaxe e nacioacuten A creacioacuten discursiva do territorio Vigo Galaxia

Loacutepez Silvestre Federico (2009) laquoCara a unha teoriacutea integral da paisaxeraquo en F Diacuteaz-Fierros F Loacutepez (coord) Olladas criacuteticas sobre a paisaxe Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 93-103

Milani Raffaele (2009) laquoA paisaxe como institucioacuten da esteacuteticaraquo en F Diacuteaz-Fierros F Loacutepez (coord) Olladas criacuteticas sobre a paisaxe Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 45-59

Nelmiddotlo Oriol (2007) laquoLa ciudad paisaje invisibleraquo en J Nogueacute (ed) La construccioacuten social del paisaje Madrid Biblioteca Nueva 183-198

Nogueacute Joan (2007) laquoIntroduccioacuten El paisaje como constructo socialraquo en J Nogueacute (ed) La construccioacuten social del paisaje Madrid Biblioteca Nueva 9-24

Otero Pedrayo Ramoacuten (2000) Arredor de si Vigo Galaxia

Peacuterez Augusto (2001) laquoA paisaxe xeograacutefica en Otero Pedrayoraquo Raigame 12 48-53

Peacuterez Roxelio (2010) laquoA descuberta cultural da paisaxeraquo en R Peacuterez F J Loacutepez (eds) Cultura e paisaxe Santiago de Compostela Universidade de Santiago de Compostela 19-51

Risco Vicente (1920) Teoriacutea do nacionalismo galego Ourense La Regioacuten

Sarmiento Martiacuten (2002) As coplas galegas do Padre Sarmiento A Coruntildea Edicioacutes do Castro



Vol 6 2021 pp 97-123 ISBN 978-84-8158-911-5 97

APROXIMACIOacuteN XEOLINGUumlIacuteSTICA AO LEacuteXICO RAIANO GALEGO-PORTUGUEacuteS

A TRAVEacuteS DO XEacuteNERO DOCUMENTAL Geolinguistic approach to the Galician-Portuguese frontier

lexicon through the documentary genre

Fernando Groba Bouza

IES Pazo da Merceacute fernandogrobabouzagmailcom

Resumo O obxectivo principal deste traballo eacute amosar comparar e analizar a partir de testemuntildeos orais reais e espontaacuteneos as caracteriacutesticas do leacutexico de diferentes puntos xeograacuteficos que se prolongan a traveacutes de boa parte da raia galego-portuguesa Estas localizacioacutens espaacutellanse a traveacutes de 130 quiloacutemetros fronteirizos que se atopan situados entre os municipios de Castro Laboreiro e Caminha (do lado portugueacutes) e entre os de Lobios e O Rosal (do galego) Ao mesmo tempo e ao partir da anaacutelise linguumliacutestica de diversas mostras de lingua que foron extraiacutedas mediante transcricioacuten de diferentes documentais este estudo trata de abrir valorar comprobar e introducir unha nova viacutea e unha nova ferramenta na laboura da pescuda que axude de forma complementaria (ou mesmo central) en futuras anaacutelises dialectais e xeolinguumliacutesticas

Palabras chave dialectoloxiacutea xeolinguumliacutestica lexicoloxiacutea lexicografiacutea galego portugueacutes

Abstract The main purpose of this work is to show compare and analyze from real and spontaneous oral testimonies the characteristics of the lexicon of different geographical points that extend through much of the Galician-Portuguese border These locations are scattered across 130 frontier kilometers that are located between the municipalities of Castro Laboreiro and Caminha (on the Portuguese side) and between those of Lobios and O Rosal (on the Galician part) On the basis of the linguistic analysis of various language samples that were extracted through the transcription of different documentaries this study tries to open evaluate and introduce a new tool in the research field that might help complementary (or even central) dialectal and geolinguistic analyses in the future

Key words dialectology geolinguistics lexicology lexicography galician portuguese

CUMIEIRA 6


98

1 Introducioacuten1

Eacute incriacutebel o semellantes e descontildeecidos que chegan a ser galegos e portugueses na

suacutea fala e a infinidade de situacioacutens en que uns e outros se asombran por se

recontildeeceren nela (cfr Santos Rantildea Suaacuterez Quintas 2014 103)2 Esta situacioacuten de

aparente afastamento eacute o resultado da constitucioacuten dunha fronteira contildeecida como a

laquoraiaraquo3 que xa conta con case nove seacuteculos de idade unha lintildea que a pesar de querer

separar en dous o territorio en que naceu a lingua e a cultura galego-portuguesa e de

vivir continuas laquopoliacuteticas de costas viradasraquo non conseguiu separar persoas e pobos

que no fondo nunca deixaron de se necesitaren procuraren e comunicaren O

contrabando a emigracioacuten os casamentos os mitos as lendas as tradicioacutens e a lingua

mdashque continuacutea conservando incluso leacutexico que comparte aiacutenda o territorio comuacuten da

antiga Gallaecia (Aacutelvarez 2015 e Fernaacutende Rei 2002)mdash son marcas da suacutea identidade

e as falas raianas o medio de comunicacioacuten para se entenderen4

Asiacute sobre esta lintildea administrativa divisoria compartimos plenamente o que

afirma o limiar de Sousa Negro Romero e Aacutelvarez (2014 10)

Os promotores deste volume partimos da conviccioacuten de que non hai que contemplar

as fronteiras como lintildeas divisorias senoacuten como rexioacutens de convivencia e intercambio

de osmose e hibridacioacuten nas que se crea un tipo de cultura peculiar con trazos

1 O noso enorme agradecemento a Noemi Basanta (exlectora de galego na Universidade do

Minho Braga) polos materiais do Centro de Estudos Galegos que nos prestou aacute documentalista Diana Gonccedilalves e ao profesor Eduardo Maragoto polas suacuteas utiliacutesimas axudas e aacutes mintildeas avoas Clementina (Santiago de Tortoreos As Neves) e Rudesinda (Santiago de Oliveira Ponteareas) raianas do norte por me falaren na lingua de noso

2 Aconteceunos a noacutes mesmos repetidas veces na cidade de Braga e na suacutea universidade que atopamos persoas que cando nos escoitaban falar en galego pensaban que estabamos a falar en portugueacutes A primeira vez foi cunha alumna da propia universidade bracarense que concertou connosco viacutea correo electroacutenico e en portugueacutes unha reunioacuten para informarse sobre os doutoramentos na Universidade de Vigo No diacutea acordado e despois de intercambiar as primeiras informacioacutens orais (ela en portugueacutes e noacutes en galego) dinos laquoOacute professor natildeo eacute preciso que fale portuguecircs Esteja aacute vontade Pode falar em espanhol Eu comprendo sem problemaraquo e dixeacutemoslle noacutes laquoEu non che estou falando en portugueacutes Eu estouche a falar en galegoraquo Obviamente ficamos ambas as partes abraiadas

3 A laquoraiaraquo eacute a denominacioacuten popular da fronteira administrativa entre Galiza e Portugal 4 Para ampliar informacioacuten sobre a historia da fronteira galego-portuguesa poacutedense consultar

os estudos de Balintildeas Peacuterez (2014) Garciacutea Mantildeaacute (2014) e Godinho (2014) ou incluso as introducioacutens dos seguintes estudos xeolinguumliacutesticos Aacutelvarez (2015 2-3) Aacutelvarez Peacuterez (2013a 100-101) Aacutelvarez Peacuterez (2013b 29-30) Fernaacutendez Rei (2002 147-148) e Pousa Ortega (2014 227-230)

FERNANDO GROBA BOUZA

Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental

99

caracteriacutesticos comuacutens a diferentes aacutereas fronteirizas Esa perspectiva centra o noso

interese presente a raia galego-portuguesa contemplada non como un liacutemite senoacuten

como unha costura

E destacamos a conclusioacuten aacute que chega o profesor Garciacutea Mantildeaacute (2014 73)

Poacutedese afirmar que a importancia da raia fronteiriza hispano-lusa decaeu de forma

considerable con tal motivo quedando reducida a unha lintildea esvaiacuteda que lonxe de

separarnos como en seacuteculos pasados nos achega oacutes nosos irmaacutens ibeacutericos

Pois ben durante unha estadiacutea de tres anos (2014-2017) na Universidade do

Minho (Braga) tivemos a oportunidade de descubrir e contildeecer unha serie de persoas

e materiais que nos introduciron neste mundo tan proacuteximo como descontildeecido para

noacutes as variedades linguumliacutesticas da raia Entre eses recursos houbo un grupintildeo de

traballos que deixaron dentro de noacutes unha inquedanza e un pouso que nos gustariacutea

desvelar neste artigo un total de catro documentais que achegan unha mostra

valiosiacutesima das variedades linguumliacutesticas fronteirizas

Foi entoacuten a partir destes filmes sobre os que alicerzamos este estudo acerca do

leacutexico das falas que pertencen a estes territorios do sur de Galiza e do norte de

Portugal desde Castro Laboreiro e Lobios ateacute Caminha e O Rosal para ver que trazos

caracteriacutesticos posuacuteen

Malia sabermos que as dialectoloxiacuteas galega e portuguesa actuais tentildeen

traballado sobre todo con cuestionarios linguumliacutesticos mdashtales como o Atlas Linguumliacutestico

da Peniacutensula Ibeacuterica (ALPI) o Atlas Linguumliacutestico Galego (ALGa) ou o Atlas Linguumliacutestico-

Etnograacutefico de Portugal e da Galiza (ALEPG)mdash5 que serven como base para elaborar

magniacuteficos traballos como poden ser moitos dos que se poden atopar na nosa

bibliografiacutea e que non eacute a primeira vez que a galega se basea en textos orais

(Fernaacutendez Rei 1991 e Fernaacutendez Rei Hermida Guliacuteas 2003 por exemplo) cremos

salvo erro que nunca se fixo un estudo dialectal galego ou portugueacutes a partir de textos

audiovisuais e que poucas veces se analizaron mostras de lingua que non foron feitas

na suacutea orixe ou recollidas para un estudo dialectal ex professo Deste xeito tameacuten

consideramos que estamos con esta humilde e sucinta achega a abrir a valorar a

comprobar e a introducir un camintildeo innovador para a investigacioacuten que cremos que

pode ser de grande utilidade para a comunidade cientiacutefica galega lusoacutefona e mesmo

mundial

5 Ou mesmo os que elaborou dun xeito moito maacuteis concentrado mais non menos importante

a profesora Pousa Ortega para os seus estudos que publicou en 2002 e 2014

CUMIEIRA 6


100

2 Apuntamentos metodoloacutexicos

Para elaborarmos este artigo primeiramente seleccionamos un total de catro

documentais6 (Aleacuten filmes TVG Coyote 2006 Gonccedilalves 2009 Vilaverde et al 2011

e 2016) que ao se basearen en entrevistas en que as persoas contan experiencias

vitais sobre temas concretos (contrabando santa compantildea e lingua) contentildeen

diferentes testemuntildeos orais de habitantes de diferentes zonas rurais ou vilegas que

pertencen aacute raia fluvial (parte da fronteira galego-portuguesa que coincide coa baciacutea

do riacuteo Mintildeo) e a un primeiro treito da raia seca (parte da fronteira na que non hai riacuteo)

que se situacutea entre Cevide (Cristoacuteval Melgaccedilo) e Torneiros (Riacuteo Caldo Lobios) (veacutexase

despois a Ilustracioacuten 1) Estas persoas caracteriacutezanse tameacuten por teren idades

comprendidas entre os 35 e os 109 anos e en xeral un nivel sociocultural baixo ou

medio baixo (cunha uacutenica excepcioacuten dun profesor universitario que aparece en

Gonccedilalves 2009) Xa que logo foron a lingua que falan a localizacioacuten xeograacutefica a

variedade xeracional e o nivel sociocultural (pola escasa influencia das variedades

estaacutendar) das persoas protagonistas dos filmes os factores que condicionaron a nosa

seleccioacuten

O seguinte paso foi transcribirmos o contido completo das entrevistas a traveacutes

dun procesador de textos xuntamos as intervencioacutens de cada unha das persoas (dado

que as montaxes dos viacutedeos van pontildeendo anacos de cada unha de forma intercalada

e non continuada) clasificaacutendoas tameacuten de acordo co seu lugar de orixe co propoacutesito

de agruparmos tameacuten as caracteriacutesticas linguumliacutesticas de cada persoa e de cada lugar

seleccionamos e marcamos todos aqueles elementos lexicais en cada unha das

intervencioacutens e fixemos unha segunda seleccioacuten das unidades maacuteis peculiares e

pertinentes pensando xa nun posterior proceso contrastivo e de comentario maacuteis

detallado

Nesta segunda lectura o criterio discriminatorio para a escolla das formas

susceptiacutebeis de comentario para as falas das duacuteas marxes foi a comparativa coa

variedade estaacutendar de senllas linguas (DRAG e Priberam) Primeiramente entre as

falas do lado galego co galego normativo a continuacioacuten entre os falares minhotos e

o portugueacutes padroacuten en terceiro lugar entre as variedades dun lado e do outro da raia

e en uacuteltimo termo entre os falares da raia seca fronte os da raia fluvial

6 Que aconsellamos ver para un oacuteptimo aproveitamento deste artigo Tres deles son facilmente

accesiacutebeis posto que estaacuten dispontildeiacutebeis gratuitamente na plataforma de Internet Youtube Aleacuten Filmes TVG Coyote (2006) Vilaverde et al (2011 e 2016)



101

Obviamente para a fase de marcaxe tivemos que decidir que tipo de unidades

iamos colorear e ademais de vocabulario propiamente dito monoverbal tameacuten

incluiacuter unidades pluriverbais e mesmo variantes morfoloacutexicas do dito leacutexico raiano

Na transcricioacuten dos textos aiacutenda que tratamos de guiarnos por cada un dos

estaacutendares escritos das duacuteas linguas a verdade eacute que tameacuten nos atopamos perante o

dilema e a obriga de mesturar algunhas grafiacuteas para representar da forma maacuteis fiel e

fidedigna posiacutebel o que estabamos a escoitar

21 Caracteriacutestica dos documentais

Os filmes que usamos como piar fundamental desta investigacioacuten comparten unha

serie de trazos comuacutens que lles confire desde o noso punto de vista un valor

etnolinguumliacutestico realmente valioso e irrefutaacutebel para basear un estudo cientiacutefico desta

magnitude O primeiro aspecto que coacutempre destacar eacute a particularidade de

pertenceren todos eles ao xeacutenero documental unha categoriacutea cinematograacutefica que

dentro do propio cinema eacute se cadra a que presenta un maior grao de verosimilitude

e de fidelidade acreditada debido aacute suacutea natureza obxectivos e metodoloxiacuteas Outra

das singularidades que os une eacute o feito de se basearen todos catro en entrevistas

directas en que asos protagonistas nos relatan as suacuteas propias vivencias as suacuteas

vidas as suacuteas opinioacutens na lingua de seu E coa lingua ten que ver o terceiro e uacuteltimo

elemento comuacuten e vertebrador (e tameacuten o que a noacutes maacuteis nos interesa desde o punto

de vista filoloacutexico) dado que nas catro peliacuteculas a maioriacutea das persoas7 fala nas

variedades sintoacutepicas dos seus lugares de orixe e residencia Xa que logo contan co

valor engadido de recolleren da forma maacuteis fidedigna posiacutebel a lingua oral

espontaacutenea das persoas entrevistadas

Temos que mencionar asemade algunhas lixeiras diferenzas que as singulariza

cada documental abrangue unha parte ou partes do territorio linguumliacutestico da lintildea que

percorre a raia diferente as temaacuteticas que tratan tameacuten son en xeral variadas (o

contrabando8 a santa compantildea e a lingua) e aiacutenda que hai dous que tratan o mesmo 7 Matizamos laquoa maioriacutearaquo porque alguacutens dos testemuntildeos (poucos) pertencen a persoas que

tentildeen un nivel e contildeecemento sociocultural medio ou alto e isto repercute na variedade linguumliacutestica que empregan Son persoas que presentan unha modalidade linguumliacutestica que pola suacutea formacioacuten acadeacutemica e formalidade da situacioacuten comunicativa se achegan aacute variedade estaacutendar e que se poden afastar uns maacuteis ca outros das propias variedades locais

8 Se cadra un dos temas que maacuteis literatura ten creado na zona fronteiriza seguramente pola suacutea repercusioacuten socioeconoacutemica e poliacutetica e pola suacutea dimensioacuten tabuacute (por ser considerada unha praacutectica oficialmente ilegal e por ocultar desde as esferas oficiais dos dous estados determinados comportamentos abusivos desde o punto de vista administrativo mdashmultas

CUMIEIRA 6


102

asunto fano de forma totalmente complementaria a data de realizacioacuten (ou

publicacioacuten) tameacuten obriga a facer unha pequena reflexioacuten dado que entre o primeiro

(Aleacuten filmes TVG Coyote 2006) e o uacuteltimo (Vilaverde et al 2016) hai unha

diferenza de 10 anos que non pode nun primeiro momento pasar desapercibida pola

velocidade que poida ter o cambio linguumliacutestico nunha sociedade de finais do seacuteculo XX

e inicios do XXI Asiacute e todo este factor temporal non cremos que afecte

substancialmente aos nosos intereses ou que sexa unha pexa que poida lastrar ou

prexudicar o resultado da nosa investigacioacuten debido aacutes caracteriacutesticas das persoas

entrevistadas e dos lugares en que viven (rurais)

Os dous documentais maacuteis antigos (Aleacuten filmes TVG Coyote 2006 e Gonccedilalves

2009) abordan o mesmo tema (o contrabando) e neles daacutese conta en cada un do

sucedido en dous puntos concretos da raia fluvial no primeiro das zonas de Melgaccedilo-

-Arbo e O Rosal-Caminha e no segundo das zonas de Satildeo Gregoacuterio-Ponte Barxas e

Valenccedila do Minho-Tui Ademais coacutempre tameacuten sinalar que no documental feito por

Viacutector Coyote os protagonistas son maioritariamente homes e no que elaborou

Diana mulleres

Os maacuteis recentes (Vilaverde et al 2011 e 2016) son da mesma autoriacutea mais con

temaacuteticas diferentes e en dous lugares tameacuten distintos En Em companhia da morte

os directores tratan o tema da santa compantildea con persoas de Castro Laboreiro e en

A fronteira seraacute escrita as persoas entrevistadas son todas dos concellos de Lobios e

Entrimo e falan sobre todo da lingua aiacutenda que tameacuten hai alguacuten tema secundario

como o contrabando

22 Os informantes e os puntos xeograacuteficos

Na Taacuteboa 1 sistematizamos e achegamos a informacioacuten dos maacuteis de 64 intervenientes

que aparecen nos catro viacutedeos Os campos que contempla son

Id identificador Eacute un coacutedigo alfanumeacuterico que identifica oa informante de

forma individual e intransferiacutebel O coacutedigo conteacuten a inicial ou iniciais do

concello (A=Arbo por exemplo) a seguir o identificador de xeacutenero (h=home

m=muller ou v=varios cando falan homes e mulleres aacute vez e non se poden ver)

e cando hai maacuteis dun individuo do mesmo lugar e do mesmo xeacutenero

engadiacutemoslle un nuacutemero de orde (1 2 3 e asiacute sucesivamente)

expropiacioacutens encarceramentos e desterrosmdash persoal mdashasasinatosmdash e mesmo sexual mdashviolacioacutensmdash) Para ampliar informacioacuten sobre o tema pode consultarse Domingues (2017)



103

Aacuterea localiza e distingue catro aacutereas xeograacuteficas RFG (raia fluvial galega)

RFP (raia fluvial portuguesa) RSG (raia seca galega) e RSP (raia seca

portuguesa)

Concello (parroquia lugar) amosa o lugar de orixe da persoa O dato

miacutenimo eacute o concello e se se contildeecer tameacuten se achega o nome da parroquia e

incluso do lugar concreto da parroquia

Nome o nome e os apelidos se se puider extraer o dato do documental ou

mesmo dalguacuten documento que o acompantildear

Ano de nacemento achega as datas de nacemento aproximadas (cando van

acompantildeadas polo siacutembolo plusmn e calculadas a partir dunha estimativa elaborada

a partir da aparencia fiacutesica da persoa e restaacutendoa ao ano de publicacioacuten do

viacutedeo) ou certa (a Diana Gonccedilalves facilitounos ela mesma as idades das

entrevistadas e entrevistados e nalguacutens dos outros as persoas mencionan a

suacutea idade ou o propio ano da suacutea nacenza)

Documental sinala o filme ao que pertence oa entrevistadoa

Id Aacuterea Concello (parroquia lugar)

Nome Ano de nacto

Documental

Ah1 RFG Arbo Ignacio Gago plusmn1936 Aleacuten Filmes TVG

Coyote 2006

Ah2 RFG Arbo Ismael Gregorio

Tato

plusmn1949 Aleacuten Filmes TVG

Coyote 2006

Ah3 RFG Arbo Rosendo Gonzaacutelez plusmn1932 Aleacuten Filmes TVG

Coyote 2006

Am RFG Arbo Xosefa Vaacutezquez plusmn1937 Aleacuten Filmes TVG

Coyote 2006

AVv RSP Arcos de Valdevez

(Soajo Vaacuterzea)

Hortelinda (unha

das mulleres)

plusmn1944 Vilaverde et al 2016

Ch1 RFP Caminha - plusmn1940 Aleacuten Filmes TVG

Coyote 2006

Ch2 RFP Caminha (Lanhelas) Emiacutelio J Fernandes plusmn1921 Aleacuten Filmes TVG

Coyote 2006

Eh1 RSG Entrimo

(A Pereira Guxinde)

- plusmn1945 Vilaverde et al 2016

Em1 RSG Entrimo

(A Pereira Guxinde)


Eh2 RSG Entrimo (A Illa) - plusmn1953 Vilaverde et al 2016

Em2 RSG Entrimo (A Illa) - plusmn1971 Vilaverde et al 2016

CUMIEIRA 6


104

Eh3 RSG Entrimo (A Illa

Lantemil)



Lantemil)



Lantemil)


Ev RSG Entrimo (A Illa Olelas) - plusmn1956 VILAVERDE et al 2016

Eh6 RSG Entrimo (A Illa Olelas) - plusmn1951 Vilaverde et al 2016

Eh7 RSG Entrimo (A Illa Olelas) Feuto Adaacuten plusmn1951 VILAVERDE et al 2016

Em3 RSG Entrimo (A Illa Olelas) - plusmn1960 Vilaverde et al 2016



Em6 RSG Entrimo (A Pereira

Bouzadrago)

Irene de Jesuacutes

Bernardo

Bernardo9


Eh8 RSG Entrimo (A Pereira

Bouzadrago)

Manuel

Domiacutenguez



Bouzadrago)


Lh1 RSG Lobios (Riacuteo Caldo

Vilameaacute)


Lm1 RSG Lobios (Riacuteo Caldo

Vilameaacute)

Mariacutea da Silva plusmn1943 Vilaverde et al 2016


Vilameaacute)


