RÚA DO VILAR, 19

Sinopse dos traballos arqueolóxicos

1

ÍNDICE

1.- FICHA TÉCNICA ________________________________________________________________________ 2

2.- INTRODUCCIÓN ________________________________________________________________________ 3

2.1.- EVOLUCIÓN URBANÍSTICA DA RÚA DO VILAR_________________________________________________ 3

2.1.- O SOLAR Nº 19________________________________________________________________________ 6

3.- VALORACIÓN PRELIMINAR_____________________________________________________________ 7

3.1.- PRIMEIRA FASE DE CONSTRUCCIÓN ________________________________________________________ 7

3.2.- SEGUNDA FASE DE CONSTRUCCIÓN ________________________________________________________ 8

3.3.- FASE DE CONSTRUCCIÓN DO POZO E SISTEMAS AUXILIARES DE DRENAXE __________________________ 10

3.4.- FASES DE CONSTRUCCIÓN DA ACTUAL EDIFICACIÓN __________________________________________ 11

3.5.- A CONSTRUCCIÓN DA CANALIZACIÓN CENTRAL______________________________________________ 12

RÚA DO VILAR, 19

Sinopse dos traballos arqueolóxicos

2

1.- FICHA TÉCNICA

Nome do proxecto: Intervención arqueolóxica no edificio nº 19 da Rúa

do Vilar, (Santiago de Compostela, A Coruña)

Promotor: Fundación Caixa Galicia

Código do Proxecto: CJ 102A 2000/025-0

Tipo de actuación: Sondaxes arqueolóxicas.

Arqueóloga directora: Mª José Bóveda Fernández.

Equipo técnico: Paz Blanco Sanmartín

Narciso Herrerros Cleret de Langavant.

Xosé Ignacio Vilaseco Vázquez

Tempo de execución: 4 semanas

RÚA DO VILAR, 19

Sinopse dos traballos arqueolóxicos

3

2.- INTRODUCCIÓN

2.1.- EVOLUCIÓN URBANÍSTICA DA RÚA DO VILAR

Na Idade Media Santiago de Compostela era unha pequena poboación nacida entorno ao

“recén descuberto” sepulcro do Apóstolo Santiago, a principal aglomeración estaba

disposta en torno ao sepulcro e estaba pechada por un muro ou cercado. Como

consecuencia da saturación do espacio interior deste primeiro recinto instaláronse vivendas

nos alrededores. Estas edificacións respetaban os eixes básicos suxeridos polo trazado das

vellas vías que ían cara o antigo castro.

Durante o episcopado do bispo Sisnando I (880-920) prodúcese a primeira etapa de

expansión protourbana. Así, cara mediados do século X debían existir algúns vici

suburbiais dunha certa magnitude entre os que se atopaba o Vilar. Durante o episcopado

do bispo Cresconio (1037-1066) reconstrúese a muralla de Sisnando II e levántase outra

nova para reforzar o foxo exterior, quedando no interior da cidade as, ata o momento,

extensións urbanas de Lovío, Pinario e o Vilar.

No século XIII, coa terminación da Catedral, refórzase a ruta de peregrinación cara

Compostela e favorécese a instalación de conventos de ordes mendicantes, creando novos

polos de atracción urbana que definen a estructura básica da cidade situada extramuros.

Paralelamente a esta expansión suburbial desenvólvese e diversifícase a estructura da

cidade burguesa, coas súas organizacións gremiais e as súas rúas clasificadas por oficios.

Este crecemento expansivo afectará positivamente á Rúa do Vilar, canal natural de unión

entre a zona da catedral e a Porta Faxeira. Ata esta entrada chegaban diferentes productos

de consumo, reflexando a súa función canalizadora e controladora a efectos fiscais da

entrada de productos na urbe, representando xunto coa Porta Francesa (Porta do Camiño)

as portas de maior tráfico. A rúa do Vilar canalizaba cara ao centro urbano os productos e

mercancías que chegaban embarcados polo porto de Pontecesures, así como o pescado

procedente da zona de Noia, conducíndoos cara a praza do mercado, que se localizaba nas

proximidades da fachada de Praterías.

