IDOIA GARTZARON ZUDAIRE*

ESTUDIOS VASCOS

105

Hezkuntzaren historia. ImotzHarana, Nafarroa (1890-1936)

Sancho el Sabio, 23, 2005, 105-139

* “Sancho el SabioFundazioa” VII. Unibertsitatemailako ikerketa Lehiaketaren

irabazlea (2004)

RESUMENLABURPENA

ABSTRACT

Este trabajo analiza las líneas generales de la educación a través de esos 46 años en estevalle de la montaña navarra, teniendo en cuenta todos sus aspectos; así, trata distintostemas, como los edificios escolares, origen y trabajo de los profesores, los alumnos, acti-tud de los padres, etc. Se ha dedicado especial atención a los alumnos y profesores, en lamedida en que son la base del proceso educativo. Hemos relatado toda la historia, tenien-do en cuenta la importancia de cada aspecto y dando una visión general y completa.Nuestra principal fuente de trabajo han sido los documentos del Archivo de Imotz y lasentrevistas con antiguos alumnos; asimismo, nos han sido de gran ayuda otros trabajosacerca de este tema (bibliografía). Entre otros aspectos, se ha investigado acerca del papelque jugaba el euskera en la educación de la época, así como las diferencias entre la edu-cación de diversas épocas políticas (2ª República, comparada con las épocas anterior yposterior a la misma).

46 urte hauetan zehar Nafarroako mendialdeko haran honen hezkutzaren nondik-nor-akoa aztergai du lan honek, bere alor guztietan: eskola eraikinak, irakaslegoaren jatorrieta lana, ikasleak, gurasoen jarrera,, landutako edukiak. Arreta gehiena ikaslego eta ira-kaslegoak izan dute, hezkuntza prozesuaren oinarri diren heinean. Historia osoa egindugu, atal guztien garrantzia kontutan hartuz eta ikuspegi orokor eta osatua emanez.Lanerako iturri nagusia Imotzeko artxibategiko agiriak izan dira, ikasle ohien elkarriz-ketak eta gaiaren inguruko bestelako ikerketa lanek (bibliografia) ere lagun izan ditugu.Garaiko hezkuntzan euskerak zuen papera ikertu da, baita ere garai politiko ezberdinenarteko hezkuntzaren aldea (II. Errepublika, aurreko eta ondoko garaiekin alderatuz),besteak beste.

This work analyses the general outlines of education over the 46 years in question in thisvalley standing in the mountains of Navarre, taking all of its aspects into account, hencelooking at different subjects, such as the school buildings, the teachers’ origin and work,the students, the parents’ attitude, etc. It particularly concentrates on the students and tea-chers as the foundations of the educational process. We tell the whole story, placing dueimportance on each aspect and giving a broad overview of the subject. Our main worksources lay in the documents stored in Imotz Archive and interviews with former stu-dents; similarly of great help were other works on the same subject (bibliography). Wemoreover looked at part played by the Basque language in the education of the time, andthe differences between the education taught in different political periods (2nd Republic,compared with its former and later periods).

Educación, Valle de Imotz (Navarra), Comisión de Educación Primaria, Ley Moyano,Euskera, Limpieza del profesorado, Asistencia de los niños

Hezkuntza, Imotz Harana (Nafarroa), Lehen Hezkuntzako Batzordea, Moyano legea,Euskera, Irakaslegoaren garbiketa, Umeen asistentzia

Education, Imotz Valley (Navarre), Primary Education Commission, “Ley Moyano” Act,Basque language, Cleansing of the teaching profession, Child attendance.

PALABRAS CLAVEHITZ GARRANTZITSUAK

KEY WORDS

Hurrengo orrialdeetan, Imotzeko hezkuntzaren egoera aztertukodut 1895-1936 artean. Gai hau aukeratzeko bi arrazoi garrantzi-

tsu izan ditut: alde batetik bertakoa naizela, eta beraz motibazio han-dia neukan nire jaioterriko eskolen historia ikertzeko. Bestalde, ira-kaslea naizenez, interesgarria da oso niretzat gai hau, ez bakarrik his-torialariaren ikuspegitik, pedagogia aldetik ere. Beraz bi hildo nagusihauen artean garatuko da lana: nire esperientziaren aldetik, eta histo-riaren ikuspegitik. Historia osoa egitea izan da nire helburua, ez soi-lik datuetan oinarritutakoa. Eta nola ez, hainbat galdera erantzutekonahia (nahi ta nahiez, pedagogia eta historia nahasten dituztenak): Zemotako hezkuntza ematen zen Imotzen urte hauetan? Zein zen irakas-leen rola? (honen barruan hainbat galdera: nongoak ziren? Nolakoazen bere pedagogia?...) ze edukiak lantzen ziren? Zein zen ImotzekoHezkuntza Batzordearen lana? Eragikorra zen? Guraso eta umeek zejarrera zuten hezkuntzarekiko? Bereziki interesatzen zaizkit bi gai, eraberean: euskara eta hezkuntzaren arteko harremana Imotzen, aldebatetik.

Pentsaeren ikuspegien eta jokaeran historia ere interesatzen zaizkit,gertakizunak alde batera utzi gabe, noski; dena bere osotasuneanulertzen dut, eta informazio orori bere etekina ateratzen ahalegindunaiz, ekarpen gehienak interesgarri direlakoan.

Imotz harana Nafarroako ipar- mendebaldean dago, mendialdean,Iruñeatik 36 kilometrotara (eranskina ikusi: arrosaz, lehen mapan).

1970. urtetik Imotzeko umeek Irurtzungo eskolan ikasi izan dugu,baina guk ikerturiko tartean imotzeko hiru herririk populatuenetanbazegoen eskola: Latasa, Etxaleku eta Oskotzen, beraz. Etxalekurabakarrik bertako umeak zihoazen (nahiko populatua zegoen herria, etaegun ere, haraneko “hiriburua” da, administratiboki); Oskotzera herri-ko umeetaz gain Zarrantz eta Muskitzekoak etortzen ziren . Latasakoeskolak, bertako umeetaz gain Goldaratz, Eraso eta Urritzakoak bilt-zen zituen (bigarren mapa, berdez). Azken honetan ematen zen nor-malean ikasle kopururik altuena (lau herri biltzen zituelako, segurue-nik).

Eskola eraikina zuten herriak ziren garai honetan populatuenak, etaegun ere halaxe jarraitzen du egoera. Kontutan izan behar da harantxiki batetaz ari garela, bai hedapen geografiko aldetik, nola popula-zio kopuruagatik.Egun Imotzen 400 biztanle inguru gaude, eta azter-turiko garaian 1000 inguru. Populazioari dagokionez, garai hauetanume asko zegoen herrietan, populazioa gaztea zen. Egungo egoera osobestelakoa da: ume gutxi eta zahar asko. Tamalez, esan daiteke hiltzenari diren herriak direla.

Ekonomiaren arloan egoera ez da hainbeste aldatu; ikertutakogaraian jendea ia bakarrik abeltzantza eta nekazaritzaz bizi zen, egun-go egoera antzerakoa da. Aberen koperatiba edo elkarteak daudenagusiki; bestela jendea bertan bizi eta Iruñerrian edo eskualdean lanegiten du. Ez dago bestelako sektoreen garapenik: industria, artisau-

SANCHO EL SABIO

106

1. SARRERA

2.DESKRIBAPENOROKORRA

ESTUDIOS VA S C O S

107Instituto de Estadística de Navarra. Mapa de la Comunidad Foral de Navarra: Términos Municipales a 1-1-2004.

SANCHO EL SABIO

108

Cartografía procedente del Instituto Geográfico Nacional de Información Geofráfica.

ESTUDIOS VASCOS

109

tza, merkataritza... eta seguruenik honek badu eraginik populaziogaleran.

· Iturri idatziak: bi motakoak izan dira hauek: Imotzeko artxibate-giko agiriak eta akta liburuak:

-Bertako Lehen Hezkuntzako Batzordearen inguruko agiriak etaliburua (1860-1975 urteen artekoak dira hauek). Hiru liburu daude(guk lehen biak erabiliko ditugu), eta agiriak kutxa batean biltzen dira:(100. kutxa). Gure lana egiteko iturririk garrantzitsuena izango dahau, azken batean informazio gehien biltzen duelako. Idazkariak egin-dako akta hauetan Batzordearen ekintzak idatziko dira: sarritan esko-letara egindako bisiten aktak dira, umeen asistentzia, maila eta hez-kuntzaren egoera orokorraren berri ematen dutenak. Akta gehienakirakasleekin lotura dute: hauek izandako arazoak (edo hauen aurkakokexak), irakasleen postu hartze edo uztearekin lotura dutenak (ugarie-nak, batez ere 1930.tik aurrera akta motzak, honen berri emateko soi-lik), hezkuntza edukien maila ematekoak... ia denak. Honetaz aparte,ageri dira gurasoen aurkako isunen berri, umeen asistentzia faltanabariekiko kezka, inspektorearen bisitak, eraikinaren egoera txarrenberri ematekoak, kopuru txikiagoan bada ere. Beraz, Batzorde honenlana ikusgarria izan zela esan daiteke, eta hezkuntzako alor guztiakukitu zituela.

Batzorde honek hezkuntza prozesuaren parte den alde baten ikus-pegiaren berri emango digu, baina ezin dugu pentsatu hau denik ego-era osoaren ordezkari, zati bat delako, ez osoa.

-Hezkuntzako txosten orokorra (1890-1989 urteen artekoak, 101.kutxan). Hau oso lotuta dago Batzordearen akta liburuarekin, bainazehaztasun handiagoko iturriak biltzen ditu: esaterako, irakasleekidatzitako kartak (kexak...), inspektoreak udalei idatzitakoak, guraso-en paperak... lehen eskuko iturria da, interesgarria: fakturak ere bil-tzen ditu.... informazio desberdina, mota guztietakoa. Gure iturrinagusienetakoa izan da hau

-Eskolako materialaren zerrendak (inbentarioa), (1913-1916 urte-en artekoa, 102.kutxa). *Eranskinean ikusi honen kopia, interesgarriada azterketa hau, edukien berri ematen digulako. Ahozko historiarekinosatu dugu atal hau. Hauek dira dauden gai nagusiak, eta aipagarria dabakoitzari dagokionez informazio zabala dagoela (adibidezHezkuntza Batzordeko bigarren liburuak 77 orri ditu, lehenak 32).

Era berean, txostenetan dauden agiriek ere orri dexente dituzte.Lehen azterketa honetan ondorio gisa atera daiteke bertako idazkariekxehetasun handiarekin biltzen zutela informazioa. Gainera, agirienkontserbazio egoera ona da orohar.

Gaiaren kronologiari dagokionez, nire helburua batez ere XIX.mendearen bigarren erditik abiatu eta XX. mendeko 1937.. urte-rarteko iturriak aztertzea da, alde batetik epe historiko interesgarriairuditzen zaidalako, eta bestalde garai mugatua aukeratu da denbora

3. ITURRIAK.Lan egiteko

METODOLOGIA

SANCHO EL SABIO

110

aldetik dagoen epe kronologiko zabala aztertzeko denbora falta delaeta.

· Ahozko historia.Oskotzeko bi ikasle ohiei ahozko elkarrizketa egin zaie, gure

kasuan; Jesusa Azpirotzek egun 85 urte ditu; 1918.ean jaio zen eta1924-1935 urteen artean izan zen Oskotzeko eskolako ikaslea.Oroimen ona du, eta interes handia zuen eskola garaian. Beraz, bereahotik agirietan zeuden hutsuneak osatu edo zehaztasun eta adibideinteresgarriak topatu ditugu. Martin Zarrantz ere herri berean jaiozen, 1927.ean (egun 76 urte ditu) . Herriko eskolara joan zen 1933-44bitartean.

Laneko zazpi gai edo atalen sintesia da hauei egindako elkarrizke-ta; agirien informazioa kontrastatzeko egina, neurri batean. Asmoainformazio hau osatu eta detaileekin aberastea da. Hurbiltasun gehia-go lortzea. Originaltasuna, pertsonaltasuna, nolabaiteko subjektibota-sunetik abiatuz orokortasunera jotzea.

Lana egiteko orduan, Internet ere informazio iturri ona izan daite-ke, bertan gaiarekin loturiko erreferentzia, artikuluak... etabar daude-larik. Era berean, Iruñean kokatzen den Artxibategi OrokorreanImotzeko informazioa topa dezakegu, eta batez ere, epe kronologikohonetan Nafarroan zeuden Hezkuntzaren inguruko legedia eta iturriofizialak daude, gero Imotzen duten aplikazioa eta oiartzuna ulertueta behatzeko erreferentzia orokor gisa baliogarria zaigularik. Gurekasuan ez da hain beharrezkoa izan honera jotzea, Imotzeko agirite-gian informazio ugaria topatu dugulako. Gainera, gaiaren ingurukobibliografia ere aberatsa da. Nafarroako liburutegi orokorrean,Gasteizeko kanpuseko Elurtegi liburutegian eta “Sancho elSabio”fundazioan lanari hasiera emateko (edo hau bukaeran osatze-ko) irakurri den bibliografia zabala topatu dugu.

4.1.- Hezkuntzarekin loturiko legeak

·Denboran atzera egin eta 1780-81.eko Gorteen XLI. Legeak ikusi-ta, “Providencias para el establecimiento de Escuelas de Niños yNiñas en los pueblos de este Reyno y calidades que deben tener losmaestros y maestras”, bertatik ideia batzuk atera daitezke: haurrenheziketari ematen zitzaion garrantzia: “siendo la crianza y educaciónde los niños uno de los asuntos de mayor importancia”. 5 eta 12 urte-en arteko haurren nahitaezko eskolatzea bultzatzen zen.