Lh2 RSG Lobios (Maniacuten Maniacuten) - plusmn1949 Vilaverde et al 2016

Lm3 RSG Lobios (Maniacuten Maniacuten) - 1976 Vilaverde et al 2016


Padrendo)

Domingo Vaacutezquez plusmn1929 Vilaverde et al 2016


Torneiros)

Josefa Loacutepez plusmn1930 Vilaverde et al 2016


Torneiros)

Rosa Oliveira plusmn1935 Vilaverde et al 2016


Torneiros)

Mariacutea Martiacutenez plusmn1932 Vilaverde et al 2016

Mh1 RFP Melgaccedilo Albertino J Ribeiro 1959 Aleacuten Filmes TVG

Coyote 2006

9 Naceu en Castro Laboreiro e con 17 anos foi para Francia Foi para Bouzadrago cando casou

mais ela xa iacutea xogar para aliacute de pequena



105

Mh2 RFP Melgaccedilo Joseacute Avelino

Ribeiro


Coyote 2006

Mh3 RFP Melgaccedilo (Cequelintildeos) Adriano A

Cerdeira


Coyote 2006

Mh4 RFP Melgaccedilo Zeacute da Silva plusmn1944 Aleacuten Filmes TVG

Coyote 2006

Mh5 RFP Melgaccedilo Aurelio A

Domingues


Coyote 2006

Mm1 RFP Melgaccedilo Carolina Alves plusmn1931 Aleacuten Filmes TVG

Coyote 2006

Mm2 RSP Melgaccedilo (Castro

Laboreiro BicoSeara)



Laboreiro Cainheiras)






Laboreiro Portos)



Laboreiro Seara)



Laboreiro Teso)



Laboreiro Teso)



Laboreiro Vaacuterzea

Travessa)



Laboreiro Vido)


Mm11 RFP Melgaccedilo (Cousso) - 1952 Gonccedilalves 2009

Mh6 RSP Melgaccedilo (Cristoacuteval Satildeo

Gregoacuterio)

- 1920 Gonccedilalves 2009

Mm12 RSP Melgaccedilo (Fiatildees) - 1923 Gonccedilalves 2009

ORm1 RFG O Rosal Elda plusmn1935 Aleacuten Filmes TVG

Coyote 2006

ORm2 RFG O Rosal Lina plusmn1945 Aleacuten Filmes TVG

Coyote 2006

ORh1 RFG O Rosal Jaime plusmn1938 Aleacuten Filmes TVG

Coyote 2006

ORh2 RFG O Rosal Praxiacuteteles

Gonzaacutelez


Coyote 2006

CUMIEIRA 6


106

ORh3 RFG O Rosal Florindo Castro plusmn1924 Aleacuten Filmes TVG

Coyote 2006

ORh4 RFG O Rosal - plusmn1926 Aleacuten Filmes TVG

Coyote 2006

Pm RSG Padrenda - 1937 Gonccedilalves 2009

Tm1 RFG Tui - 1924 Gonccedilalves 2009

Tm2 RFG Tui - plusmn1946 Gonccedilalves 2009

Tm3 RFG Tui (Caldelas de Tui) - 1900 Gonccedilalves 2009

VMm1 RFP Valenccedila do Minho - plusmn1959 GONCcedilALVES 2009

VMm2 RFP Valenccedila do Minho

(Urgeira)



(Verdoejo)


VMh RFP Valenccedila do Minho

(Verdoejo)

-10 1925 Gonccedilalves 2009

VCh1 RFP Vilanova de Cerveira 1028 Gonccedilalves 2009

VCh2 RFP Vilanova de Cerveira Manoel Pereira11 plusmn1934 Aleacuten Filmes TVG

Coyote 2006

Taacuteboa 1 Datos sobre os informantes

Xeograficamente eses testemuntildeos orais pertencentes a 64 persoas espaacutellanse tal

e como se pode ver no mapa da Ilustracioacuten 1 a traveacutes de 14 puntos da zona galega e

19 da portuguesa 13 da raia fluvial e 20 da raia seca que se reparten ao longo de 11

concellos raianos (6 galegos e 5 portugueses) que se distribuacuteen aacute suacutea vez e como xa

mencionamos arriba ao longo de maacuteis de 130 quiloacutemetros de fronteira

Coacutempre matizar por unha banda que contabilizamos como un uacutenico membro de

cada lugar as persoas informantes colectivos dos lugares estremeiros de Vaacuterzea

(Soajo Arcos de Valdevez) e Olelas (A Illa Entrimo) que aparecen xusto no inicio de

Vilaverde et al 2016 nunha conversa grupal con algunhas voces en off con certa

dificultade de asignacioacuten que se daacute nun reencontro entre persoas dos dous lados E

por outra que no reparto de nuacutemero de falantes por punto xeolocalizado ao termos

informacioacutens con especificidades diferentes (dunhas persoas soacute sabemos o concello

do que eacute mdash4 informantes de Arbo 2 de Tui 6 do Rosal 5 de Melgaccedilo 1 de Valenccedila do

Minho e 1 de Vila Nova de Cerveiramdash e doutras contildeecemos a freguesiacutea e o mesmo o

barrio ou lugar)

10 Entre o 1963 e 1966 foi garda fiscal en Melgaccedilo (Cristoacuteval Satildeo Gregoacuterio) 11 Traballou unha temporada en Melgaccedilo e outra en Caminha



107

Ilustracioacuten 1 Localizacioacuten do treito fronteirizo estudado dos puntos xeograacuteficos e do nuacutemero de informantes que figura en cada un

Fonte Elaboracioacuten propia (sobre Google My Maps httpswwwgoogleesmaps)

3 Anaacutelise dos resultados

Dado o alto nuacutemero de persoas que conforma o grupo de entrevistados o curtas que

son algunhas das participacioacutens a imposibilidade (e mesmo ineficacia) de agregar as

transcricioacutens que fixemos do contido dos filmes a este artigo e o complicado e extenso

que poderiacutea ser unha anaacutelise individualizada o que trataremos de facer seraacute analizar

tendencias diatoacutepicas para ver se existen aacutereas ou zonas con caracteriacutesticas

compactas que permitan describir e individualizar cada unha delas e poder

contildeecermos tameacuten que eacute o que tentildeen de especial

Antes de entrarmos na anaacutelise polo miuacutedo e logo de ter reunido seleccionado e

clasificado todo o vocabulario dos catro viacutedeos atopamos a priori dous aspectos

xerais que cremos necesarios comentar Primeiramente e como xa mencionamos nos

aspectos metodoloacutexicos existe unha diferenza entre os catro traballos analizados que

condiciona dun xeito fundamental o leacutexico das intervencioacutens a temaacutetica

CUMIEIRA 6


108

De acordo con esta particularidade podemos falar dos tres grandes campos

semaacutenticos que sinalamos arriba o contrabando (tema central dos dous primeiros

documentais e mesmo da primeira parte do cuarto) a santa compantildea e a morte (no

que se centra o terceiro) e a lingua (no cuarto) Ademais dos temas principais

atopamos outros secundarios que completan as temaacuteticas o leacutexico temporal que lles

permite aos falantes situar as accioacutens no pasado e mesmo comparalas co presente as

accioacutens do contrabando as denominacioacutens das persoas implicadas os produtos que

se traficaban os utensilios que se usaban a familia e os nomes de parentesco os

elementos supersticiosos

O outro matiz que tameacuten afecta os textos e que ten que ver co traacutefico de

mercadoriacuteas eacute a presenza de termos que podemos considerar como formantes dunha

xerga propia dos contrabandistas Xa que logo estas voces difiren socialmente das

que pertencen aacute lingua xeral

Agora ben de acordo cos trazos distintivos ou comuacutens atopados podemos facer

grosso modo duacuteas grandes divisioacutens das falas raianas unha de norte a sur situando

a fronteira poliacutetica polo medio e outra de leste a oeste separando as falas da raia

fluvial e as da raia seca polo tipo de raia e pola posicioacuten xeograacutefica

31 Marxe galega versus marxe minhota

311 O que variacutea

O trazo que presenta un maior calado para distinguir as falas raianas galegas das

portuguesas eacute o uso frecuente de castelanismos Eacute verdade que nas entrevistas do

lado portugueacutes tameacuten topamos alguacuten 3 ocasioacutens nas que os entrevistados intentan

reproducir a fala dunha persoa galega ou mesmo como habilidade ou medio para que

o entrevistador entenda o donde (que aparece en 4 entrevistados de forma

puntual)12 e os temas de perfecto dos verbos ter (tuvemos tuve tuvo) e estar

(estuve estuveacuteramos) que aparecen en 3 das 9 persoas entrevistadas nos lugares de

Castro Laboreiro poreacuten nas entrevistas galegas aparecen a cada pouco Os maacuteis

frecuentes son persona entonces bueno ahora hasta pueblo guardia civil o

sea

12 O LCRTMAD tameacuten o recolle (sv donde) e di que o escoitou no cancioneiro rexional de

Macedo de Cavaleiros (Braganccedila) e en duacuteas obras escritas Asiacute como tameacuten estoutros que atopamos na parte galega almendra linterna carreteira entonces bueno e cartilha



109

A presenza de palabras do castelaacuten no galego eacute froito da secular situacioacuten de

contacto linguumliacutestico que existe en Galiza da situacioacuten digloacutesica na que laquoconvivenraquo os

dous idiomas Estas palabras penetran no idioma galaico ante todo a partir de catro

viacuteas sociais baacutesicas a escola13 (escuela lunes mieacutercoles14 comilla equis

estudiaba bachillerato) a Administracioacuten mdashnomeadamente a estatalmdash (cartilla

carabineros guardia subasta acuerdo Marina ayuntamiento) os medios de

comunicacioacuten de masas15 (refugios cojonudos carreteras controles) e a Igrexa

Neste uacuteltimo no grupo de exemplos que o compontildeen encontramos desde unidades

monoverbais do tipo Dios asiacute como tameacuten expresioacutens plurivocabulares do tipo Dios

miacuteo ou Dios llo perdone Esta influencia linguumliacutestica castelanizante das praacutecticas

relixiosas queda totalmente confirmada cando sae unha procesioacuten en Vilaverde et al

(2016 22rsquo34rsquorsquo) e din laquoAlabado sea el santiacutesimo sacramento del altarraquo

Outras catro expresioacutens tomadas directamente do idioma de Castela eacute lo vi yo

ni cielo ni tierra me cago na madre que los pareu e Oi que carajo Me cago en la porra

que se usan cunha intencioacuten faacutetica (as duacuteas primeiras) e eufemiacutestica (as outras duacuteas)

A castelanizacioacuten tameacuten estaacute presente mesmo na toponimia Puente Barjas (Pm)

San Juan de Tabagoacuten (ORh2) Orense (ORh3) E eacute que laquoComo eacute ben sabido a partir

do seacutec XVI a lingua galega desapareceu dos textos escritos e como consecuencia

directa para a onomaacutestica procedeuse a unha case sistemaacutetica traducioacuten (ou

adaptacioacuten) para o castelaacutenraquo (Boulloacuten 2011 23)

13 Como din Em6 e Eh8 laquoAprendiacutean o castellano na escola Agora xa hai o galego tameacuten Por

eiquiacute ja aprenden o galegoraquo (Vilaverde et al 2016 14rsquo30rsquorsquo) laquoAprendiaacutemo-lo castellano e a cantar o himno espantildeol Era a primeira cousa que e esa era a primeira cousaraquo (Vilaverde et al 2016 14rsquo36rsquorsquo)

14 Eacute verdadeiramente interesante o que di Eh1 sobre o cambio na denominacioacuten dos diacuteas da semana laquoAquiacute eacute lunes martes cuarta quinta sexta saacutebado e domingo e ahora en galego verdadeiro eacute diferente porque ahora en galego eacute luns martes meacutercores xoves venres saacutebado e domingo non eacute En galego Eacute maacuteis verdadeiro este uacuteltimo que pronunciei Ese eacute maacuteis verdadeiro galegoraquo (Vilaverde et al 2016 17rsquo24rsquorsquo) E laquoBueno o de antes era maacuteis portugueacutes Porque os portugueses din segunda feira terza feira cuarta feira quinta feira sexta feira saacutebado e domingo e a namorarraquo (Vilaverde et al 2016 17rsquo54rsquorsquo) Ou Eh5 laquoNa escola meacutercores Se digo cuarta feira igual se botan a min entoacutenraquo (Vilaverde et al 2016 17rsquo14rsquorsquo)

15 En Vilaverde et al (2011 23rsquo55rsquorsquo) Mm10 orixinaria do lugar de Vido (Castro Laboreiro) daacute mesmo a clave do cambio social que provocou a chegada da televisioacuten laquoPois antigamente nun habiacutea televisoacuten antigamente nun habiacutea un radio nun habiacutea nada As pesoas pra pasar o tempo ou iacutean a unha janela ou iacutean ao camintildeo ou iacutean praacute casa dun vesintildeo pasar o tempo pasar a noite porque as noites eran grandes no inverno i era cando se sentiacutea muito esas cousas Agora tu saacutentaste na cusintildea tes a televisoacuten A televisoacuten a falar tu non sentes nada nin ouves o que estaacute foacutera Non eacute verdaderaquo

CUMIEIRA 6


110

Outro aspecto que tameacuten marca unha diferenza importante a respecto da

presenza ausencia do castelaacuten eacute que no leacutexico analizado que denomina obxectos

concretos a antiguumlidade da palabra (e do obxecto que designa en cuestioacuten) pode

xustificar tameacuten o uso da denominacioacuten estranxeira carretera tienda alambre

azuacutecar16 almendra linterna candado coche de liacutenea rodamiento acera

puente (referido a unha ponte moderna de formigoacuten)17

Caso aacute parte poderiacutean ser os castelanismos que coinciden co portugueacutes normativo

mais que difiren do galego estaacutendar Temos que pensar que estamos en zonas que

estreman conviven e mesturan as suacuteas falas e aiacutenda que non todos poden formar

parte dese leacutexico compartido Consecuentemente calquer18 agua19 castellano

cuando ou guarda civil son se cadra variantes dialectais leacutexicas do propio galego (e

portugueacutes) raiano(s)20

Resulta curioso e interesante tameacuten como na conversa que aparece entre

persoas dos dous lados da raia que aparece no inicio de Vilaverde et al (2016 1rsquo27rsquorsquo

e 4rsquo) non aparece ningunha palabra do castelaacuten nin nas persoas portuguesas nin nas

galegas Pode ser que os galegos cando falan cos portugueses evitan as palabras

castelaacutes e mellora en consecuencia a suacutea calidade linguumliacutestica

Os verbos ollar mirar e ver tameacuten nos axudan a sinalar unha lintildea imaxinaria que

separa os territorios da raia Para aleacuten de confirmar na parte galega a isoglosa que

distingue unha zona laquono centro e sur pontevedreacutes [hellip] onde o xeral eacute a presencia dun

arquilexema mirar (laquomirade se empezou o recital do Reixaraquo laquonon te mirei en Santiago

o Diacutea da Patria Galegaraquo)raquo (Fernaacutendez Rei 1991 104) descubrimos que nas falas

16 E curiosamente rexistramos a forma galega testoacuten de asucre do outro lado da raia en VMm3

(Gonccedilalves 2009 36rsquo02rsquorsquo) 17 Veacutexase Aacutelvarez 2015 e Negro Romero Sousa 2019 sobre a permanencia (e distribucioacuten) do

leacutexico supervivente da antiga Gallaecia a chegada (incursioacuten e dispersioacuten) de novos termos dende a parte meridional de Portugal e o desprazamento das formas lexicais occidentais no noroeste da Peniacutensula Ibeacuterica por palabras comuacutens con orixe na aacuterea oriental

18 Nos testemuntildeos do lado portugueacutes atopamos qualquer mais tameacuten calquer na intervencioacuten de Mm3 (Vilaverde et al 2011 13rsquo06rsquorsquo)

19 Asiacute e todo tameacuten resulta sorprendente en primeiro termo que unha das entrevistadas de Cainheiras (Castro Laboreiro) diga de forma sistemaacutetica auga Esta forma a uacutenica vaacutelida que considera a norma estaacutendar da lingua galega e que continuacutea a ser a maacuteis recomendaacutebel (DRAG sv auga) rexiacutestrase esporadicamente en todo o Minho e Tras-os-Montes (cfr LCRTMAD sv auga) hoxe soacute en boca de xente maior moi rural e cun grao de alfabetizacioacuten baixo Para a distribucioacuten do uso de auga en Galiza poacutedense consultar os mapas 132 e 401 do ALGab (1999 164 e 401)

20 Veacutexase a subepiacutegrafe 312 a respecto das formas cando~cuando e canto~cuanto



111

portuguesas non se usa practicamente o verbo mirar soacute o topamos en modo

imperativo na Mm5 que di por duacuteas veces laquoMira Mariacutea mira Manuelraquo (Vilaverde et

al 2011 8rsquo38rsquorsquo)21

Curiosamente incluso cremos que acertamos xusto enriba da isoglosa que sinala

Fernaacutendez Rei xa que Ah2 (de Arbo) distingue ben ver de mirar no entanto Ah3 que

vive no mesmo concello usa mirar en todos os contextos (laquoMireacuten eu unha en Portugal

nun restaurante que a tintildean aliacuteraquo) (Coyote 2006 22rsquo05rsquorsquo) e xa para as zonas de Tui e

do Rosal puidemos comprobar que utilizan como arquilexema o verbo mirar cunha

uacutenica excepcioacuten de ORh2 que usa o verbo ver en tres ocasioacutens e de forma correcta

no entanto outras veces tameacuten usa mirar como arquilexema laquoComo hoxe ves as vacas

antes mirabas as vacas mais a xenteraquo (Coyote 2006 35rsquo11rsquorsquo)

Outro tanto sucede con ollar na parte galega da raia fluvial A non ser nas falas de

Lobios e Entrimo onde convive como sinoacutenimo de mirar e en Tui onde Tm1 soacute o usa

cando reproduce a fala dunha matrona portuguesa que a revistou nos seus tempos de

contrabandista (Gonccedilalves 2009 33rsquo01rsquorsquo) non escoitamos este verbo en ningunha

boca das persoas entrevistadas que pertencen aacute provincia de Pontevedra22 Ademais

en Lobios e Entrimo semella que existe unha determinada connotacioacuten pexorativa e

prexuizosa que pode provocar un retroceso de utilizacioacuten para a propia forma ollar

segundo di Eh4 laquoPorque noacutes o mira eacute coma o que quere ser un pouquintildeo maacuteis fino non

Pois ao millor se queremos ser un pouquintildeo maacuteis finos pois mira E se dezemos olla a

onde vai este eacute de pueblo olla e entoacuten e a xente dezemos xente e asiacuteraquo (Vilaverde et


Temos que deternos agora necesariamente en mais mas e pero Estas tres

formas da conxuncioacuten adversativa tentildeen unha sorte semellante aos verbos que

acabamos de comentar Na Taacuteboa 2 que segue aparece o nuacutemero de ocorrencias que

atopamos de cada unha das formas nos diferentes concellos estudados O resultado eacute

moi claro e aiacutenda que as tres formas se usan nas duacuteas marxes da divisioacuten territorial

o pero eacute maioritariamente galego e o mas e curiosamente a variante mais

portugueses Nas falas da parte sur da raia o pero soacute o encontramos tres veces en 21 O TLPGP daacute conta da forma mirar en soacute tres concellos de Portugal Braganccedila Vila Real e Torre

de Moncorvo E no LCRTMAD en Macedo de Cavaleiros e Paracircmio (dous lugares do distrito de Braganccedila)

22 O TLPGP rexistra ollar soamente nun concello de Ourense noutro da Coruntildea e 5 de Lugo Vilardevoacutes Curtis Pantoacuten Monterroso Vilalba e O Valadouro

23 Este e outros comentarios sociolinguumliacutesticos sobre palabras comuacutens e ben valoradas na lingua de Camootildees ou sobre a propia lingua portuguesa que conteacuten Vilaverde et al (2016) ventildeen corroborar e completar os comentarios e as conclusioacutens de Santos Rantildea Suaacuterez Quintas (2014 102-106 e 110) sobre a identidade linguumliacutestica nos falantes galego da raia seca

CUMIEIRA 6


112

duacuteas persoas de Valenccedila do Minho VMm3 (laquoPero depois aquilo acabou por terminar

pra todosraquo (Gonccedilalves 2009 41rsquo40rsquorsquo) e VMm2 (laquoPero acabou todoraquo (Gonccedilalves 2009

30rsquo38rsquorsquo) e en VCh1 de Vila Nova de Cerveira (laquoAgora estaacute cheio de mato pero

antigamente estaba todo limpinhoraquo (Gonccedilalves 2009 34rsquo47rsquorsquo)

Na taacuteboa tameacuten se aprecia adiantando xa a subepiacutegrafe 32 sobre as diferenzas

entre a raia fluvial e a seca que eacute na parte maacuteis baixa da raia huacutemida onde o pero pasa

para o lado portugueacutes e na parte da raia ourensaacute onde usan as formas mas~mais no

galego24

Portugal

Castro

Laboreiro

Melgaccedilo (sen ser

Castro Laboreiro)

Valenccedila do

Minho

Vila Nova de

Cerveira

Caminha Total

Pero 0 0 2 1 0 3

Mais 22 19 1 1 1 45

Mas 0 22 2 5 1 30

Galiza

Lobios Entrimo Padrenda Arbo Tui O Rosal Total

Pero 5 11 3 7 0 7 33

Mais 4 1 0 0 0 0 5

Mas 2 1 0 0 0 0 3

Taacuteboa 2 Nuacutemero de ocorrencias de pero mais e mas segundo os lugares

Quen non cruza a fronteira para o sur eacute a forma ganar Nas falas galegas aparecen

gantildear no Rosal e en Lobios e ganar no Rosal e en Arbo e nas portuguesas soacute gantildear

(localizamos exemplos en Valenccedila do Minho Melgaccedilo Caminha e Vila Nova de Cerveira)

Para concluiacuter esta subepiacutegrafe imos sinalar agora unha seleccioacuten de palabras que

tameacuten recompilamos nas entrevistas que tampouco semellan pasar a raia dun lado

para o outro

24 O TLPGP rexistra soacute duacuteas veces a denominacioacuten mais co valor de conxuncioacuten adversativa en

territorio galegofalante en Cangas (Pontevedra) e no concello asturiano de Tapia de Casarego Pola suacutea banda o LCRTMAD recolle a locucioacuten e mais (sv mais) co significado de e no entanto no cancioneiro rexional de Macedo de Cavaleiros (Braganccedila)



113

No lado galaico temos tren (lsquoconvoirsquo) eiquiacute (var do adv aquiacute que aparece en

