FORMULAZIOA ETA IZENDAKETA KIMIKOA

1.- ZENBAIT ELEMENTUREN BALENTZIARIK GARRANTZITSUENAK

EZ-METALAKELEMENTUAK IKUR BALENTZIAK ELEMENTUAK IKUR BALENTZIAK

Hidrogeno Fluoro

H F

-1 1 -1

Nitrogeno Fosforo

N P

-3 1,3,5

KloroBromoIodo

Cl Br I

-1 1,3,5,7 Artseniko Antimonio

As Sb

-3 3,5

Oxigeno O -2 2 Boro B -3 3

SufreSelenioTelurio

SSeTe

-2 2,4,6 Karbono Silizio

C Si

-4 2,4 -4 4

METALAK

ELEMENTUAK IKUR | BALENTZIA | ELEMENTUAK IKUR BALENTZIAK

LitioSodioPotasioRubidioZesioFrantzioZilarAmonio

L¡NaKRbCsFrAg

1 Kobre Merkurio

Cu Hg

1,2

Aluminio Al 3

Urre Au 1,3

Burdina Kobalto Nikel

Fe Co Ni

2,3

BerilioMagnesioKaltzioEstrontzioBarioRadioZinkkadmio

BeMgCaSrBaRaZnCd

2

Eztainua Berun Platino Iridio

Sn Pb Pt Ir

2,4

Kromo Cr 2,3,6Manganeso Mn 1,2,3,4,5,6,7

1.1 OXIGENOAREN KONPOSATU BITARRAK

OXIDOAK:Oxidoak formulatzeko unean berdin zaio oxigenoari loturik dagoen elementuametala ala ez-metala izatea.Oxigenoaren balentzia beti -2 izanen da.FORMULATZEA: Oxigenoaren sinboloa beti eskuinean, beste elementuarenaezkerraldean, balentziak elkartrukatzen dira eta ahal bada sinplifikatu:IZENDAKETA:Stock-era: ezkerreko elementuaren (elektropositiboena) izena, parentesian jokatzen duen balentzia, zenbaki erromatarraz, ondoren OXIDO.Sistematikoan: ezkerreko elementuaren izena, eta aurretik bere atomo kopurua adieraziko duen aurrizkia (di, tri, tetra…), ondoren OXIDO hitza eta honen aurretik oxigeno atomo kopurua adieraziko duen aurrizkia (mono, di, tri… )

Li2O litio oxido dilitio oxidoFe2O3 Burdina (III) oxido diburdina trioxidoMnO2 Manganeso(IV) oxido manganeso dioxidoCl2OSO3

SeO

1.2.- HIDROGENOAREN KONPOSATU BITARRAKHidrogenoaren balentzia beti 1 da.Bera baino elementu elektronegatiboekin lotzen denean balentzia +1 izanen du, etabera baino elektropositiboagoa bada, -1.FORMULATZEA: Elementu elektronegatiboaren sinboloa beti eskuinean, beste elementuarena ezkerraldean, (elementu elektronegatiboeenak beti balentzia negatiboarekin jokatzen du), balentziak elkartrukatzen dira eta ahal bada sinplifikatu:IZENDAKETA:Stock-era: ezkerreko elementuaren (elektropositiboena) izena, parentesian jokatzen duen balentzia, zenbaki erromatarraz, ondoren elementu elektronegatiboaren izenean URO atzizkia eransten da.

Sistematikoan: ezkerreko elementuaren izena, eta aurretik bere atomo kopurua adieraziko duen aurrizkia (di, tri, tetra…), ondoren elektronegatiboaren izena+ URO atzizkiaz eta honen aurretik atomo kopurua adieraziko duen aurrizkia (mono, di, tri… ) 1.2.1 HIDROGENO+METAL=METAL HIDRUROAK

Hidrogenoa elektronegatiboa izango da, horregatik bere balentzia -1 izango da eta eskuin aldean kokatzen da

NaH sodio hidruro sodio monohidruro

CaH2

CuHAuH3

FeH2

AgH

kaltzio hidruro Kupre (I) hidruro

kaltzio dihidruro kupre monohidruro

1.2.2.- HIDROGENO+ EZMETAL= HIDROGENO HALUROAKHidrogenoak elementu elektropositibo bezala jokatzen du, ezkerrean

jartzen da eta bere balentzia +1 izanen da. Ez-metalek bere balentzia guztietatik, bere balentzia negatiboarekin bakarrik jokatzen dute. Konposatu hauek uretan disolbatzen direnean, disoluzioak izaera azidoa izaten du, eta azido hidrazidoak deitzen zaie.

