72
Delectare, docere et movere Las Teorías de la Retórica Musical en el Siglo XVII y XVIII Curs 2011-2012 Docent: Rubén López Cano Máster en interpretación de la música antigua

Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

  • Upload
    vokiet

  • View
    217

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Delectare, docere et movere

Las Teorías de la Retórica Musical

en el Siglo XVII y XVIII

Curs 2011-2012 Docent: Rubén López Cano

Máster en interpretación de la música antigua

Page 2: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

DEFINICIÓN DE RETÓRICA

Page 3: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

La retórica

• La retórica es el arte de hacer discursos gramaticalmente correctos, elegantes y, sobre todo, persuasivos

• (Beristáin, 1988 :421).

Page 4: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

FUENTES CLÁSICAS

PRINCIPALES

Page 5: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

• Aristóteles (384-322 a.C.)

– Arte retórica (Ars Rhetorica)

– “arte de extraer de todo tema el grado de persuasión que este encierra"

• Cicerón (106-43 a.C.)

– De oratore, De optimo genere oratorum, Partitiones

oratoriae, Topica, De inventione, etc.

– Delectare, Docere et Movere

• Quintiliano (35 - aprox.100 d.C.)

– De institutione oratoria.

– “Arte del buen decir“… no hay buen decir sin buen pensar, ni buen pensar sin rectitud.

Page 6: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

RAZONES

Page 7: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

¿Porqué la música recurrió a la

retórica?

• Carencia de terminología

• Construcción de una teoría de la composición

• Posibilidad de análisis musical

• Dotar las piezas de recursos de persuasión para mover los afectos

Page 8: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

LA MÚSICA POETICA

Page 9: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

• BURMEISTER, Joachim

– (1599) Hypomnematum musicae poeticae...: Rostock.

– (1601) Musica autoschediastiké; Rostock.

– (1601) Musicae practicae sive artis canendi ratio; Rostock.

– (1606) Música poetica...; Rostock.

• NUCIUS, Johannes (1613) Musices poeticae; Neisse.

• THURINGUS, Joachim (1624) Opusculum bipartitum; Berlin.

• HERBST, Johann Andreas (1643) Musica poetica; Nuremberg.

• KIRCHER, Athanasius (1650) Musurgia universalis Roma.

Page 10: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

• WALTHER, Elias (erróneamente atribuído a KALDENBACH,

Cristoph) (1664) Dissertatio musica, exhibens analysin

harmoniae Orlandi di Lasso, 5 voc. cui textus est: In me

transierunt..., praeside Christophoro Caldenbacchio, El.

Prof. Respondente Elia Walthero; Thübingen.

• BERNHARD, Christoph. (aprox. 1660) Von der Singe-Kunst,

oder Maniera;Tractatus compositionis augmentatus y

Ausführlicher Bericht vom Gebrauche der Con-und

Dissonantien.

• PRINTZ, Wolfgang Caspar (1696) Phrynis Mytilenaeus, oder

Satyrischer Componist; Dresden-Leipzig.

• AHLE, Johann Georg (1697) ...musikalisches Sommer-

Gespräche; Mühlhausen.

Page 11: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

• JANOVKA, Tomás Baltazar(1701) Clavis ad thesaurum; Praga.

• VOGT, Mauritius(1719) Conclave thesauri; Praga.

• HEINICHEN, Johann David(1728) Der General-Bass in der composition;

Dresden.

• WALTHER, Johann Gottfried(1732) Musicalisches Lexicon; Leipzig.

• MATTHESON, Johann(1739) Der volkommene Capellmeister; Hamburgo.

• SPIESS, Meinrad(1745) Tractatus musicus composito-rio-practicus....;

Augsburgo.

• SHEIBE, Johann Adolph(1745) Der critische Musikus; Leipzig.

• FORKEL, Johann Nikolaus(1777) Über die theorie der Musik.

Göttingen.(1788-1801) Allgemeine Geschichte der Musik; Leipzig.(1792)

Allgemeine Litteratur der Musik...; Leipzig.

Page 12: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

OTROS TRATADOS

Page 13: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

• PUTTENHAM, George (1589). The Arte of English Poesy.

• PEACHAM, Henry (1593). The Garden of Eloquence; London.

