ISSN: 0212-999XRevista de Filología RománicaVol. 18(2001)73-102

Determinacióndafronteira lingílísticaentreo galegoeo leonés

nasprovinciasdeLeóneZamora

Ana SECO OROSA

RÉSUMÉ

L’analysede labarriérelinguistiqueentrele galicienet le léonnaisconsisteifa-bordá définir les phénoménespertinentsafin de déterminercettedemiéreet parlasuite1 ‘analyseconsisteit tracerles isoglossesqui correspondentit chacunde cespbénoménes.Suivantla combinaisonet la distribution de ces isoglosses,nousdistinguonsles lieux (zones)ob elles se s’accumulenten faisceauxet les zonesobelles sont libres (ob elles circulen librement); dans le premier cas, le passaged’un domaineit l’autre a lieu de fa9onabrupte,et dans le deuxiémede fa9ongra-duelle(petit it petit): les isoglosseslibresdéteminentl’existence,entrecesdeux do-mames(territoires,zones),dedialectesdetransitionqui fluctuententrele galicienet le Idonnaiset cede maniéreplus ou moins importanteselonquedominentlestraitsgaliciens, léonnaisou lessolutionsintermédiaires.Aprésavoirdéfini cesdia-lectesdetransitionparrapportaux entitésdialectalesen contact(galicienet léon-nais),nousprocédonsit la représentationde la frontiére linguistique: it ob noustronveusdesfaisceauxci’ isoglossesnouspouVonstraceruneligue departagebiennette;enrevanche,dansles lieux ob circulentlibrementles isoglosses,ob plus en-core qu’unebarriéreji se formeun «continuum»entrelesdeuxdomainesunguis-tiques,nouspouvonsseulementproposerune ligne departageapproximative,ar-tificielle, un tracé basésur la typologie des dialectesde transition. En prenanttoutcelaenconsidération,nousproposeronsune ligne qui délimite la frontiéreen-tre le galicienet le léonnaisdanslesprovincesde Leónet Zamora.

Mots clefs: Galicien, léonnais,dialectesde transition,frontiére linguistique.

O contido desteestudiovai dirixido a describir,na medidado posible,os aspectosa ter en contaparadetermina-lafronteira lingiiística entrega-

‘73

AnaSecoOrosa Determinacióndafronteira lingtiística entre o galegoe o leonés...

legoe leonésaIf ondese encontranestasdúasmodalidades,no territorio dasprovinciasde Leóne Zamorak Así, intentaremosdiferenciar,desdeunhaperspectivaestrictamentelingílística, os fenómenospertinentesparaade-limitación da fronteira; acontinuación,e a partir dunharedede puntosomáismestaposible,trazarémo-lasisoglosascorrespondentesquemarcaráno contornoxeográficode cadaun destesfenómenoslinguisticose separarána presenciado trazonunhaáreada sdaausencianoutra.Examinarémo-ladistribucióndestasisoglosasantesde intentartraza-lafronteiralingdistica:segundosexao decorrerdestasisoglosas,en feixesou soltas,o pasodo ga-lego ó leonésrealizarasede modo abruptooit de modo gradual; traza-lafronteiralingbisticaentregalegoe leonésnon serádifícil no primeirocaso,perono segundo,as isoglosasquecorrensoltasestándeterminandoa exis-tenciadunhaáreade transiciónentreosdousdominiosna queaparecenun-hasfalascon comportamentosespeciaisen relaciónaeles,unhasfalasdetransiciónquedebemosteren contaparapoderdetermina-loqueacontecenestazonafronteiriza.Unhavezconsideradosestesfactores,quepasamosa detallara continuación,estamosen condiciónsde intentardelimita-lafronteiraentreo galegoe o leonés.

TRAZOS PERTINENTESPARA A DELIMITACIONDA FRONTEIRA. TRAZADO DAS ISOGLOSAS

Os trazos que se consideraronrealmentepertinentesparaestablecerunhafronteiraentregalegoe leonésforon determinadosfundamentalmen-te trasexamina-losdatosobtidosin siW nospuntosde Leóne Zamoraqueforon obxectode estudio.Pero estaespecialatenciónós datosde campoeas conclusiónsquedelespodiamosobternon impediuque tiveramospre-sentesen todomomentodo procesoosdatosprocedentesdosestudiosquedalgúnmodo se achegaroná cuestióndos limites, e porconseguintedosfe-

Antesdeentrarno temaquenosocupa,queremosfacerunhasobservaciduspreviasrelativaso tratamentodo mesmo,O estudiodunhafronteiralingúisticapodeabordarsedesdetntiltiptes en-foques.De entreeles,optamosaquíporpropoñe-lotrazadodafroriteira: o presenteestudiovaionentadoacomenta-lospasosquesederonparachegará súadelimitación.Osdatosempregadosno procesovan serbasicameateos obtidos ¡o sim, e as conchisiánsa que cheguen~osseranaquelasa quenosconducenestesdatos.Resultadegranintereseoestudiocomparativoentrees-tesdatose os procedentesdefontesbibliográficas,pois permitecontrasta-lasconclusiónsaquechegamoscoasqueaparecennosestudiosrealizadosanteriormentesobreo tema(podemoscom-pararmapas,clasificacións,outros trazadosdefronteiranazona,etc.); seránrazónsdeespacioasqueimpidanpresentaraquíesteestudiocomparativo.

Itevistc,de FihÁogtoRomatzmcaVol. tS t200t) 73-t02 74

AnaSecoOrosa Determinacióndafronteira lingaistica entreo galegoeo leonés.,-

nómenosquepodíanserpertinentesparamarca-lafronteira2• Centrámonosagoraen explicar —o máis brevementeposible—cómo se desenrolouoprocesoquenos levou adetermina-lostrazospertinentesparaa delimitaciónda fronteiraentregalegoe leonés.

Nunhaprimeira fase,elaborouseun cuestionarioamplo no que foronconsideradostódolosfenómenosquecaracterizanó galegoe ó leonés,tan-

2 A maiorpartedosestudiossobreo dominio leonésfan referenciadeformamáis ou menos

explícitaa unhazonafronteirizaco galego.Deixamosos quetratanoutrosterritoriosparacen-tramosaquíenexaminarbrevementeaquelesestudiosqueseocuparondazonalimítrofe do ga-legonasprovinciasdeLeóne Zamora.Atendemosós fenómenosqueconsideran-aíndaquenal-gúns estudiosfalta precisiónó determina-lostrazosque permitendelimitar unhafronteira-, ediferenciamostresgrupos.O primeiroestáformadoporaquelesestudiosqueseguenun criteriomonoisoglósicoeconsideranun únicotrazo,o resultadodeE, ó breveslatinos, isoglosadeadi-tongación/ditongación,paramarca-lolímite entregalegoe leonés:MenéndezPidal (1906),Gar-cíadelCastillo et a/ii (1957).A un segundogrupopertencenaquelesestudiosqueconsideranazonafronteirizacomode«rnestura»,«áreadetransición»,«leonésgaleguizado>~:GutiérrezTuilón(1975)e TerueloNúñez(1975).linha vezexaminadosestesdousgruposdeestudios,descartá-molospornon serensuficientesparadescribi-larealidadelingtiística dafronteira; atendemos,pois,aun terceirogrupo, o formadopor aquelesestudiosquecombinanunhaseriedetrazosparade-termina-lafronteira,feitoquesetraducena consideracióndevarias isoglosas,.~CatalánMenéndezPidal (1956-57),FernándezRei (1990a, 1990b, 1991), GarcíaGarcía(1984), Neira Martínez(1989),ZamoraVicente(1989). Nestesestudios,os trazosconsideradosnon son os mesmos;to-doscoincidenenter encontaoresultadodeÉ, AE, fi latinos,aevoluciónde-N-,a evolucióndeL-, -LL- eaevoluciónde-L-, peroós citados,GarcíaGarÚa(1984)engadeaterminación-INÚMdosdiminutivos e CatalánMenéndezPidal (1956-57)os pronomespersoaisátonosP2, adesi-nencia-n naPl do perfectoeadesinencianaP2 dosperfectos;ós comúnsatódolosestudioseósindicadosporCatalán,FernándezRei sumadousmáis:o pronomepersoaltónicoPl eos presentes~ÉNIO, TÉNEO.

Ostrazoscitadosporestesautoresnonparecenseriguais xerarquicamente,ecremosquepo-daríansepararseentresbloques:unprimeirobloqueestadacompostoporaquelestrazosquesondeterminantesdaestructurada lingua, propiosdasúaconstitución,epor tanto pertinentesparana-zarunhafronteira; seríanos resultadosdeÉ. ó, aevoluciónde-N-, aevolucióndeL-,-LL-, aevo-lución de-L- eos resultadosdos presentesTENEO, VÉNIO. Nun segundobloquesituanamosunhaseriede trazosquepoderianserincluidosdentrodosanteriores,comoo resultadodo pro-nomepersoalÉGO (quepodeincluirsenaevoluciónde É latino) eo resultadodosdiminutivosprocedentesde -INUM (na evolución de -N-). Por último, no terceiro bloquerecolleriamosaquelestrazosquepodenserconsideradosdialectaisdentrodo propio galego,resultadosdiver-xentesdunhaforma,cunhadeterminadadistribución xeográfica:seríao casodospronomesper-soaische/te, adesinencia-n naPl do perfectoe adesinencianaP2 dosperfectos.Paraobserva-ladistribución dialectal destesfenómenosdentrodasfalasgalegas,cf FernándezRei (1990a:77,mapa29; 85-86; 87-88, mapa33) eArlas Lingíií~ico Ca/ego (1990), mapas50, 237 (para-n),mapa?(pararealizacióndaVT naP2 do perfecto).

Co obxectodechegaradetermina-lostrazospertinentesparaadelimitacióndafronteiraentregalegoeleonés,considerámo-lostrazosindicadosno primeirobloque: aquelesdeterminantesdaestructuradalingua-epor tantopertinentesparatrazarfronteira-,isto é, os resultadosdeE, 6; -N-L-, -LL-; -L- e TENEO, VENIO. Estesdatos,obtidosdo materialbibliográfico,estiveronpre-

sentesentodo momentodo procesoparacontrastarcosdatosobtidosin sim.

.75Revistode Filología Rornónica

Vol. tS(2tJOt)73-ttt2

AnaSecoOrosa Determinacióndafronteira /ingñísticaentre o galegae o leonés...

to os comúnscomoos diferenciais~. Estecuestionariofoi aplicadono ano1991 nospuntosescollidosda zonade Bierzo,quefoi tomadacomomostrapor se-lamáisproblemática:puidemosasíobter datossobreo comporta-mentoe vitalidadedestestrazos~. Traía análisedestesdatos,pasamosaunhasegundafase,na cal se rexeitaronos fenómenosquenoneranperti-

Pretendemosestablecerlímitesentrefalasquepresentanfenómenoscomúnspor terenames-rna orixe:o latín daGallaeciaromana.Se stoxasupónunhadificultadede seu, temasqueenga-diríle outrasderivadasdasvariedadesconcretasqueentranencontactoedo estadodeconserva-ción dasmesmas.Así, paradetermina-lostrazospertinentesa fin de establece-lafronteiralingilística, nonfoi suficientecon considera-lasdiferenciasentregalegoeleonés,senónquede-bemosteren contaasmodalidadesconcretasdestaslinguasqueentrabanencontactonazona,edentrodelasdeterminarcáleseranos elementosrealmentediferenciais-válidos paratraza-lafronteira-paracentramosneleseprescindirdesoluciónscomúns,asícomodesoluciónsquepa-remandiverxentesperoqueenrealidadesedebíanadistintosestadiosevolutivos.Poloqueres-pectaó estadodeconservacióndestasvariantesencontactodebemosapuntarque,en contrastecoazonagalega,ondepuidemosatopa-lafala mesmonaxentemáisnova,nospuntosondeavariedadeeraoutraos informantesforon a xentedemajoridade,quefacíaesforzosporrecordar;isto crea-ráun problemaparatraza-lasisoglosas:hai algúnspuntos-ondese falou nun tempo leonésouunhamodalidadedo mesmo-nosqueboxe non recordanaantigafala,queestápracticamenteper-dida.

