Historia Batxilergoa 1 Maila

Koro

Iras

torz

a Etx

eber

ria:

http

://ko

roira

stor

za.co

m/h

istor

ia_ba

txile

rgoa

1.htm

20

11-2

012

Mu

nd

uk

o H

isto

ria

Gar

aiki

dea

, Bat

xier

goa

1. m

aila

Jakintza Ikastola

Munduko Historia Garaikidea 2011-2012

Koro Irastorza Etxeberria 2 orrialdea

Helbideak Apunteak: http://koroirastorza.com/historia_batxilergoa1.htm Irakaslearen bloga: http://historia1psikologia1.wordpress.com

Koadernoa: https://sites.google.com/a/jakintza.net/jakintzako-historia-batxi1 Efemerideak: http://efemerideak.wordpress.com

Historia egiten: http://koroirastorza.wordpress.com Gizarte: http://gizarte.jakintzazu.net

Batxi: http://batxilergoa.jakintzazu.net

Lanerako beste tresnak

Entziklopedia: eu.wikipedia.org Entziklopedia: http://www.euskomedia.org/

Genealogia eta gure arbola: http://genoom.com Abizenak bilatzeko: http://www.mendezmende.org

Hiztegia: http://www1.euskadi.net/euskalterm/ es.wikipedia.org hiru.com/historia cervantesvirtual



Aurkibidea Mundu Garaikidearen Historia ....................................................................................................................... 11

1. HELBURUA .............................................................................................................................................. 11

Helburu orokorrak ........................................................................................................................................... 11

2. EDUKIAK .................................................................................................................................................. 11

1. Kontzeptuzko edukiak ........................................................................................................................... 11

2. Prozedurazko edukiak ........................................................................................................................... 12

3. Jarrerazko edukiak ................................................................................................................................. 12

3. Funtzionamendua eta metodologia ..................................................................................................... 12

4. Denboralizazioa ...................................................................................................................................... 13

5. Erabiliko diren baliabideak ................................................................................................................... 14

6. Ebaluazio irizpideak ............................................................................................................................... 14

7. Bibliografia .............................................................................................................................................. 14

Ordiziar bat historian: Andres Urdaneta ...................................................................................................... 15

1. Testuinguru historikoa ................................................................................................................. 17

1.1. Potentzien arteko lehia ..................................................................................................... 17

1.2. Tordesillaseko Ituna ........................................................................................................... 17

1.3. Zaragozako Ituna ................................................................................................................. 17

2. Urdanetaren aurrekoak ................................................................................................................. 18

3. Andres Urdanetaren bizitza eta gorabeherak ................................................................... 19

4. Urdanetaren bidaiak eta atsedenak ........................................................................................ 20

4.1. Garcia Jofre de Loaisaren espedizioa (1525-1537) ............................................ 20

4.2. Bi bidaien arteko epea ...................................................................................................... 22

4.3. Legazpiren espedizioa. Itzulbidaiaren bila (El tornaviaje) (1564-1566) ... 23

5. Itzulbidaia ............................................................................................................................................ 24

5.1. Filipinetatik Espainia Berrirainoko (Mexikorainoko) bidaia .......................... 24

5.2. Itzulbidaia aurkitzearen ondorioak ............................................................................. 25

6. Eranskinak .......................................................................................................................................... 26

6.1. Filipe II.ak Andres Urdanetari gutun hau idatzi zion. Bertan Moluketarako espedizioan joan dadin eskatzen dio, Don Luis de Velascok, Espainia Berriko (Mexikoko) erregeorde denak antolatuko duen espedizioan, hain zuzen ere (1559). ....................................................................................................................... 26

6.2. Andres Urdanetak Filipe II.a erregeari idatzitako gutuna, Migel Lopez Legazpiren espedizioarekin mendebaldeko uharteetara joateko gonbitea onartuz. Mexikon, 1560ko maiatzaren 28an.......................................................................... 27



7. Kronologia ........................................................................................................................................... 28

1. blokea- Mundu Garaikidearen eraikuntza ................................................................................................ 31

1 Industria Iraultza ..................................................................................................................................... 33

1.1 Industria Iraultzaren aurreko industria ........................................................................................ 33 1.1.1 Industria aurreko ekonomiak (7) ........................................................................................ 33 1.1.2 Etxe barruko industria: PROTOINDUSTRIALIZAZIOA (Funtzionamendua, Domestic System, Putting Out System, Factory System) ........................................................... 34

1.2 Erresuma Batuko industria iraultza .............................................................................................. 35 1.2.1 Faktore demografikoa........................................................................................................... 35 1.2.2 Nekazaritzako aldaketak (5) ............................................................................................... 35 1.2.3 Nazioarteko merkataritzaren eginkizuna (Aldaketa garrantzitsua, Ondorioak (3)). 35 1.2.4 Garraioa eta komunikabideen iraultza (5)........................................................................ 35

2 Erregimen Zaharraren krisia ................................................................................................................. 37

2.1 Erregimen Zaharra ........................................................................................................................... 37 2.1.1 Ekonomia Feudala (Nekazaritza (3), Desberdintasunak (2), Banaketa (2)) ............ 37 2.1.2 Estamentuzko gizartea (Banaketa, Pribilegiatuak (8), Hirugarren Estatua (2)) ...... 38 2.1.3 Monarkia Absolutua (Zer da?, Ezaugarriak (3), Non (2), Salbuespenak (2)) .......... 38

2.2 Pentsamendu Ilustratua ................................................................................................................. 39 2.2.1 Argien mendea (4)................................................................................................................. 39 2.2.2 Kritika ekonomikoa (2) .......................................................................................................... 39 2.2.3 Filosofoak (Locke (Nor zen, idea), Voltaire (Nor zen, Lana), Montesquieu (Nor zen, Lana), Rousseau (Lanak (2)) .................................................................................................... 39 2.2.4 “Argien” hedapena (2) .......................................................................................................... 40 2.2.5 Absolutismo Ilustratua (3) .................................................................................................... 40

2.3 Ameriketako Estatu Batuak: nazio baten sorrera ...................................................................... 41 2.3.1 Iraultzaren aurrekariak (Nazio berria, Kolonietako gizartea (3), Porturik garrantzitsuena) .................................................................................................................................... 41 2.3.2 Independentzia gerra (Eragilea, Zazpi Urteko Gerra, Matxinada, Armada, Bakea) 41 2.3.3 Lehenengo Konstituzio Modernoa (Iritzi desberdinak (2), Hitzarmena (8), Arazoa) 42

2.4 Frantziako iraultza ........................................................................................................................... 42 2.4.1 Iraultzaren aurrekariak (Gizartea, Krisia, Estatu Nagusiak) ........................................ 42 2.4.2 1789: Iraultzaren eztanda (Cahiers de doléances, Bozkatzeko era eta eztabaidak) 43 2.4.3 Herri altxamenduak (Uztailaren 14a, La Grande Peur, Legeztapena, Erregea) ..... 43 2.4.4 Etapa moderatua. 1791ko konstituzioa (Agintea, Hauteskundeak, Finantzak, Aurka, Joerak (4)) ................................................................................................................................. 44 2.4.5 Biltzar Legegilea (1791-1792) (5) ...................................................................................... 44 2.4.6 Konbentzio errepublikanoa eta monarkia erortzea (Tentsioa (4), Marseillesa, Konbentzioa, 1792ko parlamentua) ................................................................................................. 45 2.4.7 Gerra eta Izua (6) .................................................................................................................. 45

2.5 Napoleonen Europa......................................................................................................................... 46 2.5.1 Direktorioa eta Napoleon (Zergatia, Bizitza (4)) ............................................................. 46 2.5.2 Frantsesen enperadorea (7) ............................................................................................... 46 2.5.3 Europako gerra (Arrakasta (2), Arerioa)........................................................................... 47 2.5.4 Inperioaren antolaketa (Mugak (2), Europa (7)) ............................................................. 47 2.5.5 Barruko Erreformak (Berrikuntzak (6), Errepublika anaiak)......................................... 48 2.5.6 Europa Napoleonen aurka (6) ............................................................................................ 48

2.6 Erregimen Zaharraren krisia Euskal Herrian............................................................................... 48 2.6.1 Sarrera ..................................................................................................................................... 48 2.6.2 Foruak eta Frantziako Iraultza ............................................................................................ 48 2.6.3 Independentzia Gerra ........................................................................................................... 48



3 Iraultza burgesak eta mugimendu nazionalak ................................................................................... 49

3.1 Europa berrezarpenean .................................................................................................................. 49 3.1.1 Berrezarpen moderaturantz (Helburuak (3), Iritziak (3), Aldaketak (4), Beldurra, Emaitza) .................................................................................................................................................. 49 3.1.2 Vienako Kongresua eta Europako ordena berria (Bilerak, Partaideak, Etekin gehien (2), Antolaketa (Austria, Italia, Errusia, Prusia, Holanda, Belgika eta Luxenburgo, Suedia, Danimarka, Alemania)) ........................................................................................................ 50 3.1.3 Aliantza Santua (Mekanismoak, Partaideak eta konpromisoa, Helburua, Sistemaren burua, Agintea (Frantzian (3), Britainia Handian (3), Prusian (3), Errusian (3))) 51 3.1.4 1820ko mugimendu iraultzaileak (Arazoak, Espainia (8), Ekialdeko auzia (3)) ...... 52 3.1.5 1830eko iraultzak (Nolakoak (2), Frantzia (4), Belgika, Erresuma Batua, Polonia, Italia iparraldea, Espainia, Desberdintasunak(3)) ......................................................................... 53

3.2 Amerika Latinoaren independentzia............................................................................................. 54

3.3 1848ko iraultza ................................................................................................................................. 54 3.3.1 “Herrien udaberria” (Faktoreak (3), Salbuespenak (3), Arazoak(4)) ......................... 54 3.3.2 Pariseko eztanda eta Frantziako II. Errepublika (Monarkia (2), Behin-behineko gobernua (3), 2. eztanda (3), Agintea (2)) ...................................................................................... 54 3.3.3 Iraultza Austrian, Italian eta Alemanian (Europa, Austria (4), Europako herrialdeak, Italia (3), Alemania (3)) ................................................................................................. 55 3.3.4 1848ko gertaeren ondorioak (3) ......................................................................................... 56

3.4 Nazioak eta nazionalismoa ............................................................................................................ 57 3.4.1 Oinarri ideologikoak (2) ........................................................................................................ 57 3.4.2 Alemaniaren batasuna (Estatu Alemanen Konfederazioa, Aukerak (2), Bategitearen hasiera (3), Danimarka, Austria eta Prusia (3), Frantzia (2))............................. 57 3.4.3 Italiako Risorgimentoa (Aukerak, Bategitearen faseak (8)) ......................................... 58 3.4.4 Balkanak eta Ekialdeko arazoa .......................................................................................... 59

3.5 Gerra karlistak, liberalismoa eta foruzaletasuna Euskadin ...................................................... 59 3.5.1 Foruak eta Konstituzioa ....................................................................................................... 59 3.5.2 Azken gerra karlista .............................................................................................................. 59

4 XIX. mendeko gizartearen aldaketak eta Langile Mugimendua ....................................................... 61

4.1 Europako hiriak ................................................................................................................................ 61 4.1.1 Hiriko zibilizazioa (4) ............................................................................................................. 61 4.1.2 Hiria, gizartearen barruko desoreken adierazlea ........................................................... 61 4.1.3 Hirietako erreformak eta zerbitzuak .................................................................................. 61

4.2 Burgesen bizimodua eta kultura ................................................................................................... 62 4.2.1 Bizimodu pribatuaren eremua: etxea ................................................................................ 62 4.2.2 Jantzia gorputza ezkutatzeko ............................................................................................. 62 4.2.3 Aisialdia eta kirola ................................................................................................................. 62

4.3 Langileen bizimodua ....................................................................................................................... 62 4.3.1 Etxea eta etxebizitza ............................................................................................................. 62 4.3.2 Lana eta soldata .................................................................................................................... 62 4.3.3 Elikadura eta bizi maila ........................................................................................................ 62

4.4 Langile mugimenduaren jatorria (Arazo berriak, Eskaerak) ..................................................... 62 4.4.1 Langileen lehenengo elkarteak (6) .................................................................................... 62 4.4.2 Ludismoa (4) ........................................................................................................................... 63 4.4.3 Kartismoa (5) .......................................................................................................................... 63

4.5 Teoria eta doktrina sozialak ........................................................................................................... 63 4.5.1 Marxen aurreko sozialismoa (Sozialismo Utopikoa, Owen (6), Saint-Simon (2), Proudhon (3), Ligak (5) ....................................................................................................................... 63 4.5.2 Marxismoaren sorrera (Engels&Marx, Alderdi Komunistaren Manifestua, (4), Eragina(2)) ............................................................................................................................................. 64

4.6 Langileen Nazioarteko Elkartea (LNE) (Sorrera, Marxen nortasuna, Liskarrak (3)).............. 65



4.7 Anarkismoaren jatorria (Mikhail Bakunin) (Bizitza, Marx≠, Ustea (4), LNE, Elkarteak, Ekintzak)...................................................................................................................................................... 66

4.8 Pariseko komuna eta Internazionala desegitea (Gertaerak, Jarrerak, LNE) .......................... 67

4.9 Alderdi sozialistak eta II. Internazionala ...................................................................................... 67 4.9.1 Internazionala berreraiki (Noiz, Bereizgarriak (3), Egun ospetsuak (2))................... 67 4.9.2 Marxismoaren berrikuspena (Sindikalismoa, Eztabaidak, Bereizketak) ................... 68

4.10 Langile mugimenduaren sorrera Euskadin ............................................................................ 68 4.10.1 Meatzetako grebak ........................................................................................................... 68 4.10.2 Euskadiko lehenengo sozialismoa ............................................................................... 68

2. blokea- Inperialismo Garaia ....................................................................................................................... 69

5 Bigarren industria iraultza. Inperialismoa .......................................................................................... 71

5.1 Industrializazioa eta kapitalismoaren forma berriak .................................................................. 71 5.1.1 Industria potentzia berriak ................................................................................................... 71 5.1.2 Ekonomia kapitalistaren erritmoak .................................................................................... 71 5.1.3 Kapitalismoaren lehenengo depresio handia: 1873-1896............................................ 71

5.2 Bigarren industria iraultza ............................................................................................................. 71 5.2.1 Enpresen kontzentrazioa ..................................................................................................... 71 5.2.2 Protekzionismo ekonomikoa ............................................................................................... 71 5.2.3 Aurrerakuntza teknikoa eta berrikuntza teknologikoak ................................................. 71

5.3 Hedapen inperialista ....................................................................................................................... 71 5.3.1 Kolonialismotik inperialismora ............................................................................................ 71 5.3.2 Britainiarren hegemonia koloniala ..................................................................................... 71 5.3.3 Afrikaren banaketa ................................................................................................................ 71

5.4 Bizkaiko industria iraultza eta euskal abertzaletasuna ............................................................. 71 5.4.1 Meatzeak, labe garaiak eta banketxeak........................................................................... 71 5.4.2 Sabin Arana ............................................................................................................................ 71

6 Lehen Mundu Gerra ............................................................................................................................... 73

6.1 “Bake armatua” eta aliantzen sistema (Istilu nagusiak (3), Aliantzak (3), Arriskuak (2)) .... 73

6.2 Lehen Mundu Gerraren eragileak ................................................................................................. 74 6.2.1 Europako aurkaritzak (Arazo nagusiak (3), Hasiera, Balkanetako I. Gerra, Balkanetako II. Gerra, Irabazleak, Eragina) ................................................................................... 74 6.2.2 Muturreko nazionalismoa (2) .............................................................................................. 75 6.2.3 Gerrarako bidea (5) ............................................................................................................... 75

6.3 Gerra Handia: Aurrez aurreko indarrak eta garapena ............................................................... 76 6.3.1 Elkarren aurkako indarrak (Funtzionamendua, Partehartzaileak, Abantailak (5), Ustea) 76 6.3.2 Gerra azkarra: 1914 (Schlieffen Plana (5), Gertatu zena, Emaitza eta balantzea) 76 6.3.3 Posizio gerra: 1915 (Arma nagusia, Arma berriak (4), Herri berriak, Emaitza eta balantzea)............................................................................................................................................... 77 6.3.4 Higadura gerra: 1916 (Non eta nola, Batailarik ospetsuenak, Emaitza eta balorazioa) ............................................................................................................................................. 77 6.3.5 Urte erabakigarria: 1917 (Bi aldaketa garrantzitsu, Alemaniaren aldaketa, Esperantzak (2)) ................................................................................................................................... 78 6.3.6 Gerraren amaiera: 1918 (4) ................................................................................................ 78

6.4 Gerraren ondorioak: Bake Itunak.................................................................................................. 79 6.4.1 Emaitzak (4) ............................................................................................................................ 79 6.4.2 Bake proposamenak (3)....................................................................................................... 79 6.4.3 Garaileen bakea. Itunak (Partaideak, Ituna, 14 Puntuen aplikazioa (3)) .................. 79 6.4.4 Okerreko bidea (Zigorra (5), Alemania, Frantzia, Italia, AEB, Ondorioa) ................. 80 6.4.5 NE. Nazioen Elkartea (Noiz, Zertarako eta Nola, Helburu nagusiak, Funtzionamendua (3), Kideak, Mugak (3), NE) ............................................................................. 80



6.5 Euskadi Lehen Mundu Gerran ....................................................................................................... 81 6.5.1 Negozioak ekonomian eta protestak gizartean .............................................................. 81 6.5.2 Euskal abertzaletasuna eta autonomia ............................................................................ 81

7 Errusiako Iraultza. SESB ....................................................................................................................... 83

7.1 Oinarri ahuleko erraldoia................................................................................................................ 83 7.1.1 Ekonomia aurreratua eta gizarte atzeratua (Inperioa, Gizartea, Nekazaritza, Industria) ................................................................................................................................................. 83 7.1.2 Gatazka politikoak (Agintea, (3), Hirian (2), Landan (2), Industria+intelektualak (2)) 84 7.1.3 1905eko iraultza (Krisia, Igande Odoltsua, Erreformak (4)) ........................................ 84

7.2 1917ko iraultza ................................................................................................................................. 85 7.2.1 Otsaileko iraultza (I. Mundu Gerra (4), haserrea, Manifestazioak, Errepresioa, Duma, Azkenean, Agintea (3), Nikolas II.a) ................................................................................... 85 7.2.2 Behin-behineko gobernuak (1917ko martxo-urria) (Tsarra, Helburu eta erabakiak 3, Atzerapenak (4), Armada, Sobietak, Gobernuak (3)) .............................................................. 86 7.2.3 Urriko iraultza (Iraultzak, Boltxebikeak, Lenin, Kornilov, Leninen kolpea (4)) ......... 87

7.3 SESBren sorrera .............................................................................................................................. 87 7.3.1 Erregimen berria: lehenengo neurriak (Agintea, Dekretuak (4), Biltzar Konstituziogilea, 1. Konstituzioa, Iritziak (3), Bakea) ................................................................... 87 7.3.2 Gerra Zibila eta gerrako komunismoa (Gerra Zibila, Laguntzak, Garaipena, SESB, Gerrako komunismoa) ......................................................................................................................... 88 7.3.3 Politika Ekonomiko Berria (Ek, NEP (-liberalizazioak (4)-ez), Ondorioak (3)) ......... 89

7.4 Stalinen garaia (1927-1939) ............................................................................................................ 89 Stalin SESBko historiaren bigarren aldiko protagonista izan zen. Bere diktadura ezarri, erregimen sobietarra finkatu eta SESB potentzia handi bihurtu zuen. Stalinen politikaren zutabe nagusiak lurraren sozializazio eta planifikazio ekonomikoa izan ziren. ............................................................................................................. 89 7.4.1 Leninen ondorengotza (Lenin, Hautagaiak, ≠ (2), Emaitza) ........................................ 89 7.4.2 Sozializazioa eta planifikazioa (NEP, Bosturteko I. Plana (5), Nola, Emaitzak (3), Bosturteko II. Plana, Bosturteko III. Plana) .................................................................................... 90 7.4.3 Stalinen diktadura (Egoera, Garbiketak, Ondorioak (5)) .............................................. 91 7.4.4 SESB-k munduan izandako eginkizuna (Balorazio ≠ (2), Nazioartea (4)) ............... 91 7.4.5 III. Internazionala (Soz≠Kom (3), Komintern, Ondorioak (2), III. Intern) ................... 91

7.5 Euskal sozialismoa eta komunismoa. Sindikatu abertzalea .................................................... 92 7.5.1 Sozialistak eta komunistak .................................................................................................. 92 7.5.2 Sindikalismo katolikoa eta abertzalea............................................................................... 92

3. blokea- Europaren hegemoniaren amaiera ............................................................................................. 93

8 Hogeita hamarreko hamarkadako krisia ............................................................................................. 95

8.1 Hedapen ekonomikoa “hogeiko hamarkada zoriontsua” ......................................................... 95 8.1.1 Hogeiko hamarkadako hazkunde ekonomiko handia ................................................... 95 8.1.2 Industria, garapenaren eragilea ......................................................................................... 95 8.1.3 Produktibitatearen hazkundea: Taylorismoa ................................................................... 95

8.2 Krisiaren eragileak .......................................................................................................................... 95 8.2.1 Orekarik gabeko hazkunde ekonomikoa .......................................................................... 95 8.2.2 Nazioarteko diru sistemaren zailtasunak ......................................................................... 95

8.3 Kapitalismoaren porrota: 1929ko krisia ....................................................................................... 95 8.3.1 New Yorkeko burtsaren kraka ............................................................................................ 95 8.3.2 Krisia mundu osoan zabaldu .............................................................................................. 95

8.4 Krisiaren ondorioak: depresio handia ......................................................................................... 95

8.5 Soluzioen bila: New Deal ................................................................................................................ 95

9 Demokraziak eta totalitarismoa ............................................................................................................ 97



9.1 Demokraziak eta diktadurak gerra arteko aldian ........................................................................ 97 9.1.1 Demokraziaren gorakada eta krisia (Demokraziak ugaritzen, Demokrazia ez dena, Demokraziaren gainbehera) .............................................................................................................. 97 9.1.2 Mendebaldeko demokraziak (Fr (Ek, Polit (2), Giz), Erresuma Batua (Ek, Polit, Irlanda), AEB (Kontserbadoreak, Bakartasuna (3), Ek (3)) ........................................................ 98 9.1.3 Alemania Weimar errepublikaren garaian (Aurka (2), Weimar, Arazoak (4), Hautesk, 1933) ...................................................................................................................................... 99 9.1.4 Nazioarteko distentsioa hogeiko hamarkadan (Kalte ordainak, Berrikuspenak, NE) 99

9.2 Demokraziaren porrota. Faxismoa ............................................................................................. 100 9.2.1 Faxismoaren ezaugarri nagusiak (Gerra arteko joera politikoak, Faxismoa, Bereizgarriak (6)) ................................................................................................................................ 100 9.2.2 Italia Gerra Handiaren ostean (Arazoa, Krisiak, Alkandora Beltzak, Nagusiak, Alderdi Nazional Faxista) .................................................................................................................. 100 9.2.3 Mussolinik agintea eskuratu (Erromako Martxa, Demokrazia, Matteotti, Ezkerreko protestei erantzuna, Estatu faxistaren oinarriak (4), Alderdi Nazional Faxistaren tresnak (4)) 101 9.2.4 Faxismoaren lana (Legitimatu nahia, Ek (3), Giz (3), Letraneko Itunak (5), Balorazioa) ........................................................................................................................................... 101

9.3 Nazismoa......................................................................................................................................... 102 9.3.1 Hitler eta nazismoa (Alderdia, Kolpea, Nire borroka (8), Arrakasta) ....................... 102 9.3.2 Hitlerrek agintea lortu (6) ................................................................................................... 103 9.3.3 Nazien diktadura (Ekintzak (5), Antisemitismoa (6)) ................................................... 103 9.3.4 Gizartearen kontrola (6) ..................................................................................................... 104

9.4 Bigarren Errepublika eta Gerra Zibila Euskadin ....................................................................... 104 9.4.1 Lehenengo Autonomia Estatutua .................................................................................... 104 9.4.2 Lehenengo Eusko Jaurlaritza ........................................................................................... 104

10 Bigarren Mundu Gerra ......................................................................................................................... 105

10.1 Gerraren aurrekariak ................................................................................................................ 105 10.1.1 Nazioarteko harremanen aldaketa (Aurrekaria, Urratsak (5), Faxisten elkartasuna) ......................................................................................................................................... 105 10.1.2 Gerrarako bidea (Anschluss-a, Sudeteak, Municheko konferentzia, Gerrarako beste urrats bat, Altzairuzko Ituna, SESB+Al, Gerra deklaratu, Aliantza Sistema (2)) ...... 106

10.2 Ardatzaren garaipenak (1939-1942) ....................................................................................... 106 10.2.1 Garaipenez betetako urtea (Lehenengo pausoak, Maginot lerroa, Dunkerke, Italia, Frantziaren jarrera (4)) ........................................................................................................... 106 10.2.2 Ingalaterrako bataila (Alemaniaren garaipenak, Oztopoa, Erasoa, Balorazioa (3)) 107 10.2.3 Sobietar Batasuneko inbasioa (5) .............................................................................. 108 10.2.4 Japonia gerran sartu ...................................................................................................... 108

10.3 Aliatuen garaipenak (1942-1945) ............................................................................................ 108 10.3.1 Negu erabakigarria (1942-1943) ................................................................................. 108 10.3.2 Ardatzaren porrota ......................................................................................................... 109

10.4 Gerraren balantzea ................................................................................................................... 109 10.4.1 Suntsituriko mundua (Balorazioa, Lurralde antolaketa (SESB, Japonia, Austria, Al), Ek) 109 10.4.2 Nazio Batuen erakundea (Aurrekaria, Erakunde berria eta helburuak, Egoitza) 110

10.5 Euskadi Bigarren Mundu Gerran ........................................................................................... 110 10.5.1 Euskaldunak erbestean................................................................................................. 110 10.5.2 Hasierako frankismoa .................................................................................................... 110

11 Gerra Hotzaren garaia .......................................................................................................................... 111

11.1 Gerraren aurrekariak ................................................................................................................ 111



11.2 Potentzia irabazleak ................................................................................................................. 111

11.3 Blokeak eratzea (Konferentziak, Erabakiak (3), Desadostasunak) ................................... 112

11.4 Bi blokeko mundua finkatzea ................................................................................................. 112 11.4.1 Marshall Plana eta COMECON ................................................................................... 112 11.4.2 NATO eta Vartsoviako Ituna ........................................................................................ 112 11.4.3 Bi blokeen arteko gatazkak .......................................................................................... 112

11.4.3.1 Berlineko blokeoa (8) ............................................................................................. 112 11.4.3.2 Koreako gerra (4)..................................................................................................... 113 11.4.3.3 Kubako misilen krisia (8) ...................................................................................... 113

11.5 Blokeen barruko bilakaera ...................................................................................................... 114 11.5.1 Ameriketako Estatu Batuak .......................................................................................... 114 11.5.2 Erresuma Batua .............................................................................................................. 114 11.5.3 Frantzia ............................................................................................................................. 114 11.5.4 Alemania ........................................................................................................................... 114 11.5.5 Italia ................................................................................................................................... 114 11.5.6 Sobietar blokea ............................................................................................................... 114

11.6 Europa batzeko prozesua (1951-1992) .................................................................................. 114 11.6.1 Europar Batasunaren hastapenak .............................................................................. 114 11.6.2 Europa eraikitzeko prozesua ....................................................................................... 114

11.7 Mundu garatuko ekonomia gerraren ostean ........................................................................ 114 11.7.1 Mendebaldeko ekonomia gerraren ostean ............................................................... 114 11.7.2 Sobietar blokeko ekonomia .......................................................................................... 114 11.7.3 1973ko krisi ekonomikoa eta horren ondorioak....................................................... 114

11.8 Francoren diktadura eta Trantsizioa Euskadin .................................................................... 114 11.8.1 Beste oposizio bat .......................................................................................................... 114 11.8.2 Gernikako Estatutua ...................................................................................................... 114





Mundu Garaikidearen Historia 1. HELBURUA

o Munduko Historia Garaikidearen atal garrantzitsuak ezagutzea izango da lehenengo helburu, XIX. mendetik hasita munduan gertatu izan diren gertaerak eta prozesuak ezagutu, aztertu eta ulertzea. Datorren ikasturtean emango den Espainia eta Euskal Herriko Historia Garaikiderako oinarri finko batzuk lortzea nahiko genuke.

o Ikasteko teknika bat hartzea izango da helburu nagusienetakoa eta eskemak egin eta erabiltzea. o Andres Urdaneta ordiziarraren irudia lantzea; Historia Garaikidean kokatzen ez den arren, berak

aurkitutako itzulbidaiaren ondorioak gaur egun arte luzatu direnez, gure herrian jaiotako pertsonaia hori ezagutzea eta munduan kokatzea.

Helburu orokorrak o Mundu garaikidearen historiari dagozkion gertakari aipagarriak denboran eta espazioan behar

bezala lekutuz azaldu eta aztertzea, historiaren prozesuan duten esanahia eta orainaldiarekiko ondorioak baloratuz.

o Azkenaldiko historia itxuratzen duten ekonomia, demografia, gizarte, politika eta kulturari dagozkien prozesu nagusiak ulertu, ezaugarri adierazgarrienak antzemanez eta osagarri izan dituzten faktore anitzak aztertuz.

o Historiografiak finkatutako oinarrizko kontzeptuak eta terminologia behar bezala erabiltzea eta arakatze eta laburbiltze lanak burutzea, informazioa aztertu eta iturburu eta historialarien zeregina baloratuz.

o Gizarte arazoen aurrean, giza eskubideak eta bakea, ingurugiroaren babesa eta ezberdintasuna bere alderdi guztietan ukitzen dituzten horien aurrean batez ere, sentsibilitatea eta erantzukizunaren zentzua garatzea, jarrera demokratiko, tolerantziazko eta partaidetzazkoak hartuz.

o Gizarteari buruz norberak dituen ideiak eztabaidatzea eta kritikoki sakontzea, informazio berria kontuan hartuz, estereotipoak eta aurreiritziak zuzenduz eta azterketa historikoa etengabe berregiten den prozesu gisa hartuz.

2. EDUKIAK

1. Kontzeptuzko edukiak Andres Urdaneta 1. multzoa: Mundu Garaikidearen eraikuntza

1. gaia: Industria Iraultza 2. gaia: Erregimen Zaharraren krisia 3. gaia: Iraultza burgesak eta mugimendu nazionalak 4. gaia: XIX. mendeko gizartearen aldaketak eta Langile Mugimendua

2. multzoa: Inperialismo garaia 5. gaia: Bigarren Industria Iraultza. Inperialismoa (egin gabe) 6. gaia: Lehen Mundu Gerra 7. gaia: Errusiako Iraultza. SESB

3. multzoa: Europaren Hegemonia amaitu 8. gaia: Hogeita hamarreko hamarkadako krisia (egin gabe)



9. gaia: Demokraziak eta totalitarismoa (1919-1939) 10. gaia: Bigarren Mundu Gerra

4. multzoa: mundua 1945etik aurrera 11. gaia: Gerra Hotzaren garaia 12. gaia: Deskolonizazioaren garaia 13. gaia: Gizarte eta Kultura: milurteko berrirantz 14. gaia: Oraintsuko historia

2. Prozedurazko edukiak o Mundu mailako arazo ekonomiko, sozial eta kulturalak aipatzea, eta horien kausa, eboluzio eta

litezkeen ondorioei buruzko azalpenezko hipotesiak formulatzea. o Aldakuntza prozesuren batean eragina izan dezaketen faktoreak aztertzea, beren garrantzia

baloratuz, eta maila guztiak barne hartuko dituen ikuspegi orokor batean bilduz. o Iraunaldi luze eta laburreko kausak eta gertakari historikoetan, gatazka eta prozesuetan esku

hartzen duten norbere eta taldeko motibazioak antzeman eta elkar bereiztea. o Hainbat sistema ekonomiko, sozial, politiko eta kulturaletan antzekotasunak eta ezberdintasunak

alderatu eta aztertzea eta sistema horiek irautearen edo aldatzearen arrazoiak azaltzea. o Egunerokotasunean erabiliz, aurrerapen digitaletara hurbiltzea. o Dokumentu historikoetara eta adibide errealetara hurbiltzea. o Bakarkako lanak egitea, gero denon eskura egongo den euskarazko materiala sortuz:

liburutegiaren antolaketa, genealogia arbola egitea, kontzeptuen euskarazko hiztegia osatzen laguntzea…

o Aurkezpenak egiten ikastea, bai taldeari eta bai adinez txikiagoak diren ikasleei.

3. Jarrerazko edukiak o Lehen eta bigarren mailako iturburuak erabili eta interpretatzerakoan zehatza eta objektiboa izatea. o Baliabiderik ez duten herrialde, eskualde eta pertsonekiko enpatia eta elkartasuna erakustea, eta

taldeen edo norbanakoen zapalkuntza eta ustiapena gaitzestea. o Injustizia eta desberdintasun egoerez jabetzea eta baztertutako sektoreekiko laguntzazko jarrera

hartzea. o Gureak ez bezalako ideiak eta ohiturak dituzten pertsona, gizarte eta herrialdeekiko enpatiazko eta

tolerantziazko jarrerak garatzea, aniztasuna eta desberdintasuna aberastasun gisa baloratu eta ulertzea, eta gatazkei irtenbide emateko bide gisa tolerantzia eza eta gerra gaitzestea.

o Giza eskubideak positiboki baloratu eta sexua, arraza, nazionalitatea, erlijioa, sinesmena edo beste edozein zirkunstantzia sozial edo pertsonal dela eta, edozein bereizkeria aktiboki gaitzestea.

o Aurrerapen digitalen garrantziaz jabetu eta erabilera orokortzea. o Jakinmina piztu, kontzeptu eta pertsonaien inguruko ezagutza nahia zabaltzea. o Partaidetza aktiboa sustatzea, denon artean egin eta ikasi dezakegun ideia barneratuz. o Denon eskura egongo den euskarazko materiala sortzearen garrantziaz jabetzea.

3. Funtzionamendua eta metodologia Apunteez osatutako liburuxkarekin funtzionatuko dugu. Aldi berean, apunte horiek interneten zintzilikatuta egongo dira, edonork etxetik kontsulta ditzan eta,

pixkanaka, osatzen joango gara. Ikasteko teknika bat eman nahi zaie ikasleei eta horregatik lanketa sistematizatu bat jarraituko da:



Datorren gaiaren aurrebaluazioa egingo da lehenengo. Gaiaren aurretik irakasleak aurkezpen bat egingo du proiektorean. Irakasleak apunteen hasieran eskema bat txertatu du. Irakaslea eskemaren zati bakoitza liburuan non kokatzen den joango da esaten eta, beti

eskema jarraituz, galdera bakoitzaren xehetasun nagusiak zabalduko ditu. Irakasleak, beti liburua jarraituz, zabaldu egingo ditu xehetasunak, gaira hurbildu eta liburuan

kokatuz. Irakasleak elkarrizketa sustatuko du, galderak egin, hainbat gauza komentatu… eta ikasleek

arkatzez hartuko dituzte apunteak alboan edo post-it batean. Benetako mamia hartzea dugu helburu. Galdera guztiak horrela landu eta gero, gaia bukatzen denean, irakasleak gai osoa

errepasatuko du, ideia nagusiak bilduz. Hau egin eta gero, “abisatu gabeko kontrola” dator, ondo baino hobeto abisatuta geratzen

dena, gaia bukatzen den bezain laster egingo baita (Hori bai, astelehenetan ez!). Oinarrizko kontzeptuak hartu diren ala ez aztertzea da helburu. Galdera motzak izango dira, irakasleak azkartasunez zuzendu ahal izango dituenak. Helburuak: Irakasleak gaia gelan noraino ulertzen den jakin ahal izatea, azken errepaso bat ematea, ikasleek azken eguneraino gaia irakurri gabe ez izatea… Irakasleak kontrolak zuzendu eta gero, gaizki ulertutakoak berriro argituko dira. Kontrol honek ez du inongo kontabilizaziorik azken notan, eta pizgarri bezala erabiliko da, ikasleak ikastera motibatzeko, hemen agertutako hainbat galdera azken azterketan jarriko baita. Kontrol hau ebaluazioan baino gehiago gaiaren hausnarketan sartzen da.

o Arlo teorikoa landu eta gero pelikulak landuko ditugu (“landu” esan dut) eta, horretarako, egun batean bi segidako orduak erabiliko ditugu. Ondoren gaiari buruzko elkarrizketa egingo dugu berriro. OSO ABERATSA izan ohi da.

o Genealogia zuhaitza hasiko gara egiten eta Genoomen txertatuko dugu. o Txandaka, aurtengo Batxi1ekoen gunea mantentzeko konpromisoa hartuko dute ikasleek. o Honetaz gain, ikasle bakoitzak koadernoan hartuko du parte. Proiektu honetan, bakoitzak 2 lan egingo

ditu gutxienez eta efemerideen gunean aipatutako hainbat kontzeptu landuko ditu. Euskarazko Wikipedian agertzen ez diren edo pattal samar dauden kontzeptuak izan behar dute. Hasiera batean, bakoitzak bere urtemuga landu dezakeela pentsatu dut. Irakaslearekin adostuko du zein lan izan daitezkeen. Bi lan horiek ondo badaude eta saio lektiboan izandako jarrera egokia bada, ikasleak kurtso bukaerako notari erantsiko zaizkion 2 puntu lortuko ditu, azterketen batez bestekoek 8 puntu balioko dituelarik gehienez. Batez bestekoari erantsi ahal izateko, ezinbesteko baldintza da azterketek gaindituta izatea (4,5 edo gehiago den kasuetan, bereziki aztertuko da).

o Azterketan ebaluazio bakoitzean planifikatutako gaiak sartzen ahaleginduko gara. Galdera motzak izango dira, baina baita luzeak ere; hauetan ikasleak gai bat garatzeko gaitasuna erakutsi beharko du. Errazteko, azterketan liburuan izan dituen eskemak erabili ahal izango ditu, nahi izanez gero, ildo horri jarraituz. Galdera motzen artean aurrez kontroletan agertu direnak ere sartuko dira. Irakasleak aurrez azterketa eredua emateko konpromisoa hartuko du.

o Ebaluazioa ez badu gainditu, errekuperazioa egin beharko du eta, hau ere ez badu gainditu, irakaslearekin adostutako beste aukera batzuk izan ditzake.

o Nota igotzeko: Kurtso bukaeran azterketa finala egin beharko du.

4. Denboralizazioa o 1. ebaluazioa: 1-2-3 o 2. ebaluazioa: 4-5-6-7 o 3. ebaluazioa: 8-9-10-11



5. Erabiliko diren baliabideak Kurtso hasieran Programa, ebaluazio bakoitzari dagokion Eskema eta apunteez osatutako

liburuxka banatuko dira. Historia1, Irakaslearen Batxi1erako bloga, Batxi1eko ikasleen gunea, Efemerideak, Koadernoa,

Donostiako Elizbarrutiko Artxibategia www.genoom.com. Markadore fosforitoak, arkatza, boligrafoa, orriak, post-itak… Gai bakoitzaren kontrola. Aretoa, bideo, DVD, ordenagailua eta proiektorea. Testu historikoak. Pelikulak eta dokumentalak: El patriota, La revolución francesa, Germinal, Farenheit,

Novecento, El gran dictador, La lista de Schindler…

6. Ebaluazio irizpideak 4 azterketa aurreikusten dira notarako eta dagozkien errekuperazioak. Ebaluazio bakoitzean planifikatutako gaiak sartuko dira azterketan. Lehen azterketa Andres Urdanetaren gaiari dagokio. Puntu bat balioko du azken notan. Beste hiru azterketek, 3 ebaluazioei dagokie eta batez bestekoak 7 puntu balioko ditu azken notan.

Falta diren 2 puntuak lanen garapenetik datoz. Kurtsoan zehar eta norbanaka joango gara zehazten egin beharreko lanak.

