Flora do Río dos Gafos · 2019-10-28 · Flora do Río dos Gafos Vaipolorio 8 O río dos Gafos ten as súas fontes no Mato da Xestiña, na Fonte do Salguei - riño, (curiosamente

VaipolorioFlora do Río dos Gafos

Vaipolorio Flora do Río dos Gafos

Francisco Javier Silva-Pandoe

Amancio Castro González

FLORA DO RÍO DOSGAFOS

Pontevedra 2015


EDITA: Concellería de Cultura do Concello de Pontevedra

PROMOTORA: Vaipolorio

TEXTOS: Francisco Javier Silva-Pando e Amancio Castro González

ILUSTRACIÓNS: Amancio Castro González, arquivo fotográfico de Vaipolorioe as persoas citadas nos agradecementos.

DESEÑO E MAQUETACIÓN: Amancio Castro e F.Javier Silva-Pando

DESEÑO CUBERTA: Amancio Castro González

FOTO CUBERTA: Arquivo gráfico de VaipolorioFotógrafo.- José Nelson Gómez Rodríguez

IMPRESIÓN: TEUCROGRAFAvda. de Montecelo, 11 bajo36164 PontevedraTeléf. [email protected]

DEPÓSITO LEGAL: PO 634-2015


ÍÍnndd iiccee

AGRADECEMENTOS..............................................................

INTENCIÓNS............................................................................

SITUACIÓN XEOGRÁFICA....................................................

CLIMATOLOXÍA......................................................................

A VEXETACIÓN.......................................................................

GUÍA..........................................................................................

Árbores..................................................................................

Arbustos e lianas....................................................................

Fentos.....................................................................................

Herbas....................................................................................

Plantas cultivadas ou escapadas de cultivos..........................

Plantas que tamén están presentes no Gafos.........................

ANEXO......................................................................................

As formas biolóxicas vexetais...............................................

Morfoloxía das plantas con flores.........................................

GLOSARIO................................................................................

BIBLIOGRAFÍA........................................................................

ÍNDICE DE NOMES CIENTÍFICOS E POPULARES.............

NOTAS.......................................................................................

OS AUTORES............................................................................

6

7

8

10

14

23

24

39

49

53

129

136

139

140

144

163

184

187

197

203


6

AAggrraaddeecceemmeennttooss

Os autores queremos agradecer á Asociación Vaipolorio as xestiónsque facilitaron a publicación deste proxecto, así como a posta a dispo-sición dos mesmos do seu fondo documental.

Á Concellería de Medioambiente do Concello de Pontevedra poloapoio co financiamento oportuno para que este libro chegara a ver aluz.

Do mesmo xeito agradecemos a colaboración de todas as persoas queparticiparon nas distintas saídas botánicas dirixidas por Javier Silva,axudando á localización das plantas nos aproximadamente nove qui-lómetros do Río dos Gafos.

Agradecemos especialmente as achegas aportadas en forma de co-mentarios e suxestións, citas, informacións e a cesión de fotografíasque melloraron o texto ás persoas:

Calros Solla, Carmen Salinero, Concepción Mumary, Jaime B.Blanco, José Carlos Ríos, José Suárez, Juan Ramón López, ManuelFontán, Manuel Gil e Rafael López.

O material de referencia para este traballo está depositado no Her-bario LOU do Centro de Investigación Forestal de Lourizán-Xunta deGalicia.

Decembro de 2015


7

Con esta publicación preténdese dar a coñecer a flora que atesourao río dos Gafos, coma unha parte da biodiversidade dos diferentesecosistemas que conforman este espazo natural ao longo de todo o seupercorrido.

Francisco Javier Silva-Pando e Amancio Castro González, recollenaquí esa posta en valor que durante varios anos, en múltiples sesións,levounos ata o río en visitas de estudo e catalogación da flora presentenas diferentes estacións do ano.

Visitas abertas a todas as persoas que quixeron participar, no seumomento, como é práctica habitual nas actividades de Vaipolorio e queagora queda aquí plasmado grazas a F. J. Silva-Pando, A. CastroGonzález e a colaboración de todos os participantes neste proxecto,para coñecemento e gozo deste espazo natural singular e da naturezaen xeral.

Para poder solucionar o difícil equilibrio entre a divulgación e origor científico nun mesmo traballo, inclúen un glosario de termosbotánicos, unindo tanto a sabedoría popular como a científica.

Vaipolorio

IInn tteenncc iióónnss

Parte do val por onde discorre o Río dos Gafos


8

O río dos Gafos ten as súas fontes noMato da Xestiña, na Fonte do Salguei-riño, (curiosamente tres topónimos rela-cionados coa vexetación), do lugar daBoullosa, parroquia de Figueirido, con-cello de Vilaboa, provincia de Ponteve-dra.

Dende ese punto discorrepor un val na dirección Sur –Norte unindo practicamente ofondo da ría de Vigo co fondo daría de Pontevedra.

Este val é parte da DepresiónMeridiana ou Graben, que sucaGalicia dende Tui ata Carballo;as características desta forma-ción xeolóxica propician a apa-rición dun val de fondo plano,con moitos sedimentos e unhapendente mínima que obriga aorío a serpear polas parroquias deFigueirido e Bértola do concellode Vilaboa, e as de Salcedo eTomeza xa no de Pontevedra,para introducirse na zona urbanada cidade de Pontevedra dandoun xiro case de 90º a partir daEstación de Autobuses. Pasa acontinuación polas parroquiasurbanas do concello de Ponteve-dra da Virxe do Camiño e SanXosé, soterrado nuns 500 m noparque de Campolongo e sa-índo de novo á luz para continuar

pola parroquia de Santa María e desembocar nos peiraos das Corva-ceiras no barrio da Moureira, no fondo da ría de Pontevedra.

SSii ttuuaacc iióónn XXeeooggrrááff iiccaa

Fonte do Salgueiriño

Mapa do percorrido do Río dos Gafos


9

Na Moureira aínda se conservan os restos do que foi un lazaretoque deu o nome de Gafos a este río, se ben se lle coñecen máis de vintedenominacións espalladas polos diferentes lugares polos que discorreao longo dos aproximadamente nove quilómetros de canle, todas elasrecollidas no libro Andar primeiro de río de Calros Solla (2009).

O lazareto estivo na casa que ten as columnas

O RegheiroRío da Estación (de Figueirido)Río do CochoRío da(s) Veigha(s) da PortaRío do ToxalRío (de) TomezaRío das BrañasRío dos GhatosRío (de Detrás) do PinoRío da Estación (de Pontevedra)Río do GhorghullónRío Ghrande

Río do ReformatorioRío de DivinaRío (do) MenexoRío de CampolongoRío da Estación Vella (Campolongo)Río da TaboadaRío dos Palamios/ PelamiosRío da GholetaRío dos PozosRío do Pailán / PeilánRío (dos) Ghafos

DENOMINACIÓNS DO RÍORío dos Gafos e Río Tomeza, son dúas das denominacións coas

que se recoñece a nivel oficial e cartográfico este río. Ao longo doseu curso vai tomando multitude de denominacións, a maioría paratramos puntuais que teñen que ver coa toponimia do lugar ou a refe-rencia dalgunhas instalacións próximas a el.

Estas denominacións cambian co tempo aínda que moitas seguenvivas na fala dos veciños.

Estas son algunhas delas:(A grafía “gh” refírese á gheada da fala das persoas informantes)


10

CCll iimmaattoollooxxííaa

Presentamos neste traballo os datos climáticos do período 1955 -2011 da estación de Lourizán, publicados no Catálogo Florísticovascular do Xardín Botánico de Lourizán (Xunta de Galicia,Consellería do Medio Rural. Santiago de Compostela. 2011). Estaestación meteorolóxica situada na beira sur da ría de Pontevedraatópase a moi poucos quilómetros do val do río dos Gafos polo que asvariacións entre os dous lugares son mínimas, agás as referentes aosventos dominantes que no caso de Lourizán está aberto á ría dePontevedra e o val do Gafos queda protexido polo monte de Salcedodeses ventos.

-Gaussen: Submediterráneo-Lauensach-Mayer: Holohúmido-Walter-Allue: V(VI), Temperado-cálido

permanentemente húmido-Holdridge: Bosque moi húmido

Período 1958-2007Temperatura media anual 14,3ºCT/ media das máximas mensuais 25,6ºCT/ media das mínimas mensuais 4,4ºCT/ media das máx. do mes máis cálido 34,4ºCT/ media das mínimas do mes máis frío -1,8ºCT/ máxima absoluta do período 39,6ºCTemperatura mínima absoluta do período -4,5°CT/ media anual das máximas diarias 19,3ºCT/ media anual das mínimas diarias 9,4°CPrecipitación media anual 1716 mmPrecipitación máxima anual 2273 mmPrecipitación mínima anual 1144 mmPrecipitación máxima mensual 853 mmPrecipitación mínima mensual 0 mmChuvia máxima diaria 125,7 mmMedia de chuvia máxima diaria 34,2 mmBalance hídrico medio anual 78,7 mmBalance hídrico mínimo mensual -128,9 mmBalance hídrico máximo mensual 812 mmMes de maior déficit hídrico Xullo

DATOS CLIMÁTICOS


11

Período 1968-2007

Humidade media anual 71,6%Humidade máxima mensual 88,0%Humidade mínima mensual 48,0%Humidade relativa máxima media 89,9%Humidade relativa mínima media 54,5%Humidade relativa máxima anual 95,5%Humidade relativa mínima anual 43,4%

Período 1958-2007

N° máximo de días de xeadas dun mes 14 días Días de xeadas por ano 8 días

Período 1983-2007

Horas de sol media anual 2126 horasHoras de sol máxima mensual 322 horasHoras de sol mínima mensual 31 horas% insolación media anual 46,7%% insolación máxima mensual 77,0%% insolación mínima mensual 10,0%

Período 2001-2007

Velocidade media anual do vento 1,4 m/sVeloc. media anual dos refachos 13,6 m/sVeloc. máxima mensual dos refachos 15,1 m/sDirección do vento predominante 135° SE


12

Resumo de datos hidroclimáticos da estación de LourizánPeríodo 1955-2011 (Silva Pando, 2011)

A temperatura, en °C, corresponde á media das temperaturasmedias de cada mes en todo o período.

A precipitación, en mm, corresponde á media das precipitaciónstotais de cada mes en todo o período.

ETP é a evapotranspiración potencial calculada segundo Thorwaitepara cada mes en todo o período.

BHC é o balance hídrico mensual en mm en todo o período.

CLIMODIAGRAMA

DATOS HIDROCLIMÁTICOS

Lourizán (Período 1955 - 2011)

MESES Xan Feb Mar Abr Mai Xuñ Xull Ago Set Out NovDec

Tempera-tura en ºC 9,3 9,8 11,5 12,7 15,0 18,1 19,8 19,9 18,0 15,3 11,6 9,6

Precipita-ción en mm

221,1 186,7 155,8 135,7 120,7 67,1 35,8 43,5 104,4 196,7 205,1 232,4

ETP 24,5 26,5 41,7 52,5 75,1 99,5 114,0 106,8 81,2 58,2 33,6 24,5

BHC 196,6 160,2 114,1 83,2 45,6 -32,4 -78,2 -63,3 23,2 138,5 171,5 207,9


13

Dos datos aquí expostos se explica parte da presenza da vexetaciónque caracteriza a este río e que fai do seu ecosistema un enclave sin-gular.

Así a temperatura media anual é 14,3ºC como a media mensual queoscilan dende 9,3ºC en xaneiro como mes máis frío e 19,9ºC en agostocomo mes máis quente, ligado á escaseza de xeadas ao ano, cuantifi-cadas nunha media de 8 días ao ano, fan que este val sexa coma un in-vernadoiro natural onde viven plantas dun certo carácter termófilocomo o loureiro, regadas por unha abondosa precipitación que aseguraun bo balance hídrico no solo, agás nos tres meses de verán nos quemarcha máis auga da que chega. Esta seca coincide coa área vermellado climodiagrama.

Isto a nivel climático marca para a zona unha certa mediterranei-dade, permitindo a persistencia de plantas como a viña ou as sobreiras,neste val.

Cada certos anos a eses tres meses seguidos sen case precipitaciónssúmase o vento seco do norte, esta coincidencia acentúa a seca, incre-mentándose o perigo de incendios forestais, incendios que deixan aomonte sen cuberta vexetal quedando o solo desprotexido ante unhaeventual tormenta con precipitacións intensas, levando ao río grande

cantidade de solo que tardará moitos anos en recuperarse. Outra con-secuencia da perda de cuberta vexetal é a aparición de avalanchas pun-tuais de caudal que estragan o bosque de ribeira producindo danos porerosión e asolagamento da ribeira e do contorno próximo ao río. Osveciños da zona sempre comentan que para que o ano traia boas co-lleitas o río ha de botar por fora sete veces, a apreciación é sabia, poisesas enchentes van a garantir unha reserva de auga nos pozos e minasnecesaria cando cheguen os meses da seca.

RELACIÓN CLIMA - FLORA

Enchente nas Grades, preto da ponte da Condesa


14

AA vveexxeettaacc iióónn

Convén non confundir os termos Flora e Vexetación. Cando fala-mos da flora dunha rexión referímonos á relación de especies vexetaisque medran nese territorio, mentres que por vexetación enténdesecomo o conxunto das diversas comunidades vexetais (asociacións) quetapizan ou recobren dito territorio. Entendemos por asociación vexetalunha agrupación de plantas de composición florística determinada efisionomía uniforme que presentan unha estreita interrelación e de-pendencia de factores ecolóxicos, corolóxicos, dinámicos e históricos.

As plantas que viven nun lugar concreto, veñen variando ao longodos anos ao incidir sobre elas múltiples variables que farán do lugar unsitio favorable para seguir vivindo, ou ter que colonizar outro máis pro-picio onde a continuidade reprodutiva teña máis éxito.

Estas variables pertencen a dous grupos diferentes: as de orixe na-tural e as de orixe antrópico (as auspiciadas pola actuación do ser hu-mano na natureza).

Cando só se teñen en conta as variables naturais o mundo da Botá-nica fala de Vexetación Potencial, que sería o conxunto de plantas queconviven nunha zona (formación) se o ser humano non actuase paranada, introducindo ou quitando especies.

Quedan moi poucos exemplos da mesma nestas latitudes, poisdende miles de anos estes espazos estiveron ocupados polo ser humanorealizando cortas e cavando zonas para instalar cultivos, introducindonovas especies con asentamentos urbanos que en maior ou menor graoforon alterando e cambiando a vexetación da comarca.

Nos ríos aínda podemos atopar parte desa vexetación xa que pormor das enchentes, como no caso do río dos Gafos, manteñen peque-nas zonas case sempre enchoupadas (brañas) onde non se puideron ins-

talar vivendas nin veigas,algúns destes enclaves atacontan con lendas para afas-tar a nenos e curiosos deseslugares, tal é o caso da Pozada Moura no lugar das Bra-ñas onde o amieiro xunto cosalgueiro, carballo, bidueiro,estripo e loureiro convivenen equilibrio cunha mato-gueira na que a biodiversi-

dade conectada co río é fundamental para a supervivencia da maioríadas formas de vida que logo poboarán cada tempada o mesmo río.

Poza da Moura

A FLORA


15

Outras partes da canle estánalteradas por pontes, pontellas,muíños coas súas levadas e cana-lizacións para conservar ou evitarcambios no trazado do río.

O máis común é que a vexeta-ción que se instala nas beiras dorío sexa froito da interacción davexetación do entorno próximo eo aporte hídrico que o río ofrecenunha banda de apenas 10 metros

a cada beira, chegando asveigas moitas veces ata opropio río.

A maioría son pasteirosde dente e de sega, perotamén hai milleirais e hor-tas, incluso algúns cultivosforestais como é o caso dal-gún souto ou dun eucaliptal.

Non é raro atopar comuni-dades de matogueiras e xes-teiras consecuencia doabandono das veigas queforon pastos e terras de la-branza destinadas á produciónde forraxe para os animais eque hoxe coa desaparición dogando xa non son necesarias.Constituíndo na actualidadeunha fonte de recursos para

paxaros e insectos.

Mar daPresa, aquí arranca a presa do muíño de Cabanas

Veiga de millo

Matogueira

Prado de sega cerca das brañas da Poza da Moura


16

Contemplando o val dende os montes próximos, podemos observaro río como se dunha cobra arbórea se tratara que vai zigzagueando polofondo do val entre veigas, sucando solos profundos con influencia fre-ática.

O bosque que se instala ao longo das dúas beiras do río recibe onome de bosque ripícola.

Estas formacións arbóreas fúndense entre elas e a vexetación doslugares polos que vaipasando o río incorpo-rándose ademais doscarballos e amieiros,toda unha variedade deárbores como os frei-xos, salgueiros, estri-pos,bidueiros, sabugei-ros e unha grandeabundancia de loureiroformando, ao mestu-rarse con diferentesmatogueiras e pastei-ros, algunhas formacións botánicas case imposibles de definir a causados efectos de ecotonía (interseccións de ecosistemas), porén nalgun-has zonas próximas ás brañas a presenza do Narcissus cyclamineus faipensar nunha asociación ligada ao carballo e ao loureiro con estaplanta.

As brañas xorden en valgadas do terreo no fondo do val, con grandecantidade de lama, material de depósitos máis fino ca area cunha altaacumulación de materia orgánica sempre enchoupados onde convive o

amieiro co salgueiro,carballo, bidueiro eloureiros e unha profu-sión de fentos e umbe-líferas, rodeados porunha riqueza excepcio-nal do mundo micoló-xico imprescindiblepara que estes ecosiste-mas funcionen.

BOSQUE RIPÍCOLA

BRAÑAS

Bosque ripícola en inverno

Brañas da Fonteiriña. Bértola


17

PRADOS E CULTIVOS

TOXEIRAS E XESTEIRAS

Moitas das veigas que lindan co río estaban dedicadas a prados. Estetipo de cultivo require unha serie de prácticas que as fagan produtivas:hainas que abonar de cando en vez, teñen que ter regadío e hai que se-mentar pois moitas veces consúmese a herba antes de que bote a se-mente. A semente que secompra trae mesturada ade plantas foráneas queacaban colonizando o en-torno con diferentesgraos de interese.

Na actualidade a maio-ría destes prados empe-zan a abandonarse aodesaparecer o gando, ins-talándose nestes espazosherbais con plantas como opé de boi e diferentes ma-togueiras.

Entre os cultivos que aínda hoxe lindan co Gafos atópanse algunhaveiga de millo para obter gran e algunha plantación de repolo e col; oresto das hortas onde se plantan produtos de autoconsumo están a caróndas casas afastadas do río.

É curioso constatar que no límite dalgunha veiga co río o dono damesma plantou froiteiras ou algunha árbore exótica tanto ornamentalcomo forestal.

O toxo está presente en dife-rentes puntos do río cara aosseus primeiros quilómetros depercorrido. O primeiro no Matoda Xestiña onde o río ten a súafonte principal. Máis adiante,en Bértola, existen topónimosque fan referencia ao toxo, asíao río chámaselle neste lugarrío Toxal, está o Mato do Toxale o muíño do Toxal.

As xesteiras mesturadas con silveiras son propias da degradacióndas antigas carballeiras ou do abandono das veigas de cultivo.

Veiga en uso na labor de estercado

Canaval situado nunha veiga abandonada


18

SOUTOS

EUCALIPTAIS

CARBALLEIRASSe ben a carballeira sería parte da vexe-

tación potencial do espazo polo que desco-rre o río dos Gafos, na actualidade, edebido a presión humana ocupando o valcon asentamentos e cultivos, creouse unhadeforestación da que só quedan algúns car-ballos illados, moitos ocupan parte do bos-que galería. Podemos destacar os próximosás brañas da Poza da Moura, un deles “Oavó” cunha envergadura excepcional.Existe outra carballeira na zona urbana áaltura da rúa Alcalde Hevia, carballeira estaresidual de carballos plantados para leñapertencentes a algunha casa ou pazo dasaforas da antiga vila de Pontevedra, hoxeatrapados no medio da cidade.

Carballo coñecido como“O avó”

Con este nome se coñe-cen as plantacións nas quea árbore principal é o cas-tiñeiro. Nas proximidadesdo río Gafos contabiliza-mos dúas, existindo algúncastiñeiro illado na beirado río.

Non localizamos nazona ningún castiñeiro quepoida superar os 50 anos. Souto nas proximidades da ponte Valentín

Ao longo do río existen un parde veigas nas que se cultivan eu-caliptos con fins madeireiros.

Hai algún eucalipto illado posi-blemente plantado polo dono daveiga, de tamaño considerable.

Cultivo de eucaliptospreto da ponte Valentín


19

ZONA URBANA

PLANTAS INVASORAS

Mención aparte é o sec-tor urbano onde o río ao che-gar á Estación de Autobusesdiscorre polo núcleo urbanoda cidade de Pontevedra pa-sando por zonas canalizadase axardinadas onde, non éraro, atopar plantas ou árbo-res que responden máis aoconcepto de xardín que aode río natural. De todos xei-tos seguen en pé os amieiros, a árbore máis emblemática das correntesde auga, que curiosamente se mantéñen a pesares dos intentos de ca-nalización ás que foron sometidos estes tramos urbanos.

No tramo de Campolongo durante uns 500 metros o río discorre ta-pado por unha canle de formigón de piso plano onde non existe ningún

tipo de vexetación pois tanto naentrada como na saída ten sendascurvas que deixa o fondo, pare-des e teito sen luz, condición im-prescindible para a vida vexetalque tampouco tería onde arraigarpola ausencia de algún tipo dedepósitos, tanto orgánicos comoareosos.

Denominamos así a aquelas plan-tas que sendo alóctonas chegan aorío e colonizan o espazo afogando ávexetación autóctona afectando ábiodiversidade do ecosistema, rom-pendo o equilibrio que debe existirpois todas as plantas están relacio-nadas entre si, cos cogomelos e cosdiferentes animais, pois cada espe-cie é coma un chanzo dunha rede quese falta pon en perigo ao ecosistema

propiciando a súa destrución. Entre as máis invasoras están a herbaTradescantia fluiminensis e a árbore Robinia pseudoacacia sen esque-cer á Tritonia x crocosmiflora e á Cortaderia selloana, coñecida comoHerba das Pampas. Para controlar os seus avances e difícil erradica-ción, temos en curso unha serie de actuacións.

Erradicando a Herba das Pampas naEstación de Autobuses

Canalización nas Corbaceiras


20

DINÁMICA DA VEXETACIÓNE ESQUEMAS CATENAIS

A presenza de amieirais e carballeiras foron o froito das variaciónsque foi sufrindo a vexetación ao longo do tempo e das actuacións sobreo medio do ser humano.

A continuación presentamos dous esquemas catenais onde seexplica a dinámica da vexetación que remata na formación decarballeiras e amieirais nesta zona (Silva-Pando, 1992).

Carballeiras:

Asphodelus + Pteridium Solo nuComunidades pioneiras anuais

Tuberarietea (Comunidades anuais)Herbazais anuais

Incendio

Ulici europaei-Ericetum cinereae ericetosum umbellatiUceira-toxal. Chans superficiais

Ulici europaei-Ericetum cinereae ericetosum cinereaeUceira-toxal desenvolvido

Ulici europaei-Cytisetum striatiXesteira

Ulici-Ericetum pinetosumPiñeiral sobre uceira-toxal

Ulici-Ericetum eucalyptetosumEucaliptal sobre uceira-toxal

RUSCO ACULEATI-QUERCETUM ROBORISCARBALLEIRA

Queima

repoboarIncendio

Corta, queimacon/sen repoboación


21

Amieirais:

Senecio-Juncetum acutifloriPrados enchoupados

Oenanthetum crocataeHerbazais higrófilos

Irido-Caricetum paniculataeMegaforbios higrófilos

Scirpo-Phragmitetum meditarraneumCarrizal

ComunidadeSalix atrocinerea

Salgueiral

SENECIO BAYONENSIS-ALNETUM GLUTINOSAEAMIEIRAL

Tala

Amieiros na mesma canle do río


22


23

GGuuííaaAs plantas nesta guía van ordenadas por familias e xéneros dentrodos seguintes apartados:

ÁrboresArbustos e lianasFentosHerbasPlantas cultivadas ou escapadas dos cultivosPlantas que tamén están presentes no Gafos

Agás as dos últimos apartados cada planta inclúe a seguinte ficha:

NOME GALEGO, nome castelán

Descrición da planta

Nome científicoFam.: Familia Fenol.: Fenoloxía, meses en que

sae a folla, florece e frutifi-ca a planta ou se é o casoproduce esporas.

Háb.: Hábitat, lugares que reúnen as características físi-cas e biolóxicas necesarias para que a especie viva ese reproduza.Distr.: Distribución da especie no mundo e Galicia.Props.: Propiedades e usos da planta, sobre todo namedicina popular.

Parte gráfica


24

PRADAIRO DE AMÉRICA, arce de América

PRADAIRO, arce blanco, falso plá-

Acer negundo L.

Acer pseudoplatanus L.

Fam.: Aceraceae

Fam.: Aceraceae

Fenol.: Florece antes da saída da folla.

Fenol.: Florece en maio, despois dasaída da folla.

Árbore caducifolio, de pouca altura, con pólas opostas, as veces cu-bertas dunha pruína azulada. Follas caducas, imparipinnadas, con 3 a7 folíolos, ovado-acuminados. Árborede flores dioicas, estas apétalas, queaparecen antes das follas; as masculi-nas en corimbos e as femininas enacios colgantes, laxos. Froito con dúassámaras laterais (disámara) que formanun ángulo agudo.

Árbore caducifolio que pode alcanzar máis de 25 m de altura, conpólas xoves glabras e opostas. Follas caducas, opostas, divididas atacase a metade do limbo, con 5 ló-bulos ovais, máis ou menos den-tados, con pecíolo longo eavermellado, ensanchada nabase. Flores en acios colgantes,que producen un froito, unha di-sámara con dúas ás formandounha U.

Props.: Madeira branda usada en tonelaría, pasta de papel e moblesbaratos. Ás veces aproveitouse comercialmente o seu zume azucrado.

Props.: Planta melífera. A madeira ten múltiples usos, como instru-mentos musicais, instrumentos de medida, ebanistería e tornería porser resistente aos cambios de humidade.

Distr.: Este de Norteamérica.

Distr.: Subatlántica e montana, esténdese polo C, SO e S de Europa.Na Península Ibérica está na metade norte.

Háb.: Amplamente cultivada como or-namental e ocasionalmente naturali-zada.

Háb.: Especie semitolerante ásombra. Bosques caducifoliosfrescos e profundos, ascendendoata os 1.000 m.

ÁÁrrbboorreess

Pradairo cos froitos


25

AMENEIRO, AMIEIRO, ABENEIRO,alisoAlnus glutinosa (L.) GaertnerFam.: Betulaceae Fenol.: Florece no inverno e maduran

os froitos no outono.

Árbore caducifolio que pode su-perar os 25 m de altura, co troncodereito e cortiza lisa. Follas cadu-cas, alternas, redondas e truncadasno ápice e cónicas na base, dobre-mente dentadas e pegañentas. Flo-res en retrousos cilíndricos(amentos), péndulos os masculinose erectos os femininos. Froito simi-lar a unha pequena piña leñosa, conpequenas sementes rodeadas dunhaá circular.

Háb.: Intolerante á sombra. Pioneira. Forma masas nos bordos de ríose regueiros, por baixo dos 1.000 m de altitude, sobre solos silíceos,aluviais ou turbosos, mesturándose con outras especies higrófilas.

Distr.: Eurosiberiana, esténdese por case toda Europa, chegando a Si-beria. Crece en case toda a Península Ibérica.

Props.: A cortiza empregase como astrinxente e contra a farinxites, asfollas teñen propiedades antirreumáticas. O carbón da súa madeira em-pregase para a fabricación de pólvora.

Amieiros no mesmo leito do río

Amentos e froitos do amieiro


26

Háb.: Terreos silíceos,dende húmidos a en-choupados, formandomasas monoespecíficasou mesturándose con ou-tras especies caducifo-lias. Nas zonas demontaña representa o lí-mite da vexetación arbó-rea, adoitando colonizaros noiros das estradas eas turbeiras.

BIDUEIRO, BIDALO, BIDO, BEDUGOabedulBetula alba L. subsp. celtiberica (Rothm. &Vasc.) Ceballos & C. ViciosoFam.: Betulaceae Fenol.: III-IV e florece a continuación;

os froitos maduran cara finais do verán.

Árbore caducifolio que pode chegar aos 20 m de altura, co tronco li-xeiramente tortuoso coa cortiza lisa, cinsenta ou abrancazada; pólas decolor parda e avermellada, as póliñas con peluxe, verrugas amarelas elenticelas. Follas caducas, alternas, aovado-triangulares ou romboidais,pilosas, co bordo irregularmente serrado. Flores femininas en amen-tos péndulos, cilíndricos, as masculinas, tamén en amentos máis pe-quenos e finos, solitarios ou en grupos de 2 ou 3 no extremo das pólas.Brácteas femininas con tres lóbulos de marxe ciliada. Froito pequeno,de 3-4 mm, consiste nunha noz con dúas ás laterais membranáceas, tananchas coma a noz.

Distr.: Endemismo ibé-rico-noroccidental, al-canza as montañas doCentro peninsular.

Props.: As follas teñenpropiedades diuréticas ea cortiza empregasecomo febrífuga, astrin-xente e colerítica. A breade bidueiro empregasepara tratar a psoríase, ec-cemas e enfermidadescrónicas da pel.

Bidueiro nas brañas preto da Poza da Moura


27

ABELEIRA, ABELAIRA, ABRAIRA,avellanoCorylus avellana L.Fam.: Betulaceae Fenol.: Florece no inverno e maduran

os froitos no outono. Árbore de pequena talla e talos múltiples, copa ampla, de cortiza lisa

e acastañada. Follas caducas, simples, alternas, de 5-12 cm de ancho,rugosas (ásperas ao tacto), contorno re-dondeado coa marxe dobremente den-tado, acorazonado na base e acuminadono ápice. Flores masculinas en amen-tos colgantes compactos e as femininasen grupos de 2-5 teñen unhas brácteasdas que sobresaen os estigmas verme-llos. O froito é unha abelá, de 1,5-2 cm,envolta por unha cúpula acampanada,de bordo irregular.Háb.: Valgadas, beiras de ríos e re-gueiros, mentres que en altura busca asladeiras sombrizas frescas, formando case sempre bosques mixtos.

Props.: Os froitos ou abelás son comestibles. A cortiza e as follasteñen propiedades astrinxentes.

Distr.: Europea.

CASTIÑEIRO, castañoCastanea sativa MillerFam.: Fagaceae Fenol.: V-VI. Maduran as castañas en outono.

Árbore caducifolio de gran lonxevidade, pode alcanzar os 30-35 mde altura. Cortiza lisa de novo, na ma-durez tornase castaño escuro con fisu-ras. Follas caducas, simples, alternas,de pecíolo curto e limbo oblongo-lan-ceolado de 10-25 cm, co bordo se-rrado-mucronado, rematando osnervios nos dentes. As inflorescenciaschamadas candeas, están formadas poramentos masculinos colgantes, longosde color amarelo, na base atópanse va-rias flores femininas rodeadas por brác-teas. As castañas, 1-3, desenrólansenunha cápsula chamada “ourizo” queabre por 2-4 valvas.Háb.: Forma bosques monoespecíficos, favorecidos ou plantados (sou-tos), mesturándose con outras caducifolias, non excedendo a altitudedos 1.000-1.100 m. Require solos profundos e frescos, aínda que nonsoporta o enchoupamento do terreo, ni tan sequera temporal.Distr.: Mediterránea. Atópase por diversas zonas da Península Ibé-rica, sempre co clima sexa submediterráneo ou atlántico.Props.: A cortiza e as follas empréganse como antidiarreicos, taméncomo colutorios para combater inflamacións de boca e garganta. Ascastañas son dun alto valor enerxético.


28

CARBALLO, robleQuercus robur L.Fam.: Fagaceae Fenol.: III-IV. Maduran as landras en

setembro e caen a continuación.

Árbore caducifolio, de gran lonxevidade (ata 1.000 años), pode che-gar aos 40 m de altura. Cortiza lisa, glabra e pardo agrisada cando novoe fisurada lonxitudi-nalmente e de colorpardo-negral de adul-ta. Follas caducas, al-ternas, lobuladas,glabras, con pecíolocurto, aurículas nabase da lámina e ner-vación pinnada. Flo-res masculinas enamentos colganteslaxos e as femininassentadas sobre longospedúnculos que daránlugar aos froitos (aslandras), cunha cú-pula de escamas pu-bescentes e leñosas.

Props.: A cortiza e, sobre todo, as “agallas” (bugallos, cocas, carra-bouxos) polo seu contido en taninos, teñen propiedades astrinxentes,antidiarreicas e hemostáticas. A leña do carballo é moi apreciada comoleña.

Distr.: Eurosiberiano. Atópase na cornixa atlántica da Península ibé-rica, a partir da Serra de Sintra en Portugal.

Háb.: Forma bosquesmonoespecíficos, nosque aparecen outrasespecies caducifolias(carballeiras e fra-gas). Tamén desenro-lase ben baixo acuberta do piñeiro eeucalipto. Requiresolos profundos edesenrolados, de pHácido.

Carballo coñecido como “O avó”, preto dolugar chamado Mar da Presa


29

SOBREIRA, SOBREIRO, alcornoqueQuercus suber L.Fam.: Fagaceae Fenol.: IV-V. Maduran as landras de

setembro a febreiro.

Árbore de folla perenne, que chega a alcanzar os 15 m de altura, detronco curto e groso con gro-mos tomentosos. Cortizagrosa, suberosa, con profun-das fendeduras lonxitudi-nais. Follas perennes,coriáceas, ovado-oblongas,coa face (cara superior)verde e lustrosa, glabres-cente sendo o envés branco-tomentoso, que podenalcanzar ata 8 cm de longo,con bordo sinuado-dentadoou espiñoso. Amentos mas-culinos colgantes. Froitosubsésil, alargados, cunhacúpula de escamas leñosas,as veces de punta recurvada.

Háb.: Adoita formar peque-nos rodais ou mesturarse conpiñeiros, carballos ou cerqui-ños, prefire a exposición nasolaina sobre solos ácidos,soltos e profundos, non so-porta o enchoupamento dochan ni os terreos calcarios.

Distr.: Endémica da Rexión Mediterránea occidental. Esténdese porcase toda a Península Ibérica, agás nas zonas moi áridas ou na montaña.

A cortiza que cubre o tronco e as pólasé o máis característico desta especie

Props.: O emprego da cortiza ou “corcho” creou una importante in-dustria. As landras non son tan doces como as da aciñeira e empré-ganse na alimentación animal.


30

LOUREIRO, laurelLaurus nobilis L.Fam.: Lauraceae Fenol.: III-IV

Arbusto ou árbore pequeno, perennifolio, dioico, con pés masculi-nos e femininos. Tronco dereito e pólaspatentes coa casca delgada e lisa. Fo-llas perennes, simples, coriáceas, alter-nas, glabras, que poden medir ata os 12x4 cm, lustrosas pola face, base cunei-forme e bordo enteiro e algo sinuado;teñen un arrecendo característico aoestrullalas. Flores axilares, subsésiles,branco-amarelas. Froito unha drupacarnosa, de 10-15 mm, verde ao prin-cipio e negra ao madurar.Háb.: Atópase en carballeiras, fragas,soutos, sobreirais ou aciñeirais, prefe-rentemente en exposicións de solaina,sobre solos desenrolados. Tamén en sil-veiras e sebes. Distr.: Mediterránea. Estendese por toda a Península Ibérica, sendoás veces cultivada para aproveitar as follas.Props.:As follas úsanse como condimento polas súas propiedades di-xestivas. Do froito obtense unha manteiga empregada contra o reumae as enfermidades cutáneas.

MIMOSA, acaciaAcacia dealbata LinkFam.: Leguminosae Fenol.: XII-III

Árbore perennifolio de ata 20 m de altura. Pólas novas angulosas,cubertas de pruína gris ou azul verdosa,que de adulto cambia a marrón-choco-late. Follas adultas, filodios bipinna-dos, verde-glaucos, alternos, de ata 12x 4 cm, con 8-20 pares de pinnas, concada pinna dividida en 30 pares de pe-quenos folíolos linear-oblongos, de 3-4mm. Flores reunidas en grandes inflo-rescencias terminais, amarelas doura-das. Froito de 8x1 cm, recto, pruinosoe lampiño.Háb.: Desenrólanse sobre solos áci-dos, ás veces con pouca profundidade, en lugares despexados, porbaixo dos 600 m de altitude, polo que evita as zonas de xeadas e ven-tos fortes. Intolerante á sombra.Distr.: Sueste de Australia e Tasmania. Empregada como ornamen-tal para fixar noiros, converténdose en invasora nas zonas baixas.Props.: Planta rica en taninos. Madeira branda, pouco duradeira ede escasa resistencia.

Loureiro cos froitos


31

MIMOSA MOURA, acacia negraAcacia melanoxylon R.Br. in AitonFam.: Leguminosae Fenol.: II-IV

Árbore de ata 30 m, con tronco recto e cortiza marrón escura moifisurada. Sen espiñas. Follas adultas(filodios) de ata 13x2 cm, oblongo-lan-ceoladas, lixeiramente falcadas, obtu-sas ou agudas, verde escuras con 3-5veas lonxitudinais. Poden aparecer fo-llas bipinnadas ou transicionais en ár-bores novos. Capítulos globosos de 10mm, formados por 30-50 flores branco-cremosas ou amarelas claras, agrupa-dos en acios terminais. Legumeanchamente lineal, de 70-120x8-10mm, comprimida e retorta formandoespirais, de color marrón vermello. Se-mentes negras rodeadas de un folículo vermello.Háb.: Especie intolerante á sombra, desenrolase en solos ácidos demediana profundidade con pouca pendente. Menor carácter invasor caanterior. Distr.: Sueste de Australia e Tasmania. Foi introducida por mor do seuvalor ornamental. Props.: Madeira de color escura (de aí os seus nomes populares), moiresistente á humidade.

FALSA ACACIA, acacia de flor blanca,robiniaRobinia pseudoacacia L.Fam.: Leguminosae Fenol.: V-VI

Árbore de ata 25 m. Talos con cos-telas lonxitudinais en forma de Vinvertida. Follas caducas, imparipinna-das, con 3-10 pares de folíolos elípti-cos ou ovados de ata 45x25 mm,xeralmente con espiñas na base. Inflo-rescencias en acios axilares péndulos,con ata 35 flores pediceladas. Cálizcampanulado, de ata 7,5 mm, con co-rola papilionácea branca, de ata 20mm. Legume, fortemente comprimida,de ata 10 cm de longo, glabra, con-tendo numerosas sementes lustrosas.Háb.: Cultivada en parques e xardíns. Asilvestrouse nas beiras dos ca-miños, terreos revoltos e marxes de ríos e zonas temporalmente en-charcadas, sempre en sitios soleados.

Distr.: Rexión atlántica dos Estados Unidos de América.Props.: Madeira pesada e dura, moi resistente á intemperie. Comomoitas leguminosas, é quen de fixar no solo o nitróxeno atmosférico.


32

FIGUEIRA, higueraFicus carica L.Fam.: Moraceae Fenol.: III-XI

Arbusto arborescente que pode alcanzar os 6 m; pólas verdosas conmedula branca. Follas caducas, alter-nas, de color verde escura por la face;limbo palmeado-lobulado, cun pecíololongo que segrega un zume leitoso.Flores unisexuais no interior dun re-ceptáculo agrandado (siconos), que aomedrar volvese carnoso formando ofigo, cos froitos drupáceos no seu interior,estes conteñen unha soa semente cada un.Háb.: Especie amplamente cultivadapolos seus froitos, sobre todo onde haiunha certa humidade no solo. Asilvés-trase ocasionalmente.Distr.: Rexión mediterránea. Atópase nas zonas costeiras e vales dosríos do interior de Galicia.Props.: Os froitos consúmense frescos ou secos, sendo moi empre-gados en pastelaría.

EUCALIPTO, eucaliptoEucalyptus globulus Labill.Fam.: Myrtaceae Fenol.: IX-III

Árbore de ata 60 ou máis metros, con cortiza lisa, abrancazada, pra-teada ou azulado-pruínosa que se des-prende en grandes tiras ou bandas.Follas novas opostas, as adultas, en re-alidade filodios, perennes, alternas, pe-cíoladas, coriáceas, de láminalanceolada ou falcado-lanceolada, deata 30 cm, con bordos enteiros. Floressolitarias ou en grupos de 2-3, casesentadas e con receptáculo cónico concatro ángulos moi marcados e superfi-cie rugosa, de ata 30 mm. Opérculo he-misférico esmagado cun mamelón quecontén no interior os estames brancos.Froito similar ao receptáculo, que abre por 3-5 valvas cubertas polodisco.Háb.: En plantacións ou zonas de monte sobre solos derivados de ro-chas ácidas, dende solos esqueléticos a moi profundos, de humidadevariable.Distr.: Sueste de Australia e Tasmania. En Galicia cultívase e asilvés-trase por baixo dos 400-500 m.Props.: A madeira nova utilízase para producir pasta de papel. As ár-bores máis vellas teñen unha madeira moi resistente e moderadamentedurable. As follas son ricas en aceites esenciais, sobre todo o cineol(eucaliptol) empregado en medicina e confeitaría.


33

FREIXA, fresnoFraxinus angustifolia VahlFam.: Oleaceae Fenol.: II-III

Especie similar á seguinte, da que se diferenza polas xemas pardas,lixeiramente tomentosas, menor nú-mero de folíolos e estes de menor ta-maño, con igual número de dentes quenervios secundarios, raque glabro, flo-res en panículas axilares e froito algomenor ca posterior, coa base atenuada,ápice acuminado e a semente supe-rando a metade da sámara.Háb.: Prefire solos soltos, frescos efértiles, incluso enchoupados, en bei-ras de ríos e regueiros, tamén en zonaschas temporalmente encharcadas.Distr.: Oeste da rexión mediterránea, en Galicia preferentemente nametade sur, ascendendo ata os 800 m.Props.: Madeira algo máis densa e dura ca especie seguinte.

FREIXO, fresnoFraxinus excelsior L.Fam.: Oleaceae Fenol.: III-V

Árbore que pode alcanzar os 30 m, con tronco recto e cortiza grisrugosa-gretada. Xemas negras e avelu-dadas. Follas caducas opostas, impari-pinnadas, raque máis ou menos piloso,con 7-13 folíolos sentados, de ata 30mm de ancho, oblongo-lanceolados,dentados polas marxes, con máis den-tes que nervios secundarios. Floreshermafroditas, sen periantio, agrupadasen panículas axilares ou terminais; es-tames 2 coas anteras purpura-escuras.Froito en sámara de 25-50x7-10 mm,oblongo-lanceolado, base redonda eápice truncado ou escotado, coa se-mente sen alcanzar a metade da sámara.Háb.: Medra sobre solos profundos e frescos, fértiles, sobre todo enbeiras de ríos e regueiros ou en ladeiras sombrizas, mesturado con ou-tras especies caducifolias. Non soporta ben a sombra.Distr.: Europea con tendencia ao clima atlántico. En Galicia medra nametade norte, alcanzando os 1.400 m de altitude.Props.: Madeira dura, elástica e resistente, das mellores dos bosquesgalegos. Follas e froitos con propiedades diuréticas, antirreumáticas,sudoríferas, tónicas e laxantes; a cortiza, chamada quinina europea, érecendente, tónica, astrinxente, febrífuga e expectorante.


34

PRADAIRO, plátano, plátano de paseoPlatanus hispanica Miller ex Münch.Fam.: Platanaceae Fenol.: IV-VI

Árbore que pode superar os 30 m, de tronco dereito, aínda que nor-malmente trasmóchase para xuntar aspólas; cortiza lisa acastañada, que sedesprende deixando ocos brancos. Fo-llas caducas, alternas, de ata 30 cm,palmeadas, 3-5 lóbulos con grandesdentes, pubescentes no envés; pecíololongo coa base ensanchada. Flores uni-sexuais, agrupadas en bolas, que sedesenrolan en infrutescencias esféricascon aparencia de espiñosas, as vecesagrupadas, sobre largos pecíolos. Froi-tos en aquenios pilosos.Háb.: Amplamente utilizada en xardine-ría, en solos frescos e fértiles.Distr.: Considerase unha planta da Rexión Mediterránea oriental, uti-lizada dende antigo en xardinería. En Galicia cultívase en zonas debaixa e media altitude.Props.: A cortiza e follas son astrinxentes. Utilizase como ornamen-tal en aliñacións. Madeira cun ton avermellado, parecida a da faia.

SANGUIÑO, SANGUBIÑO, SANGU-MIO, SANGUÑO, arraclánFrangula alnus MillerFam.: Rhamnaceae Fenol.: III-V. Os froitos ma-

duran en setembro.Arbusto de ata 5 m, ramalludo dende

a base, cortiza pardo negral. Follas ca-ducas, alternas, de color verde lustrosopola face e lixeira pubescencia poloenvés, de beira enteira ou algo sinuoso,ovaladas, de ata 8 cm e ápice aguzado;7 a 9 pares de nervios arqueados e mar-cados. Flores en fascículos paucifloros,axilares, hermafroditas de 3 mm; cálizverdoso e pétalos branco-verdosos.Froitos en forma de drupa globosa, ver-mella a negra, de ata 10 mm de diáme-tro.Háb.: Medra no sotobosque de formacións caducifolias, bosqueshúmidos e beiras de regueiros e ríos, sobre solos preferentemente áci-dos, na área atlántica.Distr.: Europa, Norte de Asia e África. En Galicia ascende ata os1.000 m sendo frecuente no territorio salvo no val do Sil.Props.: Planta melífera, a súa cortiza emprégase como vomitiva, la-xante e vermífuga, ademais de usarse como curtinte pola súa riquezaen taninos.

Infrutescencias


35

ESPIÑO, ESTRIPO, ESTRIEIRO,espino albar, majueloCrataegus monogyna Jacq.Fam.: Rosaceae Fenol.: III-V

Arbusto ou árbore de ata 10 m de altura, con pólas espiñosas. Fo-llas alternas e caducas, ás veces enteiras aínda que a xeneralidade con3-7 lóbulos máis ou menos profundos,con pecíolo de 1-30 mm. Flores recen-dentes, largamente pedunculadas agru-padas en corimbos; cáliz de 5 sépalosparcialmente soldados en tubo; corolade 5 pétalos brancos ou rosáceos de 4-8 mm; un estilo e numerosos estames.Froitos avermellados ou púrpuras, sub-globosos ou cilíndricos, cos restos dossépalos no ápice.Háb.: Medra en bosques e sebes, sobresolos fértiles pero non moi compactos.Distr.: Esténdese por Europa e Norte de Asia e África. En Galicia secría en todo o territorio, aínda que lle vai mellor na metade occidentale Sur da comunidade.Props.: Planta con propiedades cardiotónicas e sedantes. Empregasecomo patrón de enxerto de maceiras, pereiras e outras froiteiras da fa-milia das rosáceas. A madeira é dura e pesada.