HFHCIHBrH2SH2SeH2Te

hidrogeno fluoruroa

hidrogeno seleniuro hidrogeno teleruroa

azido fluor-hidriko

azido selen-hidriko

1.2.3.- HIDROGENO+ERDIMETALA= HIDRURO HEGASKORRAKKonposatu hauek osatzen duten elementuak hauexek dira: N, P. As, Sb, C, Si, B.Hidrogenoa elektronegatiboagoa da, eskuinean kokatuko da eta bere balentzia -1 izanen da.

NH3

PH3

AsH3

SbH3

S¡H4

CH4

BH3

nitrogeno trihidruro fosforo (III) hidruro

amoniakofosfinaartsinaestibinasilanometanoborano

1.3.- GATZ BITARRAK

Konbinazio hauek metal/ezmetal eta ezmetal/ezmetal izaten dira. FORMULATZEA: Elementu elektronegatiboaren sinboloa beti eskuinean, beste elementuarena ezkerraldean, (elementu elektronegatiboeenak beti balentzia negatiboarekin jokatzen du), balentziak elkartrukatzen dira eta ahal bada sinplifikatu:

IZENDAKETA:Stock-era: ezkerreko elementuaren (elektropositiboena) izena, parentesian jokatzen duen balentzia, zenbaki erromatarraz, ondoren elementu elektronegatiboaren izenean URO atzizkia eransten da.Sistematikoan: ezkerreko elementuaren izena, eta aurretik bere atomo kopurua adieraziko duen aurrizkia (di, tri, tetra…), ondoren elektronegatiboaren izena+ URO atzizkiaz eta honen aurretik atomo kopurua adieraziko duen aurrizkia (mono, di, tri… )

1.3.1 .- METAL+ EZMETAL=GATZ NEUTROAK

LiF litio fluoruroCuBr2 kupre(II) bromuroNiSFeCI3

Na3NPbS2

litio monofluoruro

berun disulfuro

1.3.2 .- EZMETAL+ EZMETAL = GATZHEGASKORRAK

Konposatu bitar guztiak bezala izendatzen eta formulatzen dirá: elementu elektropositiboena ezkerrean kokatzen da (balentzia guztiekin joka dezake), elementu elektronegatiboa eskuinean kokatzen da (balentzia negatiboarekin bakarrikjokatzendu)

BrF3

B2S3

BPSCI4

SBr6

PCI5

bromo (III) fluoruroa boro (III) sulfuroa

bromo trifluoruroa diboro trisulfuroa

2.1.- OXOAZIDOAK

Oxoazidoak HxXyOz formula duten izaera azidoko konposatuak dira. X ez-metala da normalean, baina balentzi egoera altutan dagoen trantsizio-metala ere izan daiteke (Cr, Mn… )

OHIZKO IZENDAKETAHipo- eta per- aurrizkiak eta –oso eta –iko atzizkiak erabiltzen dira X elementuaren oxidazio-egoera (balentzia) desberdinak adierazteko.

Ez-metalaren Balentzia

Aurrizki/ atzizki

1 3 5 7

Hipo…..oso …………… oso … … … … iko per………iko

Ez-metalaren Balentzia

Aurrizki/ atzizki

12 34 56 Hipo……oso … … … … … .oso … … … … … ..iko

2 4

… … … … … ..oso … … … … … … iko3 ...............iko

IZENDAKETA: Behatzen da formula HxXyOz , H bakoitzari +1 balioa eransten zaio, O bakoitzari -2, horrela X-en oxidazio-egoera kalkulatzen da (zenbaki guztien baturak 0 eman dezan). X-en balentzia (oxidazio-egoera ) erabaki ondoren: aurrena AZIDO hitza jartzen da, gero X Ez-metalaren izena dagokion aurrizki-atzizkiarekin.