Beraz, gai honen nota horrela osatuko da: 1 puntu: Urdaneta 7 puntu: 3 ebaluazioen batez bestekoa 2 puntu: koadernorako 2 derrigorrezko lan, Genoom, klaseko bloga…

Azterketan, ebaluazio bakoitzean landutakoaren araberako galderak egingo zaizkio. Aurrez eredua emango zaio. Beti sartuko dira kontroletan azaldutako galderak. Ebaluazioak ez dira lotuko eta bakoitzak bere nota eta materia mantenduko du Ez Ohiko frogara arte. Urdanetaren gaiarekin gauza bera egingo da.

Errekuperazioak: Azterketa hau egin aurretik, ikasleak irakaslearekin bereziki landuko du eta, hainbat kasutan, azterketa adostu ere bai. Gainditu den ala ez adieraziko da soilik, beraz, 5 edo Gu dira aukera bakarrak. Norbaitek nota nahiko balu, finalera aurkeztu beharko luke. Ez Ohikora joaten den ikasleari ez zaio lanen kontabilizaziorik egingo eta azterketa gainditzea eskatuko zaio.

Berez, gai hau, etengabea omen da, baina kurtso osoko azterketa final bat ez litzateke ikasle askorentzat erraza izango. Ikasturte hauetan ikasleek oso lanpetuta ibiltzen direnez, nota nahi dutenei bakarrik jarriko zaie azterketa final hori.

Ebaluazio bakoitza zenbaki batez baloratuko da. kurtso bukaerako batez bestekoa egiteko, hiru zenbakien batez bestekoa egingo da eta, zenbaki osoa ez balitz aterako, gorantz borobilduko litzateke. Finalaren bidez igo daiteke, soilik.

Irakasleak kasu bereziak aztertzeko ahalmena gordetzen du bere esku.

7. Bibliografia PRATS, J. eta besteak, Mundu Garaikidearen Historia, Batxilergoa 1, ANAYA, Madril, 2008. PRATS, J. eta besteak, Mundu Garaikidearen Historia, Batxilergoa 1, ANAYA, Madril, 2004. BASANDERE taldea, Historia Garaikidea. Batxilergoa 2, Gaiak, Bilbo, 1997. PRATS CUEVAS, J. eta besteak, Diccionario de Historia, ANAYA, Madril, 1986. PAUWELS, J.R., El mito de la guerra buena. EEUU en la II Guerra Mundial, Hiru, Hondarrabia, 2002.



Ordiziar bat historian: Andres Urdaneta





1. Testuinguru historikoa

1.1. Potentzien arteko lehia

Urdanetak egin zuen aurkikuntza ulertu nahi badugu, garai hartako datu batzuk izan behar ditugu kontuan. Lehenengoa bi potentzien artean bizi zuten lehia bortitza da; Portugal eta Espainia (Gaztela, hasiera batean) Asiarekiko merkataritza harremanak zabaltzeko ibilbide berrien bila zebiltzan eta nabigatzaile portugesak eta espainiarrak lasterketa bizian hasi ziren itsasoan Espezietako uharteetara aurrena nor iritsiko.

Kristobal Kolon Gaztelara iritsi eta berehala, Errege-Erregina Katolikoek, Portugaleko Joan II.a itsas espedizioak Amerikarantz bidali nahian zebilela ikusita, Alejandro VI.a Aita Santuari Mundu Berriko lurraldeen konkista Espainiako erresumaren alde kontsakratzea eskatu zioten, eta, horrez gain, Mendebaldeko bidea jarraituz deskubrituko ziren lur berrien gaineko eskubide esklusiboa Espainiari ematea.

Horri erantzunez, Alejandro VI.a Aita Santuak hiru bulda eman zituen 1493an. 1. Lehenengoan, Aita Santuak Mendebaldeko uharteetatik nabigatzeko eskubidea eman

zion Gaztelako koroari. 2. Bigarrenean, Aita Santuak Errege-Erregina Katolikoei eta haien oinordekoei dohaintzan

eman zien Mendebaldeko bideari jarraituz deskubritutako Ozeano Bareko Indiak, uharteak eta lur ugari.

3. Hirugarren buldan, Ekialdeko Indiak, Mendebaldea eta Eguerdia izenarekin ezagutzen zen guztia eman zien, baldin eta 1492 baino lehen beste printze kristauren batek ez bazuen okupatu, behintzat.

1.2. Tordesillaseko Ituna

Portugaleko erregea ez zegoen konforme Alejandro VI.aren buldarekin eta Tordesillaseko Ituna izenpetu zuten 1494an. Horren arabera, Aita Santuak finkatutako mugako marra berretsi zuten, baina Cabo Verdeko uharteetatik 370 legoa mendebalderago. Itun honen arabera, mundua bi erditan banatu zuten, eta marra horretatik mendebaldera deskubrituko ziren lurraldeak Gaztelarenak izango ziren, eta ekialdeko lurraldeak, berriz, Portugalenak. Kontuan izan behar dugu, garai honetan banatzen dutena Ozeano Atlantikoa dela, ez baita oraindik Ozeano Barea ezagutzen.

1.3. Zaragozako Ituna

Hasieran itun honek bi erresumen indarrak orekatzea lortu zuen, baina Espainiako ontziak Ozeano Barea zeharkatzen hasi zirenean eta Moluka uharteetara iritsi zirenean, espainiarren eta portugesen arteko liskarrak berriro piztu ziren, bi erresumek bere egin nahi baitzituzten uharte horiek. Zenbait urtetako borroken ondoren, 1529ko apirilaren 21ean Zaragozako Ituna deritzona izenpetu zuten bi erresumek. Itun horren arabera, beti diru faltan zebilen Karlos I.ak 350.000 dukat urreren truke Portugali Moluka uharteen gainean izan zitzakeen eskubideak saldu zizkion. Era honetan, Portugalek uharteetako espeziak merkaturatzeko, hitzarmenak egiteko eta itsaso haietatik nabigatzeko eskubide esklusiboa eskuratu zituen; Espainia, berriz, handik aurrera Moluketatik ekialdera deskubrituko zituen lurrak eta uharteak populatzen, kristautzen eta gobernatzen ahaleginduko zen. Hala eta guztiz ere, Espainiak Filipinak konkistatu zituen Portugalekin liskar handirik sortu gabe, agian uharte horiek espeziarik ez zutelako.



2. Urdanetaren aurrekoak

Moluka uharteetarako bidearen erdian, Ameriketako kontinentea aurkitu zuten eta, ordutik aurrera, Gaztelako erregeak kontinente hartako kostaldea esploratzeari ekin zion. 1513an, Vasco Nuñez de Balboak Hegoaldeko Itsasoa aurkitu zuen, gerora Ozeano Barea izango zena. Une horretatik aurrera, Espainiako monarkiak Moluketarako bidea arakatzeari ekin zion berriz ere, eta hainbat espedizio antolatu zituen XVI. mendean zehar:

Magallanes-Elkanoren espedizioa (1519-1522), mundua lehen aldiz inguratu zuena. Andres Niñoren espedizioa (1521); Panamatik Moluketara bidean abiatu eta itsasoan betirako

galdu zena. Garcia Jofre de Loaisak (1525-1537) Moluka uharteetara egindako espedizioa; Andres

Urdanetak parte hartu zuen bertan. Porrota izan zen, itzultzeko bidea ez zuelako aurkitu, baina Urdanetak asko ikasi zuen etorkizunean egingo zuen aurkikuntzarako.

Alvaro Saavedraren espedizioa (1527-1529). Hernan Cortesek Florida ontzian bidali zuen Loaisaren espedizio malapartatuari laguntzeko. Moluketan Urdanetarekin egon zen. Saiatu zen itzultzen, baina ezin izan zuen.

Hernando Grijalvaren espedizioa (1537). Ruy Lopez de Villalobosek Filipinetara egindako espedizioa (1542-1548). 1543an itzultzeko

bidea bilatzen saiatu zen, baina porrot egin zuen. Hala ere, bere ustez bidea iparralderago izan behar duela esaten du. Bigarren saioa Iñigo Ortiz de Retes marinel arabarrak egin zuen. Hegoalderagoko bide bat hartu zuen, baina porrot egin zuen berriz ere, Ginea Berria topatu zuen eta.

Migel Lopez Legazpiren espedizioa (1564-1566). Filipinetako irlek ez zuten espezia asko; kanela bakarrik; eta merkataritzarako ere ez zuen balio handirik. Baina, espedizio honetan, Urdanetak itzulerako bidaia egin zuen lehen aldiz, itzulbidaia, eta horrek dena aldatuko du.

Alvaro Mendañaren lehenengo espedizioa (1567-1569); Salomon uharteak aurkitu zituen. Alvaro Mendañaren bigarren espedizioa (1595-1596); Markesa uharteak aurkitu zituen.

Munduaren jabe egiteko lasterketa honetan, Magallanes Sanlucar de Barramedatik atera zen 1519ko irailaren 20an eta amerikar kontinentea hegoaldetik zeharkatzeko helburua zuen Moluketara iritsi nahian. Baina 1521eko apirilaren 27an, Filipinetako irla batean bertako indigenekin izandako liskar batean Magallanes hil egin zen eta “Victoria”ren kapitain Elkano izendatu zuten; agindu ziotena obedituz, getariarra, Tidore irlatik 1521eko abenduaren 21ean irten eta gero, Espainiara itzuli zen mendebaldeko bidetik. 1522ko irailaren 6an iritsi zen Elkano Sanlucar de Barramedara. 216 gizon geratu ziren bidean eta 18 marinel itzuli ziren soilik, baina, munduari lehenengo bira emateaz gain, altxor izugarria ekarri zuten: 25.000 dukaten baloratutako iltzea zetorren Victoria naoan eta Espezien irletara joateko gogoa berpiztu zen.

Elkano iritsi aurretik, Karlos I.ak, Espainiako erregeak, bidaia honen berririk izan gabe, Moluketara joango zen espedizio berri bat bidaltzea erabaki zuen. Andres Niño izango zen buru eta 1520ko irailean Panamatik irten eta ozeanoan galdu zen, inoiz bere paraderoa jakin gabe gaudelarik.

Elkano iritsi eta berehala, Karlos I.ak Garcia Jofre de Loaisari Ozeano Barea zeharkatuko zuen espedizio berri bat antolatzeko agindu zion eta Elkano izango zen pilotu nagusi. Bidaia honetan Elkanok 17 urteko asistente bat eraman zuen, Ordiziako Andres Urdaneta. Sancti-Spiritus itsasontzian bidaiatuko zuen, Elkanoren agindupean.



3. Andres Urdanetaren bizitza eta gorabeherak Andres Urdaneta Alfontso X.a Jakintsuak 1256an sortutako Ordizian jaio zen 1508 inguruan eta

Espainia Berrian (Mexikon) aurkitu zuen heriotza 1568an. Aita Joan Otxoa Urdaneta zen eta ama, berriz, Grazia Zerain. Aita Ordiziako alkate izan zen 1511. urtean, behintzat -1512an Ordizia erre zuen sute ikaragarriak gehiago jakitea galarazten digu- eta amaren aldetik, burdinolen sektorearekin zerikusia zuen familia batekoa zen, eta Legazpiren ahaide zela uste da. Betidanik entzun dugu Urdaneta Oiangu baserrian jaio zela, baina datu hau ez dago baieztatuta eta gaur egungo ikerketa batzuk bere jaiotetxea hirigunean kokatzen digute.

Egia esan, gutxi dakigu bere haurtzaroaz, bere zaletasunaren jatorriaz eta 1525eraino denboraldi ilun bat da bere bizitza. Ez dakigu non eta nola hezia izan zen, baina badakigu 17 urterekin ontziratu zenean, idazkera zaindua zuela eta erraztasun handia erakusten du lan horretan. Mutikoaren behaketa dohain apartak eta oroimen bikaina ere suma ditzakegu bere idatzietan. Elebiduna zela ere garbi ikusten da: gaztelaniaz idazten du, baina euskaraz pentsatzen du. Ezingo genuke bere idatzia ondo ulertu, euskarara jo gabe, euskararen joskera sintaktikoak eta lokuzioak erabiltzen baititu erruz.

Marinel, esploratzaile, kosmografo eta agustindarren ordenako fraide, ospe izugarria hartu zuen bere garaian “itzulbidaia” deritzonak (Ruta de Urdaneta edo Tornaviaje), hau da, Filipinetatik Espainia Berrira (Mexikora) itzultzeko ibilbideak, Ozeano Barea zeharkatuz.

1525ean 17 urte zituen eta Garcia Jofre de Loaisak Moluketara eginiko espedizioan laguntzaile gisa ontziratu zen, Elkanorekin batera, Sancti Spiritus itsasontzian. Magallanes itsasartean ontzia hondoratu egin zitzaien eta, zenbait egun lehorrean egin ondoren, atzetik zetozen ontzietan sartu beharra izan zuten. Bidaia penagarri hartan Garcia Jofre de Loaisa, Elkano bera eta beste buruzagi batzuk hiltzen joan ziren1. Elkanoren testamentua sinatu zuen lekuko bat bera izan zen eta, grafiari erreparatuz, agian testamentu osoaren idazlea ere Urdaneta izan daitekeela pentsa daiteke.

Sufrimenduz beteriko bidaiaren ondoren, Moluketara iritsi ziren (7 ontzi irten ziren eta bakarra iritsi zen) eta Tidore uhartean gotorlekua eraiki zuten. Gaztela eta Portugalen artean sinatutako akordioaren arabera (Tordesillaseko Ituna), hura portugaldarrei zegokien lurra zen eta, arrazoi horrexegatik, portugaldarren espedizioari eraso eta ontziak suntsitu egin zizkieten; borrokek luzaro iraun zuten eta Urdaneta larri zauritu zuten. 1529an, bakea sinatu zutenean, Karlos I.ak, Espainiako erregeak, Molukak Portugalen esku utzi zituen eta Urdaneta eta beste guztiak itzuli beharrean izan ziren. 1534an gaude eta Urdanetak 26 urte ditu.

Euskalduna eta bere kideak 1535eko otsailaren 15ean abiatu ziren eta 1536ko ekainaren 26an heldu ziren Lisboara. Bertara iritsi bezain laster, portugaldarrek zeramatzan agiri guztiak konfiskatu zizkioten. Espainiako enbaxadorearen aginduari jarraituz, Portugaletik alde egin zuen atxilotua izango zen beldur eta, ahal izan zuen bezain laster, Urdanetak mapak berregin zituen Moluketarako bidea markatuz eta memoria bat ere idatzi zuen, bidaia ahalik eta hobetoen kontatuz eta etorkizunerako aukerak gomendatuz.

1537an Espainiara itzuli zenean, irla horien memoria entregatu zion Karlos I.ari, Loaisaren espedizioaren berri zehatzak emanez. 11 urte zeramatzan etxetik kanpo.

Urdaneta Espainia Berrira (Mexikora) joan eta agustindarren komentuan sartu zen 1553an (45 urte zituen). Antza, hemen ezagutuko zuen Migel Lopez Legazpi, beranduago elkarlanean ikusiko duguna.

Urdaneta, ikerketa ezberdinak egiteaz gain, fraide lanetan zebilen, baina bere ospea ez zen itzali eta Espainiako errege berriaren belarrietaraino iritsi zen. 1559an Filipe II.ak idatzi zion (Ikus 7.1. eranskina), Velasco erregeordeari Moluketarainoko espedizio bat antolatzeko agindua eman ziola esanez eta Urdanetaren beharra zuela. Espainia Berrirako (Mexikorako) espedizioek porrot egiten zutela ikusirik, baiezko erantzuna eman zion Filipe II.ari (Ikus 7.2. eranskina). Erregeak bazekien, Tordesillaseko Itunaren arabera, Filipinak Portugalen mugapean zeudela, baina bazekien, aldi berean, Filipinetan ez

1 Loaisa 1526ko ekainaren 30ean hil zen. Elkano, berriz, 1526ko abuztuaren 4an.



zegoela portugaldarrik. Urrutiko irla haiek menperatzeko eta Txinarekin merkataritza-zubi bat finkatzeko, beharrezkoa zen, Ozeano Baretik Espainia Berrirainoko (Mexikorainoko) itzulerako bide bat aurkitzea eta, horrela, portugaldarren bidea erabili beharrik ez izatea. Aurreko itzulbidaia aurkitzeko bost saiakerek kale egin zuten eta Urdanetak itxaropen pixka bat eskaintzen zuen erronka hartan.

1564ko azaroaren 21ean abiatu zen Navidad portutik (56 urte). Bere ezagutza zientifikoen kontuan hartuta, Urdanetak berak diseinatuko zuen bidaia eta bere lagun Legazpi izango zuen buru. Azkenean, Filipinetara iritsi ziren. Joanak ez zuen inongo misteriorik eta aurrez egina zegoen; etorrian zegoen kakoa!.

Filipinetan behin betiko kokalekua finkatu ondoren, Espainia Berriarekin lotuko zuen bide egonkorra aurkitzea besterik ez zen geratzen: itzulbidaia. Legazpi artxipelagoan gelditu zen bitartean, Urdanetak ekialderantz bidaiatuz itzultzeko bide bat aurkitzeari ekin zion. 1565eko ekainaren 1ean bide berri horretatik abiatu zen, Filipinetako San Migueletik, eta, lehendik eginiko mapei esker, Acapulcora iritsi zen urriaren 8an, 4 hilabetetan gutxi gorabehera 20.000 kilometro egin ondoren.

Iritsi zenean, Urdanetak zera jakin zuen: Alonso de Arellano, bere tripulazio kide izan zenak, aurrea hartu zion eta, Urdanetak esplikatutako bidea jarraituz, abuztuan iritsi zen Navidad portura. Hala ere, Arellanok berri gutxi idatzi zuen eta zenbaitzuk fede txarreko ekintza kontsideratu zuten, batez ere, epaiketa prozesua egin zitzaionean, desertatu zuelako. Hau guztiagatik eman zitzaion Ruta de Urdaneta izena eta XVI eta XVII. mendeetan, eta, batez ere, Acapulco-Manila-Acapulco bidaia urtero egingo zuten galeoi espainiarrek bide hau erabili zuten behin eta berriro.

Urdaneta Espainia Berriko (Mexikoko) agustindarren komentura erretiratu zen. 60 urte zituen 1568ko ekainaren 3an hil zenean.

4. Urdanetaren bidaiak eta atsedenak

Urdanetaren informe teknikoak erabakiorrak izan ziren bere garaian Ozeano Barean egin ziren aurkikuntzetan eta, bereziki, Filipinetako asentamenduan. Berak eraman zuen haraino Legazpiren espedizioa eta berak aurkitu zuen itzulbidaia. Gainera XV. mendean fenomeno meteorologikoen eta itsaslasterren garrantziaz jabetu zen eta nabigazioaren garapenean ezin dugu bere izena ahaztu.

Gaur egun ere emaitza sozioekonomikoak nabarmenak dira. Itsasgizon honek bi espedizio handitan hartu zuen parte:

Loaisaren Espedizioa (1525-1537). Legazpiren Espedizioa (1564-1566).

Bigarren espedizio honetan Andres Urdanetak mundu mailako ospea lortu zuen, Ekialdeko Indietatik Ameriketarantz itzultzeko eta Ozeano Barea ekialderantz gurutzatzen duen biderik azkarrena eta ziurrena aurkitu zuelako.

Urdanetaren aurkikuntzaren garrantzia ulertzeko garai hartan espeziak zuten balioa ezagutu behar dugu: azukre kainabera, iltze, intxaur muskatu, aloe, piperra, kanela, jengibrea eta abar; erruz erabiltzen ziren botikak egiteko, janariak gozatzeko edo haragiaren ustel gustua ezkutatzeko ere bai.

Andres Urdanetak Indietarako joan-etorrien arazoa konpondu zuen eta Asia eta Amerikaren arteko harreman komertzialak ireki zituen.

4.1. Garcia Jofre de Loaisaren espedizioa (1525-1537)

Itsas espedizio hau Espainiak bidali zuen eta Espezieria edo Molukak hartu eta kolonizatzeko helburuz antolatu zen. Espainiako Karlos I.ak agindu zuen, Gaztela eta Portugalen artean piztutako lehian aurre hartu nahian eta balio ekonomiko handia zuten Moluka uharteak bere inperioari eransteko asmoz. Gaztelako Koroaren iniziatiba izan bazen ere, akzio bidez finantzatu zen neurri handi batean eta galiziar, alemaniar, euskaldun eta abarrek hartu zuten parte. Tordesillaseko itunak zioena zalantzan jarriz, militar mordoa ikusten dugu espedizioan eta ondorenean egingo zen kargu banaketa ere



zehaztuta dago. Helburu estrategiko eta ekonomikoak bultzatu zuten, uharte haietan espezia ugari ekoizten baitzen: iltzea, piperra, kanela eta intxaur muskatua.

Agintea Garcia Jofre de Loaisaren esku utzi zen eta Moluketako gobernadore ere izendatu zuten. Elkanok bazituen merezimenduak, Magallanesen espedizioa berak ekarri baitzuen bueltan, baina Loaisa noblea zen eta berari egokitu zitzaion agintea. Elkanok Sancti Spiritus itsasontzia gobernatu zuen, eta Urdaneta, berriz, 17 urteko gaztetxoa izanik, itsasmutil edo morroi gisa ontziratuko zela uste izan da, baina badirudi ez zuela horrelako lanik egin. Urdanetaren idatzietan Elkanoren erabakien kritika zehatza ikus dezakegu, arrazoi emanez hainbatetan, baina baita desadostasun osoa erakutsiz ere beste zenbaitetan. Gainera, Elkano hil zorian zegoenean, bere testamentuan lekuko gisa sinatu zuen Urdanetak eta berehala hartu zituen bere gain hainbat erantzukizun. Honek guztiak Urdaneta morroi gisa joan zen ideia alboratzera bultzatzen gaitu.

1525eko abuztuaren 24an (Hainbat iturrik 1524. urtea aipatzen du!) Coruñako portutik Bizkaian eta Coruñan egindako 7 itsasontzi irten ziren:

1. Santa Maria de la Victoria, Garcia Jofre de Loaisaren agindupean. 2. Sancti Spiritus, Juan Sebastian Elkanoren agindupean. 3. Anunciada. 4. San Gabriel. 5. Santa Maria del Parral. 6. San Lesmes, Francisco de Hocesen agindupean eta 7. Santiago.

146 gizon itsasoratu ziren, haietako batzuk Elkanoren aurreko abenturan izandakoak. Rodrigo de Triana ere bertan zen, Kolonen lehenengo bidaian Tierra!!!!!! garrasia egin zuena.

Espedizioak arazo ugari izan zuen eta 3 ontzi Magallanes itsasartea ezin pasaturik geratu ziren. Ozeano Barean sartu eta 6 egunetara, berriz, 1526ko ekainaren 1ean, San Lesmes karabela galdu zuten.

“En esta isla se pescó un pescado en la nao Capitana muy fermoso que llaman picuda y el capitán general convidó algunos de los capitanes e oficiales del Rey y todos los que comieron de la picuda cayeron malos de cámaras que se iban sin sentir que pensamos que murieran enpero quiso nuestro criador qu guarescieron todos.”

Oker zegoen Urdaneta, ordea, eta mal de camaras delakoak, kalte larriak eragin zizkien; 1526ko uztailaren 30ean Jofre de Loaisa hil zen eta abuztuaren 4an, berriz, Elkano. Urdaneta gero eta ardura gehiago joan zen hartzen bere gain. 7 ontzi haietatik, Santa Maria de la Victoria bakarrik iritsi zen Lapurren Irletara (gaur Marianas Irlak). 1526ko irailaren 5a zen. Galiziar batekin egin zuten topo, Gonzalo de Vigorekin, Magallanes-Elkano espedizioko kide izan zen eta, Gonzalez Gomez de Espinosarekin desertatu ondoren, ekialderantz bidaiatuz, Ameriketara iritsi nahian zebilen. Urdanetaren ondoan jarraitu zuen penintsulara itzuli arte, eta hizkuntza, ohitura eta irla haiek eskain zezaketen aukeraz asko irakatsi zion ordiziarrari.

Urriaren 2an Mindanao irlara iritsi ziren (Filipinak), urriaren 22an, Celebes irletara eta urriaren 29an, Moluketara (Gilolo irlara). Moluketan, espedizioak portugaldarrei aurre egin beharra izan zion eta gotor leku bat eraiki zuten horretarako Tidoren. Magallanes eta Elkanoren heriotzen ondoren, Salazarren aginduetara jarraitu zuen espedizioak hau hil zen arte. Orduan, Elgoibarreko Karkizano izan zen buruzagi berria, baina honek ere ez zuen asko iraungo eta Tidoren hilko zen 1927ko uztailaren 12an.

1528ko martxoaren 27an, Hernan Cortesek bidalitako Florida bukea iritsi zen Saavedra agintean zuelarik eta enperadorearen espedizioari lagundu nahian. Urte asko eman zuten Tidoren borrokan eta Urdanetak diplomazialari, estratega eta behatzaile dohainak erakutsi zituen. Hortxe,



Asiako nabigatzaileekin harremanak izan ondoren, eskuratu zituen 1565eko itzulerako bidaiarako erabakiorrak izango ziren bertako nabigazioaren eta klimaren inguruko ezaupideak. Montzoiak kontran izanez gero, ez zegoen zer eginik eta Urdanetak ekainean irten beharko litzatekeela eta iparralderantz azpimarratzen du. Baina, zoritxarrez, portugaldarren eskuetan erori ziren eta, bat-batean, zera jakin zuten: Karlos I.ak bakea sinatu zuela (1529ko Zaragozako Ituna) eta Molukak Portugalenak zirela berriro. 1536an iritsi ziren Lisboara bizirik jarraitzen zuten 24 marinelak. Baziren 11 urte, 1525an irten zirenetik.

Lehenengo urteetan, Urdanetak asko idatzi zuen eta zehatz-mehatz kontatzen dizkigu bidaiaren gorabeherak; 1528tik aurrera, berriz, gero eta epe luzeagoa pasatzen da idatzi batetik bestera. 1530 eta 1532 arteko idatzirik ez dugu aurkitu eta, geroxeago, 1534. urtea ere berririk gabe geratu zaigu. Zer egin ote zuen tarte horretan? Zergatik isiltasun hori?

1532. urtea zen Gaztelako 27 edo 28 gizon haiek Zaragozako Itunaren berri izan zutenean (1529ko urriaren 22an sinatu zena); itun horren arabera, Espainiako Karlos I.ak Portugali saldu zizkion paraje haren gaineko eskubideak. Ez zegoen zer eginik han eta gaztelauek portugaldarrekin itzulera negoziatu beharrean ikusi ziren. 1535eko otsailaren 15ean abiatu eta 1536ko ekainaren 26an iritsi ziren Lisboara Andres Urdaneta eta Moluketan izandako alaba. Eskuartean zuen dokumentazio guztia konfiskatu zioten portugaldarrek eta, Urdanetak protestatzeko intentzioa bazuen ere, alde egitea komenigarriagoa zela gomendatu zion Gaztelako enbaxadoreak.

Ahal izan zuen bezain pronto, Urdanetak mapak berregin zituen Moluketarako bidea markatuz eta, 1537ko otsailaren 26an, Espainiara itzuli zenean, irla horien memoria entregatu zion Karlos I.ari, Loaisaren espedizioaren berri zehatzak emanez; kontakizun honetan ederki islatzen dira euskaldunaren behaketa-dohainak, uharteen ezagutza sakona eta haien etekinekiko interesa. Noizbait alabaren bila joango zen, agian, Grazia Urdaneta osaba Otxoarekin hazi baitzen, Andresen anaia zaharrenarekin, alegia, eta Ordiziara ezkonduko zen Lope Ayçagarekin 8 seme-alaba izanez. Andres Espainia Berrira (Mexikora) joan eta agustindarren komentuan sartu zen 1553an. 45 urte zituen eta, garai hartan gutxi gorabehera ezkondu zen Ordizian euskaldunak munduaren beste aldetik ekarri zuen alaba. Komentuko liburutegi aberats hartan imajinatzen dugu, errezo eta ikerketak tartekatuz, Filipe II.ak, Karlos I.aren semeak, idazten dion arte (Ikus 7.1. eranskina); osatu behar duen Moluketarako espedizio berrian parte hartzeko eskatuko dio erregeak eta horrela egingo du Urdanetak. Ondo dakigun bezala, Loaisaren bidaian ikasitakoa ez zen alferrik izango. 4.2. Bi bidaien arteko epea

Garcia Jofre de Loaisaren espedizioa itzuli eta gero, Urdaneta Espainia Berrian (Mexikon) egon zen 14 urtez (1538-1552). Pedro Alvaradok Espainia Berritik abiatuko zen espedizio berri batean laguntzeko eskatu zion eta, horretarako, Sevillan itsasoratu ziren 1538ko urriaren 16an, baina Espainia Berrira (Mexikora) iristerakoan, proiektua bertan behera geratu zen, Alvaradoren eta Mendoza erregeordearen arteko harremanak ez baitziren onak. Alvaradoren heriotzak Villalobosen esku utzi zuen espedizioa eta itzulerako bidaiaren saiakera berri honek huts egingo zuen berriro ere. Bitarte horretan Urdaneta agustindarren ordenan sartu zen 1553ko martxoaren 20an ziurrenik, 45 bat urte zituenean.

"Yo Fray Andrés de Urdaneta, hijo legítimo de Johan Ochoa de Urdaneta y de Doña Gracia de Cerain, difuntos, que Dios los tenga en su gloria, vecinos que fueron de Villafranca de Guipúzcoa, que es en los Reynos de España, hago profesión y prometo obediencia á Dios Todopoderoso y á la gloriosa Virgen Santa Maria su Madre y al glorioso nuestro padre Santo Agustín y á bos el venerable padre fray Augustín de Coruña, prior en este monesterio del nombre de Jesús de la orden de nuestro glorioso padre Santo Augustín desta gran ciudad de Mexico en nombre y en vez del muy benerable padre prior general de los ermitaños de la orden de nuestro glorioso padre



Santo Augustín y de sus sucesores y de vibir sin propio y en castidad segund la Regla de nuestro glorioso padre Santo Augustín Asta la muerte, fecho en Mexico oy lunes la veynte dias del marzo de mill e quinientos e cincuenta e tres años. = Fr. Augustín de Coruña, prior.= Fray Diego de Vertavillo = Fray Andres de Urdaneta."

1560 arte hutsunea dugu albisteetan, baina badakigu Ozeano Barea zeharkatuz Ekialdeko Indietara joan eta etortzeko ideia ez zuela baztertu. Ardura handiko zereginak izan zituen Espainia Berrian (Mexikon), eta ez zituen nabigazioaren inguruko jarduerak baztertu, 1542an Cabrillok Kaliforniako kostaldera egindako espedizioaren porrota ikertzen adibidez. Garai horretako idatzi batean, Karibetik barrena egindako nabigazioa, zikloi tropikalak, dortoken ugalketa edo sukar tropikalen sendabidea aztertu zituen.

Velasco erregeordeari itzultzeko bide baten aukera bazegoela sartu zion buruan eta honek Filipe II.ari, Espainiako erregeari, idatzi zion, Urdaneta hurrengo espedizioan joateko komenientzia azpimarratuz:

"lo principal que en esta jornada se pretende es saber la buelta, pues la y da se sabe que se hace en breve tiempo".

Erregearen gustuko izan zen proposamena, baina Koroaren ahaleginak Filipinetara zuzendu behar zirela erabaki zuen. Filipe II.ak bazekien Tordesillaseko Itunaren arabera Filipinak Portugalen mugapean zeudela, baina bazekien era berean, irla haietan ez zegoela portugaldarrik. Baina Filipinak menperatzeko eta Txinarekin merkataritza-zubi bat finkatzeko ezinbestekoa zen itzulerako bide bat aurkitzea Ozeano Baretik Espainia Berriraino (Mexiko). Aurreko bost saiakerek kale egin zuten, eta, aurrez esan den bezala, Urdanetaren idatziek itxaropena piztu zioten erregeari.

Karlos I.ak Portugaleko erregearekin egindako itunaren arabera, bai Molukak eta bai handik 17ºtara zeuden irlen gaineko eskubideak Portugalenak ziren. Filipinak muga horien barnean zeuden. Dokumentazioan agertzen diren kontraesanek benetako helburua ezkutatzeko idatzi zirela pentsatzera eramaten gaituzte, portugaldarren mesfidantzak ez pizteko. Sekretua babestuz onartu zuten espedizioa, aurreko bidaietan galdutako marinelen bila joan behar zuen aitzakiaz.

4.3. Legazpiren espedizioa. Itzulbidaiaren bila (El tornaviaje)

(1564-1566)

Real Audiencia delakoak agindu zehatzak zituen emanak, espedizioaren buru Migel Lopez Legazpi izango zela eta Andres Urdanetak aukeratutako ontzian bidaiatuko zuela argituz. San Pedro aukeratu zuen eta hauek izan ziren ontziak:

1. San Pedro. 2. San Pablo. 3. Patache San Juan. 4. Patache San Lucas. 5. eta San Pedrok zeraman fragata txiki bat.

Azken prestaketak egiten ari zirela, Velasco hil egin zen (1564ko uztailaren 31n) eta Valderramak hartu zuen bere ordea. Hala ere, 1564ko azaroaren 21ean atera ziren Navidad portutik, zendutako erregeordearen aginduen arabera. Lau egun beranduago, Legazpik Instrukzioa ireki zuen, 300 milatara ireki behar zen instrukzio hura. Helburua Filipinak ziren eta itzulbidaia ziurtatzea interesatzen zen.



Urdanetak proposatutako hiru aukeretatik bat jarraituz, biderik ekuatorialenean barrena nabigatu zuen. Bide hau ezaguna zen, Saavedrak eta Villalobosek dagoeneko joateko erabili baitzuten. Urdanetak garbi erakutsi zuen bere kalkuluak zehatzak zirela eta Ozeano Barea ondo ezagutzen zuela. 1565eko urtarrilaren 21ean Guam uhartea gertu zutela ohartarazi eta biharamunean begiztatu zuten; espedizioaren pilotuek, jada, Filipinetan zeudela uste zuten, baina otsailaren 13ra arte ez ziren bertara iritsiko.

Behin Filipinetan, bertako hainbat uharte esploratzen joan ziren, kokaleku egoki baten bila. 1565eko martxoaren 15ean, esplorazioekin jarraitzen zuten bitartean, Bohol-en ainguratu zuten, itzulerako bidaia egiteko erabiliko zuten San Pedro ontzia konpontzeko zur asko baitzegoen bertan.

Legazpik Cebu aukeratu zuen behin betiko kokaleku gisa eta apirilaren 27an joan zen hara. Dirudienez, Urdanetak Asiako hego-ekialdeko harreman-hizkuntza zen malaysieraz ondo hitz egiten zuen eta tokiko zenbait hizkuntza ere ezagutzen zituen, komunikazio erraz bat mantentzea ahalbidetuz. Hizkuntza ezaupideak zituenez, ordiziarra izan zen lehena ontzitik jaisten bertakoekin negoziatzeko. Filipinetan eta Cebun behin betiko kokalekua finkatu eta gero, hasi ziren bada, helburu printzipala zena prestatzen: Espainia Berriranzko (Mexikoranzko) itzulera.

5. Itzulbidaia

5.1. Filipinetatik Espainia Berrirainoko (Mexikorainoko) bidaia

1565eko ekainaren 1ean irten ziren Espainia Berrirantz (Mexikorantz), Urdaneta eta berrehun bat pertsona, nabigazioaren historian garrantzi izugarria izango zuen aurkikuntza baten atzetik. Ordura arte egindako bidaiarik luzeena izango zen; 7.644 milia nabigatu zituzten bide ezezagun batetik. Bidaia garrantzitsu hau 18 urteko mutil baten agindupean eta 57 urteko fraide baten zuzendaritza teknikoaren menpe egin zen. Lehena, Legazpiren iloba Felipe Salcedo zen eta bigarrena, berriz, Andres Urdaneta. Ordiziarrak ematen zuen konfiantza erabakiorra izan zen garai hartan ausarkeria suizida hutsa izango zena ahalbidetuz.

Esan bezala, ekainaren 1ean San Pedro ontzia Cebutik abiatu zen, baina Ozeano Bareko benetako nabigazioa 9an hasi zen, San Bernardino itsasartetik ateratzean. Udako montzoiak bultzatuta, abuztuaren 14ra arte ipar-ekialdera nabigatu zuten Acapulcoraino eramango zituen Kuro-Shivo itsaslasterra bilatuz; 39ºko ipar-latitudea 170ºko mendebal-longitudean, 32º iparrera jaitsi, eta, irailaren 4an, 39º 30' iparraldera igo ziren berriz ere. Nabigazioa 'alferrik' luzatzen zuten bi 'mutur' horiek ere ez ziren ezustekoak izan: Urdanetak egiaztatu egin nahi zuen longitudea, garai hartan koordenatu menderaezina baitzen, baina Ozeano Barea zeharka gurutzatzeko ezinbestekoa.

Kalkuluekin bete-betean asmatu zuen ordiziarrak. Irailaren 18an Kaliforniako Santa Rosa uhartea begiztatu zuten, eta honenbestez amaitzen zuten Itzulbidaia, Ozeano Barea mendebaldetik ekialdera zeharkatuz egindako lehen bidaia. Eskifaia oso nekatuta zetorren, baina marinelak jateko eta edateko premia handirik gabe iritsi ziren. Egun hartatik aurrera, azkar jaitsi ziren kostaldetik Urdanetak hautatutako herriraino, Acapulcoraino, hain zuzen ere. Urriaren 8an porturatu ziren. Bost hilabete behar izan zituen Navidad izeneko portura iristeko eta, 8 egun barru, Acapulcora. Hemen ere, Urdanetaren hitzak ditugu bidaia argitzeko:

"A primero de Octubre llegamos en frente del puerto de la Navidad; é no queriendo entrar en él, pasamos al puerto de Acapulco, por ser muy mejor puerto, y estar muy más cerca de México que no el puerto de la Navidad con más de 45 leguas. Pasamos mucho trabajo á la vuelta Con tiempos contrarios y enfermedades. Murieron seis hombres hasta surgir en el puerto, y después de llegados á él otros cuatro, y más un indio de las islas de loS Ladrones que envió el General Con otros tres indios que envió de la isla de Zubu. Vino por capitán de la nao Felipe de Salcedo, nieto del General, el cual se hubo cuerdamente en su cargo...".



Espinosa pilotuak, berriz, hurrengoa dio:

"Lunes quando amanesció á 1º de Octubre, año del nacimiento de nuestro Señor y Salvador JesuChristo de 1565 años, amanescimos sobre el puerto de la Navidad, y á esta hora miré en mi carta y vide que había andado 1.892 leguas desdel puerto de Zubu fasta el puerto de la Navidad, y á esta hora me fuí el Capitán y le dige que á dónde mandaba que llevase el navío, porque estabamos sobre el puerto de la Navidad, y él me mandó que lo Ilebase al puerto de Acapulto y obedesci á su mandato, en que en la nao al presente no había más de diez hasta diez é ocho hombres que pudiesen trabajar, porque los demás estaban enfermos y otros diez y seis que se nos murieron. Allegamos á este puerto de Acapulco Lunes á 8 deste presente mes de Octubre con harto trabajo que traía toda la gente".

Acapulcora iritsi zirenean, Espainia Berriko (Mexikoko) Real Audienciak ohore handiz hartu zituen eta, ondoren, Espainiarantz bidali zuten Erregeari Itzulbidaiaren berri emateko.

Sanlucar de Barramedan lur hartu zuten eta 1566ko apirilean Filipe II.aren aurrean zegoen Valladoliden, mapak eta nabigazio liburuak erakutsiz.

Erregea informatu eta, 1566ko urriaren 8an Parecer del P. Andrés de Urdaneta agiria idatzi zuen; 1567ko udaberrian Espainia Berrira (Mexikora) itzuli zen eta 1568ko ekainaren 3an San Agustin komentuan hil zen.