MAZAIRA, MACIÑEIRA, MACEIRA,manzanoMalus domestica (Borkh.) Borkh.Fam.: Rosaceae Fenol.: IV-VI. Maduran as

mazás a finais do verán.Árbore de ata 12 m, con tronco máis ou menos dereito e cortiza que

se desprende por placas. Follas cadu-cas, alternas, limbo de aovado a elíp-tico, acuminadas ou obtusas, serradas,densamente pilosas polo envés; pecíolode 10-30 mm, densamente piloso. In-florescencias paucifloras, umbelifor-mes ou corimbiformes, sobre pediceloslargos e pilosos; 5 pétalos de ata 30mm, suborbiculares, brancos ou algorosados; 20 estames, con filamentos de6-9 mm e 5 estilos. Froito en pomo(mazá) de ata 10 cm de diámetro, conrestos do cáliz, contendo 7-8 sementes.Háb.: Cultivase polos seus froitos, sobre solos frescos e fértiles.Distr.: As maceiras parecen proceder de varias especies silvestres, epoida que teñan a súa orixe no Cáucaso e no Turkestan. Cultivase entoda Galicia.Props.: As mazás teñen propiedades astrinxentes. Coméndoas senpelar fortalecen as enxivas e dentes.


PAU DE SAN GREGORIO, PAU DARABIA, cerezo-aliso, cerezo de racimo

36

CERDEIRA BRAVA, MAROUVIÑA,cerezo silvestrePrunus avium L.Fam.: Rosaceae Fenol.: III-IV. Maduran as

cereixas a comezos do verán.Árbore de ata 25 m de altura, de tronco recto e cortiza avermellado

ou agrisada, horizontalmente anelada,despréndese en tiras parecidas aopapel; pólas novas marrón-avermella-das brillantes. Follas caducas, de limboobovado e acuminado, bordo dobre-mente aserrado, levando 2 glándulas nabase. Flores pentámeras, sobre longospedicelos en grupos de 2-6 flores; 5 pé-talos brancos de ata 17 mm. Froito (ce-reixa) é unha drupa carnosa doce ouácida, brillantes, de ata 1,5 cm de diá-metro.Háb.: Desenrólase nas masas mixtasde frondosas, sobre solos ricos profundos e fértiles, con certa humi-dade, peor nos enchoupados.Distr.: Considérase autóctona en Eurasia e Norte de África. Formaparte de bosques mixtos, principalmente na metade oriental de Galicia.Cultivada dende a antigüidade.Props.: Madeira avermellada, dura e densa, moi apreciada. Os Froi-tos empréganse para fabricar o augardente chamado Kirsch e ten pro-piedades diuréticas.

Prunus padus L. subsp. padusFam.: Rosaceae Fenol.: V-VI

Pequena arboriña, que alcanza os 8 m de altura. Pólas estendidas,case verticiladas, cun forte cheiro aaméndoas amargas. Follas alternas, deata 10 cm de longo, ovais, agudas, fi-namente denticuladas, con dúas glán-dulas na base do limbo. Flores brancasen acios colgantes, olorosas. Os peque-nos froitos (drupa) son negros e relu-centes.Háb.: Especie semitolerante á sombra.Bosques húmidos, á beira dos reguei-ros.Distr.: Euroasiática, dende a PenínsulaIbérica ata o Océano Pacífico. En Galicia medra na zona montañosaoriental. A presenza da planta na zona urbana do Gafos pode ter a súaprocedencia dalgunha antiga finca próxima ao río, plantada con finsmedicinais ou ornamentais.Props.: A cortiza é diurética, tónica, estomacal e febrífuga. Utilizousepara tinguir fibras téxtiles. As flores e follas teñen propiedades anties-pasmódicas. Os froitos son comestibles cando están maduros.


37

ABRUÑEIRO, AMEIXEIRABRAVA, endrino, espino negroPrunus spinosa L.Fam.: Rosaceae

Fenol.: II-V. Maduran os froitos a finais do verán.

Salix alba L. subsp. vitellina (L.) ArcangeliFam.: Salicaceae Fenol.: II-IV

Árbore que pode alcanzar os 20 m,tronco dereito e cortiza pardo-agrisadacon estrías lonxitudinais. Pólas péndu-las, de color de amarelo a alaranxado.Follas caducas, alternas, lanceoladasou oblongo-lanceoladas, de 5 a 7 vecesmáis longas que anchas, marxe denti-culado, co envés conservando un tonprateado-sedoso. Flores en amentos ci-líndricos, estreitos, laxos, aparecendocando as follas; escamas amarelas, en-teiras e amarelas. Cápsula non pilosa.

Arbusto ou pequena árbore que pode acadar os 4 m. Ten numerosaspólas espiñentas, pilosas e intricadas. A casca é pardo agrisada. Follascaducas, de 2-4 cm, obovadas a oblanceoladas ou case elípticas, fina-mente crenadas ou serradas, con dentesglandulíferos, pubescentes polo menos nonervio medio do envés sendo este máispálido e piloso; pecíolo de 0,5-1 cm e es-típulas prontamente caedizas. Flores, so-litarias ou en grupos pequenos, aparecenao tempo da folla, cun pedicelo de 2-5mm; teñen 5 sépalos de 2-3 mm e 5 péta-los brancos, de 4-8 mm, co ápice obtuso.Froito (o abruño) é unha pequena ameixade 10-15 mm, subgloboso, de cor azulmouro e pruinoso.

Háb.: Cultivada en parques e xardíns.

Háb.: Medra formando sebes, en matogueiras, aciñeirais, reboleirase ata bosques de ribeira; en todo tipo de solos, moi raramente formarodais de máis dalgúns metros cadrados.

Distr.: Euroasiática. En Galicia pódese plantar ata os 1.000 m de altura.

Distr.: Considerase autóctona en Eurasia e Norte de África. Frecuenteen toda Galicia, ascendendo ata os 600-700 m.

Props.: Os salgueiros teñen propiedades antirreumáticas e febrífugaspolo seu contido en salicina. A cortiza é rica en taninos.

Props.: Madeira de cerne duro, de cor rosa a marrón mouro; empre-gouse en marquetería, tornería e para facer mangos de ferramentas. Acasca e os froitos son astrinxentes; estes cando maduran son comesti-bles, aínda que de sabor áspero, empregados para a preparación do pa-charán. A casca tamén é febrífuga. As flores son diuréticas e laxantese as follas depurativas.

SALGUEIRO BRANCO, sauce blanco


Fenol.: II-IV

Fenol.: II-IV

38

SALGUEIRO, SALGUEIRA, sauceSalix atrocinerea Brot. Fam.: Salicaceae

Arbusto ou árbore que pode alcanzar os 10 m de altura. Tronco va-riable; pólas novas pubescentes, gla-brescentes de color pardo-brillante.Follas caducas, alternas, máis oumenos trasovadas, de ata 10 cm delongo, lixeiramente dentadas, verdespor riba e glauco-tomentosas poloenvés, dun ton avermellado ou ferroso,estípulas acorazonadas persistentes.Flores en amentos densos, cilíndricos aoviformes; as masculinas cos estamesexertos e as femininas con os pistilospilosos. Florece antes da foliación.Háb.: Beiras de ríos e regueiros en turbeiras e prados encharcados,sobre calquera tipo de rocha. Moitas veces substitúe ao amieiro despoisda corta deste.Distr.: Endemismo atlántico, que se estende dende Francia ata o Nortede África. En Galicia atópase por calquera sitio.Props.: Similar á especie anterior. Emprégase como fixador dos mar-xes dos ríos, pola súa facilidade para enraizar a partir de estacas.

VIMIEIRA BRAVA, VIMBIEIRO,VIMBIAL, mimbrera blancaSalix viminalis L.Fam.: Salicaceae

Arbusto ou árbore de ata 6 m, contronco curto debido aos tratamentos;pólas ascendentes, dereitas e flexibles.Follas caducas, alternas, pilosas, linea-res ou linear-lanceoladas, de ata 15 cmde longo por 12 mm de ancho, longa-mente acuminadas, de marxe lixeira-mente denticulado e o envéssedoso-prateado. Floración precoz, conamentos densifloros, cilíndricos con es-camas apardazadas longamente pilo-sas. Cápsula tomentosa e máis pequenaca escama.Háb.: Plántase sobre todo nas beiras dos ríos e regueiros, en cultivosde regadío , sobre solos fértiles e anegados pero ben drenados.Distr.: Europa e Asia central e setentrional, aínda que se considera ori-xinaria do sur de Finlandia e Suecia. En Galicia cultivase nas 4 pro-vincias.Props.: Utilízase para atar as viñas.


Fenol.: Floración finais doverán e comezo do outono.

39

AArrbbuuss ttooss ee ll ii aannaassIUCA, yuca, daga española, bayonetaespañolaYucca gloriosa L.Fam.: Agavaceae

Arbusto que pode acadar os 2 m, ra-mificado nas plantas vellas. Follas xe-ralmente agrupadas en densas rosetas,moi punxentes, verde escuras, de mar-xes marrón-avermellados, lixeiramentedenticulados cando novas e enteiro namadurez. Inflorescencia en panículaslongas, de máis dun metro, compostasde flores campanuladas brancas, ásveces tinguidas vermello-púrpura, deata 60 mm, con 6 segmentos libres.Froito en cápsula seca pero indehis-cente, con 6 prominentes costelas.Háb.: Cultivada frecuentemente en parques e xardíns.Distr.: A súa área natural é nas costas e barreiras litorais do sueste dosEstados Unidos. En Galicia plántase en zonas de baixa altitude.Props.: O nome latino Yucca procede do nome caribeño dado á raízda Manihot esculenta (Euphorbiaceae), a iuca comestible de onde seobtén a mandioca e a tapioca. Ao contacto coa madeira pode provocarirritación da pel e, incluso, reaccións alérxicas. Punta da folla cortante.

HEDRA, AREIRA, hiedraHedera hibernica (G. Kirchn.) Bean–H. helix auct.Fam.: Araliaceae Fenol.: VIII-XI

Planta gabeadora leñosa, que podeacadar os 30 m de longo. Follas alter-nas, pecioladas, coriáceas, lustrosas eperennes; as dos talos estériles de cor-diformes a palmeadas con lóbulostriangulares e as dos talos fértiles ova-les ou elípticas, enteiras ou a veces tri-lobuladas, de ápice acuminado. Floreshermafroditas, pentámeras, pétalosamarelo verdoso de 3-5 mm e sépalosdiminutos e persistentes; as flores reú-nense en umbelas terminais, con radiospubescentes. O froito é unha baga verde escura ou negral, de ata 10mm.

Distr.: Especie de distribución atlántico-mediterránea, crece en todaGalicia por baixo dos 1.300 m de altitude.Props.: As bagas son moi apreciadas polo pombo torcaz e outros pa-xaros.

Háb.: Desenrrólase sobre rochas e muros, sebes e bosques sombrizos,neste caso sobre os troncos de especies caducifolias.


40

LÚPULO, lúpuloHumulus lupulus L.Fam.: Cannabaceae Fenol.: VI-IX

Planta trepadora herbácea, dioica. Talo aéreo anual, herbáceo e dex-trorso. Follas opostas, pecioladas, an-chamente ovais, de ata 15 cm,normalmente palmatilobuladas, denta-das e aguzadas. Flores reunidas en in-florescencias verde amarelentas; asmasculinas en panículas axilares oupequenos amentos, con 5 pezas e 5 es-tames; as femininas en conos ovalescon brácteas imbricadas e papiráceas,que no conxunto aseméllanse a unhapiña, de 25-60 mm. Froito seco (aque-nios) de 3 mm, monospermos conglándulas aromáticas.Háb.: Lugares húmidos e frescos, como as beiras dos ríos sobre sal-gueiros e amieiros, así como en sebes e bordos de camiños en zonasbaixas.Distr.: Planta de distribución circumboreal, críase nas catro provin-cias.Props.: As glándulas dos froitos empreganse para aromatizar a cer-vexa. Úsase como tónico amargo, sedante nervioso e diurético.

BUDLEIA, ARBUSTO DAS BOLBORETAS,arbusto de las mariposas, lilade veranoBuddleja davidii FranchetFam.: Buddlejaceae Fenol.: VI-IX

Arbusto con talos de ata 5 m de altura. Follas opostas, de 10-25 cm,lanceoladas, con bordos serrados, faceverde forte, glabra e envés branco-to-mentoso con pelos estrelados e pecíolocurto. Inflorescencia terminal, parecidaa unha panícula case cilíndrica, de ata25 cm; flores actinomorfas, cáliz cam-panulado, de 3 mm, tomentoso como opedicelo; corola 4-5 veces a lonxitudedo cáliz, tubo cilíndrico, violeta coagarganta amarelo-laranxa e limbo pa-tente; estames insertos. Froito en cáp-sula, marrón, ovoides, de 9 mm delongo, con dúas ás.Háb.: Cultívase en xardíns, naturalizándose en lugares removidospreto das poboacións, ás veces atopámola en solos algo húmidos, as-cendendo ata os 300 m de altitude.Distr.: Nativa do Leste da China, en Galicia aparece en zonas baixas,próximas á costa.Props.: É unha planta moi atractiva para as bolboretas. As súas pro-piedades medicinais están relacionadas cos seus efectos antibacterianosen doenzas do fígado e bronquite, tamén polos seus efectos analxési-cos.


41

SABUGUEIRO, BIEITEIRO, saúcoSambucus nigra L.Fam.: Caprifoliaceae Fenol.: V-IX

Arbusto ou arboriña que pode alcanzar os 5 m, con talos de cascaagrisada e verrugosa con medulabranca. Follas opostas, pinnadas, con5-7 folíolos, ovais ou lanceolados, acu-minados e serrados, cun cheiro intensoe desagradable. Flores reunidas en co-rimbos densos no extremo das pólas,de 10-24 cm de diámetro; cada flor épentámera, de 5 mm de diámetro, conpétalos soldados brancos e anterasamarelas. Froito una baia violácea ounegral, de ata 4 mm, con 3 sementes nointerior.Háb.: Medra en lugares húmidos con certa cantidade de materia orgá-nica, como sebes, pés de muros, bordes de carballeiras e fragas, sou-tos e sobreirais.Distr.: Esténdese pola rexión Eurosiberiana. En Galicia desenrólasepor debaixo dos 800 m de altitude. Props.: As flores, teñen propiedades diuréticas, sudoríficas e emo-lientes. Os froitos son laxantes, aínda que lixeiramente tóxicos.

HERBA SALGUEIRA, BIGORDA,CHUCHAMEL, madreselvaLonicera periclymenun L. subsp. periclymenumFam.: Caprifoliaceae Fenol.: V-VIII

Arbusto perenne, gabeador, quepode acadar os 6 m de lonxitude. Fo-llas opostas, caducas, enteiras, de ata 9x 5 cm, de elípticas a oblongas, verdeescuras pola face e glaucas polo envés;as superiores ás veces sésiles ou subsé-siles. Inflorescencia capituliforme,coas flores agrupadas e olorosas. Cálizglanduloso, cun tubo de 1,5-3 cm edentes máis ou menos triangulares,máis curtos có tubo. Corola cun tubolongo, branco ou amarelo por vecestinguido de vermello, pubescente-glanduloso, rematado en dous labiosrecurvados. O froito é unha baga de 4-8 mm, globosa e vermella.Háb.: Planta de luz ou semisombra, crece en carballeiras, castañais,amieirais, bosques ripícolas, orlas forestais e sebes, sempre en chansácidos e frescos, máis ou menos ricos en nutrientes. Distr.: Planta de carácter subatlántico, esténdese polo centro, oeste esur de Europa e noroeste de África, pero escapa das zonas de climamáis mediterráneo, chegando ata os 1.100 m de altitude.Props.:As bagas son tóxicas; a cortiza e o talo teñen propiedades an-ticatarrais, depurativas e diuréticas e as follas son astrinxentes. Da raízobtense una tintura azul.


NABO CAIÑO, NABO DE NOUZA,SALTASEBES, BOUDAÑA, nuezaBryonia dioica Jacq.Fam.: Cucurbitaceae Fenol.: V-VIII

Planta herbácea perenne, gabeadora, de ata 4 m de lonxitude, ásperaao tacto con gabiáns retortos en espiral. Raíz grosa e carnosa. Follasde ata 10 cm, alternas, palmeado-lobu-ladas, base acorazonada e lóbulos en-teiros ou un pouco dentados, co gabiánoposto ao pecíolo. Planta dioica. Flo-res en inflorescencias axilares, as mas-culinas largamente pedunculadas e asfemininas case sentadas; levan 5 sépa-los e 5 pétalos, estes de ata 9 mm delongo, soldados na base e verdosos conveas; estigma bilobulado. O froito éunha baia carnosa, de ata 8 mm, decolor vermello cando madura.Háb.: Medra en sebes, beiras de ríos, herbais altos, beiras de cultivose outros lugares con certa humidade no solo.Distr.: Esténdese por Europa Occidental, medrando en moitas zonasde Galicia por baixo dos 600 m.Props.: A raíz empregouse como purgante enérxico. En homeopatíaemprégase contra as infeccións pulmonares agudas e reumatismos.

42

UVAS DE COBRA, uvas de perroTamus communis L.Fam.: Dioscoraceae Fenol.: V-VIII

Planta herbácea de ata 4 m, que medra enroscándose cara á es-querda. Raiz tuberosa, grande negra.Follas alternas, de 8-20 cm, largamenteacuminadas, oval-acorazoadas ou aveces trilobadas, limbo brillante, con 3-9 nervios converxentes e marcados;pecíolo longo. Flores amarelo-verdo-sas, de 3-6 mm de diámetro e 6 pezascurtas e patentes; as masculinas en gru-pos espiciformes, delgados e patentes,do tamaño das follas e as femininas enespigas máis curtas e péndulas. Froitoen baia de 10-12 mm, vermellas ou asveces amarelas.Háb.: Seu hábitat preferido son os lugares húmidos e sombrizos, comoas sebes, carballeiras ou soutos, en altitudes baixas ou medias.Distr.: A súa distribución é mediterránea-atlántica, medrando nas catroprovincias galegas.Props.: Os froitos e o rizoma son velenosos. En uso tópico empré-gase como remedio para os golpes e derrames e ten propiedades anti-rreumáticas.


43

ROSMARIÑO, ALECRÍN, RO-MEIRO, romeroRosmarinus officinalis L.Fam.: Labiatae Fenol.: IV-X

Mata leñosa, de ata 2 m de altura, con talos cuadrangulares e to-mentosos, marróns. Follas lineares, coas beiras revoltas, de ata 3 cm delongo, perennes, opostas e sésiles,verde escuro polo face e branco to-mentosas polo envés. Flores en gruposaxilares curtos, hermafroditas e pentá-meras, con cáliz de 3-4 mm, acres-cente, bilabiado, co labio superiorenteiro e o inferior bilobulado, esparci-damente tomentoso; corola rosácea ouazulada, de ata 13 mm, bilabiada, olabio superior bífido e o inferior trilo-bulado, con 2 estames sobresaíntes.Froito un tetraquenio incluído no cáliz.Háb.: En Galicia cultívase como ornamental por las esencias, natu-ralizándose preto da costa, ascendendo ata os 400 m de altitude.Distr.: Planta de distribución mediterráneo occidental, que en Gali-cia cultívase e asilvéstrase en zonas costeiras.Props.: A esencia é estimulante do sistema nervioso central, tónica,carminativa, vulneraria e antirreumática; tamén ten propiedades diu-réticas e espasmolíticas. As follas utilízanse como condimentos decarnes e peixes.

HERBA DAS PAMPAS, hierba de las Pam-pas Cortaderia selloana (Schult. & Schult. fil.)Asch. & Graebn.Fam.: Gramineae Fenol.: VIII-X

Planta cespitosa perenne, dioica, contalos que poden superar os 3 metros de al-tura. Follas basais, de 3-8 cm de ancho,e ata 3 m de longo, glaucas, coas marxesserruladas e cortantes; vaíñas glabras ouesparcidamente pilosas; lígula curta, pi-losa. Inflorescencia en panícula de 30 a70 cm, con pólas erectas, gris-prateada,coas espículas femininas de color rosá-ceo; espículas de 10-12 mm, comprimi-das lateralmente, con 2-7 flores, de 15mm; glumas desiguais; lema masculinapilosa, a feminina glabra, ambas coa aresta de 2,5-5 mm; estigmasexertos. Háb.: Asilvestrada nas beiras das estradas, terreos removidos e pra-dos secos, ascendendo ata os 800 m.Distr.: Oriunda de Sudamérica, asilvestrouse en zonas baixas próxi-mas á costa, con tendencia a expandirse durante os últimos anos.Prop.: É unha das plantas catalogadas como invasora.


44

XESTA, retama de escobas, escobónCytisus scoparius (L.) Link subsp. scoparius

Fam.: Leguminosae Fenol.: II-VIArbusto con moitos talos, de ata 300

cm de alto, con pólas adultas glabrascon 5 costelas ou ás. Follas trifoliadas,unifoliadas nos talos novos, glabras porlo face e pilosas polo envés, con folío-los de hasta 11x4 mm. Flores axilares,solitarias ou en pares, con pedicelo gla-bro, dobre co cáliz. Cáliz glabro, de 5-6,5 mm. Corola papilionácea,amarela-dourada, con estandarte de 17a 23 mm. Legume aplanada, pilosapolas marxes, de ata 50 mm de longo.Háb.: Bordos de camiño, cultivos abandonados e sotobosque de car-balleiras e soutos, sobre solos preferentemente ácidos, as veces ricos enfósforo.Distr.: Estendese polo Oeste, Sur e Centro de Europa. Está por todaGalicia.Props.: É una planta melífera. Ten propiedades diuréticas, purgati-vas, vomitivas e catárticas.

Props.: Ten propiedades antihelmínticas en cabalos e porcos.

Distr.: Endemismo ibérico-occidental, que se estende dende San Se-bastián a Lisboa. Aparece nas 4 provincias galegas, pero máis na fa-chada atlántica. Especie descrita de Tirán (Moaña, Pontevedra).

Háb.: Terreos deforestados, noiros, gabias, leiras abandonadas e outroslugares nitrificados, case sempre chans ou de escasa pendente por baixodos 1.000 m de altitude.

Arbusto que pode chegar aos 3 m de altura, cor verde escuro, conpólas estriadas. Follas as veces fasciculadas, con estípulas basais, pe-cíolo de 2-7 mm, máis ou menos pi-loso, trifoliadas con folíolos 6-13x 2-4mm, ovados a oblongo-lanceolados,obtusos ou con un pequeno mucrón,glabros pola face e pilosos á volta. In-florescencias laxas, cun número varia-ble de flores, estas con pedicelospilosos, de 2,5-4,5 mm, os basais máislongos que os apicais, bracteados.Cáliz case glabro, con numerosas glán-dulas de color pardo-negral; corola pa-pilionácea, amarela forte, estandarte de10-15 mm, piloso-adpreso polo dorso, quilla e ás menores que este.Froito unha legume de ata 30 mm, glabra ou pilosa, con abondosas glán-dulas estipitadas escuras; leva 3-8 sementes.

Fam.: Leguminosae Fenol.: IV-VIAdenocarpus lainzii (Castrov.) Castrov.CODESO, PIORNO, codeso


45

XILBARBEIRA, RASCACÚ, MESQUITA,XARDA, AZOUTACRISTOS, ruscoRuscus aculeatus L.Fam.: Liliaceae Fenol.: IV-VIII

Arbusto normalmente dioico (hai pésmasculinos e femininos), verde escuro,con pólas estriadas lonxitudinalmente,que levan cladodios (talos ou pólastransformadas con aparencia de follas)perennes, en disposición alterna, sési-les, de forma oval-lanceolada, co ápiceríxido e punzante. As follas son peque-nas, na axila de cada cladodio. Floresverdes e violáceas, 1 ou 2 no centro doscladodios, cunha pequena bráctea.Froito una baia vermella globulosa, deata 15 mm de diámetro.Háb.: Medra no sotobosque de frondosas e perennifolias, incluídos oseucaliptos ou formando sebes, sobre solos soltos, frescos e fértiles, de-rivados de rochas silíceas ou básicas.Distr.: Euroasiática, cunha tendencia ao clima mediterráneo. Crecepor toda Galicia, agás as zonas por riba dos 1.000 m.Props.: O rizoma e as raíces teñen propiedades diuréticas, antihe-morroidais e antivaricosas. Os froitos son tóxicos, podendo provocardiarreas, vómitos e convulsións.

XESTA, retama de escobas, escobónCytisus striatus (Hill) Rothm.Fam.: Leguminosae Fenol.: III-VI

Arbusto con moitos talos, de hasta300 cm de alto, con pólas adultas gla-brescentes, con 8 estrías lonxitudinaisen forma de T. Follas inferiores trifo-liadas, uni ou trifoliadas nos talosnovos, pilosas por ambas caras, con fo-líolos de ata 16x7 mm. Flores axilares,solitarias ou en pares, con pedicelosdobre co cáliz. Este con pelos espare-xidos a subseríceos, de 5-6,5 mm. Co-rola papilionácea, amarela, conestandarte de 17 a 23 mm. Legumeaplanada, cuberta de pelos brancos, pi-losa por las caras e marxes, de ata 36 mm de lonxitude.Háb.: Bordos de camiño, cultivos abandonados e sotobosque de car-balleiras e soutos, sobre solos ácidos, as veces ricos en fósforo. Lixei-ramente máis intolerante á sombra ca especie anterior.Distr.: Endemismo ibérico-occidental e do Noroeste de Marrocos. Es-téndese por toda Galicia.Props.: É unha planta melífera. Ten propiedades diuréticas, purgati-vas, vomitivas e catárticas.


SILVA, SILVEIRA, zarzaRubus gr. ulmifoliusFam.: Rosaceae Fenol.: V-VIII

Planta perenne, con turións (talos doano) suberectos, arqueados, sucados ouangulosos, de 6-10 mm de diámetro,con abundantes pelos estrelados e al-gúns simples; espiñas robustas, de baseampla, de patentes a falcadas e pilosas.Follas dixitadas, con 3-5 folíolos, verdeescura pola face e glauco-tomentosapolo envés, variablemente dentadas, cofolíolo terminal de obovado a ovado,máis ou menos pedicelado. Inflores-cencia piramidal, espiñosa, con follasde 3-5 folíolos na parte inferior. Flores con 5 sépalos braco-tomento-sos. Cinco pétalos ovados u suborbiculares, de 9-14 mm, de rosados abrancos. Estames numerosos. Froito en polidrupa, con drupas carnosasde cor negral, chamada mora.

46

TINTUREIRA, UVA DE CAN, UVA DOS TINTUREIROS, grana, hierba carmínPhytolacca americana L.Fam.: Phytolacaceae Fenol.: V-X

Planta herbácea, de cheiro desagradable, con raíces grosas, como ce-norias brancas; talos que poden chegar aos 2 m de altura, estriados,avermellados ou púrpuras, divididos dicotómicamente. Follas alternas,de ata 25x10 cm, enteiras, ovado-lanceoladas, glabras, con pecíolo de1-5 cm. Inflorescencia en acios cilín-dricos pedunculados, de ata 15 cm,opostos ás follas. Flores pentámeras, de5-6 mm de diámetro, brancas ou ver-dosas, con 10 estames. Froito carnoso,de 10 mm de diámetro, violáceos namadurez, cunha semente por cada ló-culo. Sementes de 2,5-3 mm, lisas e ne-gras. Háb.: Medra nas marxes dos camiños,sebes, herbais, cascallais, campos re-movidos e outros lugares nitrificados,ascendendo ata os 400 m de altitude.Distr.: Planta oriúnda do Leste dos EE UU, en Galicia cultivousecomo ornamental e asilvestrouse en zonas baixas, non moi afastadas dacosta. Props.: Os froitos empréganse en tinguir o viño e en tinturerías. Osfroitos e as follas teñen propiedades purgantes, usadas antigamentecontra a sífilis, difteria, e conxuntivites, entre outros usos. Actualmenteatopáronse propiedades antivíricas, anticancerosas e antiinflamatorias.O seu emprego debe ser controlado, pois a certa dose é tóxica.


HORTENSIA, hortensiaHydrangea macrophylla (Thunb.) Ser. in DC.Fam.: Saxifragaceae Fenol.: VI - XI

Arbusto de 1 a 3 m de altura, chegando a alcanzar os 4 m. Follasopostas e caducas de 1,5-19x2,5-13 cm, de ovadas a obovadas, coabeira serrada; pecíolo de 10 a 40 mm. Inflorescencia formada por múl-tiples flores, moi ramalludo collendo unha forma esférica con pedice-los pilíferos antrorsos sen glándulas. As flores poden ser tanto estérilescomo fértiles sendo estériles nas plantas naturalizadas na PenínsulaIbérica polo que o froito non aparecenelas. Cada flor dispón de 4 ou 5 sépa-los petaloideos de 1-3x2-2,5 cm, ova-dos, enteiros ou serrados, brancos,rosados ou azuis. Pétalos tamén de 4 ou5 por flor de 2-3 mm igualmente cossépalos, brancos, rosados ou azuis. Es-tames de 8 a 10 e estilos sobre 3. Ova-rio ínfero. Froito en cápsula que orixinaabundantes sementes cilíndricas.Háb.: Utilízanse como ornamentais oque fai que algunhas se naturalicen,atopámolas á beira das hortas que dan ao sendeiro do río.Distr.: Planta orixinaria do Leste do Himalaia, S de Asia e Xapón.Props.: Existen unha grande cantidades de cultivares de xardinaría.Pódense converter a flor rosa en azul, agregando a auga do rego, salesde ferro ou de aluminio antes da aparición da flor.

47

Háb.: Medra en claros e lindes de bosques, tanto perennes coma defolla caduca, beiras de camiños, barrancos, pedregais, e outros, sobresolos desenrolados e máis ou menos húmidos sobre calquera tipo desubstrato rochoso.

Distr.: Esténdese polo Oeste de Europa e NO de África. En Galicia émoi frecuente nas catro provincias, ascendendo ata os 1.700 m de al-titude.Props.: As moras son unha froita do bosque que se emprega para facersobremesas, marmeladas e xeleas. Asfollas desecadas son ricas en taninos,utilízanse en infusións e teñen propie-dades astrinxentes, antisépticas, urina-rias, bucais e diuréticas. A mora é ricaen sales minerais e vitaminas A, B e C.O elevado contido en flavonoides podefacer diminuír o colesterol.Obs.: O xénero Rubus é apomíc-tico, polo que desenrola unha grandevariabilidade. En Galicia temos 20 es-pecies, das cales as máis frecuentes nanosa zona son R. ulmifolius Schott e R. sampaioanus Sudre ex Samp.


48

PARRA VIRXE, parra virgen, virgen niña,enredadera de VirginiaParthenocissus quinquefolia (L.) Planch. inA. DC. & C. DC.Fam.: Vitaceae

Enredadeira colgante, de hasta 30m, de ramas redondas, con gabiánsopostos ás follas, ramificadas, desenro-lando un disco terminal e adherente.Follas dixitadas, con 5 folíolos de 5-10cm, ovado-elípticos, obtusamente den-tadas, con pelos nos nervios do envés.Inflorescencia en panícula tirsoide, convarias pólas laterais; cáliz enteiro; pé-talos elípticos, de ata 2 mm, glabros,deflexos e verdes. Froito globoso, de 6 mm, azul escuro, contendo 2-3 sementes.Háb.: Lugares removidos e bordos de camiños de zonas baixas.Distr.: Orixinaria do Leste de Norteamérica, cultivada en xardíns, asil-véstrase ocasionalmente cerca das poblacións, ascendendo ata 300 m.Props.: Ten interés pola súa follaxe, que no outono vírase ao laranxaou vermello forte. Os nativos norteamericanos usábana para a diarreae as dificultades urinarias. Os froitos teñen un alto contido en ácidooxálico, o que produce un sabor desagradable.


49

FFeennttoossPlantas que carecen de flores, polo que non se reproducen por se-

mentes, fano por esporas microscópicas ou vexetativamente, para oque precisan vivir en medios con certa humidade.

FENTO MACHO, helecho machoDryopteris affinis (Lowe) Fraser-JenkinsFam.: Aspidiaceae Fenol.: V-XI

Planta perenne con rizoma. Frondes de grande tamaño (ata 120 cm),con pecíolo totalmente cuberto de es-camas castañas (páleas), lámina bipin-nada de perfil lanceolado a trian-gular-lanceolado y últimas divisións(pínnulas) cuns pequenos dentes noápice. Os soros están dispostos en filasparalelas no envés das frondes, recu-bertos por unha fina membrana (indu-sio). Háb.: Bosques sombrizos con soloshúmidos e ricos en nutrientes, sobresubstratos acedos en cotas baixas e me-dias.Distr.: Euroasiática e norte de África, chegando ao SO da India e acordilleira dos Andes.Props.: O rizoma empregouse como febrífugo e contra as lombrigas.

FOLGUEIRA DA RAPOSADryopteris dilatata (Hoffm.) A. GrayFam.: Aspidiaceae Fenol.: V-XI

Planta perenne con rizoma. Frondesde tamaño medio, lámina triangular-lanceolada, tripinnadas, con pecíolocastaño-amarelo recuberto de escamasou páleas bicolores, coa franxa centralmáis escura ca beira. Pínnulas con den-tes agudos e arestados. Soros no envésdas frondes, co indusio pequeno eabrancazado.Háb.: Bosques sombrizos con soloshúmidos e nas beiras dos regueiros.

Distr.: Eurocaucásica. Na PenínsulaIbérica esténdese polo terzo norte.Props.: O rizoma utilízase contra as lombrigas (e as tenias).


HERBA DOURADA, LINGUA DE CERVO,HERBA DOS ESCALDADOS, HERBA DOSANGUE, lengua de ciervo, escolopendraPhyllitis scolopendrium (L.) NewmanFam.: Aspleniaceae Fenol.: IV-X

Planta perenne, con rizoma de ata 6cm de longo, cuberto de escamas oupáleas. Frondes amacolladas, de ata 50cm x 3-6 cm, co pecíolo escamento decolor verde a castaño-purpúreo, menorca metade da lámina; lámina verde,simple, linear ou oblongo-lanceolada,aguda no ápice, bordo enteiro pero li-xeiramente ondulado, base auriculadacoas veas dicotómicas moi marcadas.Soros situados no dorso, lineares, osmáis longos de ata 2-3 cm e paralelosentre si; indusio bivalvo de marxes enteiras.Háb.: Críase en lugares húmidos e sombrizos, como gretas de rochassombrizas, muros que zumegan ou bosques de ribeira e abeledos.Distr.: Especie de distribución circumboreal, desenrólase en Europa,Norteamérica, Norte de África e Xapón, presente nas 4 provincias ga-legas, chegando aos 800 m de altitude.Props.: As frondes utilizáronse como astrinxentes, diuréticas e vul-nerarias. O cocemento das frondes dicíase que actuaba como “minguasangue”, considerando que por cada fila de esporanxios inxerida, di-minuía o sangue nunha gota. Temos constancia dunha veciña do ríoGafos que inclúe esta planta no “cacho” das herbas de San Xoán.

FENTA, FENTO FEMIA, helechohembraAthyrium filix-femina (L.) RothFam.: Athyriaceae Fenol.: VI-IX

50

Distr.: Rexión holártica, chegando a América do Sur. Esténdese, en lu-gares frescos, por toda a Península Ibérica.

Planta perenne con rizoma. Frondesque poden superar o metro de longo, biou tripinnada, co pecíolo de colorverde–amarela a castaña, lámina lan-ceolada. Pínnulas co ápice redondeado,con pequenos dentes (denticulado).Soros con lámina fina, o indusio ar-queado ou en forma de ril.

Háb.: En lugares frescos e ambientehúmido, incluso temporalmente en-charcado, con substratos ricos enhumus, baixo bosques caducifolios.


51

BLECHNO, FENTA, lonchiteBlechnum spicant (L.) RothFam.: Blechnaceae Fenol.: IV-IX

Rizoma groso, cuberto de páleas. Frondes fasciculadas de doustipos: unhas estériles que adoitan per-sistir todo o ano, teñen a láminaoblongo-lanceolada, con 25-50 paresde pinnas, de 3-5 mm de anchura, men-tres cas fértiles sécanse no inverno, sonmáis longas cas estériles coas pinnasmáis estreitas, de menos de 2 mm, e es-pazadas, cubertas polo envés polossoros lineares e o indusio tamén linear.Háb.: Zonas húmidas e sombrizas,sobre solos ácidos, en carballeiras, bi-dueirais, reboleiras e a carón dos amiei-ros, tamén en barrancos sombrizos.Distr.: Eurosiberiana. Esténdese pola parte atlántica e montañas dointerior da Península Ibérica.Props.: Empréganse as frondes en infusión como antihemorroidais.

FENTO, FIEITO, FOLGUEIRA, hele-cho común

Pteridium aquilinum (L.) Kuhn in KerstenFam.: Hypolepidaceae Fenol.: III-IX

Planta de rizoma subterráneo moi desenrolado. Frondes que man-téñense secas no inverno (marcescentes), co pecíolo canaliculado, li-xeiramente menor ca lámina;tripinnada, case deltoide. Soros dis-postos marxinalmente no envés da lá-mina, cubertos por un falso indusiomarrón, formado polo marxe revolutoda lámina, de bordo lixeiramente fim-briado.Háb.: Prefire solos soleados e profun-dos, matogueiras, piñeirais, eucaliptaise bosques caducifolios aclarados.Distr.: Subcosmopolita. Esténdese portoda a Península Ibérica, agás no ex-tremo sueste árido.Props.: Utilizada como estrume para o gando e posteriormentetransformado en esterco para fertilizar as veigas.


52

DENTABRÚ, DENTE DE AGRÓN,helecho real

Osmunda regalis L.

Fam.:Osmundaceae Fenol.: V-IX

Planta perenne con rizoma. Frondesque poden chegar aos 2 m de longo, ao-vado-lanceolados, coa lámina bipin-nada; pínnulas oblongo-lanceoladas,asimétricas, con pecíolo nulo ou curto.Ten frondes estériles e fértiles, estes úl-timos coas pinnas superiores transfor-madas en esporanxios de color castaño,con aparencia de estar secas.Háb.: Bosques de ribeira e beiras deregueiros e ríos, sempre enchoupados.

Distr.: Zonas temperadas e tropicais. Metade norte e oeste da Penín-sula Ibérica.Props.: Remineralizante, astrinxente, diurética e vulneraria.

FENTEIRA, FENTO DAS PEDRAS, polipodio

Polypodium vulgare L.Fam.:Polypodiaceae Fenol.: IV-XI

Rizoma rastreiro recuberto de esca-mas, de uns 5 mm de diámetro. Fron-des coa lámina algo maior co pecíolo,pinnatipartida, coas pinnas obtusas.Soros no envés, dispostos en dúas filas,redondos, sen indusios que os cubran.Háb.: Crece sobre rochas, muros e notronco e polas de carballos e castiñei-ros, buscando algo de humidade esombra.Distr.: Rexión eurosiberiana, pene-trando na rexión mediterránea. Estén-dese por toda a Península Ibérica, aínda que na metade sur só en zonasde montaña.Props.: Ten propiedades de purgante suave, contra as lombrigas e ex-pectorante.


53

HHEERRBBAASS

AMARELLE, NARCISO, narcisoNarcissus cyclamineus DC. in RedouteFam.: Amaryllidaceae Fenol.: II-IV

Planta vivaz, de ata 15 cm, conbulbo ovoide que pode alcanzar os 15mm de diámetro. Follas lineares, aca-naladas, da lonxitude do escapo. Espataverdeal na floración. Flor solitaria, decolor amarelo forte, péndula, cos tépa-los lineares, de 3-4 mm de ancho, vol-tos cara atrás; coroa cilíndrica, duns6-7 mm de diámetro e lonxitude simi-lar aos tépalos, con rebordo algo festo-nado.Háb.: Crece nas beiras dos regueiros een prados enchoupados.Distr.: Endemismo galaico-norportugués. En Galicia aparece na me-tade occidental. É a única especie de Narcissus atopada no río dosGafos. Esta especie considérase “vulnerable” no Catálogo Galego deEspecies Ameazadas.Props.: A planta é vomitiva e purgante, sendo tóxica en altas doses;as flores teñen propiedades antiespasmódicas, laxantes e algo febrífu-gas.

Grupo de narcisos no lugar do Mar da Presa, na beira do río


54

HERBA DAS ANADAS, XARO, aroArum italicum Mill.Fam.: Araceae Fenol.: IV-VI

Planta herbácea perenne de tipo xeófito, cun groso tubérculo sub-terráneo horizontal, que pode acadar os 60 cm de altura. Follas basais,grandes, hastadas, de contorno trian-gular e pecíolo de ata 40 cm, verdes oucon algunha mancha púrpura. Floresunisexuais, monoicas, dispostas nunespádice ou espiga carnosa con floresmasculinas arriba e femininas abaixo,protexido por unha espata lanceolada,de color verde-amarelo con manchaspurpúreas, que supera amplamente oespádice. Froito una baia de color ver-mello.Háb.: Beiras dos camiños, estradas,lugares removidos, sebes e bosques aclarados sobre solos húmidos.Distr.: Sur e Oeste de Europa. Aparece nas 4 provincias, aínda que émáis frecuente cara a parte oriental.Props.: Toda planta, incluídos os froitos, é velenosa. Esta caracterís-tica fai que soamente se empregue externamente para fretas.

Planta perenne, con tubérculo subterráneo, que alcanza os 40 cm dealtura. Follas enteiras, de lámina cordada a hastada-saxitada, ápice ob-tuso ou curtamente mucronado, man-chada de color violáceo, de ata 15 mmde longo, con pecíolo longo, as vecesmaior ca lámina. Inflorescencia densacon flores unisexuais reunidas nunhaespiga con flores masculinas na partesuperior e femininas na inferior, sen pe-riantio, rematado en forma de mazacurta; unha espata ou bráctea tubulosa,de ata 5 cm de longo, con liñas lonxi-tudinais brancas ou verdes, rodea o es-pádice e remata nunha lingüeta decolor púrpura. Froito en baia verde-amarela.

HERBA DOS CANDÍS, dragonteamenor, candilejos, frailecillosArisarum simorrhinum Durieu -A. vulgare auct., non Targ.-Tozz.Fam.: Araceae Fenol.: X-XI

Háb.: Desenrólase en lugares frescos e húmidos, como beiras de ca-miños, gabias, lindeiros de bosques e sotobosques de caducifolias.Distr.: Planta de distribución euro-asiática, en Galicia é frecuente nas4 provincias, ascendendo ata os 1.000 m.Props.: As baias son moi tóxicas, aínda que teñen propiedades la-xantes, diuréticas, expectorantes e afrodisíacas. En uso externo ten pro-piedades vulnerarias e cicatrizantes.


55

Planta perenne, de ata 70 cm, con longos estolóns na base, que tenpelos patentes ou dirixidos cara ó ápice maiores de 1 mm. Follas deata 4x1,5 cm, alternas, elípticas, obtusas ou acuminadas e cun pecíolocurto; as superiores máis estreitas etodas con pelos patentes polo menospolo envés. Flores reunidas en cimaslongas, laxas, máis curtas co resto dotalo, sobre pedicelos máis longos ouiguais co cáliz; este dividido en máis dametade, obcónico ou campanulado, deata 5 mm, cuberto de pelos curtos, apli-cados e antrorsos. Corola de ata 8 mm,con cinco lóbulos azuis, máis longos cotubo da corola. Clusas de 1,4x1 mm,agudas, claras, cun reborde ben mar-cado.

BORRAXA, SOAXE, LINGUA DE BOI,viboreraEchium plantagineum L.Fam.:Boraginaceae Fenol.: IV-VII

Planta anual ou bienal, de talos hirsutos. Follas basais de ata 35 x 2cm, ovadas ou espatuladas, pecioladas,con prominentes veas laterais e pelosadpresos; as caulinares tenden a seroblongas o lanceoladas, máis ou menoscordadas na base. Flores en panículasramalludas, con cáliz de ata 10 mm,acrescente na frutificación; corolabranco-azulada, rosa ou púrpura, de 18-30 mm, infundibuliforme, pilosa nosbordos e veas, con 2 estames exertos.Clusas rugosas, coa base plana.Háb.: Crece en lugares secos con solossoltos, beiras de camiños, e terras de cultivo. En Galicia aparece enzonas baixas, por debaixo dos 500 m.Distr.: Esténdese polo Sur e o Oeste de Europa, ata no SO de Inglate-rra.

ORELLA DE RATO, M IOSO-T IS , nomeolvidesMyosotis secunda MurrayFam.: Boraginaceae Fenol.: III-VII

Háb.: Medra en zonas húmidas coma prados enchoupados, beiras deríos, regueiros e lagoas, cun substrato ácido. Chega ata os 800 m de al-titude.Distr.: Esténdese polo Occidente de Europa e na Península Ibérica nasúa metade occidental. En Galicia aparece nas catro provincias, sendomáis abondosa nas zonas próximas á costa.


56

ONFALODESOmphalodes nitida Hoffmanns. & LinkFam.: Boraginaceae Fenol.: IV-VI

Planta perenne, con talos débiles ascendentes e pouco ramalludos,lampos. Follas basais espatuladas, con 3 nervios moi marcados conlongo pecíolo; as caulinas lanceoladas e sésiles. Flores en acios laxos,bracteados, con pedicelos de 1-4 mm,acrescentes; cáliz con lóbulos de 3-4mm, obtusos e pilosos; corola de 7-8mm, branca ou azul. Núculas pubéru-las cunha concavidade rodeada dunhaá dentada.Háb.: Medra en lugares sombrizos efrescos, baixo arborado caducifolio, as-cendendo ata os 1.400 m.Distr.: Endemismo do Noroeste daPenínsula Ibérica, estendéndose poloNorte de Portugal ata Asturias e León.Abondosa en toda Galicia.