Trataremosacontinuaciónde achegarunhamostraconcretado comporlamentoevitalidadedestestrazos,tendoencontaunicamenteun campodentrodeles:o dosgruposconsonánticos.Naprimeirafaseforon estudiadostódolosgruposconsonánticos,.-observousequedetodoselessó in-teresabanparaotrazadodafronteiraogrupoSí eo grupooclusiva+oclusiva,porpresentarenes-tesdousevoluciónsrealmentediverxentesengalegoe leonés,.,candomenosnazonatratada,enonsoluciónsdiferentesdebidasadistintosestadiosevolutivos.

Poloquerespectaó grupoSI, trasestudia-lt seucomportamento,podemosconcluirqueafron-teirado galegoco leonéspareceter relacióncoapalatalización/nonpalatalizacióndaconsoanteseguinteporparte dun iodc que se conservanos dous casos.Galegae portuguéspalatalizannesecontexto,fronteó leonésquerenuncia,quedandonunhaformaanteriorásevoluciónsquesederonnosdominioslimítrofes. Oleonésinstálasenunhapronunciaquecoincidecoaconsideradaformal en casteláztresistíndoseapalatalizar,peromantendoo dilongodecrecentesenmonoton-gar. comoépropiodo dialecto(seguea sortedeRl). No galegoeportuguéssi seproduceestapa-latalización;no castelána forma igreja pareceindicala-aíndaquetaménpodeserconfusióndesi-bilantesz-t A palatalizacióné posible neste contextofónica, pero algo a impide en leonésecastelánencontrasteco queaconteceengalego.Por isto, consideramosválido estetrazo(resul-tados-eí4-/-eis-)paraadelimitacióndafronteira. Na práctica,bosecoincidenno trazadoasiso-glosas-eiáV-eis-ea(litongación1 ditongación.A coincidencia,máisquecasual,palatalización-adi-tongación,nonpalatalización-ditongación,pareceremitir adousdominioslingiiísticos.

Encantoó grupooclusiva-toclusiva,tivemos quedescartalono nosoestudioeprescindirdelparao trazadoda fronteira, pois avitalidadedo fenómenoerapracticamentenulanazonaestu-diada.Examinadosos resultadosnazonado Bierzo,observamosunhaelevadísimapresenciadafonnacastelá(codo> no lugardaautóctona(en leonés-WT- >-b’d->l+consoante:co/do,de/cío (<CUB[TU, DEB ITA). A isto uniuseasospeitadequeétmnha formaquepodeaparecercomoprés-tamo ou infiltración enzonasenqueo resultadoorixinario deberíaseroutro: afonnaco/do, ca-racterísticado leonés,apareceenFontana,perotainénenzonasdetransiciónque-unhavez es-tudiadasen profundidade-parecentenderó galego,como Valle de Finolledo,DehesaseVillavieja. Non aparecenazonado Bierzoo resultadogalegaccihado.

Revista civ Filo logia RománicaVot. 8 t2t)Ot) 73-HP 76

AnaSecoOrosa Determinacióndafronteira lingúistica entreo galegaeo leonés...

nentesparao trazadoda fronreiraa fin de elaborarun cuestionariomáisre-ducidoquetivera en contasóos trazosmáis relevantese as combinaciónsdosmesmos;estecuestionarioreducidofol aplicadoduranteo ano 1995ólongodunharedede puntosnaszonasrestantes:A Fomelae Os AncaresdeLeón,A CabreiraeSanabria5.As conclusiónsobtidasaraíz do estudiore-alizadoin situnasdijas fasesindicadase aposterioranálisedosresultados,permítennosafirmar queos trazosqueparecenterpertinenciana zonaparadiferenciargalegoe leonéssono resultadode É AE, ¿3 latinos,da simpleeda xeminadalaterallatina,da simplee da xeminadanasallatina,do grupoS+iode,e de TÉNEO, vÉNIO6.

Unhavezdeterminados,trasface-lacorrespondenteanálise,os puntosextremosobxectodeestudio,Lillo (N. de León)e Rionor (enZamora,puntolimítrofe canPortugal),tivemosunhare-ferenciaparatrazarunbaverticalnosmapasdeelaboraciónpropiaa fin demarca-loslímitesdonasoestudio:non se consideranaquíos puntosqueestánádereitadesavertical.A escolladaspuntosdentrodazonaaestudiarfoi feitatendoencantaun obxectivoprioritario: buscarnaho-rizontal aquelesen quesedeixabadefala-la quepropiamenteconsideramosgalega,e secome-¿abaafalar outramodalidadelingilística,pormoi próximaquefoseó galega;peroademais,ten-Lamastomaraquelespuntosque,dalgunhamaneira,permitíancaracterizardunhaformaglobalasituaciónlingUistica decadaconcello.Finalmente,foi consideradaunhaframxaras provinciasdeLeóneZamoracompostapaíospuntosquecitamosacontinuación.Na provinciadeLeón,CAN(Leí), LUM, SOR(Leí: Candín,Lumeras,Sarbeira,no concelladeCandin;os puntosLeí, Zí,Z2,Z3 pertencenárede do ALGa); GUI, CHA, TRAS, PER,CAR (Guimara,Chano,Trascastro,Peranzanes,Cariseda:Concella(C.) dePeranzanes);SPP,BAR, LI, FON (SanPedrodeParade-la, Bárcena,Lillo, Fontana:C. dePabeiro);VF, FE (Val deFinalledo,El Espina:C. deVegadeEspinareda);SMA, SiM,MA (SanMiguel deArganza,SanJuandelaMata, MagazdeArriba: C.deArganza);SAN, C (Sancedo,Cueto:C. deSancedo);VA (Valledel Agua:C. deCabañasRa-ras); [-1,N (Hervededo,Narayala:C. de Campanaraya);FN, U, TM, R (FuentesNuevas,Dehesas,Toral deMerayo,Rimor: C. dePonferrada);PB, VILL, PM (Priaranzadel Bierzo,Villavieja: C.dePriaranzadelBierzo);BORR,VO (Borrenes,Voces:C. deBorrenes);CARU, LC (Caruceda,LagodeCarucedo:C. deCarucedo);PDF,CASTR (PontedeDomingo Flórez,Castroquilame:C.dePontede Domingo Flórez); POM, BE, LOM, LLA, SIG,SIL (Pambriego,Benuza,Lomba,LLamasdeCabrera,Sigiieya,Silván: C. de Benuza);LB. ENC,TRA (La Baña,Encinedo,Tra-bazas:C. de Encinedo).Na provinciadeZamora,PO(ZI) (Parto:C. de Porto); PI (Pías:C. dePías);LUB(Z2), PAD (Lubián, Padornelo:C. de Lubián); HER(Z3)(Hermisende:C. deHermi-sende);REQ (Requejo:C. deRequejo);SCS (SanCipniánde Sanabria:C. de SanJusta);SMC,RIB (SanMartín deCastañeda,Ríbadelago:C. deCalende);SOT,AVE, SMT(Sotillo, Avedilla,SanMartínde Terroso:C. deCabreros);PED,SCA,CAL, RIO (Pedralba,Sta.Cruzde Abranes,Calabor,Rianor: C. dePedralbadela Pradería).

Nestespuntosrecolléronsedatosin situ, quefaronlogo contrastadoscasobtidosdefontesbi-bliográficas;destasúltimas -exclusivamente-procedea informaciónsobrealgúnspuntosdaCa-breiraBaixa (partedo cancello de Benuza:LlamasdeCabrera,Sigueya,Lambae Silván, e doconcellodeEncinedo:La Bafia,Trabazos,Encinedo),esobreRianor,no concellozamoranodePedralbadela Pradería.

Se comparamosestestrazosconaquelesquenosparecíanválidas traíaanálisedo materialbi-bliográfico, sto é, con aquelesconsideradosnosestudiasquecombinabanunhaseriedetrazose,dentrodeles,aquelesdeterminantesdaestructuradalinguaepar tantopertinentesparatrazarfron-

.77 RevL~ta de Filología Románicavot. 18 (200t)73-102

AnaSecoOrosa Determinacióndafronteira /ingíiística entreoga/egoe o leonés...

Determinadosos trazospertinentes,procedemosó trazadodasisoglosascorrespondentes.No mapa1 rexistramosestasisoglosas—nestecasoíso-fonasa—, quesinalano contornoxeográficode cadaun destestrazoslin-gilísticos:

1. Resultadosde É, AE, ó latinos>aditongación¡ ditongación2. Resultadosde L-, -LL-> -1-1-11-3. Resultadosde -L-> ~i/-l-4. Resultadosde -NN-> -n-/-ñ-5. Resultadosde -N-> 01-n-6. Resultadosdo grupoSI> -iÑ-is-7. ResultadosdasformasverbaisTÉNEO,-AM, VÉNIO, -AM> Ptes.

etimolóxicos¡ analóxicos

teira(É, 6; -N-; L-, -LL-; -L- eTÉNEO,VÉNIO) vemosquepracticamentecoinciden:só enga-dimo-lo resultadodo grupoSI econsideramos,poío seurendementoenoposicióncon-N-, o re-sultadodaxeminadanasallatina-NN-.

Cf. estetnapacatrazadopor Babarro(1995: 23)paramarca-lasisoglosassignificativasdafronteiraentegalegaeasturiano.Comparandoos dousmapaspodemoster unbavisióndetodaazonadafronteirado galego,enAsturias,LeóneZamora.Convénmatizarqueno mapa1 eno deHabanononseconsideranasmesmasisoglosas;coincidencatro: ascorrespondentesaE, 6; L-, -

LL-; -N-; presentesetimolóxicos1 anatóxicos.Dado queos trazosprimariosrespondenafenómenosfonéticos,utilizaremosparaotrazado

das límitesunicamenteisófonas.Dentrodestasincluirémo-lasisoglosasmorfolóxicas:examina-dasasdiferenciasmorfalóxicasqueservenpara trazarfronteiraconcluimosqueremitenen rea-lidadeós fenómenosfonéticosindicadas.

Unhaveztrazadosos llí-nites conestescriterios,sedadeintereseconsiderarisoglosasléxicas,semanticas,e sintácticas,ecompara-loseutrazadoca dasfónicas,a fin deter unhavisión máisconipletada fronteiralinguislica.Establecidaa fronteiracon estescriterios,nonestaríade máisconsidera-lapertinenciadasisoglosasculturais,parave-larelaciónentreafronteira lingílística eafronteira~<extralingíiistica=>delimitadapalaculturamaterial,os limites antropolóxicos,a fol-dore,aarqueatoxía,atoponimia,os tiposdeasentan~ento,etc.ApuntaVeny { 1992: 204)queconlodo isto, «Comoconlaspalabrasy fonemas,tambiénsepodrían-se pueden-trazarisoglosas».Taméndegranintereseseríao estudioponnenotizadodos trazosextrasegmentais,para trazariso-glosasdeentoación.Osbábitosprosódicosson establesenonsevencondicionadosporprocesasdesubstituciónlingítística: non baimáisquever comoo«acento»do Bierzosubsistemesmonaszonasandesesuperpuxototalmenteo castelán,incluso sonconscientesos talantes,queaíndaquefalencastelán,afirmanter «undejequetiraaGalicia».Sepuidesemoscompararestasisoglosasdeentoactortcoastsaglasasfónicase asculturais,secadrapoderiamoschegaraconclusiónsdefini-tivas sobreos procesoslingUisticos quesedannestaszonasfronteirizas.

