I. XVII. Yüzyılda Ermenilerin Balıkesir’de İskânlarıDoç. Dr. Abdülmecit MUTAF

1 İlber Ortaylı, “Osmanlı İmparatorluğunda Millet Sistemi”, Türkler, c. 10, Ankara 2002, s. 217.

2 Halil Cin - Ahmet Akgündüz, Türk Hukuk Tarihi, c. II, İstanbul 1996, s. 332.

3 Ortaylı, a.g.e., s. 217.4 Nejat Göyünç, “Osmanlı İmparatorluğunda Ermeniler”, Türkler, c. 10,

Ankara 2002, s, 237-238.5 Sezai Sevim, “Güney Marmara Bölgesindeki Ermeniler’in Nufus, İdari

ve Mali Durumları”, Ermeni Sorunu ve Bursa Ermenileri, (Ed. Saime Yüceer), Bursa 2000, s. 47.

6 Sezai Sevim, XVI. Yüzyılda Karesi Sancağı, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1993, s. 207.

7 Feridun M. Emecen, Unutulmuş Bir Cemaat: Manisa Yahudileri, İstanbul 1997, s. 33.

8 İsmail Hakkı (Uzunçarşılı), Karesi Vilayeti Tarihçesi, İstanbul 1341, s. 50.

9 “Zeyd ve Amr ve Bekir müslimîn zimmî taifesinden bazı kimesneleri avluları dahilinde iskân idüb ekser evkâtte kendüleri huzûr ve gaybla-rında mezkûrûn zimmîler bazı havâyic îsâl etmek nâmına mezbûrînin zevcâtı üzerlerine dâhil olup muttali’ olmaları meşrû’an câiz olur mu beyan buyrulup...

El-cevap: Olmaz, münkirât-ı müteşenni’adan olup men’i lazımdır. Allahü a’lem” Balıkesir Şer’iye Sicilleri, Defter No 693, Sayfa no 1, Belge no 1. Tarih, 1012 [Bundan sonra 693/1-1 şeklinde verilecektir] (Bu belge bir fetvadır. Ancak, bunun öncesinde Kadı’ya ait karar ihtiva eden bir i’lam olması gerekirken, bu sayfa muhtemelen kaybolduğu için burada yer almamaktadır.)

Dipnotlar

DİPNOTLAR248

10 “...ricâl ve nisâ cemiyet idüb hala şimdi yine yüzden ziyade kefere tâifesi cem’ olmuşlardır...” 697/35a-1 (8.Rebi’u’l-ahir.1078).

11 Mücteba İlgürel, “Balıkesir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 5, İstanbul 1992, s. 14.

12 Suraiya Faroqhi, Osmanlıda Kentler ve Kentliler, İstanbul, 1993, s. 377.13 “...ekserisi acem keferesi...” a.g.b.14 Nejat Göyünç, “Türk-Ermeni İlişkileri ve Ermeni Soykırım İddiaları”,

Ermeni Sorunu ve Bursa Ermenileri”, (Ed. Saime Yüceer), Bursa 2000, s. 5.

15 701/36b-1.16 693/216-4.17 Mücteba İlgürel, “Celali İsyanları”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam

Ansiklopedisi, İstanbul 1992, c. VII, s. 252-257. 18 695/51-3.19 698/55a-1.20 697/71b-2.21 699/44b-2.22 697/35a-1.23 1845 tarihli nüfus sayımına göre de Ermeniler, Ali Fakih, Karaoğlan,

Yenice, Eskikuyumcular, Börekçiler, Martlı ve Kasaplar mahallelerinde karışık olarak oturuyorlarsa da; Ali Fakih mahallesinde sadece bir hane müslüman, geri kalan 50 hane Ermeni, 13 hane de Rum nüfustur (Bkz. Tacettin Akkuş, Tanzimat Başlarında Balıkesir Kazası (1840-1845), Balıkesir 2001, s.23.).

24 “Yani veled Nikola nam zimmî Ali bin Yahya nam kimesnenin bir bahçe duvarını yapmaya kavlettim dediği...” 693/197-3.

25 “Zimmî terzi Gülbek...”, 694/100a-2. “...Ermeni terzi Murad...”, 694/100a-4.

26 “Ermeniden müslüman olan Mustafa bin Abdullah nam kimesne ekmekçilikten hüsn-i ihtiyariyle fâriğ olduğu...”, 694/126b-1.

27 “...Ermeni avratı Sultan ve zevci ile ticaret idüb karye karye gezerler iken...”, 694/115a-2.

28 “...Ermeni Murad...Mustafa ile....yağhane işleyüp...”, 697/15b-1.29 “Derviş nam Ermeni yağcı ıyd-ı şerîfe ve Artan ve Karagöz nam

Ermeniler ıyd-ı şerîfe seksen desti yağ bulmaya....ahid verildiği...”, 694/115b-2.

DİPNOTLAR 249

30 “...dellale Ermeni karısı Sare bint Hoçak...”, 694/100a-1.31 “Mustafa bin Abdullah...Tiyaskot(?) nam Ermeni oğlanını beş ayda

yedi yüz akçeye icareye tutmuştum...”,693/217-3.32 a.g.b. ve “...Nevruz veled Derviş nam Ermeni... Mustafa bin Abdullah’a

beş aded kâmil guruş deynim vardır...”, 693/189-7.“Oldur ki Mehmed bin Abdullah...dellale...Sare’den yedi yüz akçeye bir kırmızılı alaca kaf-tan verip...”, 694/98b-6.

33 “Ermeni Murad. Mustafa ile bundan akdem...yağhane işleyüp...”, 697/15b-1.

34 694/115a-2.35 695/51-3 ve 698/55a-1.36 694/115a-8.37 “Ermeni Abraham...dava edip bundan akdem mezbur Bektaş ile şeriki

Aksak Nasuh nam kimselere dört bin akçe verip...”, 696/10a-1.38 Abdülmecit Mutaf, XVII. Yüzyılda Balıkesir’de Kadınlar,

(Yayınlanmamış Doktora Tezi), Dokuzeylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2002, s. 93.

39 Fikret Yılmaz, “XVI. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Mahremiyetin Sınırlarına Dair”, Toplum ve Bilim 83, (1999-2000), İstanbul 2000, s. 105 vd.

40 Osmanlı mahallesindeki sistem ve düzen için bkz. Özer Ergenç, “Osmanlı Şehrinde Mahallenin İşlev ve Nitelikleri Üzerine”, Osmanlı Araştırmaları IV, İstanbul 1984, s. 69-78.

41 694/44b-2, 3, 4, 5 ve 6.42 Kayseri ve Kıbrıs örneği için bkz, M. Akif Erdoğru, “XVI. – XVII.

Yüzyıllarda Kayseri Zimmileri”, 1. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (11-12 Nisan 1996), Kayseri, 1997, s. 71-78. ve “Osmanlı Kıbrısında İhtida Meselesi 1580-1640”, İsmail Aka Armağanı, İzmir 1999, s. 163-171.

43 695/56-4.44 “Ermeniden müslüman olan Mustafa bin Abdullah nam kimesne...”,

694/126b-1.45 “Ermeni Sare’nin ihtidası hakkında” 697/98a-8.46 701/36b-3.47 694/83b-1.48 693/179-2.49 697/71b-2 ve 3.

DİPNOTLAR250

50 697/35a-1.51 Kamil SU, XVII. ve XVIII nci Yüzyıllarda Balıkesir Şehir Hayatı,

İstanbul 1937, s. 100.52 Ermeni kilisesi tamirine dair: 703/70b(9b)-4. Ermeni kilisesinin tamir

izni be buna ait iki fetva: 703/60a(1)-1 ve 3.53 “...medine-i Balıkesiri’de sakin olan Ermeni taifesinin ayin-i bâtılaları

üzere mabedhâneleri olan kadîm kenîseleri sakafının murûr-i eyyâm ile bazı yerleri harab olup...” 703/5a-3.

54 Müteakip yıllarda Ermeniler yeni kilise yapmanın yanında ayrıca ken-dilerine ait okullarını da açmışlardır. (Bakınız: Mustafa Murat Öntuğ, “Balıkesir’deki Ermeni Kilisesi ve Mektep Açma Faaliyetleri”, Osmanlı Tarih Araştırma Merkezi, (OTAM) Sayı:19, 2008. s.343-365.

55 693/216-4.56 “...mezbûra bir akçe deynim yoktur deyu İncil’e yemin-i billahi tealâ

itdükten sonra...” 696/38b-2.57 696/29b-1.58 693/193-3.59 696/38b-1.60 698/55a-1.61 703/70b(9b)-462 698/66a-2.63 702/124a-3.64 696/29b-2.65 698/54b-10.66 Abülmecit Mutaf, Salnamelerde Karesi Sancağı (1847-1922), Balıkesir.

995, s. 60.

II. Tokat’ta Hukuk Alanında Türk-Ermeni İlişkileri (1770-1810)

Prof. Dr. Ali AÇIKEL

1 Bu konuda kısa bir literatür için bkz., Bilal Eryılmaz, Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Teba‘anın Yönetimi, İstanbul 1990; Gülnihal Bozkurt, Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu (1839-1914), Ankara 1989; T. Tankut Soykan, Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslimler, İstanbul 1999; Yavuz Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik

DİPNOTLAR 251

ve Hukukî Durumları, Ankara 2001; Ali Özgökmen, Konya Şer‘iye Sicilleri Işığında Müslim-Gayrimüslim Münasebetleri (1700-1800), Basılmamış Doktora Tezi, Konya 1996; Gül Akyılmaz, “Osmanlı Devletinde Gayrimüslimlerin Hukukî Statüsü”, Ermeni Araştırmaları 1. Türkiye Kongresi Bildirileri, 11. cilt, Ankara 2003, s. 171-187; Sonay Kekeçoğlu, Şer‘iye Sicillerine Göre Kayseri’de Gayrimüslimler (1800-1850), Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas 2007, s. 127-129; Serap Bozpolat, Tanzimat’tan Önce Sivas’ta Gayrimüslimler, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas 2007, s. 104-108; Ali Açıkel, “Rize Kazasında Müslim-Gayrimüslim İlişkileri (1853-1860)”, I. Rize Sempozyumu (16-18 Kasım 2006, Rize), İstanbul 2007, s. 601-606; Ali Açıkel, “Çorum Kazasında Müslim-Gayrimüslim İlişkileri (1839-1874)”, Osmanlıdan Cumhuriyete Uluslararası Çorum Sempozyumu 23-25 Kasım 2007 (International Symposium of Çorum: From the Ottoman Empire to the Republic of Turkey, 23-25 November 2007), Çorum 2008, C. III, s. 1429-1450.

2 Bahaeddin Yediyıldız, “XV.-XIX. Yüzyıllarda Ermeniler’in Türk Toplumu İçindeki Yeri”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984, Erzurum), Ankara 1985, s. 141-147; Yücel Özkaya, “Arşiv Belgelerine Göre XVIII. ve XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeniler’in Durumu”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984, Erzurum), Ankara 1985, s. 149-158; Burhan Göksel, “Meşrutiyet Öncesinde ve Sonrasına Ait Resmi Devlet Yayınlarına Göre Türkler’in Ermeni Toplumu ile İlişkileri”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984, Erzurum), Ankara 1985, s. 159-176; Yusuf Oğuzoğlu, “XVII. Yüzyılda Türkler’in Ermeni Toplumu ile İlişkileri Hakkında Bazı Bilgiler”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984, Erzurum), Ankara 1985, s. 265-170.

3 Türk-Ermeni ilişkileri hakkında yapılan çalışmaları derleyen bibliyog-rafya kitaplarında 2001’e kadar Türk-Ermeni hukukî ilişkilerine dair herhangi bir çalışma tespit edilmemiştir (bkz., Erdal İlter, Türk-Ermeni İlişkileri Bibliyografyası, Ankara 2001). 2001 yılı sonrasında konu ile alakalı birkaç çalışma göze çarpmaktadır. Bular için bkz. Ali Açıkel, “Tokat’ta Hukuk Alanında Türk-Ermeni İlişkileri (1770-1810)”, Erciyes Üniversitesi Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu (EUSAS –I) Osmanlı Toplumunda Birlikte Yaşama Sanatı: Türk-Ermeni İlişkileri Örneği (20-22 Nisan 2006), Hoşgörü Toplumunda Ermeniler Cilt 1, Kayseri 2007, s. 291-322; Süleyman Demirci, “Hoşgörü Toplumu’nda Birlikte Yaşamak: Osmanlı Toplumunda Gayrimüslim Ermeni Vatandaşları ve Hukuk: Kayseri Örneği”, Erciyes Üniversitesi Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu (EUSAS –I) Osmanlı Toplumunda Birlikte Yaşama Sanatı: Türk-Ermeni İlişkileri Örneği

DİPNOTLAR252

(20-22 Nisan 2006), Hoşgörü Toplumunda Ermeniler Cilt IV, Kayseri 2007, s. 315-326; Zekeriya Başkal ve diğerleri, Ninelerimizin Komşuları Türk-Ermeni İlişkilerinin Barışçı Yönleri, Ankara 2009.

4 XV. ve XVI. asrın mufassal tapu-tahrir defterlerinde Tokat’taki Müslim ve Gayrimüslim mahalleler hane reislerinin isimleriyle beraber ayrı ayrı kaydedilmiştir (bkz. Ali Açıkel, Changes in Settlement Patterns, Population and Society in North Central Anatolia: A Case Study of the District (kaza) of Tokat (1574-1643), Basılmamış Doktora Tezi, Manchester Üniversitesi, İngiltere 1999, s. 56-61, 276-282. Krş., Ahmet Şimşirgil, Osmanlı Taşra Teşkilatında Tokat (1455-1574), Basılmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1990, s. 48-74. Ancak 17. ve 18. yüzyıllara ait cizye defterlerinde Gayrimüslimlerin şehirdeki yaklaşık 60 civarın-daki mahallede Müslümanlarla birlikte ikamet ettikleri görülmektedir (bkz. BOA=Başbakanlık Osmanlı Arşivi. MAD=Maliyeden Müdevver Tasnifi. Nu: 2533, s. 29-55; MAD, Nu: 1293, s. 40-54; MAD, Nu: 7328; BOA, KK=Kamil Kepeci Tasnifi. Cizye Defterleri, nu: 3810, s. 113-217.). Bu durum, 17. yüzyıldan itibaren Müslim ve Gayrimüslimlerin ikamet yeri seçimi konusunda daha serbest olmaya başladıklarını gös-termektedir. Makalemizin birinci tablosunda yer alan mahallelere göre Ermenilerle ilgili şer‘î kayıtların dağılımı da bu hususu teyit etmektedir.