HClO Azido hipoklorosoHClO2

HClO3

HClO4

HNOHNO2

HNO3 Azido nitrikoH2SO4

H2SO3

H2SO2

H2CO3

H2SiO3

FORMULAKETA: HxXyOz formula idazten da, azidoaren izena jakinda aurrizki eta atzizkien laguntzaz X-en balentzia (oxidazio-egoera) erabakitzen da (+x), balentzia bakoitia bada, H bat dauka, bikoitia bada bi H ditu, H bakoitzak +1 balio duela jakinez, ez-metalarena +x dela jakinda, zenbat O dauden erabakitzen da.

Azido hipobromoso Azido periodiko Azido karboniko Azido fosforiko Azido hipofosforoso Azido bromiko Azido iodoso

BESTE AURRIZKI GARRANTZITSUAK

A) META eta ORTO (Oxoazidoaren ur kantitatea adierazten dute)• META: oxoazidoak ur molekula bakar bat dauka, horregatik formulan ez-

metalak balentzia bakoitia badu, H bakar bat dago. Ez-metalak balentzia bikoitia badu, orduan bi H daude.

• ORTO: oxoazidoak hiru molekula ur dauzka: formulan hiru átomo H agertzen dirá.

Hau, batez ere, fosforo, artseniko, antimonio eta bororen kasuan gertatzen da. Izendatzerako orduan: orto edo meta aurrizkia jartzen da izenaren aurrean:

HP02 azido meta-fosforoso H3PO3 azido orto-fosforosoHPO3 azido meta-fosforiko H3PO4 azido orto-fosforikoHB02 H3BO3

HAs03 H3ASO4

B) MANGANESO ETA KROMOAREN AZIDO A K

Mn-ren balentziak: 4,6,7 . Kromoaren balentzia: 6

balentziak Formula Izena4 H2Mn03 Azido manganoso6 H2Mn04 Azido manganiko7 HMn04 A. permanganiko

bal

66

Formula izena

H2Cr04 Azido kromiko

H2Cr207 Azi. dikromiko

IZENDAKETA SISTEMATIKOAHonako hauek ipiniz osatzen dira azidoen izenak nomenklatura sistematikoaren

arabera:1.- Azidohitza.2.- Molekulan dauden oxigeno atomoak adierazteko aurrizki egoki bat: mono, di, tri,3.- oxoaurrizkia .4.- Elementuaren izena (atomo bat baino gehiago egongo balitz, di, tri, tetra ..aurrizkiak erabiliko dira).5.- -iko atzizkia.6.- Elementuaren oxidazio egoera (idazterakoan zenbaki erromatarrez etaparentesi artean)Adibidez:H2CO3 Azido karboniko Azido trioxokarboniko (IV)H2S2O3 Azido trioxodisulfuriko (II)H2SO3 HClO4

HClOH2S2O5

H2CrO4

HMnO4

Azido sulfurikoAzido tetraoxokloriko (VII) Azido trioxoiodiko (V)

2.2 HIDROXIDOAK

Konposatu hauek izaera basikoa dute eta hidroxido ioia , (OH- , -1 balentzia) askatzen dute uretan disolbatzen direnean. Normalean metalek eratzen dituzte hidroxidoak.

LiOH litio hidroxidoBa(OH)2 bario hidroxido bario dihidroxidoFe(OH)3 burdin (III) hidroxido burdin trihidroxidoAl(OH)3

Cu(OH)

IOIAK

Karga orokorra duten espezie kimikoak dirá.

A.- KATIOAKPositiboki kargatutako espezie kimikoak diraA.1 katioi monoatomikoakAtomo batek bere elektroiak galtzen dituenean kargatzen da.

Li+ litio ioiaCu+ Kupre (I) ioiaFe2+ burdina(II) ioia

A.2 katioi poliatomikoak

NH4+ Amonio ioia

H3O+ Oxonio ioia / hidronio ioia

B.- ANIOIAK

B.1 anioi monoatomikoakKonposatu hauek izendatzeko elementuaren izenari –uro atzizkia itsasten zaio.H- hidruro ioiaCl- kloruro ioia

B.2 anioi poliatomikoakKasu gehienetan anioi poliatomikoak oxoazidoak bere hidrogenoak, denak ala batzuk bakarrik, galdu dituztelako eratzen dirá.