Debemosprecisaraquíqueno nosoestudiotivemosqueconsiderarheteroglosasHaszonasenquenon puidemostrazarcanprecísnanasisoglosas.ah andedescoñecémo-losresultadosorixi-nanasacausadainterferenciado castelán,nunhaamplazonado Bierzo, quevai de SanJuandela MataaRimar(Ponferradamarcaunpuntocentralnestazona).Nestescasos,unhaliña depun-tos marcaráo comezodaheteroglosa,correspondenteós limites coñecidosdo resultadogalega.

Revista de FiloMg/o RománicaVot. t8(2001)73-t02 78

AnaSecoOrosa Determinacióndafronteira/ingñtrtica entre o galegaeo leonés...

Parapodertrazarestasseteisoglosas,quedenominaremosisoglosaspri-marías,previamentetivemosqueestudia-locomportamentode cadaundossetetrazosen diferentescontextos~>: diferenciamosasíoutro tipo —ousequeremosoutraxerarquía—dentrodasisoglosas,as isoglosassecunda-nas,queseránas quedetermineno contornodun trazoencadaun doscon-textosen quepodeaparecer.A isoglosaprimariacorrespondenteacadatra-zo obtensetralo estudioconxuntoe comparativodasdiferentesisoglosassecundarias.Así, en cadaun dos mapasque ilustraun determinadocon-texto,rexistrámo-ladistribucióndasvariantesno mesmoe trazámo-laiso-glosasecundariaqueprocede.Debeconsiderarsese coincideno sentraza-do estaisoglosasecundariacoaprimariacorrespondente:en casodehaberdesviacións,aisoglosasecundarianonseríaválidaparamarca-lafronteira,pois estasdesviaciónsestaríanindicandoaexistenciade infiltracións—le-onesismosou galeguismos—ou vacilacións.Nonpodemosachegaraquíoestudiopormenorizadodestacuestión,poio quesó mencionamos,parailustra-lo queacabamosde dicir, unhaseriede isoglosassecundariasco-rrespondentesa un dostrazospertinentes:E, AE, ó latinos ~ Algunhasdes-tas isoglosassecundariascoincidenno decorrercoa isoglosaprimariadeaditongación¡ ditongacióne sonválidasparao trazadoda fronteira.Seríaocasodos resultadosaditongado¡ ditongadode É, AE ante nasal:quen¡quien; lenzo¡lienzo, ¡lienzo; quente¡ ca/ente,caliente; É, AE nos mono-sílabos:pé¡pías;dez¡diez; me//miel;ben¡bien; ESEé, éo, éui ¡ je, ¡a, za,yía, llia, yi; sufixo -ÉLLUM: -e/o ¡ -ie/o, -ieio, -ie/lo; ¿ anteiode: folia ¡fue-//a,fuo//a,fuea;hoxe,hoi ¡ huei, huoi, hui, boj, gñei,gUi; noite, ¡imite!nucite, nuóite, nuoite, ¡incite; despois,despous1 despucis,despuois,des-puis; 6 antenasal:ponte¡ puente;bon ¡ bueno;conto¡ cuento.Frontea isto,hai isoglosassecundariasquenoncoincidenno trazadocoaprimaria; esteé

Osconíextosenqueforon estudiadoscadaun dosseteLazossanosqueseguen:1.- Resul-tadosde É,AP, ó latinos. ResultadosdeÉ,AP > Resultado6ie, antenasal;monosílabos;pose-sivo MEUM; conzunciónET; EST, ERAM; EGO;Sufixo -ELLUM; resultadodeE trasconsoantepalatal(GFNERUM).Resultadosde ó > Resultadoó/ue,ua:ó anteiode; antenasal;Sano/sueno;NOSTRUM, VESTRUM.¡ 2.-ResultadosdeL-. -LL-. Posicióninicial: resultadodeL-. Posiciónmedial,resultadode-LL-: resultadosdo sufixo-ELLUM; pronomepersoaldeY persoa.¡3.- Re-sultadosde-L-. MOLINUM ederivados;CALFNTEM; pluraisen-L; outrasformas.¡4.- Resul-tadosde -NN- (MN)./ 5.- Resultadosde -N-. Formascon A,E,O + nasal:-ANUM, -ANAM, -

ENUM, -ANES, -ONES;formascon 1 + nasal:-INUM, -INAM (aforma FARINAM), outrasformasen -INAM. Vocal U: artigoindeterminado.PosesivoMEAM./ 6.- Resultadosdo grupo -

51-.! 7.- ResultadosdeTENEO,-AM, VENIO, -AM.lO Cf. o mapaindicadode Habano(1995: 23), parave-lacontinuidadedestaisoglosaenAs-

tunas:nestetrazointeresanasisoglosasnúmero2 (yedra ¡piedra;porra ¡ puorta,puerta),3 (Cho-vendo¡ chaviendo)e7 (en ¡ ion) queaparecenno devanditomapa.

79Revista de Filología Románica

vot. 8 (2t)Ol>73.102

AnaSecoOrosa Determinacióndafronteira /ingíiística entreo ga/egoe o leonés...

o casodosresultadosaditongado¡ ditongadodo pronomeEGO: eu ¡ you,¡eu (cf. mapa2); posesivoMEUM: meu,meo¡ mieu,mieu,miou,miou, mm,miii, mio; conxunciónÉT: i, e ¡ ¡e, ¡a (nestestrescasos-ÉGO,MÉUM, ET-o resultadoditongado,leonesismo,entraen zonade aditongación);formaGÉNERU: Ñenro,~erno,senro,&ienro, quedá lugara equívocos,pois enzo-nasde ditongacióno ¡ do ditongopodeserabsorbidopolapalatalinicial; re-sultadosono¡ ditongadosueno,su5no(hai unhainfiltracióndo leonesísmosuenoen Dehesas,ondealtemacoaformapropiasono);N6STRUM: noso¡ nueso,nuáso,nuoso,ñueso(o resultadoaditongado,noso:galeguismo,en-tra en Fontoria).Estasisoglosasnon seránválidasparatraza-lafronteiradeaditongación¡ ditongaciónpor presentaren,como dixemos,desviaciónsno trazadoquemarcanapresencia,nospuntosen quea lilia se desvía,deinfiltracións (galeguismos:NóSTRUM; leonesismos:MÉUM, ÉT. ÉGO)ou vacilacións.

DISTRIBUCION DAS ISOGLOSAS.FEIXES DE ISOGLOSAS¡ISOGLOSASSOLTAS: A ÁREA DE TRANSICIÓN

Antes de entrara considerareste punto,debemosprecisaralgúnsas-pectosrelacionadoscoaescolladas isoglosasno territorio fronteirizo quenos ocupa.Se o quepretendemosédeterminarunhafronteira lingUistica,estanon poderlasertrazadautilizando un criteriomonoisoglósico,quere-sultaríainsuficienteparadescribi-lacomplexarealidadeda fronteira.Se poralgunharazónseutilizaseestecriterio, seríaunicamentecoafinalidadedesimplifica-la clasificacióndialectal, como aproximación,e de ter quees-coller entreunhadasisoglosas,observadoo comportamentode todascías,parecequeamáisrepresentativa,a demáis rendementoparadiferenciarga-lego¡leonésenLeóne Zamoraseriaa isoglosaque marcaosresultadosdeE, o, isoglosaqueademaiscoincideen todoo seutrazadocoado resultadodo grupo SI, sendoestasd~asas únicasquecorrenparellasentodaa fron-teira. Peropretendemostrazar unhafronteira lingtiística, e a basedunhafronteira sonas isoglosas,variasisoglosas;haiqueprecisarqueasescolli-dasdebense-lasrealmentepertinentes:utilizar menostraeríacomoconse-cuenciaunhadescriciónparcialda fronteira’t, e utilizar máis—isoglosas

‘‘GarcíadelCastillo eta/ii (1957: 116-119)seguenun criterio monoisoglósicopara(rata-lolimite entreleonése galegonaCabreiraBaixa(«Consideramosaquí.parael trazadodel límile,tanto la diptongaciónno condicionadacomola diptongaciónante yod>< Garcíadel Castillo1957: 116-119),criterioqueconduceaconclusiónsparciaise inexactas.A partir do mapa-García

Revista de Filología Romanícavot. lSt2t)Ot)73-ltt2 80

AnaSetaOrosa Determinacióne/afronteira lingúístieaetitreo galegaeo leonés...

nonpertinentesou de distinto nivel xerárquico—poderlalevaraconclu-siónserróneas.Porestarazónimos teren contaunicamenteasseteisoglo-sasquemarcanos setetrazospertinentesparadelimita-losdousdominioslingúisticos.Debemos,ademais,deixarbenclaroqueé necesarioconside-ra-lo decorrerdestasseteisoglosasó longodunhadensaredede localidadesno territorio fronteirizo en conxunto,no queconstitúeatotalidadeda ma-crofronteiragalego—.-leonés:denon faceloasí,poderiamoster unhavisiónparcialda cuestión,quetaménnoslevaríaa conclusiónsequivocadas.

Observamos,entón,a disposicióndasseteisoglosasna macrofronteira(cf? mapa1). Segundoa súa distribución diferenciamosuns tramosnoscalesestasisoglosasaparecenenfeixes(de BenuzaaRionor,puntono calas isoglosasse separande novo),eoutros tramosnoscalesas isoglosasdis-corrensoltas(do nortede LeónaBenuza,ena zonasur Rionor, punto li-mítrofeconPortugal).O primeirocasonon presentaráproblemasparao tra-nido da fronteira:o pasodo galegoó leonésrealizasedunmodoabrupto.Moi distinto é o segundocaso;aquí,en sentidoestricto,non podemostrazarunhafronteira,pois o feito de quediscorransoltasas isoglosasestáindi-candoo pasogradualdo galegoó leonés,un continuumentreosdousdo-minios, unhaáreade transiciónentreeles12 Chegadosa estepunto,im-

delCastillo eta/ii (1957: 117)-,enquemarcanos puntosconditongaciónesenditongación,Po-derlatrazarseaisoglosadeÉ, 6; despoisdecompararestetrazadocasdatosqueternos,conclui-mosqueesaisoglosa-obridaapartir do estudioindicada-seríaválidaparadescribirunhapartedafronreiranaCabreÉ-a,peronono seríaparadarcantadazonaquevai deCastroquilameaPom-briego,polo quenonpoderlaconsiderarse-candomenosdemodo inico- «parael trazadodel lí-mite»(cf. GarcíadelCastillo, cita).