5 İslam hukuku ve Osmanlı Devleti’nde zimmîlerin hukuku statüleri hakkında özet bilgi için bkz. Bozkurt, a.g.e., s. 7-8.

6 Açıkel, a.g.t[ez].,. 74-79. Krş., Şimşirgil, a.g.t., s. 74-80.7 Açıkel, a.g.t., s. 79-83; Aynı yazar, “Tokat Örneğinde XVII. Asrın

İlk Yarısında Osmanlı Sosyal Yapısındaki Buhran”, Türkler (editörler: Hasan Celal Güzel, Kemâl Çiçek, Salim Koca), C. 10, Ankara 2002, s. 349-350.

8 Joseph de Tournefort, Tournefort Seyahatnamesi, İkinci Kitap (çev. Teoman Tunçdoğan), İstanbul 2005, s. 222.

9 Sevgi Aktüre, 19. Yüzyıl Sonunda Anadolu Kenti Mekansal Yapı Çözümlemesi, Ankara 1978, s. 153.

10 BOA, KK, Cizye Defterleri, nu: 3810, s. 113-217. 11 Şanal Görgün, Hukukun Temel Kavramları, Ankara 1994, s. 62.12 Bozkurt, a.g.e., s. 14; Ercan, a.g.e., s. 203-204; Soykan, a.g.e., s. 108-109.13 Bu konudaki örnekler için bkz. Akyılmaz, a.g.m., s. 176; Ercan, a.g.e., s.

205; Başkal ve diğerleri, a.g.e., s. 186-189; Demirci, a.g.m, s. 321.14 TŞS 1, 7/3; TŞS 1, 10/2; TŞS 1, 13/2; TŞS 1, 22/2; TŞS 1, 51/2; TŞS

1, 52/3; TŞS 1, 57/1; TŞS 1, 57/2; TŞS 2, 237/4; TŞS 2, 284/3; TŞS 3, 136/2; TŞS 3, 147/1; TŞS 3, 154/3; TŞS 3, 158/1; TŞS 3, 169/3; TŞS 4, 153/3; TŞS 4, 172/3; TŞS 4, 187/2; TŞS 4, 192/2; TŞS 4, 193/1; TŞS 5,

DİPNOTLAR 253

190/3; TŞS 5, 191/3; TŞS 5, 193/1; TŞS 5, 195/3; TŞS 5, 196/1; TŞS 5, 197/1; TŞS 6, 19/1; TŞS 6, 29/1; TŞS 6, 34/3; TŞS 11, 175/3; TŞS 11, 176/2; TŞS 11, 186/3; TŞS 11, 187/2; TŞS 7, 166/3; TŞS 7, 184/2; TŞS 8, 132/3; TŞS 8, 159/1; TŞS 8, 170/3; TŞS 9, 139/1; TŞS 9, 153/5; TŞS 9, 158/1; TŞS 9, 172/3; TŞS 10, 132/2; TŞS 10, 159/2; TŞS 11, 149/2; TŞS 11, 173/2; TŞS 11, 174/1.

15 TŞS 1, 8/1; TŞS 1, 13/1; TŞS 2, 242/1; TŞS 2, 283/1; TŞS 3, 153/1; TŞS 4, 189/2; TŞS 5, 166/2; TŞS 6, 30/2; TŞS 8, 143/2; TŞS 10, 132/3; TŞS 9, 139/2; TŞS 8, 171/1; TŞS 2, 194/2; TŞS 2, 262/1; TŞS 5, 198/2; TŞS 9, 151/1; TŞS 9, 164/1; TŞS 11, 150/1; TŞS 11, 154/2; TŞS 11, 159/1; TŞS 11, 159/2; TŞS 3, 123/1; TŞS 4, 174/2; TŞS 3, 129/3.

16 TŞS 1, 18/1; TŞS 2, 235/2; TŞS 2, 236/3; TŞS 3, 137/2; TŞS 4, 150/2; TŞS 5, 198/2; TŞS 8, 163/3; TŞS 9, 143/3; TŞS 10, 137/1; TŞS 11, 153/2.

17 Evlenme kayıtları: TŞS 7, 162/3; TŞS 2, 209/2. Boşanma kaydı: TŞS 2, 205/2. Nezaret kayıtları: TŞS 1, 51/1; TŞS 3, 135/1.

18 TŞS 5, 198/2.19 TŞS 3, 129/3.20 Görgün, a.g.e., s. 69.21 Bozkurt, a.g.e., s. 15; Ercan, a.g.e., s. 206; Soykan, a.g.e., s. 117.22 Bu konuda birkaç örnek için bkz. Akyılmaz, a.g.m., s. 176-177; Başkal

ve diğerleri, a.g.e., s. 192-194.23 TŞS 2, 196/1; TŞS 2, 216/1; TŞS 2, 263/2; TŞS 2, 290/1; TŞS 3, 135/3;

TŞS 3, 138/3; TŞS 5, 178/1; TŞS 6, 24/2; TŞS 8, 179/1; TŞS 10, 146/3; TŞS 12, 149/2; TŞS 3, 158/2; TŞS 1, 19/1; TŞS 1, 58/1; TŞS 2, 193/1; TŞS 2, 231/4; TŞS 2, 236/4; TŞS 2, 250/1; TŞS 2, 257/1; TŞS 2, 274/3; TŞS 2, 293/2; TŞS 2, 294/1; TŞS 7, 158/2; TŞS 7, 163/2; TŞS 12, 138/1; TŞS 12, 138/3; TŞS 7, 167/2; TŞS 8, 132/1; TŞS 2, 244/2; TŞS 4, 166/2; TŞS 11, 183/2; TŞS 1, 63/3.

24 TŞS 2, 216/1. Diğer örnek kayıtlar için bkz., TŞS 12, 149/2; TŞS 2, 196/1.

25 Görgün, a.g.e., s. 71.26 Mirî ve mülk arazi hakkında daha kapsamlı bilgi için bkz. Halil Cin,

Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulması, İstanbul 1985, s. 22-28, 45 vd.

27 Bu konuda birkaç örnek için bkz. Başkal ve diğerleri, a.g.e., s. 184-185, 191, 195-199.

DİPNOTLAR254

28 TŞS 10, 156/4; TŞS 8, 137/1; TŞS 11, 159/3; TŞS 7, 178/1; TŞS 5, 165/1; TŞS 8, 147/1; TŞS 2, 206/2; TŞS 2, 212/1; TŞS 2, 214/3; TŞS 4, 169/2; TŞS 11, 160/1.

29 TŞS 7, 178/1. Müslüman şahit dinlenmesi ile ilgili bir diğer örnek için bkz. TŞS 10, 156/4.

30 TŞS 10, 156/4.31 Görgün, a.g.e., s. 73-76.32 Bozkurt, a.g.e., s. 16.33 TŞS 1, 22/3; TŞS 1, 41/1; TŞS 1, 48/2; TŞS 1, 63/2; TŞS 1, 94/2; TŞS

2, 197/1; TŞS 2, 200/1; TŞS 2, 207/1; TŞS 2, 232/3; TŞS 2, 268/3; TŞS 4, 161/3; TŞS 4, 168/3; TŞS 4, 185/1; TŞS 5, 196/3; TŞS 1, 73/1; TŞS 1, 10/2; TŞS 7, 173/2; TŞS 7, 174/1; TŞS 7, 184/3; TŞS 7, 194/2; TŞS 11, 145/2; TŞS 11, 148/2; TŞS 12, 123/1; TŞS 12, 135/1; TŞS 4, 153/1; TŞS 3, 137/1.

34 TŞS 5, 189/1; TŞS 6, 19/3; TŞS 6, 23/2; TŞS 1, 22/2; TŞS 1, 38/2; TŞS 9, 140/4; TŞS 9, 141/3; TŞS 2, 295/1.

35 TŞS 1, 73/1.36 TŞS 1, 32/1.37 TŞS 4, 153/1.38 Bkz., TŞS 1, 73/1; TŞS 7, 173/2; TŞS 2, 207/1.39 TŞS 2, 207/1.40 Görgün, a.g.e., s. 79.41 Bozkurt, a.g.e., s. 17-18; Ercan, a.g.e., s. 217-222; Soykan, a.g.e, s.

101-106.42 Soykan, a.g.e, s. 107.43 TŞS 3, 118/3; TŞS 2, 212/2; TŞS 2, 258/1; TŞS 4, 152/2; TŞS 7, 193/2;

TŞS 11, 163/2; TŞS 3, 150/2; TŞS 5, 177/2; TŞS 5, 190/1; TŞS 10, 140/3; TŞS 9, 171/2; TŞS 4, 167/2; TŞS 10, 142/1; TŞS 1, 21/1; TŞS 2, 211/1; TŞS 3, 118/2; TŞS 7, 181/3; TŞS 8, 129/1; TŞS 8, 148/1; TŞS 9, 155/3; TŞS 3, 167/2; TŞS 4, 193/3; TŞS 5, 164/3; TŞS 11, 161/4; TŞS 11, 180/1; TŞS 11, 185/1; TŞS 11, 167/1; TŞS 11, 174/2; TŞS 1, 83/2; TŞS 7, 156/3; TŞS 9, 150/2; TŞS 8, 141/2; TŞS 3, 145/2; TŞS 9, 162/3; TŞS 4, 164/2; TŞS 5, 191/1; TŞS 2, 247/2.

44 TŞS 8, 133/2; TŞS 11, 175/1.45 TŞS 1, 90/3; TŞS 1, 91/1.

DİPNOTLAR 255

46 Bu satış kayıtlarının referansları için bkz., TŞS 3, 118/3; TŞS 3, 150/2; TŞS 5, 177/2; TŞS 5, 190/1; TŞS 9, 171/2; TŞS 9, 155/3; TŞS 11, 167/1; TŞS 11, 174/2; TŞS 7, 156/3; TŞS 3, 145/2.

47 Bu satış kayıtlarının referansları için bkz., TŞS 4, 167/2; TŞS 10, 142/1; TŞS 9, 162/3; TŞS 4, 164/2; TŞS 2, 247/2.

48 TŞS 2, 247/2.49 TŞS 8, 133/2.50 TŞS 11, 175/1.51 Bu şirket kayıtlarının referansları için bkz., TŞS 1, 90/3; TŞS 1, 91/1.52 TŞS 8, 141/2.53 Bkz., TŞS 9, 171/2; TŞS 4, 167/2; TŞS 8, 148/1; TŞS 3, 167/2; TŞS 4,

193/3; TŞS 9, 162/3.54 TŞS 4, 167/2.55 Görgün, a.g.e., s. 103.56 Zimmîlerin Osmanlı ceza hukuku bakımından durumları hakkında

daha fazla bilgi için bkz., Bozkurt, a.g.e., s. 25-26; Ercan, a.g.e., s. 186-198; Soykan, a.g.e., s. 128-138.

57 TŞS 2, 201/1; TŞS 8, 139/1; TŞS 9, 175/3; TŞS 4, 154/1.58 TŞS 1, 69/2; TŞS 1, 20/2.59 TŞS 7, 164/1; TŞS 2, 274/1.60 TŞS 8, 139/1.61 TŞS 1, 69/2.62 TŞS 7, 164/1.63 Görgün, a.g.e., s. 103.64 Gayrimüslimlerin Osmanlı Devleti’nde ödedikleri vergiler hakkında

kapsamlı bilgi için bkz. Ercan, a.g.e., s. 251-273; Bozkurt, a.g.e., s. 26-29; Soykan, a.g.e., s. 162-176.

65 Bunlar yerel masrafları için konan örfî vergiler olup yılda veya altı ayda bir tevzî veya salyâne defterlerine kaydedilerek halktan tahsil edilmektedir.

66 TŞS 11, 160/2.67 TŞS 7, 163/3.68 TŞS 2, 254/1.

DİPNOTLAR256

III. Ermeni Esnafı Terekeleri: XVIII. Yüzyıl Sonu Bursa ÖrneğiYrd. Doç. Dr. Miyase KOYUNCU KAYA

1 Gayrimüslim halkın yaşadığı şehirlerin Müslümanlar tarafından fethe-dilmeye başlanmasıyla birlikte buralarda yaşayan ahali ile İslam devleti arasında ilişki de yeni bir boyut kazandı. İnanca dayalı ayırımın yanında İslam devletiyle olan ilişkileri bağlamında da gayrimüslimler farklı adlarla anılmaya başlandı. İslam devleti ile herhangi bir anlaşma içinde olmayan gayrimüslim bir devletin vatandaşlarına harbi, İslam devleti ile geçici bir süre antlaşma yapmış olan devletin vatandaşlarına muâhid, geçici bir süre İslam devleti sınırları içinde kalmasına izin verilmiş gay-rimüslimler müste’men ve İslam devletinin tebaası olanlara da zimmî denilmektedir. Ahmet Özel, “Gayrimüslim”, İslam Ansiklopedisi, XIII. cilt, Diyanet Vakfı yay., İstanbul 1996, s.418-427,.

2 Bilal Eryılmaz, Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, Risale Basın yay, İstanbul 1996, s.68-75; Ali İhsan Karataş, Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin Toplum Hayatı: Bursa Örneği, Gökkubbe yay, İstanbul 2009, s. 26.

3 Millet sistemini modern toplumlardaki azınlıklarla karşılaştıran İ. Ortaylı’ya göre millete aidiyet fertlere aile, sülale ve cemaat içinde güven ve hatta vakar verir. Kişiler kendi toplumsal grubu içinde gelenek ve görenekleri yaşarlar ve kompartmanlar arasında ilişki de çatışma da azdır. Modern toplumdaki azınlık ferdi gibi çevre ile didişme, kimlik ispatı, asimile olma (çoğunluk tarafından emilme) veya asimilasyona karşı direnme dolayısıyla çatışmacı davranışlara girme gibi durumlar söz konusu değildir. (İlber Ortaylı, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet Sistemi”, Türkler, X. cilt, Yeni Türkiye yay., Ankara 2002, 217.)