BUGLOSA, LINGUA DE BOI, consuelda, lengua de bueyPentaglotis sempervirens (L.) Tausch≡Anchusa sempervirens L.Fam.: Boraginaceae Fenol.: I-VII

Planta vivaz, moi híspida, con talos de ata 1 m, ramificados. Follasbasais de 10-40 cm, de ovadas a oblongas, agudas e pecioladas, men-tres cas caulinas son sésiles. Inflorescencia en cimas densas, con 5-15flores, cunha bráctea na base de cada rama da inflorescencia. Cáliz de2,5-5 mm, acrescente na frutificación, con lóbulos linear-lanceolados,longos. Corola cun tubo de 4-6 mm e limbo de 8-10 mm de diámetro,este azul brillante, que leva na gorxa 5escamas brancas. Clusas de ata 2 mm,ovoides, ruguloso-reticuladas e mou-ras.Háb.: Planta indiferente ao substrato,aínda que busca lugares nitrificadoscomo beiras dos camiños, herbeiros,gabias e prados non cultivados, porbaixo dos 700 m de altitude.Distr.: Planta da Rexión Mediterráneado SO de Asia, que en Galicia aparecemoi abondosa nas catro provincias.Props.: Nalgunhas zonas emprégase en gastronomía, pois as floresteñen un sabor suave e textura mucilaxinosa, para facer sopas e torti-llas, e como ornamental, en bebidas de froitas e ensaladas. Ten certaspropiedades diuréticas, sudoríferas e sedantes, pero a presenza de al-caloides paralizantes, como a cinoglosina, non fan recomendado o seuconsumo.


HERBA LAMEIRIÑA, briciosCallitriche stagnalis Scop.Fam.: Callitrichaceae Fenol.: IV-X

Planta anual de talos filiformes, que poden acadar os 40 cm. Follasenteiras, as mergulladas estreitamente elípticas e as flotantes chegan aser espatuladas, de limbo suborbicular, poden acadar os 10 mm e teñenpelos peltados de unhas 6-8 células; asformas terrestres son máis pequenas.Brácteas menores de 2 mm lineares,translúcidas e abrancazadas. Flores,unha feminina e unha masculina, naaxila das follas. Froitos sentados, obo-voides ou case circulares, de 1,5-2 mm,co estilo permanente e recurvado, com-postos de 4 mericarpos paralelos e ala-dos.Háb.: É común nas augas transparen-tes, quentes e non moi profundas, re-gatos ou charcas, así como en cháns lamacentos ou nas beiras dosregueiros e lagoas, dáse ata os 1.000 m de altitude.

Distr.: Ten una distribución moi ampla, abarcando a maioría de Eu-ropa e o Occidente de Asia, asilvestrándose en Norteamérica e Aus-tralia. En Galicia aparece moi frecuente nas catro provincias.

CerastiumCerastium diffusum Pers. subsp. diffusumFam.: Caryophyllaceae Fenol.: II-VIII

Herba anual, con moitos talos de ata 25 cm, con abundantes pelosglandulosos e algúns eglandulares. Follas de ata 20 mm, ovais ou oval-lanceoladas, pilosas. Inflorescencia ramallenta, dicotómica, con pedi-celos sempre erectos, de 2-5 veces alonxitude do cáliz. Flores pentámerase tetrámeras. Cáliz con bordes parale-los. Sépalos de 4-5,5 mm, agudos, coamarxe estreitamente escariosa e pelosdos dous tipos citados que non superano ápice do sépalo. Pétalos brancos, quenon superan o cáliz, bífidos ata 1/3 dasúa lonxitude. Cápsula que supera ocáliz, con 8-10 dentes erectos, revol-tos. Sementes de 0,4-0,6 mm, fina-mente tuberculadas.Háb.: Prados efémeros sobre chans silíceos e areosos, ascendendo ataos 600 m.Distr.: Planta do Suroccidente Europeo e Oeste de Asia, abunda noNoroeste da Península. En Galicia medra en zoas costeiras e baixas,pero aparece nalgunhas localidades do interior.

57


FLOR OU HERBA DO CUCO, flor del cuclillo o de cucoLychnis flos-cuculi L. subsp. flos-cuculiFam.: Caryophyllaceae Fenol.: III-VI

Planta perenne, estolonífera, de ata 90 cm. Talos pouco ramudos naparte inferior, glanduloso-rugoso na parte inferior. Follas basaisoblongo-lanceoladas e pecioladas,mentres cás superiores son ciliadas nabase, menores cás basais. Flores encimas linear-lanceoladas e unidas nabase. Flores en cimas dicotómicas,sobre pedúnculos da lonxitude docáliz, sendo este un tubo glabro de 6-10x3,5 mm e dentes triangulares de1,5-2 mm, as veces vermellos. Pétalosrosados de 16-20 mm, fondamente di-vididos en 4 lacinias desiguais. Froitoen cápsula ovoideo-globosa, contendosementes mouras. Háb.: Medra en herbais e prados húmidos e marxes de regatos e can-les, ascendendo ata os 800 m de altitude.Distr.: Planta de carácter eurosiberiano, que en España esténdese poloNorte peninsular e o Sistema central. En Galicia é bastante abundantenas catro provincias.

CABAZIÑAS, SUBRILOTES, ASUBIOTES , col le jasSilene latifolia Poir.=S. alba subsp. divaricata (Reichenb.) Walters=Melandrium pratense (Rafn) RöhlingFam.: Caryophyllaceae Fenol.: II-IX

Planta perenne. Talos de ata 80 cm,erectos, pouco ramalludas, pilosos ealgo glandulosos na parte superior. Fo-llas ovadas ou oval-lanceoladas, agu-das, de ata 90x45 mm, pecioladas asbasais e sentadas as superiores. Floresbrancas en dicasio. Cáliz de 15-25 mm,con 10 nervios nas masculinas e 20 nasfemininas, máis ou menos inflado e re-matado en 5 dentes estreitamente trian-gulares. Pétalos con limbo bífido de10-14 mm. 10 estames. Cápsula de 14-22 mm, con dentes erectos ou algo re-curvados. Háb.: Críase en comunidades nitrófilas, pés de muros, noiros pedre-gosos, sebes e herbais, bordos de camiños e bosques algo húmidos,chegando ata os 1.100 m de altitude. Distr.: Esténdese polas zonas temperadas do Hemisferio Norte, men-tres en Galicia aparece de abondo nas catro provincias.

58


ESPARCELA, ESPARCELLA, GORGAesparcillaSpergula arvensis L.Fam.: Caryophyllaceae Fenol.: II-IX

Planta anual. Talos tendidos de ata 60 cm, a miúdo ramalludo e pi-loso-glandulosos. Follas lineares, canaliculadas por baixo, máis curtascós entrenós, verticiladas e con estípu-las ovaladas. Cimas coas flores sobrepedúnculos terminais. Cáliz con 5 sé-palos libres, de 4-5 mm, ovados. Co-rola con 5 pétalos brancos, do tamañodos sépalos ou algo máis, ovalados. 5-10 estames. Froito en cápsula de 5 mm,maior có cáliz. Sementes de 1-3 mm,subglobosas, de 1-3 mm, aquilladas oucunha á moi estreita, papilosas ou non.Háb.: Frecuente en lugares alterados,terreos de cultivo, pasteiros degradadose lugares similares de tipo areoso e sempre calcífuga, ascendendo atamáis de 1.100 m de altitude.Distr.: Planta subcosmopolita, que en Galicia crece nas catro provin-cias, fundamentalmente nas zonas máis baixas e cálidas.

HERBA PAXAREIRA, MURUXA,candiles, hierba cruzStellaria graminea L.Fam.: Caryophyllaceae Fenol.: V-VII

Planta perenne, co talo de ata 50 cm, moi ramalludo e difuso. Taloscuadrangulares e lisos. Follas opostas, linear-lanceoladas, agudas, lisase de ata 5 cm de longo. Inflorescenciasterminais laxas, con brácteas escario-sas. Flores de 5-12 mm de diámetro,sobre longos pedúnculos. Cáliz con 5sépalos lanceolados, agudos, ciliados epubescentes só na base. Corola branca,cos pétalos estreitamente lanceolados,máis ou menos do tamaño dos sépalos,fondamente bífidos. Froito en caixa,máis longa co cáliz. Háb.: Medra en prados, marxes doscursos de auga, claros de bosques,amieirais e outros lugares húmidos e sombrizos, sobre solos mediana-mente ricos, ascendendo ata os 1.700 m.Distr.: Planta de carácter eurosiberiano, que en España esténdese poloNorte peninsular e o Sistema Central. En Galicia medra dispersa nascatro provincias.

59


HERBA PAXAREIRA, MURUXA, estrella, candiles, hierba cruzStellaria holostea L.Fam.: Caryophyllaceae Fenol.: IV-VII

Parecida á anterior, da que se dife-renza polos talos rugosos, follas lance-olda-acuminadas, brácteas herbáceas,flores máis pequenas e sépalos máis oumenos do tamaño dos pétalos, estesalgo menos fondamente bífidos.

Háb.: Atópase en prados altos, herbais,matogueiras, bosques e outros lugaressombrizos sobre calquera tipo de subs-trato, ascendendo ata os 1.200 m de al-titude.

Distr.: Planta de dispersión europea, Oeste de Asia e zonas altas doNorte de África, que en Galicia medra de abondo nas catro provincias.

MIRUXA, MORUXA, HERBA DO GARROTILLO, HERBA PAXAREIRA,pamplinaStellaria media (L.) Vill.Fam.: Caryophyllaceae Fenol.: II-VII

Planta anual ou bienal. Talos cilíndricos tendidos de ata 30 cm, gla-bros ou con unha ou dúas liñas lonxi-tudinais alternas de pelos. Follaspecioladas, ovadas, cordadas na base eagudas no ápice, as superiores tendena ser sésiles, glabras. Inflorescencialaxa, con pedúnculos pubescentes ebrácteas herbáceas. Flores de 3-5 mm,con pétalos brancos, bífidos ata a basemáis ou menos da lonxitude dos sépa-los, estes ciliados pola marxe. Estamesxeralmente 5. Froito en caixa, dúasveces máis longa cos sépalos. Semen-tes tuberculadas.Háb.: Frecuente en lugares ruderalizados, herbais nitrófilos e cultivoscon certa fertilidade. Ascende ata os 1.000 m.Distr.: Planta de orixe circunmediterráneo, que se estende por todo oMundo. En Galicia medra por todas partes nas catro provincias.

60


HERBA DA ILLARGA, HERBA DO TÉ,té de EspañaChenopodium ambrosioides L.Fam.: Chenopodiaceae Fenol.: VI-XI

Herba anual, que pode superar o metro de alto, aromática, pilosa eglandulosa. Talos percorridos por sucoslonxitudinais verdes, con zonas abran-cazadas ou rosadas. Follas alternas,lanceoladas, enteiras ou dentadas, conpecíolo de ata 1 cm. Flores en panículaformada por cimas sentadas, verdes ouavermelladas, de ata 1 mm, normal-mente hermafroditas, con 5 tépalos e 2estigmas. Froito seco de tipo aquenio,de 1 mm de color negro brillante.Háb.: Medra nas beiras dos camiños eoutros lugares alterados.Distr.: Esténdese pola Rexión Euroasiática, acadando o norte deÁfrica e as Illas Canarias. Frecuente en toda Galicia.Props.: Empregouse como estomático e antiespasmódico. Conténunha esencia chamada ascaridol, cunha potente acción vermífuga.

TRADESCANTIA, amor de hombreTradesacantia flumiensis Velt.Fam.: Commelinaceae Fenol.: IV-VIII

Herba perenne, cos nós inferiores enraizantes. Talos de ata 50 cm,tendidos. Follas de ata 6 cm, alternas, pecioladas, ovado-lanceoladas,agudas e cunha vaíña ciliada na gorxa. Inflorescencias en cimas axi-lares, con 2-12 flores pedunculadas, sostida por una espata de 2 brác-teas foliares. 3 sépalos verdes,lanceolados e pubérulos. 3 pétalos casedobres cos sépalos, ovado-lanceolados,glabros, brancos, libres ou soldados nabase. 6 estames con filamentos pilosos.Froito en cápsula con dúas sementesrugulosas. Háb.: Gabias, terrapléns e sotobosquehúmido e máis ou menos sombrizo,normalmente preto das poboacións oudos ríos, por baixo dos 200 m de alti-tude.Distr.: Orixinaria do Suroeste de Sudamérica, naturalizouse en moi-tos lugares do mundo, e na Península Ibérica medra en zonas baixasnon lonxe da costa. En Galicia principalmente nas provincias de A Co-ruña e Pontevedra.Está incluída no Catálogo Español de Especies Exóticas Invasoras.

61

ARTEMEXÓN, AXENXO, HERBAMADROA, artemisa, tomaranasArtemisia vulgaris L.Fam.: Compositae Fenol.: VI-IX

Herba perenne de hasta 1 m de altura, con talos algo púrpuras, aro-máticos. Follas pinnado-partidas ensegmentos lanceolados , verdes poloface e agrisado-tomentosas polo envés.Flores hermafroditas, pentámeras e tu-bulosas, reunidas en capítulos de 4-5mm, case sésiles, agrupados en paní-culas; corolas castaño-avermelladas,con brácteas agrisadas e pubescentes.Froito un aquenio liso.Háb.: Medra en lugares removidos ebeiras de camiños, sebes, lugares som-brizos e beiras de regueiros e ríos,sobre solos nitroxenados.Distr.: Planta de distribución circumboreal, crece nas catro provin-cias, ascendendo ata os 1.200 m.Props.: As follas e flores empréganse en infusión como aperitivo, eu-péptica e espasmolítica; tamén emprégase como emenagogo.


MILENRAMA, MILFOLLAS, HERBADOS CARPINTEIROS, milenrama, tépurganteAchillea millefolium L.Fam.: Compositae Fenol.: IV-IX

Herba perenne, de ata 80 cm de altura, erecta e normalmente moipilosa. Follas lanceoladas, a lineares,bi ou tripinnatisectas, con segmentoscurtos lineares, dispostos en planos di-ferentes o que lle da un aspecto rizado.Flores agrupadas en capítulos, de 4-6mm de diámetro, que se agrupan en co-rimbos compactos; as flores centrais,tubulosas son brancas ou rosadas e asperiféricas teñen 5 lígulas brancas de1-2 mm de ápice trilobulado. Froito, unaquenio comprimido sen vilano. Háb.: Desenrólase en prados non en-choupados, cultivos, muros e beiras de camiños sobre solos derivadosde calquera tipo de rocha, ascendendo ata os 1.500 m.Distr.: Esténdese pola Rexión Eurasiática. En Galicia aparece tantoen zonas costeiras como nas montañas.Props.: As flores teñen propiedades antiespasmódicas, antiinflama-torias e cicatrizantes. Empregase como infusión polas súas propieda-des tónicas e dixestivas. O zume da planta ten propiedadesantihemorroidais.

62


ESTRELA, matacaveroAster squamatus (Spreng.) Hieron.Fam.: Compositae Fenol.: VII-XI

Planta anual ou bienal, con talos erectos de ata 1 m de altura, gla-bros. Follas lineares ou linear-lanceoladas, enteiras. Inflorescencia unapanícula ampla, con capítulos de 6-8 mm, con 3 filas de brácteas in-vólucrais, estas oblongas ou oblongo-lanceoladas, con ápice mucro-nado purpúreo; lígulas de branco aazul-violeta, máis numerosas cas florestubulares, que son de color amarelo ehermafroditas. Aquenios de 1,6-3,2mm e vilano de 3,5 mm con pelos es-cábridos, tan longos como as lígulas.Háb.: Medra en terreos soltos e remo-vidos, gabias e beiras de camiños, asveces sobre solos salinos; en Galiciaascende ata os 100 m de altitude.Distr.:Planta orixinaria do Centro eSur de América, que naturalizouse enlugares pretos da costa. Props.: A planta parece ter un certo potencial antidiarreico.

BIDENTES, cáñamo acuáticoBidens tripartita L.Fam.:Compositae Fenol.: VIII-X

Planta anual, con talo que pode alcanzar o metro de altura, pilosoou hirsuto. Follas opostas, tripartitas ou ás veces enteiras, folíolos lan-ceolados de marxe serrado; pecíolo alado. Capítulos de 10-25 mm dediámetro, máis anchos que longos, con 5-8 brácteas que forman un in-vólucro, as externas semellantes ás follas e as internas ovadas, ma-rróns coas beiras verdes; flores amarelas con lígulas saíntes; escamasdo receptáculo escariosas e tan longas como os aquenios. Aquenioscuneiformes de 4-6 mm, con setas marxinais deflexas e rematados con3-4 arestas.

Unha especie próxima é Bidensfrondosa L. que se diferenza por ter asfollas pinnadas, cun par de pinnas pe-cioladas e una pinna terminal máislonga, brácteas interiores do capítulomouras coa marxe escariosa, flores senlígula e aquenios con 3-4 setas re-trorso-escábridas. Medra en ambientessimilares a B. tripartita.Háb.: Medra en lugares húmidos nitri-ficados, brañas e beiras de ríos, ascen-dendo ata os 200 m de altitude.Distr.: Planta orixinaria das rexións temperadas e tropicais do velloMundo: Europa, Asia e Norte de África, que se naturalizou nas zonascosteiras.Props.: Ten propiedades antiescorbúticas, emenagogas, antisépticas,astrinxentes, sedantes e febrífugas; a raíz é un purgante suave.

63


Aciano negro, cañamonesCentaurea nigra L. subsp. rivularis (Brot.)CoutinhoFam.: Compositae Fenol.: V-IX

Planta perenne, de talos ramificados ascendentes, de ata 1 m de al-tura. Follas alternas, as superiores lanceoladas e as inferiores ovado-lanceoladas, de enteiras a lobadas,aracnoide-pilosas. Capítulos erectos,solitarios ou en grupos terminais; in-volucro globoso de ata 20 mm de diá-metro, brácteas involucrais conapéndices negros ou escuros, orbicula-res a lanceoladas, con 10 ou máis fim-brias a cada lado; flósculos purpúreos,normalmente erectas aínda que as ex-ternas radiadas. Aquenios de 3 mm, li-xeiramente comprimidos, con vilanomáis curto co aquenio.Háb.: Frecuente en prados eutróficos e lixeiramente húmidos, ascen-dendo ata os 1.500 m de altitude.Distr.: Planta de distribución mediterráneo-iberoatlántica, que en Ga-licia aparece abondosa nas catro provincias.Props.: Emprégase como diurético, sudorífico e tónico.

CARDO, cardo de los pantanosCirsium palustre (L.) Scop.Fam.: Compositae Fenol.: V-VIII

Planta bienal, con raíces fibrosas e talos alados, espiñentos de 50-150 cm de altura. Follas decorrentes,herbáceas, onduladas, pubescentespola face e aracnoides polo envés, lan-ceolada, e lobulada, con los lóbulos re-matados nunha forte espiña de 2-6mm. Capítulos de 2-8, sésiles, agrupa-dos no ápice das pólas; involucro ao-vado, de ata 14x10 mm, de brácteaserectas con nervio rematado en mucrónde 1-2 mm; flósculos purpúreos, de 10-15 mm. Aquenios de 3-4 mm, con vi-lano plumoso de 8-12 mm.Háb.: Medra en lugares húmidos, como prados, lagoas, xunqueiras,regueiros, uceirais e bidueirais sobre substratos silíceos, ascendendoata os 1.400 m.Distr.: Eurosiberiana, cuxa distribución estivo ligada á dispersión daagricultura; en Galicia medra abondosa nas catro provincias.

64


CARDO, CARDO BORRIQUERO, cardoCirsium vulgare (Savi) Ten.Fam.: Compositae Fenol.: V-VIII

Perenne, cos talos alados de máis de 150 cm de altura. Follas de-correntes, coa face recuberta de espiñas e o envés aracnoide-tomen-toso; limbo pinnatífido, con lóbulos estreitamente lanceolados aelíptico-lanceolados, cunha espiña apical de 5-12 mm. Capítulos soli-tarios sobre pedúnculos de lonxitudevariable, reunidos en panícula ou co-rimbo; involucro de ata 40x40 mm, la-nuxinoso ou piloso, con brácteasgradualmente estreitadas nunha forteespiña apical, de 2-3,5 mm; flósculospúrpuras, de ata 36 mm. Aquenios de3,5-5 mm, con vilano plumoso de 20-30 mm.Háb.: Medra en comunidades nitrófi-las, solos removidos e beiras de cami-ños, ascendendo ata os 1.200 m.Distr.: Planta de dispersión eurosibe-riana, que medra abondosa por toda Galicia.Props.: Boa planta melífera. As raíces, a médula dos talos e as follasnovas cocidas son comestibles. Posúe propiedades antirreumáticas, an-ticanceríxenas, antihemorroidais e contra a tuberculose.

PAMPULLO, HERBA BRAVA, OLLODE BOI, giraldaColeostephus myconis (L.) Rchb. fil.Fam.: Compositae Fenol.: III-VII

Planta anual, glabra ou lixeiramente pilosa. Talos erectos, pouco ra-mificados. Follas alternas, as inferiores entre 2-5 cm de longo, obova-das a espatuladas, obtusas, regularmente dentadas e pecioladas; asmedias e superiores obovadas, algo amplexicaules. Capítulos de 2-5cm de diámetro, con brácteas acastañadas; flores amarelas e as lígulasde 6-15 mm. Aquenios das flores inte-riores ou tubulares de 2-3 mm, cilín-dricos, cunha aurícula ou vilanoenvolvente de 1,5-2 mm que envolve aparte inferior do tubo da corola. Afín aesta é Chrysanthemum segetum L.que difire da anterior por ter as follasinferiores fondamente inciso-dentadase ás superiores enteiras, as brácteas ex-teriores amarelo-verdosas coa marxemarrón, aquenios externos con 4 angu-loso, dous deles alados e os interiorescon 10 costelas lonxitudinais. Medranos mesmos hábitat ca anterior.Háb.: Moi abundante en terreos removidos e cultivados, bordes decultivos, beiras de camiños e prados pioneiros, ascendendo ata os 600m. Estas son as plantas que dan a cor amarela aos cultivos antes da se-menteira na primavera.Distr.: Planta orixinaria do Suroeste de Europa, que en Galicia medraabondosa nas partes baixas e nos vales dos ríos do interior.

65


Botoncito de oroCotula australis (Sieber ex Sprengel) Hooker fil.Fam.: Compositae Fenol.: III-VIII

Planta anual, pilosa, de 3-20 cm, con caules deitados ou ascenden-tes. Follas oblongas, bipinnadas, de 2-3 cm. Capítulos de 5-7 mm dediámetro, sobre pedúnculos longos e as cabezas con brácteas ovadas aobovadas, de beira escariosa. Flósculos, os externos sen corolas e os in-ternos con corolas tubulares pálidas ouamárelo-esverdeadas sobre pediceloscurtos. Aquénios externos obovados,alados, de 1 mm e os internos sen ás emenores.Háb.: Crece en fendas, bases de murose zonas pisadas na zona urbana costeirade Pontevedra e A Coruña.Distr.: Procedes de Australia e NovaZelanda, chegando a Galicia vía Portu-gal. Na nosa rexión crece en zonas tér-micas a baixa altitude.A primeira cita desta planta en Galicia fíxoa o botánico Dr. EnriqueValdés Bermejo (†) que a recolectou, nun día das Festas da Peregrinado ano 1981, na base do arco da entrada a Praza de Touros de Ponte-vedra. Non sabemos si estaba máis a gusto vendo os touros ou que-rendo que finalizara a corrida para ir a casa a identificar a planta.

SANTOLINA DA AUGA, uña de gatoCotula coronopifolia L.Fam.: Compositae Fenol.: IV-IX

Planta anual, glabra, cos talos e follas carnosos, de ata 30 cm detalla. Follas enteiras ou cuns poucos dentes, sésiles ou algo envaiña-doras na base. Capítulos amárelos, hemisféricos, de 5-10 mm de diá-metro, solitarios sobre longos pedúnculos; brácteas de 2 mm, ovadas,púrpuras e coa marxe escariosa. Flósculos interiores coa corola dunamarelo intenso e os exteriores sen ela. Aquenios exteriores fortementecomprimidos e alados, de 1,5 mm,mentres cos interiores son algo maio-res, convexos e sen ás.Háb.: Especie de plena luz, crece enmarismas, prados xuncais, lagoas cos-teiras salobres e areais costeiros, ondedesembocan arroios, sobre solos lixei-ramente ácidos e non moi ricos en nu-trientes. Compite moi ben contra asespecies nativas.Distr.: Procede da Rexión do Cabo enSudáfrica. De carácter invasor, natura-lizouse no Oeste de Europa e RexiónMediterránea. En Galicia coñecese dende finais do Século XIX, cre-cendo nas zonas costeiras, cubrindo superficies amplas nos esteiros.Props.: Contén pseudoalcaloides nos talos e follas. Os ácidos graxosmostran unhas razoables propiedades antioxidantes que puideran serempregados na industria cosmética e farmacéutica.

66


Vitadinia, hierba de burro, margaritacimarronaErigeron karvinskianus DC.Fam.: Compositae Fenol.: III-X

Planta perenne, con talos de ata 30 cm, procumbentes a ascendentee pubescentes na parte superior. Follas caulinas de 1-3,5 cm, obova-das a cuneadas, a xeneralidade triloba-das, cun pecíolo curto, as superioreslineares. Capítulos solitarios, de 4-7mm, sobre pedúnculos de 3-8 cm, for-mando un laxo corimbo foliáceo; brác-teas do involucro linear-lanceoladas, de2-4 mm, verdes, con marxes escario-sas; lígulas de 6-8 mm, estreitas, bran-cas ou purpúreas e as flores centraisamarelas. Aquenios de 1 mm, pubes-centes, con vilano de pelos escábridos,de 2-2,5 mm.Háb.: Planta cultivada como ornamental, naturalizouse en cultivosabandonados, terreos removidos e muros, con certa nitrofilia. En Ga-licia ascende ata os 300 m.Distr.: Planta orixinaria de México, que en Galicia medra en zonaspróximas á costa ou a baixas altitudes.

HERBA DE SANTA CUNEGUNDA,PORQUEIRA, HERBA PULGUEIRA,eupatorioEupatorium cannabinum L.Fam.: Compositae Fenol.: VI-VIII

Planta herbácea que pode alcanzar os 2 m de altura, con talos aver-mellados e algo pubescentes. Follas opostas, palmeadas con 3-5 folí-olos lanceolados, de beira serrada eenvés glanduloso. Flores purpúreas,reunidas en capítulos de 2-5 cm de diá-metro, reunidos en grupos corimbifor-mes no extremo dos talos; os capítulosteñen unhas 5-6 flores e brácteas pilo-sas dun ton purpúreo polo exterior.Froito en aquenio de 3 mm, con 5 cos-telas e un vilano de pelos máis longosco aquenio.Háb.: Beiras dos regueiros e ríos, ca-miños, sebes, gabias húmidas e amiei-rais, en solos frescos con tendencia aenchouparse, desenrolados a partir de rochas ácidas.Distr.: Planta de dispersión eurosiberiana, abondosa en toda Galiciapor debaixo dos 800 m de altitude.Props.: A raíz en cocción emprégase como coláxena e laxante e asfollas en infusión como diuréticas.

67


BOTÓN DE OURO, botón de oroGalinsoga ciliata (Rafin) S.F. BlakeFam.: Compositae Fenol.: III-VII

Planta anual, de ata 70 cm de altura, cos talos pilosos cara á base.Follas opostas, de ata 7 cm, ovadas, acuminadas, beira serrada e pecí-olo menor co limbo. Capítulos sobrepedúnculos con numeroso pelos longose patentes, algúns glandulosos; capítu-los subglobosos, con brácteas involu-crais de 4 mm, ovadas con escamas doreceptáculo enteiras; 5 lígulas de 1mm, brancas con flores tubulares ama-relas. Aquenios de 1-1,5 mm, con vi-lano de escamas arestadas.Háb.:Medra en lugares removidos, te-rreos de cultivos e beiras de camiños,en lugares con certa nitrofilia no solo;ascende ata os 400 m.Distr.: Planta de procedencia centroamericana, de México a Chile, enGalicia naturalizouse en zonas baixas, preto da costa.

LEITUGA BRAVA, lechugaLactuca virosa L.Fam.: Compositae Fenol.: VI-IX

Planta bienal, con follas basais en roseta e talo folioso único de máisdun metro. As follas basais enteiras ou pinnatilobuladas, as do talo sonobovado-oblongas, sentadas ou abrazadoras (amplexicaules), dentadasa pinnatífidas, con pequenas espiñas no nervio principal do envés, asveces con manchas violáceas. Floresen capítulos formando unha panículagrande e piramidal; os capítulos levanata 30 flores de lígulas amarelas, conbrácteas de ton violáceo. O froito é unaquenio de ata 8 mm, negro, con cos-telas, bico e vilano de pelos brancostodos iguais.Háb.: Medra en terreos baldíos, comobeiras de camiños, sebes, cercados eterreos removidos, en solos frescos econ certa nitrofilia.Distr.: Planta de distribución supramediterránea-atlántica que se es-tende pola metade occidental de Europa. En Galicia é abondosa nazona litoral e media, ascendendo ata os 800 m.Props.: O talo produce un látex que ten propiedades antitusíxenas,sedantes e lixeiramente hipnóticas, aínda que é algo tóxico.

68


HERBA DAS MAMAS, LABRESTO,hierba pezoneraLapsana communis L.Fam.: Compositae Fenol.: V-X

Planta anual, con talos pubescentes, que poden alcanzar os 120 cmde altura. Follas de ata 150 x 70 mm, ovadas a lirado-pinnatífidas, olóbulo terminal acorazoado-orbicular, moito maior cos laterais, as su-periores tenden a lanceoladas e as inferiores largamente pecíoladas.Capítulos, reunidos nunha panícula co-rimbosa, co involucro de ata 5-7 mm,coas brácteas interiores linear-oblongase as exteriores ovado-lanceoladas; lí-gulas ata 1,5 veces a lonxitude do in-volucro. Aquenios 2,5-9 mm, os externosmaiores cos internos, sen vilano.Háb.: Medra en beiras de camiños, péde muros e lugares removidos, nitrifi-cados, cun pouco de sombra do arbo-rado; ascende ata os 1.000 m.Distr.: Elemento eurosiberiano, queen Galicia medra abundante en altitudes baixas e medias.Props.:As follas son comestibles, tanto crúas como cociñadas: teñenpropiedades antisépticas e antiinflamatorias.

LEITARUGA, MEXACÁN, PACIPORCAS,lechuguilla, diente de leónLeontodon taraxacoides (Vill.) Mérat subsp.taraxacoides =Thrincia hirta RothFam.: Compositae Fenol.: IV-IX

Planta bienal ou perenne, con varios escapos de ata 35 cm de altura,simples, recubertos de pelos simples ou pedunculados con 2-3 radios.Follas en roseta basal, de ata 150x10 mm, oblongo-lanceoladas, den-tadas a pinnatífidas, pecíoladas, con pelos similares aos dos talos. Ca-pítulos solitarios, con involucro de ata11x9 mm, con brácteas lanceoladas; lí-gulas amarelas con gris-violeta na caraexterior. Aquenios de 4-4,5 mm, ma-rróns, transversalmente muricados, osexteriores con vilano de escamas e osinteriores con bico e vilano de peloslisos e plumosos.Háb.: Medra en diversos hábitats,como praias, beiras de camiños, pradose uceirais, ascendendo ata os 1.500 mde altitude.Distr.: Planta que se distribúe poloOeste, Centro e Sur de Europa, Norte de África e Illas Azores. En Ga-licia abonda por doquier.Props.:As follas pódense consumir en verde como verdura ou ensa-lada; teñen propiedades diuréticas, coleréticas, colagogas e antireu-máticas.

69


MEXACÁN, PACIPORCAS, diente de leónTaraxacum marklundii Palmgr., T. ekmaniiDahlst. (do Grupo do Taraxacum officinalis)Fam.: Compositae Fenol.: III-IX

Planta de ata 35 cm. Follas de ata 20x10 cm, glaucas, de pinnatífi-das a pinnatisectas, con 3-6 lóbulos laterais e o lóbulo terminal saxi-tado, deltoideo ou triangular; pecíoloalado. Escapo verde a púrpura, arac-noide-pubescente, lampiño ao madu-rar. Capítulos solitarios, de ata 40 mmde diámetro, cun involucro de ata17x11 mm; brácteas externas verde es-curas ou púrpuras, lanceoladas, recur-vadas, glabras; lígulas de 12-16 mm,amarelas, con banda violeta poloenvés. Aquenios pallosos, de 10-13mm, rugoso ou con costelas anchas,con vilano duns 5 mm, branco.Háb.:Medra en terreos nitrificados e húmidos, como céspedes, beirasde camiños, solos removidos e áreas urbanas, ascendendo ata os 700 m.Distr.: Europea, preferentemente na parte atlántica; en Galicia desen-rólase en zonas baixas ou medias.Props.: Ten propiedades depurativas hepato-renais; é un laxante suavee polas súas propiedades depurativas utilízase no tratamento de enfer-midades cutáneas.

CORREGOLA MAIOR, SALTASEBES,correhuela mayor, campanilla mayorCalystegia sepium (L.) R. Br.Fam.: Convolvulaceae Fenol.: VI-IX

Planta perenne, herbácea, con talosenredadores dextrorsos de ata 5 m. Fo-llas simples e grandes, pecíoladas, sa-xitadas, con base acorazonada e beiraenteira. Flores brancas, grandes, de ata50 mm, en forma de campá; cáliz con5 sépalos parcialmente cubertos por 2bractéolas, dúas veces máis longas queanchas, que non se solapan e son auri-culadas na base. Froito en cápsula glo-bosa carnosa, de color claro, de 7-12 mm.Háb.: Medra en sebes, gabias, beirasde prados, canavais, hortas e bosques de ribeira, en solos lixeiramentehúmidos e ácidos.Distr.: Planta de distribución subcosmopolita, que en Galicia vive enzonas baixas.Props.: Toda a planta ten propiedades purgantes e antihelmínticas.

70


CAPELO, CORREGOLA, CORRIOLA,correhuelaConvolvulus arvensis (L.) R. Br.Fam.: Convolvulaceae Fenol.: VI-IX

Planta perenne, herbácea, con talos postrados que se enroscan nou-tras plantas ou obxectos. Follas simples, alternas, hastadas ou saxita-das, de marxe enteira, lámina de 2-3 cm e pecíolo similar. Floresxurdindo na axila das follas, sobre pe-dúnculos máis longos que estas, condúas bractéolas na metade superior;cáliz de 3-4,5 mm, con sépalos obtusose marxe membranosa; corola de ata 30mm, branca ou rosada, en forma decampá. Froito en cápsula, glabro.Háb.: Medra nas beiras dos camiños,gabias, descampados e cultivos, ensolos cunha certa nitrofilia. Distr.: Planta de distribución subcos-mopolita, en Galicia medra na zona li-toral e media, por debaixo dos 1.000 m de altitude.Props.: Toda a planta ten propiedades purgantes e como antihelmín-tica.

BURETE, COUSELO, ORELLA DEFRADE, ombligo de VenusUmbilicus rupestris (Salisb.) Dandy=U. pendulinus DC.Fam.: Crassulaceae Fenol.: IV-VII

Planta herbácea perenne, de ata 50 cm de altura. Follas basais pel-tadas, case orbiculares, de beiras cre-nadas, glabras, de entre 2-7 cm dediámetro, as superiores case lineares.Flores reunidas en inflorescencias, delongos acios de flores colgantes sobrepedicelos curtos; sépalos pequenos ecorola tubular de 6-9 mm, branco-ver-dosa. Froitos secos formados por 5 fo-lículos.Háb.:Medra en paredes, penedías e te-llados de casas, preferentemente sobrerochas silíceas, por debaixo dos 1.200m de altitude.Distr.: Planta que medra no Suroccidente europeo, en Galicia aparecenas catro provincias.

Props.:As follas teñen propiedades diuréticas, vulnerarias e contra apicadura de insectos.

71


CARDAMA, ARGÓN, berroCardamine hirsuta L.Fam.: Cruciferae Fenol.: II-V

Planta anual, a veces con varios talos de ata 35 cm, glabros ou es-casamente pilosos. Follas basais en roseta, persistentes na floración,pecíoladas e con 3-9 segmentos peciolulados, o terminal reniforme; 2-6 follas caulinas de 1-8 cm, con 3-9segmentos peciolulados ou sentados.Inflorescencia en acio de 15-30 flores,densos e corimbiformes na floración;4 sépalos de 1,5-2 mm e 4 pétalos encruz, de 2,5-3,5 mm, brancos. Froitosen sílicuas, paralelas ao raque, de 18-25x1 mm, superando ás flores, sobrepedicelos de 3-8 mm.Háb.: prados húmidos, beiras de re-gueiros, muros, penedías, beiras de ca-miños ou en cultivos, sobre solos enxeral soltos; ascende ata os 1.300 m.Distr.: Especie de distribución subcosmopolita, que en Galicia apa-rece abondosa nas catro provincias.

AGRÓN DE PRADO, MASTURCIO,berro de pradoCardamine pratensis L.Fam.: Cruciferae Fenol.: III-VII

Perenne, con rizoma curto, de máis de 1,5 mm de diámetro, conbulbilos cerca da base do talo, este de ata 60 cm, erecto, simple e gla-bro. Follas basais en roseta, de ata 25 cm, con ata 7 pares de folíolos,orbiculares e o terminal máis ancho, asfollas caulinas menores pero con máissegmentos. Acios de ata 45 flores,estas sobre pedicelos erecto-patentesde ata 25 mm; 4 sépalos de 3-6 mm e 4pétalos brancos ou rosáceos, de 7-17mm, dispostos en cruz. Froito en síli-cua de 24-40x1-2 mm, con bico de 1-2mm e sen nervio nas valvas.Háb.: Medra en beiras de regueiros,prados húmidos, marismas, turbeirasou lugares algo sombrizos baixo arbo-reda, ascendendo ata os 800 m de altitude.Distr.: Elemento de distribución circumboreal, que en Galicia é abon-dosa nas catro provincias.

Props.: Ten propiedades antiescorbúticas, anticatarrais e vitamínicas.

72


SARAMAGO, LABESTRO, RAVO,rábano silvestreRaphanus raphanistrum L.Fam.: Cruciferae Fenol.: II-VIII

Planta anual, con raíz engrosada, talos de ata 80 cm, híspidos na basee glabrescentes cara o ápice. Follas pecíoladas, as basais en roseta, li-rado-pinnatisectas, con 2-8 pares de folíolos e un terminal máis grande,suborbicular; as caulinares menos divi-didas e as superiores enteiras. Acioscon 10-30 flores, estas sobre pedicelosde 10-20 mm na floración e algo maio-res na frutificación; 4 sépalos de 5-12mm e 4 pétalos en cruz, de 10-25 mm,brancos, amarelos ou algo rosados.Froitos en sílicua, indehiscente, de ata60x4 mm, erecta, con 2-10 segmentosmonospermos, nervios marcados e unbico estreito de 5-30 mm. Háb.: Planta arvense e ruderal, espe-cialmente en cultivos, viñedos e beirasde camiño. Ascende ata os 900 m de altitude.Distr.:A súa distribución é europea e circunmediterránea, en Galiciaaparece abondosa nas catro provincias.Props.: Planta tóxica para o gando. Ten propiedades dixestivas, he-patoprotectoras, diuréticas e antisépticas. En uso tópico emprégasecontra mialxias e eccemas.

AGRÓN, MESTRUXO, BERRO, berro,mastuerzo de aguaRorippa nasturtium-aquaticum (L.) HayekFam.: Cruciferae Fenol.: III-IX

Planta herbácea perenne, con talos procumbentes, fistulosos, que en-raízan ou flotan na auga. Follas caulinas de ata 18x6 cm, glabras, pin-natisectas, segmentos redondeados menores que o terminal. Florestetrámeras e hermafroditas, reunidas enacios terminais laxos, con 4 sépalos de2 mm e 4 pétalos brancos de ata 4,5mm e 6 estames. Froito en sílicua deata 20 mm de longo, cilíndrica e algocurvada, sobre pedicelos de 6-15 mm.Háb.:Medra en lugares húmidos comobeiras de regueiros e na canle dos mes-mos regueiros, gabias enchoupadas eoutras zonas de acumulación de augasclaras e frescas, algo eutrofas; en Gali-cia é frecuente por baixo dos 800 m dealtitude.Distr.: É una planta estendida por todo o mundo, aínda que parece in-troducida en América do Sur, Sur de África e Oceanía. Props.: Os brotes frescos antes de la floración empréganse en ali-mentación. Teñen propiedades antiescorbúticas, diuréticas e antihel-mínticas, o zume fresco úsase en casos de dermatite seborreica.

73


BRUÑOSCarex binervis Sm.Fam.: Cyperaceae Fenol.: V-VII

Cespitosa, con rizoma robusto e talos trígonos, que poden superaro metro de alto. Follas de 3-6 mm de ancho, planas ou aquilladas, ver-des ou alaranxadas cando se secan; lí-gula 1-2 mm; bráctea inferior foliácea,envaiñadora, de menor lonxitude que ainflorescencia. Espiga masculina soli-taria, fusiforme, de 3-4 mm de ancho;espigas femininas 2-4, cilíndricas, de4-7 mm de ancho, pedunculadas, a in-ferior a veces colgante; glumas femi-ninas ovales, mucronadas, vermello-púrpuras agás a zona do nervio medioque é verde. Utrículos ovoideos, trígo-nos, con dous nervios resaltados, aca-bado en bico de 1-1,3 mm, bífido eescábrido. Estigmas 3.Háb.: Medra en uceirais, beiras de regueiros, turberas e prados húmi-dos, sobre rochas silíceas, chegando ata os 1.700 m de altitude.Distr.:Distribúese polo Oeste de Europa, alcanzando Noruega. En Ga-licia aparece frecuente nas 4 provincias.

BUÑOCarex distachya Desf.Fam.: Cyperaceae Fenol.: IV-VII

Planta cespitosa, con talos de ata 40 cm, trígonos. Follas de 0,5-2mm de largura, as veces superando o talo; lígula de 0,1-0,3 mm, máislarga co limbo. Bráctea inferior curta-mente envaiñadora, máis longa ca in-florescencia. Esta ten 2-3 espigasandróxinas, pedunculadas, separadas,erectas, ca parte superior masculinadensa e a inferior feminina laxa; glu-mas femininas agudas, anchamentelanceoladas, escariosas. Estilo con 3estigmas. Utrículos de 4,5-6 mm, elíp-ticos, trígonos, con dous nervios late-rais marcándose un bico de 0,5-1 mm,truncado.Háb.: Comunidades nitrófilas vivaces,beira de regatos e matogueiras alteradas e húmidas, tanto sobre chansácidos ou básicos, sempre en zoas con influencia do clima mediterrá-neo, por baixo dos 800 m.Distr.: Esténdese pola Conca Mediterránea, e en Galicia medra na me-tade Sur.

74


BRUÑOS

Carex divulsa Stokes subsp. divulsa

Fam.: Cyperaceae Fenol.: IV-VICespitosa, de rizoma groso; talos fertis de ata 60 cm de alto, trígo-

nos, superiormente escábridos. Follasde 2,5-3,5 mm de ancho, menores costalos; lígula 1,5-2 mm, menor ca an-chura, de ápice obtuso ou redondeado;bráctea inferior menor ca inflorescen-cia, non envaiñadora. Inflorescencia enespiga simple, de 3-17 cm, formada por5-8 espigas distantes; glumas ovais,acuminadas, hialino-verdosas. Utrícu-los de 3,5-5 mm, ovales, plano-conve-xos, atenuados en bico de 0,5-1,4 mm,bífido e escábrido. Estigmas 2.Háb.:Desenrólase en prados húmidos, matogueiras e salgueirais, sobrerochas silíceas, ascendendo ata os 1.000 m.Distr.: Esténdese por Europa, O. de Asia e N. de África. En Galiciamedra en zonas baixas e medias, faltando na provincia de Ourense.

BRUÑOSCarex laevigata Sm.Fam.: Cyperaceae Fenol.: V-VIII

Cespitosa, con rizoma robusto; talos de máis dun metro de alto, trí-gonos, algo escábridos arriba. Follas menores cos talos, de 5-10 mmde ancho, aquilladas; lígula de 7-20 mm de longo, aguda; bráctea in-ferior foliácea, envaiñadora, lixeira-mente máis curta ca inflorescencia.1-(2) espigas masculinas fusiformes,de 3,5-4,5 mm de ancho; espigas femi-ninas 2-4, cilíndricas, distantes e pén-dulas, a inferior colgante; glumasfemininas ovais, acuminadas, de colorpardo claro. Utrículos suberectos, deata 5 mm, estreitamente ovaís, pluri-nerviados, atenuados gradualmente enbico bífido, escábrido, de ata 2 mm.Estigmas 3.Háb.: Habita lugares húmidos e sombrizos, como amieirais, pradoshúmidos e beiras de regueiros, sobre terreos silíceos. Ascende ata os1.100 m.Distr.:Medra nas rexións oceánica de Europa e Marrocos. En Galiciaatópase nas 4 provincias.

75


BRUÑOSCarex leporina L. =C. ovalis Gooden.Fam.: Cyperaceae Fenol.: IV-VII

Cespitosa, con talos que poden sobrepasar os 50 cm, trígonos, es-cábridos na parte superior. Follas glaucas, de ata 3,5 mm de ancho,ásperas; lígula de 1,5-3 mm, ápice ob-tuso; bráctea inferior de ápice setáceo,moito menor ca inflorescencia. Inflo-rescencia con 3-10 espigas aproxima-das, solapadas, de 2-4 cm de longo,ovoides, coas flores masculinas naparte superior de cada espiga; glumasovaís, agudas, pardo escuras co nerviocentral verde. Utrículos, de lonxitudesimilar ás glumas, ovado-elípticos eplano-convexos, rodeados dunha á es-treita denticulada, atenuados gradual-mente nun bico bífido. Estigmas 2. Háb.:Distribúese pola maior parte de Europa, no Sur só nas montañas,e Norte de Siberia. En Galicia abonda por todas partes, chegando ataos 1,600 m de altitude.Distr.:Medra en prados húmidos, turberas e beiras de regueiros, sobresubstratos silíceos.

FEO, lastón, masiegaCarex paniculata L. subsp. lusitanica(Schkuhr ex Willd.) MaireFam.: Cyperaceae Fenol.: V-VII

Densamente cespitosa, formando grandes macollas; talos que podenalcanzar os 150 cm de alto, trígonos, escábridos na metade superior.Follas de 3-7 mm de ancho, canalicu-ladas, moi ásperas nas beiras; lígula 1-3 mm, obtusa; bráctea inferior menorca inflorescencia, non envainante. Es-pigas pequenas, reunidas en inflores-cencia paniculada ramalluda, de ata 35cm de longo, ovais; glumas ovais, agu-das, de color castaño claro, cun anchomarxe escarioso, as femininas meno-res cos utrículos. Utrículos de ata 4mm, piriformes, planoconvexos, connervios marcados, atenuados en bicode 1 mm, algo alado e serrulado, bífido. Estigmas 2.Háb.: Medra en beiras de ríos e regueiros, amieirais e prados higro-turbosos, ascendendo ata os 700 m de altitude. Distr.: Distribúese pola Península Ibérica, Norte de África e Suroestede Francia. En Galicia aparece en zonas baixas das 4 provincias.