Franseaestecriterio, téma-larecursoadiversidadedeisoglosasparatrazarfronteira, utilizadopordiferenteslingílisías. FernándezRei (19904) recolleestascontribuciónsen mapasdeelabo-raciónpropia(mapas2 e 7), e delimisaa. fronteirado galegaorientalcaasturianoe o leonésoc-cidental tendoencantaseteisoglosas:0/-1-; vocal temáticado temade perfecto/-, -1- /1/-, -1/-,-

o í «-¡a,no-He; tú-u-; ditongosdecrecentescían¡ monosongosea; manlementodef ¡aspiraciónou desaparición.Omesmoautordácantadafronteirado galegameridionalcaportuguésse-

tentrional(mapa7) apartir desdeisoglosa&Recolleademais(1990a:20, 25)mapasdautroslin-gúistasqueutilizaronuncriteriopluriisoglósico,comoodeZamoraVicente (1989:85) sobreo le-onés(riel vémo-lolímite orientaldaf inicial conservada,alímite dasditongosdecrecentesel, bu;o límite do /- inicial palatalizado;límite daaspiracióndef- eo límite occidentaldaditongacióndeO,E) eamapadeCintra(1964)-seisisoglosas-referenteaalgúnstrazasfonéticosdiferenciadosdosdialectosgalega-portugueses.

U Veny (1992: 213-214):«Nadiedudaqueexistenlímitesderasgos(allí dondelos dialectosmantienensu vigor), peroescierto también-y mebasoen ¡ni experienciadelcatalán-queespo-siblehablardefronterasaproximativasdeconjuntosde rasgosque,basadosen su «simultaneapre-senza»y su «particolarcombinaziorte>’,corno queríaAscoli, permitenhablardedialectoso va-riedades.Tratándosedehechoshumanos,sociales,de extremacomplejidad,no existenentreellosfronterasmatemáticas-como tampocoexistenentre registroso entrenivelesde lengua-sinofranjasvariablesdetransiciónquetambiénpuedenconstituir dialectos».

SI Revisto dc FUologla Romá,dcaVol. 18(2001>73-102

AnaSecoOroya Deierminaci,-indafronteira língiiísíica ent,eo go/ego e o leonés,..

ponse,é necesario,o estudiodestaáreade transición,a fin de deftni-lasi-tuaciónen queseencontrandeterminadostramosda zonade contactoentregalegoe leonése dar contado queacontececon estasdúasmodalidadescandoentranen contactonestestramos.Procedemos,pois, ó estudioda de-vanditaárea.

Retomandoo anterior,podemosafirmarqueentreo galegoe o leonés,ah ondeas isoglosascorrespondentesós setefenómenosconsideradosper-tinentesparatraza-lafronteiracorrensoltas(cf. mapa1>, confórmaseunhazonahinguisticafronteirizaquedebeserconsideradadetransiciónentreosdousdominios,por aparecernela,nospuntosestudiados,distintasmodali-dadesquefluctúan entreo galegoe o leonésen maiorou menosgrao. se-gundodominenos trazosgalegos,leonesesou assoluciónsdecompromiso.Chamaremosaestaárealingilísticafronteirizaáreaon franxadetransición,e ásfalasquenelaaparecenfalas de transición.Nonpretendemosnestees-tudioexplicarconexhaustividadeasfalasde transición;unicamente,e confinalidadede determinaren quémedidaseríaposibletrazarunhafronteiranelasou entrecias,queremosdefinilasen relacióncoasentidadesdialecraisen contacto:partiremosdossetetrazosqueconsiderarnospertinentesparadiferenciargalegoe leonéspara,en primeiro lugar, achegarunhaclasifi-cacióndestasfalasde transicióne, en segundolugar. observa-lasflnctua-ciónsentreos dominiosvecifios. Indicamosdesdexaquesebenestessetetrazosson determinantesparadefinir, non pretendensersuficientesparadescribi-lacomplexidadedialectal destasáreas,nasque ademaisdo con-tacto6 longo dosséculosentregalegoe leonés,quevai conformandoo ca-rácterdestasvariedades,hai queconsidera-lasuperposicióndo castelán3,

Pretendemosunicamentefacerunhaaproximaciónxerárquicabaseadanostrazospertinentesdiferenciadoresdos sistemasque estiveronen contacto

~Unhazonadetransiciónélugarde loRa entreddasou máis entidadesdialecíais(cf. Reca-

seos: 1985). ljnhadejaséconsideradamáis prestixiosa.innovadoraeprogresiva,aoutraou autrassoncualificadasdeconservadorase regresivas.A árcadetransiciónpodeperlencerglobalmenteacalqueradasentidadesdialectaisen loira, ou só servariedadedo bloquedialectalprestixioso.Estaloira detendencias,porpresióndaleonéssobreo galegaeviceversa,puidaexistir nazonapornósestudiadaó longodahistoriae darorixe ásMasdetransiciónqueboserexistramos,peroactualmentenon seexercetal presión,senónqueéunhalerceiraluxgua, o castelan,aquesesu-perpónaestasfalasde transiciónanulandoassdascaracterísticasdilerenciais,comoaxilesanulouo leonés.ChamaaatenciónaresistenciadagaleganazonadeLeón eZamora,sea contrastamoscozanulaciónprogresivapolo catándastalasdetransiciónedo leonés,quehaiquereconstruire buscarcomasedefósilessetratase.Por isto,paraestudia-lasfalasdaáreadetransícion,nonse-ría suficienteunestudiopuramentesincrónico,pois os datosadíadebosenonsonfiables;seríapreferibleteren cantaaaspectodiacrónico,observandoa formacióndastalasde transición,eosfactoresextralingúísticos(históricoseseográficos)queinfluiron naformacióndafronteira.

Revista dc Filología Románñ.aVol. 18(200073-102

82

AnaSecoOroya Determinación dafronteira /íngúístiea entre o galega e o leones.,.

duranteanos.Sobreestaaproximacióninicial, tendopresenteestaprimeiraclasificación,un estudioposteriorpoderlaafronta-lofeito defacerunhaaná-lise máisprofundaqueconsiderasemáistrazoseun maiornúmerode iso-glosas,unhaanálisequeachegasemáisdatossobreas variedadeslingtiísti-casexistentesna áreade transición,que permitisecaracterizalasenprofundidadeedelimitardentrodelaszonasesubzonas14

Propofiemosacontinuaciónunhaclasificacióndas¡‘alas de transi-ción, clasificación á que chegamostras estudia-locomportamentoecombinacióndossetefenómenosconsideradospertinentesparao traza-do da fronteira 15 (cf. mapas1, 3). Na zonaestudiadaaparecen,nosextremos,galegoe leonés16 e entreeles, unhaáreade transicióndun

14 Cubaveaestablecidaestaprimeiraclasificacióndasfalasdctransición,setivesemosqueca-

racterizalasdeberíamosconsiderardistintostiposdeisoglosas(isófonas,isoglosasmorfolóxicas,léxicas,culturais,semánticas,sintácticas)e utilizarcriteriosnon unicamentelingflisticos, senónta-ménsociolingílísticos.Casdatosobtidos,deberiamosabordarunhaanálisenon só cuantitativa,se-nóntaméncualitativa,afin dedarcabidaeexplicacióna todaaproblemáticalingíiística queapa-recenestasf¿ílasdetransición.Peroademais,paracaracterizarunhaáreadetransicióndeberiamasconsiderarfeitosdecarácterextralingoistico.pois estespodenincidir directamenteno lingúistico.As áreasde transiciónorixínanseporqueo pasodun dialecto a autro non se dá de maneiraabn¡pta,senóngradual,dandolugaramodalidadesquefluctúanentreambos; aexplicaciónaestefeito podevir dadapola«loita detendencias»entreos dausdialectos,quedalgúnzeitoconvivironou covwivennunhadeterminadazona:entreelesbaubointerferencias-nosentidaamplodo termo-,ó non existirunhafra,~teiraclaraqueos separasee impudiseacomunicación.Se os factoresex-tralingilísticos-históricasexeográficos-muñenno nacementodasfranteirasdialectais(cf, Veny:1992),estesfactorestantopodenexplicaro pasobruscodundialectoaantro,camapodenexpli-ca-latransicióngradual:seunocasoimpidenacomunicaciónentregalegae leonés,dandoorixeaunhafronteiraabruptaentreeles,nautraé pasiblequeapermitan,bu mesmofavorezano con-tacto,dandoorixe a unhaáreafronteirizanaqueaparecenlluctuacidusentreos dausdomíniosefalasdetransición,polo quedebenserconsideradosparaaexplicacióndasmesmas.

Paraunhaaproximaciónó estudioteóricae metodolóxicodasfajasdetransición,cf. Recasens(1985)e Veny (1992).

~>Trataremosconxuntamenteos resultadosdeL-, -LL- e-L- (laterais)ede-NN-, -N- latinos(nasais)-isoglosas2, 3 e4, 5, cf puntoanterior-paracomprobaren quémedidaestasoposicíonslatinas,quesemanteñendedistintaformatantoengalegacomoenleonés,seconservanou pee-dennestazonadetransición,orixinandoaquedamosenchamarsoluciónsdecompromiso.

De acordocassetetrazos,consideramosqueestamosanteogalegacaudaapareceaseguintecombinación:conservacióndasoposieiónslatinasentreassimplesexeminadaslateraisenasaiscasresultados,respectivamente,0//e0/a((a)mare/o,quente,ano, irmá); aditongación(folía); re-saltadaei<devocal+S[ (quetvo. carqr.eixa); presentesetimalóxicasveño, poño, teño. Polacontra,estariamasantealeonéscaudaaparecenasseguintessoluciónsparaestestrazos:conservacióndasoposicióuslatinasenteassimplesexeminadaslateraisenasais<a)niarie//o, ca/lente, año (ti uei-le), irnlana) (naslaterais,nazonaestudiadacontrariamenteaautrasdo leonés,o resultadodasla-teraisél/li); ditangación(fuel/a); resultado«ir devocal+SI,senpalatalizar(quciso,ccsrqueira);presentesanalóxicosdeTENEO,VENIO, PONEO.

Non correspondeaquípresentarun estudiodo galegae leonésfaJadonazona.Nospuntostra-radas.falan galegaos de Ancares(LUM. SOR),MA no Bierzo, PDFnaCabreirae PI, PAD e

83 Revista de Filología RománicaV

0t. 18(2001)73-102

AnaSecoOrosa Determinaciónda Jtoníeira/ingñísticaentreo ga/egoe o leonés,..

a outro dominio, na que podemosdiferencia-lasseguintesmnodalida-

destm7:a) Galegode transición.As falasqueenglobamosdentrodestadeno-

minación caracterízansepor presentarmaioritariamenteresultadosgale-gos,como a aditongaciónnasformasprocedentesde É, AE, Ó latinos, aconservaciónda oposiciónlatinade -N-/-NN-. co resultado~ó/n<irmá/pena:perdado -N- nasformascon -N- intervocálico,e resultado-n- de -NN-), oresultadopalatalizadoK (quei~o,cerei&a, carquei&a) do grupoconsonánticolatino SI e a formapalatalizada(¡cha, veño,paño)nospresentesde TÉNEO,VÉNIO. Xunto a estestrazosgalegas,apareceunhasolución de compro-miso: a perdada oposiciónlatina -L-/-LL- (simple/xeminada)a favordunúnico fonema/1/ (calente,amare/o); o resultado-1- procedentede L-,

CAL enSanabria.Ogalegaexteriorfoi estudiadoporFernándezRei; segundaasúaclasificación(1990a: 139-151).asfalasgalegasdeLeóneZamorapertencenó bloqueoriental,enconcretotisáreasancaresa,oriental-central(e dentrodestaásubáreaA Fansagrada-OCourel-OBierzo,con-cretamenteamicrosubáreado Bierzo) ezamorana.Paroutrapartenazonaestudiadadebenserconsideradosdefaja leonesatodosaquelespuntosque estánó sure lestede Benuza(BE, SIO,SIL,TRA, etc.),naCabreira;en Sanabria,os sitúadosdespoisdo Padomelo(agásCalabareRio-nor, IronseirizosconPortugal): SMT, AVE, RíE, SOT, RED,etc. Paraunestudiodo leonésenze-ral, cf MenéndezPidal (1962, Ved. ¡906),GarcíadeDiego(1978. Ved. 1946),ZamoraVicente(1989, 1’ cd. 1960), Boa, (1992)eGarcíaArias (1992).