· Nafarroari dagokionean, 1831.eko araudiak “Plan y reglamento delas escuelas de primeras letras del Reino de Navarra” eskolako ikas-gaiak zerrendatzean, garrantzi handia emango die gaztelaniazko orto-gafia eta gramatikari.

· 1857. urtean Espainia osorako martxan jarri zen Hezkuntzarenzentralizaziora bideratua zegoen “Moyano legea” (1). Ernesto Ladrón

(1) ZABALETA IMAZEN lanak interesgarriak dira, asko ikertu baitu honen inguruan

4. HEZKUNTZASISTEMA

NAFARROAN AROGARAIKIDEAN

ESTUDIOS VA S C O S

111

de Gevarak Arabako hezkuntza aro garaikidean aztertzeko egindakolanean garbiki azaltzen dira Moyano Legearen oinarriak ( 2). LehenHezkuntza orokorra derrigorrezkoa bilakatuko zen (6-9 urte artean),dohainikako hezkuntza izango zen hau.

Lege honen bi ezaugarri nagusiak hezkuntzaren zentralizazioa etaberdintasuna ziren: hau isladatzen zen testu liburu berdinen aukera-ketan, edota oposizio sistema zentralizatuan (distritoetan) plazakbetetzeko. Inspektorearen rola sortu zen urte hauetan.Legedia sortuzen, herrialdeetako hezkuntza batzordeak eta udalerrietakoen sorrerabermatzeko, eta hauen funtzioak ere zehaztuko ziren. Beraz, herrialdebakoitzeko Hezkuntza Batzorde Publikoa zegoen, eta gero eskualdebakoitzeko Lehen hezkuntzako Udalerriko Batzordea; hauek zeinekosatzen zituzten aipatuko zen ere (guk agirien azterketa egitean aipa-tuko dugu hau).

Lege honek Nafarroa eta euskal probintziek zuten hezkuntzarakoautonomia eraldatuko zuen, Espainiko bestelako probintzien pareanjartzeko. Euskal instituzioen esku (diputazioak...) zeuden hainbatardura (bertakoek foral gisa hartzen zituztenak) kentzeko egin zenneurri batean lege hau. Euskal diputazioak honen aurka ageriko ziren(3). Dakigunez urte hauek nahasiak ziren, eta Diputazioak nola edoala saiatzen ziren euskal foruen antzerako ardurak berreskuratzen.Garaiko testuinguru historikoan kokatzen bagara (bi guda karlistenarteko epealdia) ikusiko genuke hiru Diputazioek mantendu zutelahezkuntzaren ardura eta saiatuko ziren irakasle euskaldunak izaten...etabar. Moyano legea Frantziako hezkuntza legetik kopiatua izan zen,nolabaiteko antza zuen honekin, zentralizazio handia. Euskal diputa-zioek negoziatu zuten Madrilekin eta konpetentzi administratiboakizango zituzten (hauek gobernuen arabera aldatuko ziren). Halere,ardura hauek administratiboak ziren neurri handian, ez politikoak.

Nafarroako kasua bestelakoa da. Gogoratu behar da herrialde hau1841.etik aurrera “Ley Paccionada” delakoaren bidez probintzia iza-tera pasatuko zela. Halere, konpetentzi ga rrantzitsuak mantenduzituen, ekonomiko eta administrazio mailakoak. Hauek ere izan zutenautonomiarik hezkuntza arloan, baina adibidez euskerari ez ziotenhalako garrantzirik eman.

Euskal probintzien kasuan legeak irakasleen izendapenean partehartuko zuen (ez zen euskaldunen konpetentzia izango). Era berean,Hezkuntza Batzordeak sortuko ziren zonaldeetan. Era berean, solda-ten igoeran ere parte hartuko zuen lege honek.

1841.etik aurrera Nafarroa Erreinu izatetik Espainiko probintziaizatera pasatuko zen, eta 1857. urtean Espainia osorako indarrean jarrizen aipaturiko Moyano legea (“Ley de instrucción de 9 de septiembrede 1857”). Lege honek eragina izango zuen Nafarroako maisu-mais-

(2) ikusi liburuko 23. orria(3) ikus: Arrien, G: “Educación y escuelas de Barriada de Bizkaia...”

SANCHO EL SABIO

112

tren izendapenean, baina ez ikasketa planen hizkuntza edukian esate-rako.

Legearen bigarren artikuluak oinarrizko heziketaren edukiak jasozituen:

“ ART. 2º : La primera enseñanza elemental comprende:Primero: Doctrina cristiana y nociones de Historia sagrada, acomo-

dadas a los niños.Segundo: lecturaTercero: escrituraC u a rto: Principios de Gramática castellana, con ejercicios de

Ortografía.Quinto: Principios de Aritmética, con el sistema legal de medidas,

pesas y monedas.Sexto: Breves nociones de Agricultura, Industria y Comercio, según

las localidades.Honekin lotuta esan daiteke irakaskuntzaren erdaltasuna Nafarroan

bermatua bazegoen ere, lege honen testuinguruan hau are gehiagoindartuko zela. Espainiar nazioaren ikuspegia inposatuko zen hez-kuntzaren alorrean ere (4).

4.2.- Irakasleen izendapena

Dudarik gabe, hezkuntzaren izaera baldintzatzen duen elementugarrantzitsua irakaslea da. Hauen izaera, jarrera... ezinbestekoa dahezkuntza ekintzan. Irakasleen jatorrira jotzen badugu, XabierErizeren arabera (5). Nafarroan 1887-1914 urteen artean izan ezik,gainerako tarte kronologikoan udalek izendatzen zituzten maixu-maistrak (gure lanaren tartean zuzenean eragingo du beraz kanpokoizendapenak). Esan bezala 1887 arte udalen esku zegoen zeregin hau.Eskolen ikuskaritza ere udalen ardura zen.

Nafarroako irakasleen izendapenean 27 urte kenduta (goian aipatu-riko tartea), hiru mende luzeetan zehar izendapena udalen esku egonda. 1887 aurretik, eskoletan hutsunea zegoenean, deialdi ofiziala egi-ten zen eta oposaketa edo lekualdatze lehiaketaren bidez postua betet-zeko aurkezten zirenekin hiru irakaslez osaturiko zerrenda igorrikozen udalera. Honek, botuen bidez, hiruen artetik bat aukeratuko zuen.M oyano legeak beste prozedura bat ezarr i ko zuen, Nafa rr o a n1887.ean eraginkor izango zena. Honek aldaketa nagusi bat suposatu-ko zuen: izendapena Unibertsitate bar rutiko errektoreari zegokion, ezherriko udalari (Imotzen kasuan Zaragozako Uniberstitateko errekto-rearen esku zegoen lan hau). Halere, gainerako urratsak lehengo berakziren: eskola hutsik zegoenean, postua oposaketara edo lekualdatze-lehiaketara aterako zen. Onartutakoekin (edo oposaketa gainditu zute-nekin) merituen zerrenda osatuko zen eta irakasleek beraiek, zerren-

(4) ikus ERIZE, X: “Nafarroako euskeraren historia soziolinguistikoa...”,7.4. atala(5) ikus ERIZE, X: “Nafarroako euskeraren historia soziolinguistikoa...”, 7. 4. atala

ESTUDIOS VA S C O S

113

dan zuten postuaren arabera gehien interesatzen zitzaien postua hartu-ko zuten. Beraz, kasu honetan irakasleek herri batera joateko zuennahia edo interesak bazuen garrantzirik. Honekin lotuta, zenbaitetanaipatu izan da espainiar irakasleen etorrera nabaria jaso zuelaNafarroak (honek bertako erdalduntasunaren ardura zuzena izangozuelarik). Xabier Erize ikerlariaren hitzetan (6) .Honek dio (eta adibi-de ugarirekin frogatzen du hau) Nafarrak ziren gehienetan bertakopostuak betetzeko aurkezten zirenak. Hau gure kasuan horrela delaere ikusiko dugu agirien azterketa zuzenaren bidez.

Honekin lotuta, X. Erizeren lanean aipatzen denez (ikusi goian aipa-tu berri dugun atala) 1900 aldean maixu postua betetzeko deialdiaridagokionez, esan behar da, garai honetan ez zela Nafarroan maisu-maistren oposaketarik egiten Nafarroako lanpostuak betetzeko oposa-ketan Zaragozan egiten ziren, Unibertsitaten barru t i a r e nmenpe.Iruñeako udalak beraz, Zaragozako barruko oposaketak gain-ditutako maixuen zerrenda zuen abiapuntu eta postua nahi zutenenartean lehiaketa egingo zen.

Gai beraren hildotik, garai batean soldata hobeagoa zuten errejimenorokorreko maisu-maistrek Nafarrokoek baino, eta horrek eskola askobete gabe gelditzea eragiten zuen. Garaiko iturriek diote (7) aipaturi-ko abantaila horiengatik irakasleek ez zutela Nafarrora etorri nahi,beraz hainbat plaza bete gabe geratuko ziren; nahiz eta oposaketaraaterako plazak azkar bete, laister irakasleak beste probintzietara joa-ten ziren.

1914.etik aurrera udalek berreskuratu zuten maixuak izendatzekoaukera, zenbait aldaketekin: oposaketa gainditua zutenen artetik uda-lak bat aukeratu eta izendapen formala Estatuak egingo zuen.

Beraz, garbi ikusten da X.Erizeren hitzetan bertako irakasle gehie-nak nafarrak zirela, eta tarterik luzeenetan udalek izendatua. Berakdio maixu hauek mugikortasun handia zutela (lan-baldintzak, soldatakedo bestelako arrazoiak zirela eta), asko aldatzen ziren herri batetikbestera. Postuak eskatzerakoan, maixuek kontutan hartzen zuten eriz-pide bat hurbiltasun geografikoarena zen, beraz honek nolabait supo-satu dezake zonalde bakoitzean gutxienez oso urrutikoa ez zen ira-kaslea zegoela (posible da zonalde euskaldunetan irakasle euskaldu-nak izatea, baina dudarik gabe hezkuntza erdaraz ematen zen); oroharirakasle eta udalek ez zuten euskararen erizpidea kontutan hartzen (ezbaitzen hizkuntza honen eta hezkuntzaren arteko loturarik onartzen).

4.3.- Nafarroako Eskola Normala

Atal honetan gure zonaldean lan egingo zuten irakasleek jaso zutenheziketa aipatuko dugu. Eskola Normalak, egun magisteritza fakulta-

(6) ikus ERIZE, X: “Nafarroako euskeraren historia soziolinguistikoa...”, 7. 4. atala(7) GEN IV, “Derecho de propuesta”:44, X. Erizeren lanetik “Euskararen historia sozio-linguistikoa...”

SANCHO EL SABIO

114

teek duten zeregina beteko zuten: irakasleak prestatzea, alderdi teori-ko eta praktikoan. Ez da nire asmoa puntu hontan sakontzea, bainadudarik gabe maixu-maistren lana ulertzeko (pedagogia, metodolo-giaren aldetik) interesgarria da beraien prestakuntza ezagutzea, haulagungarria baita lan egiteko orduan duten papera ulertzeko.

Nafarroari dagokionean, Mª L. Guiberten lana interesgarria da,honek 1831 eta 1931 artean Nafarroako eskola normalaren eboluzioaikertuko baitu.

Pedagogiari dagokionean, eskola honek hezkuntza arte gisara uler-tzen zuen. Beraz, irakaskuntzan erabilitako teknika edo metodoekbaino garrantzitsuagoa zen irakaslearen izakera eta bere garratzitsua-goa. Beraz, edozein pertsona ez zen gai maixua izateko, lan hontara-ko benetako deia (bokazioa) behar zuen.

Nesken eta mutilen eskolak banatuak zeuden. Maistra izan nahizuten nesken kasuan, Guibertek dio (8) helburu bikoitza zuela esko-lak: ez bakarrik tituludun maistrak sortu, baita hauek emakume gisahezi ere. Ezinbesteko lotura dago emakumeak garaiko gizartean zuenrola eta jasoko zuen prestakuntzaren artean. Beraz, hauek laboreak(josi...), etxeko ekonomia eta bere sexuko beste zereginak ikasikozituzten eskola hontan. Beraz, autoreak dio hauen ordutegiaren tartezabala aipaturiko bi ikasgaiek osatuko zutela, eta mutilek eduki gehiolanduko zituzten. Josi eta bordatzeak garrantzi handia zuten, geromaistrek ikasleei (soilik neskei) irakatsi behar zieten hauxe bera.

Nafarroaren kasuan Diputazioek Maistren eskola normala 1847.etikaurrera martxan jarriko dute, mutilena ere antzeko epean. Estatukobeste lekuetan nesken eskolei garrantzi gutxiago emango zaie.

1840. urteko martxoaren 31-ko magisteritzako ikasleen hezkuntzaedukien Araudiak garaiko maixu izan nahi zutenek jasoko zituztenhezkuntza edukien berri emango digu (mutilen kasuan). Oinarrizkomaila batean ematen ziren edukiak, honakoak ziren: Erlijio eta moral-tasunaren oinarriak, kaligrafia, aritmetika, gramatika eta ortografia.Goi mailako heziketan oinarri hauek emango ziren: oinarrizko geo-metria. Espainiko geografia eta historia, marrazketa linealaren oina-rriak.