Padrenda Lobios e Entrimo)25 il (var do pron persoal el que aparece en Padrenda

Lobios e Entrimo) ise (var de ese localizada en Entrimo)26 aduana coche peseta

zugata~zucata (recortes de chapa de cobrersquo)27 munico (lsquocesto feito de vimbios

vergas varas entretecidos ou plaacutesticorsquo)28 hostiaacute limbada (lsquomulime de herba e

xuncosrsquo) pisco (lsquocontrabandorsquo) pisqueiro (lsquocontrabandistarsquo) chatarra (lsquoconxunto de

obxectos vellos de ferro ou doutros metaisrsquo) paquete (cousa ou grupo de cousas

envoltas xuntas e que forman un conxunto de dimensioacutens non moi grandesrsquo)29

chaleco (lsquocoletersquo) chisme (lsquocalquera obxecto sobre todo cando non se contildeece ou non

se lembra o nome cousorsquo) prismaacuteticos (lsquoaparello para ver ao lonxe que utiliza unha

combinacioacuten de prismas e lentesrsquo)30

E no lado minhoto comboio arrumar (var de arrimar) pronto bocadinho

alfacircndega ganha-patildeo galhos (lsquocornos dos tourosrsquo) balanccedilo passador (lsquopersoa que

pasaba persoas de Portugal para Galizarsquo) idoso pessoa batelada (lsquoson da campaacutersquo)

vocecirc morremento escribaninha pagela papo-seco (lsquopan pequeno de farintildea de trigorsquo)

escudo (lsquoantiga moeda de Portugalrsquo) canalha trapiche~trapicho (lsquocontrabandorsquo) fol

(lsquosacorsquo) lameira (lsquohorta na que se cultivan legumesrsquo) acompanhamento (lsquoestantigarsquo)

mandrana (lsquomandil usado no contrabandorsquo)31 perceber ateacute paacute saco de oleado

312 O que se mestura e une

Para aleacuten de todo o mencionado hai moita maacuteis coincidencia ca diferenza entre as

variedades linguumliacutesticas das duacuteas beiras Por conseguinte nesta parte iacutemonos centrar

soacute naqueles aspectos que consideramos maacuteis salientaacutebeis A primeira palabra que

queremos comentar une xa os dous lados da raia estamos a falar da forma gado E eacute

no Rosal onde descubrimos esa denominacioacuten que os xunta con diferentes partes do

concello de Melgaccedilo no lugar de Portos (Castro Laboreiro) na freguesiacutea de Fiatildees e en

Melgaccedilo parroquia (cfr LCRTMAD sv gado) O atoparmos esta forma tameacuten apoia a

25 Veacutexase Rodriacuteguez Rodriacuteguez (2016 110) sobre os adverbios de lugar 26 Para il e ise veacutexase Fernaacutendez Rei (1991 69-73) e Rodriacuteguez Rodriacuteguez (2016 105 e 106) 27 Pousa Ortega (2014 250) rexistrou a variante zocata en Camposancos e sucata en Caminha 28 O TLPGP atoacutepao en Cangas 29 No TLPGP paquete aparece curiosamente na esquina nordeste do paiacutes luso (e un caso na

parte leste central) mais co significado de lsquorapaz que ajudan de pastorrsquo ou lsquorapaz dos recadosrsquo Esta cuestioacuten tameacuten a confirma o LCRTMAD (sv paquete)

30 O LCRTMAD compila tameacuten as denominacioacutens coche peseta hoacutestia pisco chisme na parte lusa mais con outros significados

31 Pousa Ortega (2014 244) recolle as variantes baldranas~mandrana como substantivo plural

CUMIEIRA 6


114

descricioacuten que fai Fernaacutendez Rei (1991 58-59) laquoAsiacute gando ocupa case toda a provincia

da Coruntildea (queda foacutera o extremo norte e puntos da parte maacuteis oriental) e a de

Pontevedra (exceptuacutease o extremo suroccidental)raquo Este mesmo investigador afirma

As formas cuatro cual guadantildea guarda con mantemento do wau (mapa 18)

procedente do lat cl QUA- e do lat vg GUA- (resultado vulgar da adaptacioacuten dos

xermanismos con W-) forman unha grande aacuterea que comprende todo o galego

oriental a maior parte de Ourense e falares do Baixo Mintildeo pontevedreacutes No resto do

territorio galego son xerais as formas evolucionadas catro cal gadantildea garda

(Fernaacutendez Rei 1991 52)

No entanto atopamos un cando en Lm4 (Torneiros Riacuteo Caldo Lobios) e o maacuteis

curioso (e salientaacutebel) eacute a gran cantidade de formas evolucionadas que rexistramos

nos lugares de Castro Laboreiro 13 cando (en Vido Vaacuterzea Travessa Teso e

Cainheiras) fronte a tan soacute 3 cuando (en Portos Cainheiras) Ademais dentro do

mesmo concello en Melgaccedilo achamos 2 cantas 2 cuando e 1 cuanto na parroquia de

Cousso e 3 cando e 1 cuando en Fiatildees E aiacutenda en Valenccedila do Minho 2 cantos e 1 cando

en Verdoejo e 2 cantos en Urgeira32

O mesmo acontece con muito~moito e mui~moi Fernaacutendez Rei (1991 50) daacute

como solucioacuten para o grupo latino -ŬLT- o ditongo oi nunha gran zona que tameacuten

abrangue os concellos de Lobios e de Entrimo como confirma Rodriacuteguez Rodriacuteguez

(2016 93) Ora que nos testemuntildeos das persoas entrevistadas nestas zonas en

Vilaverde et al (2016) soacute rexistramos 1 forma con oi en Lm2 e 21 con ui en Eh1 Eh2

Eh6 Eh7 Lh2 Lm1 Lm3 e Lm4 A forma apocopada mui que eacute usada en galego perante

adxectivos e adverbios eacute practicamente inexistente na parte de Portugal estudada Asiacute

e todo atopamos este alomorfo do adverbio en dous de tres posiacutebeis casos nas falas de

Catro Laboreiro concretamente en Vaacuterzea Travessa e Cainheiras mui rudo e mui tarde

Neste lugar soacute Mm2 (dos lugares de Bico e Seara) di muito forte33

Para as formas de 1ordf persoa do plural do copreteacuterito (ou preteacuterito imperfecto de

indicativo) topamos unha dobre posibilidade de acentuacioacuten grave ou esdruacutexula iamos

iacuteamos Na Taacuteboa 3 as frecuencias de uso indican que hai duacuteas zonas (unha con

acentuacioacuten proparoxiacutetona que abrangue os falantes do Rosal e Tui e outra paroxiacutetona

nos lugares de Castro Laboreiro) que tameacuten comparten este trazo dialectal

32 O TLPGP rexistra tameacuten formas evolucionadas na Ilha Terceira (Accedilores) Saacutetatildeo Resende

Alcobaccedila Baiatildeo e Alijoacute e o LCRTMAD en Barroso (Montalegre) Paracircmio (Braganccedila) e Cimo de Vila (Chaves) En troca Rodriacuteguez Rodriacuteguez (2016 95) soacute rexistra formas co mantemento do wau no concello de Entrimo

33 O que non atopamos na parte sur da raia foron formas co ditongo oi tal e como o fai o LCRTMAD (sv moito) e que a situacutea na freguesiacutea de Sanfins do Douro (Alijoacute)



115

Portugal

Acentuacioacuten Castro

Laboreiro

Melgaccedilo (sen

Castro Laboreiro)

Valenccedila

do Minho

Vila Nova

de

Cerveira

Caminha Total

Esdruacutexula 2 26 10 1 9 48

Grave 4 1 0 0 0 5

Galiza


Esdruacutexula 1 3 1 0 4 13 22

Grave 1 6 10 5 1 3 26

Taacuteboa 3 Acentuacioacuten das formas P4 do copreteacuterito segundo os lugares

Se comparamos con Fernaacutendez Rei atopamos unha nova diferenza El comenta

As formas do IPI (cantabamos -ades) do IFP (cantariamos -ades) e mais do IPP

(cantaramos -ades) con acentuacioacuten paroxiacutetona son caracteriacutesticas de todo o centro

e sur do territorio linguumliacutestico galego (mapa 32) No occidente e nordeste coruntildeeacutes

centro e norte de Lugo unha franxa do suroeste de Pontevedra occidente de Asturias

e algunhas falas de Leoacuten e Zamora produciuse un desprazamento acentual da vocal

do SMT aacute VT (Fernaacutendez Rei 1991 85)

Ora ben a franxa que indica para o suroeste de Pontevedra afecta ao concello da

Guarda mais non ao do Rosal nin ao de Tui nos que atopamos un total 17 realizacioacutens

con acentuacioacuten proparoxiacutetona mais tameacuten 4 paroxiacutetonas

Por uacuteltimo entre estas similitudes existe unha serie de caracteriacutesticas puntuais

que nin sempre son sistemaacuteticas que tameacuten transgriden a fronteira poliacutetica galego-

-portuguesa Do lado galego achamos

No Rosal laacute (adv de lugar) meio gaxo colega niuacuten millor te (pronome aacutetono

de 2ordf persoa de complemento indirecto)

En Arbo agua pior millor guardintildeas cuando mantildeaacuten soltai (imp de soltar)

cordear

En Lobios chaacute (a infusioacuten) cravo (a flor) pecaram (3ordf persoa do plural do

preteacuterito perfecto de indicativo) mandaram foram encarregar descarregar

cuatro cuitadinho ouviacuten

CUMIEIRA 6


116

En Entrimo acreditar dezemos dizer tu olha cuarta (lsquoterceiro diacutea da

semanarsquo) quinta sexta viacutergola34

E do lado portugueacutes

En Caminha fumos (vb ser) mais (conx adversativa)

En Vila Nova de Cerveira non millor cartos entoacuten mais camioacuten niuacuten (cfr

LCRTMAD svv milhor e neum)

En Valenccedila do Minho mais convenccediloacuten despois canto (cfr LCRTMAD sv

osdepois)

En Melgaccedilo (sen Castro Laboreiro) non tameacuten allea irmaacutens unha

atoacuten~etoacuten~entoacuten remuiacutentildeo propietario despois presa (lsquobarragemrsquo) viaxe

camioacuten estade (imp) persoas nin cantas homes geraccediloacuten naquel queriamos

dous mais idea nentildeunha cando marchar embora (cfr LCRTMAD svv tameacutem

antatildeo presa nim home)

En Castro Laboreiro che (pronome aacutetono de 2ordf persoa de complemento

indirecto) mailos tameacuten coma (conxuncioacuten comparativa) ouviar (lsquoemitir o

seu son o loborsquo) entoacuten~antoacuten unha andades despois dixen diacutexome asiacute muiacutentildeo

propiedade caiacutestes (2ordf p sg do pret perf de ind) irmaacuten homintildeo ninguacuten

vintildeestes hai dous televisoacuten oraccediloacuten bendicioacuten cans alaacute cousa35 daquel (cfr

LCRTMAD svv maila assi proacutepio)

32 Raia seca versus raia fluvial

Que as falas do interior pertenzan a zonas rurais ou a nuacutecleos urbanos de pequena

densidade poboacional e industrial e tentildean unha influencia externa menor da que

sufriron as entidades de poboacioacuten que estaacuten maacuteis proacuteximas ao mar e a nuacutecleos

urbanos maiores que a raia que coincide coa provincia de Ourense non tentildea un riacuteo

que non tentildea dificultado a comunicacioacuten e que fose maacuteis difiacutecil de controlar para os

seus vixilantes (guardintildeas e carabineiros) semella que supuxo diferenzas entre os

falares que son costeiros e os que non o son

34 Cfr con Rodriacuteguez Rodriacuteguez (2016 106) sobre o pronome tu no concello de Entrimo 35 Veacutexase Dias (2013 112) sobre a distribucioacuten xeograacutefica de cousa~coisa~cosa no portugueacutes

continental e LCRTMAD para cousar (sv coisar)



117

Asiacute non eacute de estrantildear que haxa menos castelanismos nos falantes dos concellos

de Lobios e Entrimo en comparacioacuten co resto das aacutereas galegas nin que Castro

Laboreiro (e o resto dos lugares de Melgaccedilo analizados) Lobios e Entrimo sexan as

falas fronteirizas que maior confluencia e semellanza amosan entre elas

Pola suacutea banda a parte fluvial tameacuten amosa unha riqueza leacutexica maior no que

respecta ao argot contrabandista que reflicte diferenzas que se espallan polos

diferentes lugares da ribeira do Mintildeo Deste modo a traveacutes dos documentais

descubrimos que existiacutean diferentes tipos de embarcacioacuten condicionados polas

caracteriacutesticas do riacuteo a batela na zona de Arbo-Melgaccedilo e o barco na do Rosal-

-Caminha36 que o tren tintildea un compartimento chamado folgoacuten (Arbo) onde o factor37

levaba a mercaduriacutea que o contrabando era tameacuten chamado no Rosal pisco e a quen

nel traballaba pisqueiro que o tal pisco era chamado trapiche ou trapicho polos gardas

de Valenccedila do Minho38 que os carneiros (en Melgaccedilo) eran os pasadores39 que

pasaban as persoas a salto para Galiza na emigracioacuten ilegal que usaban chalecos no

Rosal para levar chapas de cobre (tameacuten chamadas zugata~zucata en Arbo e O Rosal

respectivamente)40 e mandranas (cfr co adxectivo mandrano preguiccediloso en

LCRTMAD) en Valenccedila do Minho para levar cafeacute e ovos para Tui e que do lado galego

non habiacutea barqueiros ou navegantes tal e como din os entrevistados de Arbo senoacuten

que eran todos portugueses41

Por uacuteltimo gustariacuteanos resaltar nesta subepiacutegrafe catro caracteriacutesticas dialectais

pola suacutea singularidade

O morfema de nuacutemero e persoa da 3ordf persoa do plural -nos no copreteacuterito

(pret imp) que atopamos no Rosal e en Melgaccedilo empezaacutebanos aacute noite Logo

xa levaacutebanos noacutes a Vigo miraacutebanos como estaacute a mareacute entraacutebanos porque

36 Pousa Ortega (2002 248) compilou a denominacioacuten batela en Tui E no LCRTMAD Cabral

recolle batel co significado de pia de madeira que escoitou en Brunhoso (Magadouro) 37 Empregado que nas estacioacutens de ferrocarriacutes estaacute encargado de recibir enviar e entregar

equipaxes e mercadoriacuteas 38 Pousa Ortega (2014 250) situacutea pisco en Goiaacuten e trapiche en Valenccedila do Minho 39 O LCRTMAD rexistra a voz passador con este mesmo significado engajador pessoa que ajuda

os emigrantes a passar clandestinamente a fronteira 40 Pousa Ortega (2014 250) compila a variante zocata en Camposancos e sucata en Caminha

ademais de rexistrar socata na paacutexina 239 sen asignacioacuten sintoacutepica 41 De todo o vocabulario que aparece no paraacutegrafo o TLPGP soacute contempla navegante cunha

aparicioacuten en Portugal (en Vila do Conde) e outra en Galiza (en Foz) mdashpuntos que estaacuten a 330 km de distanciamdash e barqueiro en dous de Galiza (Foz e Vilalba) e un en Portugal (Ilha de Madeira)

CUMIEIRA 6


118

sabiacuteanos Pois noacutes luitaacutebanos coa vida Cuando non pasaacutebanos aquiacute e entoacuten

agachaacutebanos ateacute vir o diacutea no monte42

Formas do verbo facer na parte galega facer (Arbo Tui Lobios) faer~faere

(O Rosal) faguer (Entrimo) (cfr Fernaacutendez Rei 1991 95 e Rodriacuteguez

Rodriacuteguez 2016 107 e 109)

As formas dizer e dezemos en Entrimo43 e ouviacuten en Lobios (cfr Fernaacutendez Rei

1991 93 e 97 e Rodriacuteguez Rodriacuteguez 2016 109)

As formas verbais pon ten en Castro Laboreiro para a 3ordf persoa do plural no

presente de indicativo dos verbos poacuter e ter esas casas onde pon os vellos I-

agora ten encontrado muitos mortos na casa [] e ten muitos aparecidos mortos

na casa44

4 Para concluiacuter

Para aleacuten de ser unha fascinante viaxe a traveacutes de 130 quiloacutemetros de fronteira luso-

-galaica escoitando persoas e palabras que fan saltar a mente dos linguumlistas dun lado

para o outro da raia (na parte fluvial) ou mesmo sentir como se diluacutee tal diferenza nas

falas da raia seca este estudo revelounos que osas investigadoresas tentildeen ao seu

alcance unha nova ferramenta altamente fiaacutebel sobre a cal elaborar futuros traballos

sobre xeografiacutea linguumliacutestica o documental de entrevistas

Asiacute noacutes seleccionando e serviacutendonos do contido de catro peliacuteculas deste xeacutenero

cinematograacutefico puidemos descubrir e comprobar unha serie de diverxencias e

converxencias que existen entre as variedades linguumliacutesticas da aacuterea xeograacutefica aacute que

pertencen as persoas que nelas saen a falar A presenza ausencia de castelanismos

a diferenza de uso e mesmo de significado entre mirar ollar ver a distinta

distribucioacuten que presentan mais~mas pero ganar~gantildear gado~gando as formas

con ou sen wau (cuando~cando) os ditongos oi~ui (moito~muito) as formas

paroxiacutetonas ou proparoxiacutetonas do copreteacuterito (iamos~iacuteamos) entre outros

fenoacutemenos permitiacuteronnos marcar duacuteas lintildeas divisorias que dan conta de catro zonas

linguumliacutesticas diferentes aacuterea galega da raia seca aacuterea minhota da raia seca aacuterea galega

42 Nesa zona o mapa 4 do ALGaa (1990 52) recolle esta desinencia verbal en Baiona e Tomintildeo 43 En troques o ALGaa (1990 462) recolle para Entrimo a forma dezer 44 Para a distribucioacuten das formas ponpontildeen en Galiza poacutedese consultar o ALGaa (1990 618)

Rexistra a primeira variante entre outros lugares nos concellos raianos de Lobios Entrimo Padrenda Tomintildeo e A Guarda



119

da raia fluvial e aacuterea minhota da raia fluvial Tameacuten obtivemos informacioacutens que

poden matizar ou completar outros estudos de maior calado

Por outra banda esta metodoloxiacutea non estaacute exenta de determinados contratempos

e asiacute como cremos que pode resultar ser unha oacuteptima ferramenta para a anaacutelise foneacutetica

ou fonoloacutexica e morfoloacutexica para facer un estudo maacuteis completo e profundo sobre a

variacioacuten do leacutexico non nos resultou de todo coacutemoda por trataren os viacutedeos temas moi

diversos (tal e como adoito tameacuten acontece cos textos de voz gravados)

En segundo lugar se ben eacute certo que temos mostras de bastantes puntos

xeograacuteficos do treito seleccionado tameacuten eacute certo que non se dispersan dun xeito

regular ao longo do espazo raiano senoacuten que van formando grupos de puntos entre os

que hai nalguacutens casos unha distancia consideraacutebel (eacute o caso de Padrenda e Caldelas de

Tui entre os que distan 42 km ou de Cousso e Vila Nova de Cerveira 285 km)

E en terceira instancia ao traballarmos con testemuntildeos que se circunscriben a

unha aacuterea territorial relativamente pequena tampouco nos permitiu nin desentildear

aacutereas lexicais ou linguumliacutesticas de maior envergadura como podemos atopar noutros

traballos (Cintra 1962 Dubert Garciacutea Sousa Fernaacutendez 2002 Aacutelvarez Peacuterez 2010 e

2014 Aacutelvarez Peacuterez Saramago 2012 Mouzo Villar Peacuterez Capelo 2014 Aacutelvarez

2015 Negro Romero Sousa 2019 entre outros exemplos) nin entrar en moito maior

debate con elas do que aquiacute describimos Tampouco a falta de coincidencia entre as

formas lexicais entre as nosas mostras e as destes estudos axudaron

Neste breve estudo tratamos de desvelar os trazos peculiares do vocabulario

dunha parte das falas de fronteira de Galiza e Portugal non obstante fica aberta a

posibilidade de facer un estudo foneacutetico e pragmaacutetico que pode resultar aiacutenda maacuteis

ou cando menos igual de interesante Se mal non recordamos escoitamos

pronuncias con gheada en Mm3 (Vilaverde et al 2011 12rsquo16rsquorsquo e 12rsquo19rsquorsquo) malia ser

negada por exemplo por Fernaacutendez Rei (1991 28) Pousa Ortega (2002 273)45 ou

Mouzo Villar Peacuterez Capelo (2014 147 e 150-151)


Aleacuten filmes TVG (prods) Viacutector Coyote (dir) (2006) Traballadores do contrabando [Documental] Vigo Aleacuten Filmes e TVG

45 laquoA pesar de que foi rexistrada por Alves Pereira en Paredes de Coura e por Carballo Calero no

Alto Minho sen precisar onde (Fernaacutendez Rei 1990 177 n 53)raquo afirma a propia Pousa Ortega (2002 273)

CUMIEIRA 6


120

ALGaa = Fernaacutendez Rei Francisco (coord) (1990) Atlas linguumliacutestico galego Volume I Morfoloxiacutea verbal vols I1 e I2 A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

ALGab = Gonzaacutelez Gonzaacutelez Manuel (coord) (1999) Atlas linguumliacutestico galego Volume III Foneacutetica A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Aacutelvarez Rosario (2015) laquoConstituiccedilatildeo e consolidaccedilatildeo da fronteira galego-portuguesa A difusatildeo do leacutexicoraquo en M Ferreira (org) Descriccedilatildeo e ensino de liacutenguas Campinas SP Pontes editores 85-110 Dispontildeiacutebel en lthttpsilguscgalsitesdefaultfilespubli cacions_investigadoresrosario_alvarez_fronteira_galego_portuguespdfgt [Consulta do 13032021]

Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso (2010) laquoldquoE os da banda drsquoalaacute son maacuteis estranxeiros ca os de Madriacuterdquo Estudo contrastivo de designacioacutens galegas e portuguesas no campo semaacutentico da gandariacutearaquo Verba Anuario Galego de Filoloxiacutea 37 57-88 Dispontildeiacutebel en lthttpsminervauscesxmluibitstreamhandle10347600859-90pdfsequenc e=1ampisAllowed=ygt [Consulta do 13032021]

Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso (2013a) laquoA fronteira entre galego e portugueacutes A perspectiva portuguesaraquo en E Gugenberger H Monteagudo G Rei-Doval (eds) Contacto de linguas hibrididade cambio contextos procesos e consecuencias Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega e Instituto da Lingua Galega 97-136 Dispontildeiacutebel en lthttpsminervauscesxmluibitstreamhandle103479472Xo seAfonsoAlvarezPerez_2013_hibrididadepdfsequence=3ampisAllowed=ygt [Consulta do 14032021]

Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso (2013b) laquoCartografiacutea linguumliacutestica de Galicia e Portugal presentacioacuten dun proxecto e estudo de dous casosraquo en E Casanova C Calvo Rigual (coords) Actas del XXVI Congreso Inernacional de Linguumliacutestica y de Filologiacutea Romaacutenicas 6 Berlin Boston De Gruyter Mouton 29-39 Dispontildeiacutebel en lthttpswwwgeolinguisticaorgartigosCILPR26pdfgt [Consulta do 14032021]

Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso (2014) laquo(Des-)continuidade de leacutexico dialectal na fronteira galego-portuguesaraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 171-200 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacion phpid=2642gt [Consulta do 13032021]

Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso Joatildeo Saramago (2012) laquoAacutereas lexicais galegas e portuguesas um novo olhar para a proposta de Cintraraquo Estudis romagravenics 34 55-97 Dispontildeiacutebel en lthttpspublicacionsieccatrepositorypdf000001815C00000009pdfgt [Consulta do 14032021]

Balintildeas Peacuterez Carlos (2014) laquoA flumine mineo usquein tagum os camintildeos diverxentes de Galicia e Portugal na Idade Media (700-1100)raquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 27-54 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodacul turagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 17032021]



121

Boulloacuten Agrelo Ana Isabel (2011) laquoO artigo na toponimia galega aspectos de estandarizacioacutenraquo Revista Galega de Filoloxiacutea 12 11-35 Dispontildeiacutebel en lthttpilla udcesrgfpdfRGF_12_enteiropdfgt [Consulta do 14032021]

Cintra Luiacutes F Lindley (1962) laquoAacutereas lexicais no territoacuterio portuguecircsraquo Boletim de Filologia XX 273-307 Dispontildeiacutebel en lthttpcvcinstituto-camoespthlpbibliotecaareas_le xicaispdfgt [Consulta do 13032021]

Dias Ana Paula Veloso Prata (2013) A variaccedilatildeo ou~oi em Portugal continental Lisboa Universidade de Lisboa Dispontildeiacutebel en lthttpsrepositorioulptbitstream10451 101381ulfl147999_tmpdfgt [Consulta do 14032021]

Domiacutengues Ana (2017) laquoViagem agrave raia minhota Entre o contrabando e Rosaliacutearaquo en F Groba Bouza P Dono Loacutepez (coords) Galegos no Minho 20 anos do Centro de Estudos Galegos na Universidade do Minho Vila Nova de Famalicatildeo Ediccedilotildees Huacutemus 51-62 Dispontildeiacutebel en lthttpsrepositoriumsdumuminhoptbitstream1822 532071Galegos20no20Minhopdfgt [Consulta do 24062020]

Dubert Garciacutea Fracisco Xulio Sousa Fernaacutendez (2002) laquoAs aacutereas lexicais galegas e portuguesas A proposta de Cintra aplicada oacute galegoraquo en R Aacutelvarez F Dubert Garciacutea X Sousa Fernaacutendez (eds) Dialectoloxiacutea e leacutexico Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega e Consello da Cultura Galega 193-222 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalmediatecapubspdfdialectoloxiapdfgt [Consulta do 18032021]

DRAG = Gonzaacutelez Gonzaacutelez Manuel (dir) (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia Galega Dispontildeiacutebel en lthttpwwwrealacademiagalega orgdicionariogt [Consulta do 08042021]

Fernaacutendez Rei Francisco (1991) Dialectoloxiacutea da lingua galega (2ordf ed) Vigo Xerais

Fernaacutendez Rei Francisco (2002) laquoDo Ortegal oacute Douro e de Fisterra oacute Navia e oacute Padornelo Notas sobre leacutexico moderno da Gallaecia e do seu litoralraquo en R Aacutelvarez F Dubert Garciacutea X Sousa Fernaacutendez (eds) Dialectoloxiacutea e leacutexico Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega e Consello da Cultura Galega 147-192 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalmediatecapubspdfdialectoloxiapdfgt [Consulta do 18032021]

Fernaacutendez Rei Francisco Carme Hermida Guliacuteas (eds) (2003) A nosa fala Bloques e aacutereas linguumliacutesticas do galego Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalarquivosasganosafalaphpgt [Consulta do 14032021]

Garciacutea Mantildeaacute Luiacutes Manuel (2014) laquoA fronteira galego-portuguesaraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 55-74 Dispontildeiacutebel en lthttp consellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 13032021]

Godinho Paula (2014) laquoFronteira poliacuteticas de centro e praacuteticas da cultura o ldquoTratado de limitesrdquo de 1964 o interesse dos estados e a resistecircncia da populaccedilotildeesraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-

CUMIEIRA 6


122

portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 75-89 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 28042021]

Gonccedilalves Diana (prod e dir) (2009) Mulleres da raia [Documental] Tui Diana Gonccedilalves

LCRTMAD = Cabral A M Pires (2013) Liacutengua charra Regionalismos de Traacutes-os-Montes e Alto Douro vol I A-E vol II F-Z Lisboa

Mouzo Villar Rosa Carolina Peacuterez Capelo (2014) laquoDe Vilanova de Arousa a Vila Nova de Foz-Cocirca a fronteira galego-portuguesa a estudo a partir dos materiais do ALPIraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 143-170 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 13032021]

Negro Romero Marta Xulio Sousa (2019) laquoAacutereas leacutexicas e dominios linguumliacutesticos no noroeste da peniacutensula ibeacutericaraquo Madrygal Revista de Estudios Gallegos 22 223-239 Dispontildeiacutebel en lthttpsrevistasucmesindexphpMADRarticleview66861456 4456552362gt [Consulta do 28032021]

Peacuterez Capelo Carolina (2013) laquoOs nomes do vento en Galicia e Portugal Un estudo dos datos do ALPIraquo XXIX Encontro Nacional da Associaccedilatildeo Portuguesa de Linguumliacutestica Coimbra Facultade de Letras da Universidade de Coiacutembra 23-25 Dispontildeiacutebel en lthttpsminervauscesxmluibitstreamhandle103479530Os_nomes_do_vento_Carolina_P_Capelopdfsequence=3ampisAllowed=ygt [Consulta do 13032021]

Pousa Ortega Helena (2002) laquoLeacutexico fronteirizo no Baixo Mintildeo a pesca con barcoraquo en R Aacutelvarez F Dubert Garciacutea X Sousa Fernaacutendez (eds) Dialectoloxiacutea e leacutexico Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega e Consello da Cultura Galega 245-278 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalmediatecapubspdfdialecto loxiapdfgt [Consulta do 14032021]

Pousa Ortega Helena (2014) laquoOs verdadeiros amigos na raia mintildeota os cognadosraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 225-258 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 16022021]

Priberam = Dicionaacuterio Priberam da Liacutengua Portuguesa Lisboa Priberam Informaacutetica SA Dispontildeiacutebel en lthttpswwwpriberamptdlpogt [Consulta do 12042021]

Rodriacuteguez Rodriacuteguez Reyes (2016) laquoAproximacioacuten dialectal aacute fala de Entrimoraquo Cumieira Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega 1 87-116 Dispontildeiacutebel en lthttpwebh03websuvigoeswp-contentuploads2016128-REYES-RODRC3 8DGUEZ-RODRC38DGUEZ_AproximaciC3B3n-dialectal-C3A1-fala-de-Entrimopdfgt [Consulta do 1604]

Santos Rantildea Irene Soraya Suaacuterez Quintas (2014) laquoPercepcioacuten e actitudes linguumliacutesticas na fronteira galego-portuguesa Unha aproximacioacuten aacute perpectiva ourensaacuteraquo en X



123

Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 91-113 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 14032021]

Sousa Xulio Marta Negro Romero Rosario Aacutelvarez (eds) (2014) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 16032021]

TLPGP = Aacutelvarez Rosario (coord) Tesouro do leacutexico patrimonial galego e portugueacutes Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega Dispontildeiacutebel en lthttpilguscesTesourogt [Consulta do 08042021]

Vilaverde Vanessa Eduardo Maragoto Joatildeo Aveledo (prods e dirs) (2011) Em companhia da morte [Documental] Santiago de Compostela Filmes de Bonaval

Vilaverde Vanessa (2016) A fronteira seraacute escrita [Documental] Santiago de Compostela Filmes de Bonaval



Vol 6 2021 pp 125-156 ISBN 978-84-8158-911-5 125

SOBRE A ALTERNANCIA NAS LOCUCIOacuteNS PREPOSICIONAIS CON BASE E RESPECTO ESTUDO

CONTRASTIVO GALEGO-ESPANtildeOL On the alternation in prepositional locutions with base and

respecto A Galician-Spanish contrastive study


Universidade de Vigo antonio3bhegmailcom

Resumo Este artigo aborda a alternancia de preposicioacutens que se daacute en galego e en espantildeol

nas locucioacutens preposicionais construiacutedas con base e respecto Esa variacioacuten observada en

senllos corpus non soacute se describe senoacuten que se explica seguindo modelos discursivos e

cognitivos (de forma aproximada) O obxectivo eacute por tanto comprobar de maneira

contrastiva que preposicioacutens tentildeen maior ou menor rendibilidade nestas locucioacutens e os

motivos pragmaacuteticos que iso poida ter A alternancia das preposicioacutens nestas linguas mdashaiacutenda

cando existen modelos xa establecidos polas academias da linguamdash eacute abundante e dun grande

interese descritivo dado todo o que implica elixir unha ou outra opcioacuten dentro dese

paradigma de unidades gramaticais

Palabras chave gramaacutetica descritiva locucioacutens preposicionais linguumliacutestica contrastiva enfoque explicativo

Abstract This article deals with the alternation of prepositions in Galician and Spanish in

prepositional locutions constructed with base and respect This variation which is present in both

corpora is not only described but also explained according to discourse and cognitive models The

aim is therefore to check in a contrastive way which prepositions are more or less profitable in

these locutions and the pragmatic reasons that this may have The alternation of prepositions in

these languages even though there are models already established by the respectic language

academies is abundant and of great descriptive interest given all that is involved in choosing one

or the other option within this paradigm of grammatical units

Keywords descriptive grammar prepositional locutions contrastive linguistics explanatory approach

CUMIEIRA 6


126

1 Introducioacuten1

A norma nunha lingua eacute un construto artificial que veacuten referendar unha sorte de

convenio taacutecito establecido entre os falantes o que a maioriacutea usa emprega entende

como correcto eacute a norma Son moitos os esforzos que tradicionalmente se fixeron

desde o prescritivismo para frear a alternancia e o cambio para retardar a evolucioacuten

dun feito natural e propio do sistema linguumliacutestico como eacute a variacioacuten estes esforzos

en maior ou menor grao dependendo da actitude que se tentildea fronte aacute institucioacuten

reguladora foron en balde xa que como diciacutea Andreacutes Bello a maacuteis alta autoridade

linguumliacutestica son os falantes

Dada esta tendencia natural a expandir os contextos de uso e as posibilidades

combinatorias dos elementos paradigmaacuteticos no discurso poacutedense evidenciar e

evideacutencianse unha serie de alternancias como as que aquiacute se tratan En sintaxe eacute

habitual que en funcioacuten da localizacioacuten xeograacutefica sociocultural ou de situacioacuten

comunicativa o falante empregue unha ou outra combinacioacuten mdashxeralmente aceptada

polo conxunto social xa que de non ser asiacute causariacutea estrantildeeza ou rexeitamentomdash Para

este estudo obseacutervase unha alternancia entre preposicioacutens que se daacute ao redor de dous

nuacutecleos base e respecto Aiacutenda que se pode abordar desde unha perspectiva meramente

sintaacutectica aquiacute achegarase un enfoque semaacutentico-cognitivo darase unha explicacioacuten aacute

alternancia preposicional maacuteis aloacute da posibilidade de combinacioacuten e conmutacioacuten de

distintos elementos nun contexto determinado Desta maneira avaacutenzase desde un

modelo descritivo a un explicativo que se detallaraacute a continuacioacuten no marco teoacuterico

Este artigo eacute en calquera caso unha aproximacioacuten aacute cuestioacuten

Esta eacute unha investigacioacuten que parte da observacioacuten da realidade de como os

falantes de maneira consciente ou non alternan estruturas na suacutea fala espontaacutenea e

escrita Tomando como punto de partida esa experiencia acudiuse a senllos corpus

de espantildeol e galego na busca da devandita alternancia entre locucioacutens preposicionais

que neste caso actuasen como elementos discursivos cun perfil determinado que

tameacuten se expontildeeraacute nas epiacutegrafes seguintes

Por tanto o obxectivo deste artigo non eacute outro que dar conta da alternancia

sintaacutectica entre estas bases nominais e achegar unha explicacioacuten como punto de

partida de futuras investigacioacutens a esa variacioacuten

1 O que neste artigo se expoacuten eacute froito de catro anos de aprendizaxe cursando o Grado en

espantildeol Lengua y Literatura na Universidade de La Laguna e mais un ano de Maacutester en Linguumliacutestica Aplicada na Universidade de Vigo Quede aquiacute o meu agradecemento a todo o profesorado

ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO

Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip

127

2 Marco teoacuterico

Como se apuntou na introducioacuten neste artigo hai interese non soacute por observar e

describir o cambio e variacioacuten que se daacute nestas locucioacutens os seus contextos e a suacutea

diferenza entre ambas as linguas senoacuten tameacuten por achegarse aacute cuestioacuten desde un

enfoque semaacutentico cognitivo que se apoie nas teoriacuteas descritivistas e forneza unha

explicacioacuten a ese cambio Non falamos soacute dun cambio como elemento textual de onde

se situacutea senoacuten dun cambio na forma en que a preposicioacuten complementa e ampliacutea a

matriz semaacutentica de toda a claacuteusula sobre a base de por exemplo situacutea aacute base por

unha banda no polo positivo dun punto de referencia disposto de forma vertical

(Morera 1999)2 e por outra cun matiz semaacutentico nocional de pertenza Con todo en

base a presenta esa mesma palabra como unha situacioacuten de localizacioacuten absoluta

(Morera 1999) e como un movemento de aproximacioacuten a un punto determinado

Partimos de que todo cambio na forma implica un cambio no significado e asiacute se pode

asumir e asumimos que o primeiro caso eacute unha expresioacuten moito menos certeira que

non se situacutea plenamente na realidade discursiva senoacuten sobre ela mdasheacute dicir sen

contacto coa lsquosuperficiersquomdash e como un feito maacuteis ou menos accidental que depende do

contexto

Pola suacutea parte o segundo caso si presenta este marcador discursivo e o

argumento que introduce como totalmente apoiado na realidade e cun destino final

que chega a esta de xeito seguro xa sen incerteza Asiacute a eleccioacuten entre estas duacuteas

formas maacuteis aloacute do valor e razoacuten do texto pode acharse na intencioacuten ou vontade de

compromiso coa mensaxe que tivese o emisor sexa este absolutamente consciente

diso ou non posto que son eleccioacutens que se fan nun paradigma amplo en apenas un

segundo Esta teoriacutea sobre o espantildeol (Morera 1999) aiacutenda que se centre na

devandita lingua pode extrapolarse ao galego pois a diferenza de usos e de descricioacuten

gramatical da suacutea base semaacutentica en materia preposicional non dista moito

De maneira similar sucede con respecto se comparamos as locucioacutens con respecto

a e ao respecto de temos no primeiro caso unha relacioacuten positivamente

concomitante que se dirixe a un punto final unha certeza mdashsituacutease aacute beira do exposto

e en direccioacuten directa cara a isomdash mentres que a segunda combinacioacuten expresa

primeiro o movemento de aproximacioacuten e segundo unha circunstancia espacial de

pertenza (Morera 1999) polo que o discurso mdashargumentomdash introducido non se

2 Traacutetase de anotacioacutens da suacutea obra Apuntes para una gramaacutetica del espantildeol de base semaacutentica

(1999-2000) expostas no laquoCurso sobre Gramaacutetica Descriptiva de Base Semaacutentica del Espantildeol Morfologiacutea y Sintaxisraquo na Universidade de La Laguna (2017-2018) Por ese motivo ciacutetanse sen paacutexina

CUMIEIRA 6


128

entende establecido xunto senoacuten en constante movemento Isto non indica

necesariamente maior incerteza pero si unha distinta viacutea de relacionarse o emisor

coa suacutea mensaxe de expresar a suacutea situacioacuten cara a este

Mais non soacute a eleccioacuten paradigmaacutetica das preposicioacutens se establece por cuestioacutens

de inferencia cognitiva senoacuten tameacuten dentro dun rexistro (semi)formal por presioacuten

da norma Para o galego a Real Academia Galega (RAG) propoacuten como preferibles as

formas laquoAo respectoraquo e laquoA respecto deraquo xa que refire a estas ao resto de

combinacioacutens que recolle e para base a pesar de non achegar directamente un

exemplo ou recomendacioacuten emprega a locucioacuten laquoSobre a base deraquo no seu Dicionario

en lintildea (RAG 2021 svv respecto e base respectivamente) Para o espantildeol a Real

Academia Espantildeola (RAE) sinala como preferentes para respecto e base

respectivamente laquocon respecto araquo laquocon respecto deraquo seguidas de laquorespecto araquo

laquorespecto deraquo laquosobre a base deraquo laquocon base enraquo e recomenda evitar o uso de laquoen base

araquo (RAE 2021 svv respecto e base respectivamente) Visto isto e dado o apego que

existe no plano de expresioacuten culto pola norma acadeacutemica poacutedese supontildeer que no

devandito rexistro se empregaraacuten estas formas recomendadas

Compararanse as duacuteas linguas porque aiacutenda que a diferenza de vontade

comunicativa depende da persoa do que queira expresar esta eleccioacuten non se pode

dar se o paradigma e a conmutacioacuten combinatoria dunha lingua concreta non o

permiten en espantildeol por exemplo non pode combinarse a forma respecto coa

preposicioacuten ante ante respecto de porque socialmente non se deu Do mesmo xeito

en galego tampouco se pode esperar unha combinacioacuten do tipo por base en mdashasiacute se

poderiacutean enumerar exemplos para a gran maioriacutea de preposicioacutens de ambas as

linguasmdash O que pretende a comparacioacuten eacute observar que padroacuten ou tendencia son os

que predominan en cada sistema sobre a base dos corpus consultados

Finalmente coacutempre chamar a atencioacuten sobre o feito de que non todos os exemplos

son vaacutelidos na praacutectica xa que o que aquiacute se busca son marcadores discursivos cun

sentido nocional que expresen idea vontade pensamento aiacutenda que logo se oriente

de xeito espacial ou de pertenza Non se admiten a estudo construcioacutens que expresen

sentidos fiacutesicos aiacutenda que sexan propios da palabra nuclear como laquosobre a base de

terra batida crecen mellor as plantasraquo O referido aacutes eleccioacutens de exemplos vaacutelidos

para a anaacutelise discuacutetese a continuacioacuten



129

3 Metodoloxiacutea e corpus

Para este estudo unha vez advertida na contorna unha posible variacioacuten discursiva

realizouse unha procura de cada un dos nuacutecleos nominais das locucioacutens

preposicionais Asiacute para o caso do espantildeol fixeacuteronse duacuteas procuras en SketchEngine

no corpus SpanishWeb2018 dos exemplos en contexto dos lemas base e respecto e

para o galego unha procura homoacutenima no corpus TILG Nas devanditas buscas non

se engadiu ningunha preposicioacuten concreta senoacuten que se consultou unicamente o

lema e foacuteronse seleccionando os exemplos pertinentes

Aiacutenda que para o SketchEngine entre todos os resultados puido especificarse

unha mostra aleatoria que evitase seguir un padroacuten determinado no que se refire ao

TILG a procura reduciuse a unha orde por ano Isto supoacuten o inconveniente de ter

varios exemplos do mesmo autor pero por outra banda dada a extensioacuten da mostra

(80 exemplos 20 para cada caso) hai distintos autores representados e incluso se

atopou variacioacuten dentro do mesmo Ademais en xeral como xa se apuntou non eacute

esperable unha variacioacuten preposicional maacuteis aloacute de duacuteas ou tres unidades

conmutables polo que o interesante eacute tameacuten estudar o contexto e vontade en cada

caso Finalmente no que atinxe aacute clasificacioacuten dos verbos acudiuse aacute ferramenta de

ADESSE

Estes foron os paraacutemetros medidos en cada exemplo

Localizacioacuten (autor(a) obra ano medio canle)

Rexistro do exemplo (se eacute (semi)formal ou (semi)informal)

Contexto dereito (a palabra ou conxunto da palabras aacute dereita da locucioacuten)

Tipo de palabra nuclear dereita (a nocionalmente ligada aacute locucioacuten)

Contexto esquerdo

Tipo de palabra nuclear esquerda

Preposicioacuten dereita

Preposicioacuten esquerda

Posicioacuten da locucioacuten respecto ao verbo (anteposta ou posposta)

Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE)

Relacioacuten co verbo se eacute non argumental

Pausa discursiva (antes ou despois da locucioacuten)

Tras a locucioacuten hai informacioacuten nova

CUMIEIRA 6


130

Estes paraacutemetros pretenden medir tanto relacioacutens sintaacutecticas de colocacioacuten

como nocionais (con que elemento estaacute maacuteis estreitamente ligada a locucioacuten) En

ocasioacutens resulta difiacutecil delimitar e designar estes elementos dada a falta de contexto

que presentan alguacutens dos exemplos extraiacutedos Outro inconveniente xa referido aacute

eleccioacuten de exemplos eacute que non en todos se establece unha relacioacuten nocional

especialmente no caso de base que eacute empregada en moitas ocasioacutens como un punto

de referencia espacial (laquosobre a base dunha terra feacutertil crecen mellor as plantasraquo) e

mesmo como un lugar fiacutesico (laquoa base das operacioacutensraquo laquoa placa baseraquo) o cal levaba a

descartar moitos exemplos e a expandir a procura Tameacuten no galego se deu o

problema da coincidencia de significante entre respecto lsquocortesiacutea favor cara a algueacutenrsquo

e o respecto que ocupa a locucioacuten preposicional Todos foron en calquera caso

inconvenientes aacute hora de seguir buscando pero non se atoparon problemas durante

esta investigacioacuten

Foron un total de 80 exemplos 20 para cada grupo Os resultados dado o seu

caraacutecter escrito moacutevense entre a semiinformalidade e a (semi)formalidade aiacutenda

que de cando en vez se deu un rexistro informal Polo demais son exemplos

posteriores ao ano 2000 recollidos tanto de libros (para o galego) como da web (para

o espantildeol) e con autoriacutea de distinto xeacutenero e idade (factores que non se teraacuten en

conta xa que para o espantildeol non hai constancia disto)

Unha vez vistas as caracteriacutesticas xerais da mostra e a metodoloxiacutea pasaremos aacute

anaacutelise dos datos Posto que se trata dunha mostra extensa lanzarase unha serie de

taacuteboas-resumo dos datos que permitan unha anaacutelise clara destes


A continuacioacuten expontildeeranse o graacuteficos-resumo3 da anaacutelise aplicada a cada un dos

oitenta exemplos que compontildeen esta mostra Partirase das graacuteficas para ir explicando

o obtido e finalmente facer as consideracioacutens oportunas para a interpretacioacuten

Os resultados analizaranse primeiro dentro de cada lingua e logo como

contraste entre ambas Existen catro grupos locucioacutens formadas con base en espantildeol

locucioacutens formadas con respecto en espantildeol locucioacutens formadas con base en galego e

locucioacutens formadas con respecto en galego4

3 Elaboraacuteronse usando a ferramenta estatiacutestica Jamovi 4 Os exemplos nomearanse co nuacutemero do apartado correspondente ao nuacutecleo e aacute lingua (que

figura no corpus) maacuteis a letra que se lle asignou por exemplo 11 h 12 b 21 s 22 j