76


BRUÑOSCarex remota L.Fam.: Cyperaceae Fenol.: V-VII

Densamente cespitosa, con talos trígonos de ata 80 cm. Follas de1,5-2,5 mm de ancho, de lonxitude similar aos talos; lígula de ata 1,8mm, ápice obtuso; brácteas moito máislongas cas espigas, a inferior superandoa inflorescencia, non envainante. Espi-gas de 4-10 mm, moi separadas for-mando unha inflorescencia laxa;glumas ovales, agudas, verdes, as fe-mininas menores cos utrículos. Utrí-culo de ata 1,5 mm, ovado-lanceolado,planoconvexo, con nervios prominen-tes, gradualmente atenuado nun bico deata 1 mm, escábrido e bífido. Estigmas 2.Háb.: Abunda en ameneirais, carba-lleiras e bosques mixtos frescos de fondo de valgadas sobre substratosácidos ou básicos. Ascende ata os 1.200 m.Distr.: Especie de distribución eurosiberiana, aparece nas catro pro-vincias galegas, pero preferentemente lonxe da costa.

XUNCACyperus eragrostis Lam.

Fam.: Cyperaceae Fenol.: V-IXHerbácea perenne, con rizoma groso; talos de ata 80 cm de longo,

trígonos, solitarios. Follas de 4-10 mmde ancho, menores cos talos a maioríabasais, antrorso-escábridas polos mar-xes e nervio medio, sen lígula; 4-8brácteas, a inferior maior ca inflores-cencia. Inflorescencia composta dedensas cabezas, con 8-12 radios de ata12 cm; espículas de 2-4,5 mm, lanceo-ladas, formadas por ata 40 flores; es-tame 1 e 3 estigmas exertos. Aqueniosobovoides, trígonos, finamente punte-ados, menores ca gluma.Háb.: Medra nas beiras de camiños, noiros, lugares removidos, zonashúmidas e beiras de regueiros, ascendendo en altitude ata os 600 m.

Distr.: Planta orixinaria das costas de América Tropical, naturalizadanas 4 provincias galegas.

77


HERBA XUNQUEIRA, XUNCO, XUNCIA,juncia bastardaCyperus longus L.Fam.: Cyperaceae Fenol.: IV-XI

Herbácea perenne, con rizoma de entrenós longos e nudosos; talosque poden sobrepasar o metro de altura, trígonos; Follas de 2-10 mmde ancho, normalmente menores que otalo, basais, planas, antrorso-escábri-das polos marxes e nervio medio; 3-4brácteas planas, a inferior moito máislonga ca inflorescencia. Inflorescenciaterminal, abermellada, en umbela com-posta, con 2-10 radios longos, coas es-pículas dispostas nos ápices dos radios,lanceoladas; flores cun estilo e 3 esta-mes, con glumas de ata 2,4 mm, dísti-cas, imbricadas, obtusas, pardo aver-melladas. Aquenios a metade das glu-mas, obovoides, escuros ou negrais. Háb.:Medra nas beiras de regueiros e lagoas, prados húmidos, gabiase cultivos, indiferente ao substrato, ascendendo ata os 800 m.Distr.: Esténdese polo Sur, Oeste e Centro de Europa e Norte deÁfrica; en Galicia aparece nas catro provincias.

XUNCIA, CINXA, juncia bastardaCyperus rotundus L.Fam.: Cyperaceae Fenol.: III-XI

Planta perenne, con rizomas longos e finos, de 1 mm de diámetro;tubérculos de ata 12 mm, negrais; talos de ata 40 cm. Follas de 2-5 mmde ancho, basais, que poden alcanzar la mesma altura, antrorso-escá-bridas; 3-6 brácteas planas, antrorso-escábridas, la inferior mucho maiorque la inflorescencia. Inflorescenciaterminal abermellada, en umbela sim-ple ou composta, con 3-8 radios pri-marios, menores de 10 cm, con 3-11espículas, de ata 50 mm, situadas noápice dos radios, cada unha compostade 12-30 flores; 3 estames e 3 estigmasexertos; glumas de ata 4 mm, densa-mente imbricadas, obtusas. Aqueniosobovoides, da metade da gluma.

Háb.: en terreos soltos, prados húmidos, gabias e cultivos, ascendendoata os 500 m.Distr.: Planta de distribución pantropical, aparecendo nas zonas tem-peradas do Hemisferio Norte e incluso en Australia; en Galicia crecedispersa nas zonas costeiras.

78


ELEOCARISEleocharis bonariensis NeesFam.: Cyperaceae Fenol.: VI-IX

Perenne, formando masas densas, con rizoma de entrenós curtos;talos de ata 50 cm, de 0,5-1 mm de diámetro, angulosos, estriadoscando secos; vaíñas herbáceas, verdes, tinguidas de vermello-púrpurana base, a superior oblicuamente truncada. Espícula terminal de ata 10mm, castaña clara, con 15-35 flores; glumas de ata 2,5 mm, obtusas,con marxes escariosos, as dúas basaissen flor rodean a base da espícula; 3 es-tames, anteras 1-1,5 mm, amarelas,apiculadas e 3 estigmas; periantio for-mado por 3-4 setas, retrorso escábridas.Aquenios de ata 1 mm, obovados, su-cados por costelas lonxitudinais e es-trías transversais, abrancazados, con unestilopodio estrangulado na base.

Outro eleocaris é E. acicularis (L.)Roem. & Schult., que diferenciase porter os entrenós do rizoma longos, taloscapilares e menores de 15 cm de alto,vaina coa parte terminal profundamente incisa, espículas menores de3-5 mm e con 5-9 flores e periantio con 0-1 seta. A súa área natural es-téndese pola maior parte do Hemisferio Norte.Háb.:Medra en lugares húmidos, como nas beiras de ríos e regueiros,cursos fluviais e outras zonas enchoupadas, ascendendo ata os 400 mde altitude.Distr.: Planta de orixe sudamericano, atopámola nas provincias da Co-ruña e Pontevedra, naturalizándose dende os anos noventa.

ELEOCARISEleocharis multicaulis (Sm.) DesvFam.: Cyperaceae Fenol.: IV-VIII

Densamente cespitosa perenne, con talos de 1-1,5 mm de diámetro;vaíñas herbáceas, a superior oblicuamente truncada rematada nun mu-crón máis ou menos escuro. Espículaterminal de 8-12 mm, ovada ou lance-olada, con 14-30 flores; glumas de 3-4mm, verdes no centro e pardo-averme-lladas aos lados, con ancho marxe es-carioso, a inferior rodea a espícula nasúa base. Estames e estigmas, 3. Pe-riantio formado por 3 setas menores ouiguales ao aquenio, retrorso-escábridase avermelladas. Aquenio de 0,7-1 mm,obovado, trígono, finamente reticu-lado, verde; estilopodio con tres lóbu-los basais, decorrentes sobe o aquenio. Háb.:Habita en charcas, prados enchoupados, turbeiras e beiras de la-goas, xeneralmente sobre substratos ácidos, ascendendo ata los 800 mde altitude.Distr.: Planta de distribución europea e norteafricana, en Galiciamedra nas 4 provincias, fundamentalmente en zonas baixas e medias.

79


LEITARIGA, LEITEIRIÑA, LEITERENA,lechetreznaEuphorbia amygdaloides L.Fam.: Euphorbiaceae Fenol.: IV-VIII

Planta perenne, pubescente, multicaule, de ata 70 cm de alto, algoleñosa na base, marrón-avermellada, áfilo no terzo inferior. Follasoblongas ou obovadas, máis ou menos glaucescentes, enteiras, obtusas.Inflorescencia con 5-10 radios, dividi-dos 1-2 veces, con brácteas ancha-mente ovadas, truncadas ou sinuadasno ápice e soldadas na base. Ciatio conglándulas amarelas con dous apéndicesagudos ou cornos da mesma color oualgo avermelladas. Caixa lampa, coascocas (froitos) asurcadas polo dorso efinamente granuladas; sementes de 2-3mm, ovoideas e lisas.Háb.: Medra en lugares sombrizos efrescos, con solos desenrolados e bas-tante ricos, tamén baixo bosques caducifolios, matogueiras, beiras deregueiros.Distr.: Especie de distribución eurasiática. En Galicia esténdese polas4 provincias, ascendendo ata os 1.500 m de altitude.Props.: Como noutras leiterenas, o leite ou zume emprégase paracurar espullas, calos, durezas e eccemas. Tamén emprégase como pur-gante.

LEITERIEGA, lechetreznaEuphorbia dulcis L.Fam.: Euphorbiaceae Fenol.: IV-VII

Planta herbácea, perenne, de talo carnoso, nodoso en toda a súa lon-xitude. Talos cilíndricos, pouco ramificados, glabros ou escasamentepilosos, provistos de escamas na base. Follas brandas, de ata 60 mmde longo, elípticas ou obovadas, entei-ras ou denticuladas, ápice redondo ebase atenuada ou cuneada. Umbela con5 radios delgados, 1-2 veces bifurca-dos, con brácteas similares as follaspero máis anchas; bractéolas triangu-lares de base cordada; ciatio de 1,9-2,3mm, con glándulas enteiras de colorpúrpura, redondas. Froito en cápsulalarga, de 2-3 mm, cuberta de tubércu-los hemisféricos, contendo sementeslisas de ata 2,5 mm.Háb.:Medra no sotobosque de bosques lixeiramente eutróficos, lixei-ramente húmidos, aínda que as veces pode facelo en prados.Distr.: Planta de distribución europea, agás na Rexión Mediterránea.En Galicia crece dispersa polas catro provincias, ascendendo ata os1.500 m de altitude.

80


ÉSULA, GARRIDOS, HERBA DA FAME,HERBA RATEIRA, LEITERIÑA,lechetreznaEuphorbia helioscopia L.Fam.: Euphorbiaceae Fenol.: III-XI

Planta anual, erecta, cun só talo, as veces pilosa, este avermelladoe sen follas na parte inferior. Follas deata 35 mm, obovado-espatuladas, obtu-sas as inferiores atenuadas no pecíolo,prontamente caducas. Umbela con 5 ra-dios, primeiro trifurcados e logo bifur-cados, con brácteas similares as follaspero algo menores, serradas na metadesuperior. Ciatio con glándulas elípticas,amarelas e sen apéndices; cocas (froi-tos) trígonas, lisas e glabras. Sementesovoideas, reticulado-rugosas, de 2-2,5mm.Háb.: Planta que crece abundante noscultivos e fincas, beiras de camiños e similares, sempre sobre solosricos en nutrientes.Distr.: Esténdese por la Rexión Eurosiberiana, agás no extremo norte.En Galicia é abondosa en altitudes baixas e medias, non superando os800 m de altitude.Props.: Como noutras leiterenas, o leite ou zume emprégase paracurar espullas, calos, durezas e eccemas. Tamén emprégase como pur-gante.

AGULLEIRA, XERANIO, geranio, gargantilla de horquillaGeranium dissectum L.Fam.: Geraniaceae Fenol.: IV-IX

Planta anual, talos de ata 45 cm, as veces con pelos deflexos. Fo-llas opostas, pecioladas, de ata 6 cm deanchura, divididas en 5-7 lóbulos pin-natífidos, estes con segmentos linear-oblongos. Flores en parellas, cospedúnculos máis curtos ca folla corres-pondente; pedicelos e sépalos densa-mente pubescentes, estes de 5-6 mmcon aresta curta; 5 pétalos, libres, de 4-6 mm, emarxinados, purpúreos. Meri-carpos pilosos, sen engurras.Háb.: Medra en terras de cultivo, pra-dos de sega, solos húmidos e comuni-dades nitrófilas, ascendendo ata os1.400 m de altitude.Distr.: A súa área natural esténdese por Europa e metade Oeste deAsia; en Galicia atópase nas catro provincias, sendo máis rara na deOurense.Props.: Ten propiedades antidiarreicas, astrinxentes e analxésicas.

81


AGULLEIRA, HERBA DA AGULLA,HERBA DA ESQUINANCIA, hierbade San Roberto, geranioGeranium robertianum L.Fam.: Geraniaceae Fenol.: IV-VIII

Planta de olor fétido, herbácea, anual ou bianual, de ata 50 cm, pi-losa, glandular, con talos as veces aver-mellados. Follas de contorno poligonal,divididas, por máis da metade do seuradio, en 3-5 segmentos peciolados, ebipinnadas, moi lustrosos. Flores apares, sobre pedúnculos máis longoscas follas; 5 sépalos aquillados, trans-versalmente engurrados e rematados enpunta; 5 pétalos de tamaño dobre cossépalos, enteiros, rosáceos ou averme-llados. Froitos que se soltan dos picos,levan 5 estrías lonxitudinais e son pu-bescentes.Háb.: É unha planta moi común en prados, beiras de camiños, sebes ebosques de caducifolias, sobre solos frescos e eutróficos, desenrola-dos sobre calquera tipo de rocha.Distr.: Planta de distribución eurasiática, en Galicia é moi abundantenas catro provincias, ascendendo ata os 1.500 m de altitude.Props.: A planta ten propiedades tónicas, antihemorráxicas, antiin-flamatorias, diuréticas e astrinxentes.

AGROSTAAgrostis capillaris L.Fam.: Gramineae Fenol.: VI-VIII

Perenne, con estolóns e rizomas, con talos de ata 70 cm de altura.Follas planas, de ata 4 mm de ancho,largamente agudas, con lígulas trunca-das a obtusas, de ata 2 mm. Panículaoval-lanceolada, de ata 15 cm delonga, coas pólas patentes despois daantese, lisas ou algo aculeadas, sen es-pículas na metade inferior; espículas deata 2,5 mm, verdes ou púrpuras; glu-mas case iguais, agudas; lema de 2/3 a3/4 da gluma, as veces cunha arestadorsal; pálea bífida, de 1/2 a 2/3 dalema; anteras de 1-1,5 mm.Háb.: Planta abondosa en pastos, matogueiras e sotobosque de carba-lleiras e bidueirais, tanto en substratos silíceos como calcarios, ascen-dendo ata os 1.800 m de altitude.Distr.: Planta de distribución circumboreal, que en Galicia crece abun-dante en todo o territorio.

82


LESTA, HERBA BALESTRA , a lesta, grama de olorAnthoxanthum odoratum L.Fam.: Gramineae Fenol.: IV-VII

Planta cespitosa perenne, que pode superar os 50 cm de altura, conforte cheiro a cumarina. Follas planas, as veces esparcidamente pilo-sas, de 2-10 mm de ancho, con lígulasde ata 4 mm, truncada. Inflorescenciade ata 9 cm, cilíndrica, densa. Espícu-las de 8-10 mm, coa gluma inferior de3,5-5 mm, linear-lanceolada, hialina e asuperior excedendo lixeiramente á flor;lema estéril de 3-4 mm, pubescente, asuperior cunha aresta xeniculada de ata11 mm; lema fértil menor, suborbicu-lar e sen aresta. Anteras de 3-4 mm.Háb.:Medra moi abundante en prados,tanto de sega como os enchoupados,ascendendo ata os 1.700 m de altitude.Distr.: Planta de distribución circumboreal, é abundante en toda Ga-licia.Props.: Planta de interese forraxeiro, polo arrecendo que subministraao feo.

HERBA DAS DOAS, NOCELLA,porrillasArrhenatherum elatius (L.) Beauv. ex J. &C. Presl. subsp. bulbosum (Willd.) C. Presl.Fam.: Gramineae Fenol.: V-VIII

Planta laxamente cespitosa, provista dende a base de 2-6 entrenósengrosados de ata 10 mm de diámetroe talos de ata 150 cm de altura; nós pi-losos. Follas de ata 9 mm de anchura,algo escábridas, con lígula de 1-3 mm,obtusa e ciliada. Inflorescencia en pa-nícula, de ata 30 cm, con espículas de7-10 mm, oblongas; glumas agudas, amaior do tamaño da lema; lema infe-rior de 7-10 mm, curtamente biden-tada, cunha aresta de 10-20 mmsituada no terzo inferior da lema. An-teras de 3-3,5 mm. Cariópside de 4-5mm.Háb.: Planta abondosa en prados de sega e herbais, dos bordes dos ca-miños, ascendendo ata os 1.500 m de altitude.Distr.: Esta especie distribúese por Europa, Norte de África e Oeste deAsia, sendo frecuente en toda Galicia.

83


AVEA BRAVA, avena borde, balluecaAvena barbata Pott ex Link in Schradersubsp. barbataFam.: Gramineae Fenol.: IV-VII

Planta anual, con talos glabros, de máis dun metro de lonxitude. Fo-llas de ata 30 cm por 3-8 mm de ancho, algo pilosas ou ciliadas, conlígula de 2-5 mm. Inflorescencia en pa-nícula de ata 50 cm, algo péndula, conespículas de ata 30 mm, que contén 2-3 flores; glumas case iguais, con 5-7nervios, de 18-27 mm; lema de 12-18mm, rematada en 2 prolongacións ouarestas de ata 6 mm, sen setas laterais,sendo o conxunto menor cas glumas;aresta dorsal, de 30-60 mm; pálea algomenor ca lema; anteras de 1,5-5 mm.Háb.: Lugares removidos, beiras decamiños e terreos cultivados.Distr.: Especie de dispersión cosmopolita, aínda que probablementeorixinaria das Illas Canarias. En Galicia aparece preferentemente abaixa altitude.Props.:A palla das aveas empregouse en dermatoloxía, na elaboraciónde xampús para peles delicadas. Tamén ten propiedades diuréticas, la-xantes e antiansiolíticas.

AVEA, avenaAvena sativa L. subsp. sativaFam.: Gramineae Fenol.: IV-VII

Planta anual, con talos glabros, de máis dun metro de lonxitude.Follas de ata 45 por 3-15 mm, planas, algo escábridas. Inflorescenciaen panícula de ata 30 cm, unilateral;espículas de 17-30 mm, con 2-3 flores;glumas subiguais, con 7-9 veas; lemasglabras, de 12-25 mm, ápice emarxi-nado ou con 2 curtos dentes; lema in-ferior arestada, sendo esta de 15-40mm, case dereita; pálea case do ta-maño da lema. Gran de 11-12 mm.

Háb.: Cultivada na maioría de Europae outras partes do Mundo.

Distr.:A súa orixe é indeterminado, certos autores a adscriben a Sud-américa e outros a Europa setentrional.

Props.: Planta de alto interese forraxeiro. As propiedades son simila-res ás da especie anterior.

84


Lastón de los bosques

Brachypodium sylvaticum (Huds.) Beauv.subsp. sylvaticumFam.: Gramineae Fenol.: VI-IX

Cespitosa perenne, con longos rizo-mas rastreiros; talos erectos de ata 100cm, pubescentes nos nós. Follas planas,de 6-12 mm de anchura, péndulas, coasvaíñas pilosas; lígula obtusa, ciliada, de1-3 mm. Inflorescencia en acio, de 5-12 cm de longo, formado por espículasmoi distantes dispostas alternada-mente; estas son redondas, lineares, de17-35 mm, con 6-15 flores, algo paten-tes; glumas agudas, de 7-11 mm, des-iguais, curtamente arestadas; lemalanceolada, de 9-13 mm, pilosa, conaresta da mesma lonxitude. Anteras 3,5-4,5 mm.Háb.: Medra en bosques e prados, normalmente baixo sombra, sobresolos ricos. Ascende ata os 1.200 m de altitude.Distr.: Planta de distribución paleotemperada, esténdese por Europa,Oeste de Asia e Norte de África. En Galicia prefire as zonas interiores,aínda que tamén medra cerca da costa.

Cebadilla, triguillo, bromo catárticoBromus catharticus VahlFam.: Gramineae Fenol.: IV-IX

Perenne, laxamente cespitosa; talos glabros, de ata 80 cm. Follasplanas, de ata 12 mm de ancho, asveces lixeiramente pilosas, escabrosaspor ambas caras; lígula fendida, de 4-6 mm. Inflorescencia en panícula laxa,oblonga, de ata 30 mm de lonxitude,péndula; espículas de 20-40x5-10 mm,aplanadas lateralmente, con 6-12 flo-res; glumas lixeiramente desiguais, de10-14 mm, con 7 nervios; lema de 14-18 mm, aquillada, con aresta de 1-2mm; pálea a metade da lema, bífida.Anteras de 1-2 mm.Háb.: Cultivado como forraxe, pero hoxe en día parece abundante nasbeiras dos camiños, en terreos removidos, muros e gabias. Chega ataos 600 m de altitude.Distr.: Planta de procedencia sudamericana (Arxentina e Bolivia),abondosa nas catro provincias galegas, en zonas baixas.

85


Rompesacos

Bromus diandrus Roth

Fam.: Gramineae Fenol.: IV-VIIPlanta anual, con talos de ata 100

cm de altura, pubescentes. Follas pla-nas, de ata 8 mm de ancho, con pelosdispersos e lígula de ata 6 mm; vainacon pelos patentes. Panícula de ata 25cm, moi laxa, colgante; espículas de65-95 mm, estreitamente cuneadas namadurez, con 5-8 flores; glumas infe-rior 15-25 mm, subulada, a superiormáis longa, linear-lanceolada, triner-vada; lema de 20-35 mm, curtamentebífida e con una aresta de 35-60 mm in-serta por debaixo do ápice; pálea máis curta ca lema. Estames 2-3 eanteras de 1-5 mm.Háb.:Medra ás beiras dos camiños, campos abandonados e terreos re-movidos, ascendendo ata os 1.200 m.Distr.: Planta de orixe mediterráneo, atópase frecuentemente nas catroprovincias galegas.

BROMO, bromoBromus hordeaceus L. subsp. hordeaceusFam.: Gramineae Fenol.: V-VII

Planta anual ou bienal, de ata 80 cm de altura. Follas glabras, deata 6 mm de ancho e lígula de 1 mm; vainas pilosas. Inflorescencia enpanícula oblonga, erecta, de ata 10 cm;espículas lanceoladas, con 6-12 flores,xeneralmente pilosas, sobre pedicelosmáis curtos cas espículas; a xenerali-dade das glumas desiguais, acumina-das, con 5 nervios; lema de 8-11 mm,lanceolada, redondeadas polo dorso,cunha aresta de 4-11 mm, dereita,erecta, inserta lixeiramente por de-baixo do ápice; pálea máis curta calema; cicatriz orbicular. Estames 3, conanteras de 0,5-2 mm.Háb.: Medra en prados, herbais, campos de cultivo e beiras de cami-ños, sobre solos con certa riqueza en nutrientes. Dáse ata os 1.600 mde altitude.Distr.: Planta de distribución subcosmopolita, en Galicia aparece fre-cuente nas catro provincias.

86


Barba de macho, zaragüelles, rompe-sacosBromus rigidus RothFam.: Gramineae Fenol.: V-VII

Planta anual, con talos de ata 50 cm, pubescentes. Follas de ata 6mm de ancho, densamente pilosas; lí-gula de 4-6 mm; vainas con pelos pa-tentes. Panícula de 15-20 cm, densa,erecta, con pólas máis curtas cas espí-culas; espículas de 25-35 mm, erectas,cuneiformes; glumas hialinas, a infe-rior 17-28 mm, linear-lanceolada, a su-perior máis longa, estreitamentelanceolada con 3 nervios. Lema de 24-40 mm, profundamente bífida no ápice,con aresta dereita e plana de 30-50mm; pálea máis curta ca lema; cicatrizelíptica. Estames 2 e anteras de 1 mm.Háb.: Medra en prados, herbais, terreos soltos e areosos e beiras decamiño, sobre solos con certa riqueza en nutrientes. Ascende ata os700 m de altitude.Distr.: Planta de distribución paleotemperada, esténdese por Europa,Oeste de Asia e Norte de África. En Galicia prefire as zonas preto dacosta, aínda que aparece tamén en zonas baixas do interior.

BROMOBromus sterilis L.Fam.: Gramineae Fenol.: IV-VII

Planta anual, con talos que poden alcanzar os 80 cm, glabros. Fo-llas de 2-6 mm de anchura, suave-mente pilosas, con lígula ovalada, deata 2,5 mm; vainas pubescentes. Inflo-rescencia en panícula moi laxa, de ata20 cm, con normalmente unha espículapor póla e esta máis longa; espículascuneadas, de 20-35 mm, comprimidas,con 5-9 flores; gluma inferior de 15-25mm, subulada e a superior de 20-35mm, linear-lanceolada, trinervada;lema de 14-20 mm, con dous dentesapicales de 1-3 mm e unha aresta rectade 15-30 mm; pálea subigual á lema.Estames 3, coas anteras de 1 mm.Háb.: Frecuente en beiras de camiños, lugares removidos e pasteirossecos; chega ata os 1.000 m de altitude.Distr.: Planta de distribución eurasiática, que medra abundante portoda Galicia.

87


PANASCO, DACTILO, dactiloDactylis glomerata L.Fam.: Gramineae Fenol.: IV-IX

Planta cespitosa perenne, con talos de ata 150 cm, erectos, coa basedos talos e entrenós fortemente comprimidos. Follas lisas ou revolutas,escábridas, de ata 8 mm de anchura; lígula de 2-10 mm, aguda. Inflo-rescencia en panícula de 5-25 cm de longa, subespiciforme, con 1-3ramas patentes que levan varias espí-culas reunidas; espículas comprimidaslateralmente, de 5-9 mm, con 2-5 flo-res; glumas subiguais, aquilladas escá-bridas ou ciliadas na quilla, con tresnervios a superior e un a inferior; lemade 3,5-6 mm, curtamente arestada. An-teras de 3-4 mm.Háb.: Medra en beiras de camiño, pe-nedías, prados, carballeiras e soutos,sobre substratos ácidos, chegando avivir ata os 1.300 m de altitude.Distr.: Planta de dispersión paleotemperada, que aparece silvestre nascatro provincias galegas cultivándose como forraxe, e dando orixe amúltiples cultívares.Props.: Emprégase como alimento, tanto humano como animal.

MILLÁN, MILLACA, garrachuelo, patade gallinaDigitaria sanguinalis (L.) Scop.Fam.: Gramineae Fenol.: VII-X

Planta anual, con talos que poden superar os 60 cm, ascendentes ouarraigantes nos nós inferiores. Follas planas, pilosas ou escábridas nosmarxes, con lígula obtusa de 1-1,5mm. Inflorescencia con 2-16 espigasde uns 3-20 cm, que nacen case ámesma altura, e levan de 1 a máis de 5espículas; espículas 2-3,5 mm, ovado-elípticas, con 2 flores; gluma inferiormoi pequena e a superior de 1-2 mm,uni-trinerviada con marxes ciliados;lema case o dobre ca gluma superior,lixeiramente pubescente. Anteras de0,5-1 mm.Háb.: Desenrolase nas terras de cul-tivo, prados sobre solos areosos e beiras dos camiños, ascendendo ataos 500 m.Distr.: Planta que se distribúe pola Rexión Mediterránea, metade Surde Europa e grande parte de Asia, en Galicia aparece fundamental-mente nas zonas baixas e medias das catro provincias.

88


FESTUCA, festucaFestuca pratensis Huds.Fam.: Gramineae Fenol.: V-VII

Planta laxamente cespitosa, con talos que alcanzan os 120 cm. Fo-llas máis ou menos lisas, de 3-5 mm deanchura, con vaíñas abertas que se des-fán en fibras ao envellecer; lígula moicurta con aurículas glabras. Panícula deata 20 cm, o nó inferior con 2 pedice-los, o máis curto con 1-3 espículas e omáis longo con 4-6; espículas de 9-11mm, con 5-12 flores; gluma obtusa conamplo marxe escarioso no ápice; lemade 7 mm, sen aresta. Ovario glabro.Háb.: Medra en prados e herbais algohúmidos, chegando ata os 500 m de al-titude.

Distr.: Distribución euroasiática, crece dispersa nas provincias de ACoruña e Lugo. Emprégase ás veces como ornamental.

HERBA DO MANÁGlyceria declinata Bréb.Fam.: Gramineae Fenol.: IV-VIII

Planta perenne, arraigante nos nós e talos ascendentes. Follas pla-nas ou pregadas, de ata 8 mm de ancho e abruptamente contraída napunta; lígula triangular de 4-8 mm. In-florescencia unha panícula estreita, li-near-lanceolada, de 10-30 cm, poucoramalluda; espículas de 6-25 mm, es-treitamente oblonga, con 6-11 flores,que caen na madurez; glumas hialinas,desiguais, a máis baixa de 1,5-2,5 mme a superior de 2,5-4 mm; lema maiorcas glumas, con 3-5 dentes no ápice e7 nervios marcados; pálea de similartamaño, con 2 arestas no ápice. Anterasde 0,8-1,2 mm, violáceas.Háb.: Medra en prados enchoupados, beiras de canles, regueiros epozas e ríos de pouca profundidade, chegando a vivir ventureira ata os1.400 m de altitude.Distr.: Especie de distribución eurosiberiana, que en Galicia atópasedispersa polas catro provincias.

89


HERBA TRIGA, HOLCO, heno blanco

Holcus lanatus L.

Fam.: Gramineae Fenol.: IV-IX

Planta cespitosa perenne. Talos deata 100 cm, cunha pilosidade suave,excepto nos nós. Follas de 3-10 mm deancho, con lígula truncada de 1-4 mm.Inflorescencia en panícula oval, de 3-20 cm, de laxa a moi densa, abranca-zada, rosácea ou purpúrea; espículas de3-5 mm, con glumas lanceoladas, agu-das, ciliadas sobre a quilla e as veas, asveces cunha aresta de 1 mm; lema daflor superior cunha aresta, curvada for-mando un gancho a 2 mm por baixo doápice, normalmente incluída nas glu-mas. Anteras de 1-2 mm.

Háb.: Frecuente en beiras de camiño e prados de sega sobre substra-tos ácidos ou neutros, dáse ata os 1.400 m de altitude.Distr.: Planta de distribución circumboreal, frecuente en toda Galicia.

HERBA DE VIGO, MOREIRA, XOIO,vallico, raygras italianoLolium multiflorum Lam.Fam.: Gramineae Fenol.: IV-VII

Planta perenne, con talos que alcanzan os 100 cm, ascendentes des-pois dun tramo, glabros. Follas conlimbo de ata 35 cm x 3-10 mm, agu-das, convolutas ou planas; lígula de ata4 mm, a xeneralidade con aurículas.Espiga de 25-40 cm, con raques del-gado, flexuoso e escábrido; espículaselípticas a oblongo-lanceoladas, de 8-30x2-10 mm, con 11-20 flores, erecto-patentes ou patentes na anteses;glumas lanceoladas, de 5-13 mm, agu-das ou subagudas; lema lanceolada, aveces con aresta terminal de ata 15mm; pálea máis curta ca lema. Anteras3, de 3-5 mm.Háb.: Medra nas beiras dos camiños e prados de sega, medrando ataos 600 m de altitude.Distr.: Especie propia do Sur de Europa e Norte de África, que seatopa nas catro provincias galegas.

90


MOLINEAMolinia caerulea (L.) Moench subsp.caeruleaFam.: Gramineae Fenol.: VII-IX

Planta cespitosa perenne, con talos de ata 150 cm, erectos e ríxidos,con 1 só nó cara a base. Follas de ata50x10 mm, planas, as veces pilosas conmarxes ásperas; lígula pilosa, de ata 4mm. Inflorescencia en panícula, nor-malmente compacta e como una es-piga, de 5-60 cm, con pólasantrorso-escábridas; espículas de 4-9mm, comprimidas lateralmente, púrpu-ras, marróns ou verdes, con 1-2 flores;glumas subiguais, agudas, de 2-3,5mm; lema de 1-4 mm, glabra, senaresta e pálea lixeiramente menor. An-teras de 1,5-3 mm, violáceas.Háb.: Habita lugares enchoupados, turbeiras e beiras de regueiros eríos, ascendendo ata os 1.400 m de altitude.Distr.: Planta de distribución circumboreal, moi frecuente nas 4 pro-vincias galegas.

Pata de gallina, pasto miel, pasto dulce, cañotaPaspalum dilatatum Poir. in Lam.Fam.: Gramineae Fenol.: V-XI

Planta cespitosa perenne, canas de ata 1 m de altura, con nós mar-cados. Follas linear-lanceoladas, de 7-10 mm de anchura, coa base dolimbo con pestanas e lígula membra-nosa, ovalada a oblonga, de 2-5 mm.Inflorescencia laxa, unilateral, con 3-7acios alternos, de 3x8 mm, co raqueslixeiramente alado. Espículas de 2,8-3,8 mm, plano-convexas, ovaladas,con dúas flores; gluma superior con 5-7 nervios, difusamente pilosa sobre asuperficie e máis densamente pilosacara á beira, a inferior ausente; lemasuperior máis ou menos dura, a da florinferior pilosa, igual ou menor ca dagluma. Anteras de 1-1,5 mm.Háb.: Lugares removidos, fisuras de solos de pedra, bordos de cami-ños e canles, prados e lugares temporalmente enchoupados, ascen-dendo ata os 1.300 m de altitude.Distr.: Planta orixinaria do Brasil e a Arxentina, que naturalizouse noSuroeste de Europa.

91


PASTO AZUL, POAPoa annua L.

Fam.: Gramineae Fenol.: II-XIPlanta normalmente anual, erecta, glabra, con talos comprimidos de

ata 30 cm. Follas de 2-3 mm de anchura, engurradas transversalmente;lígula oblonga, de 1,5-3 mm. Inflores-cencia en panícula de 3-8 mm, máis oumenos piramidal, laxa, con pólas apares ou solitarias, máis ou menos pa-tentes na floración; espículas de 3-6mm, ovadas, con 2-6 flores; glumasdesiguais, con marxe escarioso, uni-nervia a inferior e trinervia a superior;lema lixeiramente maior cas glumas,pilosa nos nervios; pálea algo menor calema. Anteras de 0,6-0,8 mm, 2-3 vecestan longas como anchas.Háb.: Medra en lugares pisados e ruderalizados, cultivos, beiras decamiño, prados e lugares temporalmente enchoupados, chegando ata os1.400 m de altitude.Distr.: Especie de distribución cosmopolita, que se pode atopar en casetoda Galicia.

Poa común, garnillaPoa trivialis L.Fam.: Gramineae Fenol.: IV-VIII

Planta perenne, laxamente cespitosa con curtos rizomas e talos deata 100 cm de altura algo ásperos cara ao ápice. Follas planas de ata 4mm de anchura, delgadas e suaves; lígulas agudas, de 3,5-10 mm. Pa-nícula ovoide-piramidal, con 3-6ramos inferiores semiverticilados elongamente espidos na base. Espículasovais, de 2,5-3,7 mm, con 3 ou máisflores; glumas agudas, lema pilosa naquilla e lanuxinosa na base con páleaescábrida na quilla, ambas iguais oualgo menores cá gluma. Anteras de1,2-1,5 mm.

Afín á anterior é P. pratensis L., quese diferenza polo seu carácter cespi-toso, lígula de 1-1,5 mm e espiguiñasalgo maiores.Háb.: Desenrólase nas beiras dos camiños e prados de sega enchou-pados así como en zonas higroturbosas, ascendendo ata os 1.300 m dealtitude.Distr.: De distribución eurasiática, aparece frecuente nas catro pro-vincias galegas.

92


PAINZO, MILLO MIÚDO, almarejo, mijo menorSetaria pumila (Poir.) Roem. & Schult.Fam.: Gramineae Fenol.: VII-X

Planta anual, con talos glabros que poden superar os 100 cm de al-tura. Follas glabras ou escasamente pi-losas, de 3-8 mm de anchura cunhalígula pilosa curta. Inflorescencia espi-ciforme, cilíndrica de 1-1,5x7-10 cm,co eixo central áspero, onde nacen cur-tos pedicelos pilosos que levan de 4-12setas amareladas, antrorso-escábridas,de ata 8 mm, reunidas no pé da espi-guiña. Espículas ovoideas e obtusas,con glumas desiguais, a maior alcan-zando os 2/3 da espícula, con 5 nervios;lema máis longa cá gluma, con estríastransversais. Anteras de 0,7-1,4 mm.Háb.: Crece como mala herba dos cultivos e nos bordos dos camiñose terreos removidos, ascendendo ata os 400 m de altitude no Val doSil.Distr.: Nativa do Sur de Europa, hoxe en día ten unha distribuciónsubcosmopolita. Crece sobre todo nas Rías Baixas e Sur de Galicia.

Greñita común

Vulpia myuros (L.) C.C. Gmelin.Fam.: Gramineae Fenol.: V-VII

Planta anual, con talos erectos de ata 60 cm. Follas finas, con lí-gula truncada de ata 1 mm de longo.Inflorescencia en panícula pouco ra-malluda ou acio de 5-20 cm, con pedi-celos de ata 2 mm; espículas de 6-10mm, con 4-6 flores, las superiores mas-culinas. Glumas iguais ou máis curtascas flores, a inferior 0,5-2 mm e a su-perior de 2-6 mm, incluíndo unhaaresta de 1-2 mm; lema con 5 veas, de4.5-7,5 mm, cunha aresta do dobre delonga; pálea lixeiramente máis curta,con quillas escábridas. Anteras meno-res de 1 mm.Háb.: Prados anuais, herbais, prados de sega e outros lugares soleados,chegando a medrar ata os 1.200 m de altitude. Distr.: Elemento subcosmopolita, que en Galicia aparece frecuente entodo o territorio.

93


PERICÓN, AVELAO, ALFAVACA DACOBRA, todabuenaHypericum androsaemum L.Fam.: Guttiferae Fenol.: VI-VIII

Arbusto perenne, glabro, con talos de ata 100 cm, percorridos pordúas liñas. Follas opostas, sésiles, de 4-15 cm, anchamente ovadas alanceoladas, cordadas, obtusas, glaucas polo envés e finamente punte-adas. Flores nunha cima umbeliforme pauciflora; flores regulares, consépalos desiguais, ovados e reviradoscara atrás e acrescentes na frutifica-ción; 5 pétalos amárelos, de 4-10 mmobovados. Estames en 5 feixes, tanlongos como os pétalos. Froito unadrupa carnosa, de 10-12 mm, negra aomadurar.Háb.: Crece en ribeiras, barrancos, so-tobosque de amieiros, abeleiras e car-ballos, sebes e outros lugares sombri-zos con certa humidade e ricos en nu-trientes. Ascende ata os 700 m.Distr.: Planta de carácter atlántico, esténdese polo Oeste de Europa elocalmente no Sur de Europa ata o Norte do Irán. Por Galicia aparecenas catro provincias, máis abondosa cara ao interior. Props.: Favorece o apetito e ten propiedades vulnerarias, emenagogas,diuréticas e vermífugas. As especies do xénero Hypericum foron em-pregadas en curas de feridas, pois as unidades florais teñen propieda-des antisépticas e cicatrizantes.

ABELOURA, HERBA DAS FERIDAS,HERBA DE SAN XOÁN, hierba de San Juan, pampanillosHypericum undulatum Schousb. ex Willd.Fam.: Guttiferae Fenol.: VI-IX

Planta herbácea, perenne e glabra; talos de ata máis de 1 m, conglándulas negras e 4 ás lonxitudinais,estreitas e onduladas. Follas de 7-35 x3-14 mm, opostas, semiamplexicaules,de bordo ondulado-denticulado, conglándulas translúcidas medias ou pe-quenas. Flores bracteadas, levan sépa-los lanceolados, agudos e enteiros, conglándulas negras; 5 pétalos de 7-9 mm,avermelladas no botón floral e amare-las ao florecer. Cápsula 5-8 mm, ovoi-dea, abríndose polos septos. Sementesde 0,6-0,8 mm, pardo claras.Háb.: Crece en xunqueiras, brañas, ribeiras dos ríos e outras zonas hú-midas, preferentemente sobre substratos ácidos.Distr.: Planta do Suroeste de Europa e Rexión Macaronésica, na Pe-nínsula Ibérica esténdese pola metade occidental, pero fóra das zonasbaixas e mornas. En Galicia crece dispersa polas catro provincias.

94


Alga, egeria, elodea, maleza acuáticabrasileñaEgeria densa Planch.Fam.: Hydrocharitaceae Fenol.: VI-VII

Planta dioica, acuática, con raíces que se forman nos nós do caule,con talos mergullados salvo as flores, que forman tapetes densos; talosde color verde como as follas. Follas serruladas lineares, de 1-3 x 0,5cm, abondosas, dispostas sobre o taloen verticilos de 4-7, salvo na zona basalque poden ser de 3. Flores brancas con3 pétalos de 18-25 mm, moito maiorescos sépalos, situadas no extremo delongos pedúnculos.Háb.: Crece en lagoas, ríos e augas es-tancadas da zonas baixa. Reprodúceseasexualmente, por anacos do talo, queproceden de baleirar os acuarios, dis-pérsase polo movemento das augas,podendo cubrir amplas superficies.Distr.: .: Procede das zonas tempera-das de Sudamérica no Sueste de Brasil,Uruguai e Arxentina. Espallouse por lo mundo debido ó seu empregopara limpar os acuarios. En Galicia localizase no río Umia. No Gafoslocalizámola en Campolongo. A mata medra a carón dun sumidoiroque ten sufrido vertidos. É unha planta invasora no medio. Na cam-paña de limpeza do 2012 retiráronse da zona uns 500 quilos.Props.: Seica produce sustancias antibióticas que poden axudar a pre-ver a expansión das algas verde azuladas das augas.

TOLLEMERENDAS, azafránCrocus serotinus Salisb.Fam.: Iridaceae Fenol.: X-XI

Tubérculo con túnicas papiráceas, fibrosas. Do tubérculo saen 4-7follas, lineares, de 1,5-3,5 mm de anchura, presentes no momento dafloración. 1-2 flores lilas, con gorxabranca, lila ou amarela, algo pubes-cente, nacendo no medio das follas;bráctea membranácea; tubo do perian-tio de ata 12 cm, branco ou lila; tépalosde ata 5 cm, oblongo-lanceolados; an-teras amarelas e estilo de amarelo a la-ranxa, con 3 ou máis ramificacións.Cápsula de 1,5 mm, elipsoide, con se-mentes marróns e elipsoidais.Háb.:Medra en piñeirais, matogueiras,prados pouco profundos e beiras de re-gueiros, ata os 1.500 m de altitude.Distr.: Endemismo ibérico-occidental,que se atopa espallado nas catro provincias galegas.Props.: Os estigmas desecados do Crocus sativus é o azafrán que,ademais de condimento alimenticio, ten propiedades aperitivas, eu-pépticas, estimulante do sistema nervioso e por vía externa calma osdolores dentais e a xenxivite.

95


ESPADAINA AMARELA, ABOLLACANDELAS, XAVANA, lirio amarilloIris pseudacorus L.Fam.: Iridaceae Fenol.: V-VII

Rizoma reptante, de diámetro uniforme; talos de ata 120 cm, lixei-ramente comprimidos, con varias follas, as basais de 50-90 cmx10-30mm, glaucas, con nervio central moi aparente. As flores de 4 a 10, ama-relas, sobre unha espata de 40-100mm, herbácea, de marxes membrano-sos; pedicelos das flores, de 20-50 mm,pezas florais cun tubo curto e tépalosexternos de 30-50 mm, oblongo-lance-olados e os superiores linear-oblongos.Froito en cápsula de 40-70 mm, cilín-drica, cun curto bico; sementes marrónescuras. Háb.: Críase en regueiros, charcas, la-goas, beiras de ríos, amieirais e sal-gueirais, chegando a 700 m de altitude.Distr.: Planta de dispersión europea,que en Galicia atópase abondosa nas catro provincias.Props.:A raíz ten propiedades astrinxentes, diuréticas, laxantes, ver-mífugas e eméticas; as sementes son estomacais e carminativas, em-pregándose ás veces como substituto do café.

GLADIOLO LARANXA, crocosmia, tritoniaTritonia x crocosmiflora (Lemoine) Nichol-sosn ≡Crocosmia x crocosmiflora (Lemoine)N.E. Br.Fam.: Iridaceae Fenol.: IV-VIII

Planta estolonífera perenne, con bulbos redondos. 4-8 follas basais,de 5-20 mm de anchura, co nerviomedio destacado. Flores dispostas enacios laxos, dísticos, con 10-20 flores,sobre un escapo de ata 90 cm. Flores,de cor laranxa-amarelas, con tubo in-fundibuliforme, curvado, cos segmen-tos oblongos, abertos. 3 estames conanteras amarelas e estilo case tan longocoma a corola.Háb.: Cultivada como ornamental, na-turalizouse en lugares húmidos e som-brizos, como amieirais e salgueirais,vivindo ata os 300 m de altitude.Distr.: Híbrido creado en Francia polo cruzamento de T. pottsii e T.aurea, as dúas orixinarias de África do Sur. En Galicia dáse en zonasbaixas, non moi alonxadas da costa.Props.: Planta altamente variable, reprodúcese principalmente por ri-zomas ou bulbos; apenas produce sementes fértiles.

96


XUNCO, juncoJuncus acutiflorus Ehrh. ex Hoffm.Fam.: Juncaceae Fenol.: VI-IX

Perenne, con groso rizoma rastreiro e talos de ata 1 m de altura, con2-3 vaíñas basais e 2-4 follas caulinas; estas de 5-50 cm, unitubulosas,septadas. Inflorescencia aberta, con 50-80 glomérulos con 5-8 florescada un; tépalos de 2-2,7 mm, os inte-riores máis longos cos exteriores, fre-cuentemente co ápice revirado; 6estames máis curtos que o periantio eanteras máis longas cos filamentos.Cápsula algo máis longa co periantio,trigona-ovoide a triangular, con bico de0,5-1 mm. Sementes duns 0,5 mm, re-ticuladas.Háb.: Medra en xunqueiras, marismase sobre todo en pasteiros húmidos e en-choupados sobre substratos silíceos; as-cende ata os 1.300 m de altitude.Distr.: Esténdese polo Oeste, Centro e Sur de Europa e Noroeste deÁfrica; en Galicia aparece nas catro provincias, pero máis frecuenteen zonas de clima atlántico.

PELO DE COCHO, juncoJuncus bufonius L.Fam.: Juncaceae Fenol.: VI-IX

Planta anual, sen rizoma; múltiples talos de ata 40 cm, normalmentemenores, con 2-3 follas basais e ata 3 caulinas, estas de marxes lixei-ramente revoltos, de ata 2 mm de ancho. Inflorescencia laxa, con flo-res sésiles e a bráctea inferior máislonga ca esta; tépalos de 5-8 mm, es-treitamente ovados a lanceolados, des-iguais, os exteriores apiculados, cunmarxe escarioso e os internos, máiscurtos e marxe máis ancho. 6 estamese as anteras máis curtas cos filamentos.Cápsula ovoidea a elíptica, máis curtacos tépalos. Sementes pequenas lisasou finamente estriadas.Háb.: Desenrólase en prados enchou-pados e solos areosos temporalmenteencharcado, ascendendo ata os 1.300 m de altitude.Distr.: Elemento subcosmopolita, que en Galicia aparece abundantenas catro provincias.Props.: Ten propiedades diuréticas, empregándose especialmente pararemediar a litíase.