Magisteritzako eskolan onartuak izateko baldintzak bete beharziren: 19 urte izatea, jokaera moral egokia izatea. Maixua izatea debe-katzen duen hutsik ez izatea (huts fisiko edota psikikoetaz ari da);azkenik, irakurtzen eta idazten jakitea eskatzen zitzaien ikasleei.

Beraz, ikus daiteke ez zela halako prestakuntza berezirik behareskola normal honetan sartzeko.

Atal honetatik azpimarratzekoa da sexuen araberako eskola norma-len bereizketa (gogoratu behar dugu ere XIX. mendearen lehen erdiazari garela); hasteko neska eta mutilek eskola ezberdinetan ikasikozuten. Bestalde, oso prestakuntza ezberdina jasoko zuten bi sexuek;

(8) ikus, M.L. Guibert: “La escuela Normal...” 110. orria)

ESTUDIOS VA S C O S

nesken kasuan batez ere eskuzko lan, laboreen eta etxeko ekonomia-ren inguruko prestakuntzak zuen garrantzia; mutilei dagokieneanaldiz, edukiak bestelakoak ziren: matematika, geografia, historia...etabar. Hau esanguratsua da, eta garaiko gizarteko emakume eta gizo-nen rolen arteko ezberdintasunaren froga garbia da. Aldi berean, ira-kasle izateko prestakuntzaren edukiak, gero maixu-maistrek umeekinlanduko zituzten gaien islada ziren. Neskatxei gizartean izango zutenpaperarengatik, etxeko lanen prestakuntza erakutsiko zitzaien (ezbakarrik, baina bai neurri handian), mutilei aldiz, gizartean paper akti-boagoa izango zutenez, eduki ezberdinak emango zitzaizkien. Halere,gure lanerako hau ez da guztiz adierazgarria, azken batean gure tartekronologikoa 1895-1936 urteen artekoa da. Beraz, antzeko egoeraemango bazen ere, gizartean nolabaiteko irekieraren islada nabaritukoda.

Pedagogiari dagokionez, interesgarria da eskola honen proposame-na: irakasleak bokazioa izan behar duela, eta berezko gaitasun bat.Hildo honetatik abiatuz, eta hau aberastuz ulertzen dugu egungo zen-bait irakasleok ere mundu hau (halere, ezin mugatu norbanakoarenizakerara, ona izateko, baina badu honek bere garrantzia).

Azkenik esan behar da irakaslerako prestatzen zirenek jasotako edu-kiak ere, umeek eskoletan jasotakoen antzerakoak direla. Batez erehiru gai garrantzitsu: matematika, irakurketa-idazketa (hizkuntzarekinlotuta...) eta katolikotasuna ziren gairik landuenak.

1.- Irakaslegoa

Honekin loturik doaz hurrengo bi atalak (honen ondoren): eskoletanhauek landutako edukia, hezkuntza ekintzan izandako arazoak(gehienbat irakasleei lotzen dira hauek). Orain, herri bakoitzeko esko-letan izandako irakasle ezberdinen zerrenda eta hauen iraupenarenberri emango dugu (herri bakoitzeko informazioa bere aldetik azter-tuz).

Oskotzeko EskolaEskola honetan egonkortasun nabaria ageri da 1906 eta 1934 arte-

an, hiru irakasle soilik egon zirelarik. Bautista Landa eta VidalVisperinasek dute garrantzia batez ere. Lehena 1906an ageri da lehe-nik iturrietan, baina uste dugu aurreragotik zegoela Oskotzen. Sarritanageri da iturrietan hau zaharra zela, eta beraz ez oso irakasle ona; gu-txienez 14 urte egon zen Oskotzen.

Vidal Visperinasek zortzi urte eman zituen Oskotzen, eta aurreragoazalduko diren arazo haundiek bultzatu zuten alde egitera.

Carmen Aldamaren ondoren, bi urtetan lau irakasle pasatuko diraOskotzetik.

Azterturiko agiriek bestelako informazioren berri ere ematen dute:maixuen sexuari dagokionez, Oskotzen antzekotasuna egon zen bisexuen artean. Hori bai, urte gehien egon eta garrantzi handieneko 115

5.HEZKUNTZASAREA IMOTZEN

SANCHO EL SABIO

biak gizonak dira. Maixuen jatorriari dagokionez, sarritan Nafarrotikkanpokoak dira hauek: Vidal Visperinas (Soriakoa), Carmen Aldama(Logroñokoa), lehen aipaturiko Marcillako maistra...

Elkarrizketatuen hildotik gertugo ikusi ahal izan dugu irakaslehauen izakera, eta orohar herrian txertatuak eta onartuak zeudela ema-ten du. Era berean, ongi bereizten dute ikasle ohiek zeinekin ikastenzen, zeinekin ez.

Ahozko historiara jotzen badugu, Jesusa eta Martinen ahotik agirie-tan modu hotzean aipatzen diren irakasleak gertuagotik ezagutzekoaukera badugu. Jesusak Vidal Visperinas Oskotzetik joan zeneanbederatzi-hamar urte zituen, eta gero Carmen Aldama ere ezagutukozuen. Vidalekin izandako arazoetaz galdetzen diogunean, berak dio ezzuela irakasteko interesik, edaten zuela...; ez da ongi gogoratzen izan-dako arazo zehatzetaz. Bere anai zaharrei B. Landak eman zien hezi-keta, eta dio irakasle ona zela, asko ikasten zutela umeek berarekin.Esaten digute bi elkarrizketatuek irakasleak herrian ondo moldatzenzirela, harremana zutela jendearekin. Esaterako, Bautista Landa(berez Otxagikoa) Ultzamako Andresarekin ezkonduko zen, eta berealaba Margarita Oskotzeko etxe baten jabe izatera iritsiko zen.

Jesusak dio Carmen Aldama (Logroñokoa) oso andereño ona zela,eta berarekin asko ikasi zuela.

Martinen kasuan egoera bestelakoa da, 1933-44 urteen artean egonzen eskolan, eta guk 1936 arte aztertu dugu egoera; epe honetan, hiru-lau irakasle izan zituen, beraz desegonkortasun nabaria. Batzuk gogo-ratzen ditu: Demetria Torrens, Josefa Ongay , Asunción Villanueva....Uste dugu Jesusa eta Martinen garaiak nolabait antza izango zutela(bien eskolaketaren artean 9 urteko tartea besterik ez dago), bainabiek era ezberdinean gogoratzen dute egoera.

Irakasleen artean ezberdintasun nabariak zeudela kontatzen diguM a rtinen emazteak; batzuk onak ziren, besteak ez hainbeste.Irakasleen artean aldaketak ere izaten zirela gogoratzen dute: batzukfinkoak ziren, besteak interinoak (egun ere) eta eskola batetik besteramugitzen ziren.

Irakasleren bat herriko emakume batekin ezkondu zen; orohar,hauek herriko bizimoduan eta jendearekin ongi moldatzen zirela ema-ten du, azken batean asteburutan ere herrian gelditzen ziren, komuni-kazioengatik, urrutikoak izategatik bestetan.

Etxalekuko EskolaEskola honetan mugimendu handiagoa emango da, Oskotzen baino.

1898. urtetik abiatuz Francisco Arruiz maixuaren aurkako kexak ageridira, edaten omen zuelako.

1903-1906 urteen artean hiru maixu pasatuko dira bert a t i k .Ondoren, 1906.eko agirietan berriz ere Francisco Arruiz Baraibarageri da, eta bertan egon zen 1915. urterarte, beraz bederatzi urtejarraian. Urte horretan jubilatu zen hau. 116

ESTUDIOS VA S C O S

Bere postua betetzera 1915.eko ekainatik Nicanora Bariain yArellano ageriko zen (Garinoaingoa, Nafarroa), eta bertan egon zen1919.eko azarorarte ( lau urte eta erdi, beraz).

Nicanoraren postua Joaquin Eguzkizak bete zuen, plazaren jabezelarik. Bere soldata urtean 1500 pezetakoa zen 1919.ean, eta 3000pezetakoa joan zenean; hau Etxalekun gelditu zen 1930.eko ekainaarte; 11 urte eman zituen eskola hontan, eta 41 urte zituen postua utzizuenean.

1930.eko ekainean Emilio Arteaga Araizek hartu zuen lanpostu hau(urtean 3000 pezetako soldata), eta bertan egon zen bost urte eta erdi,hain zuzen 1935.eko urrirarte.

Azkenik, 1935. urteko urrian José Olcoz Pueyok hartu zuen postuabehin-behineko moduan, eta 1936.eko irailean bertan jarraitzen zuen.

1898 eta 1936 urteen arteko tartea aztertu dugu, Etxalekutik 10 ira-kasle pasatu zirelarik. 1904-1906 arteko tartean lau irakasle pasatuziren. Garrantzi bereziko irakasleen artean hiru aipatu behar dira:Francisco Arruiz Baraibar, urte dexente egon zelako eskola honetan.Ez dago argi zer gertatu zen berarekin, arraroa baita 1898.ean bereaurkako kexak topatu eta 1906 arte bere berririk ez izatea (pentsa dai-teke kexengatik bidali zutela urte hauetan... edota bera joan zen..? ezdakigu). Garrantzi berezia du Joaquin Eguzkizak egondako urte kopu-ruarengatik, umeekin lortutako maila ona eta Imotzeko HezkuntzaBatzarreko buru gisa egindako lanengatik (aurrerago ageriko da hau).Nicanora Bariain ere aipagarria da, egindako lana onarengatik.

Beraz, sintesi moduan esan daiteke egonkortasun tarte nabariakegon zirela eskolan; sexuari dagokionez gizon gehiago egon zirenemakumeak baino. Irakasleen jatorria aztertuz, gehienak Nafarrokoakedo euskal probintzietakoak zirela esan daiteke (hau abizenengatikesan dezakegu, oso gutxitan zehazten baita agirietan irakasleen jato-rria).

Latasako EskolaAztergai izan dugun epealdian (1898- 1936) eskola honetatik

hamairu irakasle pasatu ziren; besteekin alderatuz kopuru altua dahau.

Irakasleen egonkortasunari dagokionean, goian esan bezala, irakas-le ko p u ru handia pasatu zen bertatik. A i p a ga rriena da JosefaBarberena, bertan 18 urte egon baitzen. Gregoria Zurigel ere agiriaskotan aipatzen da, eta berak idatzitako eskutitzik ere aztertu ditugu(aurrerago landuko da hau), beraz zeresanik eman zuen emakumeaizan zen hau, seguraski.

E s kola honetatik pasatu ziren gehienak emakumeak ziren(Etxalekun alderantziz). Jatorria aztertuz, esango nuke asko nafarrak(edota zonalde euskaldunetakoak) zirela, nahiz eta dakigun bezala,eskolan gaztelania zen hizkuntza bakarra.

Imotzeko maixu-maistren egoera ez da salbuespena Espainian, ira-kasleen egoerari dagokionean esan behar da orokorrean nahikoa txa-rra zela urte hauetan (soldata, lan baldintzak...). Kantabriak o kasuan 117

SANCHO EL SABIO

(1700-1860) ere isladatzen da irakasleen lan baldintzak traketsak zire-la. Soldata oso baxua, lan asko eta baldintza txarretan (9).Kronologikoki aztertu dugun Kantabriako egoera gure kasutik pixkaturrun geratzen den arren, baliagarria da ikertzeko gauzak denbora etazonaldearen arabera aldatzen diren ala ez. Imotzeko kasuan (etaValladolid hirian) ere antzerako egoera jasotzen zuten irakasleek, sol-data txarrak eta lan asko.

Valladolideko hirian XX.mende hasierako egoera ere nahikoa txa-rra zen, irakasleei dagokienean (10). Maixuen soldata baxua zen, etahauek jasotako formakuntza ere, eskasa eta kalitate txarrekoa. Mendehasierako maixu-maistrak egoera honen aurka borrokatzen hasiko dira(une hartan hezkuntza prozesuko azken elementu gisa hartzen zirenhauek, bere lanari garrantzirik eskeini gabe) eta Espainiko agintariekere irakasleen rolaren garrantzia onartuko dute, herrialdea eboluzio-natzeko garaian. Bere soldata Estatuak ordaintzea lortuko dute hauek,eta hau nolabait igotzea. Aurretik, egoera ekonomiko latza zela eta,bestelako bideetatik lortuko zuten dirua irakasleek: helduei gauetanklaseak emanez... etabar. Beraien lan baldintzak ere aipaturiko alda-ketak hasi arte, txarrak ziren: ikasle asko irakasle bakoitzeko, materialeskasa, gela txiki eta baldintzarik gabekoak. Hiriburu batean halakoegoera ematen bazen, pentsa daiteke Valladolideko herrixketan egoe-ra berdina edo okerragoa izan zitekeela.

Disziplina mailan zigor eta sariak erabiliko dira (hau ez da osoberritzilea). Imotzeko eskoletan ume guztiak maixu-maistra berarekinzeuden, ezin ziren beraz adinaren arabera banatu. Ume helduek txi-kienei laguntzen zieten, andereñoa ez baitzen iristen (Martinek esana).