5.2. Itzulbidaia aurkitzearen ondorioak

Itzulbidaia aurkikuntza handi bat izan zen mundu guztian. Kuro-Shivo itsaslasterra jarraitzen zuen iparraldeko 42ºtako latitudean eta berehala konturatu ziren, Filipinak Espainiaren mende izateko eta Asia, Amerika eta Europaren arteko harreman komertzialentzako aurkikuntza honek zuen garrantziaz.

Nabigazio lerro bat ezarri zen berehala Asia eta Amerika artean. 1566ko maiatzean Manilako Galeoiaren garaia hasi zen, San Jeronimo ontzia Acapulcotik irten zenean eta, Filipinak eta Espainia Berriaren (Mexiko) arteko garraioa eginez mende batzuk iraun ondoren, 1815ean itxi zuten, Magallanes galeoiak azken bidaia egin zuenean.

Jarraitutako bidea beti izan zen bera: 12º iparraldean Guameraino joan ohi ziren zuzen-zuzen eta handik iparralderantz, Manilaraino. Itzulera Urdanetaren bidea edo Itzulbidaia jarraituz egin ohi zen, iparraldean 42ºko paralelora iritsiz, Kaliforniaraino jarraituz eta, kostan zehar, Acapulcora. Espainia Berriko (Mexikoko) urrea Txinako zetak eta portzelana garestiak erosteko erabili zuten eta tabakoa, kakaoa, artoa, kafea edo patata mexikarrak Filipinetara iritsi ziren. Onerako edo txarrerako, mundu globalizatuaren hasiera izan zen.

1565ean Andres Urdanetak egin zuen bidaia hura etekin handienetako bat eman zion inbertsioa izan zen errege espainiarrarentzat eta, materialak hemendik hara eta handik hona lekualdatzean, euskaldunak egin zuen aurkikuntzak gizarte ezberdinen arteko harremanen eta ohituren zabaltzea eta nahastea ekarri zuen.



6. Eranskinak

6.1. Filipe II.ak Andres Urdanetari gutun hau idatzi zion. Bertan Moluketarako espedizioan joan dadin eskatzen dio, Don Luis de Velascok, Espainia Berriko (Mexikoko) erregeorde denak antolatuko duen espedizioan, hain zuzen ere (1559).

“El rey: Devoto Padre Fray Andrés de Urdaneta, de la Orden de Sant Agustin: Yo he sido informado que VoS siendo seglar fuistes en la Armada de Loaysa y pasastes al estrecho de Magallanes ya la Esparcería, donde estovisteis ocho añoS en nuestro servicio. y porque ahora nos habemos encargado a D. Luis de Velasco, nuestro visorrey de esa Nueva España, que envia a los navios al descubrimiento de las islas de Poniente, hacia loS Molucos, y les ordene lo que han de hacer, conforme a la Instrucción que se les ha inviado; y porque según la mucha noticia que diz que teneis de las cosas de aquella tierra y entender, como entendeis bien, la navegación della y ser buen cosmógrafo, sería de gran efecto que Vos fuesedes en los dichos navios, así para lo que toca a la dicha navegación como para el servicio de Dios Nuestro señor yo seré muy servido, y mandaré tener en cuenta con ello para que rescibais merced en lo que hobiere lugar. De Valladolid a 24 de setiembre de 1559 años = Yo el Rey = Refrendada de Eraso = Señalada de Briviesca = Don Juan Vázquez Agreda Jeraba. Hallase original en el archivo General de Indias de Sevilla, entre los papeles traídos de Simancas, legajo 2.0, rotulado. "Papeles tocantes a las islas de Maluco y Filipinas, causados desde el año 1564 hasta el de 1608". Confróntose el 9 de diciembre de 1973.Vº Bº Martin Fernández Navarrete (rubricado). (Museo Naval, Mss Cal Nav. Vol. XVII, fol. 11).”

Iturria: PRIETO, C., El Océano Pacífico: Navegantes españoles del siglo XVI, Alianza Editorial, Madrid, 1984. 181. or.



6.2. Andres Urdanetak Filipe II.a erregeari idatzitako gutuna, Migel Lopez Legazpiren espedizioarekin mendebaldeko uharteetara joateko gonbitea onartuz. Mexikon, 1560ko maiatzaren 28an

“Sacra Católica Real Majestad. En principio de Mayo deste presente año de sesenta reciví al mandato de Vuestra Real Magestad hecho en Valladolid a veinte y quatro de Septiembre del año pasado de cinqüenta y nueve, po el qual es servido mandarme vaya en los navíos que D. Luis de Velasco , Visorrey desta Nueva España, por mandato de Vuestra Magestad imbía a las Islas del Poniente, al qual mandato luego obedecí como a mandato de mi Rey y Señor, a quien siempre serví. Y beso los Reales pies y manos de Vuestra Magestad por la merced y favor que es servido hacerme en mandarme servir deste su capellán y siervo. La información que a Vuestra Real Majestad han hecho de que yo fuí en la jornada que el comendador Frey García de Loaysa en servicio de Vuestra Magestad hizo para las Islas de Maluco así es, que yo fuí en ella el año de veinte y cinco, en la cual me ocupé 11 años hasta que dí la vuelta a España, donde en Valladolid el año de treinta y seis dí a Vuestra Real Persona cuenta y relación de lo sucedido en aquella jornada. Los ocho años de los quales estube de asiento en las Islas de Maluco y su comarca, sirviendo a V.M. así de soldado como de capitán como en cargos de su Real Hacienda, hasta en tanto que por una Real cédula nos fue mandado dexásemos la tierra libremente a los capitanes del serenísimo Rey de Portugal. Y vuelto de la Especería, hasta el año de 52 que Nuestro Señor Dios fue servido llamarme al estado de la Religión en que agora vivo, me ocupé en servicio de V.M: y lo más del tiempo en esta Nueva España, donde por D. Antonio de Mendoza, Visorrey de ella, me fueron encomendados cargos de calidad, así en las cosas de la guerra que se ofrescieron como en tiempo de paz. Y después que estoy en la Religión, asimesmo se han ofrescido negocios importantes del servicio de V.M. en que algunas veces su Visorrey d. Luis de Velasco me ha ocupado, Y agora luego que el mandato de V.M. reciví, dí noticia dello al Padre fray Agustín de Coruña, provincial de la Orden de nuestro Padre San Agustín en esta Nueva España. Y él y toda la Orden, con gran voluntad y afición que tienen al servicio de V.M., obedecieron lo a él y a mi mandato. Y me mandó me aparejase a hacer este viaje con otros tres Religiosos. Y dado caso, que segund mi edad que pasa de 52 años, y falta de salud que de presente tengo y los muchos trabajos que desde mi mocedad he pasado, estaba necesitado de pasar lo poco que me resta de vivir en quietud. Pero considerado el gran zelo de V.M. para entodo lo que toca al servicio de Nuestro Señor Dios y aumento de su Santa Fe Católica, me he dispuesto para los trabajos desta jornada solamente confiando en el auxilio Divino, mediante el qual en su misericordia espero que su Divina Magestad y Vuestra Real Persona han de ser servidos muy mucho. El Virrey D. Luis de Velasco me ha comunicado el mandato de Vuestra Real Magestad acerca de lo que toca a la navegación que manda hacer al Poniente. Y tratado con él lo que me ha parescido que conviene al servicio de nuestro Señor e de Vuestra Magestad será servido acerca deste negocio, a su Señoría le ha parecido que Vuestra Magestad será servido en que se dé cuenta a su Real Persona dello. E asíjuntamente con ésta va mis parescer sobre ello para que Vuestra Magestad, mandado ver, provea lo que más fuere su servicio. A V.M: suplico se resciva de mí la voluntad con que sirvo, que es con deseo de acertar en el servicio de nuestro Señor Dios y de V.M. , cuya Real Persona y muy gran Estado nuestro Señor guarde y conserve con augmento de muy mayores reynos y señoríos, y después le lleve a la Gloria Celestial para que goce de aquel Reyno de la Eternidad para donde le crió. De México, a 28 de Mayo de 1560. s.C.R. M. Beso los Reales pies y manos de V.M., vuestro muy humilde capellán y menor siervo. Fray Andrés de Urdaneta.”

Iturria: PRIETO, C., El Océano Pacífico: Navegantes españoles del siglo XVI, Alianza, Madrid, 1984, 182 eta 183 or.



7. Kronologia

Urtea Gertaera 1493 Alejandro VI.a Aita Santuaren buldak 1494 Tordesillaseko Ituna 1508 Andres Urdaneta Ordizian jaio zen (Gipuzkoa) 1513 Vasco Nuñez Balboak Ozeano Barea aurkitu 1519-1522 Magallanes-Elkano: Munduari lehenengo bira

1519ko irailaren 20 Sanlucar de Barramedatik irten

1521eko apirilaren 27 Magallanes hil

1521eko abenduaren 21 Elkano Tidoretik irten, etxeratzeko asmoz

1522ko irailaren 6 Elkano Sanlucar de Barramedara iritsi

1521 Andres Niñoren espedizioa Panamatik irten 1529ko apirilaren 22 Zaragozako Ituna 1525-1537 Garcia Jofre de Loaisaren espedizioa. Elkano eta Urdaneta

ere bertan 1525eko abuztuaren 24 Coruñatik irten

1526ko ekainaren 1 San Lesmes karabela galdu zuten. Aurretik beste 3 ontzi Magallanes itsasartea ezin pasaturik geratu ziren.

1526ko uztailaren 30 Garcia Jofre de Loaisa hil

1526ko abuztuaren 4 Elkano hil

1526ko irailaren 5 Gonzalo de Vigo, Magallanes-Elkano espedizioko kide izandakoa, aurkitzen dute

1527ko martxoaren 27 Urdaneta zauritu zuten eta aurpegia kiskalita geratzen zen betirako

1927ko uztailaren 12 Elgoibarreko Karkizano hil

1528ko martxoaren 27 Hernan Cortesek bidalitako Florida ontzia iritsi, Saavedra agintean duelarik

1535eko otsailaren 15 Zaragozako Itunaren berri izan ondoren, Urdaneta eta bere alabak itzulbidaia hasi zuten, portugaldarren bidea jarraituz

1536ko ekainaren 26 Urdaneta eta bere alaba Grazia Lisboara iritsi

1537ko otsailaren 26 Urdanetak bidaiaren memoria entregatu zion Karlos I.ari

1527-1529 Saavedraren espedizioa 1538ko urriaren 16 Urdaneta Sevillatik irten zen Espainia Berrirako (Mexikorako)

bidean, han espedizio batean parte hartu ahal izateko, baina ez zuen lortu

1542-1548 Ruy Lopez Villalobosen espedizioa 1553ko martxoaren 20 Urdaneta agustindarren ordenan sartu



1559 Filipe II.aren gutuna Andres Urdanetari 1664-1566 Migel Lopez Legazpiren espedizioa. Urdaneta ere bertan

1564ko azaroaren 21 Navidad portutik irten

1565eko martxoaren 15 Bohol uhartera iritsi, San Pedro ontzia konpondu ahal izateko

1565eko ekainaren 1 San Migeletik (Filipinas) irten, Espainia Berrirantz (Mexikorantz)

1565eko ekainaren 9 San Bernardino itsasartea pasatu eta Ozeano Barera atera

1565eko irailaren 18 Kaliforniako Santa Rosa uhartea bistaratu

1565eko urriaren 8an Acapulcora iritsi. Itzulbidaia burutu dute

1566ko apirila Urdanetak mapak eta liburuak erakutsi Filipe II.ari

1566ko urriaren 8a Urdanetak Parecer del P. Andrés de Urdaneta idatzi

1568ko ekainaren 3 Andres Urdaneta Espainia Berrian (Mexikon) hil 1566ko martxoa Acapulcotik Manilako lehen galeoia irten: San Jeronimo 1815 Manilako azken galeoia irten: Magallanes





1. blokea- Mundu Garaikidearen eraikuntza





1 Industria Iraultza

1.1 Industria Iraultzaren aurreko industria

Hazkunde ekonomiko modernoaren lehenengo adierazpen historikoa Britainia Handian gertatu zen; hazkundearen bizkortze hori, berriz, ekonomian eta gizartean izandako aldaketa sakon batzuek eragin zuten, eta horrek industria iraultzaren hasiera ekarri zuen.

1.1.1 Industria aurreko ekonomiak (7)

Industria aurreko gizartean biztanleriaren gehiengoak soldata txikiegia zuen edo, gehienetan, nekazaritzako sarrerek ez ziren bizitzeko beharrezko gastuak gainditzeko nahikoak, elikagaien eta manufakturen prezioak oso garestiak baitziren.

Biztanleriaren gehiengoa (%80-90 inguru) nekazaria zen. Produktibitate txikia eta urritasuna ziren bereizgarri nagusiak. Uzta txarrak egon edo oinarrizko produktuen prezioek gora eginez gero, urte askotan

goseteak izaten ziren. Horrelakoetan, pobreenak matxinadak egiten zituzten. Goiko klaseetakoek, berriz, janaritarako gastua egin ondoren, oraindik ere %70 inguru

zeukaten, era guztietako produktuak kontsumitzeko eta morroi nahiz zerbitzari kopuru handia edukitzeko.

Finantza erakunderik ez zegoenez, jendeak dirua gorde egiten zuen. Aberastasuna, ia beti, lur kantitatearen arabera neurtzen zen. Zenbat eta lur gehiago

eduki, orduan eta errenta handiagoa.



1.1.2 Etxe barruko industria: PROTOINDUSTRIALIZAZIOA (Funtzionamendua,

Domestic System, Putting Out System, Factory System) Funtzionamendua: XVIII. mendean, Europako eskualde batzuetan nekazarien familia batzuek,

nekazaritzako lanarekin batera, ehungintzako produktuak egiten zituzten, eta merkatariek produktuok urruneko merkatuetan saltzen zituzten. Gertaera hori Flandesen nabaritu zen lehenengoz, eta, fenomeno hori adierazteko, protoindustrializazio kontzeptua sortu zen. Ehuleek eta iruleek tresna sinpleak erabiltzen zituzten lanerako eta nekazarien familien hiru laurdenak manufakturen produkzioan jarduten zuten, horrek diru sarrera gehigarriak ematen baitzizkieten. Sistema horren bitartez, gehiago sortu, diru-sarrerak handiagotu eta, elikadura hobetzean, biztanle kopuruak ere gora egin zuen.

Domestic System: XVIII. mendearen erdialdean, Europa Erdialdeko, Britainia Handiko, Holandako

eta Mediterraneoko eskualde batzuetan –Italia iparraldean, Katalunian…- nekazaritza industria sakabanatua hedatzen hasi zen; industria horrek, hurbileko merkatuak ez ezik, urruneko merkatuetako soberakinak ere sortzen zituen.

Prozesua nekazariak berak hasten zuen. Nekazaritza lanak denbora librea uzten zionean, egiten zuen lan hau. Berak erabakitzen zuen noiz lan egin eta zenbat denbora. Uzta garaian, ekoizpen hau jaitsi egin ohi zen.

Tresnak nekazariarenak ziren eta bere etxean egiten zuen lan. Nekazariak erabakitzen zuen zenbat ekoiztu, nolakoa… Nekazariak saltzen zuen nahi zuen tokian. Nekazariak erabakitzen zuen salmenta prezioa.

Putting out System

Prozesua merkatariak hasten zuen. Etxez etxe joan ohi zen lana eskaintzen. Berak erabakitzen zuen noizko behar zen lana. Nekazaria ados bazegoen, tratua egiten zuen merkatariarekin.

Tresnak merkatariarenak ziren eta etxez etxe eraman ohi zituen, lehengaiekin batera. Merkatariak erabakitzen zuen zenbat ekoiztu, nolakoa… Merkatariak ekoizpen guztiak bildu eta nahi zuen tokian saltzen zituen. Merkatariak erabakitzen zuen soldata eta salmenta prezioa.

Factory System

XVIII. mendeko azken hamarkadetan, jarduera hori gero eta errentagarriagoa zen, eta eskualde askotan hedatu zen. Merkatarien edo merkataritza enpresen kapitala pilatzen joan zen eta dena lokal berean biltzen hasi ziren, factory delakoan, alegia.

Prozesua aberastutako merkatari batek hasten zuen. Factory horrek ordutegi bat izango zuen eta egutegi bat. Langileak hura bete beharko zuen lehenengo eta, denbora librea geratuz gero, nekazaritza lanak egingo zituen.

Tresnak gero eta handiagoak ziren eta etxean ezin ziren gorde. Factoryan zeuden eta hara joan behar zen lanera.

Factoryako jabeak erabakitzen zuen zenbat ekoiztu, nolakoa… Factoryako jabeak saltzen zuen nahi zuen tokian. Factoryako jabeak erabakitzen zuen salmenta prezioa eta baita soldata ere.



1.2 Erresuma Batuko industria iraultza 1.2.1 Faktore demografikoa

1. Biztanleriaren hazkundea ikusgarria zen. 2. Hori dela-eta, produktuen eskaria ere handiagoa zen.

1.2.2 Nekazaritzako aldaketak (5)

1. Lugorria apurka-apurka gero eta gutxiago erabiltzen zen eta, horren ordez, laboreen errotazioa sartu zen, artoa, patatak, arbiak eta abar txandakatuz.

2. Nekazaritzako teknologia aldatu egin zen (makina berriak…). 3. 1700etik 1800era bitartean, nekazaritzako lanaren produktibitateak %90eko hazkundea izan zuen

eta biztanleria gero eta handiagoa elikatzeko aukeraz gain, esportatzeko aukera ere eman zuen. 4. Enclusure Acts edo Hesien legeak lagungarriak izan ziren jabetza pilatzeko eta jabetzari beste

antolaketa bat eman zitzaion. Hori bai, jabe txikiak eta ertainak bere lurrak jabe handiari saldu beharrean izan ziren askotan.

5. Kaltetuak ere badira aurrerapen prozesu honetan: Jornalariak: Soldata oso txikiarekin geratu ziren, bizitzeko aukerarik ez zuen ematen soldata. Jabe txikiak eta ertainak: Nahikoa kapitalik ez zuten bere lurrak hesiz inguratzeko eta

gehienek jabe handiei lurrak saldu eta hirietako industria auzo berrietara emigratu beharrean izan ziren.

1.2.3 Nazioarteko merkataritzaren eginkizuna (Aldaketa garrantzitsua, Ondorioak

(3)) Aldaketa garrantzitsua: Lanaren soberakinak, klima beroko herrietan, ez ziren oso egokiak trukerako.

Horren eraginez, XVIII. mendeko bigarren erdian, Ingalaterrako ehungintzaren sektorea kotoizko ehunak sortzen hasi zen, eta horiek mundu osoko aberatsei nahiz pobreei saltzen zitzaizkien, kasuan kasuko eskualdean klima bero edo hotza egon arren. Industria iraultza sektore horrexetan hasi zen, eta, historia osoan lehenengoz, herrian bertan sortu gabeko lehengai batean –kotoian- oinarritutako kontsumo industria garrantzitsua agertu zen. Artilezko manufakturen esportazioek behera egin zuten eta kotoizko ehun berrien esportazioek, berriz, gora.

Ondorioak: Kolonietako edo herri pobreetako industria produktuen eskaria handiagotu egin zen eta,

ondorioz: Soberakin ekonomikoak industria iraultzaren hurrengo etapak finantzatzeko aukera eman zuen. Kapital pilaketa gertatu zen. Finantza sistemaren garapena eragin zuen.

1.2.4 Garraioa eta komunikabideen iraultza (5)

1. Britainia Handian, garraioa eta komunikazioak errazak eta merkeak ziren, bertako leku guztiak, gehienez jota ere, itsasotik 100 km-ra daudelako. Bideak eraikitzeko eta mantentzeko prozedurak ere hobetu egin ziren. Beste alde batetik, garraioa erraza izateak produktuen eskaria eta eskaintza hurbildu egin zituen, eta horrek mesede egin zion Ingalaterraren, Galesen eta Eskozian arteko barne merkatua eratzeari.

2. Britainia Handia aurrendaria izan zen trenbidearen eraikuntzan ere eta garraio bide honek azkartu egin zuen lurreko garraioa.

3. Lurruna nabigazioan erabiltzen hasi ziren eta belaontziak baztertuta gelditu ziren, tona kantitate handiko itsasontziak eraikiaraziz; gainera, nazioarteko merkataritzaren bolumena handiagotu eta garraioaren prezioak merketu egin ziren.

4. 1858an telegrafo elektrikoa informazioa azkar igortzeko lehenengo pausoa izan zen. 5. Telefonoa.





2 Erregimen Zaharraren krisia

2.1 Erregimen Zaharra 2.1.1 Ekonomia Feudala (Nekazaritza (3), Desberdintasunak (2), Banaketa (2))

Nekazaritza Biztanleriaren gehienak lurra lantzen zuen, %80-90 orokorrean. Britainia Handian hiru laurdenak ziren nekazariak. Errusian %90etik gora ziren nekazariak.

Desberdintasunak Europa ekialdean nekazariak morrontza erregimenean zeuden, ia-ia esklabotza egoeran. Europa mendebaldean eta Mediterraneoan, nekazarien egoera legala hobea zen, baina

produkzioaren zati handiena lurjabeen eskuetan geratzen zen (jaunak, Eliza eta Estatuaren eskuetan, alegia).

Banaketa Nekazariek hamarrena ordaintzen zioten Elizari; errentak eta era askotako betebeharrak eta

zerbitzuak ordaintzen zizkioten jaun feudalari, eta Estatuari eta, gainera, zerga zuzenak eta zeharkakoak ere ordaindu behar zituzten.



Lurra, orokorrean, jabe aristokraten edo goi-kleroaren esku zegoen, eta horiek errentak kobratuta edo jabetzak zerbitzarien bitartez ustiatuta bizi ziren, zergarik ordaindu gabe. Gizarte talderik pribilegiatuenak noblezia eta goi-kleroa ziren.

2.1.2 Estamentuzko gizartea (Banaketa, Pribilegiatuak (8), Hirugarren Estatua (2))

Banaketa: Hiru estamentu zeuden eta estamentu bakoitzak oso eskubide desberdinak zituen: noblezia, kleroa eta “hirugarren estatua” edo herria.

Pribilegiatuak (Noblezia eta Kleroa)

1. Zerga salbuespena. 2. Sistema judizial berezia. 3. Galdeketetan ezin zituzten torturatu (Hirugarren estatukoak bai). 4. Goi karguen monopolioa. 5. Lurraren eta jabetza horietan bizi zirenen gaineko eskubide feudalak eta jaun

eskubideak. 6. Goi kleroko kideak noblezian erreklutatzen ziren, eta kideok beste edozein nobleren

pribilegio berberak zituzten. 7. Lurraren jabetzaren bi herenak Elizarenak eta nobleziarenak ziren. 8. Pribilegio juridikoak eta zerga pribilegioak handiagoak izaten ziren Europa

ekialdeko erreinuetan (Polonia, Hungaria, Errusia eta abar), Europa mendebaldekoetan baino (Britainia Handia, batez ere).

Hirugarren Estatua

Gainerako biztanleek, 27 milioi pertsonak, Hirugarren Estatua osatzen zuten, eta horren barruan, oso egoera ezberdinak zeuden: Burgesak Eskulangileak Merkatariak Hiriko biztanleria gehiena Nekazariak …

Hirugarren Estatuko sektorerik aberatsenak ere asmo bat zuen: kleroari eta nobleziari pribilegioak kentzea.

2.1.3 Monarkia Absolutua (Zer da?, Ezaugarriak (3), Non (2), Salbuespenak (2))

Zer da? Erregimen Zaharreko estaturik gehienak monarkia absolutuaren legitimitatea Jaungoikoak berak ematen omen zuen.

Ezaugarriak

Erregeak Jaungoikoaren aurrean soilik zuen erantzukizuna. Erregearen aginteak ez du mugarik edo kontrolik. Hala ere, praktikan, absolutismo politikoa Elizaren eta nobleziaren aginteak mugatzen

zuten.

Non Austria, Prusia, Suedia, Espainia edo Frantzian. Absolutismoaren ezaugarriak nabarmenagoak ziren Errusiako inperioan edo Turkian.



Salbuespenak

Ingalaterra. 1688ko iraultzak parlamentuari eman zion errege agintearen zati bat. Beraz, monarkia parlamentario bat zegoen.

AEB. Britainia Handiarekiko independentzia lortu zuenean, aginte sistema guztiz berria ezarri zuen, europar askok kopiatzeko irrikan egongo diren agintea: Errepublika bat jarri zuten eta Konstituzio bat osatu.

2.2 Pentsamendu Ilustratua 2.2.1 Argien mendea (4)

1. XVIII. mendean, gertaera iraultzaileak baino lehen, pentsamendu kritikoa garatu zen. Erregimen Zaharreko gizartearen oinarriei buruz, eta hori lagungarria izan zen Erregimena desegiteko.

2. XVIII. mendeari “argien mendea” esaten zaio, Ilustrazioaren garaia, munduaren azalpen arrazionalak tradizioaren edo superstizioaren itzalak argitu zituelako.

3. Zenbait pentsalarik zalantzan jarri zituen planteamendu erlijiosoak, Elizak gizartean zeukan eragina, absolutismo politikoaren oinarrian zeuden gizartearen uste sendoak, estamentuka oinarritutako ordena soziala eta ideia eta sinesmen tradizionalak.

4. Zientzietako gaiak garatzeari eman zioten eta Bibliako gizakiaren sorkundearen gaineko kontaerak zalantzan jarri ziren: Matematikak eta Fisika: Leibniz eta Newton. Astronomia: Laplace. Kimika: Lavoisier. …

2.2.2 Kritika ekonomikoa (2)

Adam Smith britainiarrak liberalismo ekonomikoaren oinarri teorikoak eraiki zituen Nazioaren aberastasuna izaerari eta zergatiei buruzko ikerketa lanean (1776).

Aurrerakuntza ekonomikoa lortu nahi bada, produkzio faktoreak (kapitala, lurra eta lana) aske utzi behar dira. Ordura arte, nobleziaren eta kleroaren kontrolpean zeuden.

Merkantzien balioa eta prezioa lanetik datoz eta aberastasuna langileak sortzen du. Hau oso plantemendu harrigarria zen garai hartan, lana gaizki ikusita baitzegoen goi klasekoen artean.

2.2.3 Filosofoak (Locke (Nor zen, idea), Voltaire (Nor zen, Lana), Montesquieu (Nor

zen, Lana), Rousseau (Lanak (2)) Locke

Pentsamendu ilustratuaren aurrekari bat izan zen. XVII. mendean bizi izan zen ingeles hau eta 1688ko iraultza justifikatu zuen.

Bere ustez, gobernarien eta gobernatuen artean erlazioak arautzeko ”kontratu sozial” bat egin behar zen.

Voltaire Nor zen? Lockeren eta beste autore batzuen ideiak zabaldu zituen lehenengoz Frantzian. Lana: Gutun filosofikoak. Askatasun politikoa eta tolerantzia erlijiosoa aldarrikatu zituen.



Montesquieu

Nor zen? Frantziako noble dirudun bat zen. Zientzia politikoaren eta soziologiaren sortzailea kontsideratzen da.

Lana: Legeen espiritua. a. Konstituzio baten bidez kontrolatutako sistema monarkikoa proposatu zuen. b. 3 aginteak banatuta aurkezten zituen: legegilea, betearazlea, judiziala. c. Erregeen absolutismoa zalantzan jartzeko oinarri teorikoak finkatu zituen eta

Ipar Ameriketako 1787ko konstituzioa eta XIX. mendean idatziko diren konstituzio gehienak bere doktrinetan euskarritu ziren.

Rousseau

Lanak Gizartearen arteko desberdintasunaren jatorriei eta oinarriei buruzko diskurtsoa.

Gizarte ordenak pertsonen arteko jatorrizko berdintasuna usteldu duela dio. Gizarte kontratua: Gobernua kontratutzat ikusten du. Baina hori ez da kontratu

politiko hutsa, pertsonen arteko akordioa baizik. Kontratu horrek “gehienen borondatea” adierazi behar du eta gobernua bigarren mailan dago. Ideia hau ondorengo planteamendu demokratikoetan jasota geratuko da.

2.2.4 “Argien” hedapena (2)

Ideia ilustratuen multzoa hasieran elite txiki batzuen artean hedatu zen; apaizek eta burges aberatsenek soilik zekiten irakurtzen. Argitalpenik eraginkorrena Diderot eta D´Alembert-ek zuzendutako Entziklopedia (1751-1776) izan zen. “Zientzia, arte eta tekniken hiztegi arrazoitua”. Garaiko ezagutzen egoera zen, baina, aldi berean, erakunde politiko eta erlijiosoen aurkako zeharkako kritika ere bazen.

1702an, Britainia Handian lehenengo egunkaria sortu zen. 2.2.5 Absolutismo Ilustratua (3)

Despota ilustratuek herriarentzat “hoberena” nahi omen zuten, baina herriaren iritzia ez zitzaien interesatzen. Todo para el pueblo, pero sin el pueblo zen bere lema.

Pentsamendu ilustratua modan egon zen errege gorteetan eta klero eta nobleziako zenbait sektoretan:

Prusiako Federiko II.ak eta Errusiako Katalina II.ak harrera ona egin zioten Voltaire filosofoari.

Austriako Jose II.ak oso kontuan izaten omen zituen Montesquieu eta Rousseau-ren ideiak.

Espainian Inkisizioak Rouseauren lanak debekatu zituen, baina Karlos III.aren ministro batzuk Voltaire-ren jarraitzaile omen ziren.

Aurrerapen ekonomikorako eta biztanleen bizitza eta heziera hobetzeko, beharrezkoa zen gizarte ordenaren oinarriak goitik behera aldatzea, baina agintariek ez ziren horren aldeko. Izan ere, Frantziako Iraultzaren ondoren, Austriako, Prusiako, Errusiako eta Espainiako monarkek bertan behera utzi zituzten ideia ilustratuak; absolutismoaren alde egin eta, ilustratu baino gehiago, despota eran jardun zuten.



2.3 Ameriketako Estatu Batuak: nazio baten sorrera 2.3.1 Iraultzaren aurrekariak (Nazio berria, Kolonietako gizartea (3), Porturik

garrantzitsuena) Nazio berria: Ipar Ameriketako ekialdeko kostaldean, Britainia Handiko koroaren jabetza hamahiru

kolonia zeuden. Jabetza horietan lehenengo errepublika sortu zen, eta bertako gobernua konstituzio baten bidez araututa gelditu zen. Horretarako, biztanleak britainiarren agintetik irten ziren, eta, gainera, berdintasuna eta askatasuna sustatzen zituzten ideia iraultzaile nagusiak antolaketa politiko eta sozial berrian sartu zituzten.

Kolonietako gizartea

Etorkinen jario etengabeak eragindakoa zen. Ez zeuden Europako sistema feudal zorrotzaren ezaugarriak eta jaraunspenezko nobleziarik ere ez zegoen.

Hegoaldeko kolonietan sistema esklabista antolatu zen eta esklaboek tabako, azukre eta kotoiaren laborantzetan egiten zuten lan.

Bertako gizartea honako hauek osatzen zuten: Lurjabe handiek eta txikiek. Hirietako langile askeek. Mendebaldean lur berriak okupatzeko eta baliabideak ustiatzeko aukera zuten

langileak. Merkataritza trafiko aktiboa kontrolatzen zuten merkatariak, eta esklaboak

ugariago ziren hegoaldeko kolonietan. Porturik garrantzitsuena: Hamahiru kolonietako hiri eta porturik garrantzitsuena Filadelfia zen, eta

1760an 25.000 biztanle zituen. 2.3.2 Independentzia gerra (Eragilea, Zazpi Urteko Gerra, Matxinada, Armada,

Bakea) Eragilea: Kolonoek ez zeuden gustura jasaten zuten tratuarekin; metropoliari aberastasuna eta

zergak bidaltzen zizkioten, baina guztiz baztertuta zeuden erabakiak hartzeko orduan. Horregatik, XVIII. mendearen erdialdetik aurrera, Britainia Handiarekiko mendetasun gogorraren aurkako iritzia zabaldu zen.

Zazpi Urteko Gerra: (1748-1756) Britainia Handiak Frantziari irabazi zion eta, horretarako,

amerikar kolonoen laguntza izan zuen. Kolonoek irabazle sentitu ziren eta Britainia Handiaren esker ona espero zuten, baina metropoliak zergak igo zizkien, gerra gastuak finantzatzeko. Horrela, azukrearen eta beste produktu batzuen zerga berriak sortu ziren, kolonoen ezinegona handiagotuz.

Matxinada: 1773eko abenduaren 16an, Bostoneko portuan istilu larria egon zen,Tearen

matxinada. Altxamendu honen zergatia Londreseko gobernuak tearen merkataritzari ezarritako zerga berria izan zen. Kolono gazte batzuek, indiar mozorrotuta, Ekialdeko Indien Konpainiako (tea Ipar Ameriketara esportatzeko monopolioa lortu zuen konpainia honek) hiru itsasontzietako kargamendua itsasora bota zuten. Tropa ingelesek gogor zapaldu zuten altxamendua eta gobernuak Bostoneko portua ixteko agindua eman zuen, baina, horren eraginez, haserrea biztanleria osora zabaldu zen.

Armada: Gobernu britainiarren errepresio neurrien ondorioz, Independentzia Gerra hasi zen.

Kolonoek milizianoen armada eratu eta agintean George Washington jarri zuten. Lehenengo arazoa tropak ekipatzeko armarik eta muniziorik ez edukitzea izan zen. Gerra ontzirik ere ez zeukaten eta ingelesek erabateko nagusitasuna zuten itsasoan. Beraz, atzerriko potentzien (Frantzia, Espainia) laguntza lortzea ezinbestekoa zen.



Bakea: 1783an, Britainia Handiak Estatu Batuen independentzia onartu zuen, Versailleseko

Itunean. 2.3.3 Lehenengo Konstituzio Modernoa (Iritzi desberdinak (2), Hitzarmena (8),

Arazoa) Iritzi desberdinak: Independentzia konkistatu ondoren, antzinako kolonia guztiek ados jarri beharra izan zuten, eta hori oso konplexua izan zen:

Hegoaldeko kolonietan, etxe handietan bizi ziren lurjabeek agintzen zuten; laborantza lur handiak zituzten eta esklabo beltzek lantzen zituzten lur hauek. Lurjabeek esklabotasuna abolitzearen aurka zeuden eta elkarrekiko ia independenteak ziren Estatuen konfederazioa sortu nahi zuten.

Iparraldeko koloniak burgesek eta nekazaritzako jabe txikiek kontrolatzen zituzten. Buruzagi politikoek neurri erradikalagoak proposatzen zituzten eta estatuen arteko batasun handiagoa nahi zuten.

Hitzarmena: 1787an, antzinako kolonietako 55 ordezkari Filadelfian bildu ziren, konstituzio bat idazteko asmoz. Joera arteko paktua lortu zen:

1. Konstituzio hau ilustratuek defendaturiko berdintasun eta askatasun printzipioetan oinarritzen zen.

2. Erregimen errepublikanoa eta demokratikoa ezarri zen. 3. Gobernu federal bakarra eratuko zen. 4. Errepublikako presidente bat izango zuten. 5. Legegintzarako bi ganbera izango ziren: Kongresua eta Senatua. 6. Baina, aldi berean, estatu bakoitzak barne politikan eskumen handiak izango zituen gobernu

autonomoa eduki zezakeen. 7. Emendakin batzuk kenduta, gaur egun ia-ia berdin mantentzen dute konstituzio hau. 8. Eragin handia izango du Europako iritzian eta politikan.

Arazoa: Saihestu egin zuten beltzen esklabotasunaren gaia eta Sezesio Gerrara arte ez zuten ebatzi (1861-1865); arazo horren ondorioz, gaur egun ere arrazen diskriminazioa agerikoa da.

2.4 Frantziako iraultza 2.4.1 Iraultzaren aurrekariak (Gizartea, Krisia, Estatu Nagusiak)

Gizartea: XVIII. mendeko bigarren erdian, Frantziako ekonomia hedatzen hasi zen; bertako gizarte egituran arazoak zeuden eta estatu monarkikoa krisian zegoen. Estamentu pribilegiatuen aldeko arau ekonomikoen eta sozialen aurkako iritzi orokorra zegoen.

Goi burgesiak ez zeukan gizartean gora egiteko eta agintea lortzeko aukerarik. Nekazariak gero eta haserreago zeuden zerga feudalak zirela-eta. Hirietako langileek prezio handiak jasan behar izaten zituzten.

Krisia: Frantziako estatuak finantza krisi larria zeukan: gastuak sarrerak baino handiagoak ziren eta zor iraunkorra zegoen. Krisi hori konpontzeko, noblezia eta kleroaren zerga pribilegioak ezabatuko zituen zerga erreforma behar zen. Monarkiaren lehen ministroek (Turgot, Calonne, Necker) estamentu pribilegiatuek zergak ordaintzea proposatu zuten, baina ezin izan zuten onartzea lortu.



Estatu Nagusiak: Pertsona gorenek Erreinuko Estatu Nagusien bilera eskatu zuten; Erdi Aroko biltzar horietan, estamentuak (kleroa, noblezia eta hirugarren estatua) bakoitza bere aldetik biltzen ziren erregearen proposamenei oniritzia emateko; azkeneko deialdia 1614an egin zen. Necker-ek 1789ko maiatzaren 1erako deitu zituen Estatu Nagusiak.

2.4.2 1789: Iraultzaren eztanda (Cahiers de doléances, Bozkatzeko era eta eztabaidak)

Cahiers de doléances: Hirugarren Estatuko ordezkariak aukeratu beharra zegoen. Hiru estamentuetako hautesleek Estatu Nagusien bilerara eraman beharreko kexak eta errebindikazioak eman zizkieten ordezkariei. Hautaturiko ordezkariak 60.000 kexa ingururekin iritsi ziren Parisera; kexarik gehien-gehienak hamarrenak eta gainerako zerga feudalak ordaindu behar izateari buruzkoak ziren.

Bozkatzeko era eta eztabaidak: Ordezkari kopuru bera izango al zuen estamentu bakoitzak? Bereiztuta ala elkarrekin egingo ziren bozketak? Hirugarren Estatuak bozketa pertsonaka egitearen aldekoa zen, kiderik gehien zituen

taldea baitzen. Ekainaren 20ko goizean, hirugarren estatuko ordezkariek itxita aurkitu zuten biltzeko tokia

eta hurbileko areto batera joan ziren, Jeu de Paume izeneko aretora (Pilota Jokoa); bertan, apaiz batzuekin batera, “inoiz ere ez bereizteko eta egoerek eskatzen zuten bakoitzean biltzeko” zina egin zuten, “harik eta erreinuko konstituzioa euskarri sendoetan ezarri eta berretsi arte”.

Erregeak, gobernuak eta klero eta nobleziako sektore batzuek hasieran ez zuten prozesu hori onartu, baina ekainaren 27an Luis XVI.ak hirugarren estatura batzeko agindua eman zien oraindik ere horren aurka zeudenei.

Uztailaren 7an, Frantziak Biltzar Konstituziogilea zeukan. 2.4.3 Herri altxamenduak (Uztailaren 14a, La Grande Peur, Legeztapena, Erregea)

Uztailaren 14a: Ordura arte iraultza baketsua eta legezkoa izan zen. Erregeak eta sektore kontserbadoreenek ez zuten absolutismoaren amaiera onartu nahi izan. Orduan, Pariseko kaleetan herri-altxamendua hasi zen. Jendetza Bastilla izeneko gotorleku eta espetxera joan zen, armen eta polboraren bila; gotorleku hori aginte absolutuaren sinboloa zen, eta herriak uztailaren 14an okupatu zuen; egoera hori, gaur egun, Frantziako jaialdi nazionala da.

La Grande Peur: Iraultza Frantziako hirietara eta herrixketara hedatu zen. Udalbatzar berriak eratu

ziren eta horiek onartutako agintaritza bakarra Biltzar Nazionalarena zen. Landa inguruan ere nekazaritza iraultza zabaltzen joan zen. La Grande Peur-en garaian (Beldur Handia), nekazariek jaunei zergak eta prestazioak ordaintzeari utzi eta gotorlekuak, nobleen artxibategiak eta feudalismoaren gainerako sinbolo guztiak suntsitu zituzten.