HCI03^ H+ -^C\0{ H2C03^H+ ^HCOs-HC03" -► H+ -► CO32-

Anioi hauek izendatzeko ohizko nomenklatura zein nomenklatura sistematikoan erabiltzen diren -oso eta -iko atzizkiak -ito eta -ato bihurtzen dirá hurrenez humen. Adibidez:

CIO4" perklorato ioia tetraoxoklorato (VII) ioiaS04

2" sulfato ioia tetraoxosulfato(VI) ioia

Mn04" permanganato ioiaCr207

2- dikromato ioiatetraoxomanganato (VII) ioia heptaoxodikromato (VI) ioia

Oxoazidoak anioia eratzeko hidrogeno guztiak galtzen ez baditu, hidrogeno-aurrizkia erabiltzen da anioian zenbat hidrogeno-atomo gelditzen diren adierazteko. Esaterako:

HCO3- hidrogenokarbonato ioiaHSO4" hidrogenosulfato ioiaH2P04" dihidrogenofosfato ioiaHPO42" hidrogenofosfato ioia

hidrogenotrioxokarbonato(IV)¡o¡a hidrognotetraoxosulfato(VI) ioia dihidrogenotetraoxofosfato(V)¡o¡a hidrogenotetraoxofosfato(V)ioia

2.3.- GATZ NEUTROAK (OXIGATZAK)

Azido baten hidrogenoak metal batengatik ordezkatzerakoan lortzen ditugun konposatuak dira.Errealitatean (eta kasu gehienetan) azido eta base bat erreakziona arazterakoan lortzen ditugu:

2 NaOH + H2SO4 → Na2SO4 +2 H2O

Formula: (katioia)y(anioia)x

Katioia, hidroxido bati bere OH- taldeak kentzerakoan lortzen dugunari deitzenzaio.Anioia, azido bati bere protoiak (H+) kentzerakoan lortzen dugunari deitzen zaio.“x” katioiaren karga eta “y” anioiaren karga izanik.

Izena: katioiaren izena (balentzia) anioiaren izena

NaCIO K2S03

KN02

FeP04

sodio hipoklorito potasio sulfito

Rubidio periodato

Kupre(II) nitrato

sodio oxoklorato(I) sodio trioxosulfato (IV)

Burdina(III) trioxokarbonato(IV)

Urre(III) dioxoklorato

2.4. - GATZ AZIDOAK

Bere hidrogeno guztiak ordezkatu ez dituzten azidoek ematen dizkiguten gatzakdira.Oxigatzak bezala formulatzen eta izendatzen dira.

NaHSO4 sodio hidrogenosulfato sodio hidrogenotetraoxosulfato (VI)K2HPO4 potasio hidrogenofosfato potasio hidrogenotetraoxofosfato(V)KH2PO4

NaHCO3

Cr(HSO3)3

3.- KONPOSATU BEREZIAK

3.1.- PEROXIDOAKOxigenoak -1 balentzia eduki dezake peroxo funtzioa eratzeko. Peroxo taldeak,O2

2-, -2 balentzia du.

UzOz litio peroxido dilitio dioxidoNa202 sodio peroxido disodio dioxidoFe02 burdina (II) peroxido burdina dioxidoH2O2 hidrogeno peroxido dihidrogeno dioxido ur oxigenatua

3.2.- KARBONO/NITROGENO LOTURA DUTEN AZLbOAK Ohizko izenak erabiliz izendatzen dirá:

HCN (H-C=N) azido zianhidriko

ARIKETAK

1.- Cl2O7 38.- H2C03

2.- FeO 39.- HN02

3.- N2O3 40.- HP03

4.- SO3 41.- H3ASO4

5.- CO2 42.- H2Te04

6.- MnO2 43.- H3Sb04

7.- H2S 44.- H4As205

8.- CH4 45.- NaOH9.- HI 46.- Al(OH)3

10.- HCl + H2O 47.- NH4OH11.- NaH 48.- Sn(OH)2

12.- AlH3 49.- Na2S04

13.- SiH4 50.- Al(CI03)3

14.- Cu2O 51.- CaS04

15.- NO 52.- AgN03

16.- MnO 53.- Na3P04

17.- N2O 54.- FeS04

18.- NO2 55.- Ca(CIO)2

19.- CrO3 56.- KMn04

20.- CrO 57.- CuS03

21.- CaF2 58.- CaC03

22.- FeCl2 59.- KCI04

23.- CuBr 60.- L¡Br03

24.- V2S5 61.- Al2(S03)3

25.- CrS 62.- KBr02

26.- CoBr3 63.- Pb(N03)2

27.- P2O3 64.- Co(CI02)2

28.- PCl3 65.- Ni2(Se03)3

29.- H2SO4 66.- FeP03

30.- HNO3 67.- Li2S¡03

31.- H2SO3 68.- Cr2(Te04)3

32.- HClO4 69.- Fe(Br04)3

33.- H4P2O7 70.- KHC03

34.- HIO3 71.- Na2HP04

35.- HBrO 72.- CaHP04

36.- HClO2 73.- Ca(H2P04)2

37.- H2SeO2 74.- Al(H2P04)3

75.- Fe(HSO4) 118.- Azido trioxokarboniko (IV)76.- Hg2HAsO4 119.- Azido heptaoxodifosforiko (V)77.- Ca(HSO3)2 120.- Azido sulfuroso78.- Ag2HPO4 121.- Azido trisoxobromiko (V)79.- NH4H2PO4 122.- Azido ortofosforiko80.- AgNO3 123.- Azido trioxoartseniko (III)81.- SnSO4 124.- Azido trioxofosforiko (III)82.- Sb2S3 125.- Azido oxonitriko (I)83.- NH4Cl 126.- Azido iodiko84.- PbH4 127.- Azido dioxobromiko (III)85.- H2S2O5 128.- Azido permanganiko86.- Dikromo trioxido 129.- Azido bromoso87.- Nitrogeno (V) oxido 130.- Azido heptaoxodikromiko (VI)88.- Dikloro heptaoxido 131.- Azido trioxokloriko (V)89.- Kaltzio oxido 132.- Azido sulfuriko90.- Nitrogeno dioxido 133.- Azido karboniko91.- Burdina (III) oxido 134.- Azido hipofosforoso92.- Telurio trioxido 135.- Azido artseniko93.- Berun (IV) oxido 136.- Azido hiposulfuroso94.- Sufre (VI) oxido 137.- Azido kromiko95.- Hidrogeno kloruroa 138.- Azido dikromiko96.- Amoniako 139.- Azido perkloriko97.- Hidrogeno sulfurua 140.- Azido permanganiko98.- Litio hidruroa 141.- Azido manganiko99.- Silano 142.- Berilio hidroxidoa100.- Hidrogeno bromuroa 143.- Urre (III) hidroxidoa101.- Hidrogeno seleniuroa 144.- Kaltzio hipobromito102.- Azido klorhidrikoa 145.- Estrontzio kloruro103.- Dinitrogeno tetrahidruroa 146.- Berun (IV) sulfato104.- Fosforo trihidruroa 147.- Sodio sulfuro105.- Karbono tetrahidruroa 148.- Kaltzio karbonato106.- Azido iodhidrikoa 149.- Aluminio bromuro107.- Diburdina trioxidoa 150.- Potasio kromato108.- Litio peroxidoa 151.- Kaltzio kloruro109.- Magnesio oxidoa 152.- Potasio permanganato110.- Bario peroxidoa 153.- Burdina (III) sulfato111.- Manganeso dioxidoa 154.- Litio nitrato112.- Difosforo pentaoxido 155.- Potasio dikromato113.- Azido nitriko 156.- Amonio nitrato114.- Azido oxoiodiko (I) 157.- Zerio (III) trioxosulfato (IV)115.- Azido tetraoxosulfuriko (VI) 158.- Berun (II) tetraoxoseleniato (VI)116.- Azido dioxonitriko (III) 159.- Litio trioxosilikato (IV)117.- Azido hipokloroso 160.- Zilar trioxonitrato (V)

161.- Kaltzio tetraoxofosfato (V)162.- Potasio kloruro163.- Potasio dihidrogenofosfato164.- Potasio monohidrogenofosfato165.- Sodio hidrogenodikromato166.- Sodio kloruro167.- Sodio dihidrogenofosfato168.- Estrontzio hidrogenosulfito169.- Kaltzio dihidrogenofosfato170.- Sodio hidrogenokarbonaato171.- Magnesio hidrogenosulfato172.- Potasio hidrogeno sulfato173.- Kaltzio hidrogeenokarbonato174.- Merkurio (I) hidrogenotetraoxoartseniato (V)175.- Kobre (I) dihidrogenoartseniato