Esaterako Faltzesen (1931-36 epealdian) Francisco Soto A.-k dioe-nez (11) nabaria zen bertako irakasleen profesionaltasun handia etahezkuntza ekintza hobetzeko saiakera eta ekintza nabariak: liburute-giaren sorrera, eskola publikoaren defentsa sutsua... etabar. Garai hauoso berezia izan zen errepublika garaiko hezkuntza balore berri etairekien zabalera eman zelako Faltzesen ere, eta pedagogia berritzailealandu zuten irakasleak izan ziren eskola honetan. Ondoren Guda zibi-la eman zen eta honen aldeko nazionalen jarrerak ere isladatuko diraFaltzeseko eskolan, udaleko zinegotzien pertsonan. Gatazka, beraz,ezkerreko hezkuntza eta betiko ereduaren defendatzaileen artean.

Bizkaik o “Escuelas de Barriada ” delako zentruen sorrera behera-go puntu batean (irakasleek landutako edukia) aipatuko dugu zehazta-sun handiagoz, baina bertan lan egiten zuten irakasleen aipamena egi-tea interesgarria iruditzen zaigu, atal honetan. Diputazioen esku zeu-den zentru hauetan magisteritza eskoletako profesionalak aukeratzen

118

(9) ikus. GUTIERREZ, C.: “Enseñanza de primeras letras y latinidad en Cantabria(1700-1860)” (azken ondorioak)(10) ikusi: Nieto, A.: “Enseñanza primaria en Valladolid 1900-1931”, I. alea(11) ikus. SOTO, F.: “Escolarización e ideología en Falces (1925-1936)” ; aldizkarikoartikulua

ESTUDIOS VA S C O S

zituzten, estatuko eskola nazionaletako soldaten gainekoak ordaintzenzirelarik. Irakasle hauek arretaz aukeratzen zituzten, eta orohar boka-zio argi, interesa eta lanarekiko gogoa zuten ezaugarri nagusitzat (12);profesional onak izan zituztela aditzera ematen da irakurritako lana-ren edukinean: hildo pedagogiko berritzailea landu zuten, ohiko edu-kietatik aldenduz, eta bertako giza errealitate eta kultura kontutan har-tuz; esaterako euskera zen erabilitako hizkuntza, eta materialak eresortuko zituzten.

Gure herrietan irakasleen aldetik egondako egoera aztertu berridugu: irakasle “on” eta ez hain onak (hitz hauen zentzua erlatibokihartuz...) egon ziren, denbora asko eta gutxiago egondakoak. Maixuenlanari dagokionean bai, esan daiteke bertan ere izan zirela maixu-maistra on eta langileak, leku orotan bezala.

Guk gertuagotik aztertu ditugun Imotzeko eskoletan ez dago interesberezirik irakasleen aldetik bere egoera hobetzeko, nahiz eta badaki-gun egoera hau ez zela Valladolidekoa baino hobeagoa, esaterako.Soldata ere oso txarra zen, materiale eskasia ematen zen.... agian ber-tan kexa gehio ez izatearen arrazoia izan daiteke ez zirela bertako ira-kasleak urte askotan gure eskoletan geratzen. Aldatzen zutenez, ezzuten eskakizun zehatzik egiteko motibaziorik. Oso ingurune txikiakizanik, eskola bakoitzean beti irakasle bakarra zegoen eta beraz ezzegoen ezta ere loturarik irakasleen artean amankomuneko eskakizu-nak egiteko; eta badakigu halako kexak aurrera egiteko, elkarren arte-ko laguntza garrantzitsua dela.

Gure lurretan ez dugu uste irakasleak metodologia tradizionaletikharatago joan zirenik, orohar; Valladolideko kasuan aipatzen da meto-dologia berritzailea bultzatu zela, aktiboa. Hori bai, arazoa materialegokirik ez izatea zen, besteak beste.

1920-30 urteetako testuinguruan kokatzen bagara, Bizkaiko “escue-las de barriada” delakoen irakaslegoaren egoera (eta landutako edu-kiak) Imotzen topatzen dugunaren oso bestelako dela nabaria da. Gurezonaldean Espainiko eredu zentralizatzaileak bidalitako edukiak lan-tzen zituen batez ere, eta nola ez Nafar Diputazioak finkatutakoak(Espainiarren hildo berekoak). Euskera adibidez ez zuten kontutanhartzen, bertako umeen ama hizkuntza bazen ere. Hildo berean,Bizkaiko eskoletako irakasleak Diputazioek kontuz aukeratzen bazi-tuen, Imotzera oposaketa-lehiaketaren bidez plaza hartzen zuteneketortzen ziren, eta Oskotzeko kasuan, urrutikoak, batzutan.Bi erreali-tate nahikoa desberdinak lirateke hauek, beraz.

5.2.- Irakaskuntzaren Azaroak (irakasleekin lotuta, gehienbat)

Irakasleen soldataren gorabeherak osatzen zuten kezka iturrienmultzo nabarmenena.

119(12) ikus Arrien, G.: “Educación y escuelas de Barriada en Bizkaia, 1898-1936”

SANCHO EL SABIO

1896 urtean Etxalekuko herria kexatzen da ez duelako dirurik hez-kuntza atenditzeko. Herri bakoitzak bere maixua ordainduko du (13)(“betidanik egin den bezala…”).

1898.ean Imotzeko Hezkuntza Batzordeak Etxalekuko FranciscoArruizen aurkako kexa agertuko du, edaten duelako. Inspektoreak dio,ikerketa egingo duela, hau egiaztatzeko, eta erizpide ezberdinak har-tuko dira kontutan: “herrian begirunerik al du? Gatazkak sortzenditu? Mediku, apaiza eta epailearen eritzia jakin behar…”.

1904.eko ekainean Latasako irakasleak haurrei izengoitiak jartzendizkielaren zurrumurruak daude. Hauen hezkuntza maila baxua da etaazkenik, esaten da baita ere umeei jotzen diela. 1909. urtean Latasakoirakaslea den Gregoria Zurigelek eskutitza mamitsua bidaliko dioHezkuntz Batzordeari. Bere aurka izandako kexen aurrean nolabaitdefendatu nahirik, dio Latasako arazoak bi direla: umeak beren arteneuskaraz ari direla, eta bestalde nekazal-abelzain lanetan etxekoeilaguntzeagatik asko faltatzen direla (14) .

1918. urteko agiri batean topatzen dugu Latasako herriak emaku-mea zen irakaslea gizonezko batengatik aldatzeko eskatzen duela.Eskakizun hau gaueko eskolara ziohazen helduek egingo dute, eta urtehorretako Nafar Boletinean ageri zen Dekretu baten testuinguruanulertu behar da (dekretuarekin bat egin zuten hauek). Aipagarria dahauxe dela sexuen kontuari loturik ageri den kexa edo agiri bakarre-netarikoa.

1927. urtean arazo berezi eta garrantzitsuak eman ziren Oskotzekoe s kolan, hain zuzen Vidal Visperinas maixuarekin. ImotzekoHezkuntza Batzordeak deituta Eladio Garcia inspektorea etorriko daO s kotzera; irakasleari utzikeria, interes falta... leporatzen diote.1928.ean berriro arazoak irakasle berarekin, inspektoreak bere aurka-ko txostena egin du. Agiriak dio gurasoekiko harremana txarra dela;umeak ez doaz klasera. 15 egun egongo da soldatarik gabe, eta esko-laz aldatuko dute. Merezi du agiri hau ikustea, adierazkorra baita.

Ahozko historiara joz, Oskotzeko Jesusak dio beraiek etxean etaherrian (hau da, eguneroko bizitzan) euskeraz besterik ez zutela hi-tzegiten, eta eskolara joatean gaztelania inposatzen zitzaiela. Gaizkipasatzen zuten, ez baitzekiten hizkuntza hau. Berak dio irakaslekhaserratzen zirela umeen artean euskera entzunez gero, eta hau zelazigorren arrazoi nagusietariko bat.

Jesusak dio bere osaba bati “esker” gaztelania ikasi zutela etahonek eskolan lagundu ziela. Ez zuten egoera bera ume guztiek.Martinek ere gauza bera kontatzen digu, baina ez du gogoratzen eus-keraz aritzeagatik maixuak hainbeste haserratzen zirenik; bakoitzakbere oroitzapenak ditu, dudarik gabe.

120(13) ikusi 100.kutxako 13. agiria, 1896. urtea(14) ikusi Eranskinean eskutiz hau

ESTUDIOS VA S C O S

Hauek orohar jarritako zigorren arteanhormari begira belaunikojartzearena gogoratzen du Jesusak. Etxalekuko ikasle ohi batek eraz-tun bat zegoela kontatzen zigun: hau jartzen zitzaion euskaraz aritzenzenari, eta zigorra jasoko zuen. Oskotzen ez dugu honen berririk.Martinek eta bere emazteak ez zuten zigor gogorrik gogoratzen.

Jesusak kontazen digu ere Bautista Landa irakasle gogorra izanzela, bere hitzetan “nahiko astokiloa zen, eta jotzen zuen, batez eremutilei, bihurriagoak zirelako”. Irakasleek jotzen zuten ala ez galde-tzen dugunean, dudarik gabe baiezkoa emango digu honek, eta ema-ten du nahiko ohikoa zela hau garai honetan (gogoratu 1924-35 urte-en artean ari garela), Eta honek Martinek esandakoarekin kontrasta-tzen du: hain tarte kronologiko txikian aldaketa handiegirik ez zelaeman suposatzen baitugu. Beraz, adi egon behar norberaren subjekti-botasunari, oroitzapenak kontatzerakoan.

Baita ere, elkarrizketatuen hitzetan, (Jesusa Azpirotz, Oskotz) II.errepublikagaraian “jendeak asko estimatzen zituen hainbat ohitura(erlijioarekin oso lotuak) galdu ziren, eta hau jandeari ez zitzaion gus -tatu. Nazionalen gobernuarekin betiko modura itzuli ziren gauzak,jendeak nahi zuena berreskuratu zen”. Kontutan hartu behar da gurezonaldean katolikotasuna oso errotua zegoela duela gutxi arte; baitaere jendea berez hirburuetan baino itxiagoa zela eta honek izangozuen zerikusirik seguraski errepublika garaiko aldaketak onartzerako-an.

Euskararen erabilera eskoletan ere “arazoen” artean aipatukodugu, eta atal honi dagokionean X. Erizaren lana interesgarria da, hez-kuntza arloan euskerak izan zuen harremana ikertzen baitu honek.Aipaturiko ikerlariak dio, hezkuntza sistemak familiaren lana pedago-gikoa deuseztatu eta bere ordez kultura nagusiaren eredu sistema batezartzera jotzen zuela Uitziko kasuan ; hots, euskaldunak erdaldunbihurtzea bilatzen zuen hezkuntzak. Uitziko haurren ama hizkuntzagarai hauetan (1863-1936 tartea) euskera zen, eta eskolara gaztelaniajakin gabe joaten ziren. Hara heldu eta irakasleak hizkuntza hau derri-gorrez ikastera behartzen zituen, edukiak hizkuntza honetan ematenbaitziren. Beraien artean euskeraz hitzegitea ez zegoen ongi ikusiamaixuen aldetik.

X. Erizek ere Iturengo eskolan 1900 aldean zegoen egoeraren berriematen digu; indiano batek sortu zuen herriko eskola, eta irakasle eus-kalduna izateko gomendioa egiten zuen (16), eta baita ere nafarrokoaizateko gomendioa. Halere, garai hauetan Nafarroako irakasle postuakbetetzeko oposaketak Zaragozako Unibertsitate barrutian egiten ziren.Bertako oposaketak gainditu zutenen zerrenda zen abiapuntua udalekirakaslea hautatzeko. Honekin esan nahi dugu, euskalduntasunarenbaldintza ez zela betetzen, ez zen kontutan hartzen.

121(16) ikus X. Erize: “Nafarroako euskeraren egoera soziolinguistikoa...”, 7.4.atala

SANCHO EL SABIO

Interesgarria da autore honek maixuen psikologia edo pentsaerariburuz dioena: hauei, euskera kontutan hartu beharreko baldintza zenikez zitzaien ezta bururatu ere egiten. Oposaketak gaindituta zituzten,irakaskuntza erdarazkoa zen eta beraz, edonora joateko eskubideazuten. Ematen du neurri batean, ikasleen hizkuntza garrantzi gutxikoadela maisuentzat, eta baita ere udalentzat.

I z a n d a ko arazoen artean (errepikatu gabe) ko k a t u ko genukeFaltzeseko kasuan, II. Errepublika garaianzeuden irakasle berritzai-le eta irekien hezkuntza saiakera eta bertako udaleko zinegotzi eskuin-darraren arteko gatazka (17). Nolabait hezkuntza ulertzeko moduenarteko gatazka da hau: errepublikak berekin ekarri zuen hezkuntzaberritzailea eta betiko ereduaren arteko borroka. Bi ideologia etametodologia aurrez-aurre. Hau seguraski Nafarroako hainbat lekutanemango zen.