• HOSKYNS, John (1599). Directions for speech and style.

• PEACHAM, Henry Jr. (1622). The complete Gentlement; London.

• BACON, Francis (1627). Sylva Sylvarum; Londres.

• BUTLER, Charles (1636). The Principles of Music in Singing and Setting:

with the Two-fold Use Thereof, Ecclesiasticall and Civil; Londres.

• GOTTSCHED, Johann Christoph

– (1729) Grundiss zu einer vernunfftmässigen Redekunst; Hanover.

– (1730) Versuch einer critischen Dichtkunst für die Deutschen; Leipzig.

Page 14: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

• VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica;

Roma.

• ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche, Venecia.

• GALILEI, Vicenzo (1581). Dialogo della musica antica e della moderna;

Roma.

• MEI, Girolamo (1602). Discorso sopra la musica antica et moderna;

Venecia.

• DONI, G. B. (1635). Compendio del trattato de'generi e de'modi della

musica; Roma.

• MERSENNE, Marín (1636-7). Harmonie Universelle; Paris.

• QUANTZ, Johann Joachim (1752). Versuch einer Anweisung die Flöte

traversiere zu spielen; Berlin.

Page 15: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

FASES RETÓRICAS DE LA

CONSTRUCCIÓN DEL DISCURSO

Page 16: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

• Inventio

• Dispositio

– Exordio

– Narratio

– Propositio

– Confutatio

– Confirmatio

– Peroratio

• Elocutio

– Decoratio: sistema de

las figuras retóricas

• Memoria

• Pronuntatio

Page 17: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

INVENTIO

Page 18: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

• Lugares literario-discursivos:

– Locus a persona: Quis? (¿Quién?)

– Locus a re: Quid? (¿Que?)

– Locus a loco: Ubi? (¿Donde?)

– Locus ab instrumento: Qui bus auxiliaris? (¿Con ayuda de que?)

– Locus a causa: Cur? (¿Por que?)

– Locus a modo: Quo modo? (¿De que modo?)

– Locus a tempore: Quando? (¿Cuándo?)

Page 19: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Loci-topici: Los lugares musicales (I)

• Locus notationis (lugar de la notación) – Transformación de los valores de las notas, o la estructura del tema

principal (tal y como aparece en la notación de la partitura) por medio de la inversión, retrogradación o retrogradación de la invención, repeticiones literales o alteradas, imitaciones, etc.

• Locus descriptionis (lugar de la descripción) – Descripciones extramusicales de cosas, procesos o afectos.

• Locus causae materialis (lugar de la materia prima) – Cualidades y potenciales afectivos y simbólicos de los instrumentos, los

ejecutantes o los cantantes.

• Locus causae finalis (causa final) – º¿Para que clase de público se está componiendo?

Page 20: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Loci-topici: Los lugares musicales (II)

• Locus effectorum (lugar de la causa) – ¿Para que lugar se compone: una iglesia, una cámara de palacio, un teatro o un

espacio exterior como una plaza?

• Locus adjunctorum(lugar de lo adjunto) – Representación musical de personajes y situaciones. Resalta sus cualidades de

alma (adjunta animi: es caritativo, generoso o malvado), cuerpo (adjunta corporis tiene algún defecto o característica) y fortuna (adjunta corporis).

• Locus exemplorum(lugar del modelo) – Cita de obras de otros compositores.

• Locus testimoniorum(lugar del testimonio) – Cita fragmentos de melodías bien conocidas como himnos de iglesia, cantus

firmi, melodías populares, etc.

Page 21: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

INVENTIO EN HEINICHEN

Musicalización de un Aria

Page 22: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

• Johann David Heinichen en su Der General-Bass in

der Composition (1728).

• Musicalizar el texto:

Non lo diró col labro,Che tanto ardir no há.

Forse con le faville dell’ avide pupillePer dirche gia tutt’ardo,Lo sguardoParlerá.

Page 23: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

• Detectar palabras clave

– “faville, pupile, l’ardore, lo sguardo”.

• Etiquetar el tema de la poesía

– “fuego del amor”

• Locus descriptionis

– Memoria de composiciones anteriores que

representen o sugieran “fuego”

– Extraer rasgos musicales que siguieren “fuego”

– Adaptar esos rasgos a la nueva composición

Page 24: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Non lo diró con labro de Johann David Heinichen

Page 25: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

DISPOSITIO

Page 26: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

• Organización y distribución de las ideas y

argumentos descubiertos en la inventio.