“Os lingúistasedialeuólogasqueseaclsegaronó temaconsideraronunhazonade fala ga-lega,autradefala leonesaealgúnsunhaintermedia,detransición.Paraclasifica-lastalasos cri-teriosutilizadosnon sempreloranos mesmos,de aíquetampaucocoincidansempreasconclu-siónssobreas clasificacións.Non correspondeachegaraquíun estudiocomparativoentreestasclasificacíónse aqueproporiemos,pois excederíaos límitesdo nasoescrito.Unicamentefacemosreferenciaós estudiasquedalgúnxeito seocuparondo tema:

a) Zonasdefula galega.MenéndezPida! (1962. la cd. 1906). GarcíaRey <1934), Lapesa(1985, 1’ cd. 1942), GarcíadeDiego(1978. lcd. 1946), Cortésy Vázquez(1954), DámasoAlon-so/GarcíaYebra(1959),ZamoraVicente(1989, 1’ cd. 1960),Krúger (1925,1965).TerueloNú-ñez(1975),GarcíaGarcía(1984)eFernándezRei (1990b)achegandatassobrezonasandesefalagaleganosseusestudios.

6) Zonasdefala leonesa.MenéndezPidal (1962, [‘cd. 1906),GarcíadeDiego (1978,1’cd.1946),GarcíadelCastillo el aId (1957), DámasoAlonso/GarcíaYebra(1959),ZamoraVicen-te (1989, ¡‘cd. ¡960), Kriiger(1965),TenidaNúñez(¡975)eGarcíaGarcía(1984)acheganda-tossobrepuntosdefala leonesa.

e) Zonascon falasde~<¡ransición».Variosestudiasconsideraronaexistencianestazonadefa-lasquenon respondenestrictamenteó galegaoc óleonés.Estasvariantesfaroncualificadascomohíbrida, fajasdetransición,intermedias,coexistenciadesolucións,mesturas,infiltracións-entregalegae leonés-,leonéscongaleguismos,galegaconIcanesismos,galega-leonés,etc. Osautoresqueótrata-laIronteiralingilísticatan referenciaaestasfulasson: Lapesa(1985,lcd. 1942),Cor-tes y Vázquez(1954), DámasoAlonso ¡GarcíaYebra(1959), ZamoraVicente (1989, 1’ cd.

1960),Krtiger (1925, 1965),TenidoNúñez(1975),GutiérrezTuñón(1981,1%?),GarcíaGarcía<1984)eFernándezRei <1 990b).

Revista 11.-Filología Ron,ánúaaVol. tS(200t)73-lti2 84

AnaSecoOroya Determinacióndafronteira lingáisticaentreo galegaeo leonés...

-LL- latinos ¿ un resultadopropio do galego.mentresqueo resultado-1-procedentede -L- debeasociarseó leonés.O galegode transiciónrexístra-seno Bierzo(SMA, N, VF, D, VILL, BORRe CARU), e continúacaraósuren CASIR.

b) Transición.As falasdestetipo presentano resultadodo galegonasnasaís,de compromisonaslateraise do leonésnosresultadosde E, AE, 6 egrupoSI. Así, de resultadogaleguizantepode tildarse a conservacióndaoposiciónlatinade -N-/-NN-, cun resultado01n (irmá ou irmanha, ano).Xunto a este,apareceunhasoluciónde compromisonaslaterais.porperdada oposiciónlatina-L-/-LL- enfavor dunúnico fonema/1/ ((a)marielo,ca-liente). Porúltimo, estasfalaspresentanresultadosleoneses,comoasfor-masditongadase o resultadononpalatalizadois (quelso,cereisa,carquel-sa)do grupoSI. Podemosencontrarfalasdestetipo nun puntoda Fomela(GUI), no Bierzo (FON,EH) e en Sanabria(RIO).

c) Transiciónde Pombriego.A fala de Pombriegopresentasoluciónsdecompromisonaslateraise nasais ó lado de resultadosleonesesparaosrestantestrazos.As soluciónsde compromisotradúcensenaperdadaopo-sición latina -L-/-LL- (simple/xeminada)a favor dun único fonema/1/((a)marielo,caliente), e na perdada oposiciónlatina -N-/-NN- afavor dunúnico¡nl (ano,irmana).Xunto a estassoluciónsde compromiso,temosre-sultadosquepodencualificarsede leoneses:formasditongadas,resultadoisdo grupoSI e presentesanalóxicos.

d) Leonésdetransición(1). Nasfalasenglobadasnestebloqueaparecenresultadosleonesesentódolostrazosagásnasnasais,queteñeno resultadodo galego.Así, é propiado leonésa conservacióndaoposiciónlatinanasla-terais,de simplee xeminada-L-/-LL-, cunresultadoliii na zona(caliente,(aftnariello): resultado-1- (conservaciónde -L-), nasformascon-L- inter-vocálico,e resultado-II- (palatalización), de L- e -LL- (entodaa zonaes-tudiada,contrariamentea outrasdo leonés,só apareceesteresultado,-11-,paraL-, -LL-). Taménsonpropiasdo leonésas formasditongadas,o re-sultadois do grupoSI e os presentesanalóxicosvengo,tengo,pongo.Xun-to a estestrazosleoneses,apareceun único resultadogalego,perode granrendemento:a conservaciónda oposiciónlatina da simple e xeminada-N-l-NN-, cunresultado1/Vn (irmá oit irmanha,ano) porperdado -N- nasformascon -N- intervocálicoe resultado-n- de -NN-. Leonésde transición(1) re-xistrámolona majoríados puntosda Fomela(CHA, TRAS, PER), e nunpuntodo Bierzo (SAN).

e) Leonésde transición(II). Sóo rexistramosnunhazonacompactadoBierzo (LI, SPP,BAR). Tódolostrazosteiien resultadosleoneses,agásno

Revista áe Filología RoouinícaVot. 8(2001)73-10285

AnaSecoOroya Determinacióndafronteira /ingñísticaeníreo ga/egoeo leonés...

casodasnasais,quepresentanunhasoluciónde compromiso,Estaúltimavén da perdada oposiciónlatina simple/xeminada-N-/-NN- a favor dunúnico fonema¡nl: irmana,ano. Xunto a isto, os restantestrazossonxa de-finitivamenteleoneses:mantensea oposiciónlatina naslaterais,de simplee xeminada-L-/-LL-, cunresultadoliii (caliente,(a)mariello),aparecenfor-masditongadas,o resultadois do grupoSI e os presentesanalóxicos~

Nos cadrosqueseguenpresentámo-lascombinaciónsposiblesdossetetrazosna zonaestudiada,achegámo-laclasificacióndasfalas atendendoácombinaciónde resultados,e indicamosparacada unhadelas un puntoquecorrespondea esascaracterísticaslingdísticas.

Cuadro 1

Galega Gal. de tr. Transición Leonésde tr

LTl LTII

Leonés

~~1LUM

MA

GUI

FON

CHA Mc.Forn.

BierzoSMA SAN LI

PUF CASIR

RIO

BE Cabreir

1SCS

IISanabr-LL

1n

n -NNn ñ

n jn

aditongación dttongactón

0 E

E,AE,o

Sí

PTES

quei~o . quciso

vello vengo

As distintasmodalidadesveñendeterminadasporunbaseriedeisoglosasquediscarrensal-tasnestaáreadetransición,isoglosasqueaparecenindicadasnosmapas1 e 3. Debemospuntua-lizarque temascertasreservasrespectoaunhadelas,a quedelimitaos resultadosdeTÉNFO,VÉNIO: en Peranzanes-punto queentradentrodo leonésdetransición1- eraunhaformaestrafla,non recoñecidapor iMantesdepuntosveciños.Ademaisos resultadoslengo, vengo, pongo, podenser castelanismos:non aparecenasformas«leonesas»ditongadas(liengo). Optarnospornon ter encanta,enprincip¡ttestaisoglosaparaa clasificaciónno querespectadseudecorrerpalazoila daPamela(cl. mapa3).

86Revioa de Filología RornániccaVot. tltt2t)Ot)73-t02

AnaSecoOroya Determinacióndafronteira lingñísticaentreo galegoeo leonés...

Cuadro 2

TRp

POMBRIEGO

1 -UL

n -NN

n

É, AE, 6Sl

ditongac.

1

vengo PTES

No mapa3, realizadoa partir dasisoglosasindicadasno mapa1, mar-cámo-lasdistintasmodalidadesque serexistrannestafranxade transición.Como vemosno mapa,estamosanteunhazonadc granvariedadee fortepersonalidadelingúistica: proba disto ¿ que a situaciónnon ¿ uniformenín nun mesmoconcello,comopodemoscomprobarnosmapas4, 5, 6 e 7;senconsidera-locastelánquesesuperpuxoásfalas autóctonas,nalgúnscon-cellospodemosrexistrardúasvariedadesou máis (Fabero,mapa4: transi-ción e leonésde transiciónII; Vegade Espinareda,mapa5: galego,galegode transicióne transición;Benuza,mapa6: transicióne leonés;Pedralbadela Pradería,mapa7: galego,transicióne leonés).Estasituaciónqueacaba-mos de indicarnon ¿ máisqueunhamostra,de tantas,da complexidadedia-lectal destafranxade transiciónt9

‘ En Peranzanes,concellalimítrofe conAsturias,investigáronseos seguintespuntos:Guimara,Chano,TrascastroePeranzanes.Rexistramasaquío quedenominamosleonésdetransición(1) enCHA, TRAS, PER: (aftnarie//o, caliente,ano, irmá ou irman/za, quciso e vengo. No puntoqueestámáisó nade,xa lindando con Asturias(Guimara)apareceunhamodalidadede transición(TR): recollemasca/iente,ano,irníó ou irnianha, quciso, (afinar/e/o. Paracompara-losdatasquetemasdePeranzanescasdatosexistentessobreasfalasveciñasenAsturias,debemosconsulta-loestudiodeDabarro(1994),quedescribeasituaciónlinghisticadaconcelladeIbiase adepartedaconcellodeDegaña,cancellosasturianoslimítrofes casconcellosleonesesdePeranzaneseCan-din (cf. especialmentemapa 17 e Pp. 135 a 137 do estudiocitada).DiferenciaBabarrodúasva-riantesnestazonalimítrofe coa estudiadapornós:II (galega)e12 (tixileiro) quecoincidenres-pectivamente,seternosen cantasó as sete isoglosasprimarias,ca que nós cualificamosdegalegadetransición(conresultadodecompromisonaslaterais,comoenGUI) e leonésdetran-sición 1, caaparticularidadedeposuir120fonemaderealizacióncacuminalprepalataloclusivaso-nora,fronteóderealizaciónlateralpalatal(1/obo)queaparecenospuntosdeLTI dePeranzanes.

8’7 Revista de Filología RománicaVot. 18 (2t)0l>73-102

AnaSecoOrosa Determinacióndafronteira lingilística entreo galegoe o leonés...