Errepublika garaian izandako egoera berezia “arazoen” atal honetansailkatuko dugu; honek ez du esan nahi garai osoa gatazkatsua zenik,baina bai eman zela egoera berezia, hezkuntza arloan aldaketa bereziaeman ziren eta ondoren frankisten hezkuntza ereduarekin berriro alda-ketak jasoko dira. Epe politiko berezi honek izandako ondorioetazgaldetu diegu elkarrizketatuei, beraiek ikasle eta haur bezala izandakoikuspegia jasotzeko. Jesusa urte hauetan Oskotzeko (eta gero Aranatz,Bortziriak) eskolako ikasle izan zen eta oroitzapen bereziak ditu;A r a n a t z e ko eskolan err e p u blikaren aurkako abestia zeukaten.Errepublika garaian Oskotzen andereño gogorra omen zegoen, guru-tzea eskolatik kendu zuena. Garai honetako irakasleak ere erdaldunakziren, beraz euskara-hezkuntzaren arteko egoera berdin mantendukozen (euskeraren bazterketa). Jesusak gehien gogoratzen duena erlijio-tasunaren aurkako neurriak dira. Lanean zehar aipatzen den bezala,jendeari ez zitzaion gustatu bere ohiturak zapaltzea, kentzea (gabo-nak, Aste Santua...). Beraz, gustora hartuko zuten Frankoren neurriak,aurreko ohiturak berreskuratu zituen neurrian.

Frankismo garaian askatasuna murriztu eta disziplina gehiago zego-en hezkuntzan. Errepublikan leku handietan askatasun gehiegi zego-en, hezkuntzari dagokionean ikasleek irakasleei jotzera iritis zitezke-en, eta ez ziren zigortuak. Guzti hau moztu zen frankismoan; kontu-tan hartu behar dugu gure elkarrizketatuaren ideologia eta izakera(Frankoren aldekoa) eta beraz honek garaiko ikuspegi nahikoa par-tziala emango digula onartzen dugu, beraz neurri bateko sinesgarrita-suna emango diogu (iturri idatziekin kontrastatuz). Halere, bere hitzaknolabait gure herrietako kristautasunarekiko lotura handiaren isladadira, eta hau bai eman zela, neurri handian.

Dudarik gabe atal honetan Imotzen kasuan bildu den informaziorikugarienak irakasleen aurkako kexen berri emango digu: edaten zuela,utzikeria... etabar.

122 (17) ikus: Soto Alfaro, F.: “Escolarización e ideologia…”

ESTUDIOS VA S C O S

Atal honi dagokionez esan bezala 1896 eta 1938 urteen arteko agi-riak ikertu ditugu, eta egia esan gutxi dira. Honek pentsarazten diguagian Imotzeko Hezkuntza Batzarreko aktetan ez zirela biltzen halakoinformazio guztiak (hau izan da gure informazio iturri nagusia), zihurgaudelako aipaturikoak baino gatazka gehio izanen zirela, baina ezdugu hauen berririk. Eskutitz pribatuen bidez ere izan dugu gatazkenberri (maixuenak...).

5.3.- Eskoletan Landatuko Edukia

Atal honetan 1900 eta 1932 urteen arteko informazioa aztertukodugu. Bertan hiru eskoletan tarte honetan lantzen zen eduki mailarenberri emango da, eta materialen inbentarioaren inguruan ere zehozeraipatuko dugu. Atal honen informazioa batez ere Imotzeko HezkuntzaBatzarraren akta liburuek (31 eta 32.ak) emango digute.

Bereziki informazio esanguratsu eta zehatza emango da aztertudugun epealdi osoan, baina batez ere XX. mendeko bigarren hamar-kadaren erdirarte (zerikusia izan dezake Martin Azpiroz idazkariak,zehaztasun askorekin egiten zituelako aktak, informazio asko bilduz.Gero aldaketak eman ziren, eta II. errepublika garaiko agiriek ez dutehamar lerro baino gehio).

Oskotzeko EskolaMaterialari dagokionez, esan behar da 1913 eta 1916. urteetan

Oskotzeko maixua (B. Landa) eta Latasako Lucia Yabarrek hain zuzenbere eskoletan zegoena zerrendatu zutela.

Oso antzerakoak dira bi zerrendak, osatuagoa delarik Latasakoa;gehiegi luzatu gabe, interesgarria deritzot laburki bertan aipaturikozenbait materialen berri ematea (eskoletan zeuden materialak, baididaktiko, altzairuak, objektuak....): gurutzeak, sarreran kokaturikootoitz-esaldiak, matematiken buruketen liburua, artimetika eta geo-metria liburuak; batuketa, kenketak egiteko taulak. Hizkuntza lantze-ko: ortografia, irakurketa txartelak. Ebanjelioa, katezismoa.

Oskotzeko materiala ia berdina da: aipaturikoaz aparte, irakasleenerabilerarako idazlumak, nekazaritza liburuak, eta batez ere matema-tika eta erlijiorekin loturikoak, “Historia Sagrada” adibidez. B.Landak dio materialaren egoera orokorrean ona zela.

Hauek ziren bestelakoen artean materialak, eta ondorio batera era-maten gaituzte: hizkuntza, matematika eta erlijioa ziren gehien landu-tako atalak. Erlijio kristauak esaterako garrantzi handia zuen, etahonekin lotuta morala lantzen zen: jokabidearen arauak... esaterako“El ideal de una niña” liburua (moralarekin lotua) aurkitu duguLatasako zerrendan (18).

123(18) Ikusi ERANSKINA

SANCHO EL SABIO

Batzarrak urtero egindako azterketan umeen maila neurtzen zen, etaagirien azterketak erakutsi digu hezkuntzaren egoera nahiko lotutadagoela unean uneko irakaslearekin. Adibidez Vidal V.-ren kasuanikusten dugu urtero maila txarra zegoela, eta arazoak. Bautista L.rekin gauza bera, erdixkako maila zuten umeek bera egondako urtegehienetan, aldaketa nabaririk gabe. Carmen A.-ren kasuan egoeraaldatuko zen, hoberuntz.

Oskotzi dagokionean, ezin dugu esan maila oso ona zenik ( beti erehezkuntza batzordeko akten informazioan oinarrituz); irakasleekhonen errua ikasleen asistentzia falta eta gurasoen utzikeriari botakozioten sarritan; gutxitan kexatuko dira material faltaz, agintarien utzi-keriaz (udalen salbuespenarekin). Alde honetatik kontutan hartu beharda ere gure eskuetara iritsi den informazio gehiena HezkuntzaBatzordearen aktak edo agiriak direla. Maixu-maistren zenbait gutunere irakurri ditugu, eta inspektorearen txostenak, baina ez dugu zuze-nean kexa pedaogiko edo didaktikoen berri askorik; honek pentsaraz-ten digu: hauek egongo ziren? Pentsatzekoa da baietz, baina ikertudugun tartea nahiko zabala izanik eta honi buruzko informazioriktopatu ezean, esan dezakegu, nolabait, ez dirudiela kexa handiegiazegoenik, hezitzaileen aldetik.

Ahozko iturrien bidez bi ikasle ohien testigantza jaso dugu. Jesusaridagokionez, kontutan hartu behar dugu emakume honen kasua ez delanormalena, eta bere garaikide izandakoak ere ez zutela seguraskimaila bera, eta sarritan, ezta interes bera ere. Berak oso oroitzapenona du ikasle garaiaz, eta herriko eskolaz.

Agiriek ez digute honen inguruko informazio zehatzik eskeintzen,baina Jesusa eta Martinen ahotik jakin ahal izan dugu zer egiten zenklaseetan (materialen inbentarioek eta bibliografiak bai eman zigute-la honen berri, neurri batean). Idatziak, diktaketak, kontuak... egitenzituzten, batez ere. Garrantzitsuena irakurtzea eta idaztea zen.Erlijioak ere garrantzi handia zuen urte hauetan; Espainiko edo atze-rriko historia eta geografia ere lantzen zen, bigarren maila batean.Natur zientziak, eskulanak, ipuinen kontaketa, arte ezberdinak.... ezziren eskolako eduki garai honetan. Entziklopedia bat zuten, “HistoriaSagrada” izenekoa, eta bertan gai ezberdinei buruzko edukiak zeuden.Ume bakoitzak berea zuen, eskolara eramango zuena. Hemendik abia-tuz landuko ziren eduki ezberdinak.

Martinek dio, berari txikitatik arreta deitu ziola “arratsaldetan nes -kek eskulanak edo laboreak egingo zituzten, guk ez”; beraiek mate-matika edo bestelako edukiak landuko zituzten. Jesusaren hitzetan“punto, gantxilo, “vainica”, josi... egiten genuen”.

Atsedenaldietan umeek korrika egiten zutela kontatzen digute biikasle ohiek. Jesusak dio, berari gehien gustatzen zitzaiona historiazela: beste herriko gudak, borrokak... kontuak jakitea. Eskolan zerbaitfaltan botatzen zuen galdetzen diogunean, “halako kontu gehiago ezaditzea” aipatzen digu.

Emakume honek dio, neskak hobe moldatzen zirela ikastekoorduan, eta hobe portatzen zirela. Berari klasea oso azkar pasatzen zi-tzaion, ez zitzaion batere luzea egiten. Herriko eskolatik atera zenean124

ESTUDIOS VA S C O S

bazekien irakurtzen eta idazten; hau ez da oso arrunta epe honetan,hurrengo belaunaldiko zenbait ume hau menperatu gabe ateratzenbaitzen eskolatik (agian oso txikitatik morroi gisa joan zirelako, etaberaz, aukerarik ez zuten izan eskolara ia ezer joateko).

Kontatzen digute ere azterketak egiten zizkietela, bere maila jakite-ko; orduan, asko faltatzen zirenak emaitza okerragoak izanen zituzten.

Martinek gogoan du neska haundiek txikiei laguntzen zietela, esko-lan asko ziren eta irakaslea ez baitzen iristen. Honek kontatu digu eraberean, umeak mailaren arabera bereiztuko zituztela.

Etxalekuko Eskola1900 eta 1916 artean maila nahiko baxua zen. Francisco A. eta

Oskotzeko Bautista B.ren kasuak antzerakoak ziren: biak adinduak,eta jubilaziotik gertu. 1916-etik aurrera egoera asko hobetu zen,Nicanora B.-ri esker. Eta gero, Joaquin E.-rekin ere umeek oso mailaona zuten. Honek bai kezka erakutsi zuela, umeen asistentziari atxi-kitzen ziolarik maila baxua. Eta neurriak proposatu zituen hau kon-pontzeko.

Eskola honetan ere, besteetan bezala, gehien landuko dutena mate-matika, erlijioa, irakurketa-idazketa dira. Egia esan Hezkuntza batzor-dearen txostenak nahiko sinpleak dira, eta ez dugu edukinari buruzkoberri handirik. Honi buruzko informazio gehiago emango digutematerialaren inbentarioek, eta elkarrizketekin osaturiko ahozko histo-riak (Oskotzen kasuan).

Latasako EskolaLatasan ezeg o n ko rtasun nabaria egon zen 1915 arte (irakasle

asko...) eta maila baxua zen. 1908.ean Gregoria Z. dago bertan etaerdixkako maila zuten umeek. Irakasle hau lau urtez egon zen bertan(1912 arte) eta batzarrak dio umeen maila baxua zela. Kontutan hartubehar da ere honek gatazkak izan zituela haurrekin, 1910. urteangehiegi ohiukatzen zuela diote agiriek.

Ondoren, Josefa B. egon zen 18 urtez (1933 arte) baina ez du ema-ten berarekin ere eduki maila oso ona zenik. Agirietan ikusi berridugunez ez dute oso ongi jartzen bere lana, eta bere interesa (osasunkontuak....). Batzarrak dio ez duela interesik eta ez dagoela ezberdin-tasunik klasera doazen eta ez doazenen artean. Neurriak hartuko dirabere aurka, ez badu jarreraz aldatzen. 1925. ean ere egoera oso txarradela diote agiriek.Umeak bakarrik daude.

Imotzeko hiru eskoletarako aipagai izan ditugun agiriak 1898 eta1936 bitartekoak dira. Urtero bisita bat egiten zuen Imotzeko batza-rrak, gehienetan uztailaren hasieran, ekainean... kurtso amaieran,beraz. Batzutan, batzarrarekin bat edo bakarrik, inspektorea ageri da(tarte honetan Eladio Garcia da aipatuena, Nafarrokoa, Faltzesekoa),batez ere egoera berezietan (kexak, ikerketak... etabar).

Orri hauetan herriz herriko eboluzioa aztertu dugu, sakondu gabe.Eskuartean ditugun edukiari buruzko agiriek batez ere umeen maila 125

SANCHO EL SABIO

jakiteko batzarrak egiten zituen kurtso bukaerako edukien azterketakaipatzen dituzte. Irakaslearen arabera batez ere aldatuko da maila hau,agiriek batzuen lana goraipatu eta besteen utzikeriaren berri garbiematen dutelarik.

Baina umeen asistentzia edota gurasoek jarritako interesak erebadute eraginik umeen jakituria maila zehazteko orduan.

Puntu honekin bukatzeko aipagarria da materiala. Goian aipatudugunez, Oskotz eta Latasako maixuek materialen zerrenda eginzuten 1913-16 urteen artean. Ageri den materialak eskoletan lantzenzen edukiari buruzko informazio ugari emango digu: hiru zirengarrantzi handieneko gaiak: matematika (material ugaria), irakurketa-idazketa eta moral kristauaren lanketa. Bestelakoetaz, ezer gutxi.Honek argi erakusten du zeintzuk ziren urte hauetako hezkuntzarenhelburu nagusiak eta ia bakarrak: matematika eragiketen oinarrizkoezagupena, kristautasunaren indartzea, moralarekin lotuz, eta irakur-tzen eta idazten jakitea. Hemendik aurrerakoak ez zuen garrantzi han-dirik: historia, geografia, natur zientziak, arteak... ia ez zuten garran-tzirik urte hauetan.