• Se ubican en los los momentos del

discurso donde, según sus características,

resulten más oportunos y eficaces.

Page 27: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Fases de la dispositio

• Exordio

– Captatio benevolentia

– Partitio

• Narratio

• Propositio

• Confutatio

• Confitmatio

• Peroratio

Page 28: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Dispositio en el No.1, Coro I y II, de la Pasión

según San Mateo de J.S. Bach (Philippe Herreweghe,

1985)

• Exordium compases 1-16

• Narratio compases 17-38

• Propositio compases 42-51

• Confutatio compases 57-71

• Confirmatio compases 72-82

• Peroratio compases 82-90

– En mi opinión, el exordium se prolonga desde el inicio hasta la entrada del primer texto,

compases 1-26; la narratio comprende los compases 26 al 38. Los segmentos de los compases 39 al 42 y del 51 al 57 funcionan como transitus.

Page 29: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Dispositio para la Ofrenda musical de

J.S. Bach Ursula Kirkendale (1980)

• Exordium I: Ricercare (a 3)

• Narratio Brevis (egressus): Canon perpetuus super Thema Regium

• Narratio longa: (5) Canones Diversi. Egressus:

Fuga Canonica

• Exordium II: Ricercare a 6

• Argumentatio [Confutatio]: Dos canones enigmáticos.

– probatio: Canon a 2

– refutatio: Canon a 4

• Peroratio in adfectibus: Sonata

• Peroratio in rebus: Canon perpetuus

Page 30: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Dispositio en las Variaciones

Goldberg de J.S. Bach

Alan Street (1987)

• Exordium: Aria

• Narratio: Variaciones 1-15

– Egressus: Variación 16

• [Confutatio]

– refutatio: Variaciones 17-21

– probatio: Variaciones 22-24

• Peroratio: Variaciones 25-27

• [anexo]: Variaciones 28-30

Page 31: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Dispositio en preludios para órgano de

Buxtehude Lena Jacobson (1982) –modelo 1 (I)

Page 32: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Dispositio en preludios para órgano de

Buxtehude Lena Jacobson (1982) –modelo 1 (II)

Page 33: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Dispositio en preludios para órgano de

Buxtehude Lena Jacobson (1982) –modelo 2

Page 34: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Dispositio en preludios para órgano de

Buxtehude Lena Jacobson (1982) –modelo 3

Page 35: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Dispositio en preludios para órgano de

Buxtehude Lena Jacobson (1982) –modelo 4

Page 36: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Dispositio en preludios para órgano de

Buxtehude Lena Jacobson (1982) –modelo 5

Page 37: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Dispositio en preludios para órgano de

Buxtehude Lena Jacobson (1982) –modelo 6

Page 38: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Dispositio medieval

• Initium

• Medium

• Finis

Page 39: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Initium

Sección de

presentación de

temas

Medium

Sección de

desarrollo o

transición

Finis Sección de

clausura o coda

Proceso

Temático

Corresponde

Nuevo tema

introducido en la

sección de

desarrollo

(Sinfonía 3, Op. 10 1 I, Tema

de transición Op. 103,I.)

Introducción de un

tema de clausura

(Tema cadencial Op. 13,I)

Proceso

de

desarrollo/

transición

Tema inestable de

desarrollo

(Sinfonia 3, I)

Corresponde

Digresión de

clausura o coda de

desarrollo

(Op. 106,I, coda)

Proceso

cadencial/

clausura

Rasgos

cadenciales en el

tema o

introducción (Op. 135,I)

Gesto de clausura

en un desarrollo

inestable

(Op. 130, I)

Corresponde

Page 40: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

ELOCUTIO

Page 41: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Elocutio

• Verbalización del discurso

• Las ideas y argumentos descubiertos en

la inventio y ordenados en la dispositio

son puestos por fin en palabras

Page 42: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Figuras retóricas

• Desviación consciente respecto al sentido u

orden literal de una palabra o frase utilizadas

para dar énfasis a una idea o sentimiento.