Legeztapena: Biltzar Nazionalak, egoera hori ikusita, bilkura oso garrantzitsua egin zuen abuztuaren

4an eta, errealitatean egiten ari ziren suntsipena legeztatzea erabaki zen. Zor pertsonalak eta hamarrenak kalte-ordainik gabe ezabatu ziren eta lurra zergapetzen zuten eskubideak jabeei kalte-ordaina emanez indargabetu ziren. Zerga berdinak, zigor berdinak eta kargu publikoak lortzeko aukera berdinak ezarri ziren.

Erregea: Ez zituen dekretuak sinatu nahi izan eta, hau ikusita, Pariseko herriak manifestazio

erraldoia egin zuen Versailleseko jauregiraino. Herriaren presiopean, erregeak dekretuak sinatu egin behar izan zituen.



2.4.4 Etapa moderatua. 1791ko konstituzioa (Agintea, Hauteskundeak, Finantzak, Aurka, Joerak (4)) Agintea: Aginte banaketan oinarritutako monarkia konstituzionala ezarri zen. Erregearen aginte

betearazlea mugatua zen, eta aginte legegile ia osa Biltzar Nazionalaren esku zegoen. Hauteskundeak: Zentsuaren araberako hauteskunde sistema (edo erroldaren araberakoa edo

sufragio zentsitarioa deitu ohi zaio baita ere) ezarri zen, hau da, aberastasun maila jakina zuten gizonezko herritarrek soilik eman zezaketen botoa, biztanleriaren gehiengoa bozkatzeko eskubiderik gabe utziz. Erregeak konstituzioa sinatu zuen.

Finantzak: Biltzar Konstituziogileak zeharkako zergak ezabatu eta zerga zuzenen sistema ezarri

zuen, denentzako berdina eta justuagoa izango zena. Baina nazioaren diru kutxak hutsik zeuden eta, hori konpondu nahian, Biltzar Konstituziogileak kleroaren ondasunak nazionalizatu zituen, ondoren saltzeko asmoz. Apezpikuak eta apaizak, beste funtzionario batzuk bezala, aukeratu egiten ziren eta Estatutik jasotzen zituzten soldatak; era berean, erlijiosoen komentu guztiak desegiteko erabakia ere hartu zen.

Aurka: Aita Santuak kondenatu egin zuen kleroaren lege egoera berria eta Eliza nazional frantsesa

ezartzea, baita printzipio iraultzaileak ere. Horren ondorioz, iraultzaren aurkako asaldura nabarmendu zen. Erbesteratu frantsesak konspiratzen hasi ziren, eta Europako erregeei eta gorteei presioa egiten zieten, Frantzian esku har zezaten.

Joerak

1791ko ekainean, Tullerias jauregitik, Erregearen familiaren ihesa modu lazgarrian amaitu zen: erregearen familiakoak ezagutu eta atxilotu egin zituzten. Biltzarrak erregeari aldi baterako eginkizunak kendu zizkion.

Herria Luis XVI.aren kontra azaldu zen. Noblezia burgesia moderatutik urrundu egiten zen. Burgesia moderatua herriaren errepublikaren aldeko gurarien beldur zen, eta prezioen

igoera geldiezina zegoen, ezinegona areagotuz.

2.4.5 Biltzar Legegilea (1791-1792) (5) 1. Parlamentu berria edo Biltzar Legegilea hauteskunde prozesuaren bitartez hautatzen zuten eta 745

diputatuk osatzen zuten. Lege marko horrek eta hauteskunde prozesuak alderdi politikoak edo klubak sortzea eragin zuen, eta horiek hainbat interes eta iritzi politikoren ordezkari ziren.

2. Klub iraultzailerik ospetsuena jakobinoena izan zen; Saint Jacques fraide dominikarren komentuan biltzen zirelako hartu zuten izen hori. Zatiketa batzuen ondoren Robespierrek hartu zuen talde honen agintea.

3. Jakobinoen ezkerretara, cordeliers izenekoak zeuden, eta horien egoitza frantziskotarren antzinako komentu batean zegoen. Horien jokabide politikoak erradikalagoak ziren: sufragio unibertsalaren aldekoak ziren, hau da, herritar guztiek bozkatzeko eta partaidetza politikorako eskubidea zutela uste zuten; eskubide hori 1791ko konstituzioan, aberatsenentzat soilik zegoen jasota. Cordeliers zeritzenen taldekoek monarkia kentzea eta errepublika ezartzea eskatzen zuten; horien zuzendariak Marat eta Danton ziren, eta herri mailarik apalenaren ordezkari ziren (sans-culottes izenekoak).

4. Iraultzaile talderik moderatuena girondinoena zen. Zentsuaren araberako sufragioa defendatzen zuten eta monarkia konstituzionalaren eta erreforma moderatuaren aldekoak ziren.

5. Biltzar Legegilea horrela antolatzen zen: Eskuinetara girondinoak zeuden (250 diputatu). Ezkerreko 136 aulkiak jakobinoek betetzen zituzten.



Erdian, 350 diputatu inguru zeuden. Ezkerreko muturrean, cordeliers zeritzenen ordezkari gutxi batzuk.

Politikan gaur egun ere erabiltzen den “eskuina” eta “ezkerra” izenak Frantzia iraultzaileko biltzarren antolaketan oinarritzen dira.

2.4.6 Konbentzio errepublikanoa eta monarkia erortzea (Tentsioa (4), Marseillesa,

Konbentzioa, 1792ko parlamentua) Tentsioa

Europako potentzia absolutistek –Austriak eta Prusiak- Frantzia iraultzailea inbaditzeko erabakia hartu zuten.

Frantziako herria, ordura arteko protestak kaleetan eta politikaren arloan egin arren, armada nazional bihurtzen hasi zen eta ordena iraultzaile berria Europa osoan zehar defendatzeko eta zabaltzeko prest zegoen.

Gerrak eragina izan zuen herriaren barruko egoeran. Adierazpen askatasunari esker, herriak “austriarraren” aurkako haserrea adierazteko aukera zeukan (La austriaca, horrela deitzen zioten Maria Antonieta erreginari, Luis XVI.aren emaztea eta Austriako Frantzisko I.a erregearen alaba), baita Luis XVI.aren aurkako haserrea adierazteko aukera ere; azken horri, herrian monsieur veto esaten zioten, Biltzar Legegileak proposatutako legeak sinatzeari behin eta berriro ezetza ematen ziotelako. Gainera, erregeari atzerriko potentziei ezkutuan laguntza ematea ere leporatzen zitzaion.

Jendetza handi batek Tuilleriak izeneko errege jauregia hartu zuen, eta Biltzar Legegileak erregearen konstituzio eginkizunak berriro ere eten eta errege familia Tenpleko monasterio zaharrean giltzapetu zuten.

Marseillesa: Marseillako bolondresak, 1792ko altxamenduan Parisera joandakoak, Rouger de Lisle kapitainak konposatutako kantua erabiltzen zuten: Gerrarako kantua Rhineko armadarako izena zuen, baina Pariseko herriak Marseillesa esaten zion kantu horri.

Konbentzioa: Azkenean Biltzar Legegileak hauteskundeetarako deia egin zuen, parlamentu berria

sufragio unibertsalez eratzeko, eta parlamentu horri konbentzio izena eman zioten.

1792ko parlamentua: Bere osaketa aurrekoa baino erradikalagoa izan zen. Lehenengo ekintzak hauek izan ziren:

Monarkia abolitzea. Dekretuak egutegi laiko eta iraultzaile baten arabera datatzea; horrenbestez, 1793 aro berriaren I. urtea izan zen.

2.4.7 Gerra eta Izua (6)

1. Konbentzioa bildu zen egun berean, tropa frantsesek Prusiako armada garaitu zuten lehenengoz, Valmyn. Kontuan hartuta armada frantsesa dendari, eskulangile eta nekazariek osatzen zutela, hau harrigarria izan zen. Gerra zibila eta gerra atzerrian: egoera erradikalizatu egin zen.

2. Erregeari Frantziako etsaiei laguntzea leporatu zioten eta epaitu egin zuten. 36 orduko epaiketaren ondoren, Konbentzioak heriotza zigorra ezarri zion (387 boto alde eta 334 kontra). 1793ko urtarrilaren 21ean, Luis XVI.a gillotinan hil zuten.

3. Robespierre jakobinoaren diktadura. Izua iritsi zen (1793ko uztailetik 1794ko uztailera): 16.000 pertsonari moztu zioten lepoa gillotinan.

4. Konbentzioak 1793ko konstituzioa egin zuen (I. urtea) eta gizonen sufragio unibertsalean oinarritutako demokrazia errepublikanoa ezarri zuen.



5. Luis XVI.aren exekuzioak Europako herrien armadek esku hartzea eragin zuen, eta 1793ko udan, armada aliatuak Frantzian sartu ziren, iparraldetik eta hegoaldetik. Frantziako armada nazional berriak Austria eta Holanda garaitu zituen, baita Espainiako armada ere.

6. Thermidor: Uztailari eman zioten izen hau. 1794an izuaren gehiegikerien aurkako erreakzioa egon zen. Robespierre exekutatu egin zuten eta girondinoak jarri ziren gobernuan. Hauek beste konstituzio bat egin zuten, 1795.ekoa edo III. urtekoa:

Zentsuaren araberako sufragiora itzuli ziren (ez unibertsala). Aginte betearazlea 5 kideek osatzen zuten Direktorioari eman zitzaion eta kide

hauek gorputz legegileak aukeratzen zituen.

2.5 Napoleonen Europa 2.5.1 Direktorioa eta Napoleon (Zergatia, Bizitza (4))

Zergatia: Direktorioak (1795-1799) bi arrisku zituen: Errepublika demokratiko jakobinora itzultzea. Erregimen Zaharra berrezartzea.

Armada ezinbestekoa zen iraultza atzerriko erasoetatik babesteko eta, baita Frantziako Estatua eta gizartea egonkortzeko eta transformazioak zuzentzeko ere.

Bizitza

Korsikan jaio zen 1769an. Gaztetan Rousseauren irakurle amorratua izan zen eta, jakobinoen garaian, Konbentzioaren

aldekoa. Toulon-eko portua armada ingelesaren aurka defendatzean erakutsitako gaitasunagatik, 24

urte zituela jeneral izendatu zuten. Mundu osoan da ezaguna pertsonaia hau, jatorri apaleko militar honek inperio bat eraiki

baitzuen Erregimen Zaharraren Europan. 2.5.2 Frantsesen enperadorea (7)

1. Direktorioak Italiako Armadaren agintaritza eman zion Korsikako jeneral gazteari. Hilabete gutxian (1796), Italiako iparraldea konkistatu eta Campoformioko bakea ezarri zion Austriari; bake honen bidez, Belgika Frantziaren esku geratu zen.

2. Egiptoko kanpainaren ondoren (1798-1799), Parisera itzuli zen jendetzaren txaloen artean. Direktorioko sektore moderatuak defendatu zituen, aginte betearazlearen indar handiagoa aldarrikatzen zituen sektoreak, bai gerra antolatzeko eta bai barruko egoera hobeto kontrolatzeko.

3. Jeinu militarra ezezik, Bonaparte maisua zen propagandan ere, eta horren bidez, etengabe eraikitzen zuen bere ospea: Napoleonen armadak Frantziako eskoletan irakurtzen zen egunkaria argitaratzen zuen.

4. 1799ko azaroaren 18ko estatu kolpea: 3 kontsulek osaturiko aginte betearazlea ezarri zuen eta Lehenengo Kontsul Bonaparte izendatu zuten.

5. VIII. urteko (1799) konstituzio berria: Berriro ere sufragio unibertsala ezarri zuten; Senatuko kideak Lehenengo Kontsulak proposatutako zerrenda baten barrukoen artean aukeratzen ziren. Gainera, gobernuak ekimen legegilea zeukan eta lege proiektuak proposatzen zizkion gorputz legegileari.

6. Praktikan, Kontsulatua mozorrotutako diktadura bat zen. 1802an, Napoleon biziarteko kontsul izendatu zuten eta egoera berri hau X. urteko (1802) Konstituzioan gelditu zen jasota.

7. Hurrengo urratsa XII. Urtean eman zuen: “Errepublikaren gobernua Enperadorearen esku geratzen da, eta horrek frantsesen Enperadore titulua hartzen du”. 1804ko abenduaren 2an,



Notre-Dameko katedralean, Napoleon I.ak bere burua koroatu zuen Pio VII.a aita santuaren aurrean.

2.5.3 Europako gerra (Arrakasta (2), Arerioa)

Arrakasta Napoleonen armadek lurraldeak konkistatu, okupatu eta administratzen zituzten, baina baita

bertako biztanleak Erregimen Zaharreko kateetatik askatu ere. Bere arrakasta militarra ezin daiteke ulertu, baldin eta batailak Erregimen Zaharreko armaden aurkakoak zirela kontuan hartzen ez bada; gainera, une batzuetan, Napoleonen soldaduen %50 ez ziren frantsesak.

Elite intelektualek Napoleonekiko adiskidetasuna adierazi zuen: Beethoven konpositore alemanak Heroikoa sinfonia eskaini zion, Kant, Hegel eta beste intelektual italiar eta espainolak iraultzaren aldekoak ziren eta pozik zeuden Napoleonen inperioak lortutako konkista iraultzaileekin.

Arerioa: Britainia Handia. Napoleonen aurkako koalizio guztietan hartu zuen parte, baina

aurkakotasun honek beste zergati batzuk zituen: Ez zen printzipio politikoei lotutako desadostasunen eraginezkoa, Britainia Handiak

monarkiaren agintea mugatua eta eskubide politikoak herritar guztien esku jarrita baitzituen. Frantziaren eta Britainia Handiaren aurkakotasuna gatazka iraultzailearen aurrekoa zen, eta

jatorri ekonomikoa zuen guztiz. Frantzia Britainia Handiaren lehiakide nagusia zen, bai Atlantikoko eta kolonietako merkataritzaren kontrolean, bai Europako merkataritzaren nagusitasunean. Napoleonek, bere agintearen gorenean, Erresuma Batuaren aurkako blokeo kontinentala dekretatu zuen, eta blokeo horren bidez, debekatu egin zen Britainia Handiko uharteekiko merkataritza. Ekonomia britainiarrak kalte handia izan zuen; baina horren ondorioz, areagotu egin zen ingelesen eskuhartze politikoa eta militarra Napoleonen aurkako gerretan.

2.5.4 Inperioaren antolaketa (Mugak (2), Europa (7))

Mugak 1. 1812an, enperadorearen armadek Europa okupatu zuten, Andaluziatik Moskuraino, eta

Baltikotik Mediterraneo ekialderaino. 2. Menpeko estatuek (Napoleonen anaiek eta familiakoek administratuta) eta estatu aliatuek

(bakea derrigorrez ezarrita) osatzen zuten mapa. Europa

1. Belgika, Holandarekin batera anexionatuta. 2. Holanda Bataviako errepublika bihurtu zen eta gero Luis Bonapartek administratutako

erreinu izan zen. Azkenean, abdikatu egin behar izan zuen. 3. Rhin ibaiaren ezkerreko ertza ere anexionatu zuten, eta enperadorearen beste anaia batek,

Jeronimok, Westfaliako erreinuko koroa hartu zuen. 4. Italia

Zati bat administrazio inperialari zuzen-zuzen lotuta zegoen. Italiako iparraldean erregeorde batek gobernatzen zuen. Hegoaldean, berriz, Napoliko erreinua zegoen, eta Murat jeneralak agintzen

zuen han (Napoleonen arrebarekin zegoen ezkonduta hau). 5. Espainia: Borboiak kendu ondoren, Jose Bonapartek, enperadorearen anaiak eskuratu zuen

tronua. 6. Bernadotte jeneralak Suediako tronua okupatu zuen. 7. Europaren eraikuntza politikotik kanpo geratu zen bakarra Erresuma Batua izan zen.



2.5.5 Barruko Erreformak (Berrikuntzak (6), Errepublika anaiak) Berrikuntzak 1. Ordena publikoa berrezartzeko, Barne Ministerioa eta polizia sekretu eraginkorra sortu zituen. 2. Administrazioa zentralizatu egin zuen. 3. Zergatan ere erreforma garrantzitsua egin zuten eta, horren eraginez, herritar guztiek zuten

zergak ordaindu beharra. 4. Aita Santuarekin ere konkordatua sinatu zuen, eta horrek Frantziako estatu berria onartu zuen. 5. Hezkuntzarako eskubidea eman zien frantses guztiei. 6. Zuzenbide Zibileko Kode berria promulgatu zuen eta, bertan, burgesiaren helburuetako asko

geratu ziren jasota. Kode Zibila antolaketa politiko eta administratibo berriaren euskarria izan zen.

Errepublika anaiak: Iraultzako eta Napoleonen inperioko erakundeak menpeko estatuetan eta aliatuetan aplikatu ziren. Bestalde “Errepublika adiskideetan” promulgatutako konstituzioak 1795eko Thermidorreko konstituzioaren ereduan oinarritzen ziren:

Aginteen banaketa zabaldu zen. Zentsuaren araberako sufragioa erabili zen aginte legegilea osatzeko. Feudalismoa Europa osoan abolitu zen eta ez zen berriro itzuli. Aldaketa hauek mugen aldaketak baino askoz ere iraunkorragoak izan ziren.

2.5.6 Europa Napoleonen aurka (6)

1. Napoleonen printzipioak errazago ezarri ziren egitura feudal ahuleko lekuetan. Sistema horren bitartez, gauza asko bermatzen ziren:

Feudalismoaren amaiera Jarduera ekonomikoen askatasuna Ondasunen zirkulazio askea Jabetza pribaturako erabateko eskubidea …

2. Erregimen Zaharreko egitura finkoagoa zuten lekuetan, Napoleonek arazo handiagoak aurkitu zituen, esate baterako, Espainian eta Errusian, herri horien okupazioan ahalegin militar handiagoa egin behar izan baitzen. Bi estatu horiexetan hasi zen Napoleonen gainbehera. Errusian, 600.000 soldaduek egin zuten atzera 1812an eta hau Frantziaren hondamendia izan zen.

3. Europako potentzien koalizio berria sortu eta armada inperialak garaitu zituen Nazioen Batailan (Leipzig, 1813), eta horrela, armada aliatuak Frantzian sartu ziren. Inperioa erortzen hasi zen.

4. Napoleon Elba uhartera bidali zuten. 5. Agintera itzuli zen, baina tropa ingelesek, prusiarrek, austriarrek eta errusiarrek behin betiko

garaitu zuten Waterloon, 1815eko ekainean. 6. Atlantikoko Santa Helena uhartetxora deserritu zuten, eta bertan hil zen, 1821eko maiatzaren

5ean.

2.6 Erregimen Zaharraren krisia Euskal Herrian 2.6.1 Sarrera 2.6.2 Foruak eta Frantziako Iraultza 2.6.3 Independentzia Gerra



3 Iraultza burgesak eta mugimendu nazionalak

3.1 Europa berrezarpenean 3.1.1 Berrezarpen moderaturantz (Helburuak (3), Iritziak (3), Aldaketak (4), Beldurra,

Emaitza) Helburuak

Waterlooko batailaren biharamunean, Europako potentziak Europako mapa berriz antolatzen hasi ziren.

Beste helburu nagusia ordena egonkorra finkatzea izan zen. Eta iraultzaren itzulera galaraztea ere bai.

Iritziak: Berregokitze hori kontuz egin behar zen:

Nekazariek zerga feudalekiko lortutako askapena ez zen kendu.



Herritarren legearen aurreko berdintasuna ere mantendu egin zen, oso sendo baitzegoen finkatuta herrietan.

Garaitutako Frantziari neurri iraingarriak ez aplikatzeko ahalegina egin zen, bertan biztanlerik gehienak iraultzaren eta Napoleonen aldekoak izaten jarraitzen baitzuten.

Aldaketak

Frantziako errege berriak, Borboien etxeko Luis XVIII.ak, konstituzio liberal moderatu bat jarri zuen.

Inperioak sortutako noblezia berria ere errespetatu egin zuten. Ez ziren ausartu Elizaren eta antzinako nobleziaren ondasunak itzultzen. Napoleonen Kode Zibila ere mantendu egin zen.

Beldurra: Ezusteko iraultzaileari zioten beldur eta arrisku horri ekiditeko prozesua kontrolatu

beharra zegoen. Emaitza: Vienako Kongresutik sortu zen Europa 1789ren aurreko Europaren oso desberdina zen.

3.1.2 Vienako Kongresua eta Europako ordena berria (Bilerak, Partaideak, Etekin

gehien (2), Antolaketa (Austria, Italia, Errusia, Prusia, Holanda, Belgika eta Luxenburgo, Suedia, Danimarka, Alemania)) Bilerak: Napoleon garaitu ondoren, Europako monarkien ordezkariak Vienako kongresuan bildu ziren.

1815ean, Vienako Kongresuak Europako berrezarpenaren oinarriak ezarri zituen lurralde eta politikaren aldetik, hori bai, potentzia handien zabaltzeko nahiak ahaztu gabe. Bilera ugari egin zuten eta Europako politikaren berehalako etorkizunean eragin handia izango zuten erabakiak hartu zituzten.

Partaideak: Berrehun bat diplomatiko izan ziren eta nazio garaileak bildu ziren bertan: Austria,

Prusia, Britainia Handia eta Errusia. Baita Espainia, Portugal eta Suedia ere, bigarren mailako aliatutzat.

Etekin gehien: Vienako Kongresutik hobaririk handiena hurrengo nazioek atera zuten:

Austria, Prusia eta Errusiak lur gehiago lortu zuten. Britainia Handiak nagusitasuna bermatu zuen itsasoan.

Antolaketa

Austriako Inperioa Italiako penintsularen gaineko eragin handia segurtatu zuen. Tirol, Iliria eta Dalmaziako zonak ere bereganatu zituen.

Italia Lonbardia-Venezia Austriaren esku geratu ziren. Parma, Modena eta Toskanako dukerrien agintean printze austriarrak jarri

ziren. Borboien familia Bi Sizilien Erreinura itzultzea erabaki zen. Penintsularen erdian Eliz Estatuak onartu ziren.

Urte batzuk geroago, Italiaren batasuna mapa honetan oinarrituta eraikiko zen. Errusia mendebalderantz hedatu zen:

Finlandia eta Besarabiako jabetzei eutsi zien. Poloniako erreinu berriaren koroa tsarrari batu zitzaion.

Prusiak ere lurraldea handiagotu egin zuen eta hauek erantsi zitzaizkion:



Saxoniako zati bat (Brandenburgo). Pomerania. Renania zati bat: Westfalia.

Holanda, Belgika eta Luxenburgo: Herbeheren erreinua osatu zuten, guztiz artifiziala. Berehala agertuko zen nazionalismoa bertan. Suedia: Norvegia eta oraingo Finlandiaren zati bat berreskuratu zituen. Danimarka: Holstein eta Lauenburg-eko dukerriak anexionatu zituen. Alemania: 41 estatuen artean Germaniar Konfederazioa osatu zuten. Bertan egoera ezberdinak zeuden:

Erreinuak: Prusia zati bat, Bavaria eta Saxonia, adibidez. Dukerriak: Hesse eta Baden. Hiri askeak: Hanburgo, Bremen eta Frankfurt. …

Organo komun bakarra Dieta edo Biltzar Orokorra zen. Egoitza Frankfurt-en zegoen, baina ez zeukan erabakiak hartzeko ahalmenik. Alemaniako antolaketa berriko aginte nagusiak Austria eta Prusia izaten jarraitu zuten.

3.1.3 Aliantza Santua (Mekanismoak, Partaideak eta konpromisoa, Helburua,

Sistemaren burua, Agintea (Frantzian (3), Britainia Handian (3), Prusian (3), Errusian (3))) Mekanismoak: Vienako Kongresuak Europako ordena politiko berria bermatzeko mekanismoak ere

ezarri zituen. Napoleon garaitu zuten 4 potentzia handiek, Frantziarekin batera (Borboiak ezarri zituzten berriro tronuan), aldian behingo bilerak egitea erabaki zuten, nazioarteko gaiak aztertzeko2.

Partaideak eta konpromisoa: Errusiako tsarrak, Alexander I.ak, Austriako Frantzisko I.a

enperadoreak eta Prusiako Federiko II.ak akordio bat sinatu zuten Parisen (1815): Aliantza Santua. Jokabide politikoan kristautasunaren printzipioen arabera jarduteko konpromisoa hartu zuten.

Helburua: Mehatxu iraultzaileen menpeko edozein herritan esku hartzeko eskubidea ezarri zuten

kideek. Sistemaren burua: Metternich sistema ere esaten zioten, neurri handi batean berak sortutakoa

baitzen. Austriako ministroa zen honek Vienako kongresua ere antolatu zuen eta Austriako politika 40 urtez zuzendu zuen. 1848ko iraultzan dimititu beharra izan zuen.

Agintea

Frantzian Ordena arriskuan jartzen hasi ziren laster. Luis XVIII.ak emandako konstituzioak bi ganberako sistema ezartzen zuen:

Senatua erregeak izendatzen zuen. Beheko Ganbera, berriz, zergak ordaintzen zituzten 30 urtetik gorako

gizonezkoen arteko zentsuaren araberako sufragioz aukeratzen zen. Hautagaiak, berriz, urteko 1.000 liberako zergak ordaintzen zituzten 50 urtetik

gorako gizasemeak soilik izan zitezkeen. Muga horiek eduki arren, horren osaketa gero eta liberalagoa zen.

2 Horrela egin zituzten hurrengo urteetan bilerak: Akisgran (1818), Troppau (1820) eta Verona (1823).



Luis XVIII.aren ondoren Berriko dukea jarri zuten eta, hau hil zutenean, 1824an, Karlos X.ak, Luis XVIII.aren anaiak, hartu zuen tronua eta hori autoritarioagoa zen.

Britainia Handian Sistema politiko parlamentarioa zegoen, bi alderdietan oinarrituta: tory eta

wigh (kontserbadorea eta liberala). Beraz, erregearen agintea parlamentuaren menpe zegoen. Austria, Prusia eta Errusiako gobernari kontserbadoreek Britainia Handiaren

sistema sustatzeko ahaleginak zapuzten saiatu ziren. Hori dela eta, Britainia Handiak ez zuen Aliantza Santuan parterik hartu.

Prusian: Estatu alemanak erreforma batzuk egin zituen goitik Nekazarien morrontza abolitu. Gremio eta jaunen monopolioak deuseztatu. Zerga sistema modernoa antolatu.

Errusian Tsarra iraultzaren eta liberalismoaren aurkako ikurra zen. Poloniako erreinuari konstituzioa eman zion, baina Errusiari ukatu egin zion. Ez zuen nekazarien egoera hobetzeko ezer egin, hauek morrontzari lotuta

jarraitu baitzuten, aurreko mendeetan bezalaxe. 3.1.4 1820ko mugimendu iraultzaileak (Arazoak, Espainia (8), Ekialdeko auzia (3))

Arazoak: Erabateko berrezarpena egin nahi izan zuten herrietan, Fernando VII.ak gobernatzen zuen Espainian, adibidez, egoera ezegonkorragoa bihurtu zen eta eztanda iraultzaileak egon ziren berehala.

Espainia

1. Fernando VII.aren absolutismoa ez zen bideragarria. 2. Herria hondatuta zegoen. 3. Ameriketatik gero eta diru gutxiago iristen zen. 4. Erregimen Zaharra eta zerga pribilegioak itzuli ziren eta horiek oztopo izan ziren estatuak

baliabide berriak lortzeko. 5. Egoera horretan, Ameriketako altxamendua zapaltzera joateko prestatuta zeuden tropak

matxinatu egin ziren Cadizen, 1820an Riego komandantearen aginduetara. Matxinadak Espainiako beste hiri batzuetara ere zabaldu ziren, burgesiaren itxaropenaren eta hirietako langile klaseen pozaren erdian.

6. Fernando VII.ak etsi eta 1812ko konstituzio liberalaren zina egin behar izan zuen (Cadizeko konstituzioa).

7. Aliantza Santuko kideak ikaratu egin ziren, batez ere, iraultzaren kutsadura beste herrietara iristen ari zela konturatzean: Napolira, Portugalera, Piamontera…

8. Potentziek austriarrei baimena eman zien Napoliko mugimendu liberala zapaltzeko eta, aldi berean, Espainiako absolutistei laguntzeko ere bai. Veronako Kongresuak Espainian esku hartzea dekretatu zuen eta Frantziako armadako gorputz baten esku utzi zuen lan hori: San Luisen Ehun Mila Semeek Frantziako mugatik sartu ziren eta Hirurteko Liberalari amaiera eman zioten.

Ekialdeko auzia: Hau zen Europaren egonkortasunerako arazo handienetako bat:

Turkiako inperioak erakutsitako ahultasunaren ondorioz, bere menpean zeuden Balkanetako herriak altxatzen hasi ziren.

Gainera Austria eta Errusiak interesak zituzten zona horretan.



Greziarrek armak hartu zituzten turkiarren aurka 1821ean, eta borroka horrek Europako iritzi publikoaren zaletasunak eta laguntzak eragin zituen. Mendebaldeko potentziek Turkia Serbiaren autonomia onartzera behartu zuten eta, azkenean, Greziari erabateko independentzia (1830) ematea ere bai.

3.1.5 1830eko iraultzak (Nolakoak (2), Frantzia (4), Belgika, Erresuma Batua,

Polonia, Italia iparraldea, Espainia, Desberdintasunak(3)) Nolakoak 1830eko bultzada iraultzailea 1820koa baino larriagoa izan zen eta Frantzian, Belgikan,

Polonian, Italian eta Alemanian hedatu zen; askatasun politiko gehiago edo independentzia nazional handiagoa eskatzen zuten.

1789ko iraultzan ez bezala, 1830eko irudirik adierazgarriena barrikadena izan zen, egurrez, gurdiz, harriz egindako parapetoarena. Barrikada hauek XX. mendeko erdialdera arteko iraultza guztietan agertuko dira.

Frantzia

Mugimendu iraultzailea Parisen sortu zen eta Europan zehar hedatu. Frantziako Karlos X.ak gehiengo liberal moderatuko parlamentua zuen aurrean eta

politikari biraketa erreakzionarioa eman zion: prentsa askatasuna eten diputatuen ganbera aukeratu berria desegin zuen.

1830eko uztailean, Pariseko herria kalera irten zen eta, barrikadetan sartuta, erregearen armada garaitzea lortu zuen. Karlos X.ak (Borboi etxekoa zen, Luis XVIII.aren anaia eta, lehen aipatu dugun bezala, autoritariogoa) erbesteratu beharra izan zuen.

Luis Felipe Orleanskoa izendatu zuten errege, Felipe Berdintasun deitzen zioten haren semea, Luis XVI.aren exekuzioaren alde bozkatu zuen printzea. Konstituzio liberalagoa hartu zuen Frantziak eta Luis Felipe, kapela garaia zuelarik buruan, monarkia burgesaren ikur bihurtu zen.

Belgika: Altxamendua izan zen Bruselan, Holandaren nagusitasunaren aurka. Mugimendua azkar

hedatu zen eta Belgikaren independentzia aldarrikatzeko aukera eman zuen; biltzar konstituziogile batek konstituzio testua promulgatu zuen. Garai hartarako oso konstituzio liberala izan zen.

Erresuma Batua: Bikoiztu egin zen botoa emateko eta ordezkaritza politikorako eskubidea zuten

herritarren kopurua. Polonia: Europan ospe handia hartu zuten altxamendu liberal eta nazionalistak egon ziren eta

Errusiako tropek gogor zapaldu zituzten. Italia iparraldea: Hemen ere altxamenduak izan ziren, baina Austriaren errepresioak guztiak

kontrolatzea lortu zuen. Espainia: Fernando VII.aren heriotza gertatu zen (1833) eta aldaketa liberalen aldia hasi zen.

Karlisten (Karlos Fernando VII.a erregearen anaia zen) eta liberal moderatuen (Isabel, Fernando VII.a erregearen alabaren, aldekoak ziren) artean I. Gerra Karlista piztu zen.



Desberdintasunak

Ipar Itsasoaren inguruan, Frantzia, Britainia Handia eta Belgikan, antzeko sistema politikoak zeuden; burgesiaren interesen alde egiten zuten erakunde liberal eta parlamentarioak zeuden eta interes horiek babesteko eskubide politikoak eta hauteskunde eskubideak zeuden mugatuta. Europa mendebaldean liberalismoa apurka-apurka zabaltzen joan zen.

Europa ekialdean, Austrian, Prusian eta Errusian ez zegoen aldaketarik eta askatasuna errepresioa erabiliz ukatzen zen.

Ozeanoaren beste aldean, Espainiaren eta Portugalen koloniarik gehienek askatasuna lortu zuten.

3.2 Amerika Latinoaren independentzia

3.3 1848ko iraultza 3.3.1 “Herrien udaberria” (Faktoreak (3), Salbuespenak (3), Arazoak(4))

Faktoreak: 1848an Europan gertatu ziren iraultzei “herrien udaberria” izena eman izan zaie. Faktoreak:

Liberalismoaren aurrerakuntzek sortutako itxaropenek. Helburu nazionalek gero eta eragin handiagoa zuten jendearen iritzian. Gainera, kontinenteko industrializazioaren lehenengo etapen garapenak areagotu egin

zuen gizartearen haserrea. Eragileok Europan azkartasun handiz hedatu ziren eta 1848ko iraultza hasi zen.

Salbuespenak: Mugimendu iraultzaile demokratiko erradikalak Europa osora iritsi ziren, baina

salbuespenak ere izan ziren: Erresuma Batua eta Belgika: bi estatu horiek sistema aurreratuagoak zituzten. Errusia: Atzeratuegia zegoen eta bertako liberal erradikalek ez zuten hainbesterainoko

indarrik. Arazoak

Patataren gaitz batek (patata funtsezko janaria zen biztanleria gehienentzat) bertako biztanleriari eragin zion: 1845ean Irlandan 8.500.000 biztanle izatetik 1850ean 6.000.000 biztanle izatera pasatu ziren.

1845-1847 bitartean zerealen uzta oso txarrak izan ziren eta horrek eragina izan zuen oinarrizko produktuen prezioen igoeran.

Krisia industriara ere iritsi zen, biztanleek aukera gutxiago baitzuten manufaktura produktuak erosteko.

Krisi ekonomiko orokorra ez zen iraultzaren eragile bakarra izan, baina horrek sortutako haserreak gizartearen antolaketa eta administrazio txarrari buruzko ideia zabaldu zuen, eta ideia hori altxamendu eta ekintza iraultzailearen beste zergatietako bat izan zen.

3.3.2 Pariseko eztanda eta Frantziako II. Errepublika (Monarkia (2), Behin-behineko

gobernua (3), 2. eztanda (3), Agintea (2)) Monarkia: 1848an Frantziako monarkia erori eta berriro ere errepublika aldarrikatu zuten.



Orleansko Luis Feliperen monarkiak gero eta jarraitzaile gutxiago zituen eta oposizioa hauteskunde sistema zabaldu nahian zebilen.

Gobernuak sektore erradikalen bilera politiko bat debekatu zuen eta 1948ko otsailaren 22, 23 eta 24ko protestaldiak hasi ziren.

Manifestazioak eta armadaren aurkako borrokak egon ziren, ehunka barrikada erabiliz.

Errege Jauregiari eraso egin zioten eta erregea Britainia Handira ihes egin beharrean izan zen.

Behin-behineko gobernua: Frantziako II. Errepublika aldarrikatu eta Biltzar Nazional

Konstituziogilea aukeratu zen. Gizonezkoen sufragio unibertsala ezarri zen eta hautesleak 250.000 izatetik 8.000.000

inguru izatera pasatu ziren. Aukeratutako diputatu gehienak errepublikano moderatuak ziren; horien eskuinetara, Orleanseko etxearen aldekoak zeuden, eta, ezkerretara, demokrata erradikalak eta lehenengo sozialistak, sektore herrikoien ordezkariak.

Aldi berean prentsa askatasuna eta heriotza zigorraren eta esklabotasunaren abolizioa ezartzen zituen legeak ere onetsi ziren.

Gainera, langabeziaren ondorioak moteltzeko neurriak hartu ziren. 2. eztanda: Herriak sufragio unibertsala lortu nahi zuen eta, horrela, herritarren bizimodua hobetu.

Ekainaren 21ean, Gobernuak lantegi nazionalak ixtea dekretatu zuen, 120.000 langile lanik gabe utziz.

Horrela, Pariseko 1848ko iraultzaren bigarren ekitaldia hasi zen. Langileek 3 eguneko altxamenduarekin erantzun zioten, ekainaren 23tik 26ra, baina altxamendu hori odoltsu zapaldu zuten. Kaleko borroketan, 500 langile baino gehiago hil, 12.000 atxilotu eta 4.500 Aljeriara erbesteratu zituzten.

Ordura arte klase ertain eta langileen klasea batera ibili baziren ere, orain banadu egin ziren politikoki.

Agintea

1848ko abenduan, gizonezkoen sufragio unibertsalaren bidez, Luis Napoleon Bonaparte, enperadorearen iloba, aukeratu zuten Errepublikako presidente.

1852an estatu-kolpea eman zuen eta Frantziako II. Inperioa aldarrikatu; horrela, Luis Napoleon frantsesen enperadore bihurtu zen, Napoleon III.a izena hartuz.

3.3.3 Iraultza Austrian, Italian eta Alemanian (Europa, Austria (4), Europako

herrialdeak, Italia (3), Alemania (3)) Europa: Bultzada iraultzailea Europa osoan hedatu zen: altxamendua Munichen, langileen

manifestazioak Kolonian, liskarrak Berlinen eta Frankfurten, mugimendu nazionalistak Hungarian eta Pragan, kaleko borrokak Vienan, eztanda iraultzaile handia Milanen, errepublika aldarrikatzea Venezian, lehenengo biltzar nazionala eratzea Errumanian, eta abar. Gertaera horiek guztiak aldi berekoak izan ziren, eta Europako gobernarien kezka nahiz harridura eragin zuten.

Austria

1. 1848ko iraultzaren bigarren hiriburua Viena izan zen. 2. Ikasleek eta beheko klasekoek sorturiko liskarren ondorioz, Metternich, inperioa 40 urte

baino gehiagoan zuzendu ondoren, kargutik kendu zuten. 3. Jopuen prestazio pertsonalak ezabatu zituzten.



4. Monarkia parlamentarioa eta konstituzionala eratu zuten lehenengoz. Fernando I.ak abdikatu eta bere ondorengoak, Frantzisko Jose I.ak, mende osoko erreinaldirik luzeenetariko bati eman zion hasiera (1848tik 1916ra).

Europako herrialdeak: Eslaviar herriek (txekiarrak, eslovakiarrak eta serbiarrak) eta Italia iparraldeko

erreinuak Austriaren nagusitasunaren aurka hasi ziren, baina Austriaren agintekeria nabarmena izan zen: armadak Pragako altxamendu nazionalista zakarki zapaldu zuen eta Hungariari emandako autonomia laburra eten egin zuen. Austriaren nagusitasunak bere horretan jarraitu zuen I. Mundu Gerra arte.

Italia

Italiako nazionalistak Austriaren nagusitasunaren aurka altxatu ziren. 1848ko udaberrian, konstituzio liberalak aldarrikatu ziren Napolin, Toskanan, Piamonten, Eliz Estatuetan, Venezian…

Piamonteko Karlos Alberto erregeak Italia batzeko lehenengo prozesua gidatu zuen; baina Austria eremu militarrean nagusitu egin zen.

Italiako nazionalisten porrotak bi hamarkadatan geldiarazi zituen askatasun politikoak eta batasun nazionalerako bidea.

Alemania: Alemanian ere antzeko etsipena egon zen.

Estaturik gehienek konstituzio bat ezarri eta neurri askatzaileak hartu zituzten, Alemaniako biltzar nazionala eratzeko lehenengo pausoak ematen ziren bitartean. Biltzarra Frankfurten bildu eta sufragio unibertsalaren bidezko hauteskundeetarako deia egin zuen, Alemania osorako konstituzio federala egin behar zuen parlamentua aukeratzeko.