Gure zonaldera bueltatuz ez dugu Kantabriako egoeraren antzekoi n f o rmaziorik topatu Imotzen kasurako. Zonalde txikia izanik,garrantzi berezirik gabekoa, ez da hemen eman erakunde pribatuenardurarik (Kantabrian hau nabaria zen), hezkuntza hobetzeko .Erlijiosoen kasuan gauza bera: beti eman da loturarik hezkuntza etaelizaren artean (edukien artean aipatu dugu erlijioaren garrantzi bere-zia), baina ez zen gertatu Imotzen ordenu erlijiosoek zentruak sortzea.Bertako kasuan udalek eta agintari politikoek zuten hezkuntzarenardura. Halere, zenbait alorretan antzerako egoerak bizi izan ziren bilekuetan: neska eta mutilen hezkuntza ezberdina zen, esaterako. Indargutxiagorekin izanda ere, pentsa daiteke Nafarrora ere iritsiko zirelaIlustrazioaren eta ondorengo gobernu liberalaren haizeak, hezkuntzanisladatuak.

Uitziko kasuan X. Erize ikerlariak bertako hezkuntza aztertu du,gainetik bada ere. Interesgarria da dudarik gabe hemen aipatzea, gukikertu dugun Imotzeko egoerarekin Larraungo herri honek duen hur-biltasun geografiko eta antzekotasun ugariengatik. Tarte kronologikoberean antzeko bi herrietan emandako hezkuntzaren eboluzioa alde-ratzeak bere garrantzia izan dezake.

Herri honen eskolaketak badu bere berezitasunik; 1842. urterakoeskola bazegoen (Imotzen kasuan ez gaude zihur…) herrian. Urratsikhandiena halere 1877-80 artean eman zen, J.M. Iriarte Osambelaherriko indianoak fundazio bat eratu zuen eta honen bidez mutil zeinneskentzako eskola lortu zituen honek, eta diru ugariz hornitu. Beraz,herri honetako hezkuntzaren ardura erakunde honen eskuetan zegoen.Honen testigantza zuzena ematen dute Julio Altadillek 1918.eanUitzira egindako bisitan esandakoak: “Son notables en Huici lasescuelas públicas, admirablemente instaladas y bien pagadas, conhabitaciones confortables para los profesores, debidas a la generosi -126

ESTUDIOS VA S C O S

127

dad y esplendidez de la familia Osambela” (19); haurrei urtero jantziberriak ematen zizkien eskolak

Esan bezala, bi sexuetarako eskola banatuak zituen Uitzik; mutileneskoletaz ez da askorik esaten; maixuak erdaldunak zirela esaten da,eta gogorki zigortzen zituztela umeak euskaraz aritzeagatik (hau ara-zoen atalean landu dugu). Nesken eskola, Karitateko Alaben mojenetxea zen, eta 1970 arte egon ziren hauek bertan. Maixuak bezala,hauek ere kanpotarrak eta erdaldunak ziren, baina ez zituzten neskakzigortzen euskeraz aritzeagatik, eta euskal kantak ere erakutsiko ziz-kieten.

Uitzi (Larraun harana, Nafarroa) herrian bai eman zela beraz,indianoen parte hartzea, eskolak sortuz, Kantabrian bezala. Eta gauzabera gertatuko da Iturengo eskolan (Nafarroa iparraldean, Malerrekainguruan), bertako eskola Indiano batek sortuko zuelarik. Imotzenguk aztertu dugun urteetan ez dago hau frogatzen duen agiririk, bainaezin esan indianorik ez zegoenik urte horietan. Izan ere, oso ohikoaizan zen gure zonaldean XX. mendearen hastapenetan eta aurreragoere, Ameriketara joatea, sorterriko pobrezia eta egoera latza atzeanutziz. Ez da gure lanaren helburua atal hau jorratzea, baina aipatu nahidugu, Nafarroako mendialdea (Imotz tartean) oso ezaguna izan delaAro Garaikidean bertatik Ameriketara joan eta itzulitako indianoen-gatik (edo ez itzuliak): Baztan da esanguratsuena, baina ez bakarra;gure eskualdea (Ultzamaldea) ere gai honekin lotua dago, dudarikgabe. Indiano hauek bere jaioterrien alde egindako eskeintzen arteansarritan eskolak edo herriaren onurarako baliagarri izan zitezkeen bes-telako erakundeak egingo zituzten.

5.4.- Eraikina

Ez dago zeresan handirik gai honi buruz. Orokorrean ditugun agi-riak kexatzeko dira, eraikinen baldintza txarrak direla eta.

Kronologikoki agiriek diote 1901.ean eskola guztiak gaizki daude-la, 1915-1925 artean Latasako eraikina zen benetan gaizki zegoena.Eta 1927.etik aurrera, Etxalekuko eskola eta maixu etxearen eraikinberriaren beharra errepikatzen da hainbatetan.

Oskotzeko eraikinaz ez da ia aipakizunik egiten, beraz ondo egonenzen.

Orokorrean ondorioztatzen dugu herrietako agintariek ez zutelainteres berezirik jartzen eraikinen egoeran, eta berriak eraikitzekohezkuntz eragileek sarritan presionatu behar izaten zituzten. Utzikerianabaria.

Egun herri hauetan jarraitzen duten (bestelako zereginetan erabi-liak) eskolak bertako etxebizitzen antzerakoak dira (maixuen etxea ereeraikin berean), tamaina ertainekoak (20).

(19) ikus. “Nafarroako euskararen egoera soziolinguistikoa, 1863-1936” 6.1. atala

SANCHO EL SABIO

128(20) Ikusi Imotzeko eskolen argazkiak(21) ikus: Soto Alfaro, F: “Escolarización e ideología en Falces”, 195. orria(22) Ikus GUTIERREZ, C.: “Enseñanza de primeras letras y latinidad en Cantabria...”

Elkarrizketatuen oroimenean Oskotzeko eskola nahiko ongi zegoen,ez zen hain zaharra, itsusia... materialen eskasia ez dute aipatu. Ezzutenez ia bestelako eskolekin alderatu, nola esan zein zen hobeagoa?Halere ematen du bere hitzek agiriekin bat egingo dutela, azken bate-an ez baitugu irakurri Oskotzeko eraikina gaizki zegoenik, Imotzekobesteak bezalaxe. Aipagarria da Oskotzeko kasuan maixuen etxeae s kolaren ondoan zegoela, baina beste etxetxo batean (Latasa,Etxalekun, eraikin bera zen maixuen etxe eta eskola). Halere, irakaslegutxi bizi izan ziren han (egun ez da existitzen, bota zuten), behintzat1924-tik aurrera, herriko etxe batean ostatu hartzen zutelarik.

Ikusi berri dugu Latasa eta Etxalekun eskolaren egoera txarra iza-nik, udalek utzikeria nabaria erakusten dutela (b.e. Latasan) gai hone-kiko, konponketarik gabe egoera luzatuko dutelarik epe batean.Faltzesen ardura gehio hartu zuen udalak (herrien tamainarekin loturazuzena du honek seguruenik, Latasan 35 ikasle bazeuden, Faltzesen540 ziren, presio handiagoa, beraz). Laburbilduz, esango genukeImotzeko egoera testuinguru orokor batean kokatzen dela, eta udaleketa gobernuek hezkuntzarekiko nolabaiteko interes falta zutela soma-tu daiteke. Aldi berean, errekurtso ekonomikoen eskasiaren adieraz-garri ere izan daiteke egoera hau. Azkenik, udalerri txiekietan (gurekasua) utzikeria are handiagoa dela somatzen da (ikusi Imotzeko hirueskolen argazkiak).

Somatzen da eraikinaren egoera txarra izatea urte hauetanNafarroako edota Estatuko leku orotan ematen zela Imotzen antzera;Faltzesen adibidez, 1931-36 artean ere egoera txarra zela eta jasotakokexen ondoren udalak berria egiteko kargua hartuko du (21).

Urrunago joanez, Valladolid hirian ere 1900 inguruan egoera latzazen: eraikin berrien beharra izugarria zen, eskolak etxe alokatuetankokatzen ziren, baldintza higieniko eta fisikoak bete gabe, ume kopu-ru handia espazio txikietan biltzen zelarik. Hau da, udalek eta gober-nuek hezkuntzarekiko interes falta zutela argi dago. Kantabriak okasua ikusirik ere eskolen baldintzak sarritan desegokiak zirela soma-tu dugu (22).

Valladolid hiriburuan ere X. mendearen hasieran bizi zen hezkun-tzaren egoera ikertu izan da. Aipagarria da bertako eskolak gutxi zire-la, materiala desegokia, eta eraikinen kasuan, egoera berezia topatzendugu: eskolak ez dira berez udalarenak, honek lokalak alokatzen ditu,eta baita irakasleen etxeak ere. Errekurtso askorik gabeko udala zenberaz, gastu hauei aurre egin behar zielako. Hau ordaintzeko, gainera,maileguak eskatuko zituen. Garaiko testigantzek diote umeak ez zire-

ESTUDIOS VASCOS

129

Oskotzeko Eskola

Oskotzeko Eskola

SANCHO EL SABIO

130

Latasako Eskola

Etxaleku Eskola

ESTUDIOS VA S C O S

la eskolara joaten, eta kaletik zebiltzala: hau eskolen egoera latzarenondorio ote zen, ala agian ez zegoen eskola nahikorik hirian umeakjoaten ez zirelako? (23) .

XX. mendearen hasiera honetan hiriko agintariek egoeraren larrita-sunaz ohartu eta eskolak eraikitzera jo zuten, hobekuntza nabaritukozelarik.

5.5.- Gurasoak

1903. urteko maiatzean Etxalekuko guraso eta alkateek bilera egin-go dute, irakaslea eskatzeko, jendea kezkatuta dabil. Antza denezgehiegi presionatu zuten, berehala barkamena eskatzeko gutuna ageribaita; honetan diote bere erabakia atzera botatzen dutela, ez dela bereardura eskakizuna egitea... (barkamena eskatuko diote batzarrari).

1922. urterarte ez dugu gai honekiko informaziorik. Une hontan,Joaquin Eguzkizak, (Etxalekuko maixua) Batzarrari esango dio gutunbaten bitartez gurasoek ez dituztela umeak eskolara bidaltzen; eskolautzikerian dago (beste eskoletan ez zen hau gertatzen). Gurasoei isu-nak jarrito zaizkie umeak eskolara bidaltzen ez badituzte, eta bere aur-kako salaketak ere izango dira. Gai honekin jarraituko da 1927. urte-rarte: 1922.ean inspektoreak gurasoei isunak jartzea onartuko du etahauek 50 zentimotakoak izango dira; irakasleei eskatuko zaie asis-tentzia faltak apuntatzeko. 1924.eko batzarrak hiru herriei deia egin-go die gurasoei oharra bidaltzeko, isunen berri emanez. Interesa ikus-ten da batzarraren aldetik argitzeko norena den er rua (asistentzi falta-rena), irakaslearen edo gurasoena.

1927.etik aurrera gurasoak Oskotzeko eskolan parte hartze nabariaizango dute Vidal Visperinas maixuaren aurka. Hau oso txarra da, ezdu interesik (ikusi adibidea, beste atalean jarritakoa). Erabaki bat har-tzea eskatuko dute.

1934. urtean Latasako eskolari dagokionean gurasoek eskutitzabidali zioten batzarrari, Martina Moreno andereñoaren interes faltasalatzeko: klasea utzi, oporrak luzatu nahi.... Batzarrak dio goi maila-ko egituren zeregina dela jokaera hau epaitu eta neurriak hartzea.

Ahozko historiaren bidezko iturriek ere ematen dute informaziorikgai honetan. Eskolarako asistentziarekin oso lotuta ageri da hauenrola; Jesusa eta Martinek diote “eskolara, lanik ez zegoenean joatenginen”. Jesusaren hitzetan, udan umeak kaletik ibili eta bihurrikeriakegiten zituzten, horregatik gurasoek nahiago zuten hauek eskolan iza-tea, alde batetik. Gurasoek denbora gutxi zuten garai honetan (1924-44 urteen arteko epeaz ari gara), eta bakarrik irakasleek lan zehatz bateskatzen zutenean laguntzen zieten umeei. Halere, Jesusak dio bereama saiatzen zela ahal zuen guztietan eskolara bidaltzen. Etxe guztie-tan antzeko egoera ematen zen.

131(23) Ikus NIETO, A.: “Enseñanza primaria en Valladolid 1900-1931” (I.alea,ondorioak)

SANCHO EL SABIO

Martin eta bere emazteak kontatzen digute dena ongi joanez gero,ez ziotela arreta gehiegirik eskaintzen hezkuntzari gurasoek; ordea,bere seme-alaben aurkako arazorik izanez gero, egoera aldatuko zeneta hauen alde azalduko ziren, kexatuz eta batzuetan irakaslearenaurka agertuz (Vidal V.ren kasua adibide ona da). Irakasleei nolabai-teko presioa sartuko zieten hauek, Oskotzeko kasuan behintzat.

Orokorrean, esan dezakegu gai honi dagokionez agiri gutxi daude-la. Kronologikoki, tarte handiak daude, esaterako 1903.eko agiriadago eta gero 1922 arte, ezer ez.

1922-1927 artean isunen gaia da nagusi. Maixuen bultzada eta ins-pektorearen laguntzarekin neurriak hartuko dira asistentzia igotzeko.Beraz, aurkakotasuna guraso-hezkutz eragileen artean. Puntu honetanJoaquin Eguzkizaren parte hartzea dudarik gabe izan zen garrantzihandienekoa, eta erabakiorra.