131

41 Base

411 Espantildeol

Neste grupo como xa se sinalou recorreuse aacute ferramenta de procura en corpus

SketchEngine Dunha mostra aleatoria de 200 contextos os 20 exemplos vaacutelidos para

este estudo obtiveacuteronse tras consultar 155 deles Estes son os datos que lanzou esta

seccioacuten da mostra

Graacutefica 1 Rexistro do exemplo (BE)5

Este primeiro graacutefico mostra a tendencia para o espantildeol dos usos de base en

relacioacuten co rexistro de maacuteis a menos formal Non se obtivo ninguacuten exemplo

claramente informal maacuteis ao contrario todos se moveron na lintildea da formalidade

discursiva coas caracteriacutesticas que iso implica (maacuteis apego aacute norma maacuteis coidado na

escritura etc) Expreacutesase aquiacute en calquera caso o dado en todos os usos con base

como nuacutecleo a alternancia preposicional verase en representacioacutens seguintes que eacute

onde verdadeiramente se amosa ese apego ou non aacute norma acadeacutemica

Canto aos contextos dereito e esquerdo as Taacuteboas 1 e 3 dan conta da suacutea variacioacuten e as taacuteboas 2 e 4 da variacioacuten do seu nuacutecleo nocional6

5 BE = Base espantildeol o mesmo para Respecto (R) e Galego (G) 6 Este eacute a palabra coa que estaacute nocionalmente relacionada a locucioacuten non necesariamente a

maacuteis proacutexima no texto

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Semiformal Semiinformal Formal

CUMIEIRA 6


132

Contexto dereito (BE)

Niveis Casos Frecuencias ()

Frecuencias acumuladas ()

Oracioacuten 7 350 350

Nome comuacuten 13 650 100

Taacuteboa 1 Contexto dereito (BE)

Tipo de palabra nuclear dereita (BE)



Verbos 3 150 150


Nome propio 1 50 100

Taacuteboa 2 Palabra nuclear dereita (BE)

Contexto esquerdo (BE)




Texto 2 100 850


Nexo 1 50 100

Taacuteboa 3 Contexto esquerdo (BE)

Tipo de palabra nuclear esquerda (BE)



Verbo 14 700 700

Complexo 2 100 800


Nexo 1 50 100

Taacuteboa 4 Palabra nuclear esquerda (BE)



133

Nestas taacuteboas poacutedese observar como se comporta o que rodea a locucioacuten o tipo

de palabra que tende a aparecer nas marxes da locucioacuten Isto eacute importante xa que as

locucioacutens empregadas como elemento discursivo necesitan dun contexto

determinado para aparecer nun texto e como norma xeral debe ter coherencia o

elemento que lle segue No contexto dereito mdashtras a locucioacutenmdash apreacuteciase que hai

maior concorrencia de nomes comuacutens (65) como no seguinte exemplo7 (11 h)

laquo[] que tiene como funcioacuten re-producirlo en la lengua meta deberaacute decidir

respecto de la traduccioacuten por un lado EN BASE A su propio criterio profesional8 y por

otro [hellip]raquo sendo por tanto o nome comuacuten o nuacutecleo maacuteis habitual para este contexto

(80) (iacutedem 11 h) Pola suacutea banda no contexto esquerdo existe maior liberdade

combinatoria xa que se trata do contexto que daacute peacute aacute locucioacuten e depende aacute suacutea vez

do resto do texto Asiacute hai exemplos dun contexto oracional (75) de nome comuacuten

(10) que reside nun nexo (5) e do texto (10) propiamente dito Con texto

referiacutemonos xeralmente a que non hai unha construcioacuten claramente relacionada coa

locucioacuten tanto para este caso de base como para respecto e en ambas as linguas

senoacuten que a antecede unha pausa discursiva longa (punto) unha cadea de elementos

ou falta informacioacuten no corpus sobre ese antecedente No caso do nexo adoita tratarse

doutro marcador textual que serve de apoio ou pausa discursiva leve para introducir

a locucioacuten coma en

(11d) laquo[] de GEI Los pasos que se podriacutean adoptar siempre respetando la matriz

energeacutetica de cada paiacutes latinoamericano y EN BASE A sus economiacuteas serian

relacionadas a una participacioacuten miacutenima de entre 20-35 de energiacuteas renovables

en la []raquo

Vese ademais un contexto dereito oracional No caso de texto o nuacutecleo eacute

complexo porque non hai unha soa palabra de referencia

Pasemos xa ao principal obxectivo deste traballo a alternancia preposicional

nestas locucioacutens Primeiro veremos a combinatoria aacute esquerda e dereita do nuacutecleo As

preposicioacutens dadas nestes casos son as maacuteis ou menos esperables sobre con en de

a tendo en conta ademais as restricioacutens da suacutea combinatoria Lembremos que a

primeira recomendacioacuten da RAE era cara ao uso de laquosobre a base deraquo e que de feito

sinala que eacute laquopreferible evitar el uso de en base araquo Os datos con todo son moi

reveladores en concentra o 50 dos exemplos fronte ao 25 de sobre o 20 de con

e un 5 para de A presioacuten normativa aiacutenda que se trataba de textos con tendencia aacute

formalidade non seriacutea aquiacute un factor que inclinase a balanza cara a un ou outro lado

No lado dereito consecuentemente a maior porcentaxe eacute para a (50) logo de (30)

7 Todos os exemplos extraiacutedos son [sic] 8 Cursiva engadida para destacar o elemento correspondente

CUMIEIRA 6


134

e por uacuteltimo en (20) Comprobemos nos seguintes exemplos (11i 11 m 11 n

11ou) se como se apuntaba no marco teoacuterico pode percibirse un cambio nocional

dado o cambio formal

(11i) laquo[] se pueda Asi nos va en este pais Juan Buenos Aires Cuando me toca

pronunciarme sobre la pena de muerte no lo hago EN BASE A mi cercaniacutea personal al

asesino o a la viacutetima Me posiciono en contra por razones eacuteticas morales y socio-

poliacuteticas []raquo

A preposicioacuten maacuteis importante eacute a esquerda xa que establece a relacioacuten en

primeiro lugar da locucioacuten co texto eacute a que o situacutea nun ou outro estado En presenta

unha laquosituacioacuten de ubicacioacuten absolutaraquo (Morera 1999) o cal eacute o maacuteis apropiado para

o sentido que ten o texto o falante tense que posicionar situar nun punto concreto

aiacutenda que sexa de forma nocional laquome posicionoraquo e fala desde unha situacioacuten

concreta laquomi cercaniacutearaquo e non simplemente dunha localizacioacuten imaxinaria

Comprobemos doutra banda o que sucede ao alternar en por sobre no seguinte

exemplo

(11m) laquo[] extravertido Este tipo se da maacutes frecuentemente en los hombres es un

individuo que elabora sus teoriacuteas SOBRE LA BASE DE datos objetivos obtenidos por

medio de la percepcioacuten sensorial o extraiacutedos de la cultura la emocioacuten y otros []raquo

Aquiacute a preposicioacuten indica unha laquosituacioacuten de ubicacioacuten relativa [non absoluta

como en] en el polo positivo de un punto de referencia dispuesto de forma verticalraquo

(Morera 1999) unha definicioacuten que concorda co sentido dubitativo do texto case

despectivo laquoeste tipo se da [hellip] es un individuo que [hellip]raquo e fai referencia a laquoteoriacuteasraquo

Estamos por tanto no que atingue aacutes suposicioacutens as ideas o que non se situacutea na

realidade senoacuten sobre ela sen contacto coa suacutea superficie porque aiacutenda non foi

concretado

(11n) laquo[] religioacuten sin nuacutemeros no hablo Todas las empresas tienen que cumplir la

legalidad Efectivamente pero partamos DE LA BASE DE que el Estado Catalaacuten que se cree

de la nada va a ser ilegal Ergo todo tu razonamiento cae cual castillo de naipes Keep []raquo

Para o exemplo anterior temos de un laquomovimiento de alejamiento visto desde el

origenraquo (Morera 1999) xa que como indica o verbo laquopartamosraquo o falante expresa

unha situacioacuten en movemento e non un punto estaacutetico do discurso o cal pode deberse

a que se fala de algo pasado xa sabido unha base asentada xa hai tempo por iso se

ve laquodesde a orixeraquo

(11o) laquo[] a su fin y quienes ahora ostentan el cargo lo hacen en medio de la

ilegalidad son unos usurpadores realmente CON BASE EN estas condiciones la actual

dirigencia sindical usurpa funciones De hecho hasta el momento tampoco ha

informado []raquo



135

Neste caso a preposicioacuten con defiacutenese como laquosituacioacuten de acompantildeamento positivo

respecto dun punto de referenciaraquo (Morera 2000) e entre os seus moitos matices

conceptuais aquiacute tiacutenguese da significacioacuten de posesioacuten nun sentido conceptual de

confianza xa que existe a confianza que dan laquoestas condiciones a actual dirigencia

sindical usurpa funcionesraquo Poacutedese entender mesmo cun matiz de instrumento

laquousando estas condicioneshellipraquo Estas eleccioacutens non parten dun contildeecemento activo da

teoriacutea descritiva senoacuten que esta teoriacutea parte precisamente das devanditas eleccioacutens

da suacutea recompilacioacuten o falante limiacutetase a facer unha seleccioacuten inconsciente do que maacuteis

frecuentemente concorre nun ou outro contexto Nos demais exemplos do corpus

tameacuten se poden observar estes matices pero elixiacuteronse os maacuteis claros a modo de

ilustracioacuten Continuemos cos demais paraacutemetros medidos

Na Graacutefica 2 moacutestrase a posicioacuten da locucioacuten con respecto do verbo se esta se deu

anteposta (25) ou posposta (75) O verbo que se toma de referencia eacute o

nocionalmente maacuteis proacuteximo aacute locucioacuten ben porque depende directamente dela (laquo[hellip]

SOBRE LA BASE DE adaptarse a los requerimientos de la organizacioacuten productiva[hellip]raquo ej

11f) ben porque rexe a suacutea aparicioacuten (laquo[hellip]la uacutenica duda es EN BASE A si []raquo ej 11a)

Graacutefica 2 Posicioacuten da locucioacuten (BE)

Por outra banda a Graacutefica 3 lanza os resultados para a relacioacuten co verbo se eacute

argumental (e depende directamente del) ou se non o eacute (e enteacutendese con certa

independencia semaacutentica) Hai exemplos nos que malia se dar un verbo central que

se toma como referencia para situar a locucioacuten este eliacutexese porque non hai outro co

que comparala sendo por tanto non argumental Un 95 dos verbos foron

argumentais

0

2

4

6

8

10

12

14

16

Posposto Anteposto

CUMIEIRA 6


136

Graacutefica 3 Relacioacuten co verbo (BE)

Aiacutenda que este estudo se centre na combinatoria sintaacutectica e semaacutentica

preposicional eacute moi interesante poder aproximarse aacute estrutura dos textos ao redor dos

distintos marcadores textuais segundo a suacutea natureza e como isto pode variar en duacuteas

linguas proacuteximas coma o espantildeol e o galego e maacuteis aiacutenda como un cambio do nuacutecleo

da construcioacuten pode tameacuten producir alteracioacutens nesa disposicioacuten textual Agora coa

axuda de ADESSE veremos que tipo semaacutentico tintildean os verbos nestes exemplos e se

predominou alguacuten (Taacuteboa 5) Tras iso verase se a locucioacuten foi introducida por unha

pausa discursiva e se antecedeu a informacioacuten nova no texto (Graacuteficas 4 e 5)

No que ao tipo de proceso verbal respecta non parece que haxa ningunha tendencia

significativa cara a un caso concreto Si se daacute con todo unha inclinacioacuten perceptible

cara a verbos de pensamento abstractos (atribucioacuten relacioacuten sensacioacuten inducioacuten

contildeecemento orientacioacuten) e de movemento fiacutesico ou nocional (cambio adquisicioacuten

usurpacioacuten) un feito que se poderiacutea relacionar coa natureza da preposicioacuten

correspondente Poacutedese facer por tanto unha divisioacuten por grupos de verbos

(1) adquisicioacuten atribucioacuten relacioacuten e propiedade

(2) cambio desprazamento creacioacuten e orientacioacuten

(3) causacioacuten inducioacuten

(4) comunicacioacuten e comunicacioacuten + competicioacuten

(5) contildeecemento e sensacioacuten e

(6) usurpacioacuten sen grupo

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

Argumental Non argumental



137

Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE) (BE)


Frecuencia acumulada ()

Atribucioacuten 2 118thinsp 118thinsp

Cambio 1 59thinsp 176thinsp

Adquisicioacuten 1 59thinsp 235thinsp

Causacioacuten 1 59thinsp 294thinsp

Comunicacioacuten + competicioacuten 1 59thinsp 353thinsp

Relacioacuten 1 59thinsp 412thinsp

Desprazamento 2 118thinsp 529thinsp

Usurpacioacuten 1 59thinsp 588thinsp

Sensacioacuten 1 59thinsp 647thinsp

Inducioacuten 1 59thinsp 706thinsp

Creacioacuten 1 59thinsp 765thinsp

Propiedade 1 59thinsp 824thinsp

Orientacioacuten 1 59thinsp 882thinsp

Contildeecemento 1 59thinsp 941thinsp

Comunicacioacuten 1 59thinsp 100thinsp

Taacuteboa 5 Proceso verbal (BE)

As graacuteficas seguintes 4 e 5 sobre a existencia ou non de pausas discursivas ou a

introducioacuten ou non de informacioacuten nova relacioacutenanse co foco comunicativo e o tema

do discurso onde haxa unha pausa previa aacute locucioacuten (37 dos casos) xa sexa por

unha pausa total (punto) ou leve (comas) faise unha separacioacuten e focalizacioacuten na

locucioacuten e o que esta introduce doutra banda poacutedese usar e de feito uacutesase a locucioacuten

para engadir informacioacuten nova tematizada (85 dos casos) En calquera caso esta

focalizacioacuten xa existe mediada pola propia inclusioacuten de elementos discursivos como

os que aquiacute se estudan e o que un elemento traacutetese ou non de informacioacuten nova non

o exime de ser tratado como destacado dentro do discurso Isto verase maacuteis

claramente en respecto

CUMIEIRA 6


138

Graacutefica 4 Pausa discursiva (BE)

Graacutefica 5 Informacioacuten nova (BE)

Expostos os datos e explicacioacutens pertinentes por extenso para cada un dos

paraacutemetros medidos nas locucioacutens construiacutedas con base en espantildeol abordaranse os

seguintes puntos dunha forma maacuteis esquemaacutetica que non caia na repeticioacuten da

informacioacuten xa dada Seguirase a disposicioacuten indicada unha vez que se presentan os

resultados dunha estrutura para ambas as linguas compaacuteranse entre si e insiacuterese a

anaacutelise

0

2

4

6

8

10

12

14

Si Non

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Si Non



139

412 Galego

Aacute hora de achar as locucioacutens con base no corpus do TILG os exemplos extraeacuteronse entre

as 200 primeiras entradas dispostas por orde de ano Fixeacuteronse as mesmas

consideracioacutens inclusivas e excluiacutentes que para o espantildeol No que ao rexistro dos

exemplos se refire mentres que para o espantildeol foi semiformal ou formal o 85 dos casos

para o galego foi o 65 cunha notable diferenza entre os exemplos formais que en

espantildeol ascendiacutea a sete e en galego reduacutecese a un Isto pode indicar unha tendencia do

espantildeol para usar as locucioacutens construiacutedas con base en contextos maacuteis formais ou mellor

a tendencia para evitar o seu uso en contextos comunicativos maacuteis informais9

Observemos agora nas Taacuteboas 6 e 7 o tipo de contexto dereito e esquerdo que

rodeou as locucioacutens galegas

Contexto dereito (BG)

Niveis Casos Frecuencia ()


Oracioacuten 9 450thinsp 450thinsp

Nome comuacuten 9 450thinsp 900thinsp

Nome propio 1 50thinsp 950thinsp

Adxectivo 1 50thinsp 100

Taacuteboa 6 Contexto dereito (BG)

Contexto esquerdo (BG)




Texto 3 150thinsp 850thinsp


Nexo 1 50 100

Taacuteboa 7 Contexto esquerdo (BG)

9 Duacuteas aclaracioacutens por unha banda necesitariacutease un maior nuacutemero de exemplos para asegurar

os resultados da comparacioacuten por iso se fala de tendencia por outra son todos exemplos de texto escrito o cal pode limitar a expresioacuten da informalidade nalguacutens casos aiacutenda que se tratase dun texto en lintildea

CUMIEIRA 6


140

A continuacioacuten trataremos as palabras nucleares aacute dereita (Graacutefica 6) e aacute

esquerda (Graacutefica 7) Antes diso sinalemos como o contexto dereito en galego

abriuse maacuteis en espantildeol soacute habiacutea nomes comuacutens (65) e oracioacutens (35) en tanto

que en galego atopamos oracioacutens (45) nomes comuacutens (45) nomes propios (5)

e adxectivos (5) Aacute esquerda antes da locucioacuten en galego deacuteronse datos case iguais

aos do espantildeol 70 oracioacutens 15 texto 10 nome comuacuten e 5 nexos o espantildeol

difire destes datos nun 5 que lle gantildean as oracioacutens aos textos

Graacutefica 6 Palabra nuclear dereita (BG)

Graacutefica 7 Palabra nuclear esquerda (BG)

0

2

4

6

8

10

12

14

16

Sobre Con En A

0

2

4

6

8

10

12

14

Complexo Verbo Nome comuacuten Nexo



141

Neste caso a palabra nuclear dereita maacuteis habitual mantense como o nome comuacuten

(85 fronte a 80 do espantildeol) No lado esquerdo mantense igualmente o verbo cun

65 dos casos en galego e un 70 en espantildeol

Analicemos o comportamento e alternancia das preposicioacutens e se se pode dar a

mesma explicacioacuten para esta lingua

Graacutefica 8 Preposicioacuten esquerda (BG)

Graacutefica 9 Preposicioacuten dereita (BG)

0

2

4

6

8

10

12

14

16

Sobre Con En A

0

2

4

6

8

10

12

14

16

A De En

CUMIEIRA 6


142

Como se pode apreciar no lado esquerdo hai unha gran preferencia por usar en

(68 en comparacioacuten co 50 do espantildeol) e un emprego en menor medida de sobre

125 fronte ao 25 da lingua anterior Neste caso aiacutenda que a RAG non se mostra

tan contundente como a espantildeola si que existe unha guiacutea impliacutecita cara ao uso de

sobre a base de eacute tameacuten evidente que resultou unha recomendacioacuten desatendida polo

menos nestes exemplos No lado dereito a supoacuten o 833 dos exemplos mentres que

en espantildeol era soacute no 50 Pero acudamos aacute realidade concreta do corpus para

estudar as posibles causas da alternancia cos exemplos 12e 12 r 12s

(12e) laquo[] estaacute artellado a partir de unha de as Constitucioacutens maacuteis completas de ou

mundo e que esta se elaborou EN BASE A ou voto de ou vinte de maio que como eacute

ben sabido gantildeou ou Presidente por []raquo

A situacioacuten de localizacioacuten absoluta especialiacutezase no exemplo anterior nun

sentido material de punto de partida como unha maneira de presentar unha

situacioacuten soacutelida mdashneste caso avalariacutea a solidez da constitucioacuten por ter a suacutea orixe no

voto

(12 r) laquo[] para poder establecer un modelo que axude a identificar espazos de

actividades metaluacuterxicas especializadas SOBRE A BASE que nos daacute ou presente ( e

pasado ) etnograacutefico Ou espazo de ou ferreiro con adicacioacuten a []raquo

A localizacioacuten relativa que se mostra no caso anterior ao elixir esta preposicioacuten

pode vir dada por unha situacioacuten temporal dos feitos laquoa base que nos daacute ou presente

(e pasado) etnograacutefico)raquo Cando un feito non se situacutea de forma universal ou nocional

espacial senoacuten temporal adoita atribuiacuterselle un grao de inestabilidade de

relatividade

(12 s) laquo[] dura realidade de ou paiacutes Sobre todo a tremenda taxa de paro que tan

soacute flutuacutea CON BASE EN vos poucos traballos que se crean de camareiro peoacuten da

construcioacuten ou mozo para todo []raquo

Nesta preposicioacuten poacutedese recorrer ao seu matiz positivamente concomitante xa

que a laquotaxa de paroraquo flutuacutea aacute vez acompantildeando a laquovos poucos traballos que se

creanraquo e non sobre eles ou neles xa que non eacute unha localizacioacuten determinada senoacuten

dependente dun continuo cambio

Evideacutenciase nestes exemplos do galego que aiacutenda que sexan linguas proacuteximas a

alternancia de matices semaacutenticos asociados a unha ou outra preposicioacuten non se

percibe de forma tan clara Aiacutenda asiacute hai unha escaseza de exemplos que non sexan

da preposicioacuten en que dificulta tameacuten atopar exemplos ilustrativos

Pasemos pois aacute posicioacuten da locucioacuten respecto ao verbo (Graacutefica 10) e aacute relacioacuten

con este (Graacutefica 11)



143

Graacutefica 10 Posicioacuten da locucioacuten (BG)

Graacutefica 11 Relacioacuten co verbo (BG)

Existe igualmente e na mesma porcentaxe (75) ca en espantildeol unha preferencia

pola locucioacuten posposta do mesmo xeito que unha relacioacuten co verbo de caraacutecter

argumental coma a que se establece no exemplo seguinte onde en base a se relaciona

directamente co exposto

(12 l) laquo[] xuiacutezo en ou que eu fun un de vos avogados defensores ( con pouco eacutexito

desgraciadamente ) EN BASE A ou anteriormente exposto quero facer un firme

chamamento a esta Asociacioacuten para que se pronuncie sobre a [] [sic]raquo

Continuando coa caracterizacioacuten dos verbos na seguinte Taacuteboa 8 atoacutepanse

clasificados por tipo semaacutentico De novo non hai grandes tendencias a unha ou outra

caracterizacioacuten maacuteis alaacute das mencionadas para o espantildeol como tendencias

aglutinantes

0

2

4

6

8

10

12

14

16

Posposto Anteposto

0

5

10

15

20


CUMIEIRA 6


144

Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE) (BG)



Atribucioacuten + percepcioacuten 1 56thinsp 56thinsp

Peticioacuten 1 56thinsp 111thinsp


Disposicioacuten 1 56thinsp 278thinsp




Valoracioacuten 2 111thinsp 611thinsp

Fase 1 56thinsp 667thinsp


Transferencia 1 56thinsp 778thinsp

Percepcioacuten + relacioacuten 1 56thinsp 833thinsp



Percepcioacuten 1 56thinsp 100thinsp

Taacuteboa 8 Tipo de proceso verbal (BG)