4 Ahmet Özel, İslam Hukukunda Ülke Kavramı: Darulislam, Darulharb, İklim yay., İstanbul 1991, s.315. konuyla ilgili daha fazla bilgi için bkz. Y. Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler; Kurtuluştan Tazminat’a Kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukuki Durumları, Turhan Kitabevi, Ankara 2001.

5 Ali İhsan Karataş, a.g.e., s. 25.6 Cevdet Küçük “Osmanlı Devleti’nde Millet sistemi”, Osmanlı, IV. Cilt,

Yeni Türkiye yay, Ank, 1999, s.210; A. İhsan Karataş, a.g.e., s.29.7 Gayrimüslimlerin kendi aralarındaki anlaşmazlık ve davalarda İslam

mahkemelerine başvurmaları durumunda mahkemenin davaya bakma-sının zorunlu olup olmadığı tartışmalıdır. Ancak Hanefî hukukçularına göre böyle davalara bakılmak zorundaydı. Ahmet Özel, “Gayri Müslim”, s. 423.

8 A. Özel, İslam Hukukunda Ülke Kavramı, s. 340, 355.

DİPNOTLAR 257

9 “Şer’i mahkemeler Hıristiyan ve Yahudilere genellikle kendi mahke-melerinde sahip olmadıkları haklar tanırdı. Dolayısıyla gayrimüslimler, böyle bir zorunluluk olmadan da rutin olarak kadılara başvururlardı. İslami mahkemeye bir kez çıkınca burasının kararları öncelik kazanırdı. Şer’i mahkemelere genellikle akrabalara- kızlara, babalara, amcalara, kız kardeşlere- mirastan belirli mutlak paylar garanti eden İslami miras hukuku hükümlerinden yararlanmak için başvururlardı. Dolayısıyla bir Hıristiyan’ın veya Yahudi’nin vasiyetinde mirastan mahrum bıra-kılmaktan korkanlar İslam hukukuna tabi olmayı tercih ederlerdi. Dul Hıristiyan kadınları, ölenin karısına mirastan kilise hukukundan daha büyük pay veren İslami mahkemelere sık sık başvururlardı.” D. Quataert, Osmanlı İmparatorluğu, 1700-1922, çev. Ayşe Berktay, İletişim yay, İstanbul 2002, s.254.

10 F. Müge Göçek, “Osmanlı Ermenilerinin Gündelik Hayatlarına Bir Bakış: XVIII. Yüzyıl İstanbul’unda Ermeni Esnafı”, Osmanlı, V.cilt, Yeni Türkiye yay., Ankara 1999, s.557.

11 http://www.answering-christianity.com/inheritance.htm, 11.11.2010.12 Ali İhsan Karataş, a.g.e., s.34. (B 225, B 229, B 243, B 252, B 257,

B 259, B 262 numaralı defterlerin tamamı gayrimüslimlerin tereke-leri ve miraslarıyla ilgilidir ve toplam 507 kayıt mevcuttur.) A. İhsan Karataş, Bursa’da şer’i mahkemelere başvuran gayrimüslimlerin Rum ve Ermeniler olduğunu Yahudilerin ise kendi mahkemelerini tercih etmiş olabileceklerini dile getirir.

13 Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yay., İstanbul 1999, s. 399.14 Mekân ya da kişiler üzerinden gidilerek farklı zaman dilimlerine ait

terekeler etrafında yapılan çok sayıda çalışma vardır. Bkz.: Ö. Lütfi Barkan, “Edirne Askeri Kassamına Ait Tereke Defterleri (1545-1659)”, Belgeler, III/5-6, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1966, s. 1-479; S. Öztürk, Askeri Kassama Ait Onyedinci Asır İstanbul Tereke Defterleri, OSAV, İstanbul 1995; S. Öztürk, “Tereke Defterlerine Göre XVII. Asırda İstanbul’da Aile Nüfusu, Servet Yapısı ve Dağılımı”, İstanbul Araştırmaları, Sayı:3 Güz 1997, İstanbul, s.21–57; Halil İnalcık, “Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Tarihiyle İlgili Belgeler: Bursa Kadı Sicillerinden Seçmeler: III: Köy Sicil Terekeleri” Belgeler, XV/19, TTK yay., Ankara 1993, s. 23-167; L. Fekete, “XVI. Yüzyılda Taşralı Bir Türk Efendisinin Evi”, (Çev. Sadrettin Karatay), Belleten, XXIX/115-116, s. 615-638, 1965; Y. Cezar, “Bir âyanın Muhallefatı Havza ve Köprü Kazaları âyanı Kör İsmailoğlu Hüseyin (Müsadere Olayı ve Terekenin İncelenmesi)”, Belleten, 41, s. 41-178, 1977; Ö. Demirel-A. Gürbüz M. Tus, “ Osmanlı Anadolu Ailesinde Ev, Esya ve Giyim Kuşam (XVI-XIX. Yüzyıllar)”, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi II, s. 704-755, Ankara 1992; T. Artan, “Terekelerin Işığında 18. Yüzyıl Ortalarında Eyüp’te Yasam Tarzı ve Standartlarına Bir Bakış Orta

DİPNOTLAR258

Halliliğin Aynası”, 18. Yüzyıl Kadı Sicilleri Işığında Eyüp’te Sosyal Yaşam, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 1998, s. 49-64; H. Özdeğer, 1463-1640 Yılları Bursa Şehri Tereke Defterleri, İstanbul 1988; Ali Aktan, “Kayseri Kadı Sicillerindeki Tereke Kayıtları Üzerinde Bazı Değerlendirmeler (1738–1749) )”, II. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (16–17 Nisan 1998), Kayseri 1998; B. Yediyıldız, “Samsun Halkının Kullandığı Eşyalar Üzerinde Bir Tahlil Denemesi”, II. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 1983, s.271–284; M. Çadırcı, “Hüseyin Avni Paşa’nın Terekesi”, Belgeler, c. XI/15, Ankara 1986, s. 145–164; A.İhsan Karataş, “Folklorümüzün Kaynaklarından Tereke Defterleri ve XVIII. Yüzyıl Bursa Tereke Kayıtlarından Örnekler”, I. Bursa Halk Kültürü Sempozyumu (4-6 Nisan 2002) Bildiri Kitabı, Bursa 2002, c. II, s. 691-710.

15 Raif Kaplanoğlu, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Avrasya Etnografya Vakfı yay., İstanbul 2000, s.88.

16 Kamil Kepecioğlu, Bursa Kütüğü, II,41., I-IV, Bursa Yazma ve Eski Eserler Kütüphanesi, no: 4519-4522.

17 Ahmet Özkılınç, 166 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri (937/1530), Ankara 1995, s.6.

18 H. Lowry, Seyyahların Gözüyle Bursa 1326-1923, çev. Serdar Alper, Eren yay., İstanbul 2004, s.17.

19 Ö. Lütfi Barkan, Enver Meriçli, Hüdavendigar Livası Tahrir Defteri 1, Ankara 1988, s.66.

20 H. İnalcık, Bursa Kadı Sicillerinden Seçmeler,…s.4, 65.21 H. Lowry,a.g.e., s.48.22 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, haz. M. Çevik, II. cilt, Üçdal Neşriyat,

İstanbul 1993, s.398.23 Simeon, Tarihte Ermeniler, Çiviyazıları yay., İstanbul 1999, s.40;

Simeon, Polonyalı Simeon’un Seyahatnamesi, 1608-1619, haz. Hrand d. Andreasyan, İstanbul 1964, s.16.

24 H. Lowry, a.g.e., s.19.25 N. Günaydın, R. Kaplanoğlu, Seyyahların Gözüyle Bursa, Bursa, 2000,

s.77.26 H. Lowry, a.g.e., s.5427 Bursa şehri mahalleleri haritası için bkz. Ö. Ergenç, XVI. Yüzyılın

Sonlarında Bursa, TTK yay., Ankara 2006.28 BŞS, B 243, s. 38- 13 M 1207/31 Ağustos 1791.

DİPNOTLAR 259

29 Çuka, yünden sıkı olarak dokunmuş, dayanıklı ve havlı bir kumaştır. Özellikle erkek giyiminin en çok tercih edilen kumaşlarından biri olan çukanın kırmızısı makbuldür Çuka kumaşlar, isimlendirilirken renkleri ile imal edildikleri bölge ön plana çıkmaktadır. Çukanın; çividi, kur-şuni, mavi, siyah, sarı ve çala rengi gibi renkleri bulunmaktadır. Zübeyde Güneş Yağcı, Serdar Genç, XIX. Yüzyılda Balıkesir’de Giyim Kuşam Zevki ve Bir Kumaş Tüccarı, Turkish Studies, Winter, 2/1, 2007, s.235. Özellikle don veya şalvar yapımında kullanılır. Erkek giyiminde kul-lanılan çuka kırmızı yanında deve tüyü renginde de olabilmektedir. Askerler, denizciler, dervişler ve gelir düzeyi daha düşük olan kişi-lerin giydikleri şalvar mavi veya beyaz renkte çukadan yapılmaktadır. M. D’Ohsson, XVIII. Yüzyıl Türkiye’sinde Örf ve Adetler, çev. Zerhan Yüksel, Tercüman 1001 Temel Eser, s. 101.

30 Kırmızı diye nitelendirilmesi bakır kap kacağın kalaylanmamış olmasındandır.

31 Beledî, bez ayağı örgüsüyle dokunmuş, çift katlı bir tür pamuklu kumaştır. Beledi dokumaların ipek ve pamuk karışımı olanları varsa da genellikle her iki katın atkı ve çözgüsü pamuk ipliğindendir. Bu kumaş beledi tezgâhı denen özel tezgâhlarda dokunurdu. Beledi kumaşlar çift katlı dokumalardan olup, genellikle geometrik formlardaki desenlerle dokunmaktaydı. Beledi kumaşlar günlük yaşamda perde, sedir örtüsü, yorgan, minder, yastık yüzü yapımında kullanılır. F. Salman, “Türk Kumaş Sanatında Görülen Geleneksel Kumaş Çeşitlerimiz”,

e-dergi.atauni.edu.tr/index.php/gsfd/article/view/3138/3030.32 BŞS, B 243, s.25, 26- 21 R 1206/18 Aralık 1791.33 Nafe kürk, göbek tüylerinden yapılan kürktür. Kürk yapılabilmesi için

hayvanın postu dörde ayrılırdı: 1-Sırt tüyleri 2-Boyun (kafa) tüyleri 3-Göbek (karın) tüyleri 4-Paça (bacak) tüyleri. R. Ekrem Koçu, Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Sümerbank Yay., Ankara 1967.

34 BŞS, B 243, s. 56.35 BŞS, B 243, s.19b.36 BŞS, B 238, s.17, 19 RA 1205/26 Kasım 1790.37 BŞS, B 238, s.6, 24 N 1204/7 Haziran 1790.38 Dünyadaki ekolojik dengenin tabii bir sonucu olarak kürk hayvanları

olarak bilinen canlıların soğuk iklim şartlarında varlıklarını sürdürebil-meleri için uzun tüylere sahip olmaları gerekliydi. Bu sebepten dünya-nın uzak kuzey bölgelerindeki hayvanların diğer bölgelerdekilere göre derileri daha kalın ve kürklüydü. O bölgelerdeki hayvan postları aran-makta ve daima tercih edilmekteydi. Z. Tekin, “Osmanlı Devleti’nde Kürk Ticareti”, Türkler, c. X, 2002, s.754.

39 F. Davis, Osmanlı Hanımı, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2006, s. 210.

DİPNOTLAR260

40 BŞS, B 238, s.10-11, 27 Z 1204/41 BŞS, B 238, s.12-13, 27 M 1205/42 A.İhsan Karataş, 18. Yüzyılda Bursa Halkının Ekonomik Yapısı, tereke

makale, kutuphane.uludag.edu.tr/PDF/ilh/2006-15(2)/M10.pdf, s.643 Gayrimüslim esnafı, Müslüman esnaf ile karşılaştırmak için bkz. M.

Koyuncu, “18. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Esnafı (İstanbul ve Bursa Örnekleri), yayınlanmamış doktora tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2008.

44 M. Çizakça, “Cash Waqfs of Bursa, 1555-1823”, Cash Waqfs of Bursa, 1553-1823”, JESHO, cilt 38, sayı 3, Leiden, 1995, s. 313-354.

45 H. Gerber, Economic and Society in an Ottoman City: Bursa,1600-1700, Kudüs,1988, s. 144.

46 BŞS, B 245, s.9.47 Dikici İbrahim’in terekesinden derlenen fiyatlardır. BŞS, B 232, s.24.48 BŞS, B 232, s.8.49 Örneğin, “…fi ciheti’l karz ve semen-i kadife yastık…” BŞS, B 243, s.56.50 M. Akdağ, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, 1453-1559, II. cilt,

İstanbul, Cem Yayınevi, 1995, s.174; H. Sahillioğlu, “Bursa Kadı Sicillerinde İç ve Dış Ödemeler Aracı Olarak “Kitabü’l-Kadı” ve “Süftece’ler”, s.109.

51 “... terzi Ohannes veledi Manas nam zimmi muvacehesinde üzerine dava ve takriri kelam edip mesfur ohannesin sulbu kebir oğlu Serkiz zimmi zimmetinde biladi döşek ve yastık bahasında ba temessük kırık iki kuruş alacak hakkım olup meblağ-ı mezbûrun edasına tarafeynden bi’l emr ve kabul …” BŞS, B 247, s.19c- 27 ZA 1205/ 28 Temmuz 1791.

52 BŞS, B 232, s.41-46.53 BŞS, B 232, s.13-16.54 BŞS, B 245; BŞS B 246.55 BŞS, B 238, s.10.

IV. Siyasal Yapıları İçeren ‘Ekonomi-Dünyalar’ İçinde Bir Ticaret Diasporası: Ermeniler (XVII ve XVIII. Yüzyıllar)

Doç. Dr. Abdulkadir İLGEN

1 İki cephede birden savaşmakta olan Moğolların –Biri Mısır Memlûkleri, diğeri Altın Orda- Ermeni, Aysor, Suriyeli ve İran’da kalabalık kitle-ler teşkil eden Şii Deylemî ve Horasanlıların desteğine duyduğu bir ihtiyacın sonucu olan bu ittifak; Avrupalı Haçlıların Moğol nefreti

DİPNOTLAR 261

yüzünden çok daha geniş bir tabana yayılamadığı için, İslâm dünyası-nın güney ve kuzeyinden gelen Türk orijinli mukabil taarruzlarla önce geri çekilmiş, sonra da tamamen dağılmıştı. Buna dair geniş bilgi için bkz. René, Grousset, Bozkır İmparatorluğu Attila-Cengiz Han-Timur, Çev. M. Reşat Uzmen, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1999.; L. N. Gumilev, Eski Ruslar ve Büyük Bozkır Halkları I-II, Çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2003.