97


HERBA XUNQUEIRA, XUNCO, XUNCODE ESTERAS, juncoJuncus effussus L.Fam.: Juncaceae Fenol.: VII-IX

Densamente cespitosa perenne; talos de ata 150 cm, con vaíñas ma-rrón-avermelladas, lisos ou sucados por estrías pouco aparentes, conmedula continua. Bráctea inferior da inflorescencia moi longa, de ata18 cm, aparentando ser continuacióndo talo e rematada en punta. Inflores-cencia con moitas flores, densa ou laxa,coas flores marrón pálidas; tépalos de2-2,6 mm, ovados, apiculados, cunhabanda verde e dous laterais acastaña-das. 3 estames e as anteras do tamañodos filamentos. Cápsula ovoidea a glo-bosa, obtusa, máis curta cos tépalos.Sementes pequenas reticuladas.Háb.: Medra nas beiras dos regatos,prados enchoupados e beiras das ma-rismas, ascendendo ata os 1.300 m de altitude.Distr.: Elemento cosmopolita, que en Galicia aparece abundante nascatro provincias.Props.: Ten propiedades diuréticas, empregándose especialmente paraa cura da litíase.

MALVELA, HERBA DE RESTE,HERBA DOS BOLOS, hiedra terrestreGlechoma hederacea L.Fam.: Labiatae Fenol.: IV-VI

Herba perenne con talos vexetativos rastreiros e floríferos erectos.Follas opostas, orbiculares ou reniformes, crenuladas, de ata 35x40mm, con longos pecíolos. Flores reu-nidas en verticilos de 2-10 que se des-enrolan na axila das follas; sonpentámeras, co cáliz piloso-glandulosoe a corola bilabiada duns 20 mm, tubodereito, de color violáceo con manchasrosadas ou púrpuras; 4 estames lixeira-mente exertos. O froito é un tetraque-nio que se sitúa no fondo do cáliz.Háb.: Medra en lugares sombrizos ehúmidos, como carballeiras e fragas,bidueirais, abeledos e beiras de rega-tos, sobre solos frescos e ricos en nu-trientes.Distr.:Atópase por toda Europa e parte de Asia. En Galicia medra nascatro provincias, aínda que nunca é abondosa.Props.:As flores teñen propiedades expectorantes, astrinxentes, diu-réticas e vulnerarias.

98


CHUCHAMEL, ESTRUGA MORTA, ortiga muertaLamium maculatum L.Fam.: Labiatae Fenol.: III-XII

Herba perenne, co talo cuadrangular, piloso, simple, de ata 50 cmde altura. Follas opostas, pecioladas, triangular-ovadas, acuminadas,dentadas, de color gris cunha mancha branca polo face e prateadas poloenvés. As flores dispóñense en vertici-los globosos bracteados; son sesiles,con cáliz de 5 dentes, de 8-15 mm e co-rola bilabiada ensanchada superior-mente cun anel de pelos na marxe, de20-35 mm, rosácea ou púrpura; esta-mes cubertos polo labio superior da co-rola. O froito son 4 núculas.Háb.: Desenrólase nas beiras dos bos-ques, sebes, camiños, ríos, lugares re-movidos e ao pé dos muros, en solosricos en nitróxeno e materia orgánica.Distr.: Planta de distribución euroasiática, medra en toda Galicia.Props.: Para uso interno emprégase contra a diarrea, metrorraxia etrastornos intestinais. Externamente en casos de vaxinite, hemorroi-des, estomatite, xenxivite, farinxites, feridas e queimaduras.

BUGALLÓN, AMENTA DE LOBO, MARRUBIO ACUÁTICO, pie de lobo,menta de loboLycopus europaeus L.Fam.: Labiatae Fenol.: VI-IX

Planta perenne, sen olor, variadamente pilosa, de máis dun metrode altura. Follas de ata 5x12 mm, ovado-lanceoladas ou elípticas, pin-natífidas ou pinnatisectas na base eamplamente lobadas ou dentadas noápice; follas superiores amplamentedentadas. Flores en verticilos separa-dos entre si, densifloros, con brácteasde 3-5 mm; cáliz de 3,5-4,5 mm, condentes do dobre de longos co tubo e es-piñentos; corola de 4 mm, con 4 lóbu-los, branca con puntos avermellados; 2estames sobresaíndo da corola.Háb.:Medra en lugares húmidos baixoarborado de amieiros e salgueiros, ensolos enchoupados, chegando ata os 1.000 m de altitude.Distr.: Planta de distribución eurasiática, medra nas catro provincias.Props.:A planta ten propiedades astrinxentes e febrífugas. É de inte-rese melífero.

99


MENTRASTO, MATAPULGAS,menta bastarda, menta bordeMentha suaveolens Ehrh.Fam.: Labiatae Fenol.: VI-IX

Planta perenne, de talo cuadrangular, ata 1 m, olor forte e cubertade pelos crechos. Follas de 30-45x20-40 mm, sésiles ou moi curta-mente pecioladas, ovado-oblongas a suborbiculares, obtusas, cordadasna base e de borde serrado, opostas, de-cusadas, moi rugosas pola face e algoabrancazadas polo envés. Floresbranco-rosáceas, dispostas en espigascónicas alongadas, as veces ramificada,de ata 90 mm de longo; cálices de 1-2mm, campanulados, con 5 dentes subi-guais, e corola algo máis do dobre delonga.Háb.: Medra nas beiras dos camiños,gabias, prados e baixo bosques húmi-dos, sempre en solos cun certo contidoen nitróxeno, ascendendo ata os 1.000 m de altitude.Distr.: Planta que se desenrola ao Oeste e Sur de Europa, subindo carao norte ata Holanda. En Galicia aparece nas catro provincias.Props.: Ten propiedades estomáticas, antiespasmódicas e tónicas, si-milares ás doutras mentas, pero menos intensas.

HERBA DO FERRO, HERBA DESAN XOÁN, HERBA DAS FERIDAS, brunela, consuelda menorPrunella vulgaris L.Fam.: Labiatae Fenol.: VI-X

Planta perenne, con rizoma reptante con talos que poden alcanzarmedio metro de alto, cuadrangulares e debilmente pubescentes. Fo-llas escasas, opostas, de ata 5x2 cm,pecioladas, ovadas coa base cuneada ebordo enteiro ou lixeiramente crenu-lado. Flores en inflorescencia terminal,cilíndricas, sostida por brácteas simi-lares ás follas; cáliz de ata 9 mm, condentes mucronados, os 3 superiores an-chos e os dous inferiores máis longos eestreitos e corola de ata 15 mm, bila-biada, co labio superior cóncavo e o in-ferior tridentado, azul violeta.Háb.: Medra en prados, beiras de ca-miños e regatos e bosques aclarados,sobre solos frescos, ricos en bases e lixeiramente ácidos, chegando ataos 1.000 m de altitude.Distr.: Planta de areal eurasiático, en Galicia crece por calquera sitio Props.: Planta de interese melífero. Ten propiedades astrinxentes evulnerarias.

100


Hierba de gato, matapollosStachys arvensis (L.) L.Fam.: Labiatae Fenol.: III-X

Planta anual, pilosa, de ata 30 cm de altura. Talos erectos, simplesou divididos dende a base, con pelos adpresos nas caras alternas encada entrenó. Follas opostas, ovadas coa base cordada, de 10-40x8-30mm, hirsutas. Flores en verticilastrosaxilares de 2-6 flores, con pediceloscurtos, con brácteas máis pequenas cásfollas; cáliz piloso, de 5-7 mm, condentes tan longos coma o tubo; corolabilabiada, branca a púrpura, poucomaior có cáliz, cos estames sobresa-índo do tubo.Háb.: pasteiros anuais, terreos de cul-tivo, terras removidas sobre substratosácidos ou areosos. Ascende ata os1.000 m.Distr.: Planta de distribución europea, que aparece frecuente na maiorparte de Galicia. Considérase una herba ruín para os cultivos.

LOTO DE CHARCAS, loto, cuernecillograndeLotus pedunculatus Cav.=L. uliginosus SchkuhrFam.: Leguminosae Fenol.: III-IX

Planta perenne, estolonífera, normalmente glabra, Talos ramalludos,ocos, de ata máis de 1 metro de longo. Follas con 5 folíolos, glaucospolo envés, os superiores algo maiores que o par inferior, de ovados aelípticos, obtusos e xeralmente mucronados. Inflorescencia con 5-18flores, nun pedúnculo de 4-13 cm, va-rias veces máis longo que a brácteatrifoliada que o soporta; flores papilo-náceas, de 10-15 mm, con cáliz piloso,apenas bilabiado, con tubo máis longoque os dentes; corola dobre de largaque o cáliz, amárela, con veas averme-lladas no estandarte, este pouco máislongo que as ás e a quilla. Froito de ata2,5x40 mm, algo comprimido.Háb.: Desenrólase con frecuencia enprados, xuncais e comunidades conforte enchoupamento e beiras de ríossobre solos ácidos, ascendendo ata os 1.200 m de altitude.Distr.: Taxon de dispersión eurasiática, que medra abundante en todaGalicia.Props.: As flores teñen efectos ansiolíticos, polo que a infusión dasmesmas axuda a combater o insomnio.

101


TREVO BRANCO, trébol blancoTrifolium repens L.Fam.: Leguminosae Fenol.: IV-IX

Herba perenne, estolonífera, cos talos arraigantes nos nós, glabros.Follas alternas, con una estípula na base e pecíolo 10-35 cm, glabro ouglabrescente; folíolos de ata 4,5x3,5 cm, de obcordados a case orbicu-lares, ás veces cunha mancha negra. Inflorescencias hemisféricas, de10-40 mm de diámetro, axilares, sobre pedúnculos de 1-40 cm; florespapilionáceas sobre pedicelos curtos,que tenden a facerse reflexos na fruti-ficación, brancas ou rosadas, acadandoata os 12 mm de longo; cáliz glabro,con 10 nervios, tubo máis longo que osdentes desiguais; corola glabra, con es-tandarte de 6-11 mm. Legume con 1-4sementes. Háb.: Planta típica de prados de sega,céspedes, bordos de regatos e lugareshúmidos, sendo a miúdo empregadapara mellorar pasteiros. Prefire solosricos, con pH próximo á neutralidade enon soporta a seca.Distr.: Planta da Rexión Mediterránea, escasa en Galicia, naturali-zándose en zonas baixas da costa pontevedresa.Props.: Ten propiedades antirreumáticas, antiespasmódicas, vulnera-rias, diuréticas e emenagogas. Utilízase frecuentemente como condi-mento nas comidas. Como outras leguminosas aporta azote ao solomediante os nós radicais coa bacteria nitrificante Rhizobium.

VEZA, HERBA DA FAME, veza púrpuraVicia bengalensis L.Fam.: Leguminosae Fenol.: III-VI

Herba anual ou bienal, gabeadora, pilosa, con talos angulosos, deata 80 cm. Follas con estípula enteira ou dentada na base e rematada engabián, composta de 5-9 pares de folí-olos; estes de 8-28x2-6 mm, elípticos aoblongos, obtusos e mucronados. In-florescencias pedunculadas, en aciosde 4-15 flores, con pedúnculo de 4-15cm; flores papilionáceas, con cáliz pi-loso e cunha protuberancia na base econ 10 nervios; corola púrpura ou vio-leta, co extremo escuro e o estandartede 15-18 mm de longo e ás e quilla li-xeiramente máis curtas. Legume de25-40x0-12 mm, comprimida, moi pi-losa, con 2-5 sementes de 2,2-2,7 mm,pardo-escuras.Háb.: Crece en bordos de camiño, noiros e herbais sobre solos poucoprofundos, ascendendo ata os 400 m de altitude.Distr.: Planta de dispersión mediterránea, naturalizada en Norteamé-rica. En Galicia medra en zonas baixas, preto da costa, e nas mornas dointerior.

102


ARVELLA, BRENZA, HERBA DO CRE-GO, PAN DE CUCO, vezaVicia hirsuta (L.) S.F. GrayFam.: Leguminosae Fenol.: V-VII

Planta anual, pubescente, con talos de ata 70 cm, procumbentes ougabeadores. Follas de 4-9 pares de fo-líolos terminadas en gabiáns; folíolosde 4-18x1-3,5 mm, oblongo-elípticos alineares, co ápice mucronado ou tri-dentado. Inflorescencias pedunculadas,con 2-7 flores, do tamaño da folla axi-lar; pedicelos de 1 mm; flores de 4-5mm, con dentes desiguais; corola azulclara a abrancazada, o estandarte de ata4 mm case do mesmo tamaño que as áse quilla. Legume negra e pilosiña, de 7-10x3 mm, subromboide con 1-2 se-mentes. Estas de 1,8-2,5 mm, moi comprimidas, pardas. Háb.:Medra nos bordos dos camiños, herbais, lugares alterados e pas-teiros de sega, en terreos ácidos; ascende ata os 800 m de altitude.Distr.: Distribución eurosiberiana; en Galicia atópase nas catro pro-vincias, máis frecuente no interior.

LENTELLA DE AUGA, lenteja de aguaLemna minor L.Fam.: Lemnaceae Fenol.: V-VIII

Pequena planta abóiante. Talos de 1,5-5 mm, opacos, amplamenteovados a case orbiculares, enteiros,aplanados polas dúas caras, con 3 veas;verde pola face e máis clara polo envés,do que sae unha soa raíz. Flores moipequenas, reducidas a 2 estames e 1óvulo.

Háb.:Moi frecuente en charcas, pozose regatos de augas estancas ou lentas,normalmente ácidas e pobres en nu-trientes, por baixo dos 700 m.

Distr.: Planta cosmopolita que apareceabondosa en toda a Península Ibérica; en Galicia nas catro provincias.

Props.: Parece ter propiedades anticatarrais, diuréticas, antiinflama-torias e antibacterianas; pode valer como fonte natural de antioxidan-tes.

103


Lagrimas de la Virgen, ajeteAllium triquetrum L.Fam.: Liliaceae Fenol.: III-V

Plantas perennes, con bulbo subterráneo de 1-2 cm, con túnicas ex-teriores membranáceas. Talo triangular de sección, alado, de ata 40 cm.2-4 follas que parten do bulbo, máis curtas có talo, aquilladas e envai-ñadoras na base. 3-15 flores campanuladas en umbela de 3-6 cm dediámetro, con espata de 2-3 cm; pedi-celos de 10-35 mm; tépalos brancos,con nervio verde, de 7-15x2-3,5 mm eápice agudo. Estames de 6-7 mm, conanteras amarelas. Cápsula globosa de4-6 mmHáb.: Crece nos bordos dos camiños,herbais, sebes, beiras de regatos e lei-ras, con certa humidade. Distr.: Planta mediterránea, que se na-turaliza fóra da súa área natural, moi-tas veces como escapada de xardíns.En Galicia aparece nas zoas costeiras e no val do río Sil.Props.: O bulbo pódese empregar para condimentar as comidas, e asfollas son comestibles en pequena cantidade. Aínda que non especí-fico para esta especie, os allos poden axudan a reducir o colesterol e atensión arterial e actuar como tónico dixestivo.

XACINTO BRAVO, jacinto silvestreHyacinthoides paivae Ortiz & RodríguezOubiñaFam.: Liliaceae Fenol.: III-V

Planta perenne, con bulbo case esférico de ata 5 mm de diámetro etalos floridos de ata 50 cm. Follas li-neares, de lonxitude similar ao talo de7 a 21 mm de ancho. Inflorescencia enacios oblongos, laxos, con 6-18 floresergueitas. Pedicelos menores cas flo-res, con dúas brácteas desiguais, me-nores cos pedicelos; periantio aberto enestrela, con 6 tépalos azuis, de 9-12x3-4 mm. 6 estames, con filamentos par-cialmente unidos aos tépalos externose anteras de 2-2,5 mm, azuis ou ama-relas. Cápsula de 9-12 mm, ovoidea aobovoide-trigonal; sementes pequenasnegras e lustrosas. Háb.: Lugares sombrizos, carballeiras e piñeirais, tamén en mato-gueiras, prados de sega e penedías litorais. Distr.: Endemismo galaico-occidental e noroccidental portugués, quena provincia de Ourense ascende ata os 700 m de altitude.

104


Salicaria menorLythrum junceum Banks & Sol. in Russell–Lythrum acutangulum auct., non Lag.Fam.: Lythraceae Fenol.: V-VII

Planta perenne, sen pelos, ramalluda dende a base. Talo ascendente,de hasta 50 cm, radicante na base. Follas alternas, que poden acadar os22x10 mm, de lineares a oblongo-elíp-ticas, obtusas. Flores solitarias nas axi-las das follas superiores, con tubo floralde 6-8 mm de longo e que levan dúaspequenas bractéolas; cáliz con 6 sépa-los soldados e 6 apéndices intersepali-nos iguais, todos menores de 0,5 mm; 6pétalos de 5-7 mm, oblongo-elípticos ede cor púrpura; 12 estames máis oumenos exertos. Froito una cápsula glo-bosa, menor có tubo do cáliz.Háb.: Lugares húmidos e sombrizos,gabias, charcas, beiras de regatos e prados, ascendendo ata os 500 mde altitude. Distr.: Orixinaria da Rexión Mediterránea, esténdese por toda a Pe-nínsula Ibérica. En Galicia fundamentalmente en zonas baixas pretodas costas, aínda que se pode atopar escasa no interior de Galicia.

SALGUEIRIÑO, salicariaLythrum salicaria L.Fam.: Lythraceae Fenol.: VI-IX

Planta herbácea perenne, con talos cuadrangulares, erectos, de ata150 cm, pilosos. Follas pilosas, de lineares a lanceoladas, amplexi-caules as superiores, de marxe enteiro, opostas decusadas ou en verti-cilos de 3. Flores en inflorescencias espiciformes terminais,hermafroditas; cáliz tubuloso, piloso,con 8-12 costelas e igual número dedentes desiguais, de 5-7 mm; corolacon 6 pétalos alongados, de 5-8 mm,vermellos ou púrpuras; 12 estames en2 grupos. Froito seco en cápsula, de 3-4 mm, con numerosas sementes pe-quenas.Háb.: Especie semitolerante á sombra,medra en zonas húmidas e enchoupa-das, como en prados, beiras de arroios,xunqueiras, amieirais ou salgueirais,con las raíces sempre enchoupadas e solos ricos en materia orgánica,ascendendo ata os 600 m de altitude.Distr.: Planta de distribución europeo-occidental, que se atopa naszonas baixas de toda Galicia.Props.: Ten propiedades astrinxentes, tónicas e antihemorráxicas.

105


HERBA DOS ENCANTOS, hierba deSan Simón, hierba de los encantosCircaea lutetiana L.Fam.: Onagraceae Fenol.: VI-IX

Herba perenne, con talos erectos, simples, densamente pubescen-tes. Follas de ata 12x7 cm, opostas, perfoliadas, limbo ovalado, trun-cadas ou algo cordadas na base, marxedenticulado e pilosas. Flores en aciosterminais frouxos sobre eixes piloso-glan- dulíferos, con pedicelos patentesna floración e reflexos na frutificación,con dous sépalos, e dous pétalos bran-cos bilobulados. Froito, una caixa piri-forme de 2,5x3,5 mm, cuberta de sedasrecurvadas coa punta ganchuda.Háb.: Crece en lugares ricos en nu-trientes, húmidos e sombrizos, comocarballeiras, amieirais e incluso en sou-tos, ascendendo ata os 1.000 m.Distr.: Planta que se distribúe por Europa, Marrocos e Asia occiden-tal, localízase en Galicia, sobre todo nas provincias máis atlánticas (ACoruña, Lugo e Pontevedra).Props.: Empregouse en Austria como infusión e externamente paratratar o reumatismo, a gota, as infeccións e a febre.

HERBA DE SAN ANTÓN, hierba deSan AntonioEpilobium parviflorum Schreb.Fam.: Onagraceae Fenol.: VI-IX

Planta herbácea que ten rosetas ba-sais de follas no inverno; talos erectos,acadando máis de 50 cm, cilíndricos,pilosos e poden ser ramalludos na partesuperior. Follas inferiores opostas e assuperiores alternas de oblongas a li-near-lanceoladas, subsésiles, ampla-mente denticuladas e cano-vellosaspolas dúas caras. Flores sobre pedice-los de 10-17 mm, con 4 pétalos de 6-10mm, escotado, brancos e rosados ouvioláceos, algo máis longos que os sé-palos; estigma cuatrípartido. Froitos deata 65 mm, pilosos, contendo sementesde 1 mm. Na zona medra E. tetragonum L. subsp. tetragonum, que di-ferenciase polos talos con costelas marcadas, estes con pelos sinxelosmenores de 0,25 mm e sen pelos glandulíferos na parte superior, follasmenores e pétalos menores de 6 mm.

106

E. parviflorum

Props.: Esta planta converteuse na herba medicinal máis empregadae eficaz. A acción farmacolóxica antia-denosa prostática débese aos compos-tos polifenólicos, sobre todo osflavonoides . A baixada dos niveis deantíxeno prostático en pacientes vaiacompañado da diminución do tamañoda próstata e a desaparición gradualdos síntomas. Os taninos teñen una ac-ción cicatrizante. O extracto fluído pa-rece ter una certa acción antitumoralcon un aumento das defensas inespecí-ficas, acción antiinflamatoria, antibac-terial e antiviral e unha importantecapacidade antioxidante.


SATIRIÓN CORPUDO, satirión realDactylorhyza elata (Poir.) SoóFam.: Orchidaceae Fenol.: IV-VI

Raíz con dous tubérculos palmatipartidos. Talos ocos, de 35-100cm, púrpura na súa parte superior. Follas erectas, lanceoladas, as vecesmanchadas, de 15-45 cm, as 2-4 superiores bracteiformes. Inflores-cencia alongada, de ata 35 cm, con 30-70 flores, de rosadas a púrpu-ras; brácteas foliosas que xeralmenteexceden as flores, verdes con tons púr-puras. Sépalos de 9-18 mm, os lateraisdirixidos cara arriba, algo menores queos pétalos; labelo de ata 13x18 mm,pouco trilobulado, con manchas e liñaspúrpuras; esporón robusto, cónico outubular, descendente, paralelo ao ova-rio. Froito de ata 20 mm de longo.Háb.: Medra en lugares húmidos eabertos, como prados, beiras dearroios, brañas, xunqueiras, trasduna ecunetas, as veces cun certo contido de calcio.

Distr.: Planta que se distribúe polo Suroeste de Europa e Noroeste deÁfrica, que en Galicia parece frecuente nas provincias de A Coruña eLugo e na parte norte da de Pontevedra e Noroeste de Ourense, ascen-dendo ata os 900 m.

107

Háb.: Crece en lugares húmidos como beiras de charcas e regatos, asveces no terreo removido.

Distr.: Planta de dispersión eurasiática, que introduciuse en Nortea-mérica. En Galicia é frecuente nas catro provincias, ascendendo ata os800 m de altitude.

E. tetragonum Subs. tetragonum


HERBA DA FAME, aleluya, boliche, ce-bollera, cucas, trébol de huerta, trebolillo

Oxalis latifolia Kunth in Humb., Bonpl. &Kunth-Oxalis violacea auct.

Fam.: Oxalidaceae Fenol.: V-VI

Herba pouco pilosa, de ata 30 cm dealto sen talo. Bulbo de 1-2 cm, máis oumenos esférico e con bulbilos máis pe-quenos e raíces napiformes. Follas tri-foliadas en roseta basal, con folíolosobcordados, escotados ata a metade dolongo, de 10-50 mm, con lóbulos sub-agudos e marxe lixeiramente ciliada;pecíolo de 8-25 cm. Inflorescencia de(3)6-15 flores, umbeliforme, simple eterminal, coas flores pediceladas ebrácteas na base da umbela; sépalospolo común lanceolados, de 4-6 mm de longo, (1) 3-7 nervios, concalos alaranxados; corola de (4)7-14 mm de longo, de cor rosada ouazul, co tubo verde-amarelado; estames de filamentos longos pilosos eos curtos glabros. O froito é unha cápsula de 3 a 9 mm de longo, ci-líndrico-ovoide. Sementes de 1-1,4x0,5-0,8, alveoladas, de cor castañoclaro.

Háb.: Planta ruderal que vive en cultivos, xardíns, gabias e bordos decamiño, fundamentalmente sobre substratos pouco ácidos. Reprodú-cese por bulbilos. Ascende ata os 400 m de altitude.

Distr.: Esténdese por Centroamérica e Sudamérica, dende México aPerú, asilvestrada en moitas partes do mundo. En Galicia medra nascatro provincias, en zonas baixas e húmidas.

Props.: Conten grande cantidade de ácido oxálico, o cal únese aos ca-tións facéndoos inaccesibles para o corpo; por tanto, non debe tomarsepor persoas con problemas dixestivos e de ril. En México emprégasepara tratar a inflamación da boca, salouco, refluxo gástrico e problemasdixestivos, aínda que non hai estudos médicos que o avalen.

108


ANDORIÑA, CIRUDA, CILIDONIA,LEITEIRIÑA, celidonia mayor, hierbade las golondrinas, hierba verrugueraChelidonium majus L.

Fam.: Papaveraceae Fenol.: III-X

Planta vivaz, que pode chegar aos 90cm, algo pubescente e que zumega unlátex de cor laranxa e sabor acre e pi-cante. Talos redondos, e fráxiles. Follaspecioladas, alternas, pinnado-partidasde 5-7 segmentos anchos, aovados, ob-tusos, lobulados e festonados, verdebrillante pola face e glaucos polo envéscon escasa pilosidade. Flores amarelo-douradas, de 2-2,5 cm de diámetro, engrupos de 2-6 en umbelas terminais;cáliz de 2 sépalos pubescentes caedizose corola con 4 pétalos anchamente obovados. Numerosos estamestamén amarelos. Froito, una cápsula longa e estreita, de 3-5 cm, queabre en dúas valvas dende a base cara ao ápice e contén sementes ne-gras.

Háb.: En muros, noiros, beiras de camiños, esterqueiras, baldíos, ásveces preto dos regatos ou en zonas urbanas, ascendendo ata os 900 m.

Distr.: Planta de dispersión circumboreal, que aparece en case todaGalicia agás nas máis altas montañas.

Props.: Planta que a partir de certas cantidades é tóxica pola vía oral.O zume ou látex emprégase en uso externo para cerrar feridas e con-tra verrugas, calos e tumores. Posúe propiedades antiespasmódicas, co-leréticas, sedantes do sistema nervioso central, antiasmáticas eantivíricas. Estúdase as súas propiedades contra a dermatite atópica. Oprincipio tóxico é a coptisina.

109


Fam.: Papaveraceae

110

MATAFOGO, HERBA DO FOGO ,HERBA DONA, MURUXA, POMBIÑA,palomilla, sangre de Cristo, zapaticosFumaria muralis Sonder ex Koch

Fenol.: III-VII

Planta anual, con longos talos,erecta, difusa ou gabeadora. Follas al-ternas e alongadas, 2-3 partidas, decontorno elíptico. Inflorescencias conata 15 flores en acios simples, laxos,iguais ou máis longos cos seus pedún-culos. Flor bilabiada de 9-11 mm, for-mada por 2 sépalos máis longos que largos, da metade de larga cacorola, dentados, caducos e ovalados, ao lado da corola, esta, formadapor un pétalo superior rosa con esporón, dous internos e un polo baixo,coas puntas máis escuras ou case negras. Froito indehiscente, globosoe algo rugoso, de ata 2,5 mm; contén unha soa semente.

Tamén aparece a F. densiflora DC., que se diferencia por ter de 15a 30 flores por acio, este subsésil ou curtamente pedunculado, as flo-res menores de 9 mm de longas, con sépalos tan ou máis anchos cacorola e o froito ruguloso.

Háb.: En lugares con certa influencia do home, como muros, beiras decamiños, lugares removidos, e cultivos, ascendendo ata os 800 m de al-titude.

Distr.:Orixinaria do ocidente europeoe a Rexión macaronésica, estendeusepor outras rexións do mundo, me-drando en Galicia en zonas baixas emedias das catro provincias.

Props.: A infusión empregase comohepatorregulador, diurético e laxante.Externamente, contra as afeccións docoiro cabeludo.

Fumaria densiflora


CHANTAXE, CINCIO EN VENA, HERBALEITEIRA, LINGUA DE OVELLA, CORRE-OLA, llantén menor, carmel, lengua deovejaPlantago lanceolata L.Fam.: Plantaginaceae Fenol.: III-IX

Planta perenne, pubescente, coas fo-llas en roseta basal de ata 30x3,5 cmlanceoladas ou oblongo-lanceoladas,acuminadas, con 5-7 nervios paralelosou converxentes. Flores hermafroditase tetrámeras, en espigas terminais den-sas e aovado-oblongas, de 0,5 a 5 cm,situadas no extremo dun escapo, quepode ter ata o dobre de longo cás follas.Cáliz con 4 sépalos verdosos soldados;corola glabra, abrancazada, cun tubo deata 3 mm e lóbulos de 1,5-2,5 mm. 4estames sobresaíntes, con anteras ama-relas. Froito en cápsula con dúas sementes.Háb.: Habita en prados de corta, beiras de camiños, outros lugares pi-sados e xardíns, ascendendo ata os 1.300 m de altitude. Distr.: Planta de distribución eurasiática, que medra abondosa nascatro provincias galegas.Props.: Ten propiedades astrinxentes, antiinflamatorias, antitusíxenase antibacterianas. Tamén se considera que ten propiedades antitifoi-deas. Con follas e talos de silva se aplica cun hisopo na boca dos ra-paces para curar as chagas e con mel para as afeccións da gorxa.

CHANTA, CHANTÉ, CORREOLA,LINGUA DE VACA, llantén mayorPlantago major L.Fam.: Plantaginaceae Fenol.: IV-IX

Planta moi semellante á anterior, daque difire polas follas grandes e an-chamente ovaladas, cun pecíolo anchoou alado, a miúdo tan longo como olimbo; este con 5-9 nervios. Espigaslongamente cilíndricas, de ata 15 cmde longo, estreitas cara o ápice e laxasna base. Pétalos pardos. Cápsula connumerosos froitos.Háb.: En beiras de camiños, cultivosagrícolas, lugares removidos ou pisa-dos, ascendendo sobre todo tipo desubstratos ata os 1.100 m de altitude.Distr.: Distribúese por Europa, Asia e Norte de África, naturalizán-dose en todo o mundo; en Galicia se atopa nas catro provincias sendomáis escaso cara o interior.Props.: Ten as mesmas propiedades ca especie anterior.

111


CRISTAS DE GALO, HERBA PULGUEIRA,hierba pejiguera, persicariaPolygonum persicaria L.Fam.: Polygonaceae Fenol.: V-X

Planta herbácea, anual. Talos erectos ou postrado-ascendentes, poucoramalludos. Cunha vaíña ou ócrea na base da folla de ata 1 cm, denticu-lado-ciliada; follas case sen pecíolo, lanceoladas ou linear-lanceoladas,algo coriáceas, de ata 15 cm, normalmente cunha mancha negra. Inflores-cencia en espigas densas, cilíndricas, deata 2 cm, sobre pedúnculos máis longosca ócrea. Flores con periantio rosa, de 2-3 mm. Froitos en aquenio de 2-3 mm,lenticulares ou trígonos.Háb.: Medra nas gabias, canles, beirasde regatos e cultivos, sempre máis oumenos húmidos, ascendendo ata os 1.000m de altitude.Distr.: Planta de distribución cosmopo-lita, fundamentalmente en zonas tempe-radas, que medra dispersa nas catroprovincias galegas.Props.:As flores ao ser ricas en taninose vitamina C, empréganse como antidiarreicas e reconstituíntes. As follasserven para cortar as hemorraxias, chagas e úlceras da pel.ACEDA, SALGADA, VINAGREIRA, CAR-VESA, acederaRumex acetosa L. subsp. acetosaFam.: Polygonaceae Fenol.: III-VII

Planta herbácea, a veces papilosa na base e envés das follas, vivaz, deata máis de 1 m, con groso rizoma subterráneo. Talos erguidos, estriadose ocos, de cor avermellada. Follas simples, abrazadoras, de bordo enteiroou algo ondulado, verde escuras pola face e glaucas polo envés, as basaisson grandes, albardadas e longamente pecioladas e as superiores tenden aser sésiles; estípulas soldadas formando una vaíña. As inflorescencias sonacios compostos terminais; flores de cor verdosa ou avermellada, cun cálizde 6 sépalos dispostos en dous verticilos; as masculinas con seis estamescolgantes. Froito seco en aquenio monospermo, pardo-vermello, protexidopolos 3 sépalos internos acrescentes colgantes.Na zona costeira, tanto nosacantilados como nas toxeiras influen-ciadas polo vento mariño, medra a subs.biformis (Lange) Castroviejo & Valdés-Bermejo, caracterizada polas follas máiscarnosas e lustrosas pola face, que se es-tende pola costa desde Pontevedra a Bil-bao.Háb.: Medra pouco frecuente en pedre-gais de montaña, zonas sombrizas ache-gadas aos cursos de auga, pero é moiabondosa en pasteiros e praderías húmi-das, herbais con certo contido en azote,xesteiras e bosques aclarados.Distr.: Planta de orixe europeo, que seestende frecuente polas catro provincias galegas, ascendendo ata os máisaltos cumes das montañas orientais de Lugo e Ourense.Props.: Polo ácido oxálico e o oxalato potásico que contén, ten propie-dades aperitivas, antiescorbúticas (pola vitamina C que contén), diuréti-cas e laxantes; as follas empréganse como hortaliza despois de cocelas.Tamén se emprega como condimento.

112


ACEDA, acedera de lagarto, acedilla,vinagrillosRumex bucephalophorus L. subsp. hispa-nicus (Steinh.) Rech. fil.Fam.: Polygonaceae Fenol.: III-VI

Planta anual, con varios talos por individuo, de ata 30 cm. Follas deata 4 cm, ovadas ou linear-lanceoladas, enteiras e de base cuneada, asinferiores pecioladas e as superiores sé-siles. Inflorescencia simple de vertici-los case contiguos de 2-3 flores epedúnculos articulados, moi curtos;pezas externas do periantio reflexas; 3valvas, as veces papilosas, de ata3,5x1,5 mm, ovado-lanceoladas con 3-5 dentes finos e longos, en ocasiónsganchudos; sen calosidades ou tubér-culo. Aquenios pequenos, de cor parda.Háb.: Crece en comunidades pioneirasque medran en solos areosos e secos,baldíos, fisuras de rochas, sempre de tipo silíceo, desde a costa ata os1.200 m.Distr.: Planta de distribución ibérica, que penetra no Suroeste de Fran-cia e que en Galicia se encontra nas catro provincias, máis abondosacara a costa.

ALAMPAZAO, ROMAZA, lengua debueyRumex obtusifolius L.=R. friesii Gren. & Godron, nom. illeg.Fam.: Polygonaceae Fenol.: V-VII

Planta perenne, robusta, de ata 150 cm. Follas basais pecioladas, deata 30 x 14 cm, anchamente aovado-oblongas, cordadas na base e ob-tusas no ápice, co limbo igual ou menor co pecíolo; as superiores ate-nuadas na base e agudas. Inflorescencia composta de verticilosdistantes, case todos sen brácteas. Pe-dículos florais articulados, de ata 12mm; 3 valvas frutíferas, oblongo-trian-gulares, de 4-5,5x2-3,5 mm, con 1-2dentes, de ata 2 mm, cerca da base. Tu-bérculo de ata 2,5 mm, xeralmente bendesenvolto nunha soa valva.Háb.: Medra en herbais vivaces nitri-ficados e prados de sega sobre todotipo de substrato rochoso, ascendendoata cerca dos 1.000 m.Distr.: Planta de distribución eurosi-beriana que se estende polo Hemisferio norte e que en Galicia crece nascatro provincias.Props.: As raíces teñen acción laxante e astrinxente. A leite que se-grega ten una notable concentración de taninos e ácido oxálico e a súatintura serve para os problemas da menopausa. Tamén ten propieda-des hipotensoras e diuréticas.

113


BALDROAGA, VERDOAGA, portulaca,verdolaga, loragaPortulaca oleracea L.Fam.: Portulacaceae Fenol.: V-X

Planta anual, carnosa e glabra. Varios talos rastreiros, frecuente-mente vermellos, de ata 40 cm. Follas de 1-2 cm, opostas, oval-oblon-gas, lustrosas e pecioladas. Flores pequenas, terminais, sésiles, envoltasna base polas follas; cáliz con 2 sépa-los de 4 mm, soldados nun tubo corto;corola de 5 pétalos amarelos de 6-8mm, caduco; de 7-12 estames. O ova-rio produce una cápsula que se abrepor una valva transversal de 6-9 mm;contén moitas sementes negras de 1mm.Háb.: Planta que medra como malaherba nos cultivos, camiños de terrabatida, fendas dos camiños e outros te-rreos removidos.Distr.: Planta de dispersión subcosmopolita, que en Galicia se encon-tra nas zonas baixas das provincias de A Coruña. Ourense e Ponteve-dra, ascendendo ata os 400 m de altitude.Props.: Úsase a planta enteira, en fresco – como ensalada polo seualto contido en ácidos graxos omega3 – ou en infusión, como laxante,diurética e antiescorbútica. Contén abundante mucilaxe, saponina e vi-tamina C.

ESPIGA DE AUGA, OUCAS, NADAN-TAS, espiga de agua, hierba de aguaPotamogeton natans L.Fam.: Potamogetonaceae Fenol.: IV-VII

Planta perenne, acuática, con taloslongos sen ramificar, con follas alter-nas, aboiantes, ovadas a lanceoladas,case cordadas, de ata 12 cm de longo;pecíolo tan ou máis longo que o limbo,levando una pequena dobrez no puntode unión con este; follas mergulladasestreitas, lineares e obtusas. Espigaspedunculadas, erectas, laxas, de 3-8cm, con flores de 4 pezas sepaloidespequenas, 4 estames e 4 carpelos li-bres. Froitos en drupa de 3-4 mm, cunpequeno bico.Háb.: Medra flotando nas augas estancas ou lentas de regatos, canlese charcas e en augas calmas e fondas pouco mineralizadas, ascendendoata os 800 m de altitude.Distr.: Ten unha distribución circumboreal e de zonas mornas do He-misferio norte, aparecendo con certa frecuencia nas catro provinciasgalegas.

114


CÁNCARO, HERBA DE SAN PABLO,primaveraPrimula acaulis (L.) L. subsp. acaulis=P. vulgaris HudsonFam.: Primulaceae Fenol.: III-VI

Planta perenne, acaule. Follas en roseta basal, oblanceoladas a obo-vadas, gradualmente estreitándose enpecíolo, irregularmente dentadas a cre-nadas, glabras e rugosas pola face. Flo-res solitarias, no extremo de numerosospedúnculos de ata 20 cm, nacendo docentro da roseta basal; as flores sonerectas, co cáliz de 1-2 cm, cilíndrico,con dentes acuminados; corola grande,de ata 25 mm de diámetro, amarelaclara, con pétalos parcialmente solda-dos formando un tubo. Froito en cáp-sula, sobresaíndo lixeiramente do tubodo cáliz.Háb.: Planta semitolerante á sombra, require lugares frescos, comonoiros, prados e bosques caducifolios, en solos ricos e lixeiramenteácidos, ascendendo ata os 1.200 m.Distr.: Distribúese polo Oeste, Sur e Centro de Europa, alcanzandoDinamarca e Ucraína. En Galicia é frecuente nas 4 provincias.Props.: Ten propiedades expectorantes; tamén ten interese melífero.Cultivada como ornamental, con numerosas variedades e colores.BONETES, HERBA DOS PITOS, FI-DALGUIÑOS, PAXARIÑOS, aquile-gia, clerigos boca abajo, pelicanosAquilegia vulgaris L. subsp. dichroa(Freyn) T.E. Díaz-GonzálezFam.: Ranunculaceae Fenol.: III-VIII

Planta perenne, de talo oco que podeacadar o metro de altura, ramalludo naparte superior. Follas basais grandes,en mouta, pecioladas, tripartitas cossegmentos glaucos polo envés e ascaulinas moito menores. Chamativasflores radiais, grandes, azuis con partebranca ou violáceas, pedunculadas,xuntándose ata 15 por inflorescenciapedunculada. 5 pétalos nectíferos, conlimbo de ata 18x7 mm e esporón de 9-15x1-2 mm, ganchudo no extremo; sé-palos lanceolados, azuis, de ata 18x7mm. Froito en folículos de 13x21 mm, glandular- pubescentes. Se-mentes negras, brillantes.Háb.:Orlas de bosques, carballeiras, marxes de camiños e zonas som-brizas, nas zonas baixas e medias, ascendendo ata 1.100 m de altitude.Distr.: Esténdese polo Noroeste da Península Ibérica e Azores, me-drando nas catro provincias galegas.

115


HERBA DAS ALMORRÁS, HERBADAS ANADAS, ficaria, celidonia menorRanunculus ficaria L. subsp. ficariaFam.: Ranunculaceae Fenol.: II-V

Planta perenne, glabra, de ata 30 cm de altura, tendida, pouco ra-malluda, coa raíz formada por un feixe de tubérculos e fibras. Follasalternas, triangulares, lustrosas e algo lobuladas. Flores de 20-40 mm,hermafroditas, amarelo-brillantes; 3sépalos caedizos; de 8-12 pétalos ova-dos, patentes, de ata 20 mm de longo.Numerosos estames ceibes e estilospersistentes no froito. Este é un aque-nio, de 2-3,5 mm, liso, cun bico curto;agrúpanse nun receptáculo globoso-có-nico, glabro. Háb.: Crece en lugares húmidos, en-choupados temporalmente, ricos enmateria orgánica e nutrientes, comoamieirais, lameiros, pasteiros, e beirasde arroios, máis ou menos soleados esobre solos derivados de rochas silí-ceas, ascendendo ata os 1.500 m.Distr.: Planta que ten una distribución europea-occidental, acadandoa Rexión Mediterránea e o Norte de África e que en Galicia encóntraseen case toda a rexión.Props.: Empréganse os brotes novos en ensalada como antiescorbú-tico e depurativos e as infusións e tinturas das plantas novas empré-ganse por vía interna contra as hemorroides.

BUGALLÓN, HERBA DE OURO,HERBA DO LOBO, PATELO, PÉ DE PULDRIÑO, botón de oroRanunculus repens L.Fam.: Ranunculaceae Fenol.: III-VII

Planta vivaz, variablemente pubescente, as veces con pelos paten-tes ou reflexos, con talos ocos de ata 60 cm, que bota estolóns arrai-gantes e cun rizoma de raíces fibrosas.Follas basais subpentagonais, 3-5 sec-tas, co segmento central peciolulado elámina grande; follas caulinas seme-llantes, pero o pecíolo máis curto e asveces, os segmentos son só lineais.Flores de 20-35 mm, con sépalos pa-tentes sobre pedúnculos estriados; pé-talos ás veces escotados. Froito unacabeza de aquenios globosa, cada unde 3-4 mm, comprimido lateralmente,glabro, cun reborde e bico de 1 mm,curvado; os aquenios están dispostosnun receptáculo pubescente.Háb.: Medra en praderías e pasteiros húmidos, depresións, gabias ebordos de arroios sobre todo tipo de substrato.Distr.: Planta de distribución circumboreal que en Galicia aparece fre-cuente nas catro provincias, ascendendo ata os 1.500 m de altitude.Props.: Ten propiedades similares a especie anterior.

116


RESEDA, resedaReseda media Lag.Fam.: Resedaceae Fenol.: III-X

Planta anual ou bienal, pluricaule, con talos deitados. Follas basaisen mouta, de 60-90 mm, ovado-lanceoladas, as medias e superiorescuneadas ou redondas na base, con 1-4 pares de lóbulos laterais e unterminal maior. Flores en acios termi-nais, cos pecíolos algo menores casbrácteas. Cáliz de 6 sépalos acrescen-tes, de 3 mm na floración. Corola de 6pétalos de 3-4 mm, unguiculados,abrancazados e laciniados. Estames nu-merosos, máis curtos cos pétalos. Cáp-sula de 14-19x6-7 mm, ovoideo-cilíndrica, con 3 dentes no ápice.Háb.: Medra en leiras incultos, pastei-ros secos, muros, noiros, sebes e clarosde matos, en solos areosos, nitrificadose ácidos, ascendendo ata os 600-800 m.Distr.: Planta nativa do Suroeste de Europa e Norte de África, me-drando na metade occidental da Península; en Galicia dáse principal-mente en zonas baixas.

HERBA CARAVELEIRA, HERBADE SAN BENTO, cariofiladaGeum urbanum L.Fam.: Rosaceae Fenol.: V-VII

Planta pilosa, con rizoma curto e groso; talo erecto, ramalludo, deata 50 cm. Follas basais pinnatisectas, con 1-5 pares de folíolos des-iguales, o terminal de ata 10 mm, suborbicular e moi lobulado; as dotalo 3-5 partidas e con estípulas grandes. Inflorescencia con 5-10 flo-res, estas pentámeras, de 10-15 mm dediámetro, erectas sobre longos pedún-culos e cun epicáliz polo baixo; pétalosamarelos de lonxitude similar a dos sé-palos. Aquenios numerosos, formandouna cabeza globosa, de 3-5 mm, ova-les, con pelos largos, terminan nun es-tilete longo, con dúas articulacióncaedizas na parte terminal.Háb.:Medra en sitios sombrizos e algohúmidos, lindes de sebes e bosques eprados ruderalizadosDistr.: Planta de distribución europeae asiática occidental. En Galicia e máis frecuente nas zonas medias dointerior, non superando os 1.000 m de altitude. Props.:O talo ten propiedades tónicas e emprégase nas afeccións bu-cais; polo contido en taninos pode provocar vómitos. A raíz emprégasecomo especia en sopas e como condimento da cervexa inglesa.

117


CONSOLDA, TOMENTILA, PAN EQUEIXO, SETE EN RAMA, sietenramaPotentilla erecta (L.) RauschelFam.: Rosaceae Fenol.: III-X

Planta perenne, de raíz grosa e talos adpreso-pubescentes, procum-bentes a suberectos. Follas sentadas con 3 lóbulos, a veces 4 ou 5, obo-vado-cuneados, dentados, o central de ata 30 mm, todos pilosos poloenvés. Flores axilares en un pedúnculomáis longo que a folla agrupadas encimas terminais, tetrámeras; 4 sépalosovado-lanceolados, de 2-8 mm e 4 pé-talos amarelos, un pouco máis grandesque os sépalos; 12-20 estames e 4-16carpelos. Froitos en aquenio de 1,5-2mm.Háb.: Planta de solos ácidos, medra enprados de dente, turbeiras, gándaras,fenteiras, matos, uceiras, xesteiras eclaros de bosque, con un grado varia-ble de humidade.Distr.:Distribución eurasiática pero rara na rexión mediterránea, crecepor toda Galicia acadando os cumes máis elevados.Props.:A raíz ten propiedades antidiarreicas. En tempos de fame, em-pregouse na alimentación humana para tinguir de vermello os coiros.