RÚA DO VILAR, 19

Sinopse dos traballos arqueolóxicos

4

O camiño de Padrón, que entraba pola Porta Faxeira e continuaba pola rúa do Vilar cara a

Catedral, constituía un dos grandes eixes que centraban a circulación e a actividade na

cidade. Do mesmo modo, era unha zona de localización preferente de establecementos

dedicados a actividades comerciais e artesanais. Entre os séculos XI-XIII a carnicería

estaba localizada nesta rúa do Vilar, con un número limitado de postos ou mesas, polo seu

uso o dono tiña que pagar unha renda á autoridade señorial. Posiblemente as casas desta

época presentaban un só piso, cunha planta baixa que se usaba frecuentemente como tenda.

Pese a grande actividade constructiva que se desenvolve no recinto intramuros sempre

quedaba solo non urbanizado no interior da cidade, estas son zonas dedicadas a actividades

propiamente rurais, espacios non construídos, reservados para o cultivo. A grande maioría

das casas tiñan na súa parte posterior unha pequena horta, un pequeno galiñeiro ou unha

cuadra.

No século XIV desaparece a

coñecida como Rúa da

Balconada, parece que este

espacio situado entre as rúas Vilar

e Nova pasa a converterse nunha

maraña de patios e construccións

auxiliares que parecen prolongar

ata a actualidade o deseño dos

espacios traseiros das casas da

Idade Media.

Ao comezo da época

renacentista, no século XVI, Compostela era unha cidade medieval densamente poboada

no interior da muralla e rodeada por suburbios crecidos alrededor dos conventos situados

extramuros. Cara metade do século estábase creando un novo sistema de espacios e

edificios públicos en torno á catedral, xunto á aparición da institución universitaria.

Na época barroca introdúcese o concepto de “teatralidade” no urbanismo, convertendo a

Compostela nun escenario continuo, articulando de forma dinámica os espacios públicos

da cidade. Pero a escena urbana sigue respondendo a criterios constructivos de herdanza

RÚA DO VILAR, 19

Sinopse dos traballos arqueolóxicos

5

medieval, con abundancia de estructuras e solos de madeira, vós dos pisos superiores sobre

a rúa que reducían a entrada de luz e aire, e con irregularidades nas aliñacións que

producían estreitamentos e dificultaban a circulación.

Coas Ordenanzas de Policía Urbana da Cidade de Santiago promulgadas en 1780 comeza

un novo ciclo de intervención sobre a estructura urbana da cidade. Aínda que se conserva a

estructura parcelaria definida por grosos muros de mampostería que forman as paredes

medianeiras, suprímense os corpos voados sobre a rúa, e se eliminan algúns soportais, ao

tempo que se aumenta a altura das vivendas e se regularizan os vanos.

No urbanismo do século XIX téñense que destacar varios feitos que marcarán o ritmo da

urbanización. Un é o progreso técnico reflexado na mellora do abastecemento de augas

(tuberías de ferro), o alcantarillado (con tubos subterráneos que levaban a auga a cuberto

ata as aforas da cidade) e o alumeado do gas (en 1874). Comézase a urbanizar con orden,

tíranse os soportais, as murallas e todo o que poda obstaculizar a liberdade de

construcción. O desexo de enfeitar a cidade maniféstase no afán de conservar os edificios

en estado decoroso, mandando reconstruír as fachadas das casas ruinosas e establecendo

nas rúas un novo aliñamento.

Unha grande parte dos soportais desaparecen neste século, conseguíndose así o

ensanchamento das rúas. En 1866 prohíbese a reedificación de casas nas zonas nas que

deben desaparecer os soportais. Na Rúa do Vilar a aliñación vaise ver marcada pola liña

que se traza entre as fachadas da casa do Deán e o Pazo de Bendaña. Pese a todo este

esforzo “modernizador” algúns dos soportais permanecerán gracias ao seu bo estado de

conservación.

RÚA DO VILAR, 19

Sinopse dos traballos arqueolóxicos

6

2.1.- O SOLAR Nº 19

O edificio que orixina este informe está incluído no Catálogo de Protección del

Patrimonio Construído de Interese Cultural do Concello de Santiago, dentro dos casos de

protección integral. Está situado na rúa do Vilar, unha das arterias principais do casco

vello de Santiago; emprazada sobre unha pequena chaira, que contrasta coa brusca

pendente situada ao norleste e que marca a subida ao antigo castro.

A Rúa do Vilar está construída sobre un antigo val, coñecido na documentación medieval

como “Vallis Milvorum” (Val dos Miñatos). Esta pequena zona húmida conformaba un

pequeno rechán que precede á forte caída que descende ao val do río Sarela, e que resulta,

polo seu inmellorable emprazamento unha excelente zona de paso cara a área na que se

sitúa a catedral.