Austriak eta Prusiak ez zuten konfiantzarik, Alemaniako nazionalista liberalen proiektu horietan.

Frankfurteko Parlamentuak Prusiako Federiko Gilermori eskaini zion koroa; horren ustez, berriz, koroa bat gauza sakratuegia zen, parlamentu batetik jasotzeko. 1849an ez zuen Frankfurten onetsitako konstituzioa onartu nahi izan eta, horrela, amaitu egin ziren Alemania konstituzionalaren eta batuaren itxaropenak. Parlamentu berria, azkenean, deseginda geratu zen.

3.3.4 1848ko gertaeren ondorioak (3)

1. Iraultza hauek hasitako abiadura berberan bukatu ziren. Itxuraz, altxamenduek ez zuten arrakastarik lortu, baina lorpen garrantzitsuak izan zituzten. Feudalismoa deuseztatu zen, hori indarrean zegoen herrietan, tsarren Errusiaren kasuan izan ezik.

2. Europako zatirik handienak konstituzio moderatuko erregimen parlamentarioak ezarri zituen, hau da, hauteskundeetarako zentsuaren araberako sistema erabiltzen zuten erregimen parlamentarioak, eta horiek jabeei erreserbatzen zizkieten eskubide politikoak, nahiz eta Frantzian gizonezkoen sufragio unibertsalaren konkistak iraun.

3. 1848ko iraultzetako galtzaileak langileak, artisauak eta herri klaseak izan ziren eta aurrerantzean burgesia nagusiaren eta euren laguntzaz sortutako estatu liberalen aurkako aldaketa sozialari eta politikoari lotutako prozesuetan hartu zuten parte.



3.4 Nazioak eta nazionalismoa 3.4.1 Oinarri ideologikoak (2)

1. 1848ko mugimendu iraultzaileen porrotak Europako herri askotako erakunde demokratikoak eta nazionalistak deuseztatzea eragin zuen. Europako politikan, XIX. mendeko eragile ideologiko eta politiko nagusiak nazionalismoa, liberalismoa eta sozialismoa izan ziren.

2. Nazionalismoa indartsu berpiztu zen 1848aren hurrengo urteetan. Bi egoera zeuden: Alde batetik, Alemaniako eta Italiako estatu ugariak, errealitate nazional handiagoren

zatiak zirenak. Herri horietako nazionalistek estatu komunaren inguruko batasuna nahi zuten.

Bestalde, atzerriko indarren menpe zeuden herriak zeuden: Poloniarrak errusiarrek gobernatuta. Eslaviar herriak, hungariarrak eta Italiako penintsularen iparraldeko zonak

Austro Hungariar inperioaren menpean. Turkiako Inperioak Balkanetako herrietan zeukan agintea: errumaniarrak,

bulgariarrak, serbiarrak, bosniarrak, mazedoniarrak, albaniarrak eta abar. Herri horietan, nazionalisten helburuak askatasuna lortzea eta euren estatua sortzea ziren. Baina egoera hori ez zen I Mundu Gerrara arte desblokeatu.

3.4.2 Alemaniaren batasuna (Estatu Alemanen Konfederazioa, Aukerak (2),

Bategitearen hasiera (3), Danimarka, Austria eta Prusia (3), Frantzia (2)) Estatu Alemanen Konfederazioa: Iparraldean, Prusiako erreinuaren eraginpean zegoen eta

hegoaldean, Austriarenean. Gainera, Austria-Hungariako Inperioak germaniarrak ez ziren Balkanetako eta Italia iparralde osoa zuen menpean.

Aukerak: Alemaniako mugimendu nazionalistak bi aukera zituen:

Alde batetik, Alemania Handia eraikitzea, Austria bere barnean hartuta. Edo Alemania Txikia eraikitzea, Prusiaren gidaritzapenean.

Bategitearen hasiera

1. Batasun prozesuaren gidaritza Prusiako erreinuak hartu zuen bere gain, eta Austria prozesu horretatik kanpo geratu zen.

2. Otto von Bismarck-ek hartu zuen kantzelaritza. Alemaniaren batasunaren sortzaile nagusia izan zen.

3. Prusiak garapen ekonomiko handia zeukan eta Europako armadarik onena ere bai. Danimarka: Schleswig-eko eta Holstein-eko dukerriak kulturaren aldetik alemanak ziren, baina

Danimarkako koroaren menpe zeuden, eta bertako biztanleak Germaniar Konfederazioan sartzearen aldekoak ziren. Prusiak, Austriarekin batera, gerra adierazpena egin zion Danimarkari, eta, 1864an, bi potentziek euren artean banatu zituzten iparraldeko lur horiek.

Austria eta Prusia

1. 1866an, Austriaren eta Prusiaren arteko tentsioa areagotu egin zen, dukerri horien administrazioaren ondoriozko arazoen eraginez. Bismarckek prusiar tropei Austriak gobernaturiko Holstein eskualdean sartzeko agindua eman zienean, gerra hasi zen. Gatazka militarra aste gutxian amaitu zen, prusiarrak Sadowan nagusitu zirenean. Prusiar potentzia handiak Ipar Alemania osoa kontrolatu eta, horrela, nagusitasun politikoa eta militarra erakutsi zuen Austriaren aurrean.

2. Prusiak eta Alemaniako 21 estatuk 1867an sinaturiko itun baten bitartez, Ipar Alemaniako Konfederazioa sortu zen; Bismarckek sustatutako konstituzioak bi ganbera ezarri zituen:



Bundesrat delakoa (Kontseilua), estatu federatuak ordezkatzeko. Reichstag deritzona (Parlamentua), gizonezkoen sufragio unibertsalaren bidez

aukeraturiko diputatuekin. 3. Hegoaldeko estatu alemanak sartzea baino ez zen gelditzen, eta, horretarako, Napoleon

III.aren garaiko Frantzia inperialarekiko gatazkaren aitzakia behar zen. Frantzia: Hemengo armadak porrot itzela jasan zuen Sedan-eko eta Metz-eko batailetan (1870).

Tropa alemanak Parisen inguruetaraino iritsi ziren, eta Alemaniako Inperioa aldarrikatu zuten Versaillesen, 1871n. Hegoaldeko estatu alemanak, Prusiako armadak okupaturikoak, Konfederazioan sartu ziren eta denek onartu zuten Gilermo I.a II. Reicharen Alemaniako enperadore aldarrikatzea.

Frantzian, aldiz, Bigarren Inperioa erori eta III. Errepublika aldarrikatu zuten. 3.4.3 Italiako Risorgimentoa (Aukerak, Bategitearen faseak (8))

Aukerak: Italiaren batasuna 1859 eta 1871 bitartean egin zen, Alemaniako nazio berria eraiki zen urteetan. Italiarrak batasunaren aldekoak ziren, baina lortu beharreko batasun motari buruz ez ziren ados jartzen:

Sektorerik kontserbadoreenek estatuen federazioa nahi zuten, horren agintean Aita Santua jarriz.

Herri klaseak errepublika demokratikoaren aldekoak ziren. Giuseppe Mazzini (1805-1872) nazionalismo erradikal eta demokratiko horren ordezkari nagusia izan zen, altxamenduaren bidea erabiltzearen aldekoa.

Bategitearen faseak

1. Alemanian bezala, erreinu batek eskuratu zuen batasun-prozesuaren gidaritza, Austriako agintearen aurka joan beharra zegoenez, nazioarteko laguntzak behar baitziren. Batasunaren eragilea Piamonte-Sardiniako erreinua izan zen.

2. 1849tik errege izandako Viktor Manuel II.ak eta Camilo Benso –Cavour-eko kondea- politikari handiak zuzendu zuten prozesua.

3. Piamonte-Sardiniako erreinua monarkia konstituzionala zen eta 1848ko iraultza zapaldu eta gero erakunde liberalak mantendu zituen Italiako estatu bakarra. Piamonte iparraldea Italia osoan garapen ekonomikorik handienetako lurraldea zen.

4. Napoleon III.a Cavourrekin bildu eta Frantziaren laguntza bermatu zion, Austriaren aurka. Horrela, Piamonteko eta Frantziako tropek Austriako armada garaitu zuten eta Milan eta Lonbardia Piamonteko erreinuaren barruan sartu ziren.

5. Modenak eta Parmak euren erreinu absolutistak kendu eta Piamonten sartzearen aldeko botoa eman zuten; beraz, Iparraldeko Italia Viktor Manuel II.aren monarkiaren zuzendaritzapean batuta gelditu zen.

6. Hurrengo pausoa Penintsularen hegoaldea eta Sizilia sartzea izan zen. Garibaldiren alkandora gorrien espedizio erromantiko eta abenturazaleak 1860an Napoliko erreinua Borboien dinastiatik askatu zuen.

7. Viktor Manuel II.a izendatu zuten Italiako errege. Venezia ere Italian sartu zen, 1860an Austriak Prusiaren kontra izandako porrota aprobetxatuz.

8. Eliz Estatuen arazoa gelditzen zen konpontzeko. 1870ean Italiako armadak Erroma okupatu eta bertan ezarri zuen Italiako erreinuko hiriburua. Pio IX.a aita santuak ez zituen gertaerak onartu nahi izan eta bere burua presotzat hartu eta Viktor Manuel II.a eskumikatu egin zuen; horrenbestez, Vatikanoa eta Italiako estatu berriaren arteko gatazka hasi zen, 1929ra arte konponduko ez zen gatazka, urte horretan, Aita Santuak eta Mussolinik egin baitzuten akordioa.



3.4.4 Balkanak eta Ekialdeko arazoa

3.5 Gerra karlistak, liberalismoa eta foruzaletasuna Euskadin 3.5.1 Foruak eta Konstituzioa 3.5.2 Azken gerra karlista





4 XIX. mendeko gizartearen aldaketak eta Langile Mugimendua

4.1 Europako hiriak 4.1.1 Hiriko zibilizazioa (4)

1. Europako hiriburu handiak hazkunde ikaragarria izan zuten. 2. Hazkunde bizkor hori, batez ere, nekazaritzaren emigrazioaren eraginezkoa izan zen, etorkizuna

industria sektorean eta zerbitzuetan baitzegoen, eta lanok hirietan zeuden pilatuta. Hirigune horietako asko industria jardueran oinarrituz sortu ziren.

3. Langileen etxebizitzak industrietako nabeen eta eraikinen ondoan pilatzen ziren; horrela eraikuntza kalitate txikiko eta zerbitzu publiko urriko langile auzoak sortu ziren.

4. Hala ere, hirigunerik gehienak antzinako hirietan oinarrituz hazi ziren. Horrelaxe garatu ziren Europako hiriburuak: Londres, Paris, Berlin, Erroma, Madril edo Viena, eta beste batzuk ere bai: Milan, Bartzelona, Antwuerpen, Praga, Marseilla…

4.1.2 Hiria, gizartearen barruko desoreken adierazlea

Burgesiak hirien erdialdea eta langile sektoreek auzo pobreak okupatzean, hirietan hainbat beharrizan sortu ziren.

Bestalde, hiria eszenatoki ezinhobea izan zen dirudun klaseen eta soldatapeko biztanleen arteko

gatazka sozialerako, politikorako eta kulturalerako. 4.1.3 Hirietako erreformak eta zerbitzuak

Hirietako aldaketa nabarienetariko bat zerbitzu publikoak ezartzea izan zen, eta zerbitzuok beharrezkoak eta garestiak ziren: harrizko kaleak, espaloiak, estolda sareak, ura banatzeko zerbitzuak, parkeak eta lorategiak, garbitoki publikoak, merkatuak, eta abar.



Hirietako garraio berriek hiriaren itxura eta biztanleen bizimodua aldatu zituzten. Zaldiek tiratutako tranbien ordez, 1870 inguruan, tranbia elektrikoak eraikitzen hasi ziren, eta lurpeko tuneletatik egindako garraioa ere agertu zen Londresen (1863); hiri inguruko edo metropoliko trenbidea zen, metroa, eta, XIX. mendearen amaieran, Parisen, Berlinen eta Vienan ere egin zuten.

Hiri berriak, orain gertatzen den bezala, kritika sozialak jaso ziren (osasungaitza, gizatasunik

gabea, segurtasunik gabea) edo estetikoak (itsusia, antolaketarik gabea), baina nekazariak etengabe iristen ziren bertara, hiriko bizimoduak erakarrita. Bankuak, trenbide geltokiak, eraikin publikoak, antzerkia eta opera, izan ere, hiriko zibilizazioak katedralei eta jauregiei erantsitako ikur berriak ziren.

4.2 Burgesen bizimodua eta kultura 4.2.1 Bizimodu pribatuaren eremua: etxea 4.2.2 Jantzia gorputza ezkutatzeko 4.2.3 Aisialdia eta kirola

4.3 Langileen bizimodua 4.3.1 Etxea eta etxebizitza 4.3.2 Lana eta soldata 4.3.3 Elikadura eta bizi maila

4.4 Langile mugimenduaren jatorria (Arazo berriak, Eskaerak) Arazo berriak: Erregimen Zaharra desegitean, nekazariak eta eskulangileak zerga feudalik eta

gremioekiko loturarik gabe gelditu ziren. Fabriketara langile gero eta gehiago joaten zen, hirien garapenak eskainitako lanpostuen bila. Eskulana ugaria zenez, kontratazioaren baldintzak eta soldatak kaltegarriak ziren langileentzat. Gainera, industria ekonomia berriak aldian behingo krisialdiak izaten zituen, eta horrek langabezia modu negargarrian haztea eragiten zuen. Horrela, gizarte gatazkarako arrazoi asko zortu zen.

Eskaerak: Fabriketan eta langile auzoetan langile kopuru handia pilatzea lagungarria izan zen, elkarte

egonkorrak sortzeko, eta elkarteok langileen gutxieneko eskubideak defendatzen hasi ziren. Gizarte gatazka laneko baldintzak hobetzera, lanorduak murriztera eta soldatak igotzera bideratu zen. Langile klasearen beste helburu nagusia eskubide politikoak lortzea izan zen, hau da, bozkatzeko, biltzeko, elkartzeko eta adierazteko askatasuna lortzea. Lehenengo langile elkarteak Britainia Handian agertu ziren, hau da, industrializazio prozesuan buru izan zen herrian.

4.4.1 Langileen lehenengo elkarteak (6)

1. Hasieran elkarte horiek debekatuta egon ziren, enpresaren eta kontratuaren askatasunaren aurkakoak zirelakoan. Napoleonen kodeak eta Britainia Handiko Elkarteei buruzko Legeek berariaz debekatzen zituzten.

2. Langileek planteaturiko lehenengo errebindikazioetariko bat elkartzeko eta biltzeko eskubidea izan zen, eta eskubide hori onartu zuen lehenengo estatua Britainia Handia izan zen (1824).

3. Langileen elkarteak era askotakoak ziren, osaketaren eta helburuen arabera. Lehenengoak eta ugarienak Elkarri Laguntzekoak izan ziren, eta horien helburua kideei laguntza eskaintzea zen, istripurik, gaixotasunik edo heriotzarik egonez gero.

4. Sarritan, erresistentzia kutxa eran jarduten zuten, bazkideak greba garaietan mantentzeko. Handik gutxira, langileen elkarteen eragile nagusia lanbide bateko soldatak eta lan baldintzak taldean eta batera defendatzea eta, gainera, horiek hobetzea izan zen. Presiorako tresna nagusia greba zen.



5. Jatorri frantseseko sindikatu hitzak langileen defentsan sortutako langile elkartea adierazten du, XIX. mendearen amaieratik.

6. Sindikalismoaren jokabideen ondorioz, lanbide eta lurralde guztietako langileak biltzen zituzten langile batasun nazionalak sortu ziren.

4.4.2 Ludismoa (4)

1. Ehungintzako makinen lehenengo aplikazioen ondorioz, lanaren egoerak txarrera egin zuen. Ez da harrigarria eskulangileek eta langileek, protesta modura, makina horiek suntsitzea.

2. Gizarte gatazka horiek nolabaiteko antolaketa zuten; izan ere, langileek mehatxuzko jakinarazpenak bidaltzen zizkieten enpresaburuei eta merkatariei, makinen aurkako biolentzia erabili baino lehen. Antzinako herri tradizio bat jarraituz, jakinarazpenok Ned Ludd izenarekin sinatzen zituzten (galtzerdigile ospetsu honek ehungailuaren armazoia apurtu omen zuen lehenengo aldiz). Ludismo izena (edo mugimendu ludita) pertsonaia horren omenezkoa da, eta izen horren bitartez, 1779 eta 1802 bitartean lanpostuak kentzen zizkieten makinak suntsitzen zituzten langile britainiarrek antolaturiko ekintzak adierazten ziren.

3. Produkzio jardueran makina berriak eta modernoak sartzean, langile batzuk kaleratu, soldatak murriztu eta baztertu egiten zen eskulangintzako prestakuntza tradizionala. Makinak lana azkarrago, eta, batzuetan, hobeto egiten zuen, langileak berak edo langile talde batek baino. Horren eraginez, langileen ohiko erantzunetariko bat enpresaburuek fabriketako produktibitatea hobetzeko eskaturiko makina berriak suntsitzea izan zen.

4. Herrialde guztietara zabaldu zen: Frantzia, Belgika, Alemania, Espainia… Espainian lehenengo ekintza Alcoin (Alacant) izan zen 1821ean: 1.200 langilek makina jarri berriak suntsitu zituzten.

4.4.3 Kartismoa (5)

1. Britainia Handian antolaturiko langile taldeak borroka politikora bideratu ziren, herritar guztientzako eskubide berdinak lortu ahal izateko. 1838 eta 1848 bitartean iritsi zen, eta beraren helburu nagusia langileen eskubide politikoak lortzea zen.

2. 1838an, Londreseko Langile Elkarteak Herriaren Karta (People´s Charter) egin zuen; bertan, besteak beste, eskaerak hurrengoak ziren:

Gizonezkoen sufragio unibertsala. Ezkutuko botoa ezartzea Hauteskundeetarako barruti berdinak sortzea

3. Parlamentuari eginiko lehenengo eskaria, Kartaren funtsezko eskariak jasotzen zituena, 1839an aurkeztu zen, milioi bat sinadura baino gehiagoren babesarekin. Britainia Handiko Parlamentuak hirutan ukatu zituen Kartako eskariak eta gobernuak zapaldu egin zituen grebak eta kartismoaren barruko sektorerik erradikalenen altxatzeko ahaleginak.

4. Mugimendu kartista bere helburuak lortu gabe ahuldu zen, baina mugimendu horren ondorioz, Britainia Handiko estatuak lan-erlazioak arautzeari ekin behar izan zion: Elkarteen Lege hobea promulgatu eta emakumeen eta umeen lanaldia 10 ordura mugatzeko legedia aplikatu zen.

5. Bien bitartean, 1848an, langile frantsesek gizonezkoen sufragio unibertsala konkistatu zuten.

4.5 Teoria eta doktrina sozialak 4.5.1 Marxen aurreko sozialismoa (Sozialismo Utopikoa, Owen (6), Saint-Simon (2),

Proudhon (3), Ligak (5) Sozialismo Utopikoa: Langileak antolatzen ziren bitartean, intelektual batzuek garaiko gizarterako

eredu sozialak eta politikoak eskaini nahi zituzten teoriak lantzen hasi ziren. Teoria horietako askok sozialismo utopiko delakoa osatzen dute, eta sozialismo hori kontrajarri egiten zaio Marxek eta Engelsek landutako sozialismo zientifiko deritzonari.

Owen: Robert Owen (1771-1858)



1. Galesen jaio eta kotoizko hari fabrikatzaile nagusienetariko izan zen, New Lanark-en (Eskozia) zeukan fabrikari esker.

2. Rousseau-ren eta beste filosofo ilustratu batzuen eragina izan zuen, baita David Ricardo ekonomialariarena ere; horien ustez, merkantzien balioa eurak sortzeko erabilitako lan kantitatearen araberakoa zen.

3. Owenek honako alderdi hauek hartzen zituzten berrikuntzak sartu zituen bere fabrikan: umeen hezkuntza, soldatak igotzea, lanaldiak murriztea eta pizgarri sistema sartzea. Gainera, metodo horiek aplikatuta, bere hari fabrikak arrakasta ekonomiko ikusgarria izan zuen.

4. Owenek gizarte erreformarako proposamenetarako euskarritzat erabili zuen esperientzia hori, baina gainerako enpresaburuak ezin izan zituen konbentzitu.

5. AEBra joan zen eta New Harmony elkartea sortu, baina porrot egin zuen eta Europara itzuli zen. 6. Lanbideen Batasun Nazionala sortu zuten. Ehunka langile elkartu zituen, baina handik lasterrera

desegin zen. Saint-Simon (1760-1825)

1. Ideia liberaleko noblea izan zen. 2. Produkzioan aurrerakuntza teknikoa aplikatzearen eta elite zientifikoek pertsona kopuru ahalik

eta handienari ongizatea eskaintzeko gizarte-antolaketa zuzentzearen aldekoa zen. Proudhon: Pierre Joseph Proudhon (1809-1865)

1. Frantziako eta Europako jarduera politikoan esku-hartze bizia izan zuen. 2. Tipografo autodidakta honen iritziz, desberdintasun guztien jatorria jabetza pribatua zen. Horren

lanik ezagunena Zer da jabetza? da eta horrela hasi zuen: “Jabetza lapurreta da”. 3. Erakundeen aurka egindako erasoak eta agintekeriaren aurkako jarrerak kontuan hartuta,

anarkismoaren aitzindarietako bat dela esan daiteke. Ligak

1. Lehenengo teoria sozialistak (anitzak eta barreiatuak) langileen artean hedatu ziren, apurka-apurka, 1830eko eta 1840ko hamarkadetan. Alemanian, Hegel filosofoaren ikasle batzuk harremanetan hasi ziren, eskulangileen eta proletario horien artean hedaturiko kapitalismoaren aurkako joerekin.

2. 1836an, erbesteratu alemanen talde batek Justuen Liga sortu zuen Parisen, eta erakunde horren doktrina erabateko berdintasunaren aldekoa zen.

3. Hamaika urte geroago, erakundearen izen berria Komunisten Liga izan zen. Bertako zuzendariek “jabetza pribatuaren abolizioa” proposatzen zuten.

4. Ligaren ibilbidean eragin handiena izan zuten pentsalariak Karl Marx eta Friedrich Engels gazteak izan ziren.

5. Hauen ideia sozial eta politikoek sozialismo zientifikoa osatuko dute. 4.5.2 Marxismoaren sorrera (Engels&Marx, Alderdi Komunistaren Manifestua, (4),

Eragina(2)) Engels&Marx: Friedrich Engels (1820-1895) ehunen fabrikatzaile aberats baten semea zen, eta

ondo ezagutzen zuen industria modernoa. Karl Marxek (1818-1883) heziketa akademiko eta filosofiko handia zeukan, eta Hegelen ideietako gazteriarekin ibilitakoa zen, hau da, Hegelen ikasleen ezkerreko joera osatzen zuten gazteekin. Bien arteko lankidetzari esker, teoria sozialista berria sortu zen; teoria horri, gero, marxismo izena eman zitzaion, eta eragin handia izan zuen filosofian eta politikan.



Alderdi Komunistaren Manifestua

1. Ideia horien lehenengo formulazioa Alderdi Komunistaren Manifestuan argitaratu zen; 1847an, Komunisten Ligak Marxi eta Engelsi eman zien manifestua idazteko agindua. Testua hurrengo urtean argitaratu zen eta hauxe zen oinarrizko ideia: “Gizarte guztien historia, gaur egunera artekoa, klaseen borrokaren historia da”. Testuak gizarte burgesa salatu eta etorkizunerako helburutzat, burgesia desegitea eta klaserik gabeko gizartea eraikitzea hartzen zituen.

2. Manifestu Komunista propagandarako idazkia izan zen, 1848ko testuinguruan sortua. Manifestuaren azaleko lema, “Munduko langileok, bil zaitezte!”, langileen antolaketarako eta ekintza politikorako deia zen, euren interesak defendatzeko eta agintea lortzeko.

3. Epe laburrean Alemaniako burgesekin eta Frantziako demokratekin hitzarmenak egin. 48ko iraultzetan ideia hauek porrot egin zuten.

4. Epe luzean: Langileak agintera iritsiko ziren eta orduan: Produkzio bideak kolektibizatu. Klase ezberdinak ezabatu.

Eragina

1. Ideia hori XIX. mendearen azken hamarkadetan sortutako alderdi sozialista guztien ernamuina izan zen. Agintea indarrez hartu zuten, edo modu baketsuan, hauteskundeak eta parlamentua erabiliz.

2. Marxismoaren eragin ideologikoa erabakigarria izan da, bai alderdi sozialistetan (testuinguru demokratiko baten barruko apurka-apurkako erreformen aldekoak), eta bai alderdi iraultzaileetan (gerora, alderdi komunistak izango direnak)

4.6 Langileen Nazioarteko Elkartea (LNE) (Sorrera, Marxen nortasuna, Liskarrak (3))

Sorrera Langileen elkartzeko mugimenduaren garapenak LNE (I. Internazionala) sortzea eragin zuen,

eta, horren barruan, langileen partaidetza politikoaren aldeko doktrina sozialisten (Marx) eta estatuaren aurkako jarrera anarkisten (Bakunin) arteko liskarrak sortu ziren.

Mundu osoko langile guztientzat proiektaturiko erakunde berri eta asmo handikoa sortu zen. 1864an Londreseko langile elkarteen ordezkari talde batek (Britainia Handiko Trade Unions-ekoak, Frantziako Proudhonen jarraitzaileak, Alemaniako Langileen Elkarteko kideak, erbesteratu poloniarrak, hungariarrak, italiarrak, eta abar) Langileen Nazioarteko Elkartea (LNE) sortzeko erabakia hartu zuten; elkarte horri I. Internazionala esaten zaio.

Ordezkarien biltzarrak 21 ingelesek, 10 alemanek (horien artean Marx zegoen), 9 frantsesek, 6 italiarrek, 2 suitzarrek eta 2 poloniarrek osaturiko behin-behieneko komitea aukeratu zuen. Horien artean, sindikalistak, kartistak, joera guztietako sozialistak, Proudhonen jarraitzaileak eta, laster, Marxen haserrerako, marxista izena hartuko zutenak zeuden.

Marxen nortasunak, hasiera hasieratik, eragin handia izan zuen LNEn. Hasierako manifestua eta

antolaketa-estatututak berak idatzi zituen, eta bere pentsamenduaren barruko funtsezko bi elementu sartu zituen: askatasuna langileek eurek lortu behar zuten, eta langileen klaseak politikan parte hartu behar zuen, agintea konkistatzeko eta, horrela, gizartea aldatu ahal izateko.



Liskarrak: LNEren barruan, joera eta iritzi asko zeuden, langileen mugimendua zuzentzeari buruz. Internazionalaren osaketa oso anitza zen, bai kideen nahiz zuzendarien jatorriaren eta bai gizarte oinarriaren aniztasunaren ondorioz. Heterogeneotasun hori arlo ideologikoan islatzen zen:

1. Proudhonen jarraitzaile frantsesek bilakaera baketsua eta apurka-apurkakoa nahi zuten, altxamenduaren aurka zeuden, eta ez ziren langileek politikan parte hartzearen aldekoak, ezta Estatuak lanaren arloetan esku hartzearen aldekoak ere.

2. Marxen jarraitzaileak erradikalagoak ziren, eta greba borrokarako tresnatzat erabiltzearen, langile elkarteen partaidetza politikoaren eta lanaren arloko legeria sortzearen aldeko ebazpenak aurrera ateratzen zituzten: zortzi orduko lanaldia eta umeek lanik ez egitea: LNEren lehenengo biltzarretan, liskar gogorrak egon ziren, eta, horietan, Marxen iritziak eta Proudhonen jarraitzaileen aurkako iritziak izan ziren garaileak.

3. Baina liskarrik gogorrenak Marxen eta Bakuninen jarraitzaileen artean gertatu ziren, liskar horien eraginez, erakundea ahuldu eta zatitu egin zen.

4.7 Anarkismoaren jatorria (Mikhail Bakunin) (Bizitza, Marx≠, Ustea (4), LNE, Elkarteak, Ekintzak)

Aurrekariak egon arren, anarkismoaren doktrinaren oinarriak eta oinarri praktikoak Bakuninek garaturiko teorian eta jardueran oinarrituz hasi ziren zehazten. Bizitza: Errusiako familia aristokratiko batean jaio zen eta, Siberiatik ihes egin ondoren, Suitzan

finkatu zuen bizilekua, bertara erbesteratutakoan. Anarkismoaren ordezkari nagusia izan zen, bere doktrinen eta propagandarako jardueren eraginez.

Marx ≠: Marxen iritziekiko desadostasunak oso sakonak ziren eta LNEren jarduera baldintzatu zuten.

Marxisten iritziz, borroka politikoa ezinbestekoa zen, eta, horretarako, langileak langileen alderdietan antolatu beharra zegoen;

Bakuninen jarraitzaileek ez zuten antolaketa zentralizaturik onartzen. ekintza politikoaren aurkakoak ziren. euren erasoak ez ziren Estatu kapitalistaren aurkakoak soilik, edozein estatu

formaren aurkakoak baizik. Ustea

1. Garai hartan, Bakuninen aldekoei sozialista antiautoritario esaten zieten. 2. Euren ustez, bat-bateko altxamendu iraultzailea egongo zen, eta, horren bitartez, proletarioek

Estatua ezabatuko zuten. 3. Horren ordez, kolektibitateen federazio askea sortuko zuten. 4. Beste alde batetik, euren iritzian, industriako langileak ez ziren iraultzaren protagonista

nagusiak, horiekin batera gizarteko sektore zapaldu guztiek ere parte hartu behar baitzuten: nekazariek, ikasleek, gazteek, eta abar.

LNE: 1868an, Bakunin LNEn sartu zen; urtebete geroago, marxistekiko gatazka ideologikoa agerian

gelditu zen Basileako biltzarrean. Polemikaren eragile nagusia langileek politika instituzionalean izan beharreko partaidetzaren ingurukoa zen, Bakuninen aldekoak guztiz ukatzen baitzuten eskuhartze hori. Marxek, berriz, LNEren gehiengoa langileen alderdia antolatzearen aldekoa izatea lortu zuen, eta alderdi horrek ez zuen alderdi liberal eta errepublikanoen modukoa izan behar, aurkakoa baino.



Elkarteak: Anarkistek, alderdi politikoen aurkakoak izan zirenez, gehienbat sindikatuetan jardun zuten.

Ekintzak: XIX. mendearen amaieran, anarkista batzuek agintarien (erregeak, lehen ministroak)

aurkako atentatu terroristen bidea aukeratu zuten, beste batzuek langileek nagusien aurka jotzea aukeratu zuten, greba orokorraren bitartez.

4.8 Pariseko komuna eta Internazionala desegitea (Gertaerak, Jarrerak, LNE) Gertaerak: Pariseko Komuna, laburra izan arren (1871ko martxoa-maiatza) langileen gobernuaren

lehenengo esperientzia izan zen. Frantziak Prusiaren aurkako gerra galtzean, Frantziako estatuan aginte hutsunea geratu zen; bigarren inperioko azken gobernuak Versaillesera ihes egin zuen. Giro horretan, Parisen iraultza demokratikoa eta sozialista hasi zen. Hiriburuko barrutietan, hauteskundeak antolatu ziren, eta biltzar komunala eratu zen, herriaren

kontrolpean eta talde erradikalen zuzendaritzapean: Proudhonen jarraitzaileak, internazionalistak, Bakuninen jarraitzaileak-eta izan ziren nagusi. Hilabete gutxi igarotakoan, eta Pariseko biztanleriaren aurkako bataila gogorren ostean, Frantziako III. Errepublika sortu berriko tropak hiriburuan sartu eta zapalkuntza bortitza gauzatu zuten; 47.000 communard prozesatu eta milaka batzuk fusilatu egin zituzten.

Jarrerak: Komunaren porrotak eta zapalkuntzak ondorioak izan zituen LNEren politikan.

Marxen ustez, langileen lehenengo gobernu horren porrota programa politiko koherenterik eta antolaketa egokirik ez edukitzearen ondorio izan zen.

Bakuninek, aldiz, mugimenduaren berezkotasuna eta herri-izaera nabarmendu zituen bertutetzat.

Bi jarrera horiek aurrez aurre egon ziren Hagako biltzarrean (1872). Bertan, Bakunin eta horrek Espainian, Italian eta Suitzan zituen ordezkariak gutxiengoan geratu ziren eta I. Internazionaletik bota egin zituzten.

LNE: Europako gobernurik gehienek LNE jazarri eta legez kanpo utzi zuten. New Yorken 1876an

egindako biltzarrean, I. Internazionala deseginda geratu zen. Aurrerantzean, langile-mugimenduaren zatirik handienak Marxek proposaturiko bideari jarraitu zion: Europako estatuetako politikan parte hartuko zuten langileen alderdi sozialistak sortu ziren.

4.9 Alderdi sozialistak eta II. Internazionala 4.9.1 Internazionala berreraiki (Noiz, Bereizgarriak (3), Egun ospetsuak (2))

Noiz: 1889an, Pariseko Erakusketa Unibertsalean eta Frantziako Iraultzaren lehen mendeurrenean eratu zen. 1900era arte, II. Internazionala alderdi sozialista nazionalak aldian behingo biltzarretan biltzera mugatu zen.

Bereizgarriak

1. II. Internazionala federazio malgua zen eta, hasiera-hasieratik, lehenengo LNE zatitu zuten bi arazo konpondu zituen; bata alderdien autonomia izan zen, zentralizazio arriskuari aurrea hartuz.

2. Lehenengo LNE zatitu zuen bigarren arazoa anarkistekin izandako liskarrak izan ziren. Oraingoan, anarkistarik ez dago.



3. Beraz, sistema demokratikoa onartzen zuten alderdi sozialisten konfederazioa izango da II. Internazionala.

Egun ospetsuak

1. Martxoaren 8a: Emakume Langilearen Nazioarteko Eguna. 1911tik aurrera ospatzen joan zen. 2. Maiatzaren 1a: 1890eko maiatzaren 1ean langileei deitu zitzaien 8 orduko lanaldia

errebindikatzeko. Aurrerantzean, langileen nazioarteko indarraren eta elkartasunaren eguna izango zen.

4.9.2 Marxismoaren berrikuspena (Sindikalismoa, Eztabaidak, Bereizketak)

Sindikalismoa: II. Internazionala indar handikoa izan zen, baina desberdintasun handiak zeuden doktrinari eta garatu beharreko politikari buruz. Sindikatuak alderdi politikoak baino gehiago hazten ziren, eta gero eta langile gehiago sartzen ziren sindikatuetan. 1888an Espainiako sozialistek UGT (Langileen Batasun Orokorra) sortu zuten. 1911n, berriz, sindikalista iraultzaileek eta talde anarkistek CNT (Langileen Konfederazio

Nazionala) sortu zuten, UGT baino erradikalagoa. Iraultzaileek erreformisten aurka jo zuten eta ez zuten sozialismoa apurka-apurka eta modu baketsuan kapitalismoaren lekua hartuko zuenik uste.

Eztabaidak: Internazionalaren biltzar hauetan ere eztabaida gogorrak piztu ziren:

Errusiako buruzagi sozialistek marxismoaren jarrera iraultzailea eta altxamenduaren aldekoa zuten.

Aldiz, Britainia Handiko edo Alemaniako langilerik gehienen esperientzia bestelakoa izan zen, eta erreformen edo berrikuspenen aldeko jarreretatik hurbilago zeuden.

Bereizketak: Beraz, bi joera nagusitu ziren:

1. Bata, Errusiako iraultza eta Europako beste ahalegin iraultzaile batzuk eragingo zituena. Gutxiengoa ziren.

2. Bestea, gehienen gogokoa zena, politika erreformistaren eta sozialdemokrataren aldekoa zen. Hau izango da, 1914tik aurrera, Europako sozialismoan nagusituko dena.

Dena den, Estatu autoritarioa edo eraginkortasunik gabeko Parlamentua zuten lekuetan (Errusia, Espainia), sozialismoak erradikalismo politikoaren eta iraultzailearen aldekoak izan ziren; estatu parlamentarioek arazo gutxiago izan zuten, langileen klasea demokraziaren eremu komunean integratzeko.

4.10 Langile mugimenduaren sorrera Euskadin 4.10.1 Meatzetako grebak 4.10.2 Euskadiko lehenengo sozialismoa



2. blokea- Inperialismo Garaia





5 Bigarren industria iraultza. Inperialismoa

5.1 Industrializazioa eta kapitalismoaren forma berriak 5.1.1 Industria potentzia berriak 5.1.2 Ekonomia kapitalistaren erritmoak 5.1.3 Kapitalismoaren lehenengo depresio handia: 1873-1896

5.2 Bigarren industria iraultza 5.2.1 Enpresen kontzentrazioa 5.2.2 Protekzionismo ekonomikoa 5.2.3 Aurrerakuntza teknikoa eta berrikuntza teknologikoak

5.3 Hedapen inperialista 5.3.1 Kolonialismotik inperialismora 5.3.2 Britainiarren hegemonia koloniala 5.3.3 Afrikaren banaketa

5.4 Bizkaiko industria iraultza eta euskal abertzaletasuna 5.4.1 Meatzeak, labe garaiak eta banketxeak 5.4.2 Sabin Arana





6 Lehen Mundu Gerra

Europako estatuen arteko lehiek –ekonomiarekin eta lurraldearekin zuten zerikusia- eta Europan

1914 aurretik hedaturiko nazionalismo erradikalak gerrarako giroa sortu zuten. Gerraren txinparta, berriz, bosniar iraultzaile gazte batek piztu zuen Austria-Hungariako tronuaren oinordekoa 1914ko ekainean erail zuenean. Abuztuan, Lehen Mundu Gerra hasi zen.

6.1 “Bake armatua” eta aliantzen sistema (Istilu nagusiak (3), Aliantzak (3), Arriskuak (2))

Istilu nagusiak: Lehen Mundu gerraren aurreko aldi honetan tentsio handiak sortu ziren Europako potentzia nagusien artean:

1. Frantziaren eta Alemaniaren arteko gatazkak zeuden. Frantzian 1870ean izandako porrotaren eraginez, horren ondorioz Alsazia eta Lorena Alemaniako Inperioan sartu baitziren.

2. Austriaren eta Errusiaren arteko liskarrak zeuden, Balkanetako eta Danubio inguruko eremuen anexioaren ondorioz.

3. Erresuma Batuaren eta Alemaniaren arteko gatazka ekonomiko garrantzitsuak ere bazeuden.

Aliantzak: Europako gobernariak aliatuak pilatzen hasi ziren, itxuraz gerra hurbil zegoela ikusita.

Europan bi aliantza-sistema antolatu ziren:



Aliantza Hirukoitza: Alemania, Austria-Hungaria eta Italiak sinatu zuten. Bismarckek asmatu zuen, aurkako beste blokeren bat sortzeari aurrea hartzeko.

1891n Bismarck kargutik kendu zutenean, Frantziak Entente Cordiale zeritzon adiskidetasunerako ituna sinatu zuen Erresuma Batuarekin (1904).

1907an Errusia ere bertan sartu zen, Entente Hirukoitza sortuz. Arriskuak

1. Gobernuek bigarren industria-iraultzako teknologia guztia armen fabrikazioan erabiltzeko ahalegina egiten zuten, eta, aldi berean, gerrarako armategi handiak pilatzen zituzten.

2. Industria herrien arteko aurkaritza gero eta handiagoa egiten ari zen.

6.2 Lehen Mundu Gerraren eragileak 6.2.1 Europako aurkaritzak (Arazo nagusiak (3), Hasiera, Balkanetako I. Gerra,

Balkanetako II. Gerra, Irabazleak, Eragina) Arazo nagusiak

Alemaniaren eta Frantziaren arteko lurralde-gatazka. Erresuma Batuaren eta Alemaniaren arteko arazo politikoak eta ekonomikoak. Austria-Hungariak eta Errusiak Balkanetan zituzten interes kontrajarriak.

A. Frantzia-Alemania

Jatorria Frantzia eta Prusiaren arteko 1870eko gerran zegoen, gerra horren ondorioz, Frantziak Alsazia eta Lorrena galdu baitzituen.