AGANA, CALLALEITE, CHAPIZO,HERBA DO RODICIO, PRESOIRA,amor de hortelano, azotalenguasGalium aparine L. subsp. aparineFam.: Rubiaceae Fenol.: III-VIII

Planta herbácea anual. Talos de ata 2 m, gabeadores, de seccióncuadrangular, con nós pilosos e aguillóns recurvados nas arestas. Asfollas son simples, de 6-8 en cada ver-ticilo, lineais, uninerviadas, agudas,punta hialina e pelos ganchudos namarxe. Flores brancas de 1-2 mm dediámetro, reunidas en panículas pauci-floras amplas, sostidas por un pedún-culo máis longo cas follas. Froitos de3-5 mm, composto por dous mericar-pos pareados, globosos e cubertos depelos ganchudos. Háb.: Desenvólvese como ruderal encalquera tipo de substrato, aparecendoen hortas, sebes, baldios e beiras de ca-miño, as veces con certa humidade, as-cendendo ata algo máis dos 1.000 m.Distr.: Planta de orixe Eurasiático que se estendeu por moitas partesdo Mundo; en Galicia aparece frecuente nas catro provincias.Props.: As infusión s de flores e outras partes empréganse como as-trinxentes, diuréticas, antiespasmódicas e estomacal e tonificante. Asinfusións de sementes molidas empréganse como sucedáneo do café.

118


ABELOURA, ALCROQUE, BABOCAS,ESTRALOQUE, DEDALEIRA, XOANE,SANXOÁN, dedaleraDigitalis purpurea L.

Fam.: Scrophulariaceae Fenol.: IV-VIII

É una planta herbácea bianual, contalos que poden pasar de 150 cm, pu-bescente ou con lanuxe; ten una rosetade follas basais, grandes e pecioladas, eas caulinas grandes, pilosas pola face econ lanuxe polo envés, ovaladas oulanceoladas, de marxe dentada , ten-dendo a sésis na parte superior. Florespilosas, en acios longos e unilaterais;teñen un cáliz con 5 lóbulos e a corolaun tubo inflado-globoso con 4 lóbulosterminais, de 3-5 cm de longa e corpúrpura, as veces branca, con punteados branco-avermellados no inte-rior do tubo. 4 estames. Froito una cápsula ovoidea, con dúas valvase sementes pequenas.

Háb.: Lugares removidos, queimados ou nitrificados, pedrizas, noirosrochosos, muros, herbais, matas, beiras de pistas, xesteiras e bosquesalterados desde o nivel do mar ata aos cumes máis elevados.

Distr.: Esténdese polo Sudoestee Centro-Oeste de Europa eNorte de África, afastándose daszonas máis mediterráneas; enGalicia atópase repartida polascatro provincias.

Props.: O po de folla en infu-sións ou tinturas ten fortes pro-piedades cardiotónicas, polo quese debe empregar baixo prescri-ción médica. Tamén ten accióndiurética, aínda que pouco mar-cada nas persoas.

119

Digitalis purpurea forma albina, atopadanas proximidades do río Gafos á altura deFigueirido.


120

ABICHORNO, CONCHEIRA, HERBADO TROLLO, HERBA SEOANE, ZUM-BÓN, escrofularia

Scrophularia auriculata L.–S. aquatica auct.

Fam.: Scrophulariaceae Fenol.: IV-IX

Planta herbácea vivaz, as veces pi-losa. Talos ramudos, de sección cua-drangular, alados e ocos, que podenacadar os 2 m. Follas pecioladas, opos-tas, lirado-pinnatisectas, cun grandesegmento terminal de oblongo a trian-gular-lanceolado, con 1-2 pequenossegmentos na parte inferior e as supe-riores sen segmentos, crenadas ou se-rradas. Inflorescencia en cimas conflores pedunculadas, glandulosas; 5 sé-palos ovales, de marxe escariosa de0,2-1 mm; corola de 5-10 mm, con tubo verde e lóbulos verde-amare-lentos, co labio superior púrpura. Estaminodio enteiro, máis ancho quelongo. Froito en cápsula ovoidea, con 5 sementes de 1 mm, negrais ouapardazadas.

Háb.: Medra en herbais húmidos, bordos de camiño, marxes dos cur-sos de auga e ríos, fontes, amieirais e sitios moi húmidos, en solos ricosen materia orgánica, sobre calquera tipo de rocha, ascendendo ata os1.000 m.

Distr.: Planta de carácter subatlántico, que se difunde polo Suroeste deEuropa, acadando ata Italia. En Galicia se encontra máis ou menos re-partida polas catro provincias.

Props.:As coccións do rizoma ten acción purgante polas antraquino-nas e antiinflamatoria polos glicósidos iridoides. Tamén se empregoucomo vulneraria e antihemorroidal.


MEXACÁN, ESCORNACABRAS,SALTASEBES, dulcamara, vid silvestreSolanum dulcamara L.Fam.: Solanaceae Fenol.: V-IX

Planta herbácea, perenne, algo leñosa na base. Talos gabeadores, deata 2 mm, pelados ou algo pilosos. Follas alternas, de ata 8 cm, pecio-ladas, ovais, enteiras as superiores e lobuladas as basais. Flores de 1-2 cm, dispostas en cimas multifloras e con longos pedúnculos. Cálizcon 5 lóbulos curtos e redondeados; corola, con pétalos lanceolados,violeta e con dúas manchas verdosasna base, 3-4 veces máis longos cos ló-bulos do cáliz. Anteras amarelas exer-tas e moi próximas entre si. Os froitosson baias ovoideas, de 1-1,5 cm, ver-mello brillantes na madurez. Háb.: Medra en sebes, silveiras e co-munidades arbóreas ripícolas, beirasdas canles dos ríos, sobre solos frescose profundos ascendendo ata os 800 mde altitude.Distr.: Taxon de distribución medite-rránea-atlántica, que medra por toda Galicia.Props.: Os talos de dous anos empréganse como diuréticos e depura-tivos, e tamén contra catarros crónicos e toses convulsivas. Polos gli-coalcaloides que contén, debe empregarse con precaución. Os froitosmaduros vermellos, con baixo contido en glicoalcaloides, son pouco tó-xicos.

121

VERÓNICA, verónicaVeronica arvensis L.Fam.: Scrophulariaceae Fenol.: III-VII

Planta anual, pubescente. Talos erectos ou ascendentes, con pelosglandulíferos. Follas opostas, as inferiores pecioladas, de ata 15 mm,festonadas e obtusas, as superiores sé-siles e acorazonadas na base. Inflores-cencias en acios terminais, conpedúnculos máis curtos cas brácteas.Flores cun cáliz de 3-5 mm,, sépalos li-near-lanceolados; corola máis corta cocáliz, de 2-3 mm de diámetro, azul.Cápsula de 2-4,5 mm, inverso-acora-zonada, cun estilo case tan longo comoa escotadura, contendo 10-30 semen-tes.Háb.: Crece en cultivos, noiros,muros, prados e pasteiros, secos e ex-postos, tanto sobre substratos silíceosou calcarios, ascendendo ata os 1.750 m de altitude.Distr.: Planta de distribución eurasiática, frecuente en toda Galicia.Props.: É planta con propiedades antiescorbúticas e diuréticas. Taménutilizase para as afeccións da pel e tamén para favorecer a cicatrizacióndas úlceras e queimaduras.


PLATANARIA, ESPARGANIO,platanaria

Sparganium erectum L. subsp. neglectum(Beeby) Schinz & Thell.

Fam.: Sparganiaceae Fenol.: VI-VIII

Planta herbácea perenne, que pode alcanzar os 150 cm de altura, contalos erectos, robustos. Follas lineares, dispostas dísticamente, envai-ñadoras, de sección transversal trian-gular, de 5-15 mm de anchura,aquilladas por abaixo. Inflorescenciaramificada, cos capítulos ou gloméru-los masculinos nacendo enriba dos fe-mininos; periantio formado por 1-6escamas, que rodean a 1-8 estames ouao ovario súpero. Os glomérulos femi-ninos poden alcanzar ata 2 cm de diá-metro na frutificación, con aquenioselipsoidais de 7-9 mm de longo, elip-soides e de color marrón claro.

Háb.: Medra en zonas con augas estancas e beiras de ríos con corren-tes non moi fortes, como amieirais, salgueirais ou canavais, subindoata os 1.000 m de altitude.

Distr.: Planta de distribución eurasiática, ausente do Norte de Europae Asia, que en Galicia se atopa nas catro provincias.

Props.: O rizoma é diurético e astrinxente, mentres que o froito senmadurar emprégase como hemostático, astrinxente e vulnerario; a in-fusión de toda a planta utilizouse, mesturada con outras herbas, no tra-tamento de arrefriados.

122


123

CAPUCHINA, FLOR DE SANGU, capuchina, pelón, llagas de Cristo

Tropaeolum majus L.

Fam.: Tropaeolaceae Fenol.: V-VII

Planta herbácea, anual ou curtamente perenne, de talos prostradosou rubideiros por los pecíolos foliares que se fixan a outras plantas ouobxectos. Follas alternas, peltadas dehasta 15 cm, orbiculares, nervación ra-dial e marxe lixeiramente ondulada.Flores axilares, solitarias, de hasta 6cm de diámetro, de cor laranxa-verme-llo a amarelo, radial, con esporón deata 4 cm, dereito; cáliz con sépalosdesiguais, ciliados na base; pétalos or-biculares, grandes e libres; 8 estames.Froito un esquizocarpo, con 3 carpelosque non se abren e que levan unha se-mente cada un.

Háb.: Crece en zonas rurais cerca de xardíns e lugares de vertedoiros,ás veces nas beiras das dunas. Rexenérase das súas raíces tuberosas eás veces de semente.

Distr.: Procede do Noroeste e Oeste de Sudamérica. Naturalizouse endiferentes partes do Mundo e tamén nas zonas próximas a costa en Ga-licia. Cultívase as veces en xardinería e naturalizase ocasionalmente.

Props.: Contén un aceite esencial, a glucotropeolina ao que atribúen-lle efectos antibióticos, como no casos de infeccións das vías urina-rias, nefrite ou gripe. Tamén contén ácido ascórbico. As flores abertasen ensalada teñen propiedades afrodisíacas.


124

ANXÉLICA, HERBA DA RAÑA,HERBA DA SARNA, MEXACÁN,angél ica s i lvestre

Angelica sylvestris L.

Fam.: Umbelliferae Fenol.: VI-VIII

Planta bienal ou perenne, que podealcanzar os 2 m de altura, de talos es-triados, ocos, pruinoso-purpúreos. Fo-llas alternas, basais grandes, de ata 60cm, bi-tripinnadas, dentadas, glabraspolo face e algo pilosas polo envés, conpecíolo acanalado ensanchado nunhavaíña arredondada, as superiores asveces reducidas a unha vaíña infladaque alberga os botóns florais. Floresreunidas en umbelas de 3-15 cm dediámetro, con numerosos radios pu-bescentes, con 0-2 brácteas e bractéo-las lineal-agudas; pétalos de 2 mmbrancos. Froito seco en diaquenio con2 mericarpos alados, violáceos, perco-rridos por 3 costelas prominentes

Háb.: É frecuente vela medrar nas beiras dos camiños, sebes e lindei-ros de bosques caducifolios, sobre solos soltos, frescos e profundos.

Distr.: Planta de dispersión eurasiática e suboceánica, frecuente nasprovincias de A Coruña e Lugo e máis rara nas de Pontevedra e Ou-rense.

Props.: Os froitos empréganse como carminativo e para estimulalosórganos dixestivos; tamén empregouse como insecticida.


PÉ DE BOI, falso perejil, nabo del diabloOenanthe crocata L.Fam.: Umbelliferae Fenol.: VII-X

Herba perenne, robusta e ramalluda, que pode superar o metro dealtura e que presenta raíces tuberosas de zume amarelento; talos ocose asucados. Follas basais grandes, 3-4 veces pinnadas, con pecíoloslongos e xeneralmente envaiñadores;segmentos estreitos, lobulados e den-tados; as superiores 2-3 pinnadas. Flo-res brancas de 2 mm, reunidas enumbelas compostas planas, de 10-40radios de ata 8 cm, con brácteas e brac-téolas. Froito esquizocarpico, con dousmericarpos oblongo-cilíndricos, de 4-6mm.Háb.:Medra en lugares húmidos comoregatos e beiras de río, medrando sobreleitos de ríos e regueiros, sobre soloscon certo contido en arxila. Ao baixar onivel do río, soe ocupar a maioría da canle, por debaixo dos 1.000 mde altitude.Distr.: Planta de distribución europea-mediterránea occidental, fre-cuente en toda Galicia.Props.: Planta tóxica, aspecto, sabor e cheiro agradables fan que seconfunda con outras da mesma familia, en especial co perexil.

125

CALIBORCIA, MEXACÁN, pie de oso,trébol de osoHeracleum sphondylium L.Fam.: Umbelliferae Fenol.: VI-VIII

Planta bienal ou perenne, con talos de máis dun metro de altura,ocos, inferiormente pubescente. Follas moi variables, de ata 25 cm deanchura, de simples e palmadas a pinnatisectas con 5-9 lóbulos máisou menos aserrados, pubescentes, hís-pidos ou tomentosos polo envés. Flo-res en umbela, de ata 17 cm dediámetro, con 10-30 radios, desiguais,con 0-7 brácteas e moitas bractéolas;flores de pétalos brancos, os exterioresbífidos. Froitos de 6-10x5-8 mm, orbi-culares ou elípticos, glabros, con cos-telas laterais dilatadas nunha pequenaá de ata 2 mm de anchura.Háb.: Medra en bosques aclarados,marxes de arroios, sotobosque deamieirais e salgueirais gabias húmidase prados de sega, ascendendo ata os 1.000 m de altitude.Distr.: Esténdese por toda Europa; en Galicia aparece sobre todo nasprovincias de A Coruña, Lugo e Pontevedra.Props.: Ten propiedades sedantes, hipotensoras, antiespasmódicas,afrodisíacas, dixestivas e nutritivas. En Europa oriental e Asia cos talosfermentados elabórase unha cervexa, chamada parst ou bartsch en Po-lonia.


BRUCO, PELITREPeucedanum lancifolium LangeFam.: Umbelliferae Fenol.: VI-IX

Perenne, glabra, con raíces non fibrosas pero con restos de follas;talos de ata 1 m, glabros, cilíndricos, fistulosos. Follas basais 2-3 pin-nadas, de perfil triangular, con divisións do último orde de 5-10x1-2mm, lineares, con pecíolo de 5-8 mm,maior co limbo; follas caulinas pinna-tisectas con divisións de ata 7x3 mm,lineares. Umbelas con 8-12 radios de10-35 mm, desiguais, con 0-5 bráctease 4-7 bractéolas; flores reflexas con pé-talos menores de 1 mm, abrancazadosou rosáceos. Froitos de 5-7 mm, elíp-tico, de color dorado-palloso, con ás la-terais de 0,5-1,4 mm de anchura.Háb.: Medra en turbeiras, pasteiroshúmidos, ripisilvas e sotobosque decarballeiras, sobre substratos ácidos;ascende ata os 1.000 m de altitude.Distr.: Endemismo ibérico-occidental, que en Galicia se atopa nas 4provincias, pero con preferencia nas zonas de clima atlántico.Props.:A raíz dunha especie afín, P. officinale, ten propiedades diu-réticas, estomacais, sudoríficas e antiescorbúticas.

HERBA DO CEGO, ESTRUGA, ortiga,ortiga mayorUrtica dioica L.Fam.: Urticaceae Fenol.: V-XI

Herba perenne, rizomatosa, recuberta toda ela de pelos urticantes,con talos cuadrangulares, non ramificados, de ata 2 m de altura. Follasopostas, oblongo-lanceoladas a ovado-triangulares, de ata 12 cm, cor-dadas na base, marxe dentado-triangu-lar, acuminadas no ápice, co pecíolo ametade do limbo, con 2 estipulas nabase. Flores unisexuais, dispostas enacios axilares, ramalludos, máis longosco pecíolo, os masculinos erectos e osfemininos colgantes na frutificación.Froito en aquenio pubescente.Háb.: Desenrólase en lugares altera-dos e ricos en nitróxeno, como ester-queiras, beiras de camiño, hortas,gabias, sebes, prados e beiras de re-gueiros e ríos, en solos frescos ou enchoupados.Distr.: Plantas de distribución cosmopolita, abundantes nas catro pro-vincias galegas, ascendendo ás máis altas cumes do país.Props.: Emprégase como antianémica, hemostática, antidiabética edixestiva. Dos talos obtéñense as “fibras de ortiga”, valioso substitutodas fibras de liño.

126


VERBENA, ORXABÁN, CRUSADOS,HERBA DOS ENSALMOS, verbena,hierba santaVerbena officinalis L.Fam.: Verbenaceae Fenol.: VI-X

Planta herbácea vivaz, erecta, pilosa, con talos cuadrangulares quepoden alcanzar o metro de altura. Fo-llas opostas, as inferiores ovaladas algodivididas, pecioladas, e as superioresmenores, lanceoladas, dentadas e ten-dendo a sésiles. Flores en espiga mixtase longas, son pentámeras, hermafrodi-tas e pilosas; cáliz pequeno, e a corolade ton rosa a azul, bilabiada e o tubodobre que o cáliz. Froito formado por 4núculas encerradas no cáliz.Háb.:Desenrólase en prados, beiras decamiños e lugares secos e pisados, as-cendendo en altitude ata os 1.000 m.Distr.: Planta de dispersión paleotemperada, medrando nas catro pro-vincias galegas.Props.:A planta florida ten propiedades sedantes, espasmolíticas, as-trinxentes e vulnerarias.

VIOLETA, violetaViola riviniana Rchb.Fam.: Violaceae Fenol.: III-VI

Planta herbácea, perenne, rizomatosa, con talos que nacen na axiladas follas que forman una roseta basal. Follas de limbo redondo, tanlongo como ancho, con base cordada e marxe con dentes obtusos; es-típulas lanceoladas, dentadas ou fimbriadas, máis curtas co pecíolo.Flores de 15-25 mm, azuis, inodoras; cáliz de 7-13 mm, formado porsépalos lanceolados e agudos; corolazigomorfa, con 5 pétalos largamenteovales coas beiras parcialmente recur-vadas, o inferior cun esporón de 5-9mm, azul ou branco. Froito una cáp-sula glabra que se abre por 3 valvas.Háb.: Especie semitolerante á sombra,atópase moi frecuentemente en prados,matogueiras, sebes, lindeiros do bos-que e no sotobosque dos mesmos,sobre solos frescos, lixeiramente áci-dos e con certo nivel de nutrientes.Distr.: Medra na maior parte de Europa e Norte de África. En Galiciaabunda por calquera parte, ascendendo ata os 1.700 m.Props.:A planta ten propiedades emolientes, expectorantes, sudorífi-cas e béquicas. É purgante e vomitiva para o gando, polo que este evitacomela.

127


128


129

PUCHO DE CREGO, FUSEIRA, BONE-TE IRO , Euonymus europaeus L.Fam.: Celastraceae

AchiraCanna x generalis L.H.BaileyFam.: Cannaceae

BONETEIRO, EVÓNIMO,evónimo, bonetero del JapónEuonymus japonicus Thunb.

Fam.: Celastraceae

Paseo urbano do río dos Gafos.

ALCIPRESTE DE PORTU-GAL, ciprés de PortugalCupressus lusitanica Mill.Fam.: CupressaceaePaseo urbano do río dos Gafos.

PPLLAANNTTAASS CCUULLTT II VVAADDAASS OOUUEESSCCAAPPAADDAASS DDEE CCUULLTT II VVOOSS

Na zona urbana do río, á altura do muiño deVictor Soler. Escapada das hortas próximas.

Orejas de elefante, marquesaAlocasia macrorrhiza (L.) SchottFam.: AraceaeNa zona rural do río, plantada nunha hortapróxima ao río. Ten a folla enorme.


130

FENTO ARBÓREO, helechoarborescenteCyathea cooperi (F. Muell.) Damin.Fam.: CyatheaceaePaseo urbano do río dos Gafos á altura dos res-tos do Muiño do Meco.Procedente da Estación Fitopatolóxica de Are-eiro, Pontevedra.

FENTO NEGRO DE MADERA,helecho negro de madera,Samambaia Escudo Shaggy

Dryopteris atrata Wallih ex Kunze

Fam.: Aspidiaceae

Paseo urbano do río dos Gafos, plantados poloconcello para rexenerar as marxes do río.

SAMAMBAIA ESCUDO XAPONÉS, samambaia escudo japonésDryopteris erythrosora (D.C.Eaton)KuntzeFam.: AspidiaceaePaseo urbano do río dos Gafos, plantados poloconcello para rexenerar as marxes do río.

ERBEDO, madroñoArbutus unedo L.

Fam.: EricaceaeEn varios puntos do río, procedente de viveiro.


131

CARBALLO AMERICANO,roble americanoQuercus rubra L.

Fam.: Fagaceae


CASTIÑEIRO DE INDIAS,castaño de indias

Aesculus x carnea HayneFam.: HippocastanaceaePaseo urbano do río dos Gafos. Plantados poloConcello.

LIMPATUBOS, escobillón rojoCallistremon citrinus (Curtis)Skeels.Fam.: MyrtaceaePaseo urbano do río dos Gafos.

BANANEIRA, PLATANEIRA,banano, platanera

Musa x paradisiaca L.Fam.: MusaceaeNo río Pintos perto da confluencia co Gafos, noMarco.


132

Fraxinus americana L.

Fam.: Oleaceae


ABETO VERMELLO, Abetorojo

Picea abies (L.) Karst.

Fam.: PinaceaePaseo urbano do río dos Gafos.

Verde rizado

Pittosporum tenuifolium Banks& Soland. ex Gaertn.Fam.: PittosporaceaeZona rural do Gafos, linde co río dunha fincade cultivo.

PITÓSPORO ONDEADO,pitósporo de bayas anaranja-das, daphne australianaPittosporum undulatum Vent.

Fam.: Pittosporaceae


133

PLATANO, plátano de paseoPlatanus hispanica Miller ex Münch

Fam.: Platanaceae

Paseo urbano do río dos Gafos. Aparece algúnexemplar de bo tamaño perto da Poza da Moura(o da foto).

NESPEREIRA, nísperoEriobotrya japonica (Thunb.) Lindl.

Fam.: Rosaceae

Paseo urbano do río dos Gafos, posible orixedalgunha das hortas próximas ao río.

PEXEGUEIRO, melocoto-

Prunus persica (L.) Batsch.

Fam.: Rosaceae

Paseo urbano do río dos Gafos

CERDEIRA NEGRA, cerezonegroPrunus serotina Ehrh.Fam.: RosaceaeEntre Ponte da Condesa e afluente Cubela, namarxe esquerda do río.


134

CHOPO NEGRO, choponegroPopulus nigra L.Fam.: SalicaceaePaseo urbano do río dos Gafos, un próximo áPonte da Avda. de Marín na marxe esquerda dorío.

CHOPO, chopo euroamericano

Populus x canadensis Moench

Fam.: Salicaceae

Plantación traida de Zamora no 2010 para ex-plotación madeireira. Ocupa unha parcela pretoda Ponte da Condesa na marxe dereita do río.

SALGUEIRO BRANCO,sauce blancoSalix alba L. subsp. vitellina (L.)ArcangeliFam.: Salicaceae


Boca de dragón

Antirrhinum majus L.

Fam.: Scrophulaceae

Na Ponte Bolera, escapadas dun edificio pró-ximo.

LIMOEIRO, limonero

Citrus limon (L.) Burm.f.Fam.: RutaceaePaseo urbano do río dos Gafos.


135

LODOEIRO, VIRGONDOIRO,almezCeltis australis L.

Fam.: Ulmaceae

Nalgúns puntos da zona rural do río.

ULMEIRO, LAMAGUEIRO,olmoUlmus minor Mill.

Fam.: Ulmaceae


PENSAMENTO, pensamiento

Viola kitaibeliana Schult=Viola tricolor subsp. henriquesii(Will. ex Cout.) Cout.

Fam.: ViolaceaeNun muro de construcción recente na zona deFigueirido.

ALCIPRESTE CALVO, cipréscalvo, ciprés de los pantanos

Taxodium distichum (L.) Rich.

Fam.: Taxodiaceae



136

NABO GALEGO, nabogallego, colzaBrassica rapa L.Fam.: Cruciferae

Varios puntos na parte rural do río.

CAMPAIÑA, campanita, ma-ravillaIpomoea indica (Burm.) Merr.Fam.: ConvulvulaceaeColgando da ponte da Avd. da Estación, pretoda Estación de Autobuses. Está no Catálogo deEspecies Invasoras de Galicia.

NOGUEIRA, nogal

Juglans regia L.Fam.: Juglandaceae

Na parroquia de Bertola no sendeiro achegado áponte de Leira Longa. Plantada polo dono daleira.

MIRASOL, XIRASOL, girasol

Helianthus annuus L.Fam.: CompositaeZona de descampado próximo á ponte da Con-desa.

PARRACAS, parracasPicris hieracioides L. subsp. longifolia (Boiss. & Reut.) P.D. SellFam.: CompositaePróxima á confluencia do R. Pintos co R. Gafos

PPLLAANNTTAASS QQUUEE TTAAMMÉÉNN EESSTTÁÁNNPPRREESSEENNTTEESS NNOO GGAAFFOOSS


137

MALVA, malvaMalva sylvestris L.Fam.: MalvaceaeVarios puntos da zona rural do río. Algunhaspoderían confundirse coa Lavatera cretica L.que é moi similar.

HERBA DOS BURROS, hier-ba del asno, hierba del vinoOenothera glazioviana Micheli inMart.Fam.: OnagraceaeNa ampliación do sendeiro urbano tras a Esta-ción de Autobuses.

OROBANCHE, orobanche

Orobanche minor Sm.Fam.: OrobanchaceaeNo valado da beira dereita do río preto da PonteBolera

BAMBÚ, bambú

Arundinaria japonica Siebold &Zucc. ex Steud.Fam.: (Poaceae) GramineaeFinca no paseo urbano do río, na zona doGorgullón e na zonza alta do río.

MAPOULA, PAPOULA,amapola

Papaver dubium L.Fam.: PapaveraceaeZona de recheo na confluencia do Pintos coGafos.


138

FIGUEIRA DO DEMO, estramonioDatura stramonium L.

Fam.: SolanaceaePreto da confluencia co río Pintos, nas veigaspróximas ao río. Planta ruderal e moi tóxica.

HERBA MOURA, hierba mora

Solanum nigrum L.

Fam.: Solanaceae

En varios puntos da zona rural.

HEDRIÑA DAS PAREDES,PAXARIÑOS, cimbalariaCymbalaria muralis P. Gaertn., B.Mey.& Scherb.=Linaria cymbalaria (L.) Mill.Fam.: ScrophulariaceaeEn varios puntos nos muros próximos ao río,por exemplo na fonte do Gorgullón.

SILVA MACHO,AGAVANZA,PERO DE CAN, rosal silvestre,escaramujo

Rosa canina L.Fam.: RosaceaePasada a confluencia co río Pintos, río arriba namarxe dereita ao pé do sendeiro.

CANA, cañaArundo donax L.Fam.: (Poaceae) GramineaeVarios puntos no curso rural do río, veigasabandonadas.


139

AAnneexxoo

AS FORMAS BIOLÓXICASVEXETAIS

MMoorr ffoo llooxxííaa ddaass pp llaannttaassccoonn ff lloorreess

A FLOR

O FROITO

A FOLLA

GGlloossaarr iioo bboottáánniiccoo


140

AS FORMAS BIOLÓXICAS VEXETAIS

A forma biolóxica que presenta unha determinada especie vexetaldepende de tantas variables que sería case imposible consideralas todasá hora de facer unha clasificación.

Para tratar de simplificar esta complicación o botánico danésRaunkiaer presenta unha clasificación das formas biolóxicas enfunción, soamente, da protección á que quedan sometidos os puntosvexetativos e os gromos durante a época do ano máis desfavorable parao desenvolvemento da planta.

Mencionamos aquí os grupos e formas que podemos atopar navexetación do río dos Gafos:

1.- Fanerófitos

2.- Caméfitos

3.- Hemicriptófitos

4.- Megaforbios

5.- Xeófitos ou Criptófitos

6.- Terófitos

7.- Hidrófitos.


141


142

1.- Fanerófitos

Reciben este nome as formas vexetais que teñen os gromos decrecemento por riba do chan a máis de 25 ou 30 cm.

Pódense diferenciar neste grupo:

As árbores, teñen as xemas de crecemento a máis de 2 metros dealtura do chan, como por exemplo o amieiro (Alnus glutinosa).

Os arbustos, coas xemas entre 25 cm e 2 metros, como o codeso(Adenocarpus lainzii) ou a xesta (Cytisus scoparius subsp. scoparius).

As lianas, que utilizan como soporte outro fanerófito tendo asxemas incluso a máis de 2 m se o fan por unha árbore, como é o casoda hedra (Hedera hibernica).

2.- Caméfitos

Vexetais con partes aéreas persistentes todo o ano, cos gromos decrecemento na época desfavorable situados entre o chan e os 0,1- 25 cmde altura. Na favorable pode medrar considerablemente volvendo areducirse na época hostil ata as medidas antes citadas, exemplo destetipo de plantas pode ser a arandeira (Vaccinium myrtillus).

3.- Hemicriptófitos

Plantas vivaces que no período do ano desfavorable conservan unharoseta de follas e gromos vexetativos ao ras do chan, desaparecendo ostalos aéreos, é o caso da herba de San Xoán (Hypericum undulatum) oua estruga (Urtica dioica).

Neste grupo débense incluír as plantas bienais que botan os talosflorais no segundo ano da súa vida. Logo só queda a semente como nocaso das Terófitas.


143

4.- Megaforbios

Plantas perennes, ou máis raramente anuais, herbáceas quepresentan follas planas e de grandes dimensións, poden superar o metrode altura, pero que desaparece a parte aérea no inverno. Son típicas dezonas húmidas e chuviosas.Como exemplo deste grupo está o pé deboi (Oenanthe crocata).

5.- Xeófitos

Pasan a época desfavorable cos gromos vexetativos baixo o chan enforma de bulbo, tubérculo ou de rizoma, desaparecendo toda a parteaérea da planta ata que volva a brotar na época favorable utilizandopara medrar e botar as primeiras follas as reservas acumuladas nosórganos enterrados. Exemplos deste grupo poden ser o narciso ouamarelle (Narcissus cyclamineus), o tollemerendas (Crocus serotinus)e os lirios (Iris).

6.- Terófitos

O seu ciclo vital (dende que empeza a xermolar ata a morte) ten untempo inferior a un ano, por iso se denominan tamén plantas anuais.

Na época desfavorable só quedan as sementes, dispersas nosubstrato en forma de vida latente esperando a que as condiciónsambientais as faga xermolar. Como exemplo temos moitas gramínease algúns tréboles, ou os pampullos (Coleostephus myconis).

7.- Hidrófitos

Plantas acuáticas que viven máis dun ano e que durante a épocadesfavorable a parte perdurable da planta queda protexida debaixodunha capa de auga. Algunhas son flotantes como a lentella de auga(Lemna minor) outras arraigan no fondo como a espiga de auga(Potamogeton natans)


144

MMoorrffoollooxxííaa ddaass ppllaannttaassccoonn ff lloorreess

Aquí mostramos as diferentes partes das plantas con flores sen che-gar a profundar en temas microscópicos como os tecidos e mesmo ascélulas vexetais.

Nunha planta segundo a función teremos: unha parte vexetativa,que ten que ver coa alimentación e crecemento da planta, formada porraíz, talo, gromos e follas, e outra parte reprodutiva na que o obxectode atención será a flor, o froito e as sementes, órganos que teñen a fun-ción de perpetuar a especie.

O coñecemento das diferentes formas e alternativas morfolóxicasque pode presentar unha planta nos dará pistas para recoñecer as dis-tintas familias de plantas e en moitos casos poder chegar a aproximarseá especie concreta da que queremos información, nesta ou noutra guíabotánica.


145

A FLORFlor hermafrodita

pole

antera

filamento

estame

rosácea

acampanada

papilionácea

bilabiada

urceolada

corolas

pistilo

estigmasestilo

ovario

carpelos


146

unisexualidade e hermafroditismo nas plantashermafroditas:todas as plantas teñen estames e pistilos en cada flor.monoicas:cada planta ten as flores masculinas (só con estames) separadas dasflores femininas (só con pistilos) no mesmo pé.dioicas:a especie ten as flores masculinas (só con estames) e as femininas(só con pistilos) separadas en distintos pés.polígamas:planta que no mesmo pé ten flores hermafroditas, masculinas e femi-ninas.disposición das flores na plantaindividuais:as flores aparecen dunha en unha por distintas zonas das pólas.

as flores aparecen en grupos por distintas zonas das pólas.inflorescencias:

inflorescencias

acio:conxunto de florescon pedicelos quesaen dun eixe al-canzando alturasdiferentes.

corimbo:acio no que as flo-res saen de diferen-tes puntos do eixealcanzando amesma altura.

umbela:acio no que as flo-res saen todas domesmo punto doeixe.

cima:acio no que o eixoou eixos rematannunha flor.

espiga:flores sen pedicelo(sentadas) que saennun mesmo eixe.

capítulo, cabeza:flores sentadas, quesaen nunha superfi-cie (receptáculo).

amentos:espigas de floresfemininas ou mas-culinas, que saenen eixes colgantesdiferentes.


147

algunhas floracións características:

floración da familia das COMPOSTAS / COMPOSITAE

floración da familia das POÁCEAS / POACEAE

flor

espícula con dúas flores

floración

frutificación


148

(a).- Pericarpo:(a.1).- Exocarpo ou epicarpo (pel)(a.2).- Mesocarpo (polpa)(a.3).- Endocarpo (carabuña)

(b).- Semente:(b.1).- Epistema (pel da semente)(b.2).- Albume(b.3).- Embrión

É a parte do vexetal que ten como función protexer e dispersar assementes.

Botanicamente enténdese como tal ao engrosamento das paredesdo ovario, e nalgúns casos outras partes da flor, que acontece cando opole fecunda ao óvulo que co embrión no interior, transfórmase ensemente.

Isto nos leva a dicir que os verdadeiros froitos son estruturaspropias das plantas anxiospermas, mentres que as ximnospermas nonteñen os óvulos (futuras sementes) encerrados polos carpelos, senónprotexidos por unhas brácteas leñosas formando un estróbilo , sinónimode piña ou cono, como os das coníferas que botanicamente seconsideran pseudofroitos (falsos froitos).

Como exemplo mostramos as partes dun froito carnosodenominado drupa (tipo pexego).

O FROITO:


149

Son varios os criterios utilizados para estudar, clasificar e nomearaos diferentes froitos e infrutescencias. Hai froitos que ás vecessemellan sementes como as pebidas do mirasol, que son froitoschamados aquenios coa semente no interior, sendo esta a que se come.O mesmo ocorre cos grans de centeo ou millo que en realidade son unfroito denominado cariópside que ten o pericarpo soldado á semente.É curioso significar que botanicamente a “noz” da nogueira non é tal.O seu nome científico sería unha pseudodrupa chamada trima, máisparecida ao pexego ou á cereixa que ás verdadeiras noces.

Noces ou núculas, atendendo á denominación botánica son ascastañas ou as abelás.

Criterios de clasificacións máis utilizados:

A.- Complexidade da orixe do froito:A1 froito simple. A2 froito múltiple. A3 froito complexo procedente dunha soa flor. A4 infrutescencia, froito complexo procedente dunha

inflorescencia.

B.- Consistencia da envoltura:B1 froito seco. B2 froito carnoso.

C.- Apertura do froito:C1 froito dehiscente. (ábrese só)C2 froito indehiscente. (non se abre só)

D.- Tipo de carpelos:D1 froito monocarpo. D2 froito policarpo. D3 froito sincarpo.

diferentes froitos e infrutescencias:


150

Froi

to p

roce

dent

e du

nha

soa

flor

con

xine

ceo

dun

só c

arpe

lo(u

nica

rpel

ar) o

u de

var

ios c

arpe

los

(plu

ricar

pela

r) m

áis o

u m

enos

uni

dos

(xin

eceo

sinc

árpi

co)

A1froito simple

aquenio

cipsela,

pro

pio

do d

ente

de

león

ou

do m

iraso

lcariópside

ougran

, com

o os

froi

tiños

da

espi

ga d

o tri

go o

u a

ceba

danoz ou núcula

(can

do o

tam

año

é m

enor

), é

o ca

so d

a ab

elá

ou d

e ca

da

casta

ña. U

nha

varie

dade

de

noz

é o glande

, pop

ular

men

te c

oñec

ida

com

o la

ndra

.sámara,

un

aque

nio

con

ás, s

on o

s fro

itiño

s do

bidu

eiro

(con

fund

idos

co

mo

sem

ente

s)

utrículo

, fro

itos d

o xé

nero

Chenopodium

cápsula,

com

o o

froito

das

pla

ntas

do

xéne

ro Silene

(cab

aciñ

as)

folículo,

vém

olo

no fr

oito

do

xéne

ro Aquilegia

legume,

froi

to d

as L

egum

inos

as c

omo

o da

xes

ta, f

orm

ado

por d

úas v

alva

s qu

e ab

ren

pola

liña

que

as u

nen

para

libe

rar a

s sem

ente

ssílicua e silícula,

par

ecid

as á

legu

me

cun

tabi

que

cent

ral q

ue so

porta

ás s

emen

tes

drupa,

froi

to c

on c

arab

uña

com

o o

pexe

go o

u o

lour

eiro

. A pseudodrupa

, ch

amad

a ta

mén

trima, é

o fr

oito

da

nogu

eira

, pop

ular

men

te c

ham

ada

noz

(sen

selo

)baga

, fro

ito n

o qu

e o

endo

carp

o en

glob

a as

sem

ente

s com

o no

cas

o da

s pl

anta

s do

xéne

ro Solanum

, tal

com

o o

tom

ate

ou o

s fro

itiño

s aér

eos d

a pl

anta

da

pata

cabagas modificadas,

algu

nhas

bag

as p

rese

ntan

mod

ifica

ción

s moi

car

acte

rístic

as

adqu

irind

o no

mes

pro

pios

com

o:hesperidio

, son

as l

aran

xas e

lim

óns

pepónide

, son

froi

tos c

omo

o ca

lacú

o m

elón

ou

a sa

ndía


151

A2froito múltiple

Froi

tos

proc

eden

tes

dunh

a so

a flo

r co

nxi

nece

o de

var

ios c

arpe

los (

plur

icar

pela

r) lib

res

(xin

eceo

dia

licár

pico

)

poliaquenio

, con

xunt

o de

aqu

enio

s. Fr

oito

s do

xéne

ro Ranunculus

polidrupa

, con

xunt

o de

dru

pas c

on c

adan

súa

sem

ente

; a m

áis c

oñec

ida

é a

mor

a da

silv

eira

polifolículo,

conx

unto

de

folíc

ulos

com

o o

do Helleborus foetid

usou

as

falsa

s piñ

as d

a Magnolia

grandiflora

A4infrutescencia

Froi

to

com

plex

o pr

oced

ente

du

nha

inflo

resc

enci

a

Proc

eden

te d

unha

soa

flo

r. N

este

s fr

oito

sad

emai

s do

xine

ceo

inte

rveñ

en o

utra

s par

tes d

aflo

r, co

mo

a co

rola

, o c

áliz

ou

o re

cept

ácul

o

A3froito complexo

cinorrodon

, for

mad

o po

r var

ios a

quen

ios i

nclu

ídos

nun

ha c

avid

ade

form

ada

polo

cál

iz e

o re

cept

ácul

o da

flor

; é o

cas

o do

froi

to d

a Ro

sa canina

pseudocarpo,

froi

to fo

rmad

o po

r var

ios a

quen

ios i

nclu

ídos

no

rece

ptác

ulo

daflo

r que

se v

olve

car

noso

. Un

exem

plo

deste

froi

to so

n os

am

orod

ospomo,

nel

as se

men

tes e

stán

pech

adas

no

endo

carp

o qu

e se v

olve

carti

laxi

noso

(car

ozo)

. Pom

os so

n a

maz

á ou

a p

era

sorosis

, con

xunt

o de

bai

as so

bre u

n ei

xe en

dure

cido

. É o

froi

to co

ñeci

do co

mo

piña

ou

anan

ásiconio

, rec

eptá

culo

que

se e

nvol

ve so

bre

si m

esm

o e

pech

a no

inte

rior o

saq

ueni

os p

roce

dent

es d

as fl

ores

. É o

froi

to d

a fig

ueira

cha

mad

o fig

oourizo

, for

mad

o po

r unh

a cu

berta

che

a de

pin

chos

orix

inad

a a

parti

r das

brác

teas

da i

nflo

resc

enci

a que

pec

hará

no

inte

rior o

s fro

itos d

a mes

ma,

que

pode

n se

r noc

es o

u nú

cula

s. É

o ca

so d

os o

uriz

os d

o ca

stiñe

iroqu

e no

inte

rior t

eñen

unh

as n

oces

cha

mad

as c

asta

ñas


152

A SEMEN

TE:

seco

, can

do o

per

icar

po a

o m

adur

ar fa

ise c

oriá

ceo,

del

gado

e le

ñoso

. Ent

re o

sfro

itos s

ecos

está

n as

var

ieda

des d

e aq

ueni

os e

pol

iaqu

enio

s, as

cáp

sula

s,os

folíc

ulos

, os p

olifo

lícul

os, a

s leg

umes

, a sí

licua

e a

silíc

ula.

Tam

én a

sin

frute

scen

cias

com

o a

cúpu

la, a

pol

iant

ocár

pica

do

plát

ano

de p

aseo

ou

o ps

eudo

estró

bilo

do

amie

irocarnoso,

cand

o o

peric

arpo

é g

roso

e a

cuos

o. E

ntre

os f

roito

s car

noso

s tem

osas

dru

pas e

pol

idru

pas,

as b

aias

ent

re a

s que

está

n o

hesp

erid

io e

ope

póni

de, a

sí co

mo

as in

frute

scen

cias

coñ

ecid

as c

omo

soro

sis (a

naná

)ou

o si

coni

o (fi

go)

Bfroito seco e carnoso

Cfroito dehiscente e

indehiscente

dehiscente

, can

do o

froi

to n

a m

adur

ez a

bre

de fo

rma

natu

ral d

eixa

ndo

enlib

erda

de a

s sem

ente

s. E

o ca

so d

as le

gum

es o

u as

cáp

sula

sindehiscente

, se

non

abre

de

form

a na

tura

l e v

ai p

odre

cend

o co

as se

men

tes n

oin

terio

r. Fr

oito

s des

te ti

po so

n as

dru

pas o

u o

pom

o

Dfroito monocarpo,

policarpo e sincarpo

monocarpo

, se

o fro

ito x

urde

dun

só c

arpe

lopolicarpo

, se

proc

ede

de v

ario

s car

pelo

s lib

res

sincarpo

se a

orix

e do

froi

to v

en d

e va

rios c

arpe

los s

olda

dos

Prot

exid

as p

olo

froito

ató

pans

e as

sem

ente

s. Es

tán

form

adas

por

un

embr

ión

en e

stado

de

vida

late

nte

que

espe

ra a

que

as c

ondi

-ci

óns a

mbi

enta

is se

xan

favo

rabl

es p

ara x

erm

olar

e or

ixin

ar u

nha n

ova p

lant

a. Á

sem

ente

pód

ea ac

ompa

ñar u

n te

cido

nut

ritiv

o pa

rafa

vore

cer o

des

enro

lo d

a pr

imei

ra ra

íz e

das

dúa

s prim

eira

s fol

las p

ara

inic

iar a

vid

a au

tóno

ma.


153

A FOLLAA folla en sentido xeral, é a parte da planta que brota lateralmente

do talo ou das pólas tendo forma laminar, con crecemento limitado.Acadando un tamaño e forma diferente segundo a especie da planta áque pertence.

teñen o limbo dunha soa peza.

peciolada sésil ou sentada

cada folla está formada por varios folíolos ou pinnas quearrancan do nervio medial ou raque.

follas simples e compostas:simples:

compostas:


154

distintos xeitos de distribución das follas no caule:espalladas:

imbricadas:

opostas:

decusadas:

connatas:

alternas:

verticiladas:

fasciculadas:

roseta:

penacho oumouta:todas as follasxuntas no re-mate superior dotalo.

sen ningún ordeapreciable, es-parexidas.

unha folla encada nó, ángulode 180º entreelas.

máis de dúas fo-llas en cada nó.

como as tellasdun tellado.

forman ungrupo compactoen forma defeixe.

un par de follasen cada nó, án-gulo de 180ºentre elas.

todas as follasxuntas na basedo talo.

dous pares defollas opostasforman un án-gulo de 90ºentre si.

opostas e senta-das, unidaspolas súasbases.


155

inserción no talo:

base do limbo:

peciolada: sentadaou sésil:

amplexicaulesou abrazado-ras:

perfoliada:

envaiñadora:

atenuada, cune-ada, cuneiforme

aguda obtusa truncada

auriculada cordada asimétrica ou oblícua

saxitada

hastada transversal orbicular peltada

saxitado peltada

peltada:

decorrente:

con pecíolo.

sentada condúas aurículasna base queabrazan o talo.

a vaíña rodea otalo.

sen pecíolo.

abrazadora naque as aurícu-las están solda-das.

sentada quedescende polotalo.

cando o pecíolose inserta nocentro do limbo.


156

ápice do limbo:

follas compostas:

agudo acuminado mucronado ouapiculado

obtuso emarxinado bífido

trifoliada:

paripinnada:

bipinnadaou bipinnati-composta:

pinnada, pin-naticompostaou pinnado-composta:

imparipinnada:

palmaticom-posta:

os folíolosarrancan doápice do folíolo.

cun raque cen-tral do quesaen aos douslados os folío-los ou pinnas.

ten un raquecentral do quesaen tres folí-olos.

número imparde folíolos re-matada nunfolíolo.

con númeropar de folío-los rematadaen “V”.

dobrementepinnada.


157

forma do limbo:oval ou ovalada:

obovada ou transovada:

linear:

ovada ou aovada:

acicular, aci-culiforme ouagulla:

filiforme:

coma un fío.

en forma deovo, coa partemáis ancha nabase (non confun-dir con “ovoidea”,que sería en formade ovo pero en tresdimensións).

en forma deóvalo.

con forma deagulla coma asdos piñeiros.

en forma deovo coa partemáis anchano ápice.

lámina estreitacon bordosparalelos.

escuamiforme:

peltada:

orbicular:

redonda:

oblonga:

lanceolada:con forma depunta de lanza.

con formaarredondada.

con forma deescama.

varias vecesmáis longa queancha.

arredondadaco pecíolo nocentro dolimbo.

case redonda.