A finais do século XIX o arquitecto Manuel Pereiro será o artífice de diferentes

remodelacións na rúa do Vilar, como por exemplo a nova aliñación dos números impares,

coa conseguinte desaparición dos soportais existentes. En 1895, por encargo de Ramón

García Mouriño, Pereiro realiza unha importante reforma no edificio número 19.

Modifica a fachada e cambia todos os vanos, dando tamén máis altura a portas e fiestras,

colocando balcóns e construíndo dous miradores-galería no segundo piso. Uns anos máis

tarde aumentará a altura do edificio cun terceiro corpo.

Os traballos arqueolóxicos realizados permiten determinar a existencia neste solar dun

nivel arqueolóxico, aparentemente distribuído pola totalidade do baixo, e cunha especial

potencia no sector máis próximo á fachada, sector que coincide co punto máis baixo na

inclinación natural do terreo, e polo tanto coa zona de maior sedimentación natural.

Pasamos a describir dunha forma sintética as conclusións obtidas dos traballos

arqueolóxicos realizados, a espera de concluír o estudio dos materiais localizados e da

estratigrafía, que permitirán un mellor coñecemento dos niveles e unha máis completa

comprensión das estructuras localizadas.

RÚA DO VILAR, 19

Sinopse dos traballos arqueolóxicos

7

3.- VALORACIÓN PRELIMINAR

En base aos datos obtidos tanto na documentación histórica consultada como durante a

escavación, podemos falar da existencia no solar de diferentes fases de edificación. Estas

fases foron creando unha serie de estructuras que en planta están superpostas as unhas ás

outras, aínda que moitas delas semellan ter convivido en altura, formando, antes da

reforma levada a cabo por Manuel Pereiro en 1895, un edificio de grande complexidade.

Este edificio está descrito nun documento de 1843 como unha grande casa de dous pisos,

cunha fachada de 12 vanos e cun baixo composto por un amplo xardín, un patio, un portal,

tres escaleiras de acceso aos pisos superiores así como diferentes cuadras, alpendres e

despensas. A primeira referencia que temos sobre as construccións que había neste solar é

a que existe nun documento de aforo de 1401. Neste documento o Cabildo Compostelano

arrenda (afora) unha casa, que pola súa situación está situada no sector sur do actual nº 19,

a un particular.

No actual estado dos nosos coñecementos só podemos valorar de xeito superficial as

diferentes estructuras atopadas na escavación, xa que queda por finalizar o estudio dos

materiais e das relacións estratigráficas. En espera de que este estudio clarifique por

completo a escavación podemos adiantar unha serie de conclusións que creemos son

definitivas; deste xeito supoñemos a existencia baixo o

actual edificio de varias fases de edificación moi claras,

que semellan coincidir con diferentes momentos do

desenvolvemento do urbanismo compostelán.

3.1.- PRIMEIRA FASE DE CONSTRUCCIÓN

Podemos constatar a existencia dunha fase medieval de

edificación no solar, esta fase é aparentemente anterior ao

primeiro aforo da vivenda do ano 1401. Esta fase está

marcada pola existencia de dous muros medianeiros, que

parecen indicar a presencia de tres edificios ou parcelas

no espacio que actualmente ocupa este solar.

RÚA DO VILAR, 19

Sinopse dos traballos arqueolóxicos

8

Ambos muros medianeiros dispoñeríanse

perpendicularmente ao trazado da antiga rúa; este

feito explica a lixeira inclinación cara ao norleste no

medianeiro sur xa que, tendo en conta a disposición

dos soportais actualmente conservados, a antiga traza

da rúa facía a esta altura unha pronunciada curva cara

o leste.

Asociada a estes edificios

apareceu unha moeda co denominado “diñeiro de Tours”. Este tipo de numismas acuñados

na cidade francesa de Tours foron de uso frecuente en Galicia, especialmente en Santiago

de Compostela durante os séculos XI e XII e XIII, estas moedas

chegaban a Santiago traídas polos pelegríns franceses e

estaban aceptadas como parte do sistema de intercambio local,

deixando de usarse na primeira metade do XIII.

Non podemos ter un coñecemento máis completo dos niveis asociados a estes muros xa

que a humidade que existe nos estratos máis profundos do solar converte, de ante man, en

estéril a escavación arqueolóxica, xa que non se poden distinguir cambios na cor nin na

textura da terra, transformada pola proximidade da auga, nunha espesa capa de barro con

algunha tella e cerámica dispersa.