Alemania kontinenteko potentzia nagusia zen, eta egoera hori 1879an berretsi zen, Austria-Hungariarekin eta Italiarekin Aliantza Hirukoitza osatu zuenean.

Egoera horri aurre egiteko, Frantziak Errusiaren laguntzaren bila jo behar izan zuen, beste aliantza bat osatu ahal izateko, eta hori 1892an sinatu zuten bi estatuok.

Honen ondoren, Europako oreka britainiarren esku zegoen.

B. Erresuma Batua-Alemania Hauen arteko desadostasun ekonomiko eta politikoak XX. mendearen hasieran sortu

ziren. Garai horretan, Alemaniak ontzigintzako politika hasi zuen, eta horrek, epe ertainean, atzerriko merkatuetan lehiatzeko eta britainiarrek itsasoetan zuten kontrola arriskuan jartzeko aukera emango zion. Mehatxu hori ikusita, Erresuma Batuak ordura arteko bakartze-politika tradizionala baztertu eta kontinentean lagun bila hasi zen; Frantziarekin eta Errusiarekin Entente Hirukoitza sinatu zuen, eta hori, gero, aliantza militar bihurtu zen. Blokeak eratu ondoren, edozein gatazkak eragin zezakeen gerra. Eta eragile hori Balkanetako egoera izan zen.

Errusiako eta Austria-Hungariako Inperioek Balkanetan zituzten interes kontrajarriek tentsio-gune berriak sortu zituzten, eta horietan borroka armatuak egon ziren XX. mendearen hasieran.

C. Balkanetako gatazka: Interes kontrajarriak

1. Austria-Hungariak mugak zabaldu nahi zituen. 2. Errusiak Itsaso Beltzetik Mediterraneora oztoporik gabe nabigatu nahi zuen. 3. Turkiako Inperiotik bereizi ziren estatu txikiek independentzia gorde nahi zuten. 4. Turkiako Inperioak Europan geratzen zitzaizkion azken jabetzak kontserbatu nahi

zituen.

Hasiera



1908an, Austria-Hungariak Bosnia eta Herzegovina beretzen zituela aldarrikatu zuen bere kontura.

Errusiak berehala ikusi zuen horrek zekarkion arriskua eta estatu txiki horiek koalizioa eratzera animatu zituen, Turkiako Inperioari aurre eginez. 1912an, Serbiak, Bulgariak, Greziak eta Montenegrok Balkanetako Liga osatu zuten.

Balkanetako I. Gerra: 1912an hasi zen Liga eta Otomandar Inperioren artean; 3 hilabete iraun

zuen eta turkiarrek galdu zuten gerra. Errusiak bere helburua lortu zuen, eta Ligako herriek euren mugak zabaldu zituzten, Otomandar Inperioaren Europako eremu ia osoa bereganatuta.

Balkanetako II. Gerra: Ligako kideen arteko desadostasunaren ondorioz piztu zen. 1913an,

Bulgariak eraso egin zien Serbiari eta Greziari, lurralde gehiago eskuratzeko; baina errumaniarrek eta turkiarrek eurek ere laguntza eskaini zieten Greziari eta Serbiari. Bulgariak galdu zuen gerra.

Irabazleak: Balkanetako bi gerren irabazle nagusiak Serbia eta, zeharka, Errusia izan ziren. 1914 baino lehen, Serbiak argi utzi zuen serbiar guztiak eta Austriaren menpeko beste herri eslaviarrak –kroaziarrak, bosniarrak, bulgariarrak eta esloveniarrak- Jugoslavian biltzeko gogoa zeukala.

Eragina: Balkanetako gatazka horiek Europako tentsioak larriagotu eta potentzia nagusien

armamentu planak bizkortu zituzten. 6.2.2 Muturreko nazionalismoa (2)

Nazio txikiek euren independentzia aldarrikatu nahi zuten; asko ziren eta Austria-Hungariako, Errusiako eta Turkiako Inperioen menpe zeuden.

Bestalde, estatu handietan eurena besteenaren aurrean defendatzeko muturreko nazionalismoak sortu ziren, ustezko arerioei aurre egiteko.

Bi nazionalismo mota horiek tentsio-giro orokorra sortu zuten Europan, eta horrek gerrarako bidea erraztu zuen.

6.2.3 Gerrarako bidea (5)

1. 1914ko ekainaren 28an Habsburgoko Frantzisko Fernando artxidukea, Austria-Hungariako Inperioko tronuaren oinordekoa eta horren emaztea, erail zituzten Sarajevon (Bosniako hiriburuan) eta hori izan zen gerra piztu zuen txinparta. Hiltzailea nazionalista bosniarra zen eta ikertzaileek Serbiako Esku Beltza izeneko erakunde terrorista bateko kidea zela jakin zuten.

2. Horren ondorioz, Austriako gobernuak Serbia zapaltzeko berebiziko aukera zeukala erabaki zuen. 3. Austria-Hungariak eta Alemaniak gerra Balkanetara mugatuko zela uste zuten. Frantziak eta

Erresuma Batuak eskualde horretan interesik ez zutenez, Errusiak Serbiari lagunduz gero, ez zuten laguntza eskainiko ziotenik uste.

4. Uztailaren 23an, Austriak ultimatuma bidali zion Serbiari; nekez onartu zitekeen ultimatuma; bost egun geroago, Austriak gerra deklaratu zion Serbiari.

5. Berehala, martxan jarri zen aliantzen mekanismoa: Errusiak Austriaren eta Alemaniaren aurka mobilizatu zituen tropak. Abuztuaren 1ean, Alemaniak gerra deklaratu zion Errusiari, eta, hiru egun geroago,

Frantziari. Abuztuaren 4an, tropa alemanek Belgika inbaditu zuten. Egun horretan bertan, Erresuma Batuak gerra deklaratu zion Alemaniari.



6.3 Gerra Handia: Aurrez aurreko indarrak eta garapena 6.3.1 Elkarren aurkako indarrak (Funtzionamendua, Partehartzaileak, Abantailak (5),

Ustea) Funtzionamendua: Europako 5 potentzia nagusiak sartu ziren gerran. Aliantzen sistemaren

funtzionamendua egokia izan zen Entente Hirukoitzaren barruan, baina huts egin zuen Aliantza Hirukoitzean, Italiak neutraltasuna aukeratu baitzuen.

Partehartzaileak: Lehen Mundu Gerran, potentzia nagusi guztiek eta Europako estaturik

gehienek hartu zuten parte, Espainiak, Suitzak, Herbehereek eta Eskandinaviako estatuek izan ezik.

Abantailak

a. Entente Hirukoitzaren herrietako biztanle kopurua Austriako eta Alemaniako biztanleriaren bikoitza zen, eta, gainera, 200 dibisioko armada zuten.

b. Britainiarrek, hasieran, esku hartze txikia izan zuten, lurreko armada txikia baino ez baitzuen. Errusiaren mobilizazioa ere pixkanaka-pixkanaka egin zen, armadaren zati bat Errusiatik iritsi behar zelako eta trenbide sare mugatua zeukalako. Ententeko armaden artean, gerran berehala sartu zen bakarra Frantziakoa izan zen.

c. Gainera, Errusiak eta Frantziak urruntasunari eta agintearen koordinaziorik ezari lotutako arazoak zituzten.

d. Hala eta guztiz ere, epe luzean, Ententeak, kolonia ugariren jabe zenez, lehengaiak eskuratzeko erraztasuna eta finantziazio ia mugagabea izan zuen.

e. Aliantza Hirukoitza blokerik indartsuena zen, antolaketa militarraren aldetik: 160 dibisio armada zeukan, eta, gainera, aginte bakarra eduki eta bloke geografiko bateratua zuen.

Ustea: Gaur egun, harrigarria da gerran parte hartu zuten herrietako biztanleek gerra hori nolako

pozarekin hartu zuten. Gobernu guztiek, agintari militarrek eta herritarrek uste zuten gerra oso laburra izango zela. Soldaduak eta biztanleak pozez gainezka zeuden; gerrarako aurkaritza oso txikia izan zen, eta alderdi politiko gehienek gerraren alde egin zuten. Sozialista batzuk baino ez ziren gerraren aurkakoak, kapitalisten arteko gerra zelakoan.

Gerra hiru fasetan garatu zen:

gerra azkarra edo mugimenduzkoa (1914) posizio gerra (1915) higadura gerra (1916).

6.3.2 Gerra azkarra: 1914 (Schlieffen Plana (5), Gertatu zena, Emaitza eta balantzea)

Plana: Alemaniak aurrea hartuko zuen gerran: 1. Schlieffen planaren arabera, armadak Frantziari eraso egingo zion, herri neutraletatik

igarota, Belgika eta Luxenburgotik. Horrek nazioartean haserre handia sortuko zuen. 2. Frantziak ez zuen hori espero eta mugan zituen defentsa indartsuak alemaniarren zain.

Alemaniak defentsa horiek saihestu eta armada frantsesari atzetik egingo zion eraso. 3. Bien bitartean, Austria-Hungariako armadak eta Alemaniako armadaren zati batek

errusiarrak geldiaraziko zituen, horien mobilizazioa apurka-apurka espero baitzen. 4. Frantzia garaitu ondoren, indar aleman guztiek Errusiari egingo zioten eraso. 5. Alemanek garaipena 6 astetan lortzeko asmoa zuten.

Gertatu zena: Errusiak Ekialdeko Prusian egindako ezusteko erasoek erraztu egin zuten aliatuen

iraunkortasuna, eta agintari alemanek Frantziatik ekialdeko frontera bidali behar izan zituzten



tropak. Alemanek aldi berean bi fronteetan borrokatu behar izateari zioten beldurra gauzatu egin zen.

Emaitza eta balantzea

Alde batetik, alemanen gerra azkarreko planak porrot egin zuen. Bestalde, Alemaniak Belgika, Frantziako ipar-ekialdea eta Polonia errusiarra

konkistatuta zituen. Beraz, gerra luzea izan zitekeen, eta, gerra horretan, ahalmen ekonomikoa funtsezkoa izango

zen. Horri zegokionez, Frantziak eta Erresuma Batuak koloniak edukitzeak zuten bere alde. 6.3.3 Posizio gerra: 1915 (Arma nagusia, Arma berriak (4), Herri berriak, Emaitza eta

balantzea) Arma nagusia: Posizio gerraren elementu nagusia lubakia izan zen. Frantziako fronte nahikoa

txikik defentsa sistema ia garaiezina antolatzeko aukera ematen zuen. Borrokalariak lubaki horietan bizi izan ziren, oso baldintza txarretan, hainbat urtetan; euria edo elurra egiten zuenean, lubakiak kirats handiko eta izozturiko lokatzezko benetako estoldak ziren, eta higiene-gabezien ondorioz, gaixotasun kutsagarriak azkar hedatzen ziren.

Arma berriak: Gerrako modu berri horretarako, arma berriak behar ziren.

Eskuzko granadak edo morteroak eta kalibre lodiko nahiz distantzia laburreko artilleriako piezak ezinbestekoak ziren lubakien borrokarako.

Baina arma izugarriago batzuk ere erabili ziren. Su-jaurtigailuak eta gas itogarriak, nazioarteko akordioetan debekatuta egon arren, modu masiboan erabili zituzten, bai alemanek eta, gero, gainerako herri guztiek.

Hegazkinek protagonismo handiagoa hartu zuten: arerioaren posizioak ikusteko elementua zena erasorako eta bonbak jaurtitzeko arma bihurtu zen.

Beste arma berri bat tankea izan zen, eta horren lehenengo agerpenak guztiz izutu zituen arerioak. Ibilgailu blindatua zen, beldar-kateko gurpilduna, eta hesiak apurtu, lubakien gainetik igaro eta metraileten babeslekuak zapaltzen zituen.

Herri berriak: 1915ean beste estatu batzuk ere sartu ziren gerran: Italia aliatuen alde eta

Bulgaria Inperio Zentralen alde; horren ondorioz, bataila-eremu berriak ireki ziren. Aliatuek Otomandar Inperioari egin zioten eraso, Alemaniaren eta Austriaren aliatua baitzen, Dardanelos-eko itsasartea hartzeko eta Errusiarekiko komunikazioak berrezartzeko; operazio horretan, ez zuten arrakastarik izan.

Emaitza eta balantzea: 1915eko kanpainaren balantzea Inperio Zentralen aldekoa izan zen,

baina horiek ez zuten behin betiko garaipenik lortu. 6.3.4 Higadura gerra: 1916 (Non eta nola, Batailarik ospetsuenak, Emaitza eta

balorazioa) Non eta nola: 1916an, garaipena lortzeko ahalegin gogorrak egin zituzten bi alderdiek. Gerraren

eszenatoki nagusia mendebaldeko frontea zen, eta bertan erabilitako estrategia berria higadura gerra izan zen. Alemaniako goi-agintaritzako buruak asmaturiko gerra horren bitartez, armada aliatua osoan ahitzea lortu nahi zen, gizonen eta materialen aldetik, armada horrek bakea eskatu behar izateko.

Batailarik ospetsuenak: Lehenengo jarduketa, bestalde, Gerra Handiko batailarik ospetsuena

izan zen: Verdungo bataila. Alemanek hasi zuten, armada frantsesa odolusteko, eta 4



hilabeteko iraupena izan zuen; bertan, milioi erdi gizon hil ziren, erasotzaileen eta defendatzaileen artean (gutxi gorabehera, kopuru berean). Baina frontean ez zen aldaketa nabaririk egon.

Emaitza eta balorazioa: Aurreko bi urteetakoa baino orekatuagoa izan zen. Baina Inperio

Zentralen etorkizuna zalantzazkoa zen. 1916ko bataila odoltsuek giza efektiboak eta efektibo materialak murriztu zituzten, eta itsasoko blokeoa gero eta gehiago nabaritzen zen. Alemaniak mobilizazio orokorrera jo behar izan zuen, gerran jarraitu ahal izateko.

6.3.5 Urte erabakigarria: 1917 (Bi aldaketa garrantzitsu, Alemaniaren aldaketa,

Esperantzak (2)) Bi aldaketa garrantzitsu: Errusia gerratik irtetean eta Ameriketako Estatu Batuak sartzean, bi

blokeen arteko oreka apurtu egin zen. Errusia gerratik irtetea Inperio Zentralen mesederako izan zen, baina iparramerikarrak sartzeak balantzea behin betiko okertu zuen, aliatuen alde.

1. Errusiako iraultza martxoaren 17an hasi zen, eta horren garaipenak eragina izan zuen Errusiak gerran zeukan partaidetzan. Armada, desertzio handiek ahulduta, ez zen ordurako indar borrokalaria.

2. Ameriketako Estatu Batuak ordura arte bazter batean egon ziren, Europako gatazkari zegokionez; hala eta guztiz ere, gerrako urteetan, eskala handiko herri hornitzaileka izan ziren, eta aliatuei mailegu handiak egin zizkieten.

Alemaniaren aldaketa: 1915etik aurrera, Alemaniak urpeko gerra hasi zuen, Erresuma Batuko

hornidura-lerroak ebaki ahal izateko. 1917aren hasieran, urpeko erasoaldi handia iragarri zuen; erasoaldi horretan, Erresuma Batuarekiko merkataritzan ziharduten itsasontzi neutralak hondoratzea sartzen zen. Estatu Batuetako merkataritza-itsasontzi bat hondoratu zutenean, Ipar Amerikako gobernuak eta herriak gerran sartzea erabaki zuten eta horrek apurtu egin zuen batailako fronteen arteko oreka.

Esperantzak

Armadan matxinadak egon ziren, eta zibilen moralak ere nekea adierazten zuen argi eta garbi.

Hornidurarik ezaren, produktuak garestitzearen eta bizi-baldintzak gogortzearen ondorioz, herritarrak gerraren aurka ari ziren gero eta gehiago.

6.3.6 Gerraren amaiera: 1918 (4)

1. 1917ko abenduan, Lenin buru zela, Errusiako gobernu boltxebikeak harturiko lehenengo erabakietariko bat armistizioa sinatzea izan zen, hau da, borrokak amaitzea, gerra bukatu arte itxaron gabe; armistizio horren ondoren, 1918ko otsailean, Brest-Litovskeko bakea iritsi zen.

2. Errusia gerratik ateratzean, tropa alemanak Frantziako estatuan pilatu ziren. Uztailaren erdian, alemanen goi-agintaritzak Paris okupatzeko erasoaldia abiatu zuen, baina ez zuten arrakastarik lortu. Aliatuen kontraerasoa etorri zen ondoren, eta alemanek atzera egin behar izan zuten. Udaren amaierarako, Alemania laguntzak galtzen joan zen: Bulgaria, Austria-Hungaria… Alemania bakarrik geratu zen.

3. Goi-agintaritzak armadak ezin ziola borrokari eutsi esan zion Gilermo II.ari, eta armistizioa lortzeko elkarrizketak egin behar zirela jakinarazi zion.

4. Alemaniako altxamendu iraultzaileen eraginez, enperadoreak abdikatu behar izan zuen azaroaren 9an. Egun horretan, errepublika aldarrikatu zen. Bi egun geroago, armistizioa sinatu zen. Gerra Handia amaituta zegoen.



6.4 Gerraren ondorioak: Bake Itunak 6.4.1 Emaitzak (4)

1. Gerraren balantzea negargarria izan zen alderdi guztientzat, Estatu Batuentzat izan ezik. Pertsona asko eta asko hil ziren. Zaurituak milioika izan ziren, eta elbarriak ere bai.

2. Balantze ekonomikoa ere oso txarra izan zen. Borroka burutu zen eskualdeetan, batez ere Frantzia iparraldean, suntsipen itzelak egon ziren. Gerran parte hartu zuten herri guztiak zorretan gelditu ziren, Ameriketako Estatu Batuak izan ezik; Estatu Batuak Europako herrien mailegu-emaile nagusi bihurtu ziren.

3. Galtze material ugariekin batera, kalte moralak eta sozialak ere handiak izan ziren. Milioika alargun, umezurtz eta elbarrik jaso zituzten gerraren ondorio latzak. Gerraren amaierako pozaren osteko desengainuak mesede egin zion gizarte klaseen eta nazioen arteko gorrotoari. Borrokan aritu ziren pertsona askok arazoak zituzten lana aurkitzeko.

4. Lehen Mundu Gerraren helburuak mugagabeak ziren, erabateko gerra, baldintzarik gabeko errendizioa. Zentzurik gabeko helburua zen, helburu suntsigarria, eta hondatuta utzi zituen bai irabazleak eta bai galtzaileak.

6.4.2 Bake proposamenak (3)

1. Eraginik handieneko ideiak Ipar Amerikako Wilson presidenteak aurkeztutako Hamalau Puntuak izan ziren. Proposamen nagusiak autodeterminazio-eskubidea eta desarme orokorraren defentsa izan ziren. Azken puntuak, nazioarteko erakunde politiko bat sortzea proposatzen zen, etorkizunean beste gerrarik ez egoteko: Nazioen Elkarte iraunkorra, eta, bertan, herri guztiak bilduko ziren euren arteko arazoak eztabaidatzeko eta konpontzeko, betiere gerrara ez jotzeko promesarekin.

2. Wilsonen asmoak onak izan arren, Clemenceau, Frantziako lehen ministroak, Frantziaren segurtasuna indartu eta etorkizuneko Alemania ahuldu nahi izan zuen.

3. Bestalde, britainiarrek kontinentearen barruko orekara itzuli nahi zuten, Europako beste gerrarik ez egoteko, nahiz eta horretarako frantsesen helburuei aurre egin behar izan.

6.4.3 Garaileen bakea. Itunak (Partaideak, Ituna, 14 Puntuen aplikazioa (3))

Partaideak: Negoziazioak 5 potentziaren eskuetan geratu ziren: Ameriketako Estatu Batuak, Erresuma Batua, Frantzia, Italia eta Japonia. Azkenik, erabaki nagusiak honako hauek hartu zituzten: Estatu Batuetako W. Wilson presidenteak, Britainia Handiko Lloyd George gobernuburuak, eta Frantziako George Clemenceau gobernuburuak.

Ituna: Azkenean, Versailleseko Ituna sinatu zuten, Alemaniarekin bakea eginez. 14 puntuen aplikazioa

1. Itunen gauzarik adierazgarriena Europako inperio historiko handiak desagertzea izan zen: errusiarra, austriar-hungariarra eta otomandarra.

2. Aldi berean, nazio berriak sortu ziren, Wilsonek ezarritako herrien autodeterminazio-printzipioaren ondorioz: Finlandia, Baltikoko 3 errepublikak (Estonia, Letonia eta Lituania), Polonia, Txekoslovakia, Hungaria, Austria eta Jugoslavia.

3. Baina Europako mapa berriak Wilson presidentearen filosofiarekin bat ez zetozen aldaketa asko zituen. Debekatu egin zen Austriaren eta Alemaniaren arteko balizko batasuna eta Alemaniako inperio koloniala garaileen artean banatu zuten. Itunak potentzia handien interesen araberakoak izan ziren gehienbat, sinaturiko Hamalau Puntuekiko errespetuaren araberakoak baino gehiago, eta, horren eraginez, Ameriketako Estatu Batuek ez zuten Versailleseko bakea sinatu.



6.4.4 Okerreko bidea (Zigorra (5), Alemania, Frantzia, Italia, AEB, Ondorioa) Zigorra: Versailleseko Ituna bake antolaketaren zatirik garrantzitsuena izan zen eta Alemaniak

oso tratamendu gogorra jaso zuen, kondena morala ezarri zitzaion eta gerra hastearen erantzukizuna leporatu zitzaion. Gainera 1. Belgikaren eta Errusiako lurraldearen ebakuazioa onartu behar izan zuen, eta Alsazia

eta Lorrena Frantziari eta lurralde handiak Poloniari eman behar izan zizkion; gainera, itsasoaren beste aldeko koloniei uko egin behar izan zien, potentzia aliatu nagusien mesedetan.

2. Alemaniaren ahalmen militarra nabarmen murriztu zuten. 3. Rhinen ezkerreko ertza guztiz desmilitarizatuta geratu zen. 4. Bertan, tropa aliatuak gelditu ziren 15 urtetan, Alemaniari gerrako kalte-ordainak ezarri

zitzaizkion, eta horien zenbatekoa batzorde berezi baten esku utzi zen; gainera, blokeo ekonomikoak ere aldi batean irautea erabaki zen.

5. Alemania Nazioen Elkartetik kanpo utzi zuten. Alemania: Versailleseko Ituna sinatu beharra izan zuen. Haserre handia eragin zuen

alemanengan, bidegabeko bakea ezartzen baitzitzaien. Frantzia: Alemaniak probokaziorik gabeko erasorik eginez gero, Frantziak bermaturik zeukan

Estatu Batuen eta Erresuma Batuaren laguntza militarra. Frantziak helburu gehienak lortu zituen, baina, hala ere, zigor biguinegia zela Alemaniarentzako pentsatzen zuen.

Italia: Hau ere ez zen pozik geratu, gerran sartu zenean egin zizkioten lurralde promesa

guztiak ez baitziren bete. AEB: Bakartzeko joerak aurrerapauso handiak eman zituen eta kongresuak ez zuen ituna

onartu. Ondorioa: Versailleseko Ituna, bake ekintza baino gehiago, gorrotoaren eta mendekuaren

fruitua izan zen, gehienbat, eta Alemaniari emandako tratamendua Bigarren Mundu Gerraren eragileetarikoa izan zen.

6.4.5 NE. Nazioen Elkartea (Noiz, Zertarako eta Nola, Helburu nagusiak,

Funtzionamendua (3), Kideak, Mugak (3), NE) Noiz, Zertarako, Nola: Lehen Mundu Gerra amaitu ondoren sinatu zen, Europan beste halako

gerrarik ez egoteko. Proposamenik argiena, Wilson presidenteak egindakoa izan zen; horrela, Hamalau Puntuen edo bakerako baldintzen mezu ospetsuan, Nazioen Elkarte Nagusia sortu behar zela esan zuen.

Helburu nagusiak: Nazioen Elkartearen helburu nagusia nazioarteko bakea eta segurtasuna

zaintzea zen, gatazkei aurrea hartuz edo konponbide baketsuen bitartez, baita desarmea eta nazioarteko harremanak sustatuz ere.

Funtzionamendua: Elkartearen funtzionamendua urteroko Biltzar baten bidezkoa zen eta

horrek honako kide hauek zituen: Estatu kide guztien ordezkariak. Potentzia aliatu nagusien ordezkaritza iraunkorrak osatutako Kontseilua. Idazkari nagusi baten zuzendutako Idazkaritza.



Kideak: Elkartearen jatorrizko kideak gerra garaitu zuten 32 estatu aliatuak ziren, eta horiei 13 estatu neutral gehitu zitzaizkien. Ameriketako Estatu Batuak, Versailleseko ituna berretsi ez zutenez, ez ziren NEko kideak izan eta Alemaniari, berriz, ukatu egin zitzaion aukera.

Mugak: NE bakea mantentzeko eta herrien arteko lankidetza garatzeko sortu zen, baina muga

handiak zituen. Elkarteak potentzia handiek baimendutako gaiak baino ezin zituen aztertu eta ebatzi. Gatazketan parte hartzeko indar armaturik ez zeukanez, Elkartearen arma bakarrak

zigor moralak eta ekonomikoak ziren. Bakeak gai asko utzi zituen konpondu gabe:

disimulurik gabeko mendeku nahi frantsesa haserre alemana Alemania nahiz SESB baztertzea bake-sistematik Ipar Amerikaren bakartzeko joera NEren ahultasuna …

Konpondu gabeko arazo horiek arriskuan jarri zuten etorkizuna, eta Bigarren Mundu Gerrarako bidea prestatu zuten.

NE: Azken Biltzarra 1946ko apirilean egin zen, bertan, Elkartea desegitea eta horren

eginkizunak NBEri (Nazio Batuen Erakundeari) ematea erabaki zen.

6.5 Euskadi Lehen Mundu Gerran 6.5.1 Negozioak ekonomian eta protestak gizartean 6.5.2 Euskal abertzaletasuna eta autonomia





7 Errusiako Iraultza. SESB

Errusiako 1917ko iraultza XX. mendeko gertaera nagusitariko bat izan zen, Langileen mugimendu

antolatuaren garaipena izan zen, mundu osoko kapitalismoaren kontrako lehenengo estatua. Sistema politiko berriari mundu osoko alderdi politiko, erakunde eta pertsona askok jarraitu zioten, gizarte liberala eta kapitalista bidegabea zela pentsatzen zutelako. Beraz, XX. mendean hiru aukera politiko eta sozial ikus ditzakegu:

Demokrazia liberala Diktadura kontserbadoreak edo faxistak Sozialismoak eta komunismoak

7.1 Oinarri ahuleko erraldoia XX. mendearen hasieran, tsarren absolutismo eta askatasunik eza, oztopo izan ziren Errusiako

bizitza politikoaren berezko garapenerako eta herriaren modernizaziorako. Errusia Europako potentzia handia zen; baina, aldi berean, kontinenteko herririk atzeratuenetarikoa ere bai. Kontraesan horren eraginez, tsarren politikaren aurkako mugimenduak sortu eta sorrera horrek 1905eko altxamendua eragin zuen, 1917ko iraultza handiaren aurrekaria (tsarren inperioari amaiera emango zion iraultza).

7.1.1 Ekonomia aurreratua eta gizarte atzeratua (Inperioa, Gizartea, Nekazaritza,

Industria) Inperioa: Errusiako Inperioa, XX. mendearen hasieran, munduko potentzia nagusienetakoa zen. Indar

ikaragarria zeukan, baina indar hori itxurazkoa baino ez zen. Bertako ekonomia eta gizarte atzeratuaren ondorioz, Errusia oso urrun zegoen, Belgika edo Britainia Handia bezalako nazio modernoetatik.

Gizartea: Gutxiengo txiki batek dirutza izugarriak zituen eta nekazari eta industria langileen gehiengoa

egoera negargarrian bizi zen; bien arteko diferentzia oso handia zen. Gizarte arazoetako bat erdiko klaserik ez egotea zen, hau da, mendebaldeko herrietan hain ugaria zen burgesia indartsurik ez egotea; kontuan izan behar da, gainera, landa inguruko morrontza oso berandu ezabatu zela.

Nekazaritza: Lurraren zati handia jabe gutxi batzuen esku zegoen: aristokrazia, monarkia, Eliza

ortodoxoa eta lurjabe handiak. Gainera, 1906 eta 1910 bitartean nekazaritza modernizatzeko erabilitako erreforma batzuek kulak izeneko nekazari aberatsei soilik egin zieten mesede.



Industria: Atzerapen ekonomikoaren ondorioz, industria garapena ere berandu iritsi zen eta enpresarik

gehienak atzerriko kapitalen esku zeuden. 1913an hiru milioi langile baino ez (%5), eta nekazarien kopurua %80tik gorakoa zen. Egoera negargarrian bizi ziren, Erresuma Batuko, Belgikako edo Frantziako langileek ehun urte lehenago bizi izandako egoeran. Fabrika handietan pilatuta egoteak mesede egin zion ideia iraultzaileen hedapenari.

7.1.2 Gatazka politikoak (Agintea, (3), Hirian (2), Landan (2), Industria+intelektualak

(2)) Agintea

1. XX. mendearen hasieran, Errusiako Inperioa garaiz kanpoko monarkia absolutua zen. Kapitalismoa nagusitzen ari zen mendebaldeko munduaren ondoan, Tsarrak mugarik gabeko agintea izaten jarraitzen zuen.

2. Tsarra errusiar guztien enperadorea zen eta etnia eta nazio ugari kontrolatzen zituen, burokrazia sendo baten eta polizia ahalguztidunaren bitartez. Eliza ortodoxoaren agintari nagusia ere tsarra bera zen.

3. Hala ere, poliki-poliki bada ere, aldaketa sakonak eta absolutismoaren amaiera eskatzen zuten talde politikoak sortzen hasi ziren.

Hirian

1. Hirietako erdiko klase berriak monarkia parlamentarioa ezarri nahi zuen, Europako beste herrietan zegoenaren antzekoa.

2. Batez ere, Alderdi Konstituzional Demokrata KD (kadete) izenekoan biltzen ziren. Landan

1. Landa inguruan ere, nekazariak oso haserre zebiltzan eta gehienek lurren jabetza lortu nahi zuten.

2. Nekazarien haserrea Alderdi Sozialista Iraultzailearen (SI) inguruan pilatu zen eta alderdi hori nagusitu zen nekazaritza eremuetan.

Industria+Intelektualak: Industriako langileen eta intelektual erradikalen artean, marxismoaren

ideia iraultzaileak hedatzen joan ziren, eta, ondorioz, Errusiako Langileen Alderdi Sozialdemokrata sortu zen. 1903an, bi zati sortu ziren alderdi horretan: 1. Boltxebikeak gutxiengoa ziren. Ezkerreko marxistak ziren eta buruzagia Lenin zen. 2. Mentxebikeak edo sozialista moderatuak gehiengoa ziren. Demokratekiko lankidetza onartzen

zuten, tsarra tronutik kentzeko eta Mendebaldeko demokrazien antzekoa ezartzeko. 7.1.3 1905eko iraultza (Krisia, Igande Odoltsua, Erreformak (4))

Krisia: 1902-1903 bitarteko krisi ekonomikoan, langileen grebak, nekazarien altxamenduak eta ekintza terroristak egon ziren. Egoera horren eragilea Errusiaren eta Japoniaren arteko 1904ko gerra izan zen. Pronostiko guztien aurka, Japoniak Errusia garaitu zuen, eta, horren eraginez, biztanleak haserretu eta 1905eko iraultza hasi zen.

Igande Odoltsua: 1905eko urtarrilean, langileen manifestazio baketsua egon zen, jauregi

inperialeraino, tsarrari “babesa eta justizia” eskatzeko, lan baldintzak hobetzeko eta “guztien berdintasuna eta askatasuna” aldarrikatzeko. Manifestazioa armekin zapaldu zuten, eta ehunka hildako eta zauritu egon ziren. Gertaera horri Igande Odoltsua izena jarri zioten, eta horrek iraultza eragin zuen. Grebak, matxinadak eta altxamenduak Errusia osoan hedatu ziren, eta lehenengo sobietak edo langileen ordezkarien kontseiluak sortu ziren, 1917ko iraultzan eginkizun garrantzitsua izan zuten kontseiluak.



Erreformak: Protesta ekintzei ezin zitzaienez amaierarik eman, Nikolas II.a tsarrak erreforma

batzuk onartu zituen: 1. Ordezkarien biltzarra edo Duma. 2. Lanaren eta gizarte arloko hobekuntzak: eskubide sindikalak, 10 orduko lanaldia… 3. Baina tsarra liberalismoaren aurka zegoen, eta boikota egin zion Dumaren

funtzionamenduari, eta, handik gutxira, erreforma politiko guztiak ezabatu zituen. Horrela, autokrazia itzuli zen Errusiara.

4. Oposizioak argi ikusi zuen tsarra gobernutik kendu beharra zegoela, egoera aldatu ahal izateko.

7.2 1917ko iraultza Gerra Handiak tsarraren Errusiaren gabeziak agerian jarri zituen eta 1917ko otsaileko iraultzak amaiera

ekarri zion tsarraren erregimenari. Zuzendari berriak ez ziren herriko arazo nagusiak konpontzeko gauza izan, eta horrek boltxebikeen garaipena eragin zuen, urte horretako urriko iraultzan.

7.2.1 Otsaileko iraultza (I. Mundu Gerra (4), haserrea, Manifestazioak,

Errepresioa, Duma, Azkenean, Agintea (3), Nikolas II.a) I. Mundu Gerra

1914an, Errusia Lehen Mundu Gerran sartu zen, Frantziarekin eta Erresuma Batuarekin batera. Atzerapen ekonomikoak eta tsarraren gaitasunik ezak agerian jarri zuten Errusiak ez zeukala Alemania eta Austria-Hungaria etsai indartsuak garaitzeko gaitasunik. Gerra luzatzearen ondorioz, herria kaosean eta iraultzan murgilduta gelditu zen.

Gerra luzatu ahala, haserrea gero eta biziagoa zen biztanleen artean, eta tsarrak eta horren erregimenak gero eta ospe txarragoa zuten. Garraioan eta produkzioan izandako akatsen eraginez, armada eta hiriak hornitzen zituzten fabrikak gelditu egin ziren, ez baitzuten lehengairik edo erregairik, eta hirietako biztanleak gose eta hotz ziren. Porrotak eta etsaiak aurrera egiten zuela ikusita, etsipena nagusitu zen.

Gainera, hondamen guztien errua tsarraren erregimenari eta Nikolas II.ari leporatzen zitzaion. 1914an, boltxebikeak soilik egon ziren Errusia gerran sartzearen aurka. Baina, denborak

aurrera egin ahala, gerran jarraitzearen aurkariak gero eta gehiago ziren.

haserrea: 1916-1917ko neguan, armadaren eta hirien haserrea hazi egin zen, bizitza normalizatua egiteko gauza ugari falta baitzen. Tenperatura glaziarretan, emakumeen ilara luzeak sortzen ziren hornidurarik gabeko denden aurrean, janariak edo ikatza lortu ahal izateko.

Manifestazioak: 1917ko otsailean, Petrogradoko hiriburuan (lehen San Petersburgo zen) protestako bat-

bateko manifestazioak egon ziren, eta, horietan, batez ere emakumeek hartu zuten parte. Manifestazio horietan, greban zeuden langileak ere parte hartzen hasi ziren apurka-apurka, eta poliziek ez zeukaten hiria kontrolpean izateko gaitasunik.

Errepresioa: Gobernuak armada bidali zuen altxamendua geldiarazteko, baina tropek ez zuten gogor

jardun. Duma: Egoera hori ikusita, Dumako presidenteak gobernua herriaren konfiantza izango zuen gobernu

berri bat izendatzeko eskatu zion tsarrari. Nikolas II.aren erantzuna Duma ixtea izan zen.



Azkenean: Errusiako egutegi ortodoxoko otsailaren 27an (gurean martxoaren 12an), manifestazioaren aurka bidalitako tropen zati bat protestetara batu zen. Hiri osoa matxinoen esku geratu zen, eta ministroak eta agintari militarrak atxilotu egin zituzten. Biharamunean, gobernuak dimititu egin zuen.

Agintea

Tsarraren gobernuaren dimisioak sortutako hutsunea ikusita, Dumako diputatu liberalek Dumako Behin-behineko Komitea sortu zuten.

Aldi berean, Petrogradoko Langileen eta Soldaduen Sobieta sortu zen, Behin-behineko Komite Betearazlea izena hartuta; komite hori mentxebikeek eta Alderdi Sozialista Iraultzaileko kideek kontrolatzen zuten. Horrela, bi aginte sortu ziren: Dumarena eta Petrogradoko Sobietarena.

Martxoaren 2an, Duma eta Petrogradoko Sobieta behin-behineko gobernua sortzeko akordio batera iritsi ziren. Gobernu hori Alderdi Konstituzional Demokratako (kadete) kideek osatu zuten, batez ere, eta sozialista bakarra Kerenski zen. Sozialista moderatuak gobernu honen aldekoak ziren.

Nikolas II.a: Jarraitzailerik gabe geratu zen eta abdikatu egin zuen. Tronua anaia Migel duke handiari

utzi zion, baina honek ez zuen hartu nahi izan. Horrela, Errusia errepublika bihurtu zen. 7.2.2 Behin-behineko gobernuak (1917ko martxo-urria) (Tsarra, Helburu eta

erabakiak 3, Atzerapenak (4), Armada, Sobietak, Gobernuak (3)) Tsarra: Tsarraren erregimena desegin zenean, iraupen laburreko gobernu batzuk egon ziren, baina

horiek ospe txarra zuten biztanleen artean. Bien bitartean, politikari erradikalenak, boltxebikeak, agintea derrigorrez eskuratzeko prestakuntzetan murgilduta zebiltzan.

Helburu eta erabakiak

Behin-behineko lehenengo gobernuaren helburu nagusia mendebaldeko Europakoen antzeko erregimen demokratikoa ezartzea izan zen.

Gerran aliatuekin batera jarraitzea erabaki zuen. Demokraziaren aldeko neurri batzuk onetsi zituen: amnistia politikoa, askatasun politikoak

eta pertsonenak ezartzea, biltzar legegilerako deia egitea…

Atzerapenak: Baina arazo nagusien konponbideak atzeratu egin ziren: Langileen egoera hobetzea. Lurrak nekazarien artean banatzea. Errusiar etniakoak ez zirenak herrien autonomiak bideratzea Bakea. Errusiar gehienak nekatua zeuden hildako kopuru ikaragarria sortu zuen gerra harekin.

Hau guztiaren ondorioz, gobernuak Errusia gerran mantentzera erabaki zuenean, gero eta ospe txarragoa hartu zuen.

Armada: Armada desegiten hasi zen. Boltxebikeek bakearen alde egindako propaganda frontean eta

estatu osoan hedatzen zen. Gero eta desertzio gehiago eman ziren. Sobietak: Otsaileko iraultzaren ondoren, sobietak ezarri ziren estatu osoan, fabriketan nahiz landa-

inguruan, armadan eta hirietan, eta gero eta aginte gehiago eskuratzen joan ziren. Ez zieten jaramonik egiten gobernuaren erabakiei, edo beste erabaki paraleloak hartzen zituzten. Praktikan, sobietek bigarren agintea osatzen zuten.

Gobernuak

Behin-behineko gobernuak eratu eta protestako manifestazioak itzuli ziren kalera.



Azkenik, Kerenskik mentxebikeen eta Alderdi Sozialista Iraultzailearen gehiengo gobernua eratu zuen.

Hala ere, boltxebikeek gobernu horiek guztiak kritikatzen jarraitu zuten, gerrak jarraitzearen aurka agertu eta lurraren berehalako banaketa eskatu zuten; horren ondorioz, gero eta eragin handiago hartzen joan ziren, batik bat sobietetan.