Gai garrantzitsuen artean Oskotzeko gatazka nabaria ezin duguahaztu. Gurasoen eta Vidal V. Irakaslearen aurkako gatazkak nabariakizan ziren, hauek boikotera iritsi zirelarik ( Inork ez zuen umerik esko-lara bidaltzen). Kasu honetan aipagarria da gurasoen parte hartze akti-boa, denak batu zirelarik maixuaren aurka.

Halere, salbuespen hau kenduta gurasoek agirietan duten garrantziatxikia dela esan daiteke, eta beti ere asistentzia faltarekin lotzen dahauen izena; pentsa daiteke orokorrean bere seme-alaben hezkuntzariez ziotela garrantzi handirik ematen.

Bestalde, gurasoak aipatzen direnean ere maixu-maistra konkretubaten aurka kexatzeko da. Ez da oso jarrera positiboa.

Ahozko historiaren hildotik, agirietan bildutako informazioa baiez-tatu dugu. Gurasoek ez zuten interes gehiegirik jartzen umeen hezike-tan; alde batetik, ezin zutelako (denbora aldetik...) eta bestetik, ez zio-telako seguraski hezkuntzari hainbesterainoko garrantzirik ematen.Etxeko lanak eta nekazal lanak ziren lehenik, eta hauek amaitu ondo-ren umeak eskolara joaten ziren. Urte hauetako egoera ekonomikoberezian umeen laneskua zenbait senidetan beharrezkoa zen etahorrek gurasoen jarrerarekin zerikusi zuzena dauka.

5.6.- Imotzeko Lehen Hezkuntzako Batzordea

1880 eta 1936 urteen arteko agiriak ikertu ditugu. Ez dago informa-zio gehiegirik bereziki erakunde honen nondik norakoak aztertzeko(11 agiri). Aipatu behar da agiri gehienak batzarraren osaketaz aridirela, edota honetan izandako aldaketetaz. Ez dugu guztien berriemango, oso antzekoak direlako.

Ahozko historiara jotzen badugu, ez dute Oskotzeko ikasle izanda-koek Batzar honen existentziarik gogoratzen. Eskoletara izandakobisitarik ez dute gogoratzen, ez dute ezta ere berari buruz hitzegitenentzun. Ongi gogoratzen dituzte ordea, inspektorearen bisitak: “egunhorretan oso txintxo portatzen ginen, bestela...; serioa zen inspekto -rea ”.

Ez dago aldaketa nabaririk batzorde honetan errepublika garaia arte.Hemen kontseiluak sortuko dira, osaketa sinpleagoa dutenak. Hauen132

ESTUDIOS VA S C O S

ondoren eta aurretik zeuden batzordeetan apaizen, mediku... partehartzea aipagarria da. Pertsona hauek garaiko zonaldeko gizarteanzuten pisuaren adierazgarria da hauxe, eta esan bezala progresistengobernualdian hauek ez zeuden erakundeetan (errepublikak hezkun-tzaren laikotzea zuen helburuetako bat, lanaren alde teorikoan aipatuden bezala).

Esan behar da agirietan oinarrituz Imotzen garrantzi handiko lanaegin zuela batzorde honek, eta aztergai izan ditugun agiri gehienakhauen akta liburu edo txosten orokorrak direla.

Batzorde honen buru edo lehendakaria Etxalekuko maixua izanda-ko Joaquin Eguzkiza izan zen tarte batean, eta hau bereziki esangu-ratsua da, ez baita errepikatuko. Honen berri emateko agiri berezirikez dago, sinaduretan eta agiriren baten hasierako batzordekideen aipa-menarekin bat jakin dugu hau eman zela. Gurasoen parte hartzea ereaipagarria da.

Azkenik, batzordearen zereginak aipatzeko orduan agiri interesgarribat aurkitu dugu, hain zuzen erakunde honen zereginen berri zehatzaeta era zabalean ematen duena. Era berean, bibliografiara joz, aipatubehar da R. Ber ruezok II. Errepublika garaiko lanean aipatzen dituenBatzordearen funtzioak. Goian esan dugu Imotzeko agirien artean(1910-19 artekoa) Udalerriko batzarraren zereginak zeintzuk ziren.Berruezoren lanean ongi zehazten da (24) hauen lana: ikasleei azter-ketak egitea (maila jakiteko), irakasleen kexak jasotzea, umeen asis-tentzia zaintzea, eskola eraikinen egoera zaintzea (eta irakasleenetxea), liburutegiak sortzea, maixuen aurkako kexak jasotzea, irakas-leen postu-hartze eta uztearen prozesuan parte hartu, hauek saritzeabehar zenean; materiala eskoletara helaraztea, opor egunak antola-tzea... etabar. Ikusten dugu hezkuntzaren alor guztiak beregain hartzendituela erakunde honek (1931-39 arteko urteetako batzordeaz arigara).

Aipagarria da, Imotzeko lehen hezkuntzako batzordearen liburu etaagiriak aztertu ondoren, erakunde honek berak aipaturiko funtzioakbetetzen zituela gure zonaldean. Udalerriko batzordearen agiririk ezdaukagu, eta honi buruzko aipamenak oso eskasak dira; Imotzeko ba-tzarrak udalerrikoaren papera bete ote zuen Imotzen? Baietz ematendu, bete zituen funtzioak aztertzen baditugu. Beste aukera da, ImotzenUdalerriko batzordearen eraginkortasuna oso baxua izatea, edo ape-nas ez existitzea; lan gehiena edo ia guztia Imotzeko lehen hezkun-tzako batzordeak egin zuela agiriek ematen digute aditzera.

5.7.- Umeen Asistentzia

Imotzen kasuan, 1905 eta 1933 urteen arteko agiriak aztertu ditu-gu.Orohar esan daiteke umeen asistentzia baxua zela, eta baita hauenezagupen maila ere.

133(24) Ikus. Berruezo, R.: “Política educativa en Navarra 1931-39”

SANCHO EL SABIO

Banaketa kronologiko argia daukagu, esaterako 1905 eta 1919 urte-en arteko agiriek informazio aunitz eskeintzen digute, nahikoa zaba-lak direlarik (honetan seguraski Martin Azpiroz idazkariak izan zuenzeresanik). Agiri hauetan kurtso amaierako azterketak egiteko eskolenbisitak, umeen asistentzia eta hauen sexua, matrikulatutako umekopurua... zehazten dira. Hemendik aurrera nonbait erizpide hauek ezdira batzordearen aktetan aipatzen, asistentziarekin loturiko bestelakogaiak sortzen direlarik.

Umeen asistentzia faltekin batera, ugariak dira irakasleen kexak,hau salatuz. Zuzenean lotzen da umeen maila txarra, eskolara ez joa-tearekin (batzutan aitzaki gisa hartuko dute hau maixuek).

O r o ko rrean, umeen asistentzia hobetzeko zenbait neurri hart uzituen batzordeak, maixuen presiopean.

Hiru herrietan egoera antzekoa zen, ume kopurua ere antzerakoazelarik, nahiz eta Latasa den populatuena, batez ere tarte batzuetan.

1910-19 urte tartean Lehen Hezkuntzako Batzordearen agirien arte-an topatzen dugu asistentziarekin loturiko legeak biltzen dituen txos-tena. 1857. eko Moyano legeak asistentziari buruz dio hau derrigo-rrezkoa dela, sei eta bederatzi urteen artean. Hau betetzen ez zutengurasoek isuna jasoko zuten. 1870.eko Kode Penalak umeen eskolari-zazioa betetzen ez duten gurasoek jasoko duten zigorraren berriemango da. Azkenik, 1909. urteko legea aipatzen da; umeen asisten-tzia derrigorrezkoa da 6 eta 12 urteen artean eta hau betetzen ez dutengurasoek isun ekonomikoa jasoko dute. Azken lege hau oso luzea da,zehaztapen aunitz ematen direlarik.

Asistentzia falta hau nolabait konpotzeko hartutako neurri garran-tzitsuen artean, Joaquin Eguzkizak bultzaturiko gurasoen aurkako isu-nak daude, eta baita ere honek eta Oskotzeko Vidal V.-k egindako deiagabonetako oporrak urrira aldatzeko.

Era berean, Joaquin Eguzkizak 1929. urtean egindako Latasakoasistentziaren inguruko azterketa sakona aipatu behar da. Atal honetanaipagarria da 13 urteko umeak zirela gehien faltatzen zirenak (sarritanneskak...). Lehen esan bezala falta kopurua izugarri altua da, 351, 310hutsune sarritan ageri direlarik. Batzordeak deituta hutsuneen azalpe-na ematera agertuko diren gurasoen jarrera ere esanguratsua da: sarri-tan ez dira azaltzen, eta bestela, emandako arrazoiek ia beti alderdiekonomikora jotzen dute: umeek nekazal lanetan lagundu behar dute,familiaren sostengurako. Bere erantzunengatik ondorioztatzen ahaldugu ez diotela garrantzi handiegirik ematen eskolari, eta bai ordeaetxeko lanei. Hau garaiko testuinguruan kokatu behar dugu, gurasohauen pentsakera ulertzen saiatzeko (gure zonaldean oso gutxi zirengoi mailako ikasketekin jarraituko zutenak, ia denak nekazal-abel-tzain lanekin jarraituko zuten urte hauetan, eta beranduago ere).

134

ESTUDIOS VA S C O S

Batzordearen jarrera orokorrean positiboa da, sarritan gurasoeiakatsa barkatzen zaielarik.

Neurri hauek 1933.urtean inspektoreak txalotu egin zituen. Ondorioekin amaitzeko, esan behar da Imotzeko Lehen

Hezkuntzako Batzordeak garrantzi handia eman ziola honi (1910-19arteko lehen txostenak frogatzen du, esaterako) eta saiatu zela (ira-kasle batzuk ere) asistentzi falta konpontzen. Halere, argi dago azter-tu dugun tartean asko errepikatu den gaia dela, asistetzia faltarena.Ta rte kronolog i ko luzean errepikatua, eta ez bakarrik Imotzen,Estatuko hainbat lekutan baizik. Ondorioz, garai honetako hezkuntza-ren ezaugarri gisa (bestelakoen artean) hartuko dugu hau.

Ikasle ohiekin hitzegin ondoren agirien informazioa baieztatu etazehazteko aukera izan dugu. Oskotzeko ume askok eskolara joanbaino kalean korrika eta jolasten ibiltzea nahiago zutela. Halere, inte-resa eta gogoa zuten ikasleak ere bazeuden. Umeak asko faltzen ziren,etxeko lanetan laguntzeko, uzta garaian... neguan joaten ziren gehien-bat eskolara, zelaietan lanik ez zegoenean.

1933. urtean II. Errepublikaren testuinguruan, haurrak babestekohelburua zuen Udal Batzarra sortu zen, urte berean sorturiko haurtza-roaren babeserako legeekin lotuta. Honen osaketak aurreko lehen hez-kuntzako batzordearekin antza handia du.

Ikus daiteke beraz, Imotzen, Faltzesen... bezala, Bizkaiko kasuanere umeen asistentzia faltak lotura zuzena zuen etxeko lanekin, neka-zal lanekin. Sostengu ekonomikoan lagundu beharra zuten, eta berazeskola bigarren mailan geldituko zen zenbaitetan. Egoera hau osoerrepikatua da tarte kronologiko honetan, eta beti hezkuntza mailaegokia izateko oztopo nagusitzat ageri da.

Ahozko historiaren ekarpena baliagarria zaigu tarte honetarako,Oskotzen kasuan; Jesusa eta Martinen hitzak ditugu, egoera hau ger-tuagotik ezagutzeko (1924 eta 1944 urteen arteko egoera da hauena).Jesusak dio, sei urterekin joan zela lehenengoz eskolara, eta hamaikabete arte egon zela han; gero Aranatzeko nesken eskolara (publikoa)joan zen; osaba baten etxean geldituz. Kontutan hartu behar da ere hauez dela egoerarik arruntena, garai bereko ume gehienek ez baitzutenaukerarik sarritan herriko eskolako urteak amaitzeko, eta gutxiagoondoren ikasten jarraitzeko (Jesusarena beraz, salbuespen egoera gisahartuko dugu). Emakume honek kontatzen digu, sarritan faltatzen zelaeskolara, etxeko lanak egiteko: guraso edo anai-arrebentzako bazkariaprestatu behar zuenean, nekazal lanak egin, abereak zaindu.... Garaibereko Ultzamaldeko (Gaskue, Odieta harana) emakume baten testi-gantzek (niren amona...) diote “eskolara gutxitan joaten ginen, ardiakzaindu behar ziren, larreetara eraman...; orduak ematen genituenhauekin ”. Mutilen kasuan gauza bera; Martinek dio bakarrik azarotikmartxora bitartean joaten zela eskolara, neguan, beraz. Hemendikaurrera lan handia zegoen abereekin eta zelaietan (nekazaritza...); esa-ten digu ardiak zaintzen zituela. Neskak gehiago joaten omen zirenklasera honen hitzetan. Berari ez zitzaion eskola gustatzen, jolastunahi zuen, aske. Behartuta joaten zen honera. Izakeraz mugitua zela 135

SANCHO EL SABIO

aitortzen digu, eta bere amak behartuta bidaltzen zuela eskolara, sarri-tan.