3.2.- SEGUNDA FASE DE CONSTRUCCIÓN

O medianeiro sur desaparece baixo as formas dun

novo edificio composto por unha grande entrada

en zaguán, quizais un lugar amplo para

estacionar o carro, e que ten o piso de xabre. Este

zaguán está limitado ao norte polo outro

medianeiro, que pasa a converterse nesta

RÚA DO VILAR, 19

Sinopse dos traballos arqueolóxicos

9

época nunha cimentación dos novos muros, ao leste por un muro que ten función de

fachada e presenta unha soleira colocada directamente sobre o piso de xabre e un segundo

muro de reforzo que semella ser unha base para unha escaleira de acceso ao piso superior.

Traspasando este primeiro muro existe un

espacio cuberto tamén por un piso de xabre

que se estende ata a zona na que comezan

as estructuras asociadas ao pozo y que está

limitado ao norte polo medianeiro;

descoñecemos canto tempo puido estar en

uso esta zona, nin a súa cronoloxía exacta,

sobre o piso de xabre atopáronse cerámicas que poden adscribirse a un arco cronolóxico

amplo, que abarca dende o século XVI ao

XVIII.

As descricións da casa do século XIX non

falan de ningún zaguán tan amplo, aínda

que falan dunha escaleira nesta zona da

casa, que pode corresponderse co muro de

reforzo. Todas as estructuras poden atribuírse ao momento de agregación das dúas

vivendas, ocorrida nalgún momento aínda non precisado do século XVI.

O muro que existe ao norte do medianeiro ten a mesma situación e dirección que o muro

existente ao sur deste pero non ten outras semellanzas, xa que a factura, tipo de pedras e

argamasa utilizada é moi diferente; ademais mentres que o situado ao sur do medianeiro

está imbricado con este, o do norte non garda relación estructural co medianeiro e está

apoiado, non imbricado,

contra el. As diferencias

entre un lado e outro do

medianeiro son observables

tamén nos depósitos de terra,

aínda que existen similitudes

nos materiais.

RÚA DO VILAR, 19

Sinopse dos traballos arqueolóxicos

10

Para explicar esta disimetría entre ambas zonas pode propoñerse a existencia de dúas áreas

moi diferentes no uso dentro desta grande casa, unha área dedicada á vivenda e outra,

localizada ao norte, dedicada a cuadras e alpendres de diverso uso.

3.3.- FASE DE CONSTRUCCIÓN DO POZO E SISTEMAS AUXILIARES DE DRENAXE

Non sabemos con seguridade o momento de construcción do pozo, nin o uso exacto do

depósito de pedra anexo, o que semella claro é que o pozo tivo a suficiente entidade ben

polo seu tamaño ou capacidade como para que na documentación pase a coñecerse a

vivenda como a Casa do Pozo do Cabildo.

As primeiras mencións atopadas ata o momento sobre o pozo son do século XVII, pero

están feitas de tal xeito que suxiren que

esta estructura sempre estivo no interior

da vivenda.

O sistema constructivo do pozo e do

depósito non axudan a dar unha

cronoloxía, xa que este tipo de estructuras

vense usando durante toda a Idade Media

e Moderna e coñécense exemplares moi similares dende Época Grega. Os materiais

asociados, atopados entre o recheo que cega o pozo e o depósito, resultan aínda menos

esclarecedores, xa que son na súa grande parte anacos de vaixelas de época indeterminada

(vidrados, louzas) ou de aparencia

contemporánea (copas de cristal,

porcelanas). O que semella claro é que a

as paredes do pozo e sobre todo o depósito

están escavadas nun nivel que pola súas

características e material asociado pode

poñerse en relación co nivel no que

apareceu a moeda.

Algo moi diferente ocorre co sistema de canaletas, todas elas están situadas directamente

baixo o nivel de xabre e construídas sobre os niveis que se asocian ao momento de

RÚA DO VILAR, 19

Sinopse dos traballos arqueolóxicos

11

destrucción das estructuras incluídas na “segunda fase de construcción”. Esto as converte

nun sistema de drenaxe aparentemente engadido sobre o sistema do pozo, non podemos

saber qué tipo de vinculación existía entre as canaletas, o depósito e o pozo, o que si

podemos asegurar é que non se constrúen simultaneamente.