• La figura es una alteración a una norma que no

se experimenta como error sino como recurso

de elegancia, expresividad y persuasión.

Page 43: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Tipos de figuras

• Las figuras operan en tres niveles

lingüísticos:

– Fonética,

– Sintaxis

– Semántica

Page 44: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Figuras que afectan a la

fonética • Aliteración

– Combinación o repetición de sonidos en una misma frase a fin de buscar un efecto musical o sonoro.

– En el silencio sólo se escuchaba/ un susurro de abejas que sonaba. (Garcilaso)

• Onomatopeya – Imitación de sonidos

– Crash, splass, toc-toc, bruummm...

• Eufónia y cacofónía

Page 45: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,
Page 46: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Figuras que afectan la sintaxis

Page 47: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Anáfora

• Repetición de palabras al principio de una

unidad

• ¿Soledad, y está el pájaro en el árbol,

soledad, y está el agua en las orillas,

soledad, y está el viento en la nube,

soledad, y está el mundo con nosotros,

soledad, y estás tú conmigo solos?

Page 48: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Epístrofe

• Repetición de una o varias palabras al

final de frases sucesivas.

• De padres ladrones, críanse con ladrones,

estudian para ladrones...

(Cervantes)

Page 49: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Polisíndeton

• Acumulación de conjunciones o nexos.

• Se emplean más de las necesarias.

• Y los dejó y cayó en despeñadero/el carro

y el caballo y caballero" (Herrera)

Page 50: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Asíndeton

• Eliminación de nexos.

• Se da brevedad e ímpetu a la frase.

• Y entre las nubes mueve su carro Dios, ligero y reluciente; horrible son conmueve, relumbra fuego ardiente, tiembla la tierra, humíllase la gente. (Fray Luis de León)

Page 51: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Epanadiplosis

• Empezar y terminar un verso o frase con

la misma palabra.

• ¡Hurra, cosacos del desierto, hurra!

(Espronceda)

Page 52: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Anadiplosis

• La palabra al final de una frase o verso se repite al principio de la siguiente.

• La justicia es todo sabiduría, y la sabiduría es todo orden, y el orden es todo razón, y la razón es todo procedimiento, y el procedimiento es todo lógica." (Benavente).

• Yo quisiera en mí mismo confundirte confundirte en mí mismo y entrañarte; Yo quisiera en perfume convertirte, convertirte en perfume y aspirarte. (Salvador Díaz)

Page 53: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Figuras que afectan la

semántica

Page 54: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Antítesis

• Contrapone dos ideas o pensamientos.

Enfatiza el contraste de ideas o sensaciones

• A florecer las flores madrugaron.

Y para envejecerse florecieron;

Cuna y sepulcro en un botón hallaron

• Fuego es el agua, el céfiro pesado,/ sierpes las

flores, arenal el prado (Lope de Vega).

Page 55: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Silepsis

• Jugar con los dos significados de una palabra.

• Es muy frecuente en la publicidad.

• Este trabajo es una lata (y se anunciaban botes de pintura)

• El era un clérigo cerbatana, largo sólo en el talle (Quevedo)

Page 56: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Anfibología

• Juegos de palabras basados en la

homonimia

• Anita ¿qué te toca ese músico? (Salvador

Jordán)

Page 57: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Metáfora

• Analogía que identifica un objeto real (A) con

un objeto poético (B).

• Dos tipos de metáforas:

• A y B aparecen de manera explícita

– Tus dientes son perlas

• Sólo aparece B

– Las perlas de tu boca

Page 58: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Sinécdoque

• La parte por el todo o viceversa

– mil cabezas por mil reses.

• El singular por el plural o viceversa

– el español es valiente.

• El individuo por la especie

– es un Nerón, un Mecenas, un Quijote.

Page 59: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

• El lugar por la cosa que de él procede

– un Jerez.

• El continente por el contenido:

– ¿Tomamos unas copas?, etc.

• La causa por el efecto

– las canas merecen respeto.

• El autor por su obra

– he comprado un Picasso.

• El símbolo por lo simbolizado

– La espada (el ejército), la cruz (El cristianismo).

Page 60: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Metonimia

• Lo específico por lo genérico – no se gana el pan.

• Lo abstracto por lo concreto – el amor es egoísta

• La materia por la cosa que está hecha con ella: – el acero (la espada) los bronces (las campanas).