2 René Grousset, Bozkır İmparatorluğu Attila-Cengiz Han-Timur, s.343–345.

3 L. N. Gumilev, Eski Ruslar ve Büyük Bozkır Halkları II, s.107.4 Kaynaklar Hülagu’nun karısı Dokuz Hatun’un samimî bir Nesturî

Hıristiyan olduğunu, Ögedey’in baş danışmanı Çinkay, Güyük’ün ata-beği Katak, Mengü’nün baş yöneticisi Bulgay da dâhil olmak üzere hepsinin Nesturî olduklarını belirtmektedir. Bkz. Zeki Velidi, Togan, Umumî Türk Tarihi’ne Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul 1981, s.261. ALLSEN, Thomas T., Conquest and Culture in Mongol Eurasia, University Pres, Cambridge 2001, s.148. Buna mukabil büyük kardeş kolundan gelen Kıpçak Hanı Berke, Hülagu’nun Hıristiyanlığa göster-diği sempatinin daha fazlasını İslamiyet’e karşı gösteriyor ve Hülagu’nun İslam Dünyasında yaptıkları kendisini dehşete düşürüyordu. Bkz. (Grousset, Bozkır İmparatorluğu, s.348). Dokuz Hatun’un bütün hayatı boyunca Hıristiyanların en iyi şartlarda yaşaması için elinden ne gelirse yaptığını anlatan Roux, aynı dönemde Ermenilerin Müslümanlara zarar vermek için her fırsatı değerlendirdiklerinden bahseder. Bkz. Jean-Paul Roux, Orta Asya: Tarih ve Uygarlık, Çev. Lale Arslan, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2001, s.320.

5 Gumilev’in zikrettiğine göre Müslümanların en azılı düşmanı olan Doğulu Hıristiyanlar, savaş esirlerine enva-i türlü işkence usulleri uygu-lamaktan çekinmiyorlardı. Bkz. Gumilev, Eski Ruslar ve Büyük Bozkır Halkları II, s.109.

6 Thomas T. Allsen, Conquest and Culture in Mongol Eurasia, University Press, Cambridge 2001, s.22.

7 Ürdün Vadisi’nde Moğol ordusu, Sultan Kutuz ve onun mareşali Baybars’ın yönettiği büyük bir Memlûk ordusu tarafından kuşatılarak yok edilmiş ve böylece Akdeniz yolu Hülagu’ya tamamen kapatılmıştı. Bkz. Stuart, Legg, The Heartland, Cox and Wayman Limited, London 1970, s.308.

8 Grousset, Bozkır İmparatorluğu, s.346–347.9 Gumilev, Eski Ruslar ve Büyük Bozkır Halkları II, s.205.10 Zeki Velidi Togan, Umumî Türk Tarihi’ne Giriş, s.261.

DİPNOTLAR262

11 İbnü’l-Esîr, İslâm Tarihi-El Kâmil Fi’t-Tarih Tercümesi XII, Çev. Ahmet Ağırakça-Abdülkerim Özaydın, Bahar Yayınları, İstanbul 1987, s.316–318.

12 Maurice Lombard, İlk Zafer Yıllarında İslâm, Çev. Nezih Uzel, Pınar Yayınları, İstanbul 1983, s.197.

13 On birinci yüzyılın sonlarında, henüz Yunanistan bölgesine ulaşmadan önce İstanbul için Suriye ve İskenderiye’den gemiyle getirilen malla-rın ticaretini yapan Batılı tüccarlar, özellikle de Venedik ve Cenovalılar, Üçüncü Haçlı Seferinden birkaç yıl sonra, her ne kadar bu seferler İstanbul’un normal ticaret yolu üzerinde olumsuz bir etkide bulunmuş olsa bile, yakın doğu bölgelerinin büyük merkezlerinden kara taşımacı-lığını yapan ticaret bölgeleriyle bağlantıları olan Ermenilerle sıkı ticarî ilişkiler kurmuşlardı. Bkz. Gerald W, “The Impact of the Third Crusade upon Trade with the Levant”, The International History Review, Vol. 3, No. 2, The International History Review, pp. 159–168, (April 1981), s.162.

14 Kilikya Ermeni Krallığının Memluk Türkleri tarafından 1375’te tama-men yıkılmasıyla Asyalı tüccarları Akdeniz’e bağlayan bu kritik liman kenti ve yolu, yönünü güneye, Halep’e doğru çevirmiştir. Bkz. Bruce, Masters, The Ottoman City Between East and West Aloppo, Izmir and İstanbul, Cambridge University Pres, s.17–78. 1999, s.20.

15 Erken dönem İslam dünyası uzmanı olan Fransız tarihçi Andre Miquel’in, bahsi geçen dönem Mısır’ında devletin en üst kademeleri ve hatta vezirleri arasında bile Hıristiyan ve Yahudilere rastlandığına dair verdiği bilgiler, Lombard’ı teyit ediyor. Miquel Yahudilerin Mısır’daki yerlerini zamanla, bir bakıma ticarette kendi talebeleri olan Ermenilere terk ettiklerini kaydeder. Bkz. Andre, Miquel, İslâm ve Medeniyeti: Doğuştan Günümüze, Çev. Ahmet Fidan, Hasan Menteş, Yayına hazır-layan, Ahmet Fidan, Birleşik Dağıtım Kitabevi, Ankara 1991, s.178, 231.

16 Lombard, İlk Zafer Yıllarında İslâm, s.197.17 Çalışmada geçen haritaların tamamı P. D. Curtin’in kitabından iktibas

edilmiştir. Bkz. Philip D., Curtin, , Kültürler Arası Ticaret, Çev. Şaban Bıyıklı, Küre Yayınları, İstanbul 2008.

18 Bu defterin İngilizcesi, [Khachikian, Lvon, (1966), “The Legder of the Merchant Hovannes Joıghayetsi”, Journal of the Asiatic Society, 8, Calcutta, s.153–186.] başlığıyla, Fransızcası ise [Khachikian, Lvon, (1967) “Le registre d’un marchand arménien en Perse, en Inde et en Tibet (1682–1693)” Annales: économies, sociétés, civilisations, 22, s.231–278.] başlığıyla yayımlanmıştır. Bu eserlerden nakleden Curtin, Kültürler Arası Ticaret, s.241–242.

DİPNOTLAR 263

19 Bkz. H. E. Richardson, “Armenians in India and Tibet”, The Journal of The Tibet Society, 1981, s.69. Braudel, “Hovannes’in ticaretini yaptığı malların dökümü” karşısında biraz da şaşkınlıkla, “olağanüstüdür!” diye söylenmekten kendini alamaz. ‘Gümüş, altın, değerli taşlar, misk, indigo ve diğer boya ürünleri, yünlü ve pamuklu kumaşlar, kandil, çay vs.–ve ticaretin hacmi olağanüstüdür: bir keresinde iki ton indigo, Surate’ın kuzeyine kadar taşınmış ve Şiraz’a gönderilmiştir, bir keresinde 100 kilo kadar gümüş, bir başka seferinde Çin’in uzak sınırındaki Sining’e kadar uzanarak, orada altın karşılığında gümüş değiştiren Ermeni tüccarlardan elde edilen 5 kg. altın –bu çok karlı bir işlemdir- çünkü Çin’de gümüşe, Avrupa’ya nazaran daha yüksek bir bedel ödenmektedir: Ohannes’in defterinde kaydettiği 1’e 7 güzel bir kâr anlamına gelmektedir.’Bkz. F. Braudel, Maddi Uygarlık Ekonomi ve Kapitalizm XV-XVIII Yüzyıllar: Mübadele Oyunları, Çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Gece Yayınları, Ankara, 1993: 100–102.

20 A. Üner Turgay, “Trabzon”, Doğu Akdeniz’de Liman Kentleri (1800–1914), (der.) Çağlar Keyder, Y. Eyüp Özveren, Donald Quataert, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1994, s.63.

21 Diasporanın ilk ortaya çıkış şekliyle ilgili olarak Curtin “bu ticaret erba-bının, kendi toplumlarından ayrılarak, bir yabancı olarak yaşayacağı başka bir yere gittiğini” belirtir. “Ticaret erbabının gittiği yer ekseriya ev sahibi toplumun hayatında kıyıda köşede kalmış bir şehir değil, önemli bir şehir olurdu. Yabancı tüccarlar buraya yerleşip ev sahiplerinin dille-rini, adetlerini ve ticaret usullerini öğrenebiliyor ve daha sonra ticaret yolları üzerinde gidip gelen kendi toplumları ile ev sahibi toplum ara-sında, ticaretin teşvikçi ve yardımcıları olan kültürler arası aracılar ola-biliyorlardı…Kendi toplumlarından uzakta belki tek bir yerleşim yeriyle işe başlayan tüccarlar, yabancı şehirlerde genellikle tam bir ticarî yerle-şimler dizisi kuruyorlardı. Bunun sonucu, bir ticaret ağını veya diaspo-rasını –diaspora terimi, buğday ekimindeki manasıyla saçmak anlamına gelen Yunanca bir kelimedir- teşkil eden, birbirleriyle ilişkili bir ticarî topluluklar şebekesi oldu.” Bkz. Curtin, Kültürler Arası Ticaret, s.2–3).

22 Anthony D. Smith, Ulusların Etnik Kökeni, Çev. Sonay Bayramoğlu-Hülya Kendir, Dost Kitabevi, Ankara, 2002, s.96.

23 Bkz. http://en.wikipedia.org/wiki/Narses (27.12.2010: saat; 16: 08)24 O kadar ki, Antik devir ve erken orta çağlarda Ermeniler için öteki,

komşuları olan Gürcüler ve Bizans’tı. İlişki kurmak zorunda kaldıkları diğer ötekiler ise başta Fars ve Araplardı. Bkz. A. E. Redgate, “Myth and Reality: Armenian Identity in the Early Middle Ages” National Identities Vol. 9, No. 4, December 2007, s.283.

25 On üçüncü yüzyıllara ait Doğu Anadolu’daki Rum ve Ermenilerle ilgili bilgiler; bunların Müslüman şehirlerinde kiliseleri olduğu ve mimari bakımdan hem bu yapıların, hem de meskenlerinin Müslüman ahaliye

DİPNOTLAR264

nispetle sadece daha sağlam ve düzgün olmadığı, aynı zamanda ticarette de daha gelişmiş bulundukları zikredilir. Aynı müellif, Ermeni kralla-rının Müslümanlara ait “emîr, hâcib, sipehsâlâr vs.” gibi rütbe lakap-ları aldıklarını da zikreder. Bkz. Togan, Umumî Türk Tarihi’ne Giriş, s.209–210.

26 Smith, Ulusların Etnik Kökeni, s.122.27 Ermenistan’ın Hıristiyanlıkla ilişkisi Hz. İsa ve havarileriyle aynı

döneme rastlar. Kıralı Abgar Urfa’dan Hz. İsa çarmıha gerilmeden hemen önce Kudüs’e bir delegasyon gönderir ve bunun hemen akabinde Hıristiyanlığını ilan eder. Havarilerden ikisi, Thaddeus ve Bartholomew, misyonerlik faaliyetinde bulunmak için yanlarında Hz. İsa’nın çarmıha gerildiği anda böğrünü delen mızrağı da alarak Ermenistan’a gider. Bu Mızrak hâlâ Eçmiadzin’de bulunmaktadır. 301 yılında Ermeni halkını Hıristiyan yapan Aziz Gregory ve Ermenistan kralı Trdat, Roma’dan çok önce devlet dini olarak Hıristiyanlığı kabul ettiklerini deklere ettiler. Bugün bile herhangi bir Ermeni’den iki cümle içinde kimliği tanımla-ması istense, vereceği cevap; “Biz ilk Hıristiyan ulusuz” şeklinde olacak-tır. Bkz. Thomas J. Samuelian, Church, State and Religion in Armenia Issue Paper, Arak–29 Foundation, Yerevan, 2003.

28 Ağrı etrafındaki büyük sıradağlarla kesilen platoda, yani kendi doğal yerleşim yerlerinde büyük komşuları tarafından sürekli olarak istila edilen Ermeni topluluğu, yayılmacı güçleri bir mıknatıs gibi çeken bu konumlarını, Ermenilik duygusunu arttıran pozitif bir faktör olarak değerlendirmişlerdir. Bu konudaki daha ayrıntılı değerlendirmeler için bkz. Smith, Ulusların Etnik Kökeni, s.129.

29 Smith, Ulusların Etnik Kökeni, s.155–156.30 UNESCO’nun dünya mirası listesinde bulunan Eçmiadzin Erivan’dan

batıya doğru 12,43 mil mesafede bulunan ve bugün Ermenistan’ın Armavir İdari Bölgesi’ne bağlı bir şehirdir. Şehir Hıristiyanlık için en eski mabet olan ve Ermeni Apostolic kilisesinin kurucusu aziz Gregor Lousavorich Gregor tarafından kurulan (301–303 )kutsal Eçmiadzin katedraline sahiptir. Burası aynı zamanda Ermenilerin dini başkenti olarak da kabul edilir.

31 Bhaswatı Bhattacharya, “The “Book of Will” of Petrus Woskan (1680–1751): Some Insights into the Global Commercial Network of the Armenians in the Indian Ocean” Journal of the Economic and Social History of the Orient 51, Leiden 2008, s.74.

32 Hüseyin Sadoğlu, Türkiye’de Ulusçuluk ve Dil Politikaları, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2003, s.3.

33 İlhanlılar zamanında aktif ekonomik vazifeler alan Şemseddin Cuveynî hakkında o dönemin Ermeni tarihçileri tüccar anlamında “Hoca” tabi-rini kullanmışlardır. Bkz. Hayrapet Margarıan,, “ṢāḤıb-Dīvān Šams

DİPNOTLAR 265

Ad-Dīn Muhammad Juvaınī And Armenıa”, Iran and the Caucasus, 10.2, Brill, Leiden 2006, s.169. Muhtemelen yukarıdaki Hocalar tabiri de dönemin büyük tüccarları için bir saygı ifadesi olarak kullanılıyor olmalıdır.