Unha das posibilidades para explicar este sistema é que sexa un simple drenaxe para retirar

a auga que seguiría existindo na zona do

pozo e do depósito, unha vez que estes xa

non estaban en uso.

Na zona do pozo existe outra estructura

que temos definido como un pilar. Esta

estructura non ten explicación no contexto

do pozo pese a estar utilizada para apoiar

unha das súas paredes. Pola contra, si ten vinculación directa coa definida como segunda

fase de construcción e a súa gabia de cimentación está escavada nos mesmos niveis que os

muros que compoñen o “zaguán”.

Ao revisar a documentación chama a atención a

descripción que se dá no peritaxe de 1843 dun

patio con 4 arcos, cunha columna central; este

patio pode ser o espacio no que está situado o

pozo e o depósito e a columna central podería ser

esta estructura cuadrangular. A descripción do

patio e dos espacios que existen ao seu redor terán unha cumprida revisión na memoria, á

espera de que os detalles do peritaxe cobren forma sobre as evidencias arqueolóxicas.

3.4.- FASES DE CONSTRUCCIÓN DA ACTUAL EDIFICACIÓN

En toda a superficie do solar temos diferentes evidencias das intrusións e destrozos que

orixinaron as diversas fases de

construcción do edificio. Así temos cortes

sobre diferentes niveis facilmente

detectables pola presencia de material

RÚA DO VILAR, 19

Sinopse dos traballos arqueolóxicos

12

relativamente recente (cerámica contemporánea, restos de cravos, ósos, …) realizados ás

veces na procura de material (pedras dos antigos muros, xabre), e outras para o

acondicionamento do futuro edificio (cimentación de muros, nivelacións do terreo, …).

Estas intrusións resultan especialmente evidentes no sector surleste do local. No que se

suceden foxas, buratos e canles escavadas no xabre e recheas por revoltos formados por

terra, tella, cerámica contemporánea, ósos ou carbóns. Algunhas destas foxas poden

explicarse tamén como os restos do arborado que existía no antigo xardín. Non sabemos

como era este xardín nin se estaba dedicado en parte a cultivo, o que si sabemos é que se

estendía dende a parede leste do patio (posiblemente a parede que limita a zona do pozo)

ata o final do solar.

Tamén sabemos que no nivel de revolto que existe sobre este sector

localizáronse os materiais máis modernos da escavación, e entre estes,

un pequeno sello de plomo que ten a data de 1875 e que pola súa forma

pode ser o lacre dunha das tuberías do alumeado público de gas (que na rúa do Vilar

comeza a colocarse en 1874).

3.5.- A CONSTRUCCIÓN DA CANALIZACIÓN CENTRAL

Como xa dixemos, atravesando de norleste a oeste atravesa unha grande canle, que ten sido

reaproveitada para, usando un tubo de gres, canalizar o saneamento do actual edificio. Esta

canle realizada en cantería non pode ser un simple sistema de saneamento dunha vivenda,

xa que tanto a súa impecable factura, como o feito de que continúa fora do edifico

prolongándose cara ao norleste, evidencian que estamos ante unha canalización que non

está vencellada á construcción dun só inmoble, por importante que este fose.

Na análise da documentación propuñamos

dúas posibilidades para explicar esta canaleta,

unha, que formase parte do sistema de auga

público, e, outra, que fose parte dun sistema

de abastecemento propio do Cabildo. Tendo

en conta que a casa pertenceu ao Cabildo ata

o século XIX e que no seu interior existía o

RÚA DO VILAR, 19

Sinopse dos traballos arqueolóxicos

13

complexo sistema que conforma o pozo e o depósito resulta máis lóxico que a canle fose

do Cabildo, máis se temos en conta que está en liña coa denominada fonte do Cabildo que

aínda existe na rúa do Franco.

En calquera dos casos, sexa unha traída pública para as fontes, sexa parte da rede de

abastecemento do Cabildo, a canle tería que remontar o seu momento de construcción,

cando menos, ao século XVIII. E é esta antigüidade da construcción da canaleta central a

que xera unha serie de

complicacións interpretativas, xa que

a canle racha lonxitudinalmente a

estratigrafía do solar, rompendo

todos os niveis; quedando tan só

sobre ela o nivel de brea que

formaba unha especie de íllante baixo a totalidade do piso do baixo.

A Arqueóloga Directora

Mª José Bóveda Fernández