• El instrumento por quien lo maneja – el primer violín de la orquesta.

Page 61: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Oxímoron

• Conjunción de opuestos

• “Agridulce".

• “Música callada" (san Juan de la Cruz)

Page 62: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

FIGURAS MUSICALES

Page 63: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

• Recursos que alteran las reglas del

contrapunto, armonía o forma por motivos

expresivos

• Rompen expectativas

• Atraen la atención del oyente

• Mueven o convencen al oyente

Page 64: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

RELACIÓN ENTRE FIGURAS

LITERARIAS Y MUSICALES

Page 65: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

• Figuras sinónimas

– Poseen el mismo nombre

– Mecanismo similar

• Figuras homónimas

– Poseen el mismo nombre

– Mecanismo completamente diferentes

• Figuras sólo musicales

– No existen en literatura

Page 66: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

Análisis de Joachim

Burmeister ([1605]

1993) del motete In me

transierunt de Orlando

di Lasso (Palisca 1994: 291)

Page 67: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

BIBLIOGRAFÍA

Page 68: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

• BARTEL, Dietrich (1997). Musica poetica. Musical-rhetorical figures in german baroque music. Nebraska: University of Nebraska Press.

• BARTHES, Roland (1974). La antigua retórica (=Investigaciones retóricas I). Buenos Aires: Tiempo contemporáneo.

• BERISTAIN, Helena (1997). Diccionario de Retórica y Poética. México: Porrúa.

• BUELOW, George. 1966. "The Loci Topici and Affect in late Baroque Music: Heinichen's practical Demostration"; Music Review, No 27; pp. 161-176. ____1973. "Music, Rhetoric, and the concept of the Affections: A selective bibliography"; Notes XXX-4; pp. 250-259.

• BURMEISTER, Joachim [1606] (1993). Musical Poetics. ed. por Benito V. Rivera. New Haven: Yale University Press.

• CARRERE, Alberto y SABORIT, José (2000). Retórica de la pintura. Madrid: Cátedra.

• CIVRA, Ferrucio (1991). Musica Poetica. Turín: Utet.

Page 69: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

• EASTMAN, Holly (1989). "The Drama of the Passions: Tate and Purcell's characterization of Dido". The Musical Quarterly 73 (3). pp.364-381.

• FARNSWORTH, Rodney (1990). "Hither, This Way': A Rhetorical-musical analysis of a scene from Purcell's King Arthur ". The Musical Quaterly. 74 (1). pp.83-97.

• FEDERHOFER, Hellmut (1989). "Christoph Bernhard's Figurenlehre und die Dissonanz". Die Musikforschung 2. pp.110-25.

• HARNONCOURT, Nikolaus. 2006. La música como discurso sonoro. Hacia una nueva comprensión de la música. Barcelona: Acantilado.

• HERREWEGHE, Philippe (1985). "Bach et la rhètorique musicale". Notas al CD J.S. Bach Matthäus Passion. París: Harmonia mundi. CD901155-7. pp.14-21.

• HILSE, Walter (1973). “The Treatises of Christoph Bernhard”. Music Forum 3. pp. 1-196.

• IMMERSEEL, Jos van (1995). "Música y retórica en los conciertos para piano y orquesta de Mozart". Pauta 55/56.

Page 70: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

• JACOBSON, Lena (1980). "Musical Figures in BWV 131". Organ Year Book

11. pp. 60-83.

____(1982). "Musical rhetoric in Buxtehude's free organ works". Organ Year

Book 13. pp. 60-79.

• KIRKENDALE, Ursula. 1980. "The source for Bach's Musical offering: The

Institutio Oratoria of Quintilian"; Journal of the American Musicological

Society ; Vol.XXXIII,No.1; pp.88-141.

• KIRKENDALE, Warren. 1979. "Ciceronians versus Aristotelians on the

Ricercar as Exordium ,from Bembo to Bach"; Journal of the American

Musicological Society ; Vol.XXXII, No.1; pp.1-44.

• LE COAT, Gerard (1975). The Rhetoric of the Arts, 1550-1650. Berna: Lang.

• LENNENBERG, Hang (1958). "Johann Mattheson on Affect and Rhetoric in

Music". Journal of Music Theory. No.2. pp.47-84 y 193-236.