Unhavez clasificadasestasfalasde transiciónen relacióncoasentida-desdialectaisen contacto,nonpodemosdeixarde comentarun fenómeno—propio dos dialectosde transición—que aparecenestasfalase dalgúnmodoascaracteriza:a fluctuaciónentreos dominiosveciños—galegoe le-on¿snestecaso—,que non impide ásfalas de transiciónter comporta-mentosorixinais. Estasfluctuaciónsnonpresentana mesmarelevanciaes-tructuralnin atendenás mesmasexplicacións,polo que, candomenos,haiquediferenciartresgrupos:alternancias,infiltraciónse soluciónsde com-promiso. Tomandounhavez máis como referenciaos setetrazosperti-nentes,sópodemosmostraraquíalgúnsexemplosdestasfluctuacións,ou sequeremosinterferencias,utilizando o termoen sentidoamplo20 quedalgúnxeito sonrestosdun contacto,dunhaloita detendenciasentregalegoe leo-nésduranteséculos,un encontroquesefoi dandoó longo da historiae de-terminou,en maiorou menormedida,a formacióne o carácterdestasfalasde transición.

Podedarseo casode quenunmesmopuntoaparezansoluciónsgalegase leonesasparaun mesmofenómeno.Posiblementesetratedo restodun es-tadoanteriorno queconvivironen maiorou menormedidao galegoe o le-onés,producíndoseentreelesinterferenciasqueboxe derivannestaalter-nanciade solucións.Un exemplodisto témoloen Lumeras(Ancares),ondedetectárno-laperdade -L- (fío, muin, =abarís),alternandocoaconservación(calente).Estesdatosrecollidosin situparecenconfirmadospoío estudiore-alizadopor DámasoAlonsoeGarcíaYebra(1959:329-330)nestazona2t.

Outro fenómenoqueprobaacontinuidadelingúisticaquesedácaaveciñaAsturias-ademaisdo resultadodecampratuisanaslateraisdeGUI, coincidentecaquesedánalgúnspuntosdazonalimítrofe-éa realizaciónrió, uo daditongaprocedentede É, quesinalaBabarrano tixileiro (12),e nósrecollemossó enpuntosdePeranzanes(GUI. TRAS. PER. CAR),paranonatapalomáisentodaazonaestudiada,ataRionar.

Nautraardedecausas,debemosapuntarquenos puntosrestantesdacancellodePeranzanes(Cariseda,Faro) todapareceapuntaráconservaciónde -N-; estedatosituaríaestespuntosno le-onesdetransiciónII. De Carisedatemasdatosrecollidosin sin,queindican aconservaciónde -

entódalasformas,agásenchenhafarinha;seestasfomiasson infiltracións.Carisedaformaríaun bloquedeconservaciónde-N- conBAR, LI, SP?<LTII), puntosdo concellolimítrofe deFa-beiro.PoloquerespectaaPara,puntomáisó lestedaPamela,datosdeAndrésCastellanoseta/ii(1957)apuntanconservación:Ilmo. llana, chano.<heno.

-‘ Weinreich(1957:1):~<Bypbenomenaof INTERFERENCE1 meanthoscinstancesof de-viatianfrom tbenormsof a languagewhichoccurin the speechof abilingual as theresultof bisfamiliarity wiíh anotherlanguage,i.e.asaresultof languagecantacts’.

-~ DámasoAlonsoe GarcíaYeN-a (1959:329-330)indicanquco-L- seconservañaPamelafranteó ancarés,andeson «muchosmásloscasosdepérdidaquclos deconservación’>,Acbeganexemplosde perda(qucnda<CALENDA,fiar,sair, pao...) e deconservación(de/or,pa/ornha.mo/a, ahojo. ahola. castaño/a. garaño/a). Paraos últimos parecehaberunhanormasegundoes-

Revista de Filología RoníduicaVot. tS(200t)73-tti2 88

AnaSecoOrosa Determinacióndafronteira lingúísticaentreo galegoeo leonés...

Polo querespectaó segundocasode fluctuación,consideramosquehaiinfiltracións (galeguismosou leonesismos)candoo resultadoautóctono¿substituidopor outro do sistemaveciño; o fenómenopodeseresporádico—darsesónunpunto-—ou afectara zonasmáisamplas.Nosmapastradú-cesenunhadesviacióndasisoglosassecundariascon respectoá prímana.Como exemplosde infiltraciónstraemosaquíos resultadosditongadosdeMÉUM, ÉT e ÉGO,queentrancomoleonesismosen zonasde aditongación(cf. mapa2, que dá contada distribución dos resultadosde ÉGO); outrocasosalientable¿ o do resultadofariña< FARINA rexistradoen puntosdeSanabria,quedebeserconsideradogaleguismona zonaleonesa,e o do re-sultadofarina, que debe ser consideradoleonesismonaquelespuntosenque,comoen galego,desapareceo -N- de formasistemática22.

Estesdous fenómenosde fluctuación,alternanciae infiltración, sonnormaisnunhazonaen quetam¿naparecensoluciónsde compromiso,ninpropiamentegalegasnin leonesas,que marcanun clarocarácterde transi-ción nestasfalas.Son,secadra,asmáisdeterminantese caracterizadorasdaorixinalidadedestaszonasde transición,e escapanaexplicaciónsestruetu-ralistas.Dentrodestassoluciónsde compromisotemos,porunhaparte,asolución-¡e/o de -ÉLLUM, queafectaa dousfenómenos(É latino, -LL- la-tino: resultadoditongado,leonés,consimplificaciónde -LL-, galego)eapa-receen Guimara,Pombriegoe Rionor,puntosnonprecisamentepróximosentresi. Poroutraparte,t¿mo-lassoluciónsdecompromisonossistemasdelateraise nasais,quesetraducennaperdadeoposición-LL-/-L- e -NN-/-N-latinosquequedanreducidosa/1/ e ¡n,i. Naslaterais,estassoluciónsdansenaFomela,no Bierzo(GUI23, FON, EH, VP, SMA, N, D, VILL, BORR,

teslingílistas:consérvase-1- no diminutiva femininoeenxeralna combinación-ola, peropérdeseno diminutivo masculino;explicanabolocornoun casoanalóxicodeabola.O AtlasLíagñísticoGa/ego(val. 2) apuntaparaLeí (Caridin,nosAncares)formasconconservaciónde-L-: avo/iko,ayo/o(mapa26)emo/a (mapa27),quepaderíanserexplicadasseguindoa normaexposta;peroestanondécantadoutrasformas,comoca/enre, recollida in situ pornós.Segundoestesdatos,nosAncarespareceexistir unhaalternancianos resultadosde-L- (perda,conservación)conpredo-minio daperdade-L-.

22 Estamosanteun posiblepréstamo,quepareceter un camportamento,unhapertinenciaes-pecial:estudiadosos puntosdo Bierzo, observabarnosquenestazonacoincidíaotrazadadaiso-glosacorrespandenteafariña Ifarina co daisoglosadeaditongación¡ditongación.Estefeito pa-recerevelarunhatendenciaquehaberíaqueexplicaratendendoacondicionantesextralingtiisticos.

23 Guimaraoponseó sistemade puntosveciñoscomoChano,Trascastrae Peranzanes,quemanteñen1/1/. A súasituaciónlingúistica,aparentementeespecial,podeserexplicadaporun fac-tor extralinghisticorelacionadocoaxeografíahumana:asrelaciónsdeGUIcoavecifla Asturias,dascalesdécantaMadoz(1845).GUIé apuntomáissetentrionaldaFomela,erepresentanestetrazoacontinuidadelingilísticacoasfalas limítrofes naprovinciadeAsturias.Paraestacuestión,cf. Babarro(1994: 101, 103),asituaciónlingilística deIbias (Asturias),andeL-, -LL- > -1-.

89 RevistadeFilologíaRománicaVot. S(200!)73-102

Ana SecoOrosa Deíerrninacióndafronteira /ingñísiicaentreo ga/egoeo leonés...

CARU), en CASTRe nun puntode Sanabria(RIO),mentresquenasnasaisaparecennunhazonacompactado Bierzoalto (SPP,LI, BAR); menciónápartemerecePombriego,puntono quese presentansoluciónsde compro-miso tantonaslateraiscomonasnasais.O estudioconxuntodosresultadosde laterais(L-, -LL-; -L-) e nasais(N-, -NN-; -N-) nospuntostratadosdeLeóne Zamora,permítenosdiferencia-loscincosistemasquerepresenta-mos no cadroquesegue:

ANCARESFORNELA

Si

LUM SOR

S2

GUI

S3

CHA TRASPER

54 55

BIERZO MA FON EEVFSMANDV

SAN SN’ BARLI

CABREIRAHAIXA

PDF LLA LOMLB ENC...

SANABRIA PIPADCAL

RIO SCSSMCSCA...

0

1

1

11

n n ñ

0 n n

Comovemos,no queserefire a lateraise nasais,Si representao siste-magalegoe S5 o sistemaleonés.Entreeles ternossistemasde transición(S2,53, S4),quecombinanresultadospropios dasfalasgalegas,dasfalasleonesas,e soluciónsde compromisobaseadasnaperdade oposición—naslateraisou nasnasais—en favor dun único fonema.Así, S2, solucióndecompromisonaslaterais,galeganasnasais;S3,soluciónleonesanaslate-raís,galeganasnasais;54, soluciónleonesanaslaterais,decompromisonasnasais24; por último SP (sistemadePombriego),con soluciónsde compro-miso en lateraise nasais.A vistadestescatrosistemas,non podemosdeixarde citara Catalán(1954,p. 125):

24 Catalán(1954), no seuestudio «Resultadosápica-palatalesy dorso-palatalesde -LL-,-NN-, y deL-, N-» recolledatosde distintasfontesbibliográficas.Paraa Fornelamencionapena,pequeno,nino..,,con -n- procedentede -NN-; a Fomelaforma, segundoCatalán,un rincónde-II-ilíadado resto,entreazonade-ts-e o galega:

90

L-, -LL-

N-, -NN-

Revista de Filología RománicaVot, itt (200t) 73-tt)2

Ana SecoOrosa Determinacióndafronteira lingílísticaentre o ga/egoe o leonés...

«El estructuralismopuedegloriarsedehaberaplicadocon éxito unprincipio metódicode granvalor: el sistemaestáde continuopresenteen la génesisde los cambiosfonéticos.Perodebetambiéntenerencuentaque la lingilísticano puedeni debeprescindirde otros factoreshistóricos(apartedel substrato)que influyen tanto o más poderosa-menteque laestructurafonológicaen la suenedelas lenguas».

Desdelogo, non podemosdeixará parteos factoreshistóricosseque-remosexplicarestasfluctuacións,pois ¿ moi posibleque asaltemancíasesoluciónsde compromisosedebanaunhaloita entredialectosen contactoqueestivopresenteduranteséculos;en cantoós préstamos,taméndebenserrelacionadoscon factoresextralingilísticos.Uns e outros sonsíntomasdafluctuacióne contactoentregalegoe leonése debenser explicadosaten-dendendoa factoresquevan máisaládo estrictamentelingilístico e dasex-plicaciónsque podeachega-loestructuralismo.Deixamosaquí pendenteesteestudio,queexaminaríaa incidenciadosfactoresextralingiiísticosnolingúistico,e poderíaachegarunhaexplicacióndascausasqueproducenes-tesfenómenosde fluctuaciónderivadosdo contactoentregalegoe leonés.

TRAZADO DA FRONTEIRA LINGUISTICA ENTREGALEGOE LEONÉS.CONCLUSION.