34 Topolojik tahditler dikkate alınarak oluşturulan Kurgan’ın “Anatolian Farming theory”sine göre, Rumca, Ermenice ve Arnavutça; Fars ve Hint dilleri; Slavik ve Baltık dilleri; Kuzey ve Batı Germen dilleriyle İtalyanca ve Kelt dillerinin tamamı, Hint-Avrupa dil ailesinin birbiriyle ilişkili dallarını oluşturmaktadır. Bkz. Quentin ve Russell, Old is the Indo-European Language Family? Illumination or More Moths to the Flame. 2000, s.101–102.

35 Sebouh Aslanian, “Trade Diaspora versus Colonial State: Arrnenian Merchants, the English East India Company, and the High Court of Admiralty in London”, Diaspora 1748–1752”, 2004, s.39.

36 Avrupalıların henüz sahneye çıkmadığı bir dönemde Ermeniler Asya’daki bütün bir kara ve deniz ticaretinde muazzam bir ilişkiler ağına sahip olmuştu. Ermeniler, stratejik olarak sadece Avrupa ve Asya’nın ticarî kesişme sahasında konumlanan Ermenistan bölgesinde değil, aynı zamanda coğrafi keşiflerle değişen yeni siyasî ve ekonomik sistemde de eşsiz bir role sahip oldular. Bunlar kendi vatanlarını kesen transit ticaret yolları ve Avrasya’daki diğer yollar üzerinde eskiden beri zaten aktif biçimde faaliyet içindeydiler. En eski ticarî cemaatlerden biri olan Ermeniler, Hindistan, İran ve Batı’yı Levant limanları ve Küçük Asya’yla on altıncı yüzyıldan itibaren Kafkasya yolunu birbirine bağlayan tica-ret bağlantı hatlarında başat konumlarını muhafaza ettiler. Bkz. Vahe Baladouni ve Margeret Makepeace, Review of Armenian Merchants of the Seventeenth and early Eighteenth Centuries: English East India Company Sources, Transactions of the American Philosophical Society, vol. 88. part 5. s.234–236.

37 Aslanian, “Trade Diaspora versus Colonial State”, s.41.38 Dickran Kouymjian, “Armenia from the Fall of the Cilician Kingdom

(1375) to the Forced Emigration under Shah Abbas (1604),” The Armenian People from Ancient to Modern Times, vol. 2, (editor) Richard Hovannisian, St. Martin Press, New York 1997, s.25.

39 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi Cilt 1/ 1300- 1600, Eren Yayıncılık, İstanbul 2000, s.327–328.

40 Braudel Ermeni ve Yahudi tüccarların bu bölgedeki ticarî ağırlığının bilhassa 1550’lerden sonra daha da arttığına işaret eder. Tabii ki bu tüc-carlar buralarda yalnız değillerdir; Türk ve bilhassa İstanbullu Rumlar, bunlara refakat etmektedir. Bkz. Fernand Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dünyası I, 1989, Eren Yayıncılık, s.124.

41 Philip D. Curtin, Kültürler Arası Ticaret, s.233.

DİPNOTLAR266

42 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi Cilt 1/ 1300- 1600, 2000, s.334.

43 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi Cilt 1/ 1300- 1600, s.344–345.

44 Curtin 1475’te Kırım’ın Türklerin eline geçmesiyle Moldova (Boğdan), Transilvanya ve çoğunlukla bugün Güney Polonya’da bulunan Galiçya’ya geçmek zorunda kalan Ermenilerin, Orta Avrupa’da ana-yurtlarıyla yakın temasta bulunan Ermeni topluluklarıyla ilişkiye gir-diklerini zikreder. Kültürlerini bir kez daha değiştirmek zorunda kalan bu diaspora, Polonya ve Orta Avrupa’daki birçok değişime rağmen, 19. yüzyılda demiryollarının kendilerini yerlerinden etmelerine kadar “kara kervan ticaretindeki” yerlerini korumayı başardılar. Bkz. Curtin, 2008, s.233–234.

45 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi Cilt 1/ 1300- 1600, s.345.

46 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, s.362. 47 Bu tür çalışmaların temel noksanlıklarından biri, belli bir konu vurgulu

biçimde anlatılmak istenirken, sanki bütün yapı aynı özellikleri haiz homojen bir bütünmüş gibi algı yanılmalarına sebep olmasıdır. Bütün soyutlamalar, dikkatlerini belli bir noktaya toplama özelliğiyle malul olduğu için, ayrıntıya –ama ne ayrıntı, dikkate değer bulunmadığı için kayıtlara girmeyen büyük kalabalıklar- ait her ne varsa, bunların tamamı toz hâlinde avucumuzda kayboluyor. Bizim burada Ermeni cemaati ve bu cemaat içinde ticarî diaspora (ama sadece ticarî diaspora) üzerinde odaklanıyor olmamız, gerek kendi vatanlarında, gerekse başka memle-ketlerde yaşayan Ermenilerin tamamının bu sınıfa girdikleri anlamına gelmiyor.

48 Kouymjian, “Armenia from the Fall of the Cilician Kingdom”, s.27.49 Fernand Braudel, Maddi Uygarlık: Dünyanın Zamanı, s.19.50 On altıncı Yüzyılın ortalarında Hindistan’da bulunan ve bölgede

uygulanan tıbbî tedavi yöntemleriyle doğal şeyler ve olaylara kadar her şeyi toplayan ve daha sonra kitap hâline getiren Avrupalı bir sey-yahın, İran’la Hindistan arasında ticaret yapmak için gelen İranlı ve Ermeni tüccar “arkadaşlarından” sağlam bilgiler edindiğine dair kayıt-lar; Ermeni tüccarların daha Yeni Culfa’ya yerleşmeden çok önce Hint ticaretiyle yakından ilgilendiklerini gösteren bir kanıt niteliğini taşıyor. Bkz. Harold J. Cook, “Global Economies and Local Knowledge in the East Indies”, Colonial Botany Science, commerce, and Politics in the Early Modern World, (editors) Londa Schiebinger ve Claudia, Swan, Copright University of Pennsylvania Press, Philadelphia 2005, s.113.

DİPNOTLAR 267

51 Fernand Braudel, Maddi Uygarlık Ekonomi ve Kapitalizm XV-XVIII Yüzyıllar: Mübadele Oyunları, Çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Gece Yayınları, Ankara 1993, s.133.

52 Buna özellikle on dördüncü yüzyılın sonundan itibaren bir Türk-Müslüman Denizi demek çok daha uygun olabilir. Çünkü bu yüzyılın öncesi ve sonrasında bölgeye gelen muazzam Türk nüfusu, bölgenin sadece demografik yapısını değil, aynı zamanda siyasî ve kültürel yapısını da geri dönülmez biçimde derinden etkiledi. En önemli Türkmen güçler olarak Ak koyunlu ve Kara koyunlular bölgeye yerleştiler Bahsi geçen dönemin geniş ve müstakil bir analizi için bkz. Dickran Kouymjian, “Armenia from the Fall of the Cilician Kingdom (1375) to the Forced Emigration under Shah Abbas (1604),” The Armenian People from Ancient to Modern Times, vol. 2, (editor) Richard Hovannisian, St. Martin Press, New York 1997, s.1–50.

53 On üçüncü asrın sonlarına doğru Türkiye-İran yoluyla Çin’e giden Marco Polo’nun tanıklığına göre –ki o bu bölgeyi Turkmonia olarak tesmiye etmiştir- Türkmen İli şehirlerinde Türklerle birlikte Rum ve Ermenilerin yaşadığı, bunların zanaat ve ticaretle geçindikleri, Sivas ve Kayseri’de Piskoposlukları bulunduğu, güzel halılar ve kumaşlar imal ettikleri bilgisi verilmektedir. Ayrıca Marco Polo, merkezi Erzincan olan ve kendisince “Büyük Ermenistan” denilen Doğu Anadolu’yu, Erzurum ve Erciş vilayetlerini, şehirlerinde Ermeniler ve yaylalarında Tatarlar yaşayan bir ülke olarak tanımlar. Zeki Velidi Erzincan’daki Ermeni ekseriyetinin İbn Batuta ve Sivas’ta Timur devrine kadar devam etmekle birlikte, daha on dördüncü asırdan itibaren tedrici biçimde Türkler lehine değiştiğini kaydeder. Bkz. Togan, Zeki Velidi, Umumî Türk Tarihi’ne Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul 1981, s.257.

54 Zeki Velidi Rum ve Ermenilerin on üçüncü asrın sonlarına kadar Anadolu’nun birçok yerinde varlığını muhafaza etmesini “dinî asa-biyete” bağlar (Togan, 1981: 256–257). Diğer kaynaklar da, özellikle bölgede Türk hâkimiyetinin başlamasından sonra sınırları Tiflis ve Trabzon’dan, Sivas, Erzincan, Erzurum, Bayburt ve Van Gölüne kadar uzanan Kilikya Krallığının çökmesiyle yüksek dağlık bölgelere çekilen Ermenilerin; ulusal kimliklerini kilise etrafında tanımladıklarını zikre-der. Aynı şekilde bu dönem, yani on dört ve on altıncı yüzyıllar, Kilikya Ermenileri için tarihlerindeki en önemli ve karanlık kırılma yüzyılları olarak belirtilir. Bkz. Kouymjian, Armenia from the Fall of the Cilician Kingdom (1375) to the Forced Emigration under Shah Abbas (1604), 1997.

55 Bahsi geçen dönemin (1375–1604) Ermeniler açısından tarihî gelişi-mine dair müstakil bir araştırma için bkz. Kouymjian, Armenia from the Fall of the Cilician Kingdom (1375) to the Forced Emigration under Shah Abbas (1604).

DİPNOTLAR268

56 Curtin, Kültürler Arası Ticaret, s.229, 232.57 Avrasya kıtasının bir ucundan diğerine hâmiline yazılmış borç senet-

leri kullanarak ticaret yapan Ermeniler ve bunların ticarî ilişkiler ağı, Ermeni ulusu ve kilisesinin halkalarından oluşan bir bir birlik üzerinde yükseliyordu. Bkz. Esther Sahle, “Re-evaluating the Role of Voluntary Organisations: Merchant Networks, the Baltic and the Expansion of European Long-Distance Trade”, Working Papers No. 138/10, Department of Economic History London School of Economics Houghton Street London, WC2A 2AE, 2010, s.6.

58 Curtin, Kültürler Arası Ticaret, s.238–239.59 Matt Romaniello, “The Profit Motive: Regional Economic

Development in Muscovyafter the Conquest of Kazan’”, s.15–16.60 1956 yılında Delhi’de yayımlanan bir arşiv belgesi, Ermenilerin

Hindistan, özellikle de Güney Hindistan’la ilişkilerinin, Vasco de Gama’nın Hint sahillerine ulaşmasından çok öncelere, sekizinci yüzyıla kadar dayandığını göstermiştir. Bu belge, 780 yılında Malabar sahil-lerine gelen Thomas Cana isimli Ermeni’nin sadece muslin, değerli taşlar ve baharat ticareti yapan bir tüccar olarak değil, aynı zamanda Hıristiyanlığın bölgedeki dinî rükünlerinden biri olarak diplomatik faaliyetlerde bulunduğunu ortaya koymaktadır. Thomas Cana, daha o tarihlerde Cranganore yakınlarında kurduğu ticarî bir kasabaya, hem okul, hem de kilise açmıştı. Bkz. http://www.menq.am/history/chap1_part 02.htm.

61 Bilhassa Moğollar döneminde Ayas Limanı, Asya ürünleri için esas ihraç noktalarından biri hâline gelmişti. Bkz. Paydaş, Akkoyunlular Döneminde Ticaret, s.217.

62 Kouymjian, “Armenia from the Fall of the Cilician Kingdom”, s.2.63 Bir kaynak o devirde Yeni Culfa ve bu kenti çevreleyen köylerde 150.000

civarında Ermeni’nin yaşadığını belirtmektedir ki, bu nüfus aynı zamanda İran’da yaşayan en büyük Hıristiyan nüfustur Bkz. Andonianı ve diğerleri.

64 H. E. Richardson, “Armenians in India and Tibet”, The Journal of The Tibet Society, 1981, s.64; Bruce Masters, The Otoman City between East and West Aloppo, Izmir and İstanbul, Cambridge University Press, 1999, s.33.

65 Ina Baghdiantz MacCabe, “Princely Suburb, Armenian Quarter or Christian Ghetto? The Urban Setting of New Culfa in the Safavid Capital of Isfahan (1605–1722)”, REMMM 107–110, s.417.

66 Curtin, Kültürler Arası Ticaret, s.235.67 MacCabe, “Princely Suburb, Armenian Quarter or Christian Ghetto?,

s.418.

DİPNOTLAR 269

68 21 Mart 1590’da İstanbul muahedesiyle Yavuz Selim’den sonra tek-rar Osmanlı topraklarına katılan Tebriz’in Safavi İran’a katılması, Şah Tahmasb’ın ölümünden sonra iktidara gelen Şah Abbas tarafından ger-çekleştirilmiştir ki; 1603’te başlayan bu savaş süresi tam tamına 9 yıl, 1 ay, 24 gün sürmüştür (Öztuna, 2004: 278). Ayrıca bkz. Metin Kunt, “Ottomans and Safavids States, Statecraft, and Societies, 1500–1800” s.200.

69 Kışın yaklaşmasına ve sadık kullar olarak Ermenilerin Şah’ın bütün isteklerine itaat etmelerine rağmen, bunların gelecek kışa kadar göçün ertelenmesi isteği Şah tarafından reddedildi. Millerce uzanan insan karavanları itiş-kakış derhal yollara düştü. Binlercesi yeterli sandal olmadığından, Aras nehrinden geçerken boğularak öldü. Kurtulanlar gruplara bölündü ve 1604–1605 kışlarında Kuzeydoğu İran’da müm-kün herhangi bir yerdeki barınaklara yerleştirildi. İzleyen yıl nihayet bir grup Şah’ın başkenti olan İsfahan’a iskân edildi. Burası daha sonra Yeni Culfa olarak bilinen Ermeni yerleşim biriminin de adı olacak o kritik ticaret merkeziydi. Kouymjian, Armenia from the Fall of the Cilician Kingdom, 1997, 23–24.