Finalmente para a pausa discursiva presenta os mesmos datos que o espantildeol un

65 de exemplos non a tentildeen na insercioacuten de informacioacuten nova tras a locucioacuten esta

daacutese nun 90 dos casos (5 maacuteis que en espantildeol) As estratexias focalizadoras seriacutean

as mesmas a locucioacuten actuacutea por si soa como un elemento focalizador polo que

poderiacutea resultar redundante engadir maacuteis construcioacutens pausas ou chamadas de

atencioacuten nese sentido

42 Respecto

Seguirase o mesmo esquema primeiro unha lingua e logo xunto aos datos da

seguinte establecerase a comparativa Non se faraacute doutra banda unha comparativa

entre as duacuteas locucioacutens xa que aiacutenda que poden ter correspondencias nalguacuten dos seus

matices non son a mesma cousa nin aparecen nos mesmos contextos



145

421 Espantildeol

En primeiro lugar o rexistro do exemplo na Graacutefica 12 Poacutedese observar certa

tendencia para aparecer nos tres contextos (tampouco nesta locucioacuten houbo casos de

rexistro claramente informal)

Graacutefica 12 Rexistro do exemplo (RE)

A seguir amoacutesanse os contextos dereito e esquerdo e os seus nuacutecleos (Graacuteficas 13

a 16) Como se ve no hai gran variacioacuten entre estes e a alternancia que se daacute amoacutesase

de forma bastante estable nesta locucioacuten

Graacutefica 13 Contexto dereito (RE)

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10


0

2

4

6

8

10

12

Oracioacuten Nome comuacuten

CUMIEIRA 6


146

Graacutefica 14 Contexto esquerdo (RE)

Graacutefica 15 Palabra nuclear dereita (RE)

Graacutefica 16 Palabra nuclear esquerda (RE)

0

2

4

6

8

10

12

Oracioacuten Nome comuacuten Texto

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Verbo Nome comuacuten

0

2

4

6

8

10

Complexo Verbo Nome comuacuten



147

Continuacutease coas tendencias esperables para esta locucioacuten xeralmente eacute o inicio

dunha oracioacuten que ben reformula o anterior ben achega informacioacuten noutro sentido

por iso o seu contexto esquerdo eacute textual ou oracional maiormente (cun nuacutecleo

complexo ou de nome comuacuten) Aacute dereita tras a locucioacuten o maacuteis habitual eacute que se dea

e efectivamente daacutese un nome propio ou unha oracioacuten polo que a palabra nuclear

maacuteis habitual eacute o nome seguido dun verbo

No referido aacutes preposicioacutens (Graacuteficas 17 e 18) tampouco se atopou gran

variacioacuten pois a propia base da locucioacuten e os seus contextos de uso non a permiten

As preposicioacutens principais foron a laquoPunto final absoluto de un movimiento de

aproximacioacutenraquo e con laquoSituacioacuten de acompantildeamiento positivo respecto a un punto de

referenciaraquo (Morera 1999) Conveacuten destacar que en moitos casos para ambas as

linguas non habiacutea preposicioacuten inicial (como en (21 b) laquo[]la posicioacuten del partido

RESPECTO A la aseveracioacuten realizada por Leoacuten Trosky []raquo) Vexamos as graacuteficas

Graacutefica 17 Preposicioacuten esquerda (RE)

Graacutefica 18 Preposicioacuten dereita (RE)

44

46

48

5

52

54

56

58

6

62

Con A

0

2

4

6

8

10

12

14

A De

CUMIEIRA 6


148

Para o caso de con xa se apuntaron diversos matices semaacutenticos pero podemos

destacar agora de novo o de instrumento a traveacutes do cal se fai algo neste caso

poacutedese reformular e volver traer a colacioacuten unha idea ou cambiala por outra grazas

aacute preposicioacuten achegando ademais seguridade discursiva nese cambio e certo apego

normativo (non hai unha recomendacioacuten estrita porque non existe gran variacioacuten)

Para a ese punto final de aproximacioacuten absoluto enteacutendese como un sentido de non

extensioacuten de chegar aacute conclusioacuten e punto uacuteltimo polo que permite reformular o

exposto grazas a que mediante o seu uso a accioacuten discursiva comeza e termina no

mesmo punto

(21i) laquo[] debido a la denuncia que realizara el Ente Provincial de Turismo por la

ocupacioacuten de la Ciudad Sagrada de Quilmes AL RESPECTO el letrado informoacute que en los

Tribunales de Concepcioacuten el organismo de turismo interpuso un recurso judicial []raquo

A posicioacuten respecto ao verbo deuse de forma equilibrada 10 casos para cada un

o cal demostra certa flexibilidade de insercioacuten propiciada en parte por poder

presentarse sen unha preposicioacuten inicial que limite esa combinatoria Pola suacutea banda

o 80 dos verbos foron de caraacutecter argumental e na distribucioacuten por proceso de

ADESSE si que hai unha tendencia observada (Taacuteboa 9) cara aos verbos de

comunicacioacuten cun 30 e seis exemplos o cal eacute destacable tendo en conta que a

norma ata este punto era un ou dous exemplos de cada verbo

Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE) (RE)



Atribucioacuten 3 150thinsp 150

Cambio 1 50 200thinsp

Comunicacioacuten 6 300 thinsp 500thinsp

Permiso 1 50 550thinsp

Comunicacioacuten + Creacioacuten 1 50 600thinsp

Existencia 1 50 650thinsp


Disposicioacuten 1 50 800thinsp

Posesioacuten 2 100 900thinsp

Transferencia 1 50 950thinsp

Unioacuten + Relacioacuten 1 50thinsp 100thinsp

Taacuteboa 9Tipo de proceso verbal (RE)



149

Doutra banda sobre as pausas discursivas volve haber un 50 para cada opcioacuten

non deixa de referendarse a idea da maior mobilidade desta locucioacuten dentro do texto

Finalmente engade informacioacuten nova un 70 das veces xa que dentro dese 30

restante adoacuteitanse atopar exemplos de reformulacioacutens do que se comentou con

anterioridade coma no seguinte

(21ntilde) laquo[] con resultados muy positivos que tienen que servir de referencia para

la labor a desarrollar en Roquetas dijo AL RESPECTO [de lo ya comentado] el concejal

de IU en el Ayuntamiento de Roquetas Juan Pablo Yakubiuk []raquo

422 Galego

Esta lingua si que achegou certa variacioacuten contextual e de estilo para a locucioacuten

ademais de diferir nalguacuten dos paraacutemetros ao compararse co espantildeol Primeiro no

rexistro estes foron os datos (Graacutefica 19)

Graacutefica 19 Rexistro do exemplo (RG)

Poacutedese ver como se descarta o contexto plenamente formal que se distribuacutee entre

ambos os termos medios case aacute vez cando no corpus do espantildeol habiacutea un 25

formal Esta eacute unha locucioacuten maacuteis comuacuten para as duacuteas linguas que a formada con

base xa que daacute maacuteis xogo e permite un maior rango combinatorio En canto ao

contexto dereito tameacuten difire do equilibrio dos exemplos en espantildeol 40 oracioacutens

55 nomes comuacutens e 5 texto cun nuacutecleo eminentemente nominal (90) case aacute

vez que o anterior punto Na esquerda o seu contexto eacute oracional ou textual en

maioriacutea cun 5 para o nome comuacuten o 55 leacutevao a oracioacuten sendo maacuteis elevado ca

en espantildeol cun nuacutecleo que se asemella aos lanzados polo espantildeol soacute que coa

inclusioacuten dun nexo (veacutexase Graacutefica 20)

0

2

4

6

8

10

12

Semiformal Semiinformal

CUMIEIRA 6


150

Graacutefica 20 Palabra nuclear esquerda (RG)

Na alternancia das preposicioacutens aiacutenda que engade con a dereita e de a esquerda

sucede igual que para o espantildeol hai poucos casos nos que se aprecie ben un cambio

semaacutentico como os descritos para base en espantildeol Deacutebese tameacuten aacute capacidade de

respecto para aparecer soacute nos textos sen estar mediado por unha preposicioacuten un

exemplo de oralidade textual que vai restando elementos formais a favor dunha rede

de inferencias pragmaacuteticas Observemos as graacuteficas 21 e 22 sobre a distribucioacuten

preposicional e posteriormente alguacutens exemplos disto

Graacutefica 21 Preposicioacuten esquerda (RG)

0

1

2

3

4

5

6

7

8


0

1

2

3

4

5

6

7

Con A De



151

Graacutefica 22 Preposicioacuten dereita (RG)

(22k) laquo[] con cada periacuteodo beacutelico O pasado mariacutetimo de o porto ferrolano aparece

asociado a o porto coruntildeeacutes CON RESPECTO DE o cal actuaba de segundoacuten utilizado

basicamente como lugar de refuxio desde finais de o seacuteculo XVI []raquo

No exemplo anterior o sentido de orientacioacuten plenamente concomitante queda

patente xa que se situacutea unha localizacioacuten nocional medida segundo algo ou algueacuten

nunha relacioacuten que ademais e polo contexto se deu durante tempo e non como un

movemento puntual de traacutensito

(22 s) laquo[] diversas formas en ou mesmo castro como xa mencionei Non pretendo

describir de novo ou que A Ou RESPECTO DE as forxas como estrutura de actividade

metaluacuterxica en ou presente tentildeo dito xa en paacutexinas anteriores []raquo

Nestoutro xa que se trata dun movemento final absoluto un punto ao que xa se

chegou poacutedese explicar o uso da preposicioacuten por ese laquode novoraquo eacute dicir xa se

describiu xa se atopa o falante nese punto discursivo e por iso elixiriacutea esa e non outra

preposicioacuten

Hai que ter en conta para o caso do galego que se recolleron varios exemplos do

mesmos autor e que aiacutenda que iso reduce a capacidade de alternancia da mostra non

a elimina pois observouse tameacuten variacioacuten no mesmo autor Isto eacute importante xa que

maacuteis aloacute de eleccioacutens inconscientes a mutabilidade de certas estruturas pode residir

unicamente no costume tanto social (que explica as diferenzas entre ambas as

linguas) coma persoal

0

2

4

6

8

10

12

A De Con

CUMIEIRA 6


152

Para a localizacioacuten da locucioacuten respecto do verbo non hai gran variacioacuten pero si

que difire do espantildeol onde habiacutea unha igualdade entre anteposto e posposto A

Graacutefica 23 mostra esta tendencia do galego Por outra banda na relacioacuten co verbo

mantense a inclinacioacuten para ser argumental como se aprecia na Graacutefica 24

Graacutefica 23 Posicioacuten da locucioacuten (RG)

Graacutefica 24 Relacioacuten co verbo (RG)

Houbo unha reducioacuten dos casos de locucioacuten anteposta (40 fronte ao 50 do

espantildeol) pero a proporcioacuten de argumentalidade mantense na mesma lintildea

0

2

4

6

8

10

12

14

Posposto Anteposto

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18




153

No que respecta ao tipo de proceso verbal (Taacuteboa 10) mantense o proceso de

comunicacioacuten como o maacuteis produtivo nesta combinacioacuten non obstante aparece a

diferenza do espantildeol o proceso de creacioacuten o cal nos apunta cara aacute maior gama de

posibilidades que esta locucioacuten ten en galego Como se viu para esta lingua

preseacutentase maacuteis flexible na suacutea combinatoria do que para o espantildeol tanto en

preposicioacutens coma en contexto e rexistro mdasho feito de darse nunha gama informal

acheacutegalle maior espontaneidade e permite esta variacioacutenmdash Observemos a Taacuteboa 10

coa dispersioacuten e porcentaxes

Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE) (RG)





Actividade 2 100thinsp 400thinsp







Modificacioacuten 1 50thinsp 900thinsp

Existencia 1 50thinsp 950thinsp

Localizacioacuten 1 50 100

Taacuteboa 10 Tipo de proceso verbal (RG)

Para terminar con esta anaacutelise e comparacioacuten vexamos a presenza de pausas

discursivas e informacioacuten nova antes e tras a locucioacuten respectivamente nos Graacuteficos

25 e 26 seguintes As pausas discursivas tidas en conta son tanto fortes (22 g) laquo[]

puido respirar aliviado RESPECTO A ela debo dicir cheraquo[]) coma leves e a

informacioacuten nova miacutedese como aquela que non fai referencia anafoacuterica ao discurso

(22 j) laquo[] sarxento en as Brigadas Especiais de ou Exeacutercito RESPECTO A vos seus

estudos resultaba ser unha superdotada []raquo Vexamos as graacuteficas estaacuten coma en

espantildeol moi equilibradas

CUMIEIRA 6


154

Graacutefica 25 Pausa discursiva (RG)

Graacutefica 26 Informacioacuten nova (RG)

Entre ambas as linguas aiacutenda que se observa unha variacioacuten especialmente no

semaacutentico e pragmaacutetico os contextos sintaacutecticos e os recursos de focalizacioacuten e

tematizacioacuten como pausas e indexacioacuten de informacioacuten nova moacutevense nas mesmas

tendencias A maior diferenza viuse na locucioacuten semanticamente maacuteis pesada a que

se construacutee con base xa que permitiacutea maior alternancia preposicional pero aacute suacutea vez

un contexto combinatorio restritivo obrigaacutebaa a desenvolver orientacioacutens de sentido

distintas Trataremos de forma sucinta nas conclusioacutens alguacutens aspectos deste

estudo e o contraste interlinguumliacutestico observado

0

2

4

6

8

10

12

Si Non

0

2

4

6

8

10

12

Si Non



155

5 Conclusioacutens

Do exposto neste estudo extraacuteense as seguintes conclusioacutens

En primeiro lugar aiacutenda que o esperable ao comezo era unha alternancia

semaacutentica visible para ambas as linguas o galego mostrouse maacuteis opaco ao devandito

cambio da matriz semaacutentica da suacutea base por efecto da preposicioacuten Isto leacutevanos aacute

necesidade de axustar a teoriacutea a esta lingua para poder ofrecer unha mellor e maacuteis

completa descricioacuten do seu cambio

Segundo ao ser comunidades linguumliacutesticas diferenciadas existen contextos de

alternancia que non son compartidos Con todo no que aacutes semellanzas se refire estas

deacutebense aacute proximidade territorial e aacute situacioacuten de bilinguumlismo da maioriacutea de falantes

de Galicia existe un transvasamento de usos e casos de alternancia que con total

seguridade reflectiriacutease nunha enquisa centrada no espantildeol de Galicia e o galego

En terceiro lugar e nesta lintildea demostrouse a capacidade explicativa da realidade

e variacioacuten linguumliacutesticas que tentildeen as teoriacuteas descritivistas se se combinan con outras

de corte cognitivo Eacute importante non soacute describir os feitos de fala ou a escritura senoacuten

achegar tameacuten explicacioacutens baseadas nesa descricioacuten

Cuarto este estudo tivo unha serie de limitacioacutens propias das suacuteas caracteriacutesticas

un futuro traballo nesta lintildea daraacute unhas consideracioacutens maacuteis certeiras e apoiadas nun

corpus moito maior de exemplos Aiacutenda asiacute esta eacute unha boa base para a cuestioacuten

As tendencias xerais descritas na epiacutegrafe de Anaacutelise dos datos serven como ese

punto de partida comparativo galego-espantildeol e son de grande interese xa que como

se viu poden darse puntos que rompen co esperado e que de seguro ocuparaacuten

futuros estudos sintaacutectico- semaacutenticos de natureza contrastiva


ADESSE = Garciacutea-Miguel Joseacute Mordf (dir) (2019) Alternancias de Diaacutetesis y Esquemas Sintaacutectico-Semaacutenticos del Espantildeol (ADESSE) [en lintildea] Dispontildeible en lthttpadesseuvigoesindexphpADESSEIniciogt

Morera Peacuterez M (1999-2000) Apuntes para una gramaacutetica del espantildeol de base semaacutentica Puerto del Rosario Servicio de Publicaciones del Excmo Cabildo de Fuerteventura 1999-2000 ISBN 84-87461-71-9

RAE = Real Academia Espantildeola (2021) Diccionario en liacutenea de la lengua espantildeola Dispontildeible en lthttpsdleraeesgt [Consultado 22052021]

CUMIEIRA 6


156

RAG = Gonzaacutelez Gonzaacutelez Manuel (dir) (2021) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia Galega Dispontildeible en lthttpsacademiagaldicionariogt [Consultado 22052021]

Sketch Engine Language corpus management and query system [online] Dispontildeible en lthttpwwwsketchengineeugt [Consultado 21052021]

The jamovi project (2021) jamovi (Version 18) [Computer Software] Dispontildeible en lthttpswwwjamoviorggt

TILG = Santamarina Fernaacutendez Antoacuten (dir) (2018) Tesouro Informatizado da lingua galega (TILG) [en lintildea] Dispontildeible en lthttpsilguscesTILGglgt

157

AUTORES E AUTORAS DE CUMIEIRA vol 6 (2021)


Nado no 1998 no barrio de Teis (Vigo) cursou con eacutexito nos anos 2016-2020 o Grao en

Ciencias da Linguaxe e Estudos Literarios da Universidade de Vigo coa mencioacuten en

Filoloxiacutea Galega No curso 2020-2021 realizou o Maacutester Universitario en Profesorado en

Educacioacuten Secundaria Obrigatoria Bacharelato Formacioacuten Profesional e Ensino de

Idiomas na especialidade de laquoLinguas e literaturas oficiais castelaacuten e galegoraquo


Naceu en 1993 en Pontevedra e graduouse en 2020 na Universidade de Vigo no grao de

Ciencias da Linguaxe e Estudos Literarios No ano 2020-2021 cursou na mesma

universidade o Mestrado de Profesorado en Educacioacuten Secundaria e Bacharelato

seguindo a especialidade de laquoLinguas e literaturas oficiaisraquo Actualmente segue a suacutea

formacioacuten realizando cursos formativos ao mesmo tempo que prepara as oposicioacutens de

Educacioacuten Secundaria

NURIA BOUZAS ANTAS

Nacida en 1998 en Pazos de Borela (Cotobade) graduouse en 2020 na Universidade de

Vigo no grao de Ciencias da Linguaxe e Estudos Literarios No curso 2020-2021 cursou na

mesma universidade o Mestrado de Profesorado en Educacioacuten Secundaria e Bacharelato

na especialidade de laquoLinguas e literaturas oficiaisraquo


Naceu en Santiago de Oliveira (Ponteareas Pontevedra) en 1979 Licenciouse en Filoloxiacutea

Galega na Universidade de Santiago de Compostela e doutorouse en Estudos Linguumliacutesticos

na Universidade de Vigo coa tese O leacutexico da hipoloxiacutea no galego oral (2020) O seu labor

investigador ceacutentrase nos aacutembitos da Lexicografiacutea da Terminoloxiacutea da Fraseoloxiacutea e

recentemente na Dialectoloxiacutea Entre as suacuteas achegas destacan varios artigos en revistas

cientiacuteficas como Cadernos de fraseoloxiacutea Madrygal ou Cadernos de lingua e os libros

Vocabulario galego-castelaacuten da carpintariacutea da madeira (2006) e Galegos no Minho 20

anos do Centro de Estudos Galegos na Universidade do Minho (2017)


Nacido en Santa Cruz de Tenerife en 1998 graduouse en 2020 en Espantildeol Lengua y

Literatura na Universidade de La Laguna En 2020-2021 cursou o Maacutester Interuniversitario

en Linguumliacutestica Aplicada polas universidades de Vigo Santiago de Compostela e A Coruntildea

e na actualidade realiza o doutoramento en Linguumliacutestica da Universidade de La Laguna

Gantildeou o XII Premio Bienal de Poesiacutea Joven Emilio Alfaro Hardisson (2020) do Ateneo de

La Laguna e colabora con revistas de arte e investigacioacuten como Cipselas e Nexo

159

NORMAS PARA O ENVIacuteO DE ORIXINAIS

CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega eacute unha publicacioacuten do

Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina da Universidade de Vigo que quere dar a

contildeecer traballos cientiacuteficos de novos investigadores que versen sobre a lingua e a

literatura galegas

O traballos que se presenten para publicar deben estar redactados preferentemente en

galego e os temas que aborden estaraacuten relacionados coa Filoloxiacutea Galega -entendida nun

senso amplo- ou cos estudos linguumliacutesticos e literarios doutras linguas -en especial os

estudos lusoacutefonos- sempre que resulten de interese para o galego

O enviacuteo dos traballos orixinais farase por correo electroacutenico ao enderezo

xsalgadouvigoes e conteraacute un arquivo en versioacuten Word e outro en versioacuten PDF en caso

de haber imaxes estas deberaacuten vir situadas no lugar que lles corresponda no texto e

tameacuten nun arquivo aacute parte e coa suficiente calidade para a suacutea impresioacuten Para as taacuteboas

graacuteficas fotografiacuteas mapas etc teacutentildease en conta que a publicacioacuten eacute en branco e negro

Unha vez recibidos os traballos orixinais estes seraacuten sometidos por unha comisioacuten

cientiacutefica a un proceso de revisioacuten que ditaminaraacute se son aptos para publicar ou se

precisan facer modificacioacutens

O contido final dos textos publicados seraacute responsabilidade de cada autor

Os textos orixinais que se presenten deben ter en conta as seguintes indicacioacutens en canto

a tamantildeos formatos citas bibliografiacutea e outras cuestioacutens

O texto para publicar viraacute redactado en formato Word en letra Cambria redonda

tamantildeo 11 e non debe superar as 10000 palabras

Conteraacute un tiacutetulo en galego e a suacutea versioacuten ao ingleacutes en lintildea aacute parte figuraraacute a suacutea

autoriacutea e a institucioacuten aacute que pertence (se a houber) e noutra lintildea un enderezo

electroacutenico de contacto Todo en letra Cambria 12 negra

Presentaraacute tameacuten un laquoResumoraquo redactado en galego dunhas 150 palabras que

describa os obxectivos e contidos do artigo e tameacuten a correspondente versioacuten en

ingleacutes dese laquoAbstractraquo Despois do resumo e o abstract incluiranse catro laquoPalabras

chaveraquo que identifiquen o contido Todo en letra Cambria 10 redonda

Oa autora pode facer agradecementos nunha nota a peacute de paacutexina que se

incluiraacute na palabra final do primeiro epiacutegrafe

O corpo de texto expositivo seraacute en letra Cambria 11 e a entrelintildea simple

O traballo artellarase en apartados en non maacuteis de tres niveis o tiacutetulo do primeiro

nivel en Cambria negra o segundo nivel en Cambria negra-cursiva e o terceiro

nivel en cursiva todo en tamantildeo de corpo 12

CUMIEIRA 6


160

1 Apartado

12 Subapartado

121 Subapartado

Nas citas textuais a outros autores de seren menos de tres lintildeas incluiranse

dentro do texto expositivo encerrados en aspas (laquoraquo) se son maacuteis de tres lintildeas iraacute

en texto aparte en Cambria 10 redonda cunha sangriacutea de 3 cm pola esquerda

O texto das citas a peacute de paacutexina debe ir en letra Cambria 10 redonda

O sistema interno de citas seraacute o que emprega o apelido ou apelidos do autora

ano dous puntos espazo e paacutexinas coma nestes exemplos (Castro Veiga 2000

23) ou Castro Veiga (2000 23) segundo corresponda

No final do artigo incluiranse soacute as Referencias bibliograacuteficas citadas ao longo do

texto expositivo cun sangrado aacute francesa seguindo este procedemento

Libro


Publicacioacuten en lintildea

TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986) Tesouro Informatizado da Lingua