Gauza bera kontatuko digu Jesusak, esaterako berari asko gustatzenomen zitzaion eskolara joatea eta disfrutatzen zuen ikasitakoarekin;aldiz, dio mutilek orohar ez zutela eskola gustoko, nahiago zutelakokalean jolastu, eta han ezin zuten. Mutil gehienek ikasteko pazien-tziarik edo gogorik ez zutela dio (nolabait mutilak bihurrikeriarekinlotzen ditu bere hitzetan...).

Umeen asistentziari dagokionean, Imotzeko kasua garaiko testuin-guruan kokatzea interesgarria da, bestelako lekuen egoera aztertu etaalderaketa egiteko; Faltzeseko hezkuntzaren egoera aztertu duen F.Soto Alfarok dio (26) 1931-36 urte tartean ere bertako umeen %60-aez zela klasera joaten. Hau, gurasoen utzikeriagatik ematen zela dioikerlariak. Bere hitzetan gurasoak maila giza-kultural baxukoak iza-nik, ez zuten hain garrantzitsu bezala hartzen bere seme-alaben hezi-keta, etorkizunari begira. Gainera, eraikinaren baldintza txarrek ere ezjoatera gonbidatzen zuela dio gure autoreak: ume gehiegi leku txikibatean, eta oso irakasle gutxi.

XX. mende hasierako Valladolid hirian neurriak hartu zituztenagintariek hezkuntzaren egoera latza konpontzeko; umeen asistentziaoso baxua zen, eta hau goian aipaturiko eraikinen baldintza traketse-kin lotzen da. Gainera, irakasleak umeen asistentzia urriaz kexatzenziren. Hauek lan egin behar zuten, etxeko sostenguan laguntzeko.Batez ere asistentzia faltari eman zioten garrantzia gobernariek, etakonpontzen saiatuko ziren (zentru pribatuetan ez zen hau ematen, bereikasleak kontuz aukeratuak zirelarik). Haurtzaroa atenditzeko beha-rrak gizarte lanaren izaera hartuko du, nolabait: polizia zen esaterako,kaletik zeuden umeak (familiarik ga b e koak…) biltzen zituenak.Erakundeak sortu ziren hauek han bizitzeko.

Eskolei dagokienean dohainiko elikadura jasoko zuten behe maila-ko haurrek, eta arropa.

Uste dut neurri esanguratsuak direla hauek; gobernari batzuek berehiriaren egoera oso txarra dela konturatu (honen konzientzia hartukodute) eta konponduko dute, ekintza zehatzen bidez. Interesa ikustenda, gauzak ongi egiteko (edo saiatzeko); Imotzen aldiz, aipatu dugusarritan ere asistentzia baxua dela, baina udalek ez dute halako neu-rririk hartuko. Aipagarriena da, zentzu honetan, Etxalekuko irakaslezen J. Eguzkizak asistentzia hobetzeko martxan jarritako isunen kan-paina, eta azterketa sakonak (1929) Bere agindupean eman zituenpausuak Imotzek alor honetan. Interesa erakutsi zuen. Baina ez zirenneurri positiboak, zigortzaileak baizik.

Asistentzia falta Estatu Espainiarreko eskola orotan ematen zen,ikerturiko une hauetan; Valladolid hirian XX. mendearen hasieran,(ikus), Kantabrian 1700-1860 artean (ikus:), Faltzesen 1931-39 arte-

136 (26) ikus: “Escolarización e ideología…” 195. orria

ESTUDIOS VASCOS

an, Araban XIX. mende eta XX.ean (27), eta nola ez, Imotzen, ikusiberri ditugun agirien arabera. Bizkaian 1920-tik aurrera sorturiko“escuelas de barriada” delakoetan, G. Arrienek dioenez ordea (28)umeen asistentzia orohar onargarria zen. Aipatzen du autoreak halerezonalde bakoitzeko baldintza eta bertakoen bizimoduak eragina zute-la asistentzian. Neguko eguraldiak eta umeek nekazal lanetan partehartzeak zerikusia zuten hauen asistentziarekin (Diputazioek eskolahauetan maila oneko umeei beka eta diru-laguntzak emango zizkietengoi mailako ikasketak burutzeko).

Oso modu orokorrean, Imotzerako ateratako ondorioak garai bere-ko Nafarroako beste hainbat haranetan zegoen egoerarekin antza iza-nen zuten. Gure kasuan informazio dexente aurkitu dugu, ongi gordea.

Irakaslegoa erdalduna zen, sarritan Nafarrokoa, bestetan kanpokoa.Emakume gehiago gizonak baino, orohar. Irakasleen artean mailaezberdinak nabari dira, baina ikertutako tartean landutako eduki etametodologian ez da aldaketa handiegirik nabari. Imotzetik pasatutakoirakasleek ez zuten euskeraren aldeko jarreraik erakutsi, gaztelaniazabaltzen eta indartzen zuten, bere lanaren bidez.Gure zonaldean betiImotzetik kanpoko maixu-maistrak izan dira ikerturiko tartean(Nafarrak, euskal probintzietakoak edo gutxiagotan, Estatukoak).

Asistentziari dagokionean esan dezakegu hau zela arazo nagusia,behintzat irakasleen ahotan. Etxeko lanak, nekazaritza... zirela etaumeak ez ziren sarritan klasera agertzen, neguan ezik.

Bi ikasle ohiek emandako informazioaren arabera (eta iturriidatzien laguntzaz) Oskotz eta Imotzeko eskoletan landutako hez-kuntzak ohiko ereduak jarraitzen zituela ikusten dugu. Edukihauek ikertutako tarte kronologiko luzean zehar aldaketa berezi-rik gabe mantenduko dira. Edukiak tradizionalak ziren: matema-tika, hizkuntza, erlijioa.. batez ere; irakurtzen eta idazten jakiteazen garrantzitsuena.

Sexuen araberako edukien bereizketa ematen da aditzera agirietan,era berean. Neskek ikasteko orduan interes gehio zutela ere esan duteelkarrizketatuek.

Oskotzeko ikasle ohiek eskoletan izandako arazoei buruz esan digu-tena, interesgarria da: errepublika garaiko hezkuntzan emandako alda-keta, eta Frankismoaren hasieran izandako aldaketa garrantzitsuak.Garbi gogoratzen du Jesusak bi garai hauen arteko ezberdintasuna,hezkuntzan islada argia izango zuena. Interesgarria da oso, era bere-an, zigorren kontua, euskeraren erabilerarekin lotua, sarritan.Imotzeko hiru eskolen kasuan oso gutxitan aurkitu dugu euskerariburuzko aipamenik. Egia esan, herri hauetan ere umeen ama hizkun-

137

(27) ikus. LADRON DE GEVARA,E.: “Escolarización en Alava...” , 243. orria, bertanere asistentzia falta handia ematen zen, nekazal lanekin lotuta.(28) Ikus ARRIEN. G.: “Educación y escuelas de barriada en Bizkaia...”

6. ONDORIOOROKORRAK

SANCHO EL SABIO

tza euskera zen, eta beraz gatazka sortuko zen eskolara iristean. Bainaez dago ia honen aipamenik. Imotzeko Hezkuntza Batzordeak ez duhonen berri jasotzen, eta irakasleen eskutitzen batean gai hau aipatzenbada ere (Latasako Gregoria Z.-k dio umeek euskeraz hitzegiten dute-la, eta hau traba dela), ez dugu zuzenean umeen edota gurasoen berri-rik. Baina pentsatzekoa da hau arazo handia izango zela.

Honen inguruan asko ikertu du X. Erizek eta beraz, aipatu dugunez(eta aipatuko dugu) egoera bera errepikatzen zen Nafarroako men-dialdeko herri gehienetan (Ituren eta Uitzi... esaterako). Oskotzekokasuan izandako irakasle asko (tarte honetan) kanpotarrak ziren etanafarrek ere ez zekiten euskera.

Gurasoen kasuan informazio gutxi iritsi zaigu; orohar, umeen hez-kuntzari arreta gutxi eskeintzen ziotela ematen du. Egoera ekonomikok a x k a rra eta laneskuaren beharra hezkuntzaren aurretik zeudenImotzeko senide gehienen kasuan (halere irakasleen aurkako kexakere aipatu ditugu lanean...). Imotzeko Lehen Hezkuntzako Batzordeakhezkuntzaren alorrean zeresan handia izan du gure bazterr e t a n .Hezkuntzarekin loturiko alor guztien ardura bere esku zegoen, etaikerketaren ostean, esan dezakegu lan hau modu eraginkorrean betezuela. Kontutan hartu behar dugu ere gure informazioa bere aktenbitartez jaso dugula, beraz ikuspegi partziala izanen da, neurri batean.

Bukatzeko, esan nahi dugu lan hau egiterakoan asko ikasi dugula,eta azken batean Nafarroako historia garaikidearen atal bat argitzeaizan da gure nahia.

A R R I E N, G.: Educación y escuelas de barriada de Bizkaia(Escuela y autonomía. 1898-1936), Bizkaiako Foru Aldundia, Bilbo,1987.

BERRUEZO, Reyes: Política educativa en Navarra, 1931-1939,Nafarroako Gobernua, Iruñea, 1991.

BERRUEZO, Reyes: “Prensa pedagógica oficial e innovación edu-cativa en Navarra”, Estudios de Pedagogía y Psicología aldizkaria7.zenbakia, 9-20.orriak, 1995.

BERRUEZO, Reyes: “Acción de la Diputación Foral de Navarra enEducación Especial”, Príncipe de Viana aldizkaria, 52.zenbakia, 121-143.orriak, 1991.

BERRUEZO, Reyes: “La junta superior de Educación del reino deNavarra, 1829-1836 , Príncipe de Viana aldizkaria, 47.zenbakia, 113-222 orriak, 1986.

ERIZE, X.: Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa.1863-1936, Nafarroako Gobernua, Iruñea, 1997.

GUIBERT, M.E.: Historia de la Escuela Normal de Navarra (1831-1931), Príncipe de Viana, Iruñea.

GUTIERREZ, Clotilde: Enseñanza de primeras letras y latinidaden Cantabria (1700-1860), Kantabriako Unibertsitatea, 2001.

INTXAUSTI, J .: Historia baten bila. Euskal Eskolaren iraganaz.E H I H ren proiektua (1990), Ikastolen elkart e a - E u s ko Jaurlaritza,Donostia 1991.138

BIBLIOGRAFIA

ESTUDIOS VA S C O S

JIMENO JURIO, J.M.: “Escuela de primeras letras en Estella (s.XVI-XIX)”, Príncipe de Viana aldizkariko artikulua, 54.zenbakia,431-451.orriak, 1993.

KINTANA GOIRIENA, J. eta ARTETXE, K.: Ikerketa berriakEuskal Herriko historian: metodologia aitzindariak eta berrikuntzahistoriografikoak; UEU, Bilbo, 2002 (aipagarria da bertako hezkun-tzaren ataletik abiatuz liburu interesgarriak arkitu direla).

LASPALAS, J. (1987) : Escuelas y maestros de primeras letras enPamplona durante el Siglo de Oro (argitaratu gabeko lizentziaturatesina).

LADRON DE GUEVARA, Ernesto: La Conformación del sistemaeducativo en Alava (1860-1936), Arabako Foru Aldundia, Gastéis,2000.

NIETO PINO, Alberto: Enseñanza primaria en Valladolid 1900-1931 (I.alea); Valladolideko udaletxea, 1996.

OSTOLAZA, Maitane: “Educación y procesos de socialización enel País Vasco, 1876-1936”, Anuario de historia económica y socialaldizkariko artikulua, 43.zenbakia, 33-57.orriak, 2002.

SAMANIEGO BOUEN, Mercedes: La política educativa en lasegunda república Azañista ; C.S.I.C., Escuela de Historia Moderna,Madrid, 1977 (Iruñean eta Gasteizeko “Sancho el Sabio” fundazioankontsultatu da lan hau, bereziki Los maestros y la escuela en la IIRepública en las provincias vascongadas, Navarra y Aragón atala).

SOTO ALFARO, Francisco: “Escolarización e ideología en Falces( 1 9 2 5 - 1 9 3 6 ) ” ; a l d i z k a r i ko artikulua: Estudios de Pe d agogía yPsicología, 1996 (8.zenbakia, 171-197 orriak).

TANCO LERGA, Jesús: Historia de la enseñanza; Nafarroako ForuAldundia, Herri kulturako gaiak, Iruñea, 1979.

URIBE-ETXEBARRIA, A. (1994): “Haurtzaroaren babesaren ins-tituzionalizatze prozesua Euskal Herrian (1990-1930)”; Tantak, 11,97-112 orriak

VALVERDE, L.: Entre el deshonor y la miseria. Infancia abando -nada en Gipuzkoa y Navarra . Siglos XVIII y XIX; EHU, Leioa, 1994.

VERGARA, J.: La educación en Navarra (DELGADO, B.-k idatzi-riko ‘Historia de la Educación en España y América’ lanaren barruan)SM-Morata, Madril, 392-401 orriak.

Azaletik bada ere, honako lanak begiratu ditugu:Juan Andrés Ciordiaren “Régimen de la educación y fuero de la ley

de 1841 al amejoramiento de 1982” (“Cuadernos de Sección...” saile-an bildua), eta Angel pascual Bonís-ek eginiko: “La represión delmagisterio navarro durante la Guerra Civil”, (biak “sancho el Sabiofundazioan daudelarik)

Gainera, Europako testuinguruaz jakiteko, besteak beste G. Duby-ren Historia de la vida privada bezelako lanek ikuspegi orokorra ema-teko baliagarri dira.

139