158

oblanceolada:

flabelada:

deltoide ou triangular:

espatulada:

cordada ou acorazonada:

romboidal:con forma derombo.

con forma deespátula.

punta de lanzainvertida.

con forma decorazón.

con forma deabano.

con forma dedelta maiús-cula.

falciforme ou falcada:

reniforme:

lirada:

elíptica:

frecha ou saxitada:

palmada: folla palmati-nervia conforma de manaberta.

con forma deelipse.

con forma defouce.

con forma depunta de fre-cha.

con forma deril.

con forma delira co lóbuloterminal máisgroso cos late-rais.


159

palmatilobadaou palmatilo-bulada:

bilobulada:

enteiro:

trilobuladaou trilobada:

ondulada, ondeada ou sinuada:

formandoondas.

que ten tres ló-bulos.

palmatinerviadividida en ló-bulos poucoprofundos.

que ten só douslóbulos.

sen entrantes esaíntes.

crenado ou festonado: beira da folla serrada con dentes romos ou festóns,seos agudos ou redondos.

lobulada:beira conlóbulos.

partida:

fendida:na que os lóbu-los son profun-dos pero nonchegan á me-tade da distan-cia entre a beirae o nervio me-dial.

folla na que asdivisións che-gan polo menosá metade da dis-tancia entre abeira e o nerviomedial.

sectada: fondamente di-vidida na que asdivisións pasanda metade dadistancia dabeira ao nerviomedial chegandoa el.

beira da folla:


160

folla cun sónervio.

uninervia:pinnatinervia ou penninervia:

denticulada:

involuta:folla coas bei-ras enroladascara á face.

revoluta:folla coas bei-ras enroladascara ao envés.

con dentespequenos.

aserrada ou serrada: dentada:beira con den-tes agudos e si-métricos.

beira con den-tes agudos,próximos easimétricos,coma os dunhaserra.dobre – dentada:

pinnatífida:

palmatinervia:paralelinervia:

pinnatipartida: pinnatisecta:

dobrementedentada.

nervación:folla cun ner-vio central oumedial do quexorden os se-cundarios,coma unhapluma de ave.

pinnatinervia que tenas beiras con entrantesata a metade entre abeira e o nervio medial.

pinnatinervia que tenas beiras con entran-tes que acadan aonervio central.

pinnatinervia que tenas beiras con entrantesque pasan da metade dabeira ao nervio central.

todos os nerviosparalelos ao ner-vio central dendea base.

cos nervios sa-índo todos do re-mate do pecíolocomo os dedosdunha man.


161

brácteas: estípulas:bractéolas:

filodio: lígula: cladodio ou filóclado:

espiñas: gabián:acículas:

órganos de naturezafoliar, situados nasproximidades das flo-res e que teñen pro-piedades diferentes,tanto das verdadeirasfollas, como dos péta-los da planta.

brácteas secunda-rias situadas no pe-dicelo floral, se nopedúnculo da inflo-rescencia hai brác-teas.

apéndices folia-res situados nabase do pecíoloda folla.

pecíolo en forma delámina foliácea quesubstitúe ao limbo dafolla nas súas fun-cións.

talos ou pólas apla-nadas que fan asfuncións das follase que no seu falsolimbo, poden ter pe-quenas follas, espi-ñas, flores e froitoscomo a silbarbeira.

apéndice mem-branoso que pre-sentan as poáceasna base das follasna unión coavaíña.

teñen diferentes ori-xes, unhas son folia-res, outras estípulastransformadas e ou-tras caulinares.

aguillóns finos edelicados.

folla ou talo trans-formado nun órganofiliforme que utilizaa planta para aga-rrarse a algún so-porte e poder gabearafastándose do chan.

follas modificadas e falsas follas:


162


163

En letra grosa a palabra en galego.En letra normal a explicación do termo.En letra cursiva as palabras que teñen entrada neste glosario.

aá: membrana que rodea a calquera órgano.abrancazada: que se asemella ao branco.abrazadoras: brácteas ou follas que abrazan o talo.abrocho: sinónimo, xema.acanalada: que presenta canais, estrías ou sucos na súa superficie.acaule: plantas sen apenas talo, saíndo as follas a rente ao chan.acícula: aguillón fino e delicado. / Follas como as dos piñeiros.acio: inflorescencia ou infrutescencia que consta dun eixo indefinidodo que xorden flores ou froitos sobre pedicelos.acorazonado-da: sinónimo, cordado – da.acrescente: aplicado á estrutura vexetal que continúa medrando unhavez formada.actinomorfo: sinónimo de radial.aculeado-da: provisto de agullas ou acúleos.acúleo: aguillón ou excrecencia ríxida e ferinte de formación pura-mente epidérmica, o que a distingue da espiña que é lignificada e contecido vascular.acuminado-da: rematado en punta. Sinónimo, cuspidado.adpreso: achegado ou aplicado a algo.áfilo-la: carente de follas.afrodisíaco-ca: substancia que excita o apetito sexual.agamospermia: sinónimo, apogamia.agudo–da: dise dunha folla cando os seus bordos forman un ánguloagudo no ápice ou na base.alado: órgano que ten unha á.albume: tecido nutricio de reserva nas sementes das anxiospermas.alóctono-na: exótico, que se atopa nun lugar diferente ao de proce-dencia.alterno-na: dise das follas ou outros órganos que nacen un en cada nó.Situándose alternativamente a un e outro lado.amacollado–da: que brota en forma de macolla.amento: inflorescencia en espiga xeralmente colgante de flores pe-quenas e unisexuais.amieiral: lugar poboado de amieiros. Sinónimo, abeneiral, ameneiral.amplexicaules: sinónimo, abrazadoras.androceo: conxunto de órganos masculinos dunha flor.antera: parte superior do estame onde se forma o pole.antese: floración.antiadenosa: antiglandulosa.antiescorbútico-ca: que evita ou combate o escorbuto.antiespasmódico-ca: que serve para aliviar ou previr os espasmos.antihelmíntico-ca: que actua contra os parasitos intestinais. Sinónimovermífugo–ga.antihemorroidal: que actúa contra as hemorroides.antipirético: que actúa contra a febre. Sinónimo, febrífugo.

GGlloossaarr iioo


164

antirreumático-ca: que evita ou combate a reuma.antitusíxeno-a: que combate ou calma a tose.antivaricose: que combate ou calma as varices.antrópico: relativo ou pertencente ao ser humano ou á súa acción.antrorso: dirixido cara adiante (ou cara arriba).anual: planta que completa o seu ciclo vital en menos dun ano, que-dando a súa vida en forma de semente ou esporas. Se ao rematar o ciclosó queda viva a parte subterránea da planta dicimos que é unha plantavivaz.anxiospermas: vexetais que teñen as sementes no interior dunha cá-mara formada pola concrescencia dos carpelos.aovado-da: en forma de ovo, en dúas dimensións. Sinónimo, ovado–da, ovoideo–dea.aperitivo: axente que estimula a secreción gástrica, favorecedor da di-xestión.apétalo-la: que non ten pétalos.apical: relativo ou pertencente ao ápice.ápice: extremo superior dun órgano.apiculado-da: ten unha puntiña a modo de aguillón, no ápice da folla.Sinónimo mucronado–da.aplicado-da: dise dos órganos vexetais (pelos, follas,…) que se ache-gan á superficie sobre a que son inseridos sen chegaren, a se soldar.apocárpico: froito formado por un conxunto de carpelos totalmenteseparados.apogamia: produción dun esporófito, por vía asexual a partir duna cé-lula do gametófito, que non é da ovocélula. Cando a célula que orixinao embrión é diploide fálase de apogamia somática, e cando é haploidede apogamia xenerativa. Sinónimo, agamospermia.apomíctico-ca: relativo ou pertencente á apomixe.apomixe: fenómeno que consiste na formación do embrión sen a pre-via fecundación do óvulo. Pode ser por aposporia, por apogamia oupor partenoxénese.aposporia: formación do gametófito directamente do tecido vexeta-tivo do esporófito, sen formacón previa de esporas.aquenio: froito seco e indehiscente cunha soa semente non soldada aopericarpo, que pode ser coriáceo ou leñoso.aquillada: que ten forma de quilla.aracnoide: que ten aspecto de arañeira.aresta: prolongación a modo de fío ríxido no que rematan algúns ór-ganos.arraigante: que bota raíces.arvense: planta non cultivada que medra entre as cultivadas.ás: reciben este nome os dous pétalos laterais da corola das papilio-náceas. Tamén a membrana que rodea os aquenios denominada sá-mara.aserrado: sinónimo, serrado.asexual: que non ten sexo.asilvestrado–da: dise dunha planta silvestre que procede da sementedunha planta cultivada.asimétricos: carentes de simetría.asteráceas: familia de plantas. Sinónimo compostas. Por exemplo omirasol.astrinxente: produto que produce desecación e contracción dos teci-dos orgánicos. Antiinflamatorio.atenuado–da: dise das estruturas vexetais, por exemplo as follas, quese estreitan.


165

aurícula: orella.auriculado: que ten forma de aurículas (orellas).aveludado-da: cuberto ou revestido de veludo.axial: que ten un eixe central.axila: ángulo interno de calquera ramificación. axilar: relativo ou pertencente á axila.azote: sinónimo, nitróxeno.

bbaga: froito carnoso, indehiscente, mono ou pluricarpelar, de epicarpodelgado e membranoso, e mesocarpo e endocarpo carnoso. As semen-tes poden estar mesturadas na polpa homoxénea (bagas propiamenteditas) ou ben estar ordenadas en diversas cavidades (pseudobagas).bárbula: sinónimo lígula.basal: pertencente á base ou situado nela.beira: bordo da folla ou pétalo.béquico - ca:dise dunha substancia que mitiga a tose. bicarpelar: que ten dous carpelos.bico: remate en proxección alongada dun órgano.bidueiral: formación vexetal onde a especie arbórea dominante é o bi-dueiro.bienal: plantas monocárpicas, cun ciclo vexetativo que dura dous anos(no 1º xermola a semente formándose a planta que acumula reservas,e no 2º a planta florece, espalla a semente e morre).bífido-da: órgano dividido por unha fisura medial en dous lóbulosmáiscurtos cá metade da lonxitude orixinal.bilabiado-da: aplícase ao cáliz ou corola que se divide formando douslabios separados.bilobulado-da: que ten dous lóbulos. bipinnado-da: dobremente pinnado. Sinónimo, bipinnaticomposto.bipinnaticomposto: sinónimo, bipinnado.bivalvo–va: que ten dúas valvas como as noces ou os mexillóns.boraxináceas: familia de plantas.bráctea: órgano foliáceo de estrutura máis simple cá das follas nor-mais, e de forma, medida, coloración, etc, distintas destas e das pezasda corola. Están situadas preto das flores. Ás veces adoitan formas vis-tosas, cumprindo a función dos pétalos de atraer os insectos á flor. Nocaso das umbelíferas as vemos no pé dos radios das umbelas. bractéola: bráctea secundaria que aparece no mesmo eixo que a flor.Nas umbelíferas son bractéolas as follas que vemos no pedicelo dasflores, se no pedúnculo da inflorescencia hai brácteas.brasicáceas: familia de plantas. Sinónimo crucíferas.brote: sinónimo, xema.bulbilo: calquera xema non subterránea coa parte axial e os catafilosengrosados con substancias de reserva, transformada en órganos demultiplicación vexetativa.bulbo: forma subterránea de talo, que aparece envolto por follas car-nosas.

ccabeza: sinónimo capítulo.


166

cacho: recipiente de boca moi ancha onde se poñen ao sereno as her-bas de San Xoán.caducifolio-lia: aplícase ás plantas que perden todas as follas duranteunha época do ano.cálculo: pedra formada pola concreción de sales minerais que se ins-talan en diferentes órganos do corpo humano.caliptra: diferenciación do ápice das raíces, en forma de dedal, queprotexe o meristema apical do desgaste causado pola penetración daraíz no chan.cáliz: conxunto de sépalos dunha flor que constitúen o periantio ex-terno da mesma.calo: tecido que segrega a propia planta.caméfitos: forma vexetal con partes aéreas persistentes todo o ano, cosgromos de crecemento na época desfavorable situados entre o chan eos 25–50 cm de altura, na favorable pode medrar considerablementevolvendo a reducirse na época hostil ata as medidas antes citadas.campanulado: que ten forma de campá.canaliculado: que está provisto de canalículos.capituliforme: que ten forma de capítulo.capítulo: inflorescencia formada por flores sésiles dispostas sobre uneixe moi curto e ancheado, chamado receptáculo. Sinónimo cabeza.cápsula: froito seco, dehiscente, con varias sementes.cara: parte superior dunha superficie foliar. Sinónimo face.carabuña: pebida leñosa dalgúns froitos como as do pexego.cardiotónico: que reforza a actividade do corazón.carena: sinónimo quilla.cariópside: froito seco, indehiscente, monospermo , co pericarpo del-gado e intimamente adherido á semente, como o das poáceas (antesgramíneas). Popularmente denominado gran.carpelo: follas modificadas que forman parte do xineceo. Nas xim-nospermas é unha folla aberta. Nas anxiospermas trátase dunha follapregada polo nervio central, soldándose polo marxe, formando unhaespecie de matraz no que o ventre será o ovario, o colo o estilo e o bicoo estigma.casca: cuberta vexetal máis ou menos ríxida que poden presentar asárbores, as sementes ou os froitos. catafilo: folla escamiforme situada por riba dos cotiledóns e por baixodas follas en sentido estrito. Os catafilos recobren as xemas engordandocon reservas e formando os bulbos.catártico-ca: que limpa o intestino provocando a súa evacuación. Si-nónimo, laxante, purgante.caule: sinónimo, talo.caulinar: relativo ou pertencente ao talo.caulino-na: do talo.cespitosa: planta que ten a capacidade de formar céspedes.ciatiforme: aplícase ao órgano que ten forma de copa.ciatio: inflorescencia típica das euphorbiáceas consistente nunha florfeminina central cun longo pedúnculo, cinco flores masculinas redu-cidas a un só estame e un invólucro en forma de copa (ciatiforme).cigomorfo–fa: aplícase a calquera órgano, parte de órgano ou orga-nismo que ten simetría bilateral, isto é, nun só plano de simetría. Ocontrario será actinomorfo ou radial.cigoto: célula con dobre dotación cromosómica formada pola fusióndun gameto feminino cun gameto masculino antes de comezar a seg-mentación.cilio: cada un dos pelos ou apéndices filiformes que, en conxunto, for-


167

man unha franxa marxinal, como os que se dan na beira dalgunhas fo-llas.cima: inflorescencia na que o eixe principal ten crecemento limitadoe remata nunha flor, igual cós eixes secundarios sucesivos.cineol: é o principal compoñente do eucalipto.cinorrodon: froito complexo das roseiras formado polo cáliz e o re-ceptáculo, urceolado de color vermello ao madurecer. No interior tenmúltiples aquenios (núculas).cinsento-ta: que é de cor agrisada, parecida á da cinsa.cipsela: aquenio formado por máis dun carpelo procedente dun ova-rio ínfero.cladodio: talo ou póla aplanada que fai as funcións das follas e que noseu falso limbo pode ter pequenas follas, flores, froitos e espiñas. Si-nónimo filóclado.clusa: froito seco, monospermo ou polispermo, procedente da constri-ción lonxitudinal dos carpelos dun xineceo sincárpico, como o das la-miáceas e o das boraxináceas.coca: froito das euphorbias. colagogo-a: medicamento ou substancia que induce á eliminación dabile.colepoético: sinónimo, colerético.colerético-ca: sinónimo, colepoético. Substancia que aumenta a se-creción biliar.compostas: familia de plantas. Sinónimo asteráceas. Por exemplo omirasol.concrescencia: crecemento en común de dous ou máis órganos, quepermanecen soldados entre eles e forman unha masa única.connato–ta : aplícase ás estruturas orgánicas que naceron xuntas e sepresentan unidas ou soldadas, tal é o caso de certas follas opostas, sen-tadas unidas polas bases.cono: estróbilo ou piña.cordado-da: con forma de corazón. Sinónimo acorazonado–da.cordiforme: cordado.coriáceo-a: de textura semellante ao coiro.corimbo: inflorescencia na que os pedúnculos florais nacen a distintasalturas do talo e as flores acadan o mesmo nivel.coroa: apéndice petaloide que presentan certas flores como as do xé-nero Narcissus.corola: verticilo interno do periantio das flores constituída por péta-los e rodeada polo cáliz. Os pétalos adoitan ter colores brillantes.coroloxía: parte da bioxeografía que estuda a distribución xeográficados organismos e das comunidades.cortiza: parte exterior da codia dalgunhas árbores, especialmente assobreiras.costela: prominencia elevada e alongada que resalta na superficie dunórgano.cotiledón: a primeira ou primeiras follas do embrión das fanerógamas.crecho: rizado.crenado-da: coas beiras marcadas con fendeduras. Sinónimo, festo-nado.crenulado-da: lixeiramente crenado.criptófito: sinónimo xeófito.crucíferas: familia de plantas caracterizadas por ter catro pétalos encruz. Sinónimo, brasicáceas.cucurbitáceas: familia de plantas como o calacú ou cabaza.cuneado-da: en forma de cuña. Sinónimo, cuneiforme.


168

cuneiforme: sinónimo cuneado-da.cúpula: parte do froito das fagáceas de orixe axial que envolve a basedo aquenio, co que constitúe a landra. Sobre ela van fixadas unha seriede pequenas brácteas imbricadas.cuspidado-da: acabado nun remate superior que tende a formar punta.Sinónimo acuminado-da.

ddecorrente: aplícase ao órgano ou estrutura anatómica que se prolongapor baixo do punto de inserción.decumbente: aplícase ao talo das plantas que están inclinadas sobre asuperficie do chan.decusadas: aplícase ás follas opostas e dispostas de xeito que cada pa-rella forma un ángulo recto coa parella inmediatamente superior e coainferior.deflexo-xa: aplícase ás estruturas que se presentan dobradas cara áparte inferior.dehiscente: que abre de xeito natural.deltoide: que ten a forma do delta maiúsculo.densifloro–ra: aplícase as plantas que teñen as flores moi próximasunhas as outras.densifolio–lia: aplícase á planta que presenta follas moi xuntas.dentado–da: bordo da folla con dentes simétricos.denticulado: con pequenos dentes.dextrorso: que gabea xirando cara a dereita, como as agullas do re-loxo. (o contrario é sinistrorso).diali- : prefixo grego que se utiliza para formar palabras co significadode “separado”. Exemplo dialipétala, dialisépala, dialicárpico.dialicárpico: de carpelos separados ou libres.dialipétala: dise da corola cos pétalos separados ou libres. O contra-rio (pétalos soldados) será gamopétala.dialisépala: dise do cáliz cos sépalos separados ou libres. O contrario(sépalos soldados) será gamosépala.dicasio: tipo de inflorescencia, na que cada flor presenta outras dúas la-terais por baixo dela.dicotómico-ca: que se divide en dúas partes.dioico: que ten flores de diferentes sexos en diferentes pés.diploide: dise das células ou tecidos nos que os núcleos das mesmasteñen dous xogos completos e homólogos de cromosomas, desígnansecomo 2n.disámara: Froito formado por dúas sámaras opostas.dístico: disposición dos órganos que aparecen en dúas ringleiras.diurético-ca: que facilita a secreción de ouriños.dixitada: que presenta unha forma semellante aos dedos dunha manaberta.drupa: froito carnoso co endocarpo leñoso formando unha carabuñaque encerra a unha semente (monospermo). Son drupas as cereixas, ospexegos ou as noces da nogueira.


169

eebracteado: que carece de brácteas.ecotonía: relativo ao ecotonoecotono: área de transición ou límite entre dous ecosistemas.eglanduloso-sa: desprovisto de glándulas.elíptico-ca: que ten forma de elipse.emarxinado-da: forma vexetal cun seo ou entalladura pouco profunda,xeralmente no ápice. Sinónimo; sinuado-da, escotado-da.embrión: esporófito das plantas superiores na primeira fase de crece-mento, antes da xerminación.emenagogo: chámase así ao medicamento que estimula ou favorece ofluxo menstrual.emoliente: aplícase á substancia que ten a propiedade de relaxar eabrandar as partes inflamadas.endemismo: dise dunha especie que só se atopa nunha área xeográ-fica moi restrinxida.endocarpio: sinónimo endocarpo.endocarpo: capa interna do pericarpo do froito, que se correspondealgunhas veces coa epiderme interior do carpelo. Ás veces está ligni-ficada e constitúe, a pebida ou carabuña. Sinónimo endocarpio.entrenó: espazo entre dous nós no talo ou cana, dunha planta.envaiñadora: folla que ten na base unha vaíña rodeando o talo.envés: cara inferior ou posterior dunha folla. A contraria é a face.envóluto-ta: tipo de prefoliación no que as follas dentro da xema estánenrodeladas lonxitudinalmente en forma de tubo.epicáliz: cáliz que se sitúa por riba do verdadeiro cáliz.epicarpo: capa externa do pericarpo, normalmente delgada, que co-rresponde á epiderme exterior do carpelo e que forma a pel do froito.Tamén se denomina exocarpo.episperma: cuberta da semente que pode ser fina ou grosa e ter dife-rentes estruturas como pelos, ás ou cristas.erecto: que está en posición vertical.escábrido: recuberto de asperezas e pequenos pelos ríxidos que se ma-nifestan ao tacto. Sinónimo escabroso.escamiforme: que ten forma de escama. Sinónimo, escuamiforme.escapo: talo sen follas que sae da raíz levando no extremo as flores.escarioso-sa: de consistencia membranosa, ás veces translúcido.escotado-da: sinónimo; sinuado-da, emarxinado-da.escuamiforme: sinónimo escamiforme.espádice: espiga de eixe groso, máis ou menos carnoso, de flores xe-ralmente unisexuais e inconspicuas, a miúdo envolta por unha espata.espasmolítico-ca: substancia que relaxa a musculatura lisa, utilizadapara reducir ou eliminar os espasmos.espata: órgano bracteal que envolve o espádice. A miúdo é grosa evistosa, branca de distinta cor que o resto da planta, e pode estar cons-tituída por unha ou dúas brácteas. espatulada: con forma de espátula.espermatófitas: sinónimo, fanerógamas.espiciforme: que ten forma de espiga.espícula: inflorescencia elemental, típica das poáceas. Consta dunhascantas flores hermafroditas, que a miúdo levan cada unha delas dúasbrácteas, as glumelas, unha inferior e outra superior, situadas sobre uneixe delgado que leva normalmente na base dúas brácteas, as glumas.As espículas reúnense en inflorescencias compostas.


170

espiga: inflorescencia, e logo infrutescencia, de flores sésiles dispos-tas en acios simples, como por exemplo a dos cereais.espiña: apéndice agudo, duro e ríxido que presentan algunhas plantas.A espiña está lignificada e ten tecido vascular, a diferenza do acúleo,que é de orixe epidérmica. espora: elemento reprodutor asexual , uni ou pluricelular que é capazde transcorrido un tempo de condicións do medio desfavorables, des-envolver un novo organismo, sen necesidade de ter que fusionarse conningunha outra célula cando as condicións ambientais sexan propicias.esporanxio: órganos onde se producen e permanecen almacenadas asesporas.esporófito: individuo pertencente á xeración que fai esporas asexuaise que é diploide, nas plantas con alternancia de xeracións./ Planta quese reproduce por medio de esporas e non por sementes.esporón: prolongación tubular e pechada da base do cáliz ou da co-rola.espulla: sinónimo, verruga.esquizocarpo: froito indehiscente pluricarpelar que, na madurez, des-componse en monocarpos.estame: parte masculina das flores, que garda os grans de pole.estandarte: pétalo superior da corola das papilionáceas.esteiro: espazo costeiro formado pola influencia das mareas na des-embocadura dalgunhas canles fluviais onde se mesturan as augas e se-dimentan os materiais que trae o río.esterco: excrementos animais mesturados con restos vexetais que seempregan para fertilizar a terra.estéril: aplícase á flor que non ten nin estames nin pistilos.estigma: extremo superior do pistilo onde quedará retido o pole.estilo: prolongación filiforme do ovario que sostén o estigma. No casodun pistilo pluricarpelar, pode ser único ou pode haber tantos estiloscomo carpelos, libres ou máis ou menos concrescentes.estilopodio: base engrosada dos estilos das flores dalgunhas familiasque persisten nos froitos.estipitadas: que teñen un estípite.estípite: estrutura vexetal semellante a un talo.estípula: apéndices, xeralmente foliáceos, que se forman ás veces nabase dunha folla ou pecíolo.estolón: rebento lateral máis ou menos delgado que nace na base dotalo de certas plantas e que crece horizontalmente, sobre o chan ousubterráneo. Pode enraizar nos nós e dar orixe a novos individuos.estolonífera: que produce estolóns.estomático: aplícase aos medicamentos que combaten as doenzas daboca.estomatite: inflamación da mucosa bucal.estróbilo: eixe leñoso arredor do que se forman brácteas que prote-xen as sementes. No caso dos piñeiros denomínanse conos e os doscimbros con brácteas carnosas, gálbula.estrume: vexetación propia do monte, como toxos, fentos ou herbaque serve para estrar a corte e facerlle a cama aos animais.eupéptica: propiedade que teñen as substancias que actúan como ape-ritivos e que, ademais, favorece a dixestión.euphorbiáceas: familia de plantas.eutrófico-ca: dise dos ecosistemas acuáticos nos que se acumulan nu-trientes./ Tamén substancia que mellora a nutrición.exertos: que sobresaen.exocarpo: sinónimo epicarpo.


171

ffabáceas: familia de plantas. Sinónimo leguminosas.face: cara superior ou principal dunha lámina foliar. Sinónimo, cara.A superficie inferior ou posterior será o envés.fagáceas: familia de árbores e arbustos aos que pertencen os castiñei-ros, os carballos, as sobreiras ou as faias entre outras.falcado-da: que ten forma de fouce. Sinónimo, falciforme.falciforme: sinónimo, falcado. fanerófitos: reciben este nome as formas vexetais que teñen os gromosde crecemento por riba do chan a máis de 25 ou 30 cm. Pódense dife-renciar neste grupo; as árbores, os arbustos e as lianas.fanerógamas: plantas que teñen flores e froitos. Sinónimo, esperma-tófitas.fasciculado: que ten forma ou está disposto en fascículos.fascículo: conxunto de follas, fibras, flores, etc, que forman un grupocompacto en forma de feixe. febrífugo: sinónimo, antipirético.fendida: folla na que os lóbulos son profundos pero non chegan á me-tade da distancia entre a beira e o nervio medial.fenoloxía: Parte da ecoloxía que estuda as relacións entre os factoresclimáticos e as manifestacións estacionais ou periódicas dos organis-mos (xemación, floración, frutificación, caída da folla, migracións deaves, hibernación de mamíferos, etc).fental: lugar poboado de fentos. Sinónimo, fenteira, fieital.fenteira: sinónimo, fental.fértil: aplícase á flor con capacidade para orixinar froito.festonado: aplícase á folla que ten a beira en forma de dentes arre-dondados. Sinónimo crenado.fieital: sinónimo, fental.filamento: parte inferior do estame que sostén a antera.filóclado: sinónimo cladodio.filodio: pecíolo en forma de lámina foliácea que substitúe á lámina dafolla nas súas funcións.fimbriado: dividido en finas lacinias.flabelado-da: que ten forma de abano aberto.flexuoso: que presenta curvaturas ou ondas en diversos sentidos.flósculo: un dos tipos de flores que poden aparecer na familia das compostas. Ten corola actinomorfa.foliáceo-a: con forma de folla.folículo: froito seco, de varias sementes, monocarpelar e dehiscente,que abre lonxitudinalmente pola liña ventral.folíolo: cada unha das divisións dunha folla composta.fretas: fregas aplicadas nunha parte do corpo, xeralmente con algunhasubstancia como remedio curativo.froito: É a parte do vexetal que ten como función protexer e dispersaras sementes.fronde: folla dos fentos.fusiforme: con forma de fuso.

ggabián: folla ou talo transformado nun órgano filiforme que utiliza aplanta para agarrarse a algún soporte e gabear afastándose do chan.


172

gálbula: estróbilo esférico, carnoso e indehiscente con aspecto debaga, propio do xénero Juniperus como o cimbro.gameto: célula reproductora haploide que, na reprodución sexual, sefusiona con outra do sexo contrario para dar lugar ao cigoto, restau-rándose o número diploide.gametófito: fase de células haploides do ciclo vital das plantas quepresentan alternancia de xeracións na que se producen os gametos. Osgrans de pole son o gametófito masculino nas anxiospermas mentresque o saco embrionario é o feminino.gamopétala: corola cos pétalos soldados. Se estiveran separados seríadialipétala.gamosépala: cáliz cos sépalos soldados. Cos sépalos libres sería dia-lisépala.glabra-o: carente de pelos.glande: é unha variedade do que botanicamente coñécese como noz,popularmente chámaselle landra.glándula: células (especialmente as situadas na epiderme) capaces deproducir algunha secreción.glomérulo: inflorescencia formada por moitas flores pequenas densa-mente agrupadas nunha masa arredondada.gluma: cada unha das dúas pezas bracteais que presentan as espículasdas poáceas. glumela: cada unha das dúas pezas que envolven a flor nas poáceas.A glumela inferior denomínase lema e a superior pálea.glumélula: cada unha das dúas pezas membranosas que se atopansobre a base da flor das poáceas. gomo: sinónimos, gromo, grelo, brote.gramíneas: familia de plantas que na actualidade denomínanse poá-ceas.gran: sinónimo cariópside. Por exemplo gran de millo.grelo: sinónimos, gromo, gomo.greta: abertura longa e estreita que se produce nun corpo sólido.gromo: rudimento formado por tecidos nos que as células teñen unhagrande capacidade de división (meristemas), envoltos nunha serie debrácteas, dos que se van a desenvolver unha nova póla, folla ou flor.Sinónimos, brote, gomo, grelo.

hhábitat: sitio que reúne as características físicas e biolóxicas necesa-rias para que viva e se reproduza unha especie.haploide: calidade do organismo ou célula que posúe unha dotacióncromosómica formada por unha soa serie de (n) cromosomas.hastado-da: folla que leva na base dous lóbulos diverxentes.hemicriptófitos: forma vexetal constituída por plantas vivaces que noperíodo do ano desfavorable conservan unha roseta de follas e gromosvexetativos ao ras do chan, desaparecendo os talos aéreos. Neste grupodébense incluír as plantas bienais que botan os talos florais no segundoano da súa vida. Logo só queda a semente como no caso das terófitas.hemostático-ca: aplícase ao medicamento, substancia ou procede-mento que se emprega para deter unha hemorraxia.hepatoprotector: substancia que protexe as células do fígado.herbal: terreo no que abunda a herba ou que está destinado ao seu cul-tivo. Sinónimo, herbeiro-ra.


173

herbeiro-ra: sinónimo, herbal. hermafrodita: aplícase á flor que presenta androceo e xineceo.hesperidio: froito característico dos cítricos.hialino: que é transparente como o cristal.hidrófitos: plantas acuáticas que viven máis dun ano e que durante aépoca desfavorable a parte perdurable da planta queda protexida de-baixo dunha capa de auga.higrófilo-la: aplícase aos organismos biolóxicos que se dan en lugaresmoi húmidos.hirsuto: que ten o pelo duro e áspero. Sinónimo, híspido.híspido: sinónimo, hirsuto.homoclamídeo: que ten o cáliz igual á corola.humificación: proceso de transformación da materia orgánica enhumus que utilizan as plantas como nutrientes.humus: materia orgánica do solo que sufriu un proceso de humifica-ción.

iimbricado: disposto como as tellas dun tellado.imparipinnado-da: aplícase á folla pinnaticomposta que remata nunfolíolo e que ten, por tanto, un número impar de folíolos.inconspicuo: aplícase ao organismo, órgano ou estrutura que é poucovisible.indehiscente: que non abre de xeito natural.indusio: órgano membranoso que protexe os esporanxios de moitosfentos.ínfero-ra: aplícase ao ovario co periantio situado enriba del.inflorescencia: conxunto de flores agrupadas. As inflorescencias sonde dous tipos: en acios ou indefinidas, se o eixe medra indefinidamentee cimosas ou definidas, se o eixe remata nunha flor e o crecemento sevolve lateral. As inflorescencias tamén poden ser simples ou compos-tas segundo que as ramificacións do eixe principal rematen nunha ouvarias flores.infrutescencia: conxunto de froitos orixinados a partir dunha inflo-rescencia.infundibuliforme: corola con forma de funil.inserido: sinónimo, inserto.inserto: aplícase ao órgano unido a outro. Sinónimo inserido. intersepalino: situado entre dous sépalos.invólucral: referente ao invólucro.invólucro: conxunto de brácteas que agrupan e protexen as floresdunha planta, como no caso do capítulo das asteráceas e a umbela dasumbelíferas.involuto-ta: coas beiras enroladas cara á face ou parte superior dunhalámina foliar. Se o fai, en sentido contrario, cara ao envés, dise revo-luta.

llabelo: segmento medio do periantio das orquidáceas, a miúdo con es-poróns.


174

labiáceas: antigo nome que recibían as plantas da actual familia das la-miáceas.labiado-da: que ten a corola ou o cáliz cun labio ou máis, a miúdo, condous.lacinia: parte estreita e de ápice agudo dunha folla, pétalo,...lamiáceas: familia de plantas, caracterizadas por ter os talos cuadran-gulares, follas simples opostas, flores cigomorfas dispostas en cimas econ pétalos bilabiados. Antes chamadas labiáceas.lámina: sinónimo, limbo.lampo-pa: aplícase á superficie lisa.lanceolado-da: que ten forma de lanza.lanuxe: pelo fino e suave que cobre as follas, flores e froitos dalgun-has plantas.lanuxinoso: que está cuberto de lanuxe.laxante: medicamento que facilita a evacuación intestinal de maneiranatural, sen producir diarrea.laxo-xa: carente de forzas ou vigor.legume: froito dehiscente e monocarpelar, característico das fabáceas,que se desenvolve no interior dunha vaíña e abre pola sutura ventral epolo nervio medio do carpelo.leguminosa: sinónimo fabácea.lema: glumela inferior da espícula das poáceas, que corresponde aunha bráctea fértil.lenticela: protuberancia da cortiza das plantas leñosas, construída porun tecido suberoso laxo, a través do que é posible o cambio de gasesentre a atmósfera e os tecidos internos.lignificado-da: ter as paredes celulares impregnadas de lignina dán-dolle ao órgano unha consistencia leñosa.lignina: polímero natural que xunto coa celulosa, forma parte da paredecelular vexetal, á que confire dureza e resistencia.lígula: apéndice membranoso que presentan tipicamente as poáceasna base das follas. / Corola gamopétala e cigomorfa que presentan asflores da periferia, ou tamén as do medio, dos capítulos das compos-tas. Sinónimo bárbula.limbo: parte laminar dunha estrutura foliar. Sinónimo, lámina.linear: de forma estreita coas beiras paralelas.lirado: aplícase á folla pinnatífida que ten o lóbulo terminal máis grosoco lateral, en forma de lira.litíase: formación de cálculos nas vías excretoras de certos órganos ouglándulas.lobada: dividida en lobos.lobo: división arredondada pouco profunda, especialmente nas follas.lobulado: dividido en lóbulos.lóbulo: división máis profunda co lobo.lóculo: cada unha das cavidades de que consta un órgano, especial-mente un ovario, un froito ou un esporanxio.lodícula: cada unha das dúas pequenas escamas de orixe periánticaque nas flores das poáceas se atopan a carón do ovario.lombriga: nematodo de corpo alongado que vive parasito no intestinodas persoas.


175

mmacolla: conxunto de rebentos nacidos dun mesmo pé. Termo apli-cado nas poáceas e nalgúns fentos.mamelón: protuberancia da pel de forma arredondada e de cor ver-mella.marcescente: aplícase as follas e outros órganos vexetais que se secanna planta sen desprenderse, ata que empezan a agromar as novas.marxe: franxa no linde de algo.medial: que está situado no medio ou no centro.medula: sinónimo, miolo.megaforbios: plantas perennes, ou máis raramente anuais, que pre-sentan follas plana e de grandes dimensións, poden superar o metro dealtura. Son típicas de zonas húmidas e chuviosas.mericarpo: cada unha das partes en que se divide un froito esquizo-carpo.meristema: tecido vexetal de tipo embrionario, integrado por célulasnon diferenciadas capaces de dividirse nun momento dado.mesocarpo: parte media do pericarpo, comprendida entre o epicarpoe o endocarpo, habitualmente carnosa.metrorraxia: hemorraxia do útero fora do período menstrual.mialxia: dor muscular.miolo: parte interior e mol de calquera cousa. Sinónimo medula.monocarpelar: que ten un só carpelo.monocárpico-ca: aplícase á planta que florece unha soa vez e morretras frutificar./ Pertencente ao monocarpo.monocarpo: froito constituído por un só carpelo.monoclamídeo : que presenta unha soa cuberta floral (cáliz ou corola).monoico-ca: que ten as flores de distintos sexos separadas, pero nomesmo pé.monospermo-ma: que ten unha soa semente.mouta: sinónimo penacho.mucilaxe: substancia xelatinosa de composición química semellanteá das gomas, que conteñen certas plantas. mucrón: punta curta, aguda e illada que se atopa no extremo dun ór-gano foliáceo.mucronado: que remata en mucrón. Sinónimo, apiculado-da.multicaule: que ten moitos talos e que se ramifica dende o chan.muricado: que está cheo de puntas, espiñas, agullas ou tubérculos.

nnervio: en botánica chámanse así aos filamentos vasculares que se ato-pan no limbo das follas e noutros órganos de natureza foliar.nitrófilo-la: aplícase ás plantas e ás comunidades vexetais que nece-sitan solos ricos en nitróxeno.nitróxeno: elemento químico que se atopa en estado gasoso na at-mosfera e en estado combinado forma parte das proteínas animais evexetais así como dos nutrientes dos vexetais en forma de nitratos enitritos. Sinónimo, azote.nó: nivel do talo, a miúdo en forma de engrosamento, onde se insireunha folla ou un verticilo foliar.noiro: talude.


176

noz: froito indehiscente, unilocular e monospermo, de pericarpo le-ñoso. Botanicamente a “noz” da nogueira é unha pseudodrupa.núcula: froito seco indehiscente, monospermo, de pericarpo endure-cido e normalmente pequeno. Procede dun ovario súpero. A núcula éunha noz de pequeno tamaño.

oob-: prefixo de orixe latina, empregado en botánica, na formación denomes científicos, co significado de ‘ao revés’ ou ‘en dirección con-traria’.oblanceolado-da: lanceolado coa porción máis ancha na parte supe-rior.obcónico: forma de cono invertido.oblicuo-cua: aplícase ás rectas e aos planos que non son perpendicu-lares nin paralelos entre eles. No caso do bordo da folla na base taménse denomina, bordos asimétricos. oblongo-ga: varias veces máis longo que ancho.obovado-da: que ten forma oval invertida, coa parte ampla no ápice.Sinónimo, transovado.obovoide: de forma ovoide (tres dimensións) coa cara máis ancha caraao ápice.obtuso-sa: aplícase ao órgano laminar en que as marxes forman un án-gulo obtuso no ápice ou na base.ócrea: vaíña tubular que se sitúa na base do pecíolo, formada por dúasestípulas membranosas concrescentes, que aparecen na familia das po-ligonáceas.ondulado-da: que forma ondas.oosfera: sinónimo óvulo.opérculo: parte apical que, facendo función de tapadeira, presentanalgúns órganos vexetais.oposto-ta: aplícase ás follas e a outros órganos que se sitúan en posi-ción enfrontada, dous en cada nó.orbicular: aproximadamente circular. Sinónimo, suborbicular.ourizo das castañas: cuberta chea de pinchos orixinada a partir dasbrácteas da inflorescencia que pecha no interior os froitos da mesmaque son noces chamadas castañas.ovado-da: que ten forma de ovo, referido a dúas dimensións. Sinó-nimo, aovado-da.oval: de forma ovalada. Aplícase ao órgano laminar que ten figura deóvalo.ovario: parte basal e máis grande do pistilo que contén os primordiosseminais.ovocélula: sinónimo, óvulo.ovoideo: que ten forma de ovo, referido a tres dimensións.óvulo: célula sexual feminina. Sinónimo, oosfera.

ppálea: glumela superior das poáceas. / Nome que reciben outros apén-dices escamiformes ou membranosos como os dos rizomas dalgúnsfentos.


177

paleotemperada: rexión xeobiolóxica caracterizada polas temperatu-ras mornas.palmatilobado-da: aplícase á folla palmatinervia dividida en lóbulospouco profundos. Sinónimo, palmatilobulado-da.palmatilobulado-da: sinónimo, palmatilobado-da.palmatinervia: cos nervios saíndo todos do remate do pecíolo comoos dedos dunha man.palmado-da: aplícase á folla semellante a unha man aberta.palmaticomposta: folla composta na que os folíolos arrancan do ápicedo pecíolo.panícula: inflorescencia composta en forma de acio, constituída por uneixe con pólas que se ramifican de novo en acios.papilionácea: nome que reciben as plantas que teñen a corola en formade bolboreta, característica das leguminosas. Esta corola consta decinco pétalos, un superior grande chamado estandarte, dous lateraisque son as ás, e dous inferiores ou internos que están unidos e formana carena ou quilla.papiloso-sa: que ten papilas.papiráceas: que ten unha textura que recorda ao papiro.paripinnada: folla composta con número par de folíolos, rematada en“V”.partenoxénese: variedade da reprodución sexual que consiste no des-envolvemento dun gameto ata chegar a formar un individuo adulto, édicir, sen que haxa fecundación. Xeralmente o gameto é feminino.partida: folla na que as divisións chegan polo menos á metade da dis-tancia entre a beira e o nervio medial.patente: que forma ángulo de 90º.pauciflor-ra: que ten poucas flores.pebida: semente de varios froitos. Sinónimo, píbeda.peciolado-da: que está provisto de pecíolo.pecíolo: parte máis estreito da folla, con aspecto de talo, comprendidoentre o limbo e a base.peciolulado-da: que está provisto de peciólulo.peciólulo: pecíolo dos folíolos das follas compostas.pedicelado-da: que está provisto de pedicelo.pedicelo: rabiño ou pé de cada flor nas inflorescencias compostas.pedículo: rabiño ou pé que non é pedicelo nin pedúnculo.pedúnculo: rabiño ou pé dunha flor (cando aparece illada) , ou dunhainflorescencia.peltado-da: órgano (folla) que ten o pecíolo inxerido no centro dolimbo. Sinónimo, peltinervio. peltinervio-a: sinónimo, peltado - a.penacho: conxunto de follas no remate do caule. Sinónimo, mouta.penedía: conxunto de penedos. Lugar onde abundan os penedos.penninervio-via: Sinónimo, pinnatinervio-via.pentámera: que consta de cinco partes ou pezas.pepónide: froito característico das cucurbitáceas.perenne: vexetal que vive tres ou máis anos. Se no inverno só sobre-vive a parte subterránea téndese a chamar vivaz. /Follas que duran máisdun ano sobre a planta sen que esta chegue a estar espida no inverno,nas nosas latitudes.perfoliado-da: aplícase á folla sésil que envolve completamente aotalo.periantio: conxunto de pezas florais, sépalos e pétalos, que formanparte das flores.pericarpo: parte do froito que envolve á semente.


178

persistente: aplícase aos órganos que permanecen na planta máistempo do normal en órganos análogos.pétalo: cada unha das follas que compoñen a corola dunha flor.pH: índice do 1 ao 14 que mide o ácida ou básica que pode ser unhasubstancia; índice 1, máxima acidez, 7 neutro, 14 máxima basicidade.píbeda: sinónimo pebida.pilosa: que ten pelo.pinna: folíolo dunha folla pinnaticomposta. Segmento dunha folla pin-natisecta.pinnado-da: sinónimo, pinnaticomposto.pinnaticomposto-ta: aplícase á folla composta por folíolos dispostosnos dous lados da raque. Sinónimo, pinnado-da.pinnatífido-da: aplícase á folla pinnatinervia que presenta divisiónsestreitas ou agudas que non exceden a metade da distancia entre a beirae o nervio medial. pinnatilobulado-da: folla pinnatinervia dividida en lóbulos.pinnatinervio-via: aplícase á folla cun só nervio principal, do que saenlateralmente nervios secundarios. Sinónimo penninervio-via.pinnatipartido-da: aplícase á folla pinnatinervia que presenta divi-sións que chegan preto do nervio medial.pinnatisecto-ta: aplícase á folla pinnatinervia que presenta divisiónsque chegan ao nervio medial.pínnula: folíolo dunha folla dúas ou máis veces pinnaticomposta.piña: estróbilo ou cono das coníferas.pioneira: planta que inicia a exploración ou colonización de novas te-rras.pistilo: conxunto de follas transformadas (carpelos) que forman o apa-rato feminino da flor. Adoita ter forma dun matraz ou maza de mor-teiro, e consta de ovario, estilo e estigma. Sinónimo, xineceo. O pistilopode ser monocarpelar ou pluricarpelar.plumoso: con aspecto de pluma.pluricarpelar: que ten varios carpelos. Sinónimo, policarpelar.pluricaule: planta que ten varios talos.poáceas: familia de plantas que anteriormente denominábanse gramí-neas.póla: cada unha das partes en que se divide o tronco ou talo dunhaplanta. Sinónimos, galla, gallo, rama.pole: po moi fino formado na antera do estame. Cada gran de pole xer-mina se chega ao estigma apropiado e constitúe o gameto masculino daplanta.poli-: prefixo grego que significa, moitos, varios.poliantocárpico: aplícase as propiedades da infrutescencia denomi-nada poliantocarpo.poliantocarpo: infrutescencia formada por aquenios acompañados debrácteas, propio do plátano de paseo.poliaquenio: froito múltiple constituído por varios aquenios, formado a partir dun xineceo apocárpico. É típico das plantas da fa-milia das Ranunculáceas.policarpelar: sinónimo pluricarpelar.policárpico: que florece e frutifica varias veces.policarpo: froito formado por varios carpelos libres.polidrupa: froito múltiple formado por un conxunto de drupas agre-gadas como as moras da silveira.polifolículo: froito múltiple formado por varios folículos, é o caso dafalsa piña da magnolia.poligonáceas: familia de plantas.