Galega (TILG) Santiago Universidade Dispontildeible en lthttp

wwwtiuscestilggt [Consulta do 12062013]

Capiacutetulo de libro

Aacutelvarez Blanco Rosario (2000) laquoO redobro de A + FN en galego modernoraquo

en R Vieira de Castro P Barbosa (orgs) Actas do XV Encontro

nacional da Associaccedilatildeo Portuguesa de Linguiacutestica vol 1 Braga

Associaccedilatildeo Portuguesa de Linguiacutestica 75-93

Fernaacutendez Salgado Benigno Henrique Monteagudo (1995) laquoDo galego

literario ao galego comuacuten o proceso de estandarizacioacuten na eacutepoca

contemporaacutenearaquo en H Monteagudo (ed) Estudios de

sociolinguumliacutestica galega sobre a norma do galego culto Vigo Galaxia

99-176

Varela Barreiro X (1997) laquoA existencia de duacuteas expresioacutens cliacuteticas de

segunda persoa singular en galegoraquo en B Fernaacutendez Salgado (ed)

Actas do IV Congreso Internacional de Estudios Galegos (Universidade

de Oxford 26-28 setembro 1994) vol 1 Oxford Sada Centro de

Estudios Galegos Edicioacutens do Castro 319-342


161

Artigo de revista

Pita Rubido Mordf Luiacutesa (2006) laquoAlgunhas consideracioacutens sobre os dativos non

argumentaisraquo Revista Galega de Filoloxiacutea 7 143-165

Saacutenchez Ferraces Xoseacute Luiacutes (2008) laquoVicente Risco e a modernidade Lectura

e anaacutelise de tres relatosraquo Madrygal 11 91-100

De ser aceptado o traballo para a suacutea publicacioacuten o editor facilitaralle oacute autora

a folla de estilo da publicacioacuten para que poida reconverter o seu artigo oacute formato

da publicacioacuten CUMIEIRA

CUMIEIRA 6


162

Cumieira Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega Vol 6 Xoseacute A Fernaacutendez

Salgado (ed) -- Vigo Universidade de Vigo Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina 2021

162 p 24 cm

DL VG 609-2021

ISBN 978-84-8158-911-5

1 Filoloxiacutea Galega I Fernaacutendez Salgado Xoseacute Antonio ed lit II Universidade de Vigo

Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina ed

copy Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina (Universidade de Vigo)

copy Abraham Castro Garciacutea Aacutengela Otero Fontaacuten Nuria Bouzas Antas Fernando Groba Bouza e


copy Xoseacute A Fernaacutendez Salgado (ed)

Revisioacuten cientiacutefica do volume 6

Anxo Angueira (UVigo) Xoseacute-Henrique Costas (UVigo) Alexandre Rodriacuteguez Guerra (UVigo) e

Xoseacute A Fernaacutendez Salgado (UVigo)

Maquetacioacuten Xoseacute A Fernaacutendez Salgado

Desentildeo da portada Tania Sueiro (Aacuterea de Imaxe da Universidade de Vigo)

Edicioacuten

Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina da Universidade de Vigo

Facultade de Filoloxiacutea e Traducioacuten

Campus das Lagoas-Marcosende - 36310 Vigo

Impresioacuten Toacuterculo Comunicacioacuten Graacutefica SA

Dep Legal 609-2021

ISBN 978-84-8158-911-5

CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega aparece recollida na base de datos

DIALNET en BILEGA no Cataacutelogo Italiano dei Periodici ACNP (Universitagrave di Bologna) en Linguistic

Bibliography e Brillonline de BRILL

7

Iacutendice Index

9 Limiar

Introduction














documentary genre










8

9

LIMIAR Introduction



























castelaacuten





10












seu enviacuteo


Editor de CUMIEIRA




Vol 6 2021 pp 11-35 ISBN 978-84-8158-911-5 11













servizo social











CUMIEIRA 6


12





























13



































Barreiro (2003 115) 1964 e 1972

CUMIEIRA 6


14































15



























posibilita




CUMIEIRA 6


16




































17
































CUMIEIRA 6


18
























doutra








19





























CUMIEIRA 6


20




























21
































CUMIEIRA 6


22

































23










2007 230)



























CUMIEIRA 6


24















predilecta














vimos sinalando



25




































CUMIEIRA 6


26








































27






































CUMIEIRA 6


28









































29



































CUMIEIRA 6


30
























4 Conclusioacuten










camintildeado



31







































CUMIEIRA 6


32



















33



















CUMIEIRA 6


34




















35








Vol 6 2021 pp 37-73 ISBN 978-84-8158-911-5 37




























CUMIEIRA 6


38

1 Introducioacuten1



































39
















2 Metodoloxiacutea






CUMIEIRA 6


40





































41


































CUMIEIRA 6


42


















proporcionados










D M 66 Balea 28


FG M 71 Balea 24








43

M M 73 O Castelo 27










CGP M 73 Ourelo 18

S H 82 Ourelo 12









A H 60 San Roque 17

P M 74 San Roque 8




SMF M 74 O Seixo 22

ARF M 84 O Seixo 12






JG H 72 Ximeu 12



CUMIEIRA 6


44
































(Guerrero 2006 60)



45






































CUMIEIRA 6


46








































47



































CUMIEIRA 6


48





































49


































CUMIEIRA 6


50

























43 Trazos do alcume












51


































CUMIEIRA 6


52










mantelo






























53



































CUMIEIRA 6


54







deste tipo






Xurelo e o Oso








as Negritas
















55



e o Pintildeoacuten











tipo






Carrexoacuten

















CUMIEIRA 6


56








































57









































CUMIEIRA 6


58




























2017 639)







familia





59





































CUMIEIRA 6


60



































etimoloacutexica



61























non













CUMIEIRA 6


62






Chilino a Pavita



























Rantildeona



63















estaacutendar)



Subtipo Exemplo















CUMIEIRA 6


64








































65







































CUMIEIRA 6


66




















222 22

214 21

91 9

04 104 0

296 30

169 17




Interx (04)

Onomat (04)


Outros (169)



67

















53 26

39 19

26 13

18 9

12 6

11 5

9 56 3

6 35 34 22 19 5


Animais (39)



Costumes (12)

Topoacutenimos (11)

Vexetais (9)

Habilidades (6)

Profesioacutens (6)

Formas de falar (5)

Aneacutecdotas (4)


Outros (9)

CUMIEIRA 6


68








































69















6 Conclusioacutens











nicknames









CUMIEIRA 6


70




a animais














71















CUMIEIRA 6


72













73













Vol 6 2021 pp 75-95 ISBN 978-84-8158-911-5 75



Nuria Bouzas Antas

























CUMIEIRA 6


76

1 Introducioacuten1





























Carral (2016 2)




NURIA BOUZAS ANTAS


77


































CUMIEIRA 6


78







Assunto































do viaxeiro

NURIA BOUZAS ANTAS


79







Silvestre 2009 103)































CUMIEIRA 6


80






















a terra a paisaxe
















NURIA BOUZAS ANTAS


81


chaman os galegos

chan de Parafita



que vai ao Ribeiro

dendes Pontevedra

a vila do reino

a unha legointildea

camintildeo dereito


o rumbo surlesto

se sube en relanzo

por todo o vieiro

sen muita fadiga

nen muito tormento

axintildea se chega

ao chan que dixemos


todo o seu terreo


e cazan coellos

os homes nas festas



tan alto en extremo

se ve toda a vila

cos seus arrodeos

se ve o mar bravo

se ve o mar quedo

de Ons e de Tambo

as illas ao lexos

se ven Portonovo

e xunto San Xenxo


Lourido e Campelo

se ven o Castrove

e mais Montecelo


e mais o Castelo


o lindo convento

CUMIEIRA 6


82




van muitos romeiros





os ollos da Ponte

e o Burgo pequeno

Morrazo se fora


se vira de frente

casi todo enteiro

Por fin os navios

e barcos dos pescos

se ven navegare


Os ollos se fartan

con tanto recreo

da terra de verde

de mar e de ceo


















NURIA BOUZAS ANTAS


83






































CUMIEIRA 6


84



























(2014 159)











NURIA BOUZAS ANTAS


85


























31 Diferenzas






CUMIEIRA 6


86







































NURIA BOUZAS ANTAS


87










popular


















(Arlt 1997 24)










CUMIEIRA 6


88


















32 Semellanzas


















NURIA BOUZAS ANTAS


89



Asiacute establece



























(2016 7-8)








CUMIEIRA 6


90






































NURIA BOUZAS ANTAS


91











70)























pola literatura

CUMIEIRA 6


92
















de allaacute






















NURIA BOUZAS ANTAS


93

































CUMIEIRA 6


94

4 Conclusioacuten



































galega

NURIA BOUZAS ANTAS


95




















Vol 6 2021 pp 97-123 ISBN 978-84-8158-911-5 97










CUMIEIRA 6


98

1 Introducioacuten1

























99



como unha costura





























mundial



CUMIEIRA 6


100
















seleccioacuten









detallado











101






























CUMIEIRA 6


102
















Diana mulleres






como o contrabando













103



portuguesa)














Nome Ano de nacto

Documental


Coyote 2006


Tato


Coyote 2006


Coyote 2006


Coyote 2006


(Soajo Vaacuterzea)

Hortelinda (unha

das mulleres)



Coyote 2006


Coyote 2006

Eh1 RSG Entrimo

(A Pereira Guxinde)


Em1 RSG Entrimo

(A Pereira Guxinde)




CUMIEIRA 6


104


Lantemil)



Lantemil)



Lantemil)









Bouzadrago)

Irene de Jesuacutes

Bernardo

Bernardo9



Bouzadrago)

Manuel

Domiacutenguez



Bouzadrago)



Vilameaacute)



Vilameaacute)



Vilameaacute)





Padrendo)



Torneiros)



Torneiros)



Torneiros)



Coyote 2006





105


Ribeiro


Coyote 2006


Cerdeira


Coyote 2006


Coyote 2006


Domingues


Coyote 2006


Coyote 2006











Laboreiro Portos)



Laboreiro Seara)



Laboreiro Teso)



Laboreiro Teso)




Travessa)



Laboreiro Vido)




Gregoacuterio)




Coyote 2006


Coyote 2006


Coyote 2006


Gonzaacutelez


Coyote 2006

CUMIEIRA 6


106


Coyote 2006


Coyote 2006







(Urgeira)



(Verdoejo)



(Verdoejo)




Coyote 2006
















barrio ou lugar)




107
















CUMIEIRA 6


108





























sea





109

























CUMIEIRA 6


110































111

































CUMIEIRA 6


112








galego24

Portugal

Castro

Laboreiro


Castro Laboreiro)

Valenccedila do

Minho

Vila Nova de

Cerveira

Caminha Total

Pero 0 0 2 1 0 3

Mais 22 19 1 1 1 45

Mas 0 22 2 5 1 30

Galiza


Pero 5 11 3 7 0 7 33

Mais 4 1 0 0 0 0 5

Mas 2 1 0 0 0 0 3







para o outro





113































CUMIEIRA 6


114





































115

Portugal


Laboreiro

Melgaccedilo (sen

Castro Laboreiro)

Valenccedila

do Minho

Vila Nova

de

Cerveira

Caminha Total


Grave 4 1 0 0 0 5

Galiza



Grave 1 6 10 5 1 3 26


















cordear




CUMIEIRA 6


116








osdepois)
























117































CUMIEIRA 6


118











na casa44






















119
































CUMIEIRA 6


120












121












CUMIEIRA 6


122














123








Vol 6 2021 pp 125-156 ISBN 978-84-8158-911-5 125

























CUMIEIRA 6


126

1 Introducioacuten1



































127

















contexto


















CUMIEIRA 6


128



































129


















ADESSE






Contexto esquerdo









CUMIEIRA 6


130



































131

41 Base

411 Espantildeol
















0

1

2

3

4

5

6

7

8

9


CUMIEIRA 6


132










Verbos 3 150 150








Texto 2 100 850


Nexo 1 50 100





Verbo 14 700 700

Complexo 2 100 800


Nexo 1 50 100




133























en la []raquo














CUMIEIRA 6


134















exemplo










concretado












informado []raquo



135























argumentais

0

2

4

6

8

10

12

14

16

Posposto Anteposto

CUMIEIRA 6


136






















0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20




137






























CUMIEIRA 6


138








anaacutelise

0

2

4

6

8

10

12

14

Si Non

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Si Non



139

412 Galego

























Nexo 1 50 100




CUMIEIRA 6


140










0

2

4

6

8

10

12

14

16

Sobre Con En A

0

2

4

6

8

10

12

14




141








0

2

4

6

8

10

12

14

16

Sobre Con En A

0

2

4

6

8

10

12

14

16

A De En

CUMIEIRA 6


142















voto








relatividade
















143













aglutinantes

0

2

4

6

8

10

12

14

16

Posposto Anteposto

0

5

10

15

20


CUMIEIRA 6


144


























42 Respecto







145

421 Espantildeol









0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10


0

2

4

6

8

10

12


CUMIEIRA 6


146




0

2

4

6

8

10

12


0

2

4

6

8

10

12

14

16

18


0

2

4

6

8

10




147
















44

46

48

5

52

54

56

58

6

62

Con A

0

2

4

6

8

10

12

14

A De

CUMIEIRA 6


148









mesmo punto




























149









422 Galego















0

2

4

6

8

10

12


CUMIEIRA 6


150










0

1

2

3

4

5

6

7

8


0

1

2

3

4

5

6

7

Con A De



151















preposicioacuten







0

2

4

6

8

10

12

A De Con

CUMIEIRA 6


152









0

2

4

6

8

10

12

14

Posposto Anteposto

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18




153

































CUMIEIRA 6


154











0

2

4

6

8

10

12

Si Non

0

2

4

6

8

10

12

Si Non



155

5 Conclusioacutens



























CUMIEIRA 6


156





157















NURIA BOUZAS ANTAS





















159





literatura galegas































CUMIEIRA 6


160

1 Apartado

12 Subapartado

121 Subapartado










Libro















99-176







161

Artigo de revista








CUMIEIRA 6


162

7

Iacutendice Index

9 Limiar

Introduction














documentary genre










8

9

LIMIAR Introduction



























castelaacuten





10












seu enviacuteo


Editor de CUMIEIRA




Vol 6 2021 pp 11-35 ISBN 978-84-8158-911-5 11













servizo social











CUMIEIRA 6


12





























13



































Barreiro (2003 115) 1964 e 1972

CUMIEIRA 6


14































15



























posibilita




CUMIEIRA 6


16




































17
































CUMIEIRA 6


18
























doutra








19





























CUMIEIRA 6


20




























21
































CUMIEIRA 6


22

































23










2007 230)



























CUMIEIRA 6


24















predilecta














vimos sinalando



25




































CUMIEIRA 6


26








































27






































CUMIEIRA 6


28









































29



































CUMIEIRA 6


30
























4 Conclusioacuten










camintildeado



31







































CUMIEIRA 6


32



















33



















CUMIEIRA 6


34




















35








Vol 6 2021 pp 37-73 ISBN 978-84-8158-911-5 37




























CUMIEIRA 6


38

1 Introducioacuten1



































39
















2 Metodoloxiacutea






CUMIEIRA 6


40





































41


































CUMIEIRA 6


42


















proporcionados










D M 66 Balea 28


FG M 71 Balea 24








43

M M 73 O Castelo 27










CGP M 73 Ourelo 18

S H 82 Ourelo 12









A H 60 San Roque 17

P M 74 San Roque 8




SMF M 74 O Seixo 22

ARF M 84 O Seixo 12






JG H 72 Ximeu 12



CUMIEIRA 6


44
































(Guerrero 2006 60)



45






































CUMIEIRA 6


46








































47



































CUMIEIRA 6


48





































49


































CUMIEIRA 6


50

























43 Trazos do alcume












51


































CUMIEIRA 6


52










mantelo






























53



































CUMIEIRA 6


54







deste tipo






Xurelo e o Oso








as Negritas
















55



e o Pintildeoacuten











tipo






Carrexoacuten

















CUMIEIRA 6


56








































57









































CUMIEIRA 6


58




























2017 639)







familia





59





































CUMIEIRA 6


60



































etimoloacutexica



61























non













CUMIEIRA 6


62






Chilino a Pavita



























Rantildeona



63















estaacutendar)



Subtipo Exemplo















CUMIEIRA 6


64








































65







































CUMIEIRA 6


66




















222 22

214 21

91 9

04 104 0

296 30

169 17




Interx (04)

Onomat (04)


Outros (169)



67

















53 26

39 19

26 13

18 9

12 6

11 5

9 56 3

6 35 34 22 19 5


Animais (39)



Costumes (12)

Topoacutenimos (11)

Vexetais (9)

Habilidades (6)

Profesioacutens (6)

Formas de falar (5)

Aneacutecdotas (4)


Outros (9)

CUMIEIRA 6


68








































69















6 Conclusioacutens











nicknames









CUMIEIRA 6


70




a animais














71















CUMIEIRA 6


72













73













Vol 6 2021 pp 75-95 ISBN 978-84-8158-911-5 75



Nuria Bouzas Antas

























CUMIEIRA 6


76

1 Introducioacuten1





























Carral (2016 2)




NURIA BOUZAS ANTAS


77


































CUMIEIRA 6


78







Assunto































do viaxeiro

NURIA BOUZAS ANTAS


79







Silvestre 2009 103)































CUMIEIRA 6


80






















a terra a paisaxe
















NURIA BOUZAS ANTAS


81


chaman os galegos

chan de Parafita



que vai ao Ribeiro

dendes Pontevedra

a vila do reino

a unha legointildea

camintildeo dereito


o rumbo surlesto

se sube en relanzo

por todo o vieiro

sen muita fadiga

nen muito tormento

axintildea se chega

ao chan que dixemos


todo o seu terreo


e cazan coellos

os homes nas festas



tan alto en extremo

se ve toda a vila

cos seus arrodeos

se ve o mar bravo

se ve o mar quedo

de Ons e de Tambo

as illas ao lexos

se ven Portonovo

e xunto San Xenxo


Lourido e Campelo

se ven o Castrove

e mais Montecelo


e mais o Castelo


o lindo convento

CUMIEIRA 6


82




van muitos romeiros





os ollos da Ponte

e o Burgo pequeno

Morrazo se fora


se vira de frente

casi todo enteiro

Por fin os navios

e barcos dos pescos

se ven navegare


Os ollos se fartan

con tanto recreo

da terra de verde

de mar e de ceo


















NURIA BOUZAS ANTAS


83






































CUMIEIRA 6


84



























(2014 159)











NURIA BOUZAS ANTAS


85


























31 Diferenzas






CUMIEIRA 6


86







































NURIA BOUZAS ANTAS


87










popular


















(Arlt 1997 24)










CUMIEIRA 6


88


















32 Semellanzas


















NURIA BOUZAS ANTAS


89



Asiacute establece



























(2016 7-8)








CUMIEIRA 6


90






































NURIA BOUZAS ANTAS


91











70)























pola literatura

CUMIEIRA 6


92
















de allaacute






















NURIA BOUZAS ANTAS


93

































CUMIEIRA 6


94

4 Conclusioacuten



































galega

NURIA BOUZAS ANTAS


95




















Vol 6 2021 pp 97-123 ISBN 978-84-8158-911-5 97










CUMIEIRA 6


98

1 Introducioacuten1

























99



como unha costura





























mundial



CUMIEIRA 6


100
















seleccioacuten









detallado











101






























CUMIEIRA 6


102
















Diana mulleres






como o contrabando













103



portuguesa)














Nome Ano de nacto

Documental


Coyote 2006


Tato


Coyote 2006


Coyote 2006


Coyote 2006


(Soajo Vaacuterzea)

Hortelinda (unha

das mulleres)



Coyote 2006


Coyote 2006

Eh1 RSG Entrimo

(A Pereira Guxinde)


Em1 RSG Entrimo

(A Pereira Guxinde)




CUMIEIRA 6


104


Lantemil)



Lantemil)



Lantemil)









Bouzadrago)

Irene de Jesuacutes

Bernardo

Bernardo9



Bouzadrago)

Manuel

Domiacutenguez



Bouzadrago)



Vilameaacute)



Vilameaacute)



Vilameaacute)





Padrendo)



Torneiros)



Torneiros)



Torneiros)



Coyote 2006





105


Ribeiro


Coyote 2006


Cerdeira


Coyote 2006


Coyote 2006


Domingues


Coyote 2006


Coyote 2006











Laboreiro Portos)



Laboreiro Seara)



Laboreiro Teso)



Laboreiro Teso)




Travessa)



Laboreiro Vido)




Gregoacuterio)




Coyote 2006


Coyote 2006


Coyote 2006


Gonzaacutelez


Coyote 2006

CUMIEIRA 6


106


Coyote 2006


Coyote 2006







(Urgeira)



(Verdoejo)



(Verdoejo)




Coyote 2006
















barrio ou lugar)




107
















CUMIEIRA 6


108





























sea





109

























CUMIEIRA 6


110































111

































CUMIEIRA 6


112








galego24

Portugal

Castro

Laboreiro


Castro Laboreiro)

Valenccedila do

Minho

Vila Nova de

Cerveira

Caminha Total

Pero 0 0 2 1 0 3

Mais 22 19 1 1 1 45

Mas 0 22 2 5 1 30

Galiza


Pero 5 11 3 7 0 7 33

Mais 4 1 0 0 0 0 5

Mas 2 1 0 0 0 0 3







para o outro





113































CUMIEIRA 6


114





































115

Portugal


Laboreiro

Melgaccedilo (sen

Castro Laboreiro)

Valenccedila

do Minho

Vila Nova

de

Cerveira

Caminha Total


Grave 4 1 0 0 0 5

Galiza



Grave 1 6 10 5 1 3 26


















cordear




CUMIEIRA 6


116








osdepois)
