70 İngiliz gezgin John Cartwright geç on altıncı yüzyılda Culfa’da taştan inşa edilmiş 2.000 evde 10.000 civarında Ermeni yerleşimcinin bulun-duğundan bahseder (Kouymjian, Armenia from the Fall of the Cilician Kingdom, 1997, 29.

71 Curtin, Kültürler Arası Ticaret, s.235.72 Görüldüğü üzere, tüccar sınıfının Hıristiyan inancı ekonomik bir fay-

daya tahvil edildiği için terviç edilirken, zanaatkârların Hıristiyan inan-cından böylesi bir fayda görmeyen Şah, onların Hıristiyanlığından değil Müslümanlığa geçmesinde yarar görüyor olmalıdır.

73 MacCabe, “Princely Suburb, Armenian Quarter or Christian Ghetto?, s.419.

74 Andre Gunder Frank, Yeniden Doğu: Asya Çağında Küresel Ekonomi, Çev. Kâmil Kurtul, İmge Kitabevi, Ankara, s.107.

75 Bu dönemde Ermeni orta sınıfını oluşturan tüccarlar İran’ın tamamını içine alan kara yollarında çok ciddi bir rol oynuyorlardı. Hatta 1653’ten 1661’e kadar kraliyet atelyelerinin müfettişi sıfatıyla yetenekli bir malî ajan olarak şöhret kazanan Muhammed Beg isimli Tebrizli bir Ermeni, büyük vezir olarak görev İran sarayında görev yapmıştır. Bkz. John Foran, “The Long Fall Of The Safavıd Dynasty: Movıng Beyond The Standard Vıews” Int. J. Middle East Stud. 24, Cambridge University Pres, 1992,s.284, 286.

76 Sushıl Chaudhury, “Tradıng Networks In A Tradıtıoal Dıaspora, Armenıans In Indıa, C. 1600–1800” Diaspora Entrepreneurial

DİPNOTLAR270

Networks, C. 1000 – 2000” of the XIIIth International Economic History Congress, Buenos Aires 22 – 26 July 2002, s.2.

77 Bu diyalekt diğer Ermenilerin bile anlayamayacağı eşsiz bir diyalekt olduğu için, Yeni Culfa Ticaret Kolonisinin vatandaşları olarak ayrıca-lıklı bir konuma sahip bu Ermenileri, sadece diaspora değil, Sephardic Yahudileri gibi “diaspora içinde diaspora” olarak adlandırmak daha doğru olur. Bkz. Aslanian, “Social capital, ‘trust’ and the role of networks in Julfan trade: informal and semi-formal institutions at work”, Journal of Global History 1, London, s.390.

78 Bhattacharya, “The “Book of Will” of Petrus Woskan”, s.73–74.79 Bhattacharya, “The “Book of Will” of Petrus Woskan”, s.75.80 Sebouh Aslanian, “Social capital, ‘trust’ and the role of networks in

Julfan trade: informal and semi-formal institutions at work”, Journal of Global History 1, London, 2006, s.391.

81 Bhattacharya, “The “Book of Will” of Petrus Woskan”, s.76.82 MacCabe, “Princely Suburb, Armenian Quarter or Christian Ghetto?,

s.420.83 Bu sistem çok kısa olarak bir tür emek-sermaye ortaklığı olarak tanım-

lanabilir. Bu konuda müstakil ve oldukça kapsamlı bilgi sahibi olmak için bkz. (Şekerci, 1981: 248–346).

84 Sebouh Aslanian, “The Cırculatıon Of Men And Credıt: The Role Of The Commenda And The Famıly Fırm In Julfan Socıety” JESHO 50.2–3, 2007, s.125.

85 Bhaswatı Bhattacharya, “Armenıan European Relatıonshıp In Indıa, 1500–1800: No Armenıan Foundatıon For European Empire?” JESHO 48.2: 277–322. 2005, s.278–280.

86 http://www.menq.am/history/chap1_part02.htm.87 Braudel, İslam’da uzun bir geçmişe dayanan ve Hindistan, Doğu Hintler

ve Çin’e uzun mesafeli ticarî örgütlenmenin alışılmış tarzı olan bu sis-temin İtalya’da ortaya çıkmasını, on bir ve on ikinci yüzyıllara götürür. İtalya’da ortaya çıkan bu sistem pek büyük ihtimalle Müslümanlardan intikal etmişti. Bkz. Fernand Braudel, Maddi Medeniyet ve Kapitalizm, 1991, 151; Claude Markovits, The Global World of Indian Merchants, 2000, s.157.

88 Bhaswatı Bhattacharya, “Armenıan European Relatıonshıp In Indıa, 1500–1800: No Armenıan Foundatıon For European Empire?” JESHO 48. 2: 277–322. 2005, pp. 283–287.

89 Halep bilhassa Kilikya’daki Ermeni Silis devletinin yıkılmasından sonra fırsatı değerlendirerek ipek ticaretinde onun yerini almıştır. Bkz. Andre

DİPNOTLAR 271

Miquel, İslâm ve Medeniyeti: Doğuştan Günümüze, Birleşik Dağıtım Kitabevi, Ankara 1991, 311.

90 Bruce Masters, The Otoman City between East and West Aloppo, Izmir and İstanbul, Cambridge University Press, 1999, s.28–34.

91 William Gervase Clarence Smith, “Middle Eastern entrepreneurs in Southeast Asia, c1750-c1940” SOAS, University of London, s.4.

92 Oysa Yeni Culfalıların lideri Hoca Nazar, bir dönem Şahın bankerliğini yapıyordu.

93 Burada insanın aklına ister istemez İspanyolların Endülüs’te Müslüman ve Yahudilere karşı giriştiği akıl almaz politikalar geliyor. Beşerî serma-yenin ülke kalkınmasındaki rolünü çok iyi takdir eden basiretli yöne-ticiler dil, din, ırk ve renk ayrımı gözetmeden bütün yetenekleri kendi ülkelerine çekmeye çalışırken ve hatta Osmanlı örneğinde görüldüğü gibi zorunlu iskân politikalarına yönelirken, bu tarz bir politikanın sakıncalarını göremeyen dönemin İranlı yöneticilerini yönlendiren saik-ler sahiden de merak konusudur. Mesela Osmanlı döneminde zorunlu iskân politikaları ve yıllara göre farklı gruplardan oluşan zümrele-rin zorla yer değiştirmelerine ilişkin olarak bkz. Paul Lovell Hooper, Forced Population Transfers in Early Ottoman Imperial Strategy: a Comperative Approach, Princeton University Press, 2003.

94 MacCabe, “Princely Suburb, Armenian Quarter or Christian Ghetto?, s.434.

95 http://www.menq.am/history/chap1_part01.htm96 http://www.menq.am/history/chap1_part01.htm97 http://www.menq.am/history/chap1_part01.htm98 Bunun temel sebeplerinden biri, yukarıda da altı çizildiği gibi, Safavi

İran’ının Yeni Culfalı Ermenilere karşı sürdürdüğü imtiyazlı politikayı terk etmesi ve hatta şehirdeki tüccarların şefine din değiştirme konu-sunda baskı yapmasıyla ilişkiliydi. Bkz. Ina Baghdiantz-MacCabe, Princely Suburb, Armenian Quarter, 434–435.

99 H. E. Richardson, “Armenians in India and Tibet”, The Journal of The Tibet Society (1981), s.64-65; Bhaswatı Bhattacharya, “Armenıan European Relatıonshıp In Indıa, 1500–1800: No Armenıan Foundatıon For European Empire?” JESHO 48.2: 277–322. 2005, s.293-294.

100 Claude Markovits, “The Global World of Indian Merchants, 1750-1947 Traders of Sind from Bukhara to Panama” Cambridge Studies in Indian History and Society 6, (ed.) C. A. Bayly, Rajnarayan Chandavarkar, Gordon Johnson, Cambridge University Press, 2000, s.63, 122.

101 Aslanian, “Social capital, ‘trust’ and the role of networks in Julfan trade”, s.387-388.

DİPNOTLAR272

102 Aslanian, “Trade Diaspora versus Colonial State: Arrnenian Merchants”, s.47-48.

103 Bhattacharya, “Armenıan European Relatıonshıp In Indıa”, s.282.104 B. R. Tomlinson, “The ‘Empire of Enterprise’: British business networks,

trade and remittance in Asia, 1793–1810”, s.9.105 Bishnupriya Gupta, “Competition and control in the market for

textiles:The weavers and the East India Company” s.18, 106 Vahe Baladouni, Review of the “Armenian Merchants of the Seventeenth

and early Eighteenth Centruies: English East India Company Sources”, Tranactions of the American Philosophical Society, vol. 88. part 5., 1998, s.236.

107 Belgenin orijinalindeki ‘painters’ kelimesinin sadece boyama mı, baskı mı, ya da her ikisini birden içeren bir teknik mi olduğunun tam olarak bilinemeyeceği belirtildiği için, yukarı da bu tarz bir anlatıma gidilmiş-tir. Bkz. Paul R. Schwartz, Printing on Cotton at Ahmedabad India in 1678, Calico Museum of Textiles, Ahmedabad, Inida, Museum Monograph No. 1. 1969, s.10.

108 Paul R. Schwartz, Printing on Cotton at Ahmedabad India in 1678, Calico Museum of Textiles, Ahmedabad, India, 1969, s.10.

109 Babur Şah hatıratında bu hattı, “Hindistan ile Horasan arasındaki karayolu üzerinde iki ticaret merkezi vardır; biri Kâbil ve diğeri de Kandehar’dır. Fergana, Türkistan, Semerkand, Buhara, Belh, Hisar ve Bedehşan’dan kervanlar Kâbil’e gelirler; Horasan’dan da Kandehar’a giderler. Hindistan ile Horasan arasındaki yol bu vilayetten geçer. Fevkalâde iyi bir ticaret yeridir. Tüccarlar, Çin’e veya Rum’a gitseler bile, ancak bu kadar ticaret yapabilirler. Kâbil’e her sene yedi-sekiz veya on bin at gelir; aşağı Hindistan’dan bir de beyaz elbiselik, ham şeker (kand) şeker ve baharat getirirler. Birçok tüccarlar ona karşı otuz-kırk kazanca razı olmazlar. Kâbil’de, Horasan, Irak, Rum ve Çin malları bulunur ve burası Hindistan’ın asıl pazarıdır.” şeklinde tasvir eder. Bkz. Babur, Vekayi: Babur’un Hatıratı II, 1987, s.139.

110 Bhattacharya, “Armenıan European Relatıonshıp In Indıa”, p. 289.111 Bhattacharya, “Armenıan European Relatıonshıp In Indıa”, p. 289-290.112 Braudel, Maddi Uygarlık: Dünyanın Zamanı 2004, s.22.113 Ella-Natalie Rothman, “Between Venıce And Istanbul: Trans-Imperıal

Subjects And Cultural Medıatıon In The Early Modern Medıterranean”, 2006, p. 29,

114 Curtin, Kültürler Arası Ticaret, s.253.115 Aslanian, “Trade Diaspora versus Colonial State: Arrnenian Merchants”,

s.50.

DİPNOTLAR 273

116 Fernand Braudel, Maddi Uygarlık Ekonomi ve Kapitalizm XV-XVIII Yüzyıllar: Mübadele Oyunları, Çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Gece Yayınları, Ankara 1993, s.102.

117 On yedinci yüzyılın sonlarında bölgede şahsi gözlemlerde bulunan müşahitlerin verdiği bilgilere göre, Malabar sahilleri, İran Körfezi, Kızıl Deniz’in ağzı, Mozambik Kanalı ve Açe’ye kadar uzanan bölgelerde kendi bandıralarıyla seyrüsefer eden Ermenilere ait silahlı gemilerin bulunduğu bilgisi, diasporanın sadece başkalarına yaslanarak iş yap-madığına ilişkin kuvvetli bir kanıt sunuyor Biddulph John, The Pirates of Malabar, and an Englishwoman in India Two Hundred Years Ago, 1907, s.49.

118 Curtin, Kültürler Arası Ticaret, s.246.119 Buhara yakınlarındaki bir köyde üretilen ve İran, Irak, Kirman ve

Hindistan’da ipek fiyatından satılan ibrişimler, Hindistan ve Buhara arasındaki ticaretin temel mallarından biriydi. Ayrıca Babür oğulların-dan Cihangir dönemi Hindistan’ına Türkistan’dan kuru üzüm ve elma gönderiliyordu. Amu Derya ve İndus arasındaki bu ticarette sadece Tacikler, Özbekler, Afganlılar, Hazarlar ve Barkışlar değil, Ermeni tüc-carlar da faal haldeydiler. Amu Deya ve İndus arasındaki bozkır göçebe-leri arasındaki ticarî bağlantıyı sağlayanlar arasında da Ermeni tüccarlar bulunuyordu (Alam, 1994: 211).

120 Sebouh Aslanian, “The Salt in a Merchant’s Letter: The Culture of Julfan Correspondence in the Indian Ocean and the Mediterranean”, Journal of World History, Vol. 19, No. 2, University of Hawai‘i Press, 2008, s.133-134.

121 Lucia Frattarelli-Villani Fischer, Stefano ‘“People of Every Mixture”. Immigration, Tolerance and Religious Conflicts in Early Modern Livorno”. (ed.) Francesca Petrucci, Eleonora Lollini, Francesca Verdiani, Immigration, Immigration and emigration in historical perspective, Pisa University Press, 2008, s.95.

122 Fischer, Stefano ‘“People of Every Mixture”. Immigration, Tolerance and Religious Conflicts in Early Modern Livorno”, s.95.

123 Aslanian, “Trade Diaspora versus Colonial State: Arrnenian Merchants”, s.45.

124 Aslanian, “Trade Diaspora versus Colonial State: Arrnenian Merchants”, s.46.

125 Bhattacharya, “Armenıan European Relatıonshıp In Indıa”, s.298.126 Matt Romaniello, “The Profit Motive: Regional Economic

Development in Muscovyafter the Conquest of Kazan’”, s.682.127 Fernand Braudel, Maddi Uygarlık: Gündelik Hayatın Yapıları, Çev.