Unhavezconsideradaa distribucióndasisoglosascorrespondentesósfenómenospertinentes,examinadaa áreade transicióndeterminadapolasisoglosasquediscorrensoltas,e tendoen contataména zonanacalse agru-panen feixes,estamosen condiciónsde intentardelimita-lafronteiraentregalegoe leonésnas provinciasde Leóne Zamora25 Retomandoo ante-

«SegúnMartínezBurgos(M.B.1910)enel ayuntamientode Peranzanes,enVegade Espina-redaBerlangay Sancedose dicenirio, pequeno,pena,penéa«peñagrande»,etc.Encuantoa-LL-bayamos-1- enVegadeEspinareda,pera-II- enel resto, asícamaII- <L-; segúnlasrespuestasaun interrogatorio,escrito(Sem. 1, 1954,i.e.)comprendeestazonade I/y n desdeFaro, SanPedrodeParade/ay Bórcenadela Abadíahacia Occidente»(p. 115; acursivaé nasa).

IndicaCatalánque, fronteaestarexiónNO, ospuntos leonesesdemáisóSE,dentroaindadoleonésoccidental,queteñen-II- usansempre-fi-: Nocedano Bierzoeautros,eraménaCabreiraBaixa.

25 Desdequeen 1906MenéndezPidal seacbegouó temadafronteiralingílistica, foron variosos estudiosquerecolleron,contrastarone ampliaronos seosdatos.Nesteprimeirotraballo,Me-néndezPidalconsiderouunhadivisoria entreascuneasdosríosCúae Sil. Desdeentón,algúnses-tudiasparciaisprecisarono trazadado limite, peroenxeralatahoxeseseguiuatendenciamar-cadapor M. Pidal, sen ter demasiadaen cantao trazadodunbaliria medianamenteexactaemáisprecisacádo Cúa-Sil.Porautraparte,paraa delimitación dafronteirado galeganaspro-

91 Revista de Filología RománicaVol. tX (2001) 73-102

AnaSecoOrosa Determinacióndatronteira /ingñísticaentreo pa/egoe o leonés...

normenteexpostoen relaciónádistribucióndas isoglosas,diferenciamosunhazona,de Benuzaa Rionor—punto limítrofe con Portugalno que asisoglosasse separan—,na cal as isoglosasdiscorrenen feixes determi-nandounhafronteiraabruptaentregalegoe leonés.Neste casopodetra-zarseunha liña divisoria claraque deixaa un lado os puntosde Ourense(galego)e ó outro os puntosda Cabreira:SigUeya,Lomba,Silván, Traba-zos,La Bafia,Encinedo(leonés);en SanabriaseparaPías,Padornelo,Ca-labor(galego),de SanCiprián de Sanabria,San Martínde Castañeda,Sta.Cruz de Abranes,etc. (leonés).Peronoutrazona,quevai do nortede Leóna Benuza,e xa no surcolle Rionor, as isoglosasdiscorrensoltas,aíndaquenalgúnstramosdo trazadocoincidenalgunhasdelas.Nestecasoo pasodun-ha linguaa outrarealizasecomo unhatransición:aquínon podentrazarsefronteirasprecisas,pois as isoglosassoltascorrespondentesa distintosfe-nómenosindican, comoxa vimos,a existenciadunhasfalasde transiciónentreos dousdominiosquevan marcandoo pasogradualdun dialectoaou-tro establecendoentreeles, máis que unhafronteira, un continuum lin-guistico.Quedaclaroque, en sentidoestricto,e sendofleis á realidadelin-gúistica da áreade transición,parecedifícil trazarunhafronteira nestazona,pero aíndatendoisto presente,e con tódalasreservas,propoñemosunha liña divísoría—sequeremosaproximativaou artificial— coafinali-dadede, dalgúnxeito, establecerunhafronteiraentreo dominio galegoe oleonés.Estalifla trazaríasetendo como basea clasificación establecidanasfalasde transición,e deixariaa un ladotodaazonade fala galegaou detransiciónó galego(modalidades:galegoe galegode transición),ó outrotó-dolos puntossituadosdentro da zonaleonesaou de transiciónó leonés(leonésde transición(1, 11) e leonés)e cruzaría—paramarcarasío seuca-rácter intermedio—ospuntoscorrespondentesámodalidadequeconside-ramosde «transición»por presentarunhacombinaciónde soluciónsequi-libradaentreosdousdominios.Se aceptamosestaproposta,quemarcaríaa

vínciasdeLeóneZamora,haiqueconsiderartaménautraszonasápartedo Bierzo,paraocalbaiqueter presentesos datosdautrastraballosparciais. Non correspondeaquí facerun estudiocomparativoentreestesestudiose o que nós aportamos;simplementecitamosacontinuaciónaquelesqueadicanun apartadoó estudiodaslimites (algúnsdelesfao referenciade formaex-plícita aunbaliña divisoriaquemarcao límite entregalegae leonés.autras,a lugarespor andepasaafronteira): así, MenéndezPidal (1962, l~ cd.1906), Lapesa(1985, l~ ed. 1942),GarcíadeDiego(1978, laed. 1946)eZamoraVicente (1989,la cd. 1960)consideraronos limites do leonéseFernándezRei (1990a), (1990b), (199l)oslímitesdo galega.Parzonas,GarcíaRey(1934),GutiérrezTuñón(varios)eGarcíaGarcía(1984)trataronos límitesno Bierzo,Garcíadel Casti-lía eta/ii (1957)eTerueloNúñez(1975)os límitesnaCabreiraeporúltimo, Cortésy Vázquez(1954)os límitesenSanabria.

Revista de Filología Ro,nónic.avot. 18<2001)73-102 92

AnaSecoOrosa Determinacióndafronteira lingúisticaentreo galegoeo leones...

fronteiraentreos dousdominiosamparándosenasmodalidadesadscritasacadaun deles,adivisoria iría, naprovinciade León,de Ancares,FornelaeBierzoó norteda Cabreira,desdeGuimaraa Benuza,ena provinciade Za-moraretomaríasede novoen Rionor.

A estasalturas,e xa paraconcluir, apuntamosunhadivisoria claraquedeterminaunhafronteiraabrupta,e outradivisoria artificial, quetrazamossendoconscientesde quenon deixade ocultar unhazonana que o pasodunhafala a outraé gradual.Se aceptámo-ladivisoria artificial e a consí-deramosxunto coadivisoriaclara,podemosobte-lafronteiraentregalegoeleonésnas provinciasde Leóne Zamora,quereproducimosno mapa8: alilia divisoria resultantedeixaríaá esquerdaos puntosdosAncares(LUM,SOR: galego),algúns do Bierzo (MA: galego; SMA, N, VE, O, MILL,CARU, BORR: galegode transición),unhazonada Cabreiraque vai dePDF (galego)a CASTR(galegode transición),e os puntosde falagalegadeSanabria(PI, PAD, CAL), cruzadaGUI na Fornela,FON,EEno Bierzo,POM na Cabreira,RIO en Zamorae deixaríaádereitaa zonadeleonésdetransicióne leonés:puntosdaFomela(CHA, TRAS, PER:LTI), do Bierzo(SAN: LTI; LI, SPP,BAR: LTII), da Cabreira(BE, LLA, SIG, LOM, SIL,LB, TRA, ENC: leonés)e de Sanabria(SCS,SMC, RIB, SOT,AVE, SMT,PED e SCA: leonés).Ante estadivisoriaquefigurano mapa8, elaboradaexustificadaa partirdos criteriosanteriormenteexpostos,témo-laslóxicasre-servasderivadasdo feito de queé unhaliña que,en certostramos,ocultaunharealidadeda fronteira:a transiciónentregalegoe leonés(cf. mapas1e 3). Peroa pesardestasreservas,propoflemosesauñadivisoria entreosdousdominios partindodasmodalidades—antesdescritas—que entreelesse desenrolan,unhadivísoria—sequeremosunhafronteira,dandoótermo o seucarácterrelativo—,quedeixaa un ladoo galegoe asfalasdetransiciónó galegoe ó outro o leonése asfalasde transiciónó leonés.In-sistimosen que estadivisorianon deixade serunhaproposta,secadrauntanto aproximativae artificial, perocremosque permite, atendendoóscriterios expostos,diferencia-losdousdominios e establece-lafronteiralingúistícaentreo galegoe o leonés.

93 Revista de Filología Roinánk.aVol. 18(2001)73-102

Ana SecoOrosa Determinacióndafronteira Iingúísrica entre o galegoe o /eonés...

Trazospertinentesparaadelimitación dafronteira.Resultadosde:l.-L-;2.E,AE,O,SI;3.L-,-LL-;4.-N-;5.-NN-;6.TENEO.

Revista de Filología RorndnhíoVol. IR (2t)Ot)73-t02

Mapa 1

94

AnaSecoOrosa

oO

IEI

Determinacióndafronteira lingílísticaentre o ga/egoeo leonés...

Mapa2

Isoglosade aditongación¡ditongacióndeÉ enÉGODistribucióndasformaseu¡you,ieu.

O

‘ti

yo”

LUOO

bU RIN SE

PORTUGAL

ASTURIAS

o,

• SMC

•5I•

.307

.AflD

.PSD

.SCAQ

•L~ Q

timeS O

95 Revista de Filología RománicaVol. tS (2001)73.102

AnaSecoOrosa Determinacióndafronzeiralingilística entreo go/egoea leonés...

Mapa 3

Trazospertinentespara adelimitación dafronteira. As falasna franxade transicion.

Revista de Filología RonáníraV

0í. 18(2001)73-t02 96

AnaSecoOrosa Determinacióndafronteira lingílística entreo pa/egoeo leonés...

Luco

5

<dAL

VLAflSAuICA 110 MRZO

FAD~

~A»*AMELU

PERAIlÚiA tAJANTEUtiECCO MU

EIRÁ

GTYT1 SAScEOO

-ti

• WWWA

MapaS

VegadeEspinareda.

ex

Mapa 4

Fabero.

97 Revista de Filología RománicaVot. 18 (200t) 73-t02

AnaSecoOrosa Determinacióndafronteira lingilística entreo pa/egoe o leonés...

PDAI’ANTA OEt

NERZO

EOPMHES

pl ,e. pOWERP.ADA

QUEISO ~1POTE IlEDOMINOO FLÓREZ TR

— .—~.--— — t.4 po,.tnr- a

~IJ«Lft~4Uh4L~ CASTRILLO bE CARRERA

is,.,<’ ~ Ura,H

O ti R E N ~ ~jE!~i~fi

1fi ‘~tÁiL>iiÁ>~CscIÑ1oo

N

Mapa 6

Benuza.

Mapa 7

Fedralbadela Pradería.

Revista de Filología RománicaVot. 18(2001>73-102

98

AnaSecoOrosa Determinacióndafronteira lingñísticaentreo galegoe o leonés...

Mapa 8

Fronteira lingáisticaentregalegaeleonés.Prapostadunhadivisoria(galega,galegadetransición,(transición¡(transición),leonésdetransición,leonés).

99

1000

OURSNSE

II LOSItO

tiS&S

-—ti.-

‘ti

A.it-’

PS——

tiLOS

- . -

.‘UA- - sise.

ti—

ti.0T

.DAT

Ja

ti Sc,

•OE

PORTUGAL

Revista de Filología RománicaVot. 18(2001)73-102

Arta SecoOrosa Determinacióndafranteira lingíi(srica entre o galegae o leonés...

BIBLIOGRAFÍA CITADA

ALoNso, 0./GARCÍA YEBRA, V. (1959): «El gallego-leonésde Ancaresy su inte-réspara la dialectologíaportuguesa>tIII Colóquia Internacionalde EstadosLuso-Basileiros(Lisboa, 1957), vol. 1 (1959), 309-339. ReproduciuseenCuCO,XVI (1961),43-79.Reeditadoen Obrascompletas,1, Madrid: Gredas(1972:315-357)—cd. utilizada—.