179

polispermo-ma: que ten varias sementes.polpa: parte carnosa dos froitos, se é moi mol.pomo: froito complexo que procede do carpelo e do receptáculo daflor, ten o mesocarpo carnoso e o endocarpo cartilaxinoso que encerraás sementes. Son pomos a pera e a mazá.primordios seminais: órgano que tras a fecundación se transforma ensemente.procumbente: aplícase aos talos dobrados ou apoiados na terra, peronon arraigados. pruína: revestimento céreo que recobre certos froitos, follas ou outrosórganos vexetais, como por exemplo as follas da col ou a pel das amei-xas.pseudo-: prefixo grego que significa, falso.pseudobagas: bagas que teñen as sementes ordenadas en diversas ca-vidades en vez de estar mesturadas na polpa homoxénea como as ver-dadeiras bagas.pseudocarpo: froito falso procedente dunha flor, que non provén doovario, constituído por varios aquenios incluídos no receptáculo daflor que se volve carnoso ao madurecer. Por exemplo os amorodos.pseudodrupa: falsa drupa. É o caso da “noz” da nogueira.pseudoestróbilo: aquenios con brácteas leñosas que simulan unhapiña. É o caso da infrutescencia do amieiro ou do bidueiro.psoríase: enfermidade crónica da pel.pubérulos-las: escasamente pubescente.pubescente: órgano cuberto con pilosidade fina e suave.punxente: punzante.purgante: que limpa o intestino de substancias prexudiciais.

qquilla: pétalos inferiores unidos das papilionáceas. Sinónimo, carena.

rracemoso-sa: aplícase ás inflorescencias que teñen un eixe que medraindefinidamente.radial: que ten unha disposición análoga a dos radios dunha roda. Si-nónimo, actinomorfo.radicante: que pode producir raíces.radio: pedicelo ou pedúnculo que sostén unha flor ou unha umbélula.raio: sinónimo, radio.rama: Sinónimo, póla.raque: nervio principal dunha folla composta ou dunha fronde defento. Tamén eixe central dunha inflorescencia.rastreiro-ra: que medra ao pé do chan.rebento: sinónimo, xema. receptáculo: parte terminal do pedúnculo do capítulo, sobre o que seinsiren as flores e as brácteas. Sinónimo, tálamo.reflexo: dirixido cara á base do órgano sobre o que se inserta.reniforme: que ten forma de ril.reticulado-da: que ten forma de rede.retrorso-sa: pelos ou escamas epidérmicas dirixidas cara á base do ór-


180

gano onde están inseridas.revolto-ta: sinónimo, revoluto.revoluto-ta: coas beiras enroladas cara ao envés. En sentido contrariosería, involuto-ta.ripícola: que habita nas ribeiras dun río ou lago.rizoma: talo subterráneo que ten unha estrutura caulinar que emitepólas e gromos e carece de caliptra. Son típicos das plantas vivacesque perden as partes aéreas na estación fría.roseta: disposición das follas dunha planta, cando se atopan moi xun-tas de forma parecida a unha rosa.ruderal: que é propio das ruínas e lugares moi influídos pola presiónhumana.rugulosas: que teñen a superficie rugosa, chea de enrugas.

ssámara: tipo de aquenio provisto de ás membranosas que facilitan adispersión dos froitos servíndose do vento.saxitada: con forma de punta de lanza ou frecha.sectado-da: fondamente dividido. Folla na que as divisións pasan dametade da distancia da beira ao nervio medial, chegando a el.seda: pedicelo filiforme que sostén a cápsula dos mofos.sedante: aplícase á substancia que diminúe a sensación de dor ou a ex-citación do sistema nervioso central.segmento: parte dunha folla. semente: embrión en estado de vida latente.sentado-da: sinónimo de sésil.seo: cavidade ou depresión.sépalo: cada unha das pezas que compoñen o cáliz dunha flor.septado-da: que ten septos.septo: lámina ou parede que divide a cavidade dun órgano.seríceo: de consistencia e tacto similar á seda.serrado-da: aplícase ás follas que teñen a beira con dentes agudos,próximos e asimétricos, coma os dunha serra. Sinónimo aserrado.serrulado: serrado pero con dentes diminutos.sésil: que non ten nin pecíolo nin pedúnculo. Sinónimo, sentado-da.seta: pelo teso e non moi curto.setáceo-a: aplícase aos pelos ou aos apéndices filamentosos ríxidoscomo as sedas.siconio: infrutescencia constituída por un receptáculo piriforme, cunhaabertura apical e oco no interior onde están os froitos inseridos na pa-rede interna. Son os figos.sílicua: froito seco dehiscente semellante ao legume, pero as valvas aoabrir deixan no medio un septo ou falso tabique. É polo menos dúasveces máis longo que ancho. Aparece, por exemplo, na familia das cru-cíferas. silícula: semellante á sílicua pero máis curta, de maneira que tende a ser tan longa como ancha.silvestre: que se cría de forma natural nos bosques ou nos campos.sincárpico: que ten os carpelos concrescentes nun só ovario.sincarpo: froito que se orixina a partir dun xineceo sincárpico.sinistrorso: que gabea xirando cara a esquerda, contrario as agullas doreloxo. (O contrario é dextrorso).sinuado: con seos. Aplícase ás follas que teñen beiras con seos pouco


181

profundos. Sinónimo, escotado. Se o seo é no ápice chámase emarxi-nado-da.solo: capa externa da codia terrestre que se orixina pola alteración dasrochas baixo a influencia dos axentes atmosféricos e da materia orgá-nica procedente dos seres vivos.soro: grupo de esporanxios , presentes nos fentos, adoitan ter formascaracterísticas (arredondadas, oblongas). sorose: infrutescencia ou froito composto como o ananás ou a chiri-moia.sub(adxectivo): que case ten determinada característica.sub(nome): que se sitúa debaixo.subcosmopolita: case cosmopolita.subelípticas: case elípticas.suberecto: case erecto.suberoso-sa: que é semellante á cortiza. subespiciforme: case en forma de espiga.subigual: que case é igual.suborbicular: case circular. Sinónimo, orbicular.subseríceos: que case é seríceo.subsésil: case sésil.subulado-da: que remata en punta fina.sucado-da: provisto de sucos.suco: cavidade superficial, estreita e alongada.sudorífero-ra: aplícase ao medicamento ou substancia que provoca asecreción da suor. Sinónimo, sudorífico.sudorífico: sinónimo, sudorífero.súpero-ra: aplícase ao ovario libre que se une ao tálamo só pola base.

ttálamo: ensanche terminal do pedúnculo da flor sobre o que se insirenos verticilos florais. Sinónimo, receptáculo.talo: parte do eixe do cormo das plantas que actúa como órgano detransporte de substancias e auga e como soporte das follas e flores. Amaioría desenvólvense enriba do chan, outros son subterráneos, comoos bulbos, os rizomas e os tubérculos. Sinónimo, caule.tanino: substancia astrinxente presente en moitos tecidos vexetais.tépalo: cada unha das pezas dun periantio homoclamídeo ou mono-clamídeo.termófilo: organismo que vive ben en ambiente cálido e non toleran ofrío.terófitas: plantas na que o seu ciclo vital (dende que empezan a xer-molar ata a morte) teñen un tempo inferior a un ano, por iso se deno-minan tamén plantas anuais. Na época desfavorable só quedan assementes dispersas.terófitos: forma vexetal de plantas tamén denominadas anuais.tetraquenio: froito formado por catro aquenios que procede dun ova-rio bicarpelar, típico das lamiáceas e das boraxináceas.tirso: inflorescencia no que o eixe primario presenta ramificación ra-cemosa e os secundarios e seguintes en forma de acio. tirsoide: adoita ter a forma similar ao tirso.tomento: conxunto de pelos, simples ou ramificados, dispostos den-samente ou entrelazados que recobren algúns órganos a modo de borra.tomentoso-sa: que está cuberto de tomento.tónico-ca: que restablece o ton normal do organismo.


182

transovada: sinónimo, obovada.transversal: que vai nunha dirección oblicua ou contraria a outra.trígono: que ten a sección triangular.trilobado: sinónimo, trilobulado.trilobulado: que ten tres lóbulos. Sinónimo, trilobado.trima: drupa especial na que a parte carnosa se reseca e se fende. Porexemplo a drupa da nogueira.trinervado-da: que ten tres nervios claros.tripinnado-da: tres veces pinnado.truncado: aplícase as follas e aos órganos que rematan nunha seccióntransversal recta ou plana.tubérculo: talo subterráneo con substancias de reserva.tuberoso: que ten tubérculos.tubular: sinónimo, tubuloso-sa. tubuloso-sa: que ten forma ou está formado por tubos. Sinónimo, tu-bular.túnica: envoltura de certos órganos vexetais.turión: talo leñoso, flexible e delgado das silvas.

uuceira: terreo onde abundan as uces.umbela: inflorescencia en que os pedicelos das flores, ou raios, saenradialmente do mesmo punto. É composta se os raios rematan en um-belas secundarias ou umbélulas. umbelíferas: plantas que teñen umbelas.umbélula: umbela secundaria dunha umbela composta.unisexual: que ten só un sexo. O contrario dun hermafrodita.unitubuloso-sa: con forma de un só tubo.urceolado-da: corola ou tálamo en forma de ola.utrículo: no xénero Carex o ovario aparece pechado nunha envolta membranosa chamada así. Por veces chámase tamén utrículoao propio froito.

vvaíña: base máis ou menos ensanchada da folla, que envolve en parteou totalmente o talo sobre o que se insire.valva: cada unha das partes en que se divide un legume, silícua ou si-lícula. vaxinite: inflamación da mucosa da vaxina.veludo: tecido de seda, la, algodón,...con pelo curto nunha das súascaras.verdeal: que tira ao color verde.vermífugo-ga: aplícase ao medicamento que provoca a expulsión dosvermes parasitos intestinais. Sinónimo, antihelmíntico.verruga: prominencia máis ou menos redondeada que aparece na su-perficie dunha planta. Sinónimo, espulla.verticilado-da: que están dispostos en verticilo.verticilastro: conxunto de flores que, agrupadas en cimas de pedún-culos curtos, está situado nun mesmo nivel. É típico das labiáceas.verticilo: conxunto de follas ou de órganos que nacen ao mesmo nivelnun talo ou eixe. vilano: cáliz dalgúns froitos, sobre todo nos aquénios que proceden


183

dun ovario ínfero, transformado nun conxunto de pelos simples ou plu-mosos, con escamas ou nunha coroa membranosa que facilita a dise-minación polo vento.vivaz: planta perenne con parte aérea que desaparece no inverno (édicir, só queda viva a parte subterránea).vulnerario-ria: que axuda a curar as feridas.

xxema: pequeno vulto ovoidal ou fusiforme aínda sen desenvolver,que sae nas pólas ou no talo das plantas, constituído por unha cu-berta de pequenas follas modificadas (catafilos) estreitamente imbri-cadas, e a miúdo pilosas que protexen unha porción de tecidomeristemático en fase de repouso, e que dá lugar a novas pólas, flo-res ou follas. Sinónimos, abrocho, brote, gromo, rebento, xeno.xeniculada: talo ou cana que sofre un cambio na súa dirección comaun xeonllo.xeno: sinónimo, xema.xenxivite: inflamación das enxivas. xeófito: planta herbácea que conserva só órganos subterráneos du-rante a estación desfavorable. Sinónimo, criptófito.ximnospermas: grupo de plantas que teñen as sementes protexidaspor brácteas leñosas (piñas, conos ou estróbilos) ou carnosas (arilocomo o do teixo). Nunca forman verdadeiros froitos.xineceo: conxunto dos órganos femininos da flor. Sinónimo, pistilo.


184

BARRERA MARTÍNEZ, I. 1980. Os fentos de Galicia. Revisión ico-nográfica dos Pteridófitos de Galicia. Edicións do Castro. Sada, A Co-ruña.

BELLOT, F. 1968. La vegetación de Galicia. Anales Inst. Bot. Cava-nilles 24: 3-306.

BERNÁRDEZ VILLEGAS, J.G. 2006. Estudio florístico de la 'Illa deOns', parque nacional marítimo-terrestre de las islas Atlánticas de Ga-licia. Organismo autónomo parques nacionales. Ministerio de MedioAmbiente. Madrid.

BLANCO-DIOS, J.B. E CASTRO GONZÁLEZ, A. 2010, Ponteve-dra. As árbores da cidade. Concello de Pontevedra. Pontevedra.

CASTRO FREIRE, M.; PRUNELL TUDURI, A. e BLANCO-DIOS,J. 2007. Guía das árbores autóctonas e ornamentais de Galicia. Ed. Xerais. Vigo.

CASTROVIEJO, S. (Coord.). 1986-2013. Flora iberica I-XXII. RealJardín Botánico, CSIC. Madrid.

CASTROVIEJO BOLIBAR, S. 1972. Flora y cartografía de la vege-tación de la Península de Morrazo (Pontevedra). Tesis Doctoral (inéd.),291 pp. Universidad Complutense de Madrid. Madrid.

CORTIZO, C. e SAHUQUILLO, E. 2006. Guía das Orquídeas de Ga-licia. Bahía Ediciones. A Coruña.

FERNÁNDEZ ALONSO, J. I., BLANCO-DIOS, J.B., BERNÁRDEZVILLEGAS, J.G., RIGUEIRO RODRÍGUEZ, A. 2011. Flora y Vege-tación de las Islas Cíes. Edit. Organimo Autónomo Parques Naciona-les. Ministerio de Medio Ambiente y Medio Rural y Marino. Madrid.

GARCÍA MARTÍNEZ, X.R. 2008. Guía das plantas de Galicia. 509pp. Ediciones Xerais. Vigo.

IZCO, J.; BARRENO, E.; BRUGÉS, M.; COSTA, M.; FER-NÁNDE4Z, F.; GALLARDO, T.; LLIMONA, X.; SALVO, E.; TA-LAVERA, S. & VALDÉS, B. 1997. Botánica. McGraw-Hill-Intera-mericana. Madrid.

LEDO CABIDO, B. (Editor e Director), SUÁREZ SANTISO, X. (Xe-rente). Enciclopedia Galega Universal (16 Volumes). Ir Indo Edicións.Vigo.

LÓPEZ GONZÁLEZ, G. 2004. Guía de los Árboles y arbustos de laPenínsula Ibérica y Baleares. Ediciones Mundí-Prensa. Madrid.

MATO IGLESIAS, C. 1968. Estudio de la Vegetación del Partido Ju-dicial de Caldas de Reyes. Trab. Dept. Bot. Fisiol Veg. Madrid 1(2): 59-114.

BBIIBBLLIIOOGGRRAAFFÍÍAA BBOOTTÁÁNNIICCAA SSOOBBRREEPPOONNTTEEVVEEDDRRAA EE ZZOONNAASS PPRRÓÓXXIIMMAASS


185

MAYOR, M. & DÍAZ, T.E. 2003. La Flora Asturiana (ed. actualizada).Real Instituto de Estudios Asturianos. Oviedo.

MERINO, B. 1905, 1906, 1909. Flora descriptiva é ilustrada de Gali-cia. I. II, III. Tipografía Galaica. Santiago de Compostela.

NIÑO RICOI, E.; LOSADA CORTIÑAS, E. & CASTRO GONZÁ-LEZ, J. 1994. Catálogo da Flora Vascular Galega. Consellería de Agri-cultura, Gandería e Montes. Santiago de Compostela.

NIÑO RICOI, H. 2008. Guía dos fentos de Galicia. Baía Edicións. ACoruña.

PINO PÉREZ, R.; SILVA-PANDO, F.J.; CAMAÑO PORTELA, J.L.;PINO PÉREZ, J.J.; GARCÍA MARTÍNEZ, X.R. & GÓMEZ VIGIDE,F. 2009. Atlas y catálogo de las Amaryllidaceae de Galicia. Bol. BIGA6: 83-107.

PORTA VILA, M.C.; ÁLVAREZ CORBACHO, A. e MOLINAPOCH, M.J. 1990. Árboles y arbustos en los Jardines de Pontevedra.Ed. Diputación de Pontevedra. Pontevedra.

RAMIL REGO, P.; RODRÍGUEZ GUITIÁN, M.A.; FERREIRO DACOSTA, J.; RUBINOS ROMÁN, M.; GÓMEZ-ORELLANA RO-DRÍGUEZ, L.; DE NÓVOA FERNÁNDEZ, B.; ALEJANDRO HI-NOJO SÁNCHEZ, B.; MARTÍNEZ SÁNCHEZ, S.; CILLEROCASTRO, C.; DÍAZ VARELA, R.A.; RODRÍGUEZ GONZÁLEZ,P.M. & MUÑOZ SOBRINO, C. 2008. Os hábitats de Interese Comu-nitario en Galicia. Descrición e Valoración Territorial. Monografías doIBADER. Universidade de Santiago de Compostela. Lugo.

RIGUEIRO, A.; ROMERO, R.; SILVA-PANDO, F.J. Y VALDÉS-BERMEJO, E. 1996. Guía das plantas medicinais de Galicia. Edito-rial Galaxia. Vigo.

ROMERO BUJÁN, M.I. 2008. Catálogo da flora de Galicia. Univer-sidade de Santiago de Compostela. Monografías do Ibader 1. Lugo.

SILVA-PANDO, F.J. et al. 2011. Catálogo Florístico Vascular. XardínBotánico de Lourizán (Ed. en galego e castelán). Xunta de Galicia.Consellería de Medio Rural. Santiago de Compostela.

SILVA-PANDO, F.J. 1988. Vegetación vascular de la hoja 1-3: Ponte-vedra. In: J. Ruiz de la Torre (ed.). Mapa Forestal de España. ICONA.Madrid.

SILVA-PANDO, F.J.; GARCÍA MARTÍNEZ, X.R. & VALDÉS-BER-MEJO, E. 1987. La vegetación de las Gándaras de Budiño. 48 pp. Di-putación Provincial de Pontevedra. Pontevedra.

SILVA-PANDO, F.J.; PINO PÉREZ, R.; PINO PÉREZ, J.J. & CA-MAÑO PORTELA, J.L. 2008. Flora y vegetación protegida de Gali-cia. Bol. BIGA 4: 37-45.


186

SILVA-PANDO, F.J. & RIGUEIRO RODRÍGUEZ, A. 1992. Guía dasárbores e bosques de Galicia. Galaxia. Vigo

SOLLA VARELA, CARLOS (CALROS SOLLA). 2009. Andar pri-meiro de río. Inmateriais do río dos Gafos. Edita: Concello de Ponte-vedra. Pontevedra

TUTIN, T.G.; HEYWOOD, V.H.; BURGES, N.A.; VALENTINE,D.H.; WALTERS, S.M. & WEBB, D.A. (eds.). 1964-1980. Flora Eu-ropaea, I, II, III, IV, V. Cambridge University Press. Cambridge.

VALDÉS BERMEJO, E. 1980. Cotula australis (Sieber ex Sprengel)Hooker fil. en Pontevedra (España). Anales Jard. Bot. Madrid 38(1):316-316.

VALDÉS BERMEJO, E. & SILVA-PANDO, F.J. 2004. Vegetación delistmo de A Lanzada. 2ª ed. Diputación Provincial de Pontevedra. Pon-tevedra.


187

Abedul, 26ABELAIRA, 27ABELEIRA, 27ABELOURA, 94, 119ABENEIRO, 25Abeto rojo, 132ABETO VERMELLO, 132ABICHORNO, 120ABOLLA CANDELAS, 96ABRAIRA, 27ABRUÑEIRO, 37Acacia, 30Acacia dealbata, 30Acacia de flor blanca, 31Acacia melanoxylon, 31Acacia negra, 31ACEDA, 112, 130Acedera, 112Acedera de lagarto, 113Acedilla, 113Acer negundo, 24Acer pseudoplatanus, 24Achillea millefolium, 62Achira, 129Aciano negro, 64Adenocarpus lainzii, 44Aesculus x carnea, 131AGANA, 118AGAVANZA, 138AGRÓN, 73AGRÓN DE PRADO, 72AGROSTA, 82Agrostis capillaris, 82AGULLEIRA, 81, 82Ajete, 104ALAMPAZAO, 113ALCIPRESTE CALVO, 135ALCIPRESTE DE PORTUGAL, 129

Alcornoque, 29ALCROQUE, 119ALECRÍN, 43Aleluya, 108

Alesta, 83ALFAVACA DA COBRA (COLERA), 94

Alga, 95Aliso, 25Allium trinquetrum, 104Almarejo, 93Almez, 135Alnus glutinosa, 25, 142Alocasia macrorrhiza, 129Amapola, 137AMARELLE, 53AMEIXEIRA BRAVA, 37AMENEIRO, 25AMENTA DE LOBO, 99AMIEIRO, 25Amor de hombre, 61Amor de hortelano, 118Anchusa sempervirens, 56ANDORIÑA, 109Angélica silvestre, 124Angelica sylvestris, 124Anthoxanthum odoratum, 83Antirrhinum majus, 134ANXÉLICA, 124Aquilegia, 150Aquilegia, 115Aquilegia vulgaris subsp.dichroa, 115ARANDEIRA, 142ARBUSTO DAS BOLBORETAS, 40

Arbusto de las mariposas, 40Arbutus unedo, 130Arce blanco, 24Arce de América, 24AREIRA, 39ARGÓN, 72Arisarum simorrhinum, 54Arisarum vulgare, 54Aro, 54Arraclán, 34Arrhenatherum elatius subsp.

ÍÍnnddiiccee ddee nnoommeesscciieenntt íí ff iiccooss ee ppooppuullaarreessNome cietífico de planta descrita nalgunha fichaNome científico citado como sinónimo ou sen describir neste libroNOME GALEGONome castelan(Nº) Páxinas nas que aparece a cita.


188

bulbosum, 83ARTEMEXÓN, 62Artemisa, 62Artemisia vulgaris, 62Arum italicum, 54Arundinaria japonica, 137Arundo donax, 138ARVELLA, 103Asphodelus + Pteridium, 20Aster squamatus, 63ASUBIOTES, 58Athyrium filix-femina, 50AVEA, 84AVEA BRAVA, 84AVELAO, 94Avellano, 27Avena, 84Avena barbata subsp. barbata, 84

Avena borde, 84Avena sativa subsp. sativa, 84AXENXO, 62Azafrán, 95Azotalenguas, 118AZOUTACRISTOS, 45BABOCAS, 119BALDROAGA, 114Ballueca, 84BAMBÚ, 137Bambú, 137BANANEIRA, 131Banano, 131Barba de macho, 87Bayoneta española, 39BEDUGO, 26BERRO, 73Berro, 72, 73Berro de prado, 72Betula alba subs. celtiberica, 26BIDALO, 26Bidens frondosa, 63Bidens tripartita, 63BIDENTES, 63BIDO, 26BIDUEIRO, 26BIEITEIRO, 41BIGORDA, 41BLECHNO, 51Blechnum spicant, 51Boca de dragón, 134Boliche, 108BONETEIRO, 129,129Bonetero, 129Bonetero del Japón, 129BONETES, 115

BORRAXA, 55Botón de oro, 68, 116BOTÓN DE OURO, 68Botoncito de oro, 66BOUDAÑA, 42Brachypodium sylvaticum subsp.sylvaticum, 85

Brassica rapa, 136BRENZA, 103Bricios, 57BROMO, 86, 87Bromo, 86Bromo catártico, 85Bromus catharticus, 85Bromus diandrus, 86Bromus hordeaceus subsp.hordeaceus, 86

Bromus rigidus, 87Bromus sterilis, 87BRUCO, 126Brunela, 100BRUÑOS, 74, 75, 75, 76, 77Bryonia dioica, 42Buddleja davidii, 40BUDLEIA, 40BUGALLÓN, 99, 116BUGLOSA, 56BUÑO, 74BURETE, 71CABAZIÑAS, 58CALIBORCIA, 125CALLALEITE, 118Callistremon citrinus, 131Callitriche stagnalis, 57Calystegia sepium, 70CAMPAÍÑA, 136Campanilla mayor, 70Campanita, 136CANA, 138CÁNCARO, 115Candilejos, 54Candiles, 59, 60Canna x generalis, 129Caña, 138Cáñamo acuático, 63Cañamones, 64Cañota, 91CAPELO, 71CAPUCHINA, 123Capuchina, 123CARBALLO, 28CARBALLO AMERICA-NO, 131CARDAMA, 72Cardamine hirsuta, 72


189

Cardamine pratensis, 72CARDO, 64, 65Cardo, 65CARDO BORRIQUERO, 65Cardo de los pantanos, 64Carex binervis, 74Carex distachya, 74Carex divulsa subsp. divulsa, 75Carex laevigata, 75Carex leporina, 76Carex ovalis, 76Carex paniculata subsp. lusitanica, 76

Carex remota, 77Cariofilada, 117Carmel, 111CARVESA, 112Castanea sativa, 27Castaño, 27Castaño de indias, 131CASTIÑEIRO, 27CASTIÑEIRO DE INDIAS,131Cebadilla, 85Cebollera, 108Celidonia mayor, 109Celidonia menor, 116Celtis australis, 135Centaurea nigra subsp. rivularis, 64

Cerastium, 57Cerastium diffusum subsp. diffusum, 57CERDEIRA BRAVA, 36CERDEIRA NEGRA, 133Cerezo de racimo, 36Cerezo negro, 133Cerezo silvestre 36Cerezo-aliso, 36CHANTA, 111CHANTAXE, 111CHANTÉ, 111CHAPIZO, 118Chelidonium majus, 109Chenopodium, 150Chenopodium ambrosioides, 61CHOPO, 134Chopo euroamericano, 134CHOPO NEGRO, 134Chopo negro, 134Chrysanthemum segetum, 65CHUCHAMEL, 41, 99CILIDONIA, 109Cimbalaria, 138CINCIO EN VENA, 111CINXA, 78

Ciprés calvo, 135Ciprés de los pantanos, 135Ciprés de Portugal, 129Circaea lutetiana, 106Cirsium palustre, 64Cirsium vulgare, 65CIRUDA, 109Clerigos boca abajo, 115Codeso, 44CODESO, 44Coleostephus myconis, 65, 143Collejas, 58Colza, 136CONCHEIRA, 120CONSOLDA, 118Consuelda, 56Consuelda menor, 100Convolvulus arvensis, 71CORREGOLA, 71CORREGOLA MAIOR, 70Correhuela, 71Correhuela mayor, 70CORREOLA, 111, 111CORRIOLA, 71Cortaderia selloana, 43Corylus avellana, 27Cotula australis, 66Cotula coronopifolia, 66COUSELO, 71Crataegus monogyna, 35CRISTAS DE GALO, 112Crocosmia, 96Crocosmia x crocosmiflora, 96Crocus sativus, 95Crocus serotinus, 95, 143CRUSADOS, 127Cucas, 108Cuernecillo grande, 101Cupressus lusitanica, 129Cyathea cooperi, 130Cymbalaria muralis, 138Cyperus eragrostis, 77Cyperus longus, 78Cyperus rotundus, 78Cytisus scoparius subsp.scoparius, 44, 142

Cytisus striatus, 45DACTILO, 88Dactilo, 88Dactylis glomerata, 88Dactylorhyza elata, 107Daphne australiana, 132Datura stramonium, 138DEDALEIRA, 119Dedalera, 119


190

DENTABRÚ, 52DENTE DE AGRÓN, 52Diente de león, 69, 70Digitalis purpurea, 119Digitalis purpurea forma albina, 119

Digitaria sanguinalis, 88Dragontea menor, 54Dryopteris affinis, 49Dryopteris dilatata, 49Dryopteris atrata, 130Dryopteris erythrosora, 130Dulcamara, 121Echium plantagineum, 55Egeria, 95Egeria densa, 95ELEOCARIS, 79, 79Eleocharis acicularis, 79Eleocharis bonariensis, 79Eleocharis multicaulis, 79Elodea, 95Endrino, 37Enredadera de Virginia, 48Epilobium parviflorum, 106Epilobium tetragonum subsp.tetragonum, 106, 107ERBEDO, 130Eriobotrya japonica, 133Erygeron karvinskianus, 67Escaramujo, 138Escobillón rojo, 131Escobón, 44,45Escolopendra, 50ESCORNACABRAS, 121Escrofularia, 120ESPADAINA AMARELA, 96ESPARCELLA, 59Esparcilla, 59ESPARGANIO, 122Espiga de agua, 114ESPIGA DE AUGA, 114Espino albar, 35Espino negro, 37ESPIÑO, 35ESTRALOQUE, 119Estramonio, 138ESTRELA, 63Estrella, 60ESTRIPEIRO, 35ESTRIPO, 35ESTRUGA, 126, 140ESTRUGA MORTA, 99ÉSULA, 81EUCALIPTO, 32Eucalipto, 32Eucalyptus globulus, 32

Euonymus europaeus, 129Euonymus japonicus, 129Eupatorio, 67Eupatorium cannabinum, 67Euphorbia amygdaloides, 80Euphorbia dulcis, 80Euphorbia helioscopia, 81EVÓNIMO, 129Evónimo, 129, 129FALSA ACACIA, 31Falso perejil, 125Falso plátano, 24FENTA, 50, 51FENTEIRA, 52FENTO, 51FENTO ARBÓREO, 130FENTO DAS PEDRAS, 52FENTO FEMIA, 50FENTO MACHO, 49FENTO NEGRO DE MADERA, 130FEO, 76FESTUCA, 89Festuca, 89Festuca pratensis, 89Ficaria, 116Ficus carica, 32FIDALGUIÑOS, 115FIEITO, 51FIGUEIRA, 32FIGUEIRA DO DEMO, 138FLOR DE SANGU, 123Flor del cuclillo, 58Flor de cuco, 58FLOR DO CUCO, 58FOLGUEIRA, 51FOLGUEIRA DA RAPOSA,49Frailecillos, 54Frangula alnus, 34Fraxinus americana, 132Fraxinus angustifolia, 33Fraxinus excelsior, 33FREIXA, 33FREIXO, 33FREIXO AMERICANO, 132Fresno, 33, 33Fresno blanco, 132Fumaria densiflora, 110Fumaria muralis, 110FUSEIRA, 129Galinsoga ciliata, 68Galium aparine subsp. aparine, 118

Gargantilla de horquilla, 81Garnilla, 92Garrachuelo, 88


191

GARRIDOS, 81Geranio, 81, 82Geranium dissectum, 81Geranium robertianum, 82Geum urbanum, 117Giralda, 65Girasol, 136GLADIOLO LARANXA, 96Glechoma hederacea, 98Glyceria declinata, 89Grama de olor, 83Grana, 46Greñita común, 93Hedera helix, 39Hedera hibernica, 39, 142HEDRA, 39HEDRIÑA DAS PAREDES,138Helecho arborescente, 130Helecho común, 51Helecho hembra, 50Helecho macho, 49Helecho negro de madera, 130Helecho real, 52Helianthus annuus, 136Helleborus foetidus, 151Heno blanco, 90Heracleum sphondilyum, 125HERBA BALESTRA, 83HERBA BRAVA, 65HERBA CARAVELEIRA, 117HERBA DA AGULLA, 82HERBA DA ESQUINANCIA, 82HERBA DA FAME, 81,102,108HERBA DA ILLARGA, 61HERBA DA RAÑA, 124HERBA DA SARNA, 124HERBA DAS ALMORRÁS,116HERBA DAS ANADAS, 54,116HERBA DAS DOAS, 83HERBA DAS FERIDAS,94,100HERBA DAS MAMAS, 69HERBA DAS PAMPAS, 43HERBA DE SAN BENTO, 117HERBA DE OURO, 116HERBA DE RESTE, 98HERBA DE SAN ANTÓN, 106HERBA DE SAN PABLO, 115HERBA DE SAN XOÁN, 94, 100, 142HERBA DE SANTA CUNEGUNDA, 67HERBA DE VIGO, 90HERBA DO CEGO, 126HERBA DO CREGO, 103

HRBA DO CUCO, 58HERBA DO FERRO, 100HERBA DO FOGO, 110HEBA DO GARROTILLO, 60HERBA DO LOBO, 116HERBA DO MANÁ, 89HERBA DO RODICIO, 118HERBA DO SANGUE, 50HERBA DO TÉ, 61HERBA DO TROLLO, 120HERBA DONA, 110HERBA DOS BOLOS, 98HERBA DOS BURROS, 137HERBA DOS CANDÍS, 54HERBA DOS CARPINTEIROS, 62HERBA DOS ENCANTOS, 106HERBA DOS ENSALMOS,127HERBA DOS ESCALDADOS, 50HERBA DOS PITOS, 115HERBA DOURADA, 50HERBA LAMEIRIÑA, 57HERBA LEITEIRA, 111HERBA MADROA, 62HERBA MOURA, 138HERBA PAXAREIRA,59,60,60HERBA PULGUEIRA, 67, 112HERBA RATEIRA, 81HERBA SALGUEIRA, 41HERBA SEOANE, 120HERBA TRIGA, 90HERBA XUNQUEIRA, 78, 98Hiedra, 39Hiedra terrestre, 98Hierba carmín, 46Hierba cruz, 59, 60Hierba de agua, 114Hierba de burro, 67Hierba de gato, 101Hierba de las golondrinas, 109Hierba de las Pampas, 43Hierba de los encantos, 106Hierba de San Antonio, 106Hierba de San Juan, 94Hierba de San Roberto, 82Hierba de San Simón, 106Hierba del asno, 137Hierba del vino, 137Hierba mora, 138Hierba pejiguera, 112Hierba pezonera, 69Hierba santa, 127Hierba verruguera, 109Higuera, 32


192

HOLCO, 90Holcus lanatus, 90HORTENSIA, 47Hortensia, 47Humulus lupulus, 40Hyacinthoides paivae, 104Hydrangea macrophylla, 47Hypericum androsaemum, 94Hypericum undulatum, 94, 142Ipomoea indica, 136Irido-Caricetum paniculatae, 21Iris, 143Iris pseudacorus, 96IUCA, 39Jacinto silvestre, 104Juncia bastarda, 78, 78Junco, 97, 97, 98Juncus acutiflorus, 97Juncus bufonius, 97Juncus effusus, 98Junglans regia, 136LABESTRO, 73LABRESTO, 69Lactuca virosa, 68Lagrimas de la Virgen, 104LAMAGUEIRO, 135Lamium maculatum, 99Lapsana communis, 69Lastón, 76Lastón de los bosques, 85Laurel, 30Laurus nobilis, 30Lavatera cretica, 137Lechetrezna, 80, 80, 81Lechuga, 68Lechuguilla, 69LEITARIGA, 80LEITARUGA, 69LEITEIRIÑA, 80, 109LEITERENA, 80LEITERIEGA, 80LEITERIÑA, 81LEITUGA BRAVA, 68Lemna minor, 103, 143Lengua de buey, 56,113Lengua de ciervo, 50Lengua de oveja, 111Lenteja de agua, 103LENTELLA DE AUGA, 103Leontodon taraxacoides Subsp. taraxacoides, 69LESTA, 83Lila de verano, 40LIMOEIRO, 134Limonero, 134

LIMPATUBOS, 131Linaria cymbalaria, 138LINGUA DE BOI, 55, 56LINGUA DE CERVO, 50LINGUA DE OVELLA, 111LINGUA DE VACA, 111Lirio amarillo, 96Llagas de Cristo, 123Llantén mayor, 111Llantén menor, 111LODOEIRO, 135Lolium multiflorum, 90Lonchite, 51Lonicera periclymenun subsp. periclymenun, 41

Loraga, 114Loto, 101LOTO DE CHARCAS, 101Lotus pedunculatus, 101Lotus uliginosus, 101LOUREIRO, 30LÚPULO, 40Lúpulo, 40Lychnis flos-cuculi subsp.flos-cuculi, 58

Lycopus europaeus, 99Lythrum acutangulum, 105Lythrum junceum, 105Lythrum salicaria, 105MACEIRA, 35MACIÑEIRA, 35Madreselva, 41Madroño, 130Magnolia grandiflora, 151Majuelo, 35Maleza acuática brasileña, 95Malus domestica, 35MALVA, 137Malva, 137Malva sylvestris, 137MALVELA, 98Manihot esculenta, 39Manzano, 35MAPOULA, 137Maravilla, 136Margarita cimarrona, 67MAROUVIÑA, 36Marquesa, 129MARRUBIO ACUÁTICO, 99Masiega, 76Mastuerzo de agua, 73MASTURCIO, 72Matacavero, 63MATAFOGO, 110Matapollos, 101


193

MATAPULGAS, 100MAZAIRA, 35Melandrium pratense, 58Melocotonero, 133Menta bastarda, 100Menta borde, 100Menta de lobo, 99Mentha suaveolens, 100MENTRASTO, 100MESQUITA, 45MESTRUXO, 73MEXACÁN, 69,70,121,124,125Mijo menor, 93MILENRAMA, 62Milenrama, 62MILFOLLAS, 62MILLACA, 88MILLÁN, 88MILLO MIÚDO, 93Mimbrera blanca, 38MIMOSA, 30MIMOSA MOURA, 31MIOSOTIS, 55MIRASOL, 136MIRUXA, 60MOLINEA, 91Molinia caerulea subsp. caerulea, 91MOREIRA, 90MORUXA, 60MURUXA, 59, 60, 110Musa x paradisiaca, 131Myosotis secunda, 55NABO CAIÑO, 42NABO DE NOUZA, 42Nabo del diablo, 125NABO GALEGO, 136Nabo gallego, 136NADANTAS, 114NARCISO, 53Narciso, 53Narcissus cyclamineus, 53, 143NESPEREIRA, 133Níspero, 133NOCELLA, 83Nogal, 136NOGUEIRA, 136Nomeolvides, 55Nueza, 42Oenanthe crocata, 125, 143Oenanthetum crocatae, 21Oenothera glazioviana, 137OLLO DE BOI, 65Olmo, 135Ombligo de Venus, 71

Omphalodes nitida, 56ONFALODES, 56Orejas de elefante, 129ORELLA DE FRADE, 71ORELLA DE RATO, 55OROBANCHE, 137Orobanche, 137Orobanche minor, 137Ortiga, 126Ortiga mayor, 126Ortiga muerta, 99ORXABÁN, 127Osmunda regalis, 52OUCAS, 114Oxalis latifolia, 108Oxalis violacea, 108PACIPORCAS, 69, 70PAINZO, 93Palomilla, 110Pampanillos, 94Pamplina, 60PAMPULLO, 65PAN DE CUCO, 103PAN E QUEIXO, 118PANASCO, 88Papaver dubium, 137PAPOULA, 137Parra virgen, 48PARRA VIRXE, 48PARRACAS, 136Parracas, 136Parthenocissus quinquefolia, 48Paspalum dilatatum, 91PASTO AZUL, 92Pasto dulce, 91Pasto miel, 91Pata de gallina, 91Pata gallina, 88PATELO, 116PAU DA RABIA, 36PAU DE SAN GREGORIO, 36PAXARIÑOS, 115PÉ DE BOI, 125PÉ DE PULDRIÑO, 116Pelicanos, 115PELITRE, 126PELO DE COCHO, 97Pelón, 123PENSAMENTO, 135Pensamiento, 135Pentaglotis sempervirens, 56PERICÓN, 94PERO DE CAN, 138Persicaria, 112Peucedanum lancifolium, 126


194

Peucedanum officinale, 126PEXEGUEIRO, 133Phyllitis scolopendrium, 50Phytolacca americana, 46Picea abies, 132Picris hieracioide Subsp. longiflora, 136

Pie de lobo, 99Pie de oso, 125PIORNO, 44Pitósporo de bayas

anaranjadas, 132PITÓSPORO ONDEADO, 132Pittosporum tenuifolium, 132Pittosporum undulatum, 132Plantago lanceolata, 111Plantago major, 111PLATANARIA, 122Platanaria, 122PLATANEIRA, 131Platanera, 131PLÁTANO, 133Plátano, 34Plátano de paseo, 34, 133Platanus hispanica, 34, 133POA, 92Poa annua, 92Poa común, 92Poa pratensis, 92Poa trivialis, 92Polipodio, 52Polygonum persicaria, 112Polypodium vulgare, 52POMBIÑA, 110Populus x canadensis, 134Populus nigra, 134PORQUEIRA, 67Porrillas, 83Portulaca, 114Portulaca oleracea, 114Potamogeton natans, 114, 143Potentilla erecta, 118PRADAIRO, 24, 34PRADAIRO DE AMÉRICA,24PRESOIRA, 118Primavera, 115Primula vulgaris, 115Primula acaulis subsp. acaulis, 115

Prunella vulgaris, 100Prunus avium, 36Prunus padus subsp. padus, 36Prunus persica, 133Prunus serotina, 133Prunus spinosa, 37

Pteridium aquilinum, 51PUCHO DE CREGO, 129Quercus robur, 28Quercus rubra, 131Quercus suber, 29Rábano silvestre, 73Ranunculus, 151Ranunculus ficaria subsp.ficaria, 116

Ranunculus repens, 116Raphanus raphanistrum, 73RASCACÚ, 45RAVO, 73Raygras italiano, 90Rebola, 118RESEDA, 117Reseda, 117Reseda media, 117Retama de escobas, 44, 45Rhizobium, 102Robinia, 31Robinia pseudoacacia, 31Roble, 28Roble americano, 131ROMAZA, 113ROMEIRO, 43Romero, 43Rompesacos, 86, 87Rorippa nasturtium-aquaticum, 73

Rosa canina, 138, 151Rosal silvestre, 138Rosmarinus officinalis, 43ROSMARIÑO, 43Rubus sampaioanus, 47Rubus gr. ulmifolius, 46Rubus ulmifolius, 47Rumex acetosa subsp.acetosa, 112

Rumex acetosa subsp.biformis, 112

Rumex bucephalophorus subsp.hispanicus, 113

Rumex friesii, 113Rumex obtusifolius, 113Rusco, 45Rusco aculeati-Quercetum roboris, 20

Ruscus aculeatus, 45SABUGUEIRO, 41SALGADA, 112SALGUEIRA, 38SALGUEIRIÑO, 105SALGUEIRO, 38SALGUEIRO BRANCO,37,134


195

Salicaria, 105Salicaria menor, 105Salix alba subsp. vitellina,37,134Salix atrocinerea, 38Salix viminalis, 38SALTASEBES, 42, 70, 121Samambaia escudo japonés, 130Samambaia Escudo Shaggy, 130SAMAMBAIA ESCUDO XAPONÉS, 130

Sambucus nigra, 41Sangre de Cristo, 110SANGUBIÑO, 34SANGUIÑO, 34SANGUMIO, 34SANGUÑO, 34SANTOLINA DA AUGA, 66SANXOÁN, 119SARAMAGO, 73SATIRIÓN CORPUDO, 107Sauce, 38Sauce blanco, 37, 134Saúco, 41Scirpo-Phragmitetum meditarraneum, 21

Scrophularia aquatica, 120Scrophularia auriculata, 120Senecio bayonensis-Alnetum glutinosae, 21

Senecio-Juncetum acutiflori, 21Setaria pumila, 93SETE EN RAMA, 118Sietenrama, 118Silene, 150Silene alba subsp. divaricata, 58Silene latifolia, 58SILVA, 46SILVA MACHO, 138SILVEIRA, 46SOAXE, 55SOBREIRA, 29SOBREIRO, 29Solanum, 150Solanum dulcamara, 121Solanum nigrum, 138SPARCELA, 59Sparganium erectum subsp. neglectum, 122

Spergula arvensis, 59Stachys arvensis, 101Stellaria graminea, 59Stellaria holostea, 60Stellaria media, 60SUBRILOTES, 58Tamus communis, 42

Taraxacum ekmanii, 70Taraxacum marklundii, 70Taraxacum officinalis, 70Taxodium distichum, 135Té de España, 61Té purgante, 62Thrincia hirta, 69TINTUREIRA, 46Todabuena, 94TOLLEMERENDAS, 95Tomaranas, 62TOMENTILA, 118TRADESCANTIA, 61Tradescantia flumiensis, 61Trébol blanco, 102Trébol de huerta, 108Trébol de oso, 125Trebolillo, 108TREVO BRANCO, 102Trifolium repens, 102Triguillo, 85Tritonia, 96Tritonia aurea, 96Tritonia pottsii, 96Tritonia x crocosmiflora, 96Tropaeolum majus, 123Tuberarietea, 20Ulici europaei-Cytisetum striati, 20

Ulici europaei-Ericetum cinereae ericetosum cinereae,20Ulici europaei-Ericetum cinereae ericetosum umbellati, 20

Ulici-Ericetum eucalyptetosum, 20

Ulici-Ericetum pinetosum, 20ULMEIRO, 135Ulmus minor, 135Umbilicus pendulinus, 71Umbilicus rupestris, 71Uña de gato, 66Urtica dioica, 126, 142UVA DE CAN, 46UVA DOS TINTUREIROS, 46UVAS DE COBRA, 42Uvas de perro, 42Vaccinium myrtillus, 142Vallico, 90VERBENA, 127Verbena, 127Verbena officinalis, 127Verde rizado, 132VERDOAGA, 114Verdolaga, 114VERÓNICA, 121


196

Verónica, 121Veronica arvensis, 121VEZA, 102Veza, 102, 103Veza púrpura, 102Viborera, 55Vicia bengalensis, 102Vicia hirsuta, 103Vid silvestre, 121VIMBIAL, 38VIMBIEIRO, 38VIMIEIRA BRAVA, 38VINAGREIRA, 112Vinagrillos, 113Viola kitaibeliana, 135Viola riviniana, 127Viola tricolor Subsp. henriquesii, 135VIOLETA, 127Violeta, 127Virgen niña, 48VIRGONDOIRO, 135Vitadinia, 67

Vulpia myuros, 93XACINTO BRAVO, 104XARDA, 45XARO, 54XAVANA, 96XERANIO, 81XESTA, 44, 45XILBARBEIRA, 45XIRASOL, 136XOANE, 119XOIO, 90XUNCA, 77XUNCIA, 78, 78XUNCO, 78, 97, 98XUNCO DE ESTERAS, 98Yuca, 39Yucca gloriosa, 39Zapaticos, 110Zaragüelles, 87Zarza, 46ZUGAMELES, 41ZUMBÓN, 120


197

NNOOTTAASS


198

NNOOTTAASS


199

NNOOTTAASS


200

NNOOTTAASS


201

NNOOTTAASS


202

NNOOTTAASS


203

OOSS AAUUTTOORREESS

F. Javier Silva-PandoDoctor en Bioloxía pola UniversidadComplutense de Madrid. Conservadordo Herbario LOU e Xefe do Departa-mento de Ecosistemas Forestais doCentro de Investigación Forestal deLourizán. Autor de máis de 100 artigoscientíficos e varios libros, moitos delessobre Flora e Vexetación de Galicia.Leva descritas varias especies novaspara a [email protected]

Amancio Castro GonzálezMestre xubilado do IES Xunqueira IIde Pontevedra onde impartiu docencianos departamentos de Ciencias Natu-rais e Plástica. Membro da xunta direc-tiva de Vaipolorio e da AsociaciónAndaríns do Val do Lérez, membro ac-tivo da Asociación Micolóxica Brinca-bois e da Asociación Pedagóxica Ollode Sapo. Participa en diferentes forosfotográficos de natureza. Ten varias pu-

blicacións didácticas no eido das ciencias ambientais e o patrimoniovexetal pontevedrés e [email protected]

Documents

Flora do Río dos Gafos · 2019-10-28 · Flora do Río dos Gafos Vaipolorio 8 O río dos Gafos ten as súas fontes no Mato da Xestiña, na Fonte do Salguei - riño, (curiosamente