Mehmet Ali Kılıçbay, İmge Yayınları, Ankara 1994, s.399.

DİPNOTLAR274

128 Aslanıan, “Social capital, ‘trust’ and the role of networks in Julfan trade: informal and semi-formal institutions at work”, Journal of Global History 1, London 2006, s.388.

129 Braudel, Maddi Uygarlık Ekonomi ve Kapitalizm, s.131.130 Braudel, Maddi Uygarlık Ekonomi ve Kapitalizm, s.131.131 İnalcık-Quataert, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal

Tarihi II, 2004, s.631.132 Aslanian, “Trade Diaspora versus Colonial State: Arrnenian Merchants”,

s.44.133 Surayia Faroqhi, Osmanlı İmparatorluğunda Üretmek, Pazarlamak,

Yaşamak, Çev. Gül Çağalı Güven-Özgür Türesay, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2003, s.17.

134 Aslanian, “Trade Diaspora versus Colonial State: Arrnenian Merchants”, s.44.

135 Muzaffar Alam, “Trade, State Polıcy And Regıonal Change: Aspects Of Mughal-Uzbek Commercıal Relatıons, C. 1550–1750” Journal of the Economic and Social History of the Orient, Vol. 37, No. 3, 1994, p. 214.

136 Braudel, Maddi Uygarlık Ekonomi ve Kapitaliz, s.133.137 James E. Rauch, “Business and Social Networks in International Trade”,

Journal of Economic Literature Vol. XXXIX (December 2001) p. 1181.138 Trivellato, The Sephardic Diaspora and Cross-Cultural Trade in the

Early Modern Period, 2008. s.8; Bhattacharya, “The “Book of Will” of Petrus Woskan (1680–1751”, p. 72.

139 Bhattacharya, “The “Book of Will” of Petrus Woskan (1680–1751”, p. 73.

140 Aslanian, “Trade Diaspora versus Colonial State: Arrnenian Merchants”, p. 38.

141 Aslanian, “Trade Diaspora versus Colonial State: Arrnenian Merchants”, p. 38.

142 Masters, The Otoman City between East and West Aloppo, Izmir and İstanbul, p. 33.

143 John Pinkerton, “A General Collection of the Best and Most Interesting Woyages and Travels in All Parts of World”, London 1811, s.427.

144 Clarence Smith, “Middle Eastern entrepreneurs in Southeast Asia, s.4.145 Braudel, Maddi Uygarlık Dünyanın Zamanı, s.415.

DİPNOTLAR 275

146 Faroqhi, Osmanlı İmparatorluğunda Üretmek, Pazarlamak, Yaşamak, s.105.

147 Athanasios Gekas, A global history of Ottoman cotton textiles, 1600–1800, European University Institute Badia Fiesolana, Italy 2007, s.11, 18.

148 Çok eskiden beri Diyarbakır ve Ortadoğu’da bahsi geçen tekniklerle üretilen tekstillerin, sadece bölge piyasalarında değil, aynı zamanda Avrupa ve özellikle Marsilya piyasalarında alıcı bulduğunu belirten bazı araştırmacılar; bu teknikle üretilen malların Hindistan’a da bu bölge yoluyla ulaştığını kaydediyor. Bkz. (Gakes, 2007: 18–19).

149 Beverly-Giorgio Riello Lemire, “East And West: Textıles And Fashıon In Early Modern Europe” 2008, s.897.

150 Turgay, “Trabzon”, s.47-48.151 Salah Zaimeche, The Coffee Trail: A Muslim Beverage Exported to the

West, (ed.) Salim Al-Hassani, Copyright: FSTC Limited, 2003–2004, Manchester, M14 5DX, United Kingdom 2003, s.6.

152 Curtin, Kültürler Arası Ticaret, s.248.153 Braudel, Maddi Uygarlık Gündelik Hayatın Yapıları s.233.154 Bhattacharya, “Armenıan European Relatıonshıp In Indıa”, p. 283.155 Bert ram D. Wolfe, Devrimi Yapan Üç Adam I-II, (çev. Y. Murat) Bilim

Felsefe Sanat Yayınları, Tuba Matbaası, 1989, c. I, s.196.156 Fred Burnaby, At Sırtında Anadolu, Çev. Fatma Taşkent, İletişim

Yayınları, İstanbul 1999, s.145–151.

V. Osmanlı Devleti’nde İnşaat Sektöründe ErmenilerDoç. Dr. Zübeyde GÜNEŞ YAĞCI

1 Osmanlı Devleti’nde mimarlık teşkilatı ve inşaat esnafı hakkında geniş bilgi için bkz. Ömer L. Barkan, Süleymaniye Camii ve İmareti İnşaatı (1550-1557), Ankara 1972; Cengiz Orhonlu, “Şehir Mimarları”, Osmanlı İmparatorluğunda Şehircilik ve Ulaşım Üzerine Araştırmalar, İzmir 1983; Şerafettin Turan,“Osmanlı Teşkilâtında Hassa Mimarları”, Tarih Araştırmaları Dergisi, I/1, Ankara 1963, s.159-202; Abdulkadir Dündar, Arşivlerdeki Plân ve Çizimler Işığı Altında Osmanlı İmar Sistemi (XVIII. ve XIX. Yüzyıl), Ankara 2000.

2 Orhonlu, “Şehir Mimarları”, s.7.3 1704 yılında Adana’da inşaat esnaf listesi şöyledir: dülger, dıvarcı,

kireçci, keresteci, mismarcı, demirci, keserci, burgucu, destereci, camcı, sıvacı, hakçı, horasancı, badanacı, bıçakçı, sandıkçı, değirmenci, arabacı, çukurcu, kutucu, marangoz, hurdacı, taşçı, fırıncı, kerbiçci, sırık hamalı,

DİPNOTLAR276

beygir hamalı, kafesçi ve kaldırımcı…. Orhonlu, “Şehir Mimarları”, s.8; Balıkesir’de inşaat esnafı keresteci, nalbur, hurdacı, kiremitçi, tuğ-lacı, kireçci, horasancı, kerpiçci, nakkaş, makkacı, camcı, bıçakçı, çilin-gir, kilitçi, sandıkçı, doğramacı, demirci, neccar, duvarcı, taşçı, hamamcı gibi kişilerden oluşmaktadır. Kamil Su, XVII ve XVIII inci Yüzyıllarda Balıkesir Şehir Hayatı, İstanbul 1937, s.44.

4 İnşaat esnafının durumu, Orhonlu, “Şehir Mimarları”, s.8.5 Orhonlu, “Şehir Mimarları”, s.8.6 Ahmet Refik Altınay Osmanlı Devleti’nde inşaat esnafının ücretlerini

vermiştir. 20 Zilhicce 1229 tarihli İstanbul Kadısına yazılan hükümde kalfadan işçiye kim ne kadar ücret alacak tespit edilmiştir: bazıları şun-lardır. Neccâr kalfası 120, âla neccâr 100, vasat neccâr 90, Bayağı nec-câr 80, üstad marangoz 90, neccâr şakirdi 55, ser nakkaşan 115, üstad kalemkâr nakkaş 110, Bayağı kalemkâr nakkaş 95, nakkaş şakirdi 55, üstad camcı 90, camcı şakirdi 55, üstad suyolcu 90, suyolcu şakirdi 50, taşçı kârhanecisi, 100, üstad taşçı 90, vasat taşçı 80, taşçı şakirdi 50, hamal başı 55, hamal-ı bina 50. Ahmet Refik Altınay, Onüçüncü Asr-ı Hicrî’de İstanbul Hayatı (1786-1882), İstanbul 1988, s.23-24.

7 Ehl-i Hiref, tabiri sanat sahibi ve sanatta muktedir olan kişiler demek-tir. Osmanlı sisteminde sarayda ehl-i hiref görevlileri vardır. Ehl-i hiref tabir olunur esnaf şeklinde ifadesini bulunan bu görevliler padişah ve saray görevlileri, devletin ileri gelenleri için gerekli olan mekanla-rın düzenlenmesi, kürk, ayakkabı, giyim-kuşam, kılıç, kalkan, ok, yay, silah, kitap, cild gibi ihtiyaçlarının karşılanması işinde çalışmakta idiler. Bahattin Yaman, Osmanlı Saray Sanatkârları, 18. Yüzyılda Ehl-i Hiref, İstanbul 2008, s.9-10.

8 Hassa Mi’mârların Başı Sinan’a hüküm ki, Rum Eli’nden ve sair yerler-den gelip neccâriye ve benna ilminden haberleri olmayıp müşârüniley-hin ma’rifeti olmadan ellerine arşun alıp mi’mârlık edip nâ-ehil olmağla binâ eyledikleri evlerin ekseriyâ ocakları tutuşup ihrâk olduğun bildir-diğin ecilden buyurdum ki, vusûl buldukta bu bâbda mukayyed olup onun gibi binâ ve dülgerlik-ilminden haberi olmayıp ellerine arşun alıp vech-i meşrûh üzere mi’marlık eyleyenleri men’ edip senin ma’rifetin olmadan ol vechile nâ-ehil kimesnelere mi’marlık etdirmeyesin. Fî 17 saafer 980/29 haziran 1572. Ahmet Refik Altınay, Onuncu Asr-ı Hicrîde İstanbul Hayatı, Haz. Abdullah Uysal, Ankara 2000, s.105.

9 Suraiya Faroqhi, Kent ve Kentliler, İstanbul 1993, s.343- 344.10 Yıldıray Özbek, Osmanlı Beyliği Mimarisinde Taş Süsleme, Ankara

2002, s.575.11 Abdülkadir Dündar, “XVI. Yüzyıl Bazı Osmanlı Mimarları”, AÜİFD,

XLIII/1, Ankara 2002, s.238.

DİPNOTLAR 277

12 Fatma Afyoncu, XVII. Yüzyılda Hassa Mimarları Ocağı, Ankara 2001, s.59-60; Mesela 1805 yılındaki 30 neccar, 50 lağımcı, 10 taşçı ve taş kırıcının orducu esnafına katılmasına karar verilmiştir. Yine Belgrat Kalesi’nin tamiri için Bosna’dan 196 nefer neccar görevlendirilmiş. Bunların 36’sı Avusturya ile yapılan savaş sırasında ölmüştür. 1715 Mora seferine ise 440 kişi katılmıştır. Cengiz Orhonlu, “Şehir Mimarları”, s.9.

13 Şerafettin Turan “Osmanlı Teşkilâtında Hassa Mimarları”, Tarih Araştırmaları Dergisi, I/1, Ankara 1963, s.160; Fakat XVIII. yüzyılda Hassa Mimarlar Ocağının sayısını gösteren bir defter olmaması tam ola-rak oran verilmesini güçleştirmektedir. Buna rağmen inşa faaliyetlerinde Gayrimüslimlerin isimlerinin sıkça geçmesi oranın arttığı kanaatini uyandırmaktadır. Selman Can, “ Son Dönem Osmanlı Mimarlığında Ermeniler”, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, IV, Kayseri 2007, s.237.

14 Şerafettin Turan “Osmanlı Teşkilâtında Hassa Mimarları”, s.180-181.15 Ali uzay Peker, “ Western Influences on the Ottoman Empire and

Occidentalism in the Architecture of Istanbul”, Eighteenth- Century Life, 26/3, (Fall 2002), s.132- 168.

16 Son Hassa Başmimarları için bkz. Oya Şenyurt, “ Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Dönemlerinde “Hassa Başmimarlar”, TÜBAV Bilim Dergisi, II/4, 2009, s.489-503.

17 Ebniye-i Hassa Müdürlüğü’nün kuruluşu ve işleyişi hakkında bkz. A. Şevki Duymaz, II. Abdülhamid Dönemi İmar Faaliyetleri (Türkiye Örnekleri), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta 2003, s.32 vd.

18 A. Sinan Güler“ Onsekiz ve Ondokuzuncu Yüzyıllarda Osmanlı Mimarının Toplumsal Konumu”, Papers: VIIIth International Congress on the Economic and Social History of Turkey, Ed: Nurcan Abacı, Morrisville 2006, s.65-66; Maurice Cerasi, “ Late-Ottoman Architects and Master Builders”, Muqarnas, Vol:5, 1988, s.87-102.

19 Metin Hülagü, “Sürgünde Sadakat: Osmanlı Hanedanı ve Ermeni Mıgır Efendi”, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, III, Kayseri 2007, s.246.

20 Doğan Kuban, Osmanlı Mimarisi, İstanbul 2007, s.611-612.21 Dolmabahçe Sarayı’nın yapımında geniş bir kadro görev yapmıştır.

Sarayın mimar ve dekoratörleri Garabet Balyan, oğlu Nikogos Balyan, Sarkis Balyan Bogos Bey’dir. Planı Hacı Emin Paşa yapmıştır. Sarayın Bina Emiri Altunizade İsmail Zühtü,’dür. Kalfa olarak Bedros Nemste, görev yaparken taş işlerinde Nişan Taşçıyan, demir işlerini Kirkor Manokyan yürütmüştür. Salih Yılmaz, Osmanlı Mimarisinde İstiridye Formu, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2005, s.68.

DİPNOTLAR278

22 Selman Can, Avgül Ağıl’a dayanarak Sarkis Balyan’nın Paris’te mimari eğitimi almadığını verilen tarihlerde İstanbul’da olduğunu yazmaktadır. Selman Can, “ Arşiv Belgeleri Işığında Sarkis Balyan”, Sanat Dergisi, Sayı: 11, Erzurum 2007, s.91.

23 Doğan Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.612.24 Selman Can, “ Arşiv Belgeleri Işığında Sarkis Balyan”, s.92.25 Salih Yılmaz, Osmanlı Mimarisinde İstiridye Formu, s.49.26 Çırağan Sarayının inşası sırasında zimmetine para geçirmek ten 1882

yılında yapılan soruşturma sonucunda suçlu bulunmuştur. Selman Can, Osmanlı Mimarlık Teşkilatının XIX. Yüzyıldaki Değişim Süreci ve Eserleri ile Mimar Seyyid Abdülhalim Efendi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2002, s.52-53.

27 Cami 1848’de inşa edilmiştir. Oktay Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul 1985, s.438; Ayrıca Bezmi Alem Valide Sultan Camii Nikogos Balyan’a aittir. Salih Yılmaz, Osmanlı Mimarisinde İstiridye Formu, s.58.