ANDRÉS CASTELLANOS, M. S.etclii (1957): ~<Límiíesde palatalesen el Alto León>~,Trabajossobreeldominio románico leonés,1, Madrid: Gredas,23-39.

BABARRO GONZÁLEZ, X. (1994): «A fronteiralingtiística do galegacaasturiano.Delimitación e caracterizacióndasfalasde transicióndasconcellosde Navia,Villallón, Allande e Ibias»,en FernándezRei (cd.), Lingua eculturagalegadeAsturias,Vigo: Xerais, 81-148.

(1995): ~<Fronteiralingijísticae fronteiraadministrativa»,A Fi-cita 7,21-24.BORN, J. (1992): «Leonesischund Extremeñoa) Leonesisch»,en G. Holtus, M.

Metzeltin, Ch. Schmiít (ed.): Lexik-on der RomanistischenLinguistik, vol.Vi. 1, Túbingen: Niemeyer,693-700.

CATALÁN, 0. (1954): «Resultadosápico-palatalesy dorso-palatalesde -LL-, -NN-y de L-, N-», RevistadeFilología Española,XXXVIII (1954), 1-44. Reprod.en D. Catalán(1989): Las lenguascircunvecinasdel castellano,Madrid: Pa-raninfo,100-130.

(1956-57):«El asturianooccidental:examensincrónicoy explicacióndia-crónicadesus fronterasfonológicas»,enRomaneePhilology, X, 71-92e XI,120-158.Reprod.enO.Catalán(1989): Laslenguascircunvecinasdel teste-llano, Madrid: Paraiiinfo,30-99.

CINTRA, L.F. Lindley (1964):«Navapropostadeclasitica~áodasdialectosgalega-portugueses»,Boletimde Filologia, XXII, 1-2 (1964-71), 81-116.Reed.enLE. Lindley Cintra (1983):Estadosde dialectologiaportuguesa.Lisboa: Sá daCosta,117-163.

CORTÉSY VÁZQUEZ, L. (1954):El dialectogalaico-por/uguéshabladoen Lubián(Zamora).Toponimia,textosy vocabulario.Filosofíay Letras, AnexodeActaSalmanticensia,VI, 3, UniversidaddeSalamanca.

FERNÁNDEZ REJ,F. (1990a):Dialectoloxíada LinguaGalega,Vigo: Xerais.(1990b): «Trazoslingíiísticos nos límites orientaisda galeguidade»,en X.M.

GonzálezRebosedo,X. A. Fernándezde Rata(coord.): Actasdo Simposiode An-tropoloxía«Lindeirosda Galeguidade1», ConsellodaCulturaGalega,113-128.

——(1991): «GalegaOriental: OBierzo, as PortelaseaVal deVerín», enX. A.Fernándezde Rata,X. A. FidalgoSantatnariña,X. M. GonzálezReboredo(ca-ord.): Actasdo Simposiode Antropoloxía «Lindeirosda GaleguidadeII>’,Conselloda CulturaGalega,97-108.

GARcÍA ARlXS,.X. L..(1992):.«Asíurianisch:.Externe.Sprachgeschicte.(Evoluciónlingíiística externa)»,en O. Holtus, M. Metzeltin,Ch. Schmitt (cd.): LexikonderRomanistischenLinguistik,vol. VIl, Tiibingen: Niemeyer,68 1-693.

G,~RcÍA REY, V. (1934): Vocabulariodel Bierzo,Archivo de TradicionesPopularesIV, Lancia.

Revista de Filología RománicaVol. 15<2001>73-102 loo

AnaSecoOrosa Determinacióndafronteira lingñísticaentreo galegoeo leonés...

GARCÍA GARCÍA, 1. J. M. (1983):La toponimiadel Bierzo (Basespara un CorpusToponymicum),Tesede Doutaramento,Depto.deFiloloxía Románica,Facul-tadede Filoloxía, Univ. Complutensede Madrid.

GARCíA DEL CASTILLO, J. et alii (1957) : «Sobreel hablade laCabreraBaja»,Tra-bajossobreel dominiorománicoleonés,1, Madrid: Gredas,87-128.

GARCÍA DE DIEGo, V. (1978):Dialectologíaespañola,Madrid: EdicionesCulturaHispánicadel CentroIberoamencanade Cooperación(1.’ ed.: 1946).

GUTIÉRREZTUÑÓN, M. (1975):Leonés,Gallegoy Castellanoen la zonade Villa-franca del Bierzo,ResumodaTesedeDautoramento,Univ. deOviedo.

(1980):«La fronteraentreel leonésy elgallegaen elBierzo (León)»,Actesdel XVl CongrésInternacionaldeLingílística i Filologie Romániques(Palmade Mallorca, 1980), 2 vals, Palmade Mallorca: MalI, 1982, 1985, vol. II,517-521.

(1981):«El hablaberciana»,Revistadel Instituto deEstudiosBercianos,1, 5-12.

(1987):«El gallegode El Bierzo (León)»,Actasdo II CongressoInterna-cional da LínguaGalego-Portuguesana Galiza (Ourense,1987),Santiago¡Ourense:AGAL (1989), 131-135.

Instituto da Lingua Galega(1990):AtlasLingílístico Galego,vol. 1: Morfoloxíaverbal, A Coruña:FundaciónBarrié de laMaza.

Instituto da Lingua Galega(1995):Atlas Lingílístico Galego. vol. 2: Morfoloxíanon verbal, A Coruña:FundaciónBarrié de laMaza.

KRÚGER, E. (1925):«Mezclade dialectos»,Homenajeofrecido a MenéndezPidal.Misceláneade estudioslingiÁisticos, literarios e históricos, II; Madrid: Her-nando, 121-166.

(1965):«Aportesa la fonéticadialectalde Sanabriay desuszonascolindantes.Con tresmapaslingúisticos»,RevistadeFilología EspañolaXL VIII, 251-282.

LAPESA, R. (1985): Historia de la lengua española,Madrid: Gredas,(1?ed.:1942).

MADOZ, P. (1845): Diccionario geográfico-estadístico-históricodeEspañay susposesionesde Ultramar, toma 9.

MENÉNDEZ PIDAL, R. (1906): El dialecto leonés,Diputac.de Oviedo,InstitutodeEstudiosAsturianos,1962.

NEIRA MARTÍNEZ (1989):«Lasfronterasdel leonés»,Homenajea AlonsoZamoraVicenteII, Dialectología,Estudiossobre el Romancero,Madrid: Castalia,215-225.

RECÁsENsí V¡vus, D. (1985):«Contribucióa l’estudi deles áreesdialectalsdetran-síció. El CampdeTarragona,árealingúistica- pontentrecataláoriental i cataláoccidental»,II, XVI CongrésInternacionalde Lingílísticai Filologie Románi-ques (Palma de Mallorca, 1980), 2 vals., Palmade Mallorca: Molí, 1982,1985,539-555.

TERUELO NÚÑEZ, M. 5. (1975): E/hablade la CabreraBaja, León,Tesede Dou-taramenta,Univ. de Oviedo.

VENY, J. (1992):«Fronterasy áreasdialectales»,Actasdelcongresointernacionalde dialectología,Eusksltzaindia,Bulbo 1991.Iker 7, 197-245.

101 Revista dc Filología Románicavol. 18 (2001) 73-102

AnaSet-oOrosa Determinacióndaf,-onreira/ingñiistica entreo ga/egoe o leonés...

WEINREICH (1957): <-iOn the descriptianof phonicinterference»,Word, 13/1, 1-11.ZAMORA VICENTE, A. (1989):«Leonés»,DialectologíaEspañola,Madrid: Gredas

(led.: 1960).

ABREVIATURAS DOS PUNTOS

AVE: Avedillo, Concellode Cabreros,Zamora.BAR: Bárcena,C. deFabeiro,León. BE: Benuza,C. de Benuza,León. BORR: Borrenes,C. deBarrenes,León.C: Cueto, C. de Sanceda,León. CAL: Calabor,C. de Pedralbade la Pradería,Zamora.CAN (Leí): Candín,C. deCandín,León. CAR: Cariseda,C. dePeranza-nes,León. CARU: Carucedo,C. de Caruceda,León. CASTR:Castraquilame,C. dePontede DomingoFlórez,León. CHA: Chano,C. de Peranzanes,León. D: Dehe-sas, C. de Ponferrada.León. EE: El Espino, C. de Vegade Espinareda,León.ENC: Encinedo,C. de Encinedo,León. FA: Faro, C. de Peranzanes,León. FN:FuentesNuevas,C. de Ponferrada,León. FON: Fontana,C. de Fabeiro,León.GUI: Guimara,C. de Peranzanes,León. FI: Hervededo,C. de Camponaraya,León.HER (Z3): Hermisende,C. deHermisende,Zamora.LB: La Baña, C. deEncinedo,León. LC: Lago de Carucedo,C. de Carucedo,León. LI: Lillo, C. de Fabeiro,León. LOM: Lomba, C. de Benuza,León. LUM: Lumeras,C. de Candín,León.LUB (Z2): Lubián,C. deLubián,Zamora.LLA: Llamasde Cabrera,C. de Benuza,León. MA: Magazde Arriba, C. de Arganza,León. N: Narayala,C. de Campana-raya,León. PAD: Padornela,C. deLubián, Zamora.PB: Priaranzadel Bierzo, C.de Priaranzadel Bierzo, León. PDF: Pontede DomingaFlórez, C. dePontede Do-mingo Flórez, León. PER: Peranzanes,C. de Peranzanes,León. PED: Pedralba,C.de Pedralbade la Pradería,Zamora.PI: Pías,C. de Pías,Zamora.PM: ParadeladeMuces, C. de Priaranzadel Bierzo, León. PO (ZI): Parto,C. de Parto,Zamora.POM: Pombriego,C. de Benuza,León. R: Rimar,C. de Ponferrada,León. REQ:Requejo,C. de Requeja,Zamora.HAB: Ribadelago,C. de Galende,Zamora.RIO:Rianor, C. de Pedralbade la Pradería,Zamora. SAN: Sancedo,C. de Sancedo,León. SCA: SantaCruz de Abranes,C. de Pedralbade la Pradería,Zamora.SCS:San CipriándeSanabria,C. de San Justo,Zamora.SE: Sésamo,C. de VegadeEs-pinareda,León. SIG: Sigiieya,C. de Benuza,León. SIL: Silván, C. de Benuza,León. SiM: SanJuande la Mata, C. de Arganza,León. SMA: SanMiguel de Ar-ganza,C. de Arganza,León. SMC: San Martín de Castañeda,C. deGalende,Za-mora. SMT: San Martín deTerroso,C. deCabreros,Zamora.SOR: Sorbeira,C. deCandín,León. SOT: Sotilla,C. de Cabreros,Zamora.SPP:SanPedrode Paradela,C. de Fabeiro,León. TM: Toral de Merayo,C. de Ponferrada,León.TRA: Traba-zas,C. de Encineda,León.TRAS: Trascastro,C. dePeranzanes,León. VA: Valledel Agua, C. de CabañasRaras,León. VF: Val de Finalledo,C. de Vegade Espi-nareda,León. VILL: Villavieja, C. de Priaranzadel Bierzo, León. VO: Voces,C.de Barrenes,León.

Revista de Filología Románica‘Vol. 18(2001>73-102 102