7.2.3 Urriko iraultza (Iraultzak, Boltxebikeak, Lenin, Kornilov, Leninen kolpea (4))

Iraultzak: Otsailean tsarraren absolutismoaren aurkako altxamendua izandakoa, handik hilabete gutxira, mundu osoko lehenengo iraultza sozialista bihurtu zen.

Boltxebikeak: Militante gutxiko alderdia osatzen zuten, baina gero eta ospe handiagoa lortzen joan ziren

herri klaseen artean. Lenin: Tsarra tronutik kendu eta hilabetera, boltxebikeen buruzagi nagusia, Lenin, Suitzako erbestetik

itzuli zen Errusiara. Iritsi bezain pronto, Apirileko Tesiak izenekoan laburbildu zituen Errusiako etorkizunerako zituen ideiak: berehalako bakea eta, behin-behineko gobernuaren ordez, sobieten gobernua ezartzea. Azkenean, behin-behineko gobernuak jazarri egin zituen boltxebikeak, altxamenduaren bultzatzaileak zirela-eta. Leninek Finlandiara alde egin behar izan zuen eta buruzagi boltxebike asko atxilo hartu zituzten.

Kornilov: Tsarraren armadaren komandante nagusia izandakoa zen eta, uda amaieran, indar-kolpea

ematen saiatu zen, ordena bermatuko zuen gobernu berria osatzeko. Kerenski lehen ministroak indar iraultzaile guztiak bildu behar izan zituen, altxamendua gerarazteko. Boltxebikeen laguntza erabakigarria izan zen une honetan.

Leninen kolpea

Egoera gero eta txarragoa zela ikusita, Lenin ekintza iraultzailera igaro zen. Erbestetik ezkutuan itzuli eta bere alderdiaren komite nagusia altxamendu armaturako berebiziko aukeraz konbentzitu zuen, Kerenski garaitu eta agintea hartu ahal izateko.

Kolpea antolatzeko ardura Trotskik izan zuen, hau da, hiriburuko sobietaren presidentea eta hiriaren defentsaren arduraduna zenak.

1917ko urriaren 24tik 25erako gauean (gurean azaroaren 6tik 7rakoan), boltxebikeen tropek eta miliziek Petrogradoko gune nagusiak okupatu zituzten. Ministro guztiak atxilo hartu zituzten, Kerenski izan ezik, honek alde egin baitzuen.

Biltzarrak gobernu berria aukeratu zuen, Herriaren Komisarioen Kontseilua, eta horren presidente Lenin izendatu zuten. Boltxebikeen iraultzaren garaipena izan zen.

7.3 SESBren sorrera Boltxebikeen gobernuak aurre egin behar izan zien herriaren errebindikazio nagusiei: bakea, lurraren

banaketa eta nazionalitateen errespetua. Gero, herria gerra zibilean sartu zen. Politika Ekonomiko Berria (NEP) ezartzeak erregimen komunista finkatu eta berehalako hobekuntza ekonomikoa ekarri zuen.

7.3.1 Erregimen berria: lehenengo neurriak (Agintea, Dekretuak (4), Biltzar

Konstituziogilea, 1. Konstituzioa, Iritziak (3), Bakea) Agintea: Langileen alderdiak lehenengo agintea Errusian hartu zuen. Dekretuak



Gerraren amaierari buruzko dekretuak anexiorik eta kalte-ordainik gabeko bakea proposatzen zuen.

Lurrari buruzko dekretuak lur-jabetza handiak desjabetu zituen, inolako ordain ekonomikorik gabe eta jabetzok nekazaritza komiteen esku geratu ziren.

Industriako enpresei buruzko dekretuak langileen eta enplegatuen kontrolpean utzi zituen fabrikak.

Nazionalitateei buruzko dekretuak Errusiako herriek euren etorkizuna askatasunez aukeratzeko eskubidea aldarrikatu zuen.

Biltzar Konstituziogilea: 1918ko urtarrilean bildu zen eta bilera horretarako deialdia urriko iraultza

baino lehenagoko gobernuek egin zuten. Boltxebikeak gutxienak ziren Biltzarrean, eta gehienak Alderdi Sozialista Iraultzaileko (SI) militanteak ziren. Leninen ustez, Biltzarrak eredu politiko burgesari jarraitzen zion, sobieten demokrazia sakonagoaren aurrean, eta, horrenbestez, Biltzarra desegin egin zuen.

1. konstituzioa: 1918ko uztailean, Sobieten Biltzarrak lehenengo konstituzio sobietarra onetsi zuen;

bertan, gizarte klaserik eta estaturik gabeko sozialismoa eraikitzeko erabakia aldarrikatzen zen, eta sobietak jartzen ziren aginte iraultzailearen oinarrian.

Iritziak

Errusian inork ez zuen Gerra Handian jarraitzerik nahi, eta, beraz, gobernu berriaren helburu nagusia bakea izan zen. 1917ko abenduan, armistizioa sinatu zen Alemaniarekin eta Austria-Hungariarekin, eta bakeari buruzko negoziazioak ireki ziren. Hala ere, boltxebikeen alderdiaren barruan, denek ez ziren iritzi berekoak.

Lenin bakea edozelan lortzearen aldekoa zen, iraultzaren iraupena segurtatu ahal izateko. Alderdiaren barruko zatirik erradikalenak, horren buru Trotski zelarik, ostera, gerran jarraitu nahi

zuen, iraultza beste herri batzuetara esportatu ahal izateko. Bakea: Alemaniako armadaren presiopean, boltxebikeen alderdiak eta Gobernuak Alemaniak ezarritako

baldintza gogorrak onartu behar izan zituzten. Bakea Brest-Libovsk hirian sinatu zen. Errusiak 800.000 km2 eta biztanleriaren laurdena galdu zituen, baina iraultza salbatu egin zen.

7.3.2 Gerra Zibila eta gerrako komunismoa (Gerra Zibila, Laguntzak, Garaipena,

SESB, Gerrako komunismoa) Gerra Zibila: 1918 eta 1920 bitartean, erregimen berriak estatu osoan zabaldutako gerra zibilari aurre egin

behar izan zion. Laguntzak: Frantziak, Erresuma Batuak eta Japoniak geldiarazi egin nahi zuten iraultza eta kapitalak eta

armak eman zizkieten iraultzaren aurkako armadei, zuriei, horiek Armada Gorriko iraultzaileen aurkakoak baitziren.

Garaipena: Trotskik zuzendutako armada gorriak diziplina zorrotza eta eraginkortasun handia lortu zituen,

eta, horrela, 1919aren amaieran, armada zuriak garaitu zituen. SESB: 1922ko abenduan, Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna (SESB) sortu zuten eta horrek

indartu egin zuen sobieten agintea. Gerrako komunismoa: Errusiak iraultzaren aurretik zeukan egoera ekonomiko kaotikoak txarrera egin

zuen gerra zibilean. Gobernu komunistak konpondu beharreko arazo nagusia hornidura izan zen. Gogor zuzendutako nekazariek uzten zati bat entregatu behar izan zuten; baina konfiskatze horiek,



batez ere kulakei zegokienez, erresistentzia eta bortizkeriako giro nabarmena sortu zuten nekazaritza inguruetan; baina, horrela, hirietara janari gehiago iritsi zen. Gerra zibilean, goseak eta gaixotasunak milioika errusiar hil zituzten.

7.3.3 Politika Ekonomiko Berria (Ek, NEP (-liberalizazioak (4)-ez), Ondorioak (3))

Ekonomia: Gerra zibila bukatu zenean, herria erabat nekatuta zegoen; goseak, gaixotasunek eta gerrak milioika biktima eragin zituzten; nekazaritzako produkzioa gerra aurrekoaren bi herenekoa zen. Industria zazpirenera murriztu zen; eta urritasuna eta haserrea orokorrak ziren. Leninek herriak atsedenaldia behar zuela ulertu zuen.

NEP: Politika Ekonomiko Berriak goitik beherako aldaketa ekarri zuen.

-Liberalizazioak Barne-merkataritzan askatasuna ezarri zen berriro. Nekazariek, zergak jenerotan ordaindu ondoren, soberakinak askatasunez saltzeko aukera

zuten. Industrietan eta zerbitzuetan, enpresa pribatu txikiak sor zitezkeen. Atzerriko kapitala sartzeko aukera eman zen.

-Liberalizatu gabe: Estatuak kredituaren eta ekonomiako sektore nagusien kontrola beretzat gorde zuen: trenbide eta beste garraiobide batzuen eta enpresa handi, banku eta atzerriko merkataritzarena.

Ondorioak

Ekonomia berehala suspertu zen. 1923an, nekazaritzako produkzioa 1913ko mailaraino iritsi zen, eta industriako produkzioak 1927an lortu zuen hori.

Baina politika ekonomiko berriak arazo sozialak sortu eta horren eraginez, Alderdi Komunista zatitu egin zen, burges aberats berriak agertu zirela ikusita: hirietako bitartekariak, industrialari batzuk eta kulakak.

Baina, zalantzarik gabe, politika ekonomiko berriaren balantzea ona izan zen, oinarri ekonomikoak ezarri eta produkzioa nahiz biztanleen bizimodua hobetu zituelako.

7.4 Stalinen garaia (1927-1939)

Stalin SESBko historiaren bigarren aldiko protagonista izan zen. Bere diktadura ezarri, erregimen sobietarra finkatu eta SESB potentzia handi bihurtu zuen. Stalinen politikaren zutabe nagusiak lurraren sozializazio eta planifikazio ekonomikoa izan ziren.

7.4.1 Leninen ondorengotza (Lenin, Hautagaiak, ≠ (2), Emaitza) Lenin: Leninek, gaixotuta, agintea utzi behar izan zuen 1923an, eta, urtebete baino lehenago, hil egin zen.

Sobietar agintari nagusia izandakoak ez zuen testamentuan argitu ondorengotzari lotutako alderdirik. Horrela, Alderdiaren Komite Zentralak presidente berria aukeratu behar izan zuen.

Hautagaiak: Bi hautagai nagusi zeuden:

Leon Trotski: Bere merezimenduak agerian zeuden: San Petersburgoko sobieten burua izan zen 1905ean, urriko iraultzaren antolatzailea eta Armada Gorriaren sortzailea. Agian, azkarregia eta adimentsuegia zen Alderdiko hierarka handientzat, horiek ez baitzituzten ahazten Trotskik Leninekin une garrantzitsuetan izandako eztabaidak.

Josef Stalin: Hasieratik boltxebikea izandakoa, eginkizun aktiboa izan zuen 1905eko iraultzan; gainera, 1917ra arte erbesteratuta egon zen. Leninen jarraitzaile sutsua zen, eta kargu garrantzitsuak eduki zituen Alderdian. Boltxebikeen lehenengo gobernuan egon zen, eta,



antolaketarako zuen gaitasuna kontuan hartuta, alderdiaren idazkaritzara iritsi zen 1922an. Postu horretatik, bere konfiantzako pertsonak postu garrantzitsuetan jarri eta aurkakotzat zituenak baztertu egin zituen.

≠: Bien arteko desberdintasun nagusia hurrengoa zen: Trotski mundu mailako iraultzaren aldekoa zen eta atzerriko arerioen aurkako iraultza egin

behar zela uste zuen. Stalinek, berriz, herri bateko sozialismoa defendatzen zuen. Jarrera hau nagusitu zen

azkenean, 1917tik aurrerako sakrifizio guztiek atseden baten beharra eskatzen baitzuen.

Emaitzak: 1927an, Stalinek Alderdiaren eta SESBren barruan agintea kontrolatzen zuen. Lenin hil zenetik, Trotskiren posizioa gero eta ahulagoa izaten joan zen. Ordura arte izan zituen karguak galdu zituen, atxilotu egin zuten eta Siberiara erbesteratu zuten; azkenik 1929an, SESBtik kanporatu zuten. Mexikora joan eta, bertan, Stalinen agentea zen espainiar batek erail zuen.

7.4.2 Sozializazioa eta planifikazioa (NEP, Bosturteko I. Plana (5), Nola, Emaitzak

(3), Bosturteko II. Plana, Bosturteko III. Plana) NEP: 1929ko apirilean NEP desegin egin zuten eta ekonomia sozialistak, liberalismo kapitalistari erantzuna

eman nahian, estatuak planifikatutako ekonomia jarri zuen martxan. Bosturteko I. Plana: 1928ko urriaren 1ean hasi zen. Helburu nagusiak hurrengoak izan ziren:

NEP-ekin sortutako sektore pribatua desagerraraztea. Industriako inbertsio handiak autofinantzatzea. Teknikarien eta langile espezializatuen eskala handiko heziketa. Industria astuna garatzea. Herrilan erraldoiak burutzea, SESBk zuen atzerapen historikoa gainditu ahal izateko.

Nola: Asmo handiko helburu horiek lortzeko, biztanleak ia modu militarrean mobilizatu ziren. Emaitzak: Ikusgarriak izan ziren. Baina kostua ere itzela izan zen:

Stalinen gobernuaren arazo nagusienetako bat nekazaritza ingurua zen; izan ere, inguru horrek NEPren garaian izandako aldaketa jabetza pribatua ezabatzeko ideia komunisten aurkakoa zen. Aldiz, nekazari batzuk, kulakak, aberastu egin ziren eta arriskutsuak izan zitezkeen, ahalmen ekonomiko gero eta handiagoa baitzuten. Zenbait neurri hartu ziren kolektibizazio prozesua abiatzeko, eta horrek nekazaritzako jabeekiko gerra irekia sortu zuen. Baina Stalinek jabetza pribatua ezabatzeko erabaki sendoa hartu eta gauzatu egin ziren.

Kolektibizazioek kulaken amaiera ekarri zuten, baina kostu itzelean: milaka nekazari hil ziren, gizatasunik gabeko erbesteratze masiboetan; abeltzaintzako produkzioa lur jota geratu zen luzaro eta nekazaritzak prestakuntzarik oneneko langileak galdu zituen.

Prozesu horretarako lorpen bakarra zerealen produkzioaren mekanizazioa izan zen. Bosturteko II. Plana: (1933-1937) Honek ere balantze ikusgarria izan zuen. Industriako ekoizpena

bikoiztu eta nekazaritzakoak %50eko hazkundea izan zuen. Biztanleen bizimoduak hobekuntza nabaria izan zuen, eta sobietar gizartea, itxuraz, egonkortasunerako bidean zegoen.

Bosturteko III. Plana: (1937-1942) II. Mundu Gerra hasita zegoen eta aurreikusitako plana aldatu behar

izan zuten, gerraren beharrizanei aurre egiteko.



7.4.3 Stalinen diktadura (Egoera, Garbiketak, Ondorioak (5)) Egoera: Stalinek diktadura ezarri zuen, metodo basatiak erabiliz eta oposizio osoa ezabatuz, baita Alderdi

Komunistaren barruko oposizioa ere. Kolektibizazioaren ondoriozko gatazkak eta borroka eta sakrifizio ugari gainditu ondoren, SESB lasai-lasai zegoen; oposizio politikoa ezabatuta zegoen eta bazirudien erregimenak biztanlerik gehienen babesa zeukala. Baina Alderdiaren barruan krisi sakona sortu zen.

Garbiketak: 1933tik aurrera, garbiketak egin ziren alderdiaren barruan, diktadorea itsututa baitzegoen,

aurkako etengabeko konspirazioak zirela eta. Nahitaez ezabatu beharreko konplota ikusten zuen kritika guztietan. Stalinen errepresioa hiru aldi nagusitan gauzatu zen. Lehenengo bietan, 1933 eta 1934 bitartean, alderdia bere alde garbituta utzi zuen, kide asko kanporaturik. Hirugarren aldia izan zen adierazgarriena, 1936 eta 1938 bitartean, Moskuko prozesuetan, antzinako buruzagi boltxebikerik gehienak eta alderdiko beste buruzagi asko nahiz armadako ofizial ugari epaitu eta exekutatu egin ziren, krimenik zentzugabekoenak leporatuta.

Ondorioak: Errepresio neurri horien eraginez

Erabat Stalinen borondatearen menpean zegoen Alderdi Komunista berria sortu zen. 1939an, Sobietar agintea finkatuta zegoen eta Alderdi Komunistak SESBko bizitzaren alderdi

guztiak kontrolatzen zituen. Jabetza pribatua abolitu eta marxismoaren interpretazio sobietarra gauzatu zen. Herria industrializaturik zegoen, eta hiriek hazkunde nabaria izan zuten. SESB munduko potentzia ekonomikoa zen eta, zirudienez, adostasun handia zegoen Stalinen

erregimenaren barruan.

7.4.4 SESB-k munduan izandako eginkizuna (Balorazio ≠ (2), Nazioartea (4)) Balorazio ≠

Langileen mugimendua benetako mehatxua zen gizarte liberalentzat eta kapitalistentzat. Beste alderdian, iraultzak langile klaserik gehienen poza eragin zuen, Errusiako iraultza

kapitalismoaren amaieraren hasieratzat ikusten baitzen.

Nazioartea: Errusiar komunistak iraultza azkar hedatuko zela mundu osoan uste zuten eta Gerra Handiaren ondorengoan arrazoia zutela ematen zuen: Iraultza espartakista Alemanian. Sobietar errepublika ezartzea Hungarian eta Bavarian eta istilu handiak herri askotan. Baina, lehenengo une hori igaro ondoren, langile mugimendu guztiak zapalduta geratu ziren. Bestalde, estatu demokratikoek ere ez zuten konfiantzarik ematen eta potentzia faxistak

nagusitzen hasi ziren.

7.4.5 III. Internazionala (Soz≠Kom (3), Komintern, Ondorioak (2), III. Intern) Soz≠Kom

III. Internazionala sortu zenean, sozialisten eta komunisten banaketa gauzatu zen eta erakundea SESBen aginduetara jarri zen.

Hala ere, faxismoa Europan hedatzen ari zela-eta, bi erakunde horiek oposizio bateratua egin zuten Fronte Popularretan elkartuz.

III. Internazionalak langile mugimenduaren banaketa berria ekarri zuen, Lehen Mundu Gerraren aurretik zegoen iraultzaile eta errebisionisten arteko diferentziak areagotuz. Kasurik gehienetan, komunistak gutxienak ziren. Sozialistak, berriz, SESBekiko jarrera kritikoa izan zuten, eta, batez ere, sobietar erregimeneko askatasun politikorik eta sindikalik eza salatu zuten.



Komintern: Errusiako gobernari berriek mugetatik kanpo sustatu nahi zuten iraultza. Horretarako sortu zen III. Internazionala Moskun, 1919ko martxoan. Erakunde horri Komintern edo Internazional Komunista ere esaten zaio. Praktikan, Kominternek sobietarren kanpo politikari jarraitu eta bere helburu nagusia SESBren eredua mundu osoan zabaltzea izan zen.

Ondorioak

Langileen mugimenduaren barruko bi sektoreen arteko desadostasun handiek (komunisten eta sozialisten artekoak) mugimendua ahultzea ekarri zuten.

Kontinente osoan hedatzen ari zen faxismoaren mehatxuren eraginez, bi sektoreek euren desadostasunak baztertu eta oposizio bateratua egin zuten, alderdi demokratiko aurrerakoiekin batera, Fronte Popularretan.

III. Intern: III. Internazionala Stalinek desegin zuen, 1943ko maiatzean, Bigarren Mundu Gerran,

mendebaldeko aliatuen aurrean asmo ona erakusteko eta nazismoaren aurkako batasuna indartzeko.

7.5 Euskal sozialismoa eta komunismoa. Sindikatu abertzalea 7.5.1 Sozialistak eta komunistak 7.5.2 Sindikalismo katolikoa eta abertzalea



3. blokea- Europaren hegemoniaren amaiera





8 Hogeita hamarreko hamarkadako krisia

8.1 Hedapen ekonomikoa “hogeiko hamarkada zoriontsua” 8.1.1 Hogeiko hamarkadako hazkunde ekonomiko handia

Gorabeherak: Lehen Mundu Gerra amaitu ondoren, gerran desegindako egiturak berreraikitzeko aldia hasi zen, eta horrek hazkunde eta dinamismo ekonomiko handiko hamarkada eragin zuen, batez ere industrietan eta enpresetan.

Erresuma Batua: EEBB: d Japonia: d

8.1.2 Industria, garapenaren eragilea 8.1.3 Produktibitatearen hazkundea: Taylorismoa

8.2 Krisiaren eragileak 8.2.1 Orekarik gabeko hazkunde ekonomikoa 8.2.2 Nazioarteko diru sistemaren zailtasunak

8.3 Kapitalismoaren porrota: 1929ko krisia 8.3.1 New Yorkeko burtsaren kraka 8.3.2 Krisia mundu osoan zabaldu

8.4 Krisiaren ondorioak: depresio handia

8.5 Soluzioen bila: New Deal





9 Demokraziak eta totalitarismoa

9.1 Demokraziak eta diktadurak gerra arteko aldian

Bi mundu gerren arteko aldian (1919-1939), Europan hasieran sistema demokratikoak ezarri ziren. Hogeiko hamarkadan sinaturiko nazioarteko akordioek, itxuraz behintzat, bake iraunkorraren oinarriak finkatu zituzten. Hala eta guztiz ere, hamarkadaren erdialdetik, estatu demokratiko asko krisian sartu eta diktadurak ezarri zituzten.

9.1.1 Demokraziaren gorakada eta krisia (Demokraziak ugaritzen, Demokrazia ez dena, Demokraziaren gainbehera) Demokraziak ugaritzen: Lehen Mundu Gerra amaitu zuten bake itunen eraginez, Europan estatu

berriak sortu ziren eta nazio independenterik gehienetan erregimen nagusia demokrazia izan zen. Gizonezkoen sufragio unibertsala ere estatu askotan hedatu zen eta, herri batzuetan, emakumeen sufragioa ere ezartzen hasi ziren.

Demokrazia ez dena Demokrazia zalantzan jartzen zuten joera ideologiko batzuk ere agertu ziren eta sistema

parlamentarioa kritikatzen zuten, estatuaren batasuna ahultzen zuelako. Alemanian, Frantzian eta Italian ikus dezakegu hau.

Ideologia nazionalista eta autoritario horien beste aldean ezkerreko muturra zegoen; horiek Errusiako iraultzaren adibideari jarraituz, "proletarioen diktadura" ezartzea aldarrikatzen zuen.



Alderdi komunistak ziren, alderdi sozialistetatik ateratakoak; horrek ezkerreko marxismoaren zatiketa eragin zuen eta langile mugimendua ahuldu egin zen.

Demokrazien gainbehera Laster bukatu zen demokrazien kopurua ugaritze hori eta demokraziek atzera eta

diktadurak aurrera egin zuten: Mussolini Italian 1922an, Primo de Rivera Espainian 1923an, eta Portugalen, Grezian, Polonian eta abar ere bai. Ondorio izugarriak izango dituena Alemaniakoa izango da.

Erregimen demokratikoek herririk garatuenetan soilik iraun zuten: mendebaldeko eta iparraldeko Europan, Ipar Amerikan, Australian eta Zeelanda Berrian.

9.1.2 Mendebaldeko demokraziak (Fr (Ek, Polit (2), Giz), Erresuma Batua (Ek, Polit,

Irlanda), AEB (Kontserbadoreak, Bakartasuna (3), Ek (3)) Frantzia Ekonomia: Frantziari gerrak kostu itzela ekarri zion, materialen eta gizakien aldetik, Alemaniaren

aurkako borrokalari nagusia izan baitzen. Politika

Ezegonkortasun politikoak (1932 eta 1934 bitartean 5 gobernu izan ziren!) eta krisi ekonomikoaren ondorioek parlamentuen aurkako taldeak sortzea erraztu zuen.

Muturreko eskuinak istilu larriak eragin zituen herrian, eta, horren eraginez, ezkerreko muturreko indarren erreakzioa iritsi zen; horrela, Fronte Popularra sortu zen, hau da, faxismoaren aurkako aliantza. Fronte Popular honek irabazi zituen 1936ko hauteskundeak.

Langileen aldeko hobekuntzak dekretatu ziren gizartean eta lanean; baina gobernu horrek bi urteko iraupena baino ez zuen izan, eta gero, Fronte Popularra deseginda geratu zen.

Erresuma Batua Ekonomia: Industria zaharkitua zuen eta atzerapena eragin zion. Horren langabeziaren

gorakada eragin zuen eta 1929ko krisi ekonomikoaren ondorioek, gainera, larriago bihurtu zuen egoera hori.

Politika: Alderdi Laboristaren (sozialista) garrantzi gero eta handiagoak langileen interesen defentsa bermatzen zuen. Alderdi kontserbadorearen eta alderdi laboristaren arteko lehia baketsua izan zen.

Irlanda: Ingelesen menpe, Irlandak gatazka larriak izan zituen, independentzia lortu nahi zuten nazionalisten eta armada nahiz polizia britainiarren artean. 1919ko hauteskundeetan, Irlandaren independentziaren aldeko diputatuek ez zuten Britainia Handiko parlamentuan parte hartu nahi izan, eta Irlandako parlamentua sortu zuten Dublinen, independentzia aldarrikatu zuen parlamentua. Erresuma Batuak hasieran indarra erabili zuen; baina 1921ean, Irlandako Estatu Askea onartu zuen. Ulsterrek (Ipar Irlanda), gehiengo protestantea zeukan eta probintzia britainiarra izaten jarraitu zuen, eta, horren ondorioz, batzuen eta besteen arteko gatazkak gaur egunera arte iritsi dira.

AEB Kontserbadoreak: Ekintzarik nabarmenena Lege lehorraren promulgazioa izan zen, alkoholdun

edarien kontsumoa debekatuz. Beste bereizgarri bat langile mugimenduaren jazarpena eta ezkerreko erakundeen marjinazioa izan ziren.

Bakartasuna: Hogeiko hamarkadan, nazioarteko bakartzerako joera nagusitu zen: Ez zuten Versailleseko ituna berretsi. Nazioen Elkartetik kanpo geratu zen. Inmigranteei sarrera mozten hasi ziren.

Ekonomia



Gerra Handiaren ondoren, munduko potentzia ekonomiko nagusi izan ziren eta hogeiko hamarkadako oparotasunak indartu egin zuen nagusitasun hori.

Baina 1929ko krisi sakonak kontsumismoaren bukaera ekarri zuen eta gauzak asko aldatu ziren.

Urte horretatik aurrea, AEB politika sozial progresista baterantz jo zuten, 1932ko hauteskundeetan, Roosevelt presidentearekin gauzatuko zen.

9.1.3 Alemania Weimar errepublikaren garaian (Aurka (2), Weimar, Arazoak (4),

Hautesk, 1933) Aurka: 1918ko azaroaren 9an, Alemaniako Errepublika aldarrikatu zen. Baina errepublika horrek

aurkaritza bikoitzari egin behar izan zion aurre.

Espartakistek, iraultza boltxebikea sustatu zuten, baina iraultza horiek ez zuten arrakastarik izan eta buruzagi nagusiak (Roxa Luxenburg eta Karl Liebknecht) hil zituzten. Harrezkero, Alemaniako alderdi komunista indartsua Errepublika berriaren aurkakoa izan zen.

Eskuina ere Errepublikaren aurkakoa zen, gobernari demokratak traidoreak zirelakoan, Versaillesko Ituna sinatu zutelako.

Weimar Errepublika: Izen hori jarri zioten Alemaniako erregimen demokratikoari, Konstituzio berria hiri horretan idatzi zelako.

Arazoak: Oinarri politiko mugatua zeukan (zentrokoak eta sozialdemokratak) eta arazo oso larriei egin behar izan zien aurre: Versalleseko Itunak zuen ospe txarra. 1922 eta 1923ko hiperhinflazioa. 1929ko krisi ekonomikoa eta langabeziaren igoera.

Hauteskundeak: Krisi ekonomikoari krisi politikoa erantsi zitzaion:

1930eko hauteskundetan, alderdirik erradikalenek (naziak eta komunistak) botoen herena lortu zuten.

1932ko hauteskundeetan botoen erdia. 1933: Nazien alderdiko buruzagia; Adolf Hitler kantzelari izendatu zuten, eskuineko eta zentroko

alderdiek lagunduta, horien ustez nazismoa euren aliatua baitzen komunismoaren aurkako borrokan. Kontserbadoreek beranduegi ulertu zuten naziek ez zutela agintea utziko.

9.1.4 Nazioarteko distentsioa hogeiko hamarkadan (Kalte ordainak, Berrikuspenak,

NE) Kalte ordainak: Hogeiko hamarkadan sinaturiko nazioarteko itun batzuek behin-behineko bakearen

oinarriak ezarri zituzten. Baina estatuen arteko harremanak gauza batek oztopatzen zituen: Alemaniak Versailleseko itunean jasotakoaren arabera ordaindu beharreko kalte ordainak. Zama ekonomiko ikaragarri horrek ondorio oso txarrak izan zituen Alemaniako ekonomian. Kasurik larriena, izan ere, frantsesek Ruhr ibaiaren arroa okupatzea izan zen, Alemania zorrak ordaintzera behartzeko. Herriaren hondamendia osoa zen, eta, horrela, ezinezkoa zen ordaintzeko ezarritako epeak betetzea.

Berrikuspena: Alemaniaren egoera ekonomiko horren eraginez, kalte ordainen berrikuspena egin zen. Bi planek, Dawes planak eta Young planak murriztu egin zituzten Alemaniak ordaindu beharreko zenbatekoak.

NE: 1926an, Alemania Nazioen Elkartean onartu zuten.



9.2 Demokraziaren porrota. Faxismoa 9.2.1 Faxismoaren ezaugarri nagusiak (Gerra arteko joera politikoak, Faxismoa,

Bereizgarriak (6)) Gerra arteko joera politikoak: Europan 3 gertaera politiko nagusi izan ziren: Demokrazien krisia. Faxismoen gorakada. Sobietar iraultza finkatzea.

Lehenengo biak elkarri lotuta daude, demokrazien gainbeherarekin batera faxismoaren eta diktaduren hedapena iritsi baitzen.

Faxismoa: Hitza Mussolinik 1919an sortutako erakunde politikotik dator: Fasci Italiani di Conbattimento. Izen hori antzeko esperientziei ere aplikatu zitzaien, eta, azkenean, horren bidez, Mussolinik sortutako erregimenaren eta mugimenduaren antzekoak izendatzeko erabili zen.

Bereizgarriak Nazionalismo erradikala, sarritan gerraren bat galdu duten herrien nazionalismoa izaten da, edo

eurei dagokiena ez lortzeagatik haserre dauden herrien nazionalismoa. Italiaren kasuan, faxismoa Gerra Handian eurek nahi zutena ez lortzearen ondoriozko haserrean oinarritu zen; Alemaniaren kasuan, bestalde, Versailleseko itunak sortutako haserrean euskarritu zen. Muturreko nazionalismo horren hurrengo pausoa inperialismoa zen.

Faxismoa parlamentuaren eta liberalismoaren aurka agertzen da. Bere ustez, sistema demokratikoek herritarren arteko banaketa sustatzen dute, eta, horrenbestez, herriaren ahultasuna dakarte. Indibidualismo liberalaren aurrean, faxismoak gizabanakoaren otzantasuna bultzatu eta horrek askatasuna ukatzea sustatzen du. Ideologia horren arabera, gizabanakoak Estatu diktatorialaren menpe daude, eta Gobernua elite batek zuzendu behar du.

Ideia horietan oinarrituz, faxismoaren printzipiorik larriena sortu zen: arrazismoaren justifikazioa, hau da, lehenengo eta bigarren mailako pertsonak egotearen justifikazioa.

Faxismoa ez da arrazoiaz eta intelektualez fidatzen, eta herrien sentimenduetan eta fanatismoan euskarritzen da.

Kezka sozialak ere baditu, eta buruzagirik gehienak herri xehekoak dira, baita militanterik gehienak ere.

Faxismoak buruzagitza absolutuaren alde egin zuen eta buruzagiaren indarra horren nortasunaren gurtzan oinarritzen zen, eta, horretarako, propaganda eta edozein kritikaren debekua erabiltzen zituen.

9.2.2 Italia Gerra Handiaren ostean (Arazoa, Krisiak, Alkandora Beltzak, Nagusiak,

Alderdi Nazional Faxista) Arazoa: Nahiz eta aliantza garailearen barruko kidea izan, Italia haserre irten zen Gerra Handitik. Gerran

sartzeko era guztietako promesak egin zizkioten arren, lurralde hedapenari buruz zituen itxaropenak ez ziren bete. Biztanlerik gehienek galdutako gizakiek eta materialek ez zutela beharrezko konpentsaziorik jaso uste zuten.

Krisiak: Krisi moral horrekin batera, egoera politikoa, ekonomikoa eta soziala oso larria zen eta horrek sistema demokratikoaren aurkako kritikak eragin zituen. Egoera ekonomikoa oso txarra zen, eta, soldatek produktuak eskuratzeko ahalmena galtzean, langabeziaren gorakada ere kontuan hartuta, langileak eta sindikatuak protestatzen hasi ziren. Italian, 1919an eta 1920an, grebak, hirietako altxamenduak, fabriken okupazioak, landa inguruko lurren okupazioak eta matxinadak egon ziren. Gizartearen barruko krisia gero eta handiagoa zen, eta ehunka hildako egon ziren langileen eta polizien arteko gatazketan.

Alkandora Beltzak: Benito Mussolini, sozialista izandakoa, Italiak Gerra Handian parte hartzearen aldekoa zen. 1919an Fasci Italiani di Combattimento izenekoa sortu zuen eta alderdi horretako kideei, janzkeraren kolorea zela-eta, "alkandora beltzak" esaten zieten. Hasieran, Mussoliniren ideiek oihartzun mugatua izan zuten baina alderdiko militanteak, "eskoadrakoak", oso aktiboak ziren



ezkerreko mugimendu sozialen (sozialistak eta komunistak) aurkako gatazketan, eta eraso bortitzak egiten zituzten grebalarien, manifestarien eta ezkerreko egoitza sindikalen nahiz politikoen aurka.

Nagusiak: Errusiako Iraultza sorberriaren adibideak eta langileen mugimenduak beldurra eragiten zuen erdiko eta goiko klaseetan eta, horien ustez, eskoadrakoek tresna egokia osatzen zuten langile mugimendua geldiarazteko eta ordena publikoa berrezartzeko.

Alderdi Nazional Faxista: 1921ean, fascio zeritzenetatik Alderdi Nazional Faxista sortu zen, muturreko programa politikoarekin eta alderdi horrek berehala lortu zuen patronalaren finantziazioa eta erdiko klaseen laguntza politikoa.

9.2.3 Mussolinik agintea eskuratu (Erromako Martxa, Demokrazia, Matteotti,

Ezkerreko protestei erantzuna, Estatu faxistaren oinarriak (4), Alderdi Nazional Faxistaren tresnak (4))

Erromako Martxa: Alderdi faxistaren indarra gero eta handiagoa zela ikusita, eta gizarte talde indartsuen laguntzak kontuan hartuta, Mussolinik agintea eskuratzeko mehatxua egin zuen. 1922ko urriaren amaieran, militanteek Erromako martxa egin zuten, Gobernua ordena segurtatzeko gauza ez zela eta Italiako politikari berriak behar zirela esanez. Gobernua faxisten ekintzei aurre egiten saiatu zen, baina Viktor Manuel III.ak ez zion horretarako baimenik eman. Hori ikusita, Gobernuak dimititu egin zuen, eta erregeak Mussolini lehen ministro izendatu zuen. Mussolinik, agintea eskuratzeko prozesuan, Koroaren eta Armadaren babesa izan zuen.

Demokrazia: 1924 arte, Mussolinik itxuraz legalitate demokratikoa mantendu egin zuen, baina apurka-apurka, diktadura bihurtzen ari zen.

Matteotti: 1924an hauteskundeetarako deia egin zuen eta botoen %65 lortu zuen. Matteotti diputatu sozialista zen eta zenbaketaren faltsukeria salatu zuen. Handik egun batzuetara, bahitu eta hil egin zuten. Horrela, faxismoari gero eta oposizio gutxiago egingo zitzaion.

Ezkerreko protestei erantzuna: Ezkerraren protestaren ondorioz, Mussoliniren posizioa kolokan geratu zen, baina horrek, berriro ere, erregearen babesa izan zuen. Mussoliniren erantzuna bere agintea indartzea izan zen, eta, prozesu horren ondorioz, 1926an diktadura finkatu zuen: alderdi politikoak abolitu, prentsan zentsura gogorra ezarri eta aurkari politikoak jazarri egin zituen.

Estatu faxistaren oinarriak Estatu totalitario izena eman zion, guztiena eta guztientzat zelako. Liberalismoa eta marxismoa baztertuz, hirugarren bidea izan nahi zuen. Erromatarren Inperioaren herentzia historikoa berpiztu zuen, Italia berriaren handitasunaren

erakusgarritzat, eta aginte absolutuaren iturburua izan zen. Ducek beti dauka arrazoia zen irizpide eztabaidaezina.

Alderdi Nazional Faxistaren Tresnak Erakunde faxistak Estatuko erakunde bihurtu ziren eta administrazio osoa kontrolatu zuen, beste

alderdi batzuetako militanteak eta aldekoak bertatik urrunduz. Alderdia eta Estatua nahasi egiten ziren.

Propaganda indartsuaren eta hezkuntza kontrolatzearen bidez, faxisten idealak gazteen artean zabaltzen zituzten.

Erakunde berrien eraginez, herritarrik gehienak gazteriari, kirolari, aisialdiari eta abarri lotutako erakundeetan sartzen ziren.

Ados ez zeudenak jazarri egiten zituzten, polizia politikoaren edo auzitegi berezien bitartez, eta, azkenean, espetxean sartzen zituzten, edo urruneko eskualdeetara edo erbestera bidali.

9.2.4 Faxismoaren lana (Legitimatu nahia, Ek (3), Giz (3), Letraneko Itunak (5),

Balorazioa) Legitimatu nahia: Faxismoak gizartearen onespena lortu nahi zuen, herrian adostasun zabala zuten

neurriak ezarrita. Mussolinik Italiako herriaren aurrean bere burua legezkotzat hartzea nahi zuen, hobekuntza ekonomiko handiak eragiteko moduko kudeaketa eraginkor baten bidez.



Ekonomia Herrilan handiko politika aplikatu zuen, Italiak galdutako handitasuna berreskuratzeko asmoz:

autobideak, eraikin handiak, eskualde osasungaitzen saneamendua, trenbide sarea hobetzea, hiriak egitea (adibidez, Latina), eta abar.

Industria sustatu zuen, atzerriko lehiaren aurkako babes neurriak eta autarkia eta bertako produkzioaren garapena aplikatuz.

Hala eta guztiz ere, bizi-mailak behera eta langabeziak gora egin zuen. Gizartearen arloan

Korporatibismoa, hau da, nagusien eta langileen arteko adostasun doktrina. Estatua gatazken bitartekaria zen, eta, horrela, bi gizarte indarren arteko liskarrak gainditu nahi zituen.

Egia esan, korporatibismo hori dela medio, langileen klasea ekintza sindikalik gabe geratu zen. Hala ere, erregimen faxistak langileen artean ospea lortzea ahalbidetu zioten neurri sozialak sartu

zituen: gizarte segurantza, laneko oporrak, aisialdirako jardueretan ziharduten erakundeak eta abar.

Letraneko Itunak Faxismoaren lehenengo arrakastetariko bat Vatikanoarekin 1929an Letraneko Itunak sinatzea

izan zen. Akordio horien bitartez, 1870ean, Italiako erreinuak Eliz Estatuak okupatu zituenean piztutako Italiarekin eta Vatikanoaren arteko liskarrak amaitu ziren.

Letraneko Itunetan, Aita Santuari Vatikanoko estatu berrian zeukan subiranotasuna onartu egiten zitzaion.

Gainera, Elizari lurraldea galtzeagatik konpentsazio ekonomikoa ematen zitzaion eta hezkuntzan eginkizun garrantzitsua onartzen zitzaion.

Akordio horri esker, Mussolinik italiar katoliko asko bereganatu zuen. Hala eta guztiz ere, popolari zeritzenen alderdi katolikoa erregimenaren kontra zegoen, eta

Mussolinik euren aurka eskoadretakoak bidaltzeko mehatxua egin zuen, baldin eta Vatikanoak erakunde katolikoen kritikak amaitzen ez bazituen.