117































CUMIEIRA 6


118











na casa44






















119
































CUMIEIRA 6


120












121












CUMIEIRA 6


122














123








Vol 6 2021 pp 125-156 ISBN 978-84-8158-911-5 125

























CUMIEIRA 6


126

1 Introducioacuten1



































127

















contexto


















CUMIEIRA 6


128



































129


















ADESSE






Contexto esquerdo









CUMIEIRA 6


130



































131

41 Base

411 Espantildeol
















0

1

2

3

4

5

6

7

8

9


CUMIEIRA 6


132










Verbos 3 150 150








Texto 2 100 850


Nexo 1 50 100





Verbo 14 700 700

Complexo 2 100 800


Nexo 1 50 100




133























en la []raquo














CUMIEIRA 6


134















exemplo










concretado












informado []raquo



135























argumentais

0

2

4

6

8

10

12

14

16

Posposto Anteposto

CUMIEIRA 6


136






















0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20




137






























CUMIEIRA 6


138








anaacutelise

0

2

4

6

8

10

12

14

Si Non

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Si Non



139

412 Galego

























Nexo 1 50 100




CUMIEIRA 6


140










0

2

4

6

8

10

12

14

16

Sobre Con En A

0

2

4

6

8

10

12

14




141








0

2

4

6

8

10

12

14

16

Sobre Con En A

0

2

4

6

8

10

12

14

16

A De En

CUMIEIRA 6


142















voto








relatividade
















143













aglutinantes

0

2

4

6

8

10

12

14

16

Posposto Anteposto

0

5

10

15

20


CUMIEIRA 6


144


























42 Respecto







145

421 Espantildeol









0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10


0

2

4

6

8

10

12


CUMIEIRA 6


146




0

2

4

6

8

10

12


0

2

4

6

8

10

12

14

16

18


0

2

4

6

8

10




147
















44

46

48

5

52

54

56

58

6

62

Con A

0

2

4

6

8

10

12

14

A De

CUMIEIRA 6


148









mesmo punto




























149









422 Galego















0

2

4

6

8

10

12


CUMIEIRA 6


150










0

1

2

3

4

5

6

7

8


0

1

2

3

4

5

6

7

Con A De



151















preposicioacuten







0

2

4

6

8

10

12

A De Con

CUMIEIRA 6


152









0

2

4

6

8

10

12

14

Posposto Anteposto

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18




153

































CUMIEIRA 6


154











0

2

4

6

8

10

12

Si Non

0

2

4

6

8

10

12

Si Non



155

5 Conclusioacutens



























CUMIEIRA 6


156





157















NURIA BOUZAS ANTAS





















159





literatura galegas































CUMIEIRA 6


160

1 Apartado

12 Subapartado

121 Subapartado










Libro















99-176







161

Artigo de revista








CUMIEIRA 6


162

8

9

LIMIAR Introduction



























castelaacuten





10












seu enviacuteo


Editor de CUMIEIRA




Vol 6 2021 pp 11-35 ISBN 978-84-8158-911-5 11













servizo social











CUMIEIRA 6


12





























13



































Barreiro (2003 115) 1964 e 1972

CUMIEIRA 6


14































15



























posibilita




CUMIEIRA 6


16




































17
































CUMIEIRA 6


18
























doutra








19





























CUMIEIRA 6


20




























21
































CUMIEIRA 6


22

































23










2007 230)



























CUMIEIRA 6


24















predilecta














vimos sinalando



25




































CUMIEIRA 6


26








































27






































CUMIEIRA 6


28









































29



































CUMIEIRA 6


30
























4 Conclusioacuten










camintildeado



31







































CUMIEIRA 6


32



















33



















CUMIEIRA 6


34




















35








Vol 6 2021 pp 37-73 ISBN 978-84-8158-911-5 37




























CUMIEIRA 6


38

1 Introducioacuten1



































39
















2 Metodoloxiacutea






CUMIEIRA 6


40





































41


































CUMIEIRA 6


42


















proporcionados










D M 66 Balea 28


FG M 71 Balea 24








43

M M 73 O Castelo 27










CGP M 73 Ourelo 18

S H 82 Ourelo 12









A H 60 San Roque 17

P M 74 San Roque 8




SMF M 74 O Seixo 22

ARF M 84 O Seixo 12






JG H 72 Ximeu 12



CUMIEIRA 6


44
































(Guerrero 2006 60)



45






































CUMIEIRA 6


46








































47



































CUMIEIRA 6


48





































49


































CUMIEIRA 6


50

























43 Trazos do alcume












51


































CUMIEIRA 6


52










mantelo






























53



































CUMIEIRA 6


54







deste tipo






Xurelo e o Oso








as Negritas
















55



e o Pintildeoacuten











tipo






Carrexoacuten

















CUMIEIRA 6


56








































57









































CUMIEIRA 6


58




























2017 639)







familia





59





































CUMIEIRA 6


60



































etimoloacutexica



61























non













CUMIEIRA 6


62






Chilino a Pavita



























Rantildeona



63















estaacutendar)



Subtipo Exemplo















CUMIEIRA 6


64








































65







































CUMIEIRA 6


66




















222 22

214 21

91 9

04 104 0

296 30

169 17




Interx (04)

Onomat (04)


Outros (169)



67

















53 26

39 19

26 13

18 9

12 6

11 5

9 56 3

6 35 34 22 19 5


Animais (39)



Costumes (12)

Topoacutenimos (11)

Vexetais (9)

Habilidades (6)

Profesioacutens (6)

Formas de falar (5)

Aneacutecdotas (4)


Outros (9)

CUMIEIRA 6


68








































69















6 Conclusioacutens











nicknames









CUMIEIRA 6


70




a animais














71















CUMIEIRA 6


72













73













Vol 6 2021 pp 75-95 ISBN 978-84-8158-911-5 75



Nuria Bouzas Antas

























CUMIEIRA 6


76

1 Introducioacuten1





























Carral (2016 2)




NURIA BOUZAS ANTAS


77


































CUMIEIRA 6


78







Assunto































do viaxeiro

NURIA BOUZAS ANTAS


79







Silvestre 2009 103)































CUMIEIRA 6


80






















a terra a paisaxe
















NURIA BOUZAS ANTAS


81


chaman os galegos

chan de Parafita



que vai ao Ribeiro

dendes Pontevedra

a vila do reino

a unha legointildea

camintildeo dereito


o rumbo surlesto

se sube en relanzo

por todo o vieiro

sen muita fadiga

nen muito tormento

axintildea se chega

ao chan que dixemos


todo o seu terreo


e cazan coellos

os homes nas festas



tan alto en extremo

se ve toda a vila

cos seus arrodeos

se ve o mar bravo

se ve o mar quedo

de Ons e de Tambo

as illas ao lexos

se ven Portonovo

e xunto San Xenxo


Lourido e Campelo

se ven o Castrove

e mais Montecelo


e mais o Castelo


o lindo convento

CUMIEIRA 6


82




van muitos romeiros





os ollos da Ponte

e o Burgo pequeno

Morrazo se fora


se vira de frente

casi todo enteiro

Por fin os navios

e barcos dos pescos

se ven navegare


Os ollos se fartan

con tanto recreo

da terra de verde

de mar e de ceo


















NURIA BOUZAS ANTAS


83






































CUMIEIRA 6


84



























(2014 159)











NURIA BOUZAS ANTAS


85


























31 Diferenzas






CUMIEIRA 6


86







































NURIA BOUZAS ANTAS


87










popular


















(Arlt 1997 24)










CUMIEIRA 6


88


















32 Semellanzas


















NURIA BOUZAS ANTAS


89



Asiacute establece



























(2016 7-8)








CUMIEIRA 6


90






































NURIA BOUZAS ANTAS


91











70)























pola literatura

CUMIEIRA 6


92
















de allaacute






















NURIA BOUZAS ANTAS


93

































CUMIEIRA 6


94

4 Conclusioacuten



































galega

NURIA BOUZAS ANTAS


95




















Vol 6 2021 pp 97-123 ISBN 978-84-8158-911-5 97










CUMIEIRA 6


98

1 Introducioacuten1

























99



como unha costura





























mundial



CUMIEIRA 6


100
















seleccioacuten









detallado











101






























CUMIEIRA 6


102
















Diana mulleres






como o contrabando













103



portuguesa)














Nome Ano de nacto

Documental


Coyote 2006


Tato


Coyote 2006


Coyote 2006


Coyote 2006


(Soajo Vaacuterzea)

Hortelinda (unha

das mulleres)



Coyote 2006


Coyote 2006

Eh1 RSG Entrimo

(A Pereira Guxinde)


Em1 RSG Entrimo

(A Pereira Guxinde)




CUMIEIRA 6


104


Lantemil)



Lantemil)



Lantemil)









Bouzadrago)

Irene de Jesuacutes

Bernardo

Bernardo9



Bouzadrago)

Manuel

Domiacutenguez



Bouzadrago)



Vilameaacute)



Vilameaacute)



Vilameaacute)





Padrendo)



Torneiros)



Torneiros)



Torneiros)



Coyote 2006





105


Ribeiro


Coyote 2006


Cerdeira


Coyote 2006


Coyote 2006


Domingues


Coyote 2006


Coyote 2006











Laboreiro Portos)



Laboreiro Seara)



Laboreiro Teso)



Laboreiro Teso)




Travessa)



Laboreiro Vido)




Gregoacuterio)




Coyote 2006


Coyote 2006


Coyote 2006


Gonzaacutelez


Coyote 2006

CUMIEIRA 6


106


Coyote 2006


Coyote 2006







(Urgeira)



(Verdoejo)



(Verdoejo)




Coyote 2006
















barrio ou lugar)




107
















CUMIEIRA 6


108





























sea





109

























CUMIEIRA 6


110































111

































CUMIEIRA 6


112








galego24

Portugal

Castro

Laboreiro


Castro Laboreiro)

Valenccedila do

Minho

Vila Nova de

Cerveira

Caminha Total

Pero 0 0 2 1 0 3

Mais 22 19 1 1 1 45

Mas 0 22 2 5 1 30

Galiza


Pero 5 11 3 7 0 7 33

Mais 4 1 0 0 0 0 5

Mas 2 1 0 0 0 0 3







para o outro





113































CUMIEIRA 6


114





































115

Portugal


Laboreiro

Melgaccedilo (sen

Castro Laboreiro)

Valenccedila

do Minho

Vila Nova

de

Cerveira

Caminha Total


Grave 4 1 0 0 0 5

Galiza



Grave 1 6 10 5 1 3 26


















cordear




CUMIEIRA 6


116








osdepois)
























117































CUMIEIRA 6


118











na casa44






















119
































CUMIEIRA 6


120












121












CUMIEIRA 6


122














123








Vol 6 2021 pp 125-156 ISBN 978-84-8158-911-5 125

























CUMIEIRA 6


126

1 Introducioacuten1



































127

















contexto


















CUMIEIRA 6


128



































129


















ADESSE






Contexto esquerdo









CUMIEIRA 6


130



































131

41 Base

411 Espantildeol
















0

1

2

3

4

5

6

7

8

9


CUMIEIRA 6


132










Verbos 3 150 150








Texto 2 100 850


Nexo 1 50 100





Verbo 14 700 700

Complexo 2 100 800


Nexo 1 50 100




133























en la []raquo














CUMIEIRA 6


134















exemplo










concretado












informado []raquo



135























argumentais

0

2

4

6

8

10

12

14

16

Posposto Anteposto

CUMIEIRA 6


136






















0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20




137






























CUMIEIRA 6


138








anaacutelise

0

2

4

6

8

10

12

14

Si Non

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Si Non



139

412 Galego

























Nexo 1 50 100




CUMIEIRA 6


140










0

2

4

6

8

10

12

14

16

Sobre Con En A

0

2

4

6

8

10

12

14




141








0

2

4

6

8

10

12

14

16

Sobre Con En A

0

2

4

6

8

10

12

14

16

A De En

CUMIEIRA 6


142















voto








relatividade
















143













aglutinantes

0

2

4

6

8

10

12

14

16

Posposto Anteposto

0

5

10

15

20


CUMIEIRA 6


144


























42 Respecto







145

421 Espantildeol









0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10


0

2

4

6

8

10

12


CUMIEIRA 6


146




0

2

4

6

8

10

12


0

2

4

6

8

10

12

14

16

18


0

2

4

6

8

10




147
















44

46

48

5

52

54

56

58

6

62

Con A

0

2

4

6

8

10

12

14

A De

CUMIEIRA 6


148









mesmo punto




























149









422 Galego















0

2

4

6

8

10

12


CUMIEIRA 6


150










0

1

2

3

4

5

6

7

8


0

1

2

3

4

5

6

7

Con A De



151















preposicioacuten







0

2

4

6

8

10

12

A De Con

CUMIEIRA 6


152









0

2

4

6

8

10

12

14

Posposto Anteposto

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18




153

































CUMIEIRA 6


154











0

2

4

6

8

10

12

Si Non

0

2

4

6

8

10

12

Si Non



155

5 Conclusioacutens



























CUMIEIRA 6


156





157















NURIA BOUZAS ANTAS





















159





literatura galegas































CUMIEIRA 6


160

1 Apartado

12 Subapartado

121 Subapartado










Libro















99-176







161

Artigo de revista








CUMIEIRA 6


162

9

LIMIAR Introduction



























castelaacuten





10












seu enviacuteo


Editor de CUMIEIRA




Vol 6 2021 pp 11-35 ISBN 978-84-8158-911-5 11













servizo social











CUMIEIRA 6


12





























13



































Barreiro (2003 115) 1964 e 1972

CUMIEIRA 6


14































15



























posibilita




CUMIEIRA 6


16




































17
































CUMIEIRA 6


18
























doutra








19





























CUMIEIRA 6


20




























21
































CUMIEIRA 6


22

































23










2007 230)



























CUMIEIRA 6


24















predilecta














vimos sinalando



25




































CUMIEIRA 6


26








































27






































CUMIEIRA 6


28









































29



































CUMIEIRA 6


30
























4 Conclusioacuten










camintildeado



31







































CUMIEIRA 6


32



















33



















CUMIEIRA 6


34




















35








Vol 6 2021 pp 37-73 ISBN 978-84-8158-911-5 37




























CUMIEIRA 6


38

1 Introducioacuten1



































39
















2 Metodoloxiacutea






CUMIEIRA 6


40





































41


































CUMIEIRA 6


42


















proporcionados










D M 66 Balea 28


FG M 71 Balea 24








43

M M 73 O Castelo 27










CGP M 73 Ourelo 18

S H 82 Ourelo 12









A H 60 San Roque 17

P M 74 San Roque 8




SMF M 74 O Seixo 22

ARF M 84 O Seixo 12






JG H 72 Ximeu 12



CUMIEIRA 6


44
































(Guerrero 2006 60)



45






































CUMIEIRA 6


46








































47



































CUMIEIRA 6


48





































49


































CUMIEIRA 6


50

























43 Trazos do alcume












51


































CUMIEIRA 6


52










mantelo






























53



































CUMIEIRA 6


54







deste tipo






Xurelo e o Oso








as Negritas
















55



e o Pintildeoacuten











tipo






Carrexoacuten

















CUMIEIRA 6


56








































57









































CUMIEIRA 6


58




























2017 639)







familia





59





































CUMIEIRA 6


60



































etimoloacutexica



61























non













CUMIEIRA 6


62






Chilino a Pavita



























Rantildeona



63















estaacutendar)



Subtipo Exemplo















CUMIEIRA 6


64








































65







































CUMIEIRA 6


66




















222 22

214 21

91 9

04 104 0

296 30

169 17




Interx (04)

Onomat (04)


Outros (169)



67

















53 26

39 19

26 13

18 9

12 6

11 5

9 56 3

6 35 34 22 19 5


Animais (39)



Costumes (12)

Topoacutenimos (11)

Vexetais (9)

Habilidades (6)

Profesioacutens (6)

Formas de falar (5)

Aneacutecdotas (4)


Outros (9)

CUMIEIRA 6


68








































69















6 Conclusioacutens











nicknames









CUMIEIRA 6


70




a animais














71















CUMIEIRA 6


72













73













Vol 6 2021 pp 75-95 ISBN 978-84-8158-911-5 75



Nuria Bouzas Antas

























CUMIEIRA 6


76

1 Introducioacuten1





























Carral (2016 2)




NURIA BOUZAS ANTAS


77


































CUMIEIRA 6


78







Assunto































do viaxeiro

NURIA BOUZAS ANTAS


79







Silvestre 2009 103)































CUMIEIRA 6


80






















a terra a paisaxe
















NURIA BOUZAS ANTAS


81


chaman os galegos

chan de Parafita



que vai ao Ribeiro

dendes Pontevedra

a vila do reino

a unha legointildea

camintildeo dereito


o rumbo surlesto

se sube en relanzo

por todo o vieiro

sen muita fadiga

nen muito tormento

axintildea se chega

ao chan que dixemos


todo o seu terreo


e cazan coellos

os homes nas festas



tan alto en extremo

se ve toda a vila

cos seus arrodeos

se ve o mar bravo

se ve o mar quedo

de Ons e de Tambo

as illas ao lexos

se ven Portonovo

e xunto San Xenxo


Lourido e Campelo

se ven o Castrove

e mais Montecelo


e mais o Castelo


o lindo convento

CUMIEIRA 6


82




van muitos romeiros





os ollos da Ponte

e o Burgo pequeno

Morrazo se fora


se vira de frente

casi todo enteiro

Por fin os navios

e barcos dos pescos

se ven navegare


Os ollos se fartan

con tanto recreo

da terra de verde

de mar e de ceo


















NURIA BOUZAS ANTAS


83






































CUMIEIRA 6


84



























(2014 159)











NURIA BOUZAS ANTAS


85


























31 Diferenzas






CUMIEIRA 6


86







































NURIA BOUZAS ANTAS


87










popular


















(Arlt 1997 24)










CUMIEIRA 6


88


















32 Semellanzas


















NURIA BOUZAS ANTAS


89



Asiacute establece



























(2016 7-8)








CUMIEIRA 6


90






































NURIA BOUZAS ANTAS


91











70)























pola literatura

CUMIEIRA 6


92
















de allaacute






















NURIA BOUZAS ANTAS


93

































CUMIEIRA 6


94

4 Conclusioacuten



































galega

NURIA BOUZAS ANTAS


95




















Vol 6 2021 pp 97-123 ISBN 978-84-8158-911-5 97










CUMIEIRA 6


98

1 Introducioacuten1

























99



como unha costura





























mundial



CUMIEIRA 6


100
















seleccioacuten









detallado











101






























CUMIEIRA 6


102
















Diana mulleres






como o contrabando













103



portuguesa)














Nome Ano de nacto

Documental


Coyote 2006


Tato


Coyote 2006


Coyote 2006


Coyote 2006


(Soajo Vaacuterzea)

Hortelinda (unha

das mulleres)



Coyote 2006


Coyote 2006

Eh1 RSG Entrimo

(A Pereira Guxinde)


Em1 RSG Entrimo

(A Pereira Guxinde)




CUMIEIRA 6


104


Lantemil)



Lantemil)



Lantemil)









Bouzadrago)

Irene de Jesuacutes

Bernardo

Bernardo9



Bouzadrago)

Manuel

Domiacutenguez



Bouzadrago)



Vilameaacute)



Vilameaacute)



Vilameaacute)





Padrendo)



Torneiros)



Torneiros)



Torneiros)



Coyote 2006





105


Ribeiro


Coyote 2006


Cerdeira


Coyote 2006


Coyote 2006


Domingues


Coyote 2006


Coyote 2006











Laboreiro Portos)



Laboreiro Seara)



Laboreiro Teso)



Laboreiro Teso)




Travessa)



Laboreiro Vido)




Gregoacuterio)




Coyote 2006


Coyote 2006


Coyote 2006


Gonzaacutelez


Coyote 2006

CUMIEIRA 6


106


Coyote 2006


Coyote 2006







(Urgeira)



(Verdoejo)



(Verdoejo)




Coyote 2006
















barrio ou lugar)




107
















CUMIEIRA 6


108





























sea





109

























CUMIEIRA 6


110































111

































CUMIEIRA 6


112








galego24

Portugal

Castro

Laboreiro


Castro Laboreiro)

Valenccedila do

Minho

Vila Nova de

Cerveira

Caminha Total

Pero 0 0 2 1 0 3

Mais 22 19 1 1 1 45

Mas 0 22 2 5 1 30

Galiza


Pero 5 11 3 7 0 7 33

Mais 4 1 0 0 0 0 5

Mas 2 1 0 0 0 0 3







para o outro





113































CUMIEIRA 6


114





































115

Portugal


Laboreiro

Melgaccedilo (sen

Castro Laboreiro)

Valenccedila

do Minho

Vila Nova

de

Cerveira

Caminha Total


Grave 4 1 0 0 0 5

Galiza



Grave 1 6 10 5 1 3 26


















cordear




CUMIEIRA 6


116








osdepois)
























117































CUMIEIRA 6


118











na casa44






















119
































CUMIEIRA 6


120












121












CUMIEIRA 6


122














123








Vol 6 2021 pp 125-156 ISBN 978-84-8158-911-5 125

























CUMIEIRA 6


126

1 Introducioacuten1



































127

















contexto


















CUMIEIRA 6


128



































129


















ADESSE






Contexto esquerdo









CUMIEIRA 6


130



































131

41 Base

411 Espantildeol
















0

1

2

3

4

5

6

7

8

9


CUMIEIRA 6


132










Verbos 3 150 150








Texto 2 100 850


Nexo 1 50 100





Verbo 14 700 700

Complexo 2 100 800


Nexo 1 50 100




133























en la []raquo














CUMIEIRA 6


134















exemplo










concretado












informado []raquo



135























argumentais

0

2

4

6

8

10

12

14

16

Posposto Anteposto

CUMIEIRA 6


136






















0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20




137






























CUMIEIRA 6


138








anaacutelise

0

2

4

6

8

10

12

14

Si Non

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Si Non



139

412 Galego

























Nexo 1 50 100




CUMIEIRA 6


140










0

2

4

6

8

10

12

14

16

Sobre Con En A

0

2

4

6

8

10

12

14




141








0

2

4

6

8

10

12

14

16

Sobre Con En A

0

2

4

6

8

10

12

14

16

A De En

CUMIEIRA 6


142















voto








relatividade
















143













aglutinantes

0

2

4

6

8

10

12

14

16

Posposto Anteposto

0

5

10

15

20


CUMIEIRA 6


144


























42 Respecto







145

421 Espantildeol









0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10


0

2

4

6

8

10

12


CUMIEIRA 6


146




0

2

4

6

8

10

12


0

2

4

6

8

10

12

14

16

18


0

2

4

6

8

10




147
















44

46

48

5

52

54

56

58

6

62

Con A

0

2

4

6

8

10

12

14

A De

CUMIEIRA 6


148









mesmo punto




























149









422 Galego















0

2

4

6

8

10

12


CUMIEIRA 6


150










0

1

2

3

4

5

6

7

8


0

1

2

3

4

5

6

7

Con A De



151















preposicioacuten







0

2

4

6

8

10

12

A De Con

CUMIEIRA 6


152









0

2

4

6

8

10

12

14

Posposto Anteposto

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18




153

































CUMIEIRA 6


154











0

2

4

6

8

10

12

Si Non

0

2

4

6

8

10

12

Si Non



155

5 Conclusioacutens



























CUMIEIRA 6


156





157















NURIA BOUZAS ANTAS





















159





literatura galegas































CUMIEIRA 6


160

1 Apartado

12 Subapartado

121 Subapartado










Libro















99-176







161

Artigo de revista








CUMIEIRA 6


162

Documents

CUMIEIRA - webh03.webs.uvigo.es