Upload
alfonso-alcalde-diosdado
View
1.963
Download
0
Embed Size (px)
DESCRIPTION
Citation preview
Hombres voladores en la poesía latina y sus ecos
VI Congreso SELatBaeza, 29 de mayo de 2009
Alfonso Alcalde-Diosdado GómezUniversidad de Jaén
Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA
IntroducciónMotivo de la elección temática:
interés general (tópico universal)más allá de la erudición clásica (modernidad)homo volans (metáfora esencia antropológica)
Origen: Literatura popularLiteratura griega (en Occidente)
• Metodología: tematología comparada
Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA
Textos poéticos latinosPersonaje
Autor Texto, contenido, novedades
Perseo Ovidio
Lucano
Metamorphosis. IV 610-635. Vuelo a las Hespérides. AtlasIbídem 665-735. Vuelo a Etiopía. Rescate de AndrómedaIbídem 772-804. Vuelo del Atlas al oeste de Libia. Graias y MedusaAmores III, 12, 24. Referencia al vuelo con caballo: PegasoPharsalia IX 654-699. Vuelo al reino de Gorgona y hacia Egipto
Ícaro y Dédalo
Ovidio
Horacio
Virgilio
Metamorphosis VIII 184-260. Huida alada de Creta y muerte Ars amatoria II 21-96. Ídem. Está en un contexto amorosoTristitia I, 50-52. Referencia de la muerte de Ícaro en el marCarmina II, 20,1 ss. La fama y la gloria literarias superan las barrerasCarmina I, 3 ,fin. La audacia humana es un sacrilegio (hybris)Aeneida VI, 31-33. Alusión como obra de arte
Belerofonte
Horacio
PropercioAusonio
Carmina IV, 11, 25-28. Vuelo y caída mortal de Pegaso; junto con FaetónElegiae II, 30, 3. Referencia al vuelo en Pegaso, junto con PerseoEpistulae 24, 70-72. Breve referencia al vuelo en Pegaso
Ganímedes
Ovidio
Estacio
Metamorphosis X, 157-161. Rapto por águila hasta OlimpoAmores I, 10, 7. Referencia del rapto (y a Europa), sin contar relatoThebaida I, 549. Referencia del rapto.
Europa Ovidio Metamorphosis II 836-875. Rapto por toro de Sidón hasta CretaFasti V 603-618. Rapto por toro/Júpiter en Sidón
Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA
Textos griegos y latinosPersonajes de textos griegos (20)
Personajes de textos latinos (5+3)
Personajes legendarios: Pitágoras, Empédocles, Abaris, Epiménides, Hermónimo
Personajes de ficción: Pistétero, Dinias, Luciano, Icaromenipo, almas (en Plutarco
Personajes mitológicos: Perseo, Belerofonte, Dédalo - Ícaro, Heracles, Ganímedes, Titono, Endimión, Europa, Er (en Platón), Rómulo (en Juliano)
Personajes legendarios: ninguno
Personajes de ficción: - Escipión (en el Somnium de Cicerón -prosa)- Claudio (en la Apocolocyntosis de Séneca –prosa)Personajes mitológicos: Perseo, Belerofonte, Dédalo- Ícaro, Ganímedes, Europa
Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA
Andrómeda, de DoréPerseo y Andrómeda, de Piero di Cosimo
Met. IV, 617-18: Perseo a por el monstruo Medusaaera carpebat tenerum stridentibus alis,cumque super Libycas victor penderet harenas,
IV, 624-25. Perseo da una vuelta a la tierrafertur et ex alto seductas aethere longedespectat terras totumque supervolat orbem.