Page 71: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

• LÓPEZ CANO, Rubén.1995. "Musica Autoschediastikè [de Joachim Burmeister], Rostock 1601,

Introducción y notas a un texto de teoría musical del Siglo XVII". Armonía 9. pp. 34-40.

____1996. "La ineludible preeminencia del gozo: el Tratado de las Pasiones del Alma (1649) de Renè

Descartes en la Música de los siglos XVII y XVIII”. Armonía 10-11. Versión on-line:

www.lopezcano.net

____1998. "Ars musicandi: la posibilidad de una retorica musical desde una perspectiva

intersemiótica". En El cuerpo, el sonido y la imagen. Helena Beristáin y Gerardo Ramírez (eds.) (Col.

Bitácora de Retórica 22). México: Instituto de Investigaciones Filológicas-UNAM. Pp. 69-89. Versión

on-line: www.lopezcano.net

____1999. "La teoría de la retórica musical del Barroco: poiesis, aesthesis y traducción

intersemiótica", BAD 4, Madrid: Universidad Complutense. pp. 87-98. Ahora en Traduic 16 (2001). pp.

12-19. Versión on-line: www.lopezcano.net

____(2000). Música y retórica en el Barroco. México: UNAM. (Versión on line en www.lopezcano.net)

____2001a. "De la retórica a la ciencia cognitiva". En VEGA, Marga y VILLARTABOADA, Carlos,

Música, lenguaje y significado. (=Música y Pensamiento 2). Valladolid: Glares y Universidad de

Valladolid-SITEM. pp. 127-161.

____2002a. “Bases semióticas para una Neorretórica musical”. Interdisciplinareidad y

postmodernidad de la retórica. México: Instituto de Investigaciones Filológicas (UNAM) (en prensa).

Versión on-line: www.lopezcano.net

____2002b. “From Rhetoric Musical Figures to Cognitive Types: An Italian Lamento Strolling Along

the Streets of Madrid”; paper presented at 9th International Doctoral and Postdoctoral Seminar on

Musical Semiotics. University of Helsinki, November 13-17, 2002. (Paper edition forthcoming) On-line

version: www.lopezcano.net

____2004. De la retórica a la ciencia cognitiva. Un estudio intersemiótico de los tonos humanos de

José Marín (ca. 1618-1699). Tesis Doctoral. Universidad de Valladolid. Versión on-line:

www.lopezcano.net.

____2008. “Música y retórica: encuentro y desencuentros de la música y el lenguaje”, Eufonía 43.

Page 72: Delectare, docere et movereA Y TEÓRICOS/LÓ… · • VICENTINO, Nicola (1555). L'antica musica ridota alla moderna prattica; Roma. • ZARLINO, Gioseffo (1558). Institutioni Harmoniche,

• MARCONI, Luca (1995). Movere et Delectare, Semiotica degli "effetti" nelle teorie musicalli da Zarlino a Mersenne. Tesis Doctoral. Bologna: Universidad de Bologna.

• Mersenne, Marin [1636] 1963. Harmonie Universelle. París: Editions du Centre National de la Recherche Scientifique.

• Música Poética http://www.musicapoetica.net/index.htm

• PALISCA, Claude (1994). Studies in the History of Italian Music and Music Theory. Oxford: Clarendon Press.

• Perlini, Silvano. 2003. Elementi di retorica musicale. Il testo e la sua veste musicale nella polifonia del '500-'600. Milán: Ricordi Leggera

• Street, Alan. 1987. "The Rhetorico-musical structure of the Goldberg variations: Bach's Clavierübung IV and the Institutio Oratoria of Quintilian"; Music Analysis ; Vol.6, No.1,2; Oxford; pp. 89-131.

• Unger, Hans-Heinrich. 1941. Die Beziehungen zwischen Musik und rhetorik im 16.-18. Jahrhundert ; Konrad Triltsch verlag Würzbug. ____2003. Musica e Retorica fra XVI e XVIII secolo. Florencia: Alinea.

• Wilson, Blake; Buelow, George J. y Hoyt, Peter A. 2001. “Rhetoric and music”. En Grove Music Online ed. L. Macy, http://www.grovemusic.com.