Balorazioa: Hogeita hamarreko hamarkadaren erdialdean, diktadura faxista sendo finkatuta zegoen, eta Mussoliniren nazioarteko politika herri askok onartzen zuten. Baina Italiaren betiko ahultasun ekonomikoa ez zen gainditzea lortu eta herrilan handien eta erregimenarekiko atxikipen adierazpen zaratatsuen atzean, herri atzeratu eta garapen ekonomiko urrikoa ezkutatzen zen. Muga horiek handik urte batzuetara geratu ziren agerian, Italia Bigarren Mundu Gerran sartu zenean.

9.3 Nazismoa 9.3.1 Hitler eta nazismoa (Alderdia, Kolpea, Nire borroka (8), Arrakasta)

Alderdia: Alemaniako Langileen Alderdi Nazional Sozialista (alderdi nazia) 1920an sortu zen eta eskuineko mutur nazionalistaren barruan zegoen. Adolf Hitler alderdiko buruzagi nagusia izan zen, 1921etik aurrera.

Kolpea: 1923an, naziak estatu kolpea ematen saiatu ziren, baina ez zuten arrakastarik lortu. Hitlerrek bost urteko kartzela zigorra jaso zuen, nahiz eta espetxean bederatzi hilabete soilik igaro.

Nire borroka: Kartzelan egon zen bitartean, Mein Kampf (Nire borroka) liburua idatzi zuen, bere ideia politiko nagusiak laburbiltzen zituen liburua: Nazionalismoa. Versailleseko ituna baliogabetzea. Arrazismoa. Antisemitismoa. Espantsionismoa. Nazio alemaniarraren iraupenerako beharrezkoa zen bizi espazioaren

konkista. Liberalismoaren mesprezua eta sozialismoarekiko nahiz komunismoarekiko gorrotoa. Estatu zentralizatua.



Buruzagi karismatikoa: Führerra. Arrakasta: Hogeiko hamarkadan alderdi nazia gehiago ezagutzen zuten Asaltoko Atalek komunisten,

sozialisten eta juduen aurka aplikaturiko bortizkeriagatik, hauteskundeetan ateratako emaitzegatik baino. Baina 1929ko krisi ekonomikoaren ondorioz, nazismoak gero eta atxikipen gehiago lortu zuen. Atxikipenik gehienak erdiko klaseetan lortu zituen, krisi ekonomikoaren ondorioz klaseok hondamendian baitzeuden. Langileen eta burgesiaren artean ez zuen atxikipen handirik lortu, azken horrek alderdia eta horren buruzagia gorrotatzen zituelako, baldarrak zirelakoan, baina ezkerraren aurkako tresna erabilgarritzat hartzen zituen. Hala eta guztiz ere, industrialari handien artean nazismoak laguntza ekonomiko garrantzitsuak lortu zituen.

9.3.2 Hitlerrek agintea lortu (6)

Bi urte bete baino lehen, 1933 eta 1934 bitartean, Hitlerrek Alemaniako erregimen demokratikoa diktadura bihurtu zuen: Errepublikako presidenteak kantzelari izendatu zuen; Hitlerren lehenengo gobernuan, ministro

kontserbadoreen gehiengoa zegoen, eta naziek bi ministerio soilik izan zituzten, baina horietako bat oso garrantzitsua: Barne Ministerioa.

Gobernu berriak hauteskunde orokorretarako deialdia egin zuen berehala. Hauteskunde kanpainan, su eman zioten Parlamentuaren (Reichstag) eraikinari. Horren errua komunista holandes bati leporatu zioten, eta, horren eraginez, oposizioaren aurkako kanpaina bortitza hasi zen, batez ere alderdi komunistaren aurkakoa, alderdi horretako militante asko atxilotuz. Gaur egun badakigu sua naziek eurek piztu zutela.

Otsailaren 28an, Nazioa eta Estatua Babesteko Dekretua promulgatu zuten, eta horrek aginpide handia eman zien poliziei. Horixe izan zen Hitlerren diktaduraren lehenengo legea.

Martxoaren 23an, Parlamentuak erabateko aginteak eman zizkion Hitlerri lau urterako. Diktaduraren bigarren legezko oinarria izan zen. Ezkerreko alderdi politikoak debekatu eta alderdi moderatuak deseginda geratu ziren. 1933ko ekaineko lege batean, alderdi nazia baimendutako bakarra izan zen.

Hitlerren aginte absolutua finkatzeko hurrengo urratsa langileen bizi baldintzak hobetzearen aldeko buruzagi naziak ezabatzea izan zen; horrela buruzagi kontserbadoreak, industrialariak eta Armada pozik gelditu ziren 1934ko ekainaren 30ean labana luzeen gaua izan zen eta Asaltoko Ataletako 300 kide eta Hitlerren aukari batzuk hil zituzten.

1934ko abuztuan, Hindenburg presidentea hil zen eta Hitlerrek bere gain hartu zituen kantzelariaren eta presidentearen eginkizunak. Ordutik aurrera, aginte absolutua izan zuen. Alemaniako Demokraziaren heriotza izan zen.

9.3.3 Nazien diktadura (Ekintzak (5), Antisemitismoa (6))

Ekintzak Administrazioa aurkaririk gabe eta alderdi naziaren kontrolpean geratu zen berehala. Hitler armadaren buru bihurtu zen eta ofizialek leialtasun zina egin behar zuten bere aurrean. Oposizioa ezabatu eta bertako buruzagiak atxilotu edo erbesteratu egin ziren. 1933an, lehenengo kontzentrazio esparruak egin ziren, eta, hoietan, oposizio politiko eta

sindikaleko buruzagiak sartu zituzten. Gestapo zen Estatuaren polizia sekretua eta SSek alderdiaren Asaltoko Atalen ordezko polizia

militarra. Biak jardun zuten askatasun osoz, benetako estatu poliziala ezarriz. Himmler, SSen eta Gestaporen burua, Reicheko polizia guztien buru izendatu zuten.

Antisemitismoa Ideologia naziaren oinarrietako bat izan zen. Erregimen berriaren eginkizun nagusienetariko bat

arrazaren garbitasuna bermatzea zen, gutxiengo etnikoak baztertuz, batez ere juduak. Nazien



ustez, Alemaniaren gaitz guztien errudunak juduak baitziren. Berehala, juduen aurkako jazarpen sistematikoa hasi zen: Juduen saltokien aurkako boikota egin zen. Judu guztiak administraziotik nahiz unibertsitateetatik kanpo gelditu ziren. Nuremberg-eko 1935eko legeek arioen eta juduen arteko ezkontzak debekatu zituzten. Ordurako juduek galduta zuten naziotasun alemana. 1938ko amaieran, judu batek diplomatiko aleman bat hil zuen Parisen eta, hilketa hori

aitzakiatzat erabilita, juduen aurkako jazarpen erraldoia hasi zen: kristal apurtuen gaua. Juduen egoera okerrera zihoan: 1939an, 200.000 juduk inhes egin zuten Alemaniatik,

besteak beste, zientzialari, pentsalari eta artista aleman onenetariko batzuk: Einstein zientzialaria, Thomas Mann idazlea eta ospe handiko artistak. Eta Alemanian geratu ziren 300.000 juduek holokaustoa deritzona jasan zuten, Bigarren Mundu Gerran.

9.3.4 Gizartearen kontrola (6)

Berehala egin zen gizarte taldeen banaketa eta Führerrari obedientzia itsua derrigorrezkoa zen. Hitlerren gazteriak, sexuaren eta adinaren arabera banatuta, mutilen eta nesken heziketaz

arduratzen ziren; kirola eta jarduera paramilitarrak, berriz, arioen arrazaren ustezko nagusitasunaren adierazpenak izan ziren.

Sindikatuak desegin ondoren, Lanaren Frontea sortu zen; bertan nagusiak eta langileak sartzen ziren, eta fronte hori Alemaniako langileen mugimendua zorrotz kontrolatzeko tresna izan zen, mugimendu horrek errebindikazio tradizio luzea eta sendoa baitzuen.

Ekonomia arloan, nazismoak gizarteak onartzea erraztu zuten arrakasta batzuk lortu zituen. Ekonomia suspertzeko, dirigismo gogorra erabili zen, autarkia edo buruaskitasun ekonomikoa lortu ahal izateko. Suspertzea, batik bat herrilan handietan eta armamentu industriaren hazkunde ikusgarrian oinarritu zen; hazkunde hori militarizazio berriko politikaren ondoriozkoa izan zen, nahiz eta Versailleseko itunak politika hori debekatu. Horren ondorioz, langabezia murriztu egin zen, eta soldadu kopuruak izandako gorakada handia ere lagungarria izan zen horretarako. Langileak sindikaturik eta greba eskubiderik gabe geratu ziren.

Nazismoaren berrikuntza nagusietariko bat propagandaren erabilera izan zen. Propaganda eta Informazioko ministroa Goobbels izan zen, eta horrek komunikabideen erabateko kontrola zeukan; prentsa, irratia eta dokumental zinematografikoak erabili zituen, biztanleriaren pentsamendua bateratzeko eta alderdiaren nahiz Führerraren jarraibideen menpe jartzeko.

Kulturaren eta artearen arloko jarduerari ere zentsura ezarri zitzaion, baita bizitza intelektualari eta hezkuntzari ere. Gazteria aleman berriak arioa eta nazionalsozialista izan behar zuen. Juduak eta erregimenaren aurkariak unibertsitateetatik kanporatu ziren. Liburu arriskutsuak liburutegietatik desagertu ziren; arte modernoko obrak museotatik atera ziren. Alemania osoan, otzantasun eta jazarpen erregimena ezarri zen.

9.4 Bigarren Errepublika eta Gerra Zibila Euskadin 9.4.1 Lehenengo Autonomia Estatutua 9.4.2 Lehenengo Eusko Jaurlaritza



10 Bigarren Mundu Gerra

10.1 Gerraren aurrekariak 10.1.1 Nazioarteko harremanen aldaketa (Aurrekaria, Urratsak (5), Faxisten

elkartasuna) Aurrekaria: Alemania irainduta gelditu zen Versailleseko itunean, eta aliatuek Italiari lurraldea

zabaltzeari buruz egindako promesak ez ziren bete. Urratsak: Apurka-apurka, Hitlerrek Versailleseko akordioak urratu zituen, horiek Alemaniaren gaitasun

militarra mugatzen baitzuten. 1933an Nazioen Elkartea utzi zuen. 1935ean derrigorrezko soldadutza iragarri zuen. 1936an, Hitlerrek Versailleseko ituna urratu zuen berriro, Frantziako mugan zegoen Renania

militarizatuz. Frantziako gobernuak Alemaniaren aurkako ekintza militarrak hastea aztertu zuen, baina Erresuma Batua ez zen ekimen horren aldekoa izan.

Italia faxista ere Alemaniaren antzeko politika gauzatzen ari zen eta 1935eko amaieratik 1936ko hasierara bitartean Etiopia konkistatu zuten. Nazioen Elkarteak, Erresuma Batuak eskatuta, kondenatu egin zuen Italiaren interbentzioa, finantzan eta ekonomian zigorrak ezarriz.

1936an hasi zen Espainiako Gerra Zibila. Potentzia faxistek elkarrekin jarduteko aukera izan zuten, matxinatuei laguntza emanez. Arma eta soldadu asko bidali zituzten matxinatuei laguntza emateko; bien bitartean, demokraziek ez zioten laguntzarik eskaini Errepublikari, eta horrek jasotako laguntza bakarra SESBk emandakoa izan zen.

Faxisten elkartasuna: Bi estatu faxisten elkartasuna, berriz, 1936an Erroma-Berlin ardatza izeneko adiskidetasun ituna sinatuta finkatu zen. Horrela, Alemaniak aliantza sistema eraiki zuten, antzeko ideologiak zituzten estatuekin.



10.1.2 Gerrarako bidea (Anschluss-a, Sudeteak, Municheko konferentzia, Gerrarako beste urrats bat, Altzairuzko Ituna, SESB+Al, Gerra deklaratu, Aliantza Sistema (2))

Anschluss-a: 1937tik 1939ra arte, Bigarren Mundu Gerra hasi zen urtera arte, Alemaniak indarrez zabaldu zituen bere mugak, eta horrek gerraren eztanda eragin zuen. 1937aren amaieran, Hitlerrrek Reichari bere mugetatik kanpoko lurralde batzuk beretzeko aukera eman zioten ekintzak prestatu zituen; 1938ko martxoan, armada alemana Austrian sartu eta Hitlerrek Anschluss zeritzona aldarrikatu zuen, hau da, Austria Reichean sartuta gelditzen zela, nahiz eta hori Versailleseko itunean berariaz debekatuta egon. Itunaren urratze berri horrek nazioartearen protesta epela baino ez zuen izan.

Sudeteak: Anschlussaren ondoren, Alemaniak Txekoslovakiaren aurka jo zuen, Sudeteetako alemanak aitzakiatzat hartuta. Germaniarrak gutxienak ziren eskualde horretan, eta nazien propagandak agintari txekiarrek germaniar horien aurkako jazarpena egiten zutela esaten zuten. Hitlerrek mugan soldaduak pilatu eta eskualdea Alemanian sartzeko eskabidea egin zuen, baina Txekoslovakiak, Frantziaren laguntzarekin, ez zuen eskabide hori onartu. Gerra hastear zegoen. Mendebaldeko demokrazien erantzuna oso epela izaten jarraitu zuen eta gaia aztertzeko nazioarteko konferentzia proposatu baino ez zuten egin.

Municheko konferentzia: Mussolinik eskatuta, 1938ko irailean Municheko konferentzia bildu zen eta, bertan, Alemaniak, Italiak, Frantziak eta Erresuma Batuak hartu zuten parte. Municheko akordioa erabateko garaipena izan zen Hitlerrentzat, sinatzaileek Sudeteak Reichen sartzea onartu baitzuten. Gerra ekiditea lortu zen, baina beste lorpen bat izan zen nazientzat.

Gerrarako beste urrats bat: Hitlerren benetako asmoak handik hilabete gutxi batzuetara azaleratu ziren. Armada alemanak 1939ko martxoan Txekoslovakia inbaditu eta herria zatitu egin zuen: bizi espazioaren konkista hasi zen. Txekoslovakia suntsitzeak demokrazien bakezaletasuna amaitzea ekarri zuen. Frantziak eta Erresuma Batuak ondo ulertu zuten, Hitlerren lurralde bortxaketa etengabeak geldiarazteko, indarra erabili beharra zegoela. Naziak geldiarazteko, ezinbestekoa zen SESBrekiko aliantza lortzea; baina gobernari britainiarrak eta frantsesak komunismoaren aurkakoak ziren, eta ez zuten adore handiegirik sobietarrekin akordioak egiteko.

Altzairuzko Ituna: Bien bitartean, diplomazia alemanak ez zuen denborarik galtzen. 1939an, Altzairuzko paktua sinatu zuen Italiarekin, hau da, defentsarako eta erasorako aliantza.

SESB+Al: Baina, gerra hasi aurreko egunetan, ezusteko nagusia abuztuaren 23an germaniarrek eta sobietarrek elkarri erasorik ez egiteko paktua sinatzea izan zen. Stalinek demokraziek Alemaniaren espantsionismoa SESBren aurka bideratu nahi zutela uste zuen, eta, beraz, ez zuen zalantzarik izan Hitlerrek asmaturiko paktua onartzeko, eta paktu horretako ezkutuko klausuletan Poloniaren zati bat eskaintzen zitzaion.

Gerra deklaratu: 1939ko irailaren 1ean, armada alemanak Poloniaren inbasioa hasi zuen. Oraingoan, Frantziak eta Erresuma Batuak euren konpromisoak bete eta hilaren 3an gerra adierazpena egin zioten Alemaniari. Bigarren Mundu Gerra hasita zegoen.

Aliantza Sistema: Bi aliantza sistema eratu ziren elkarren aurka: Ardatza: Alemania, Italia, Japonia eta horien aldeko Europako herri txiki batzuk (Hungaria,

Bulgaria, Errumania eta Eslovakia). Aliatuak: Erresuma Batua eta Frantzia. 1941ean SESB eta, azken urtean, AEB ere bai.

10.2 Ardatzaren garaipenak (1939-1942) 10.2.1 Garaipenez betetako urtea (Lehenengo pausoak, Maginot lerroa, Dunkerke,

Italia, Frantziaren jarrera (4)) Lehenengo pausoak

Poloniaren inbasioak agerian utzi zuen armada alemanaren indar ikaragarria, armada horrek aste gutxi batzuetan hondatu baitzituen tropa poloniarrak. Frantziak eta Erresuma Batuak ekintza militar oso gutxi egin ahal izan zuten, Poloniari laguntzeko. SESBk, germaniarrek eta sobietarrek elkarri erasorik ez egiteko paktuko ezkutuko klausulak beteta, Poloniaren



ekialdeko zatia inbaditu zuen. Horrela, Polonia alemanen eta errusiarren artean banatuta geratu zen.

Apirilean, Alemaniak Danimarka okupatu zuen, ia erresistentziarik gabe. Era berean okupatu zuen Norvegia. Horrela, Alemaniako industriarentzat ezinbestekoa zen

Suediako burdinaren hornidura segurtatu zuen. Maginot lerroa: Germaniar armada blindatuek eraso egin zioten Frantziari. Frantziak gotorlekuz

osatutako defentsa bikaina eraiki zuen Alemaniarekiko mugan, Maginot lerroa, eta hori Belgikako mugaraino iristen zen. 1914an bezala, alemanek Frantziako atzealdeari egin zioten eraso, Belgikaren, Herbehereen eta Luxenburgoren bitartez; herri horiek ordura arte neutralak ziren. Herri horietako armadek erresistentzia handia egin arren, ezin izan zuten gauza handirik egin alemanen hegazkinen eta unitate korazatuen nahiz motordunen aurka.

Dunkerke: Hilabete eskasean, Frantzia garaituta gelditu zen. Britainiarrek, Mantxako kanaleko kostalde frantseraino atzeratuta, euren armadaren zati handia salbatu ahal izan zuten, tropak Dunkerqueko hondartzetatik ebakuatuz. Hori oso garrantzitsua izan zen gerraren jarraipenerako, aliatuak erabat suntsitzea ekidin baitzuen.

Italia: Ordura arte bazter batean egon arren, nazien garaipena segurua zelakoan, gerran sartu zen 1940ko ekainaren 10ean.

Frantziaren jarrera Porrot militarrak goitik beherako biraketa politikoa eragin zuen Frantzian, Gobernuak

dimititu eta, horren ordez, gobernu berria eratu zen, Verduneko heroia izandako Pétain mariskalaren presidentziarekin.

Pétainek, gerra galduta zegoelakoan, armistizioa eskatu zion Alemaniari. Horrela, Frantziak onartu egin zuen porrota.

Herria bi zatitan banatuta geratu zen: Iparraldea, Paris ere barne, Alemanen kontrolpean gelditu zen; hegoaldea Pétainen gobernuen esku geratu zen, eta horrek Vichy hiri txikian finkatu zuen hiriburua eta Pétainek ezarritako alemanen aldeko erregimenari ere izen horixe eman zitzaion: Vichyko erregimena.

De Gaulle jeneral frantsesak (1959an Frantziako lehendakari izango zena) Londresera ihes egin zuen, naziekiko adiskidetze politikaren aurkakoa baitzen. Bertatik, Frantzian bertan eta kolonia frantsesetan borrokan jarraitzeko deia egin zien frantsesei. Horrelaxe hasi zen erresistentzia.

10.2.2 Ingalaterrako bataila (Alemaniaren garaipenak, Oztopoa, Erasoa, Balorazioa

(3)) Alemaniaren garaipenak: 1940ko udan bazirudien Alemania garaitezina zela. Kanpaina laburrak eta

bikainak eginez, Polonia, Danimarka, Norvegia, Belgika, Holanda, Luxenburgo eta Frantzia okupatu zituen.

Oztopoa: Erabateko garaipenerako bideko oztopo bakarra Erresuma Batua zen eta, beraz, Alemania Britainia Handia inbaditzeko prestakuntzetan hasi zen.

Erasoa: Erresuma Batua itsasoz inbaditu baino lehen, alemanak britainiarren defentsa gaitasuna airetik suntsitzen saiatu ziren. Airez egindako eraso horri Ingalaterrako bataila esaten zaio. 1940ko udan, germaniar hegazkinek (Lufwaffe) etengabeko erasoaldiak egin zituzten, Erresuma Batuko helburu militarren, ekonomikoen eta zibilen aurka, herrian ikara zabaltzeko. Hala eta guztiz ere, zenbait hiri desegiteak, esate baterako, Coventry, ingelesen adorea suspertu eta AEBen aldeko zaletasuna sustatu zuen. Britainiar hegazkinek Lufwaffe garaitu eta, horrela, Erresuma Batuaren inbasioa bertan behera geratu zen.

Balorazioa Britainiarren erresistentzia kolpe gogorra izan zen Alemaniaren espantsionismoarentzat.

Hala ere, Alemaniak 1941eko lehenengo hilabeteetan beste garaipen batzuk izan zituen eta ezkutatu egin zuten nolabait Ingalaterrako batailaren porrota.



Britainiarrek porrota izan zuten Afrika iparraldean, armada alemana (Afrika Korps) italiarrei laguntzera joan baitzen bertara.

Bestalde, Alemaniak Jugoslaviaren eta Greziaren okupazioa burutu zuen eta, esan bezala, Ardatzaren garaipen hauek ezkutatu egin zuten Erresuma Batuarekin izan zuen porrota.

10.2.3 Sobietar Batasuneko inbasioa (5)

Europa osoa menperatzeko gogoaren eraginez, eta Erresuma Batua okupatu ezin zuela ikusita, Hitlerrek gerraren eszenatokia aldatzea erabaki eta armak ekialderantz bideratu zituen, nahiz eta sobietarrei erasorik ez egiteko paktua sinatuta eduki.

1941eko ekainaren 22an, indar alemanek eraso egin zioten SESBi, gerra adierazpenik egin gabe. Sei hilabetean zehar, armada alemanek garaipen handiak lortu zituzten. Tximista erako gerra mota erabili zuen, erasoaldi handiak aireko bonbardaketa masiboekin konbinatuz; ondoren motordun indarrak eta indar korazatuak sartzeko bidea prestatzen zuten horrela.

Baina sobietarrak ez ziren errenditu, galtze handiak izan arren. Iparralderantz sartzean, alemanak Leningradora iritsi ziren eta 900 eguneko setioa ezarri zioten hiriari; setio horretan, 800.000 biztanle hil ziren, gosez eta hotzez;

Hegoaldean, Ukrania okupatu zuten eta erdialdean, Moskuren ateetaraino iritsi ziren. Errusian sartu ahala, hau da, Alemaniatik urrundu ahala, alemanek gero eta arazo handiagoak zituzten armaden hornidurarako eta komunikazioetarako.

1941eko urrian, alemanak Moskutik 15 km-ra zeuden, eta hiriburua konkistatzeari ekin zioten. Sobietarren defentsak erresistentzia gogorra jarri zuen, eta, abenduan kontraerasoari ekin zion Siberiatik iritsitako tropekin. Hitlerren indarrek atzera egin behar izan zuten. Lurreko lehenengo porrota izan zen, Ingalaterrako batailan jasandakoaren parekoa.

10.2.4 Japonia gerran sartu XX. mendearen hasieratik, Japoniak hedapen inperialistako politika sustatu zuen, inguru hartako

europarren inperio kolonialen kontra, Asiako potentzia nagusia izateko. Hogeita hamarreko hamarkadan, Txinaren zati handi bat konkistatu eta, Alemaniaren nahiz Italiaren aliatua izanik, frantsesek eta holandesek Asian zituzten koloniak okupatu zituen 1941ean.

1941eko abenduaren 7an, Japoniaren hegazkinek eraso egin zioten Pearl Harbor baseari; Pearl Harbor ozeano Barearen erdialdeko AEBren base nagusia zen, eta bertako flotaren zati handi batek kalte handiak jaso edo suntsituta geratu zen. 1939tik aurrera, agerian zegoen AEBak aliatuen alde zeudela, batez ere Erresuma Batuaren alde, eta horri armak, manufaktura produktuak eta kredituak eman zizkion. Pearl Harbor basearen aurkako erasoaren ondorioz, Ameriketako Estatu Batuak mundu gerran sartu ziren, ardatzaren aurka; horrela, ekonomiaren eta gizakien arloan zuten ahalmen handia aliatuen alde jarri zuten. Horrek goitik beherako aldaketa ekarri zuen gerra luze honen garapenean. Harrezkero, hiru buruzagi aliatuek ekintzak arerio komunaren aurka koordinatzeko erabakia hartu zuten: AEBko Roosevelt presidentea, Erresuma Batuko Churchill lehen ministroa eta Stalin sobietar buruzagia.

Aurkarien indar militar gero eta handiagoari aurre egin ezinik, japoniarrek etsipenaren eraginezko metodoak erabili zituzten, esate baterako, kamikazeak edo pilotu suizidak. Japoniak erresistentzia gogorra jarri zuen.

10.3 Aliatuen garaipenak (1942-1945) 10.3.1 Negu erabakigarria (1942-1943)

Afrika: Afrika Korps izenekoak erasoaldi arrakastatsua izan zuen Afrika iparraldean, armada britainiarren aurka, Suezeko kanala okupatzeko.



Aldi berean, iparramerikarrak eta britainiarrak Ipar Afrika frantsesean lehorreratu ziren eta, horrela, Ardatzeko indarrak Tunisian harrapatuta geratu ziren.

Stalingrado: Stalingradoko bataila garrantzitsuagoa izan zen. Alemanak hiri horren aurrean gelditu ziren, Kaukasorako bidean, Hitlerren ustez hiriaren konkista lehentasunezkoa baitzen, balio estrategiko handia zuelako. Porrotaren ondorioz, alemanek SESBtik irteten hasi behar izan zuten.

10.3.2 Ardatzaren porrota

Alemanak eta italiarrak errenditu egin ziren Tunisian eta Afrika iparralde osoa aliatuen esku geratu zen.

Aliatuek Afrikatik Italia hegoaldea inbaditu zuten. Horren eraginez, erregimen faxista erori, Mussolini atxilotu eta Italiak armistizioa sinatu zuen aliatuekin.

Baina alemanek egoerari aurre egin eta Italiako lurraldea zatituta geratu zen: hegoaldean aliatuen aldeko gobernua eratu zen. Iparraldean, alderdi naziaren polizia militarrak (SS) Mussolini askatu eta horren zuzendaritzapeko gobernu faxista ezarri zen, nazien kontrolpean. Gobernu horri Salóko Errepublika izena eman zioten.

1944ko ekainaren 6an, D day zeritzon egunean, aliatuak Normandian (Frantzia) lehorreratu ziren. Une horretatik aurrera, alemanei bi fronte nagusietatik egin zieten eraso: bata Frantzian zegoen, eta bestea, SESBn. Paris abuztuaren 26an askatu zuten, borroka oso gogorren ostean, eta Frantziako zatirik handiena aske geratu zen 1944ko amaieran.

Alemaniaren egoera etsigarria zen. Britainiarrek eta estatubatuarrek mendebaldetik egiten zioten eraso, eta sobietarrak, berriz, Alemaniako hiriburura hurbiltzen ari ziren ekialdetik. 1942tik, hegazkinez egindako bonbardaketa sistematikoek Alemaniako hiri eta industrialde asko suntsitu zituzten, Alemaniaren produkzio gaitasuna geldiarazteko eta biztanleren morala suntsitzeko.

Berlineko bataila izugarriak, alemanek eta sobietarrek 1945eko apirilaren 15etik maiatzaren 5era bitartean egindako batailak, nazien erresistentzia desegin zuen. Hitlerrek bere buruaz beste egin eta horren ondorengo bihurtu zen Doenitz almirantearen gobernua errenditu egin zen, 1945eko maiatzaren 7an. Egun batzuk lehenago, Mussolini atxilotu eta exekutatu egin zuten Italiako iparraldean.

Roosevelt, AEBko presidentea, hil egin zen eta Trumanek hartu zuen kargua. Lehergailu atomikoa erabiltzea erabaki zuen eta Hiroshima eta Nagasaki hiriak guztiz suntsituta gelditu ziren, bakoitzean lehergailu nuklear bat bota ondoren. Irailaren 2an, Japonia errenditu egin zen. Bigarren Mundu Gerra amaituta zegoen.

10.4 Gerraren balantzea 10.4.1 Suntsituriko mundua (Balorazioa, Lurralde antolaketa (SESB, Japonia,

Austria, Al), Ek) Balorazioa: Demografiaren aldetik, Bigarren Mundu Gerra Lehenengoa baino askoz ere hondagarriagoa

izan zen. 50 milioi pertsona inguru hil zen eta lekualdatze masiboak egin ziren. Lurralde antolaketa: Europan, aipagarriena SESB eta Poloniaren mugak mendebalderantz mugitzea

izan zen, Alemaniaren kontura. Alemanek ekialdeko lurren zati bat galdu eta biztanleek germaniar muga berri eta murriztuetara joan behar izan zuten. Sudeteak ere, Txekoslovakian bizi ziren alemanak, lurralde horietara deportatu zituzten. SESBk Errusiako antzinako Inperioko muga ia guztiak berreskuratu zituen, baita Baltikoko herriak

eta Finlandiarekiko nahiz Errumaniarekiko mugetako lurralde txikiak ere. Japonia hedapenaren aurreko mugetara itzuli zen. Austriak, aliatuek aldi baterako okupatu ondoren, independentzia berreskuratu zuen 1955ean. Alemania potentzia aliatuen kontrolpean geratu zen eta lau zonatan banatu zuten.

Ekonomia: Munduko zati handi baten ekonomia, batez ere Europako ekonomia hondatuta zegoen gerra amaitzean. Industrian, garraioetan eta hirietan egindako suntsipen materialak oso handiak izan ziren.



AEBk ekonomia kapitalista berrantolatzeko ardura hartu zuten eta, SESBk, berriz, eredu sozialista ezarri zuen goitik behera Europa erdialdean eta ekialdean.

10.4.2 Nazio Batuen erakundea (Aurrekaria, Erakunde berria eta helburuak, Egoitza)

Aurrekaria: NE edo Nazioen Elkartea Lehen Mundu Gerraren ondoren sortu zen, baina bere jarduera mugatua izan zuen.

Erakunde berria eta helburuak: Bigarren Mundu Gerra amaitu ondoren, NBE sortzeko karta onetsi zuten San Frantziskon (AEB). Helburu nagusiak Nazioarteko arazoak konpontzeko kideen arteko lankidetza erabiltzea. Lurreko herri guztien eskubide berdintasuna onartzea. Munduko nazioen arteko adiskidetasun harremanak sustatzea.

Egoitza: NBEren egoitza New Yorken dago.

10.5 Euskadi Bigarren Mundu Gerran 10.5.1 Euskaldunak erbestean 10.5.2 Hasierako frankismoa



11 Gerra Hotzaren garaia

11.1 Gerraren aurrekariak

Gerra hotza gatazka orokorra izan zen: ekonomikoa, politikoa, ideologikoa eta kulturala, elkarren aurkako bi blokeren artekoa: blokeon buru AEB eta SESB izan ziren. Gerra hotzaren eraginez, nazioarteko tentsio etengabea egon zen.

11.2 Potentzia irabazleak II. Mundu Gerraren ondorioa: Bigarren Mundu Gerrak suntsituta utzi zuen mundua, eta kalte

material eta moral itzelak eragin zituen. Bi potentzia nagusi azaleratu ziren: AEB eta SESB. Gerra Hotza: Bi potentziok gerra hotza zeritzon erasokortasun iraunkorreko aldia hasi zuten.

Ia bost hamarkadetan, bi bloke horien arteko tentsio iraunkorra izan zen nazioarteko eszenatokiaren ezaugarri nagusia.

Ezaugarriak: Bien indarrak antzekoak ziren. Horregatik ez zen gatazka orokorrik sortu. Gatazka ugari gauzatu ziren potentzia handietatik urruneko zonetan. Armamentu konbentzionala eta nuklearra etengabe hobetu eta berritu zen, eta hori

tresnatzat erabili zuten batak besteari gerrarako asmoak kentzeko. Bi sistema ezberdin aurrez aurre:

Merkatu askeko ekonomia eta Estatuak planifikatutako ekonomia. Erregimen totalitarioa eta erregimen demokratikoa.



11.3 Blokeak eratzea (Konferentziak, Erabakiak (3), Desadostasunak) Konferentziak: Munduaren berreraikitze politikoa aliatuen buruzagiek zenbait bilkuratan hartutako

erabakien emaitza izan zen: Teheran (Iran, 1943), Jalta (SESB, 1945) eta Potsdam (Alemania, 1945).

Erabakiak Alemaniaren okupazioa eta banaketa. Desmilitarizazioa. Buruzagi nazien arazketa.

Desadostasunak: Europaren berreraikuntzari zegokionez: ezarri beharreko erregimen politikoak, muga berriak, eta abar. Elkarrekiko mesfidantza eta beldurra nagusitu ziren aliatu izandakoen artean, horien interesak oso desberdinak baitziren.

11.4 Bi blokeko mundua finkatzea 11.4.1 Marshall Plana eta COMECON

Marshall Plana: 1947tik aurrera, AEBk dirulaguntza handia eskaini zuten Europa suspertzeko, eta, aldi berean, sobietar hedapena geldiarazteko. Programa hori 1947ko Marshall planean gauzatu zen, eta horren ondorioak oso onak izan ziren Europaren suspertze ekonomikorako. AEBn laguntzak helburu ideologiko oso argia zeukan: Europatik komunismoaren mehatxua urruntzea, kontinentea hondatuta eta pobretuta geratu baitzen Bigarren Mundu Gerraren ostean, eta erdiko klaseak finkatzen laguntzea, horiek gobernu demokratikoen alde egiteko.

COMECON: SESBk eta horren aliatuek, Marshall planari erantzuteko, merkatu batu komunista sortu zuten 1949an: COMECON. SESB, Polonia, Txekoslovakia, Hungaria, Bulgaria, Errumania, Albania eta Alemaniako Errepublika Demokratikoko merkatuen eta politika ekonomikoen lankidetzarako eta koordinaziorako sistema zen.

11.4.2 NATO eta Vartsoviako Ituna

NATO: Mendebaldeko blokeak aliantza militarra sortu zuen, Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea, NATO edo OTAN. Helburua herri sinatzaileen defentsa antolatzen zen: AEB, Erresuma Batua, Frantzia, Kanada, Italia, Belgika, Holanda, Luxenburgo, Portugal, Norvegia, Danimarka eta Islandia izan ziren lehenengo kideak. Geroago sartu ziren Grezia, Turkia, Alemaniako Errepublika Federala eta, 1981ean, Espainia.

Vartsoviako Ituna: NATOri erantzun nahian, Ekialdeko blokeak sortu zuen hau. SESBren eta ekialdeko Europako herri guztien arteko aliantza militarra izan zen (Jugoslavia ez zen sartu).

11.4.3 Bi blokeen arteko gatazkak

11.4.3.1 Berlineko blokeoa (8) 1945ean, Alemania 4 zonatan banatuta geratu zen, eta horiek estatubatuarrek, errusiarrek,

frantsesek eta britainiarrek administratzen zituzten. Berlin hiria sobietarren zonaren barruan eta amerikarren zonatik 160 km-ra geratu zen. Hau ere 4 zonatan banatu zuten eta irabazleen artean administratu zuten Alemania bezalaxe.

Pixkanaka, sobietarrak eta mendebaldekoak gero eta gehiago elkarrengandik urruntzen ari ziren eta, 1948an, mendebaldekoen hiru zonak Estatu aleman bakarrean bateratu zituzten.

SESBk gogor egin zuen horren aurka, eta, presioa eragiteko, itxi egin zituen Alemaniako mendebaldeko zonaren eta hiriko mendebaldeko sektorearen arteko lurreko komunikazioak.

Blokeoak ia urtebete iraun zuen, eta hiriaren zati horrek estatubatuarrek airez egindako zubiari esker iraun zuen bizirik.



Ia-ia III. mundu gerra bat hasi zen, baina azkenean ez zen piztu. Berlineko krisiak AEB eta SESBren arteko behin betiko banaketa ezarri zuen. 1949an bi

estatu aleman sortu ziren azkenean: Errepublika Federal Alemana AEB, Erresuma Batuaren eta Frantziaren zonak batuta, eta Errepublika Demokratiko Alemana, sobietarren zonan.

Berlin ere, bi zatitan banatu zuten eta erdian harresia eraiki zuten.

11.4.3.2 Koreako gerra (4) Bi blokeen arteko lehenengo gerra Koreakoa izan zen (1950-1953).

Koreako penintsula Japoniako Inperioarena izan zen. Gerraren amaieran aliatuek inbaditu zuten: sobietar tropak iparraldean sartu ziren, eta

estatu batuarren armada hegoaldean eta hiriburuan (Seul). Korea bi zatitan bananduta geratu zen 38. paralelotik; iparraldea sobietarrek okupatu zuten, eta hegoaldea, estatubatuarrek. 1949an, bi armadak bertatik irten eta penintsula bi estatutan bereizita geratu zien behin betiko: Ipar Korea, gobernu komunistarekin eta Hego Korea, mendebaldearen aldeko gobernuarekin.

Mao Zedong komunistak Txinan agintea eskuratu eta, hilabete batzuk geroago, Ipar Koreak Hego Korea inbaditu zuen. Estatubatuarrek tropak bidali zituzten Hego Koreara, eta, arlo diplomatikoan, NBEren onespena lortu zuten. Armada komunistak eta mendebaldeko armadak zenbait urtetan ibili ziren elkarren aurka Korean.

Azkenean, 1953an herriaren banaketa behin betiko finkatu zuen bakea sinatu zen. III. Mundu Gerra hastekotan izan zen, baina oraingo honetan ere ez zen horrela izan.

11.4.3.3 Kubako misilen krisia (8)

1959an, Fidel Castrok sobietarren aldeko erregimena ezarri zuen Kuban, eta AEBk oso arriskutsutzat hartu zuten erregimen hori.

1962ko uztailean, Sobietarrek Kuban misil nuklearrak jaurtitzeko baseak instalatzen hasi ziren, eta misil horiek AEBtako hiri nagusienetaraino iristeko gaitasuna zuten.

1962an, AEBtako hegazkin batek jaurtiketa-arrapalak aurkitu zituen. Kennedy presidenteak, orduan, Kubara material estrategikoarekin zihoazen itsasontzi

guztien blokeoa dekretatu zuten. Tentsioa goreneko unera iritsi zen estatubatuarren flota misilak zeramatzaten sobietar ontziak geldiarazten hasi zenean.

Ia-ia III. Mundu Gerra hasi zen, baina azkenean ez zen piztu. Azkenik, Khrustxevek baseen instalazioa bertan behera uzteko agindua eman eta

armak bertatik kentzeko konpromisoa hartu zuen; Kennedy, berriz, Turkiako misil nuklearrak kentzen hasi zen.

Elkarren artean komunikatzeko bide egonkorrak ireki ziren, esate baterako, Kremlinen eta Etxe Zuriaren arteko “telefono gorria”.

1968an, Arma Nuklearrak Ez Ugaritzeko Ituna onetsi zen, eta, 1973an, armamentu nuklearra murrizteko elkarrizketak hasi ziren.



11.5 Blokeen barruko bilakaera 11.5.1 Ameriketako Estatu Batuak 11.5.2 Erresuma Batua 11.5.3 Frantzia 11.5.4 Alemania 11.5.5 Italia 11.5.6 Sobietar blokea

11.6 Europa batzeko prozesua (1951-1992) 11.6.1 Europar Batasunaren hastapenak 11.6.2 Europa eraikitzeko prozesua

11.7 Mundu garatuko ekonomia gerraren ostean 11.7.1 Mendebaldeko ekonomia gerraren ostean 11.7.2 Sobietar blokeko ekonomia 11.7.3 1973ko krisi ekonomikoa eta horren ondorioak

11.8 Francoren diktadura eta Trantsizioa Euskadin 11.8.1 Beste oposizio bat 11.8.2 Gernikako Estatutua

Documents

Historia Batxilergoa 1 Maila