28 Ohannes Serveryan hakkında geniş bilgi için bkz. Kevork Pamukciyan, “Doğumunun 200. Yıldönümünde Kayserili Hassa Mimarı Ohannes Amira Serveryan”, Tarih ve Toplum, S.46, Ekim 1987, s.23-28.

29 Yüzyılın sonlarında Diyarbakır ‘a mimar tayin edilmiştir. BOA, İE. TCT. Nr. 1/106, 25 Muharrem 1091 (26 Şubat 1680); Diyarbakır Mimarlığı’na Beyli Haçador Kalfa’nın tayini iltimasına dair Sermimar-ı Hassa İsmail imzasıyla yazılan tezkire üzerine buyruldu.

30 Tayin, teşkilatın yapısı gereği hassa baş mimarının arzı üzerine yapıl-mıştır. BOA, İE. TCT. Nr. 18/1994, 20 Zilkade 1132 (23 Eylül 1720).

31 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), C. MF., 127/6357, 9 Şevval 1132 ( 14 Ağustos 1720).

32 BOA, İE. TCT., Nr. 1/104 15 Ra 1092 ( 4 Nisan 1681). 33 Orhonlu, “Şehir Mimarları”, s.17.34 Balıkesir Şer’iye Sicili, Nr. 709/b-1.35 Abdulkadir Dündar, Arşivlerdeki Plân ve Çizimler Işığı Altında

Osmanlı İmar Sistemi, s.69.36 BOA, C.BLD., Nr. 21/1027, 23 B 1120 ( 8 Ekim 1708). 37 Abdulkadir Dündar, Arşivlerdeki Plân ve Çizimler Işığı Altında

Osmanlı İmar Sistemi, s.70.38 Oya Şenyurt “Geç Osmanlı İnşaat Ortamında “Bina Eminliği”, METU

JFA, XXV/2, Ankara 2008, s.152.39 BOA, C. ML., Nr. 115/5130, 12 Recep 1145 ( 29 Aralık 1732).

DİPNOTLAR 279

40 BOA, C.BH., Nr. 193/9068, 02 Şevval 1189 ( 26 Kasım 1775).41 BOA, HH., Nr. 565/27724, 19 Zilhicce 1251 ( 16 Nisan 1836).42 Ömer L. Barkan, Süleymaniye Camii ve İmareti İnşaatı, s.26.43 BOA, C As., Nr. 33870, 17 Zilhicce 1207 (16. Temmuz 1794); C.

As.Nr: 12844, 7 Safer 1211 (12 Ağustos 1796).44 Orhonlu, “Şehir Mimarları”, s.7.45 BOA, MAD, Nr. 15910, 1080/1669-1670. 46 Suraiya Faroqhı, “18. Yüzyıl Anadolu Kırsalında Suç, Kadınlar ve

Servet”, Modernleşmenin Eşiğinde Osmanlı Kadınları, Ed: Madeline C. Zilfi, İstanbul 2000,. s.15-16.

47 Gerek Papasoğlu hanında gerekse Zincirli hanında Müslüman ameleler de kalmaktaydılar. BOA, MAD, Nr. 3375, 1136/ 1724, s.196.

48 Ahmet Makal, “XIX. Yüzyıl Sonları XX. yüzyıl başlarında Osmanlı İmparatorluğu’nda Çalışma İlişkileri” Osmanlı V, Ankara 1999, s.90.

49 BOA, MAD, Nr. 6895.50 BOA, MAD, Nr. 15432; İnşaat esnafı içinde yer alan taşçılar ara-

sında da Ermeniler vardır. Oya Şenyurt, “Onsekizinci Yüzyıl Osmanlı Başkentinde Taşçı Örgütlenmesi”, METU JFA, XXVI/2, Ankara 2009, s.103-122.

51 BOA, MAD, Nr. 3375, s.36952 BOA, MAD, Nr. 3375, s.368.53 Donald Quataert, “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda İşçi ve

Devlet”, Osmanlı, V, Ankara 1999, s.81.54 Bu konuda bakınız: Kastamonu Jurnal Defteri (1252-1253/1836-

1837), Haz: Abdulkerim Abdukadiroğlu, İ Hakkı Aksoyak, Necip Fazıl Duru, Ankara 1998.

55 BOA, Kamil Kepeci, Nr. 4860.56 Donald Quataert, “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda İşçi ve

Devlet”, s.81.57 Alexandre Bennigsen, “Peter the Great, the Ottoman Empire, and

Caucasus”, Canadian-American Slavic Studies, VIII, 2 (Summer 1974), 311-318; İbrahim Yüksel, “Çarlık Rusya’nın Azerbaycan’ı İstilası ve Osmanlı Devleti’nin Tutumu”, Kafkasya Araştırmaları I, İstanbul 1992, s.25-33.

58 BOA, MAD, Nr. 1367. Defter H 1140/Miladi 1727-1728 yılına ait olup, Kale mimarı Yakub Ağa, Corci, Nikola, ve Yorgi Kalfalar marife-tiyle yapılan tamiratı içermektedir.

DİPNOTLAR280

59 Mahir Aydın, “Faş Kalesi”, Osmanlı Araştırmaları VI, İstanbul 1986, s.71

60 Osman Köse, Küçük Kaynarca Antlaşması, Ankara2006, s.112.61 Halil İnalcık, “Kırım Hanlığı, Türk Dünyası El Kitabı II, Ankara 1976,

s.427.62 Doğu Karadeniz kıyısındaki Soğucak kalesi başta olmak üzere Rus

sınırında bulanan diğer bazı kaleler; Hotin, Bender, Kule, Tulçi, İsakçı, Akkerman gibi kaleler de tamir edilmiştir. Bütün bu faaliyetler Hassa baş Mimarı Mehmed Tahir Ağa’nın görev süresi içerisine tekabül etmektedir. Geniş bilgi için bkz. Muzaffer Erdoğan, “Onsekizinci Asır Sonlarında Bir Türk Sanatkârı Hassa Başmimarı Mehmed Tahir Ağa Hayatı ve Mesleki Faaliyetleri”, İÜEFD Tarih Dergisi, XI/15, (Eylül 1960), s.25-47.

63 Bu yerlerden birisi olan Soğucak kalesinin keşif ve tamirat defterleri hazırlanmıştır. BOA, MAD, Keşif ve Tamirat Defteri, Nr. 3162, s.577 vd.

64 Bu amaçla Trabzon valisine gönderilen emirler için bakınız: BOA, MAD Keşif ve Tamirat Defteri, Nr. 3162, s.577 vd.

65 Faş kalesindeki 1726 yılındaki inşaat faaliyetleri kapsamında İstanbul’dan gönderilen usta ve amelelerden başka yine Trabzon Gönye ve Batum sancaklarından amele ve ayrıca Erzurum taraflarından ise 100 nefer rençberân ile birlikte 140 nefer amele tertip edilmiştir. 1727 yılında ise Trabzon eyaletindeki kazalardan 150 nefer rençberan kale mahalline gönderilmiştir. Bu gibi faaliyetler 1728 yılında da devam etmiş ve Ortaköy, Dimetoka, Arnavudköy ve Edirne’den 300 nefer amele, Erzurum’dan 100 nefer, Trabzon dan 50 nefer, Ahıska ve Batum dan 150 nefer ve Gönye’den 100 nefer olmak üzere 400 nefer rençberân kale yapımında görevlendirilmek üzere Faş kalesine sevk edilmişleridir. Mahir Aydın, “Faş Kalesi”, s.73-93

66 Soğucak kalesinin ne suretle tahkim ve takviye edilmesi gerektiği Fransız istihkâm subaylarından Antuvan Şabo tarafından Bab-ı Aliye bildiril-miştir. Antuvan Şabo dönemin sadrazamı Halil Hamid Paşa tarafın-dan kabul edilmiş ve Soğucak Kalesi ile birlikte Çanakkale kalelerinin de müdafaa planlarını yapmıştır. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, “Sadrâzam Halil Hamid Paşa”, Türkiyat Mecmuası, V, (İstanbul 1935), s.234.

67 Ferah Ali Paşa’ya Soğucak Muhafızlığı görevi 25 Aralık 1785’de tevdi edilmiştir. BOA, A. RSK., Nr. 1601, s.46,

68 BOA, C As., Nr. 1006, Evahir-i Cemaziyelahir 1196 (Haziran 1782); MD, Nr. 181, s.88, h. 272 (Evail-i Muharrem 1196 (Aralık 1781).

69 BOA, C As., Nr. 47391, 4 Şaban 1198 (23 Haziran 1784).

DİPNOTLAR 281

70 Mustafa Budak, “Kafkasya ve Osmanlı Devleti (XVI-XIX. Yüzyıllar), Osmanlı I, Ankara 1999, s.599

71 Rusya kaleyi ele geçirmek için 1788, 1789 ve 1791, yıllarında üç saldırı düzenledi ve 1791 yılındaki üçüncü saldırısında ele geçirmeyi başardı. John F. Baddeley, Rusların Kafkasya’yı İstilası ve Şeyh Şamil, İstanbul 1995, s.76-79.

72 BOA, HH, Nr. 6339, (1205, (1790/1791).73 Amele, işçi, ırgat anlamına gelmekte olup, Arapça “amel” (iş) kelime-

sinden gelmektedir. Osmanlı Devleti’nde XIX. yüzyıla kadar daha çok inşaat, tarım, madencilik alanlarında çalışanlar için kullanılan bir tabir olarak karşımıza çıkmaktadır. Kelime, daha sonraki dönemlerde ise genellikle ağır işlerde çalışan vasıfsız işçileri ifade etmek amacıyla kullanılır hale gelmiştir. Sendikacılık Ansiklopedisi, “Amele” maddesi s.38; Aynı anlamda vasıfsız işçiyi ifade etmek için rençber tabiri de kul-lanılmaktadır. Ahmet Makal, “XIX. yüzyıl Sonları XX. yüzyıl başlarında Osmanlı İmparatorluğu’nda Çalışma İlişkileri”, s.91; Hatta bazen renç-ber amele tabiri ile de aynı anlamı, yani vasıfsız ağır işlerde kullanılan işçileri ifade etmek amacıyla kullanılmıştır. BOA, C As., Nr. 24959, 22 Şaban 1211 (20 Şubat 1797); Vasıflı ameleleri ifade etmek için esnaf amele ifadesi belgelerde yer almaktadır. BOA, C As., Nr. 47923, 16 Safer 1193 (5 Mart 1779).

74 BOA, C As., Nr. 5872, 2 Rebiülâhir 1211 (6 Ekim 1796).75 BOA, C. As., Nr. 12844, 7 Safer 1211 (12 Ağustos 1796).76 BOA, C. As., Nr. 4213, 25 Cemâziyelâhir 1211 (26 Aralık 1796).77 BOA, C. As., Nr. 9050, 22 Ramazan 1211 (21 Mart 1797). 78 BOA, C. As., Nr. 4033, 17 Safer 1212, (15 Ağustos 1797). 79 Jean-Lois Mattei, “Kırım ve Kafkasya’da Osmanlı Nüfuzunun

Gerilemesi ve Ruslara Karşı Kafkas Kabilelerinin Direniş Girişimleri (1792), Toplumsal Tarih, (Haziran 1994), s.54.

80 Jean- Loia Mattei; “Kırım ve Kafkasya’da...”, s.55.81 BOA, C. As., Nr: 12916; 3 Rebiülevvel 1207 (9 Ekim 1793).82 Osmanlı Devleti’nde Kamu hizmetlerinin görülmesinde ve suçların

önlenmesinde kefalet sistemi uygulanmıştır. Reayadan olanların hatta yer yer devlet hizmetinde çalışanların mutlaka kefilleri bulunmaktaydı. Tanınmayan bilinmeyen bir kişiyi, güvenilir biri vasıtasıyla tanıma ve güvenilir hale getirme amacı güdülmekteydi. Böylece Devlet, insan-ları birbirine kefil olmak suretiyle birbirlerinden sorum tutuyordu. Geniş bilgi için bkz. Abdullah Saydam,”Kamu Hizmeti Yaptırma ve Suçu Önleme Yöntemi Olarak Osmanlılarda Kefâlet Usulü”, Kıbrıs’tan Kafkasya’ya Osmanlı Dünyasında Siyaset, Adalet ve Raiyyet, Trabzon

DİPNOTLAR282

1998, s.98-115; Bu tür bir uygulamaya Kafkasya’ya gönderilen amele-ler konusunda tesadüf edilmektedir. Temmuz 1797’de Anapa Kalesinde çalışan bir kısım amele firar etmiştir. Üç aylık yevmiyeleri de amele-lere peşin olarak ödenmiştir. Amelelerin çalıştıkları günler düşüldükten sonra geri kalan kısmının kefillerinden alınması istenmiştir. BOA, C As, Nr. 4738, 23 Muharrem 1212 (18 Temmuz 1797).

83 BOA, C. As., Nr: 4033, 17 Safer 1212 (15 Ağustos 1797). 84 BOA, C As., Nr. 4738, 23 Muharrem 1212 (18 Temmuz 1797).85 Ahmet Tabakoğlu, “Osmanlı Ekonomisinde Emek Piyasası ve Ücretler”,

V. Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi Tebliğler (İstanbul 21-25 Ağustos 1989), Ankara 1990, s.91.

86 BOA, C. As., Nr: 33870; C As.,Nr. 33870, 17 zilhicce 1207 (16. Temmuz 1794).

87 BOA, C. As.Nr: 4033, 17 Safer 1212 (15 Ağustos 1797). 88 Şaranpo: Küçük kalelerin etrafına Kazıklarla yapılan set, bölme. Mahir

Aydın, “Faş Kalesi”, s.72.89 BOA, C. As., Nr: 53257, Evâil-i Rebiülâhir 1212 (Eylül 1797).90 Ömer L.Barkan, Süleymaniye Camii ve İmareti İnşaatı,. s.22, Rençber,

neccar gibi amele ücretleri XVI yüzyılda yaz aylarında 12 akça, kış ayla-rında 10 akçe olarak tespit edilmiştir. Yine bu yüzyılda bennâ (Kalfa Dülger), neccar, taşçı gibi işçilerin ücretleri itirazları üzere günlük 12 akçeden 16 akçeye çıkarılmıştır. Ahmet Refik