IV., 628-29. Perseo llega a un extremo de la tierra: con Atlas…regnis Atlantis, in orbeexiguamque petit requiem, …IV, 665-68. Perseo se pertrecha de héroe voladorLucifer ortus erat: pennis ligat ille resumptisparte ab utraque pedes teloque accingitur uncoet liquidum motis talaribus aera findit.IV , 675-76. Perseo descubre a la bella y blanca Andrómedamarmoreum ratus esset opus; trahit inscius igneset stupet et visae correptus imagine formaeIV, 681-83. Perseo rescata a una Andrómeda recatada…,primo silet illa nec audetadpellare virum virgo, manibusque modestoscelasset vultus, si non religata fuisset;
Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA
Caída de Ícaro. De Gowy
Met. VIII, 220-21. Vuelan, como si fueran diosesquique aethera carpere possent,credidit esse deos. VIII, 224-26. Ícaro desobedece y subecum puer audaci coepit gaudere volatu deseruitque ducem caelique cupidine tractusaltius egit iter. VIII, 234. Dédalo descubre la muerte de Ícaropennas aspexit in undisVIII, 255. Vuelo con alas velozvelocis in alas
Ars II, 28-31. Dédalo pide permiso a Júpiter para volar da ueniam coepto, Iuppiter alte, meo: non ego sidereas adfecto tangere sedes: qua fugiam dominum, nulla, nisi ista, uia est.Ars II, Ícaro el atrevido “olímpico” Icarus audaci fortius arte uolat
Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA
Belerofonte. Horacio, Carm. II, 25-28. Belerofonte caballero de Pegaso, similar a FaetónTerret ambustus Phaethon auaras spes et exemplum graue praebet alesPegasus terrenum equitem grauatus Bellerophontem,
Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA
Vuelo de Ganímedes. Rapto por águila/Júpiter
Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA
Rapto de Europa. De RubensRapto por toro/Júpiter
Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA
Detalles significativos por mitosMito de Perseo: Ovidio y Lucano: 1º viaje a las Hespérides y la petrificación de AtlasBlancura de AndrómedaSugerencia de PegasoMito de Ícaro: Ovidio: plumas sujetas con cuerda y otras con cera audacia “olímpica” contexto amoroso –Ars amatoriaHoracio: referencia a la literaturaVirgilio: referencia a la obra de arteMito de Belerofonte: Propercio: mención con PerseoHoracio: mención con FaetónMito de Ganímedes:Ovidio: mención con EuropaMito de Europa:Ovidio: Met. el toro “planea”, no vuela
POESÍA LATINA Importancia literaria menor Selección entre los personajes míticos griegos En épica, elegía y lírica Posibilidad de innovación:
Parodia ovidiana DetallesPOSIBILIDADES DE VUELO A) Medios fantásticos y míticos: 1. Tras la muerte 2. Por un elemento mágico: elixir, droga, sebo de vaca, piedra
mágica 3. Por artefacto llevado por el viento 4. Por ave, imitación de ave o animal fantástico 5. Por rapto de seres extraterrestres o sobrenaturales 6. Por ayuda y guía espiritual 7. Por un carro fantástico (que vuela por sí mismo) 8. Por un sueño 9. Por voluntad de una divinidad 10. Sin explicar o concretar B) Medios científicos: 11. Por un artefacto mecánico 12. Por gases: en propio cuerpo, en globo aerostático 13. Por un cohete impulsado por una explosión de pólvora 14. Por un cohete impulsado por una sustancia antigravitatoria 15. Por magnetismo 16. Por un cohete con combustible líquido o gaseoso 17. Por un cohete eléctrico 18. Por un aparato transmisor de materia
INTERCONEXIONES TEXTUALES CONCIENCIA DE TÓPICO
Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA
Análisis sistema temático latino I (physis)Criterio Tipo Subtipo Mito
1. Medio volador
Mágico-divino
animal
instrumento
Belerofonte, Ganímedes, EuropaPerseo
Humano instrumento
Ícaro
2. Tiempo OcasionalFrecuente
Ícaro, Ganímedes, EuropaPerseo, Belerofonte
3. Punto de partida
Lugar conocido
Lugar mítico
monteplayaisla
Belerofonte, GanímedesEuropaÍcaroPerseo
4. Lejanía de l nacimiento
LejaníaCercanía
Perseo, Ícaro, GanímedesBelerofonte*, Europa
5. Nacimiento
Divino
Humano
Virginalnormal
PerseoBelerofonteÍcaro, Ganímedes, Europa
Apenas coinciden Perseo, Ícaro y Belerofonte
Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA
Análisis sistema temático latino II (psiche)Criterio Tipo Mito
6. Voluntariedad
PropiaRapto
Perseo, Belerofonte, ÍcaroGanímedes, Europa
7. Finalidad HeroicaEróticaAudaz
Perseo, BelerofonteGanímedes, EuropaÍcaro
8. Ayuda DivinaPropia
Perseo, Belerofonte, Ganímedes, EuropaÍcaro
9. Final Feliz, éxitoTrágico
Perseo, Ganímedes, EuropaÍcaro, Belerofonte
10. Compañía IndividualPareja
Perseo, Belerofonte, Ganímedes, EuropaÍcaro
11. Moral PiusImpius
Perseo, Ganímedes, EuropaÍcaro, Belerofonte
Perseo y Belerofonte coinciden en todos los tipos menos en Final y Moral
Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA
Síntesis del sistema temático latino: héroes voladoresMedio mágico instrumental, frecuente,
desde lugar mítico, lejano, virginal, voluntario, heroico, divino, feliz,
individual, salvador – HÉROE SOLAR (Sonnenmensch)
Medio humano instrumental, ocasional, desde isla, lejano, voluntario, audaz,
humano, castigado, con pareja, impío – ANTIHÉROE SOLAR
Medio mágico animal, frecuente, desde monte, cercano, voluntario, heroico, divino*, castigado, individual, impío-
AMBOSPrototipos de héroe: •pius aliger Perseus, •artifex, audax Icarus, •superbus Bellerophon
Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA
Ecos del héroe ovidiano Perseo
Renacimiento y Barroco lo aprovechan con éxito, pero innovan: caballero amante
“ANTECEDENTES” HUMANISTAS PARA LOS HÉROES VOLADORESManuales mitográficos: Mythologiae de Natalis Comes;
Genealogiae de Bocaccio Traducciones tempranas de Ovidio: España, 1497Escritos neoplatónicos: Francesco Colonna. Hypnerotomachia Poliphili.1499
León Hebreo. Dialoghi d’amore. 1535
Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA
Temática del vuelo de PerseoVUELO EPISODIOS INTERFERENCIA
S/ INCORPORACIONES
LO ROMANO
Alas talares: romance Juan de la Cueva (1588), poema de Helguero (1748)
Atlas, Gorgonas, liberación: Lope y Calderón + OVIDIO
Belerofonte: héroe de menos éxito, que cede su caballo
LO NOVEDOSO
Pegaso: comedias de Chapman (1614), Lope de Vega (1621), Corneille (1650) y Theobald (1730)
Liberación de Andrómeda: la mayoría lo refiereAndrómeda en Tiro/Sicilia: Lope, Calderón, Corneille
Ruggiero y Angélica (desnuda) (del Orlando Furioso)
Varita mágica: comedia de Calderón (1653)
Liberación y boda (no en poesía romana): Juan de la Cueva
San Jorge en su caballo volador mata al Dragón
Nave: Lope Ariadna/Andrómeda en Gabriel del Corral (1629)
PERSEO SE CONVIERTE EN UN HÉROE MODERNO DE ÉXITO, CABALLERO Y CRISTIANO, VENCEDOR DEL MAL Y RESCATADOR-AMANTE DE HEROINA
Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA
Texto de PerseoLOPE DE VEGA. EL PERSEO Per.
Vamos, que si el Pegaso llevamos de la huerta hermosa, y bella Del bravo Rey Atalante pienso hurtar el ramo de oro,
Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA
Ecos del vuelo de ÍcaroEl vuelo de Ícaro y Dédalo entronca con la tradición erótica de Dante y Petrarca desde la lírica horaciana y el contexto amoroso del Ars Amandi ovidiano.Éxito enorme en la poesía y la comedia renacentista y barroca (31):ITALIA:Sannazaro, Luigi Tansillo, Bernardo Tasso, Tommaso Castellani, Annibal Caro, Giovanni Mozzarello, Torquato Tasso, Simeoni, Calcagnini, Apostoli, ESPAÑA: Garcilaso, La Celestina, Diego Hurtado de Mendoza, Cetina, Herrera, Leonardo de Argensola, Cervantes. (La Galatea, La Entretenida) Góngora, Soto de Rojas, Polo de Medina, Bernardino de Rebolledo, Delitala, Manuel de Portugal,Juana Inés de la Cruz , Lope (Sonetos y dos comedias), Calderón, Gabriel del Corral, Faria y Sousa, Barrionuevo y Peralta, PORTUGAL: da Veiga TagarroFRANCIA: Desportes
Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA
Textos de Ícaro TANSILLO. SONETO II
Amor m'impenna l'ale e tanto in alto le spiega l'animoso mio pensiero, che d'hora in hora sormontando. spero a le porte del cielo far novo assalto. Temo, qualhor gili guardo, il vol troppo alto, ond'ei mi grida, e mi promette altero, che se dal nobil corso io cado e pero, l'honor fia eterno se mortal e il salto. Che s'altri, cui disio simil conpunse, die nome etemo al mar col suo morire, ove l'ardite penne il sol disgiunse, il mondo ancor di te petra ben dire, questi aspiro a le stelle e s'ei non giunse la vita venne men, non gia l'ardire.
HURTADO DE MENDOZA. ENDECHA
Pensamiento mio no me deis tal guerra, pues sois en la tierra de quien sólo fio; que si en tal altura no vais poso a poco quedaré por loco y vos por locura. Con alas deshechas vais dando ocasiones que vuestras canciones se vuelvan endechas ... Honrada y dichosa es vuestra subida; pero la caída muy más peligrosa.
Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA
Incorporaciones del vuelo de Ícaro• Faetón• Fénix
• Sol-mujer/mujer altanera
• Alto /cálido deseo
• Bella /loca audacia
• Atrevimiento / víctima (de Virgilio)
• Sol/Dios• Elevación/
desobediencia
Interferencias
mitológicas
Erotización petrarquist
a y heroísmo
militar
Pensamiento y arte
(tecnología)
Religión y moral
+ Barroco
Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA
Ecos de Belerofonte, Ganímedes y Europa
Belerofonte: éxito menor; algunos poemas, referencias en comedias; se asimila a Perseo; no lo trató Ovidio
Ganímedes: muy poca continuidad; tuvo tratamiento pobre en Roma
Europa: cierto éxito en obras burlescas
Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA
Conclusiones de los ecos modernos
DOS HÉROES VOLADORES PRINCIPALES: PERSEO E ÍCARO
MITOS HEROICOS “REGENERADOS”SINCRETISMO DE PERSONAJES
GRECORROMANOSINCORPORACIONES TEMÁTICASDESMITOLOGIZACIÓN: DESACRALIZACIÓNPLATONISMO: EROTISMO
Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA
ActualidadPerseo:
levedad/pesadez Cine: Furia de Titanes
Ícaro: Gran interés internauta (más visitas que a Brad Pitt) juventud – libertad Música: Flight of Icarus de Iron Maiden Expresión corporal: Circe du Soleil
Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA
Antecedentes héroes modernosPerseo antecedente de Superman: héroes solares
Ícaro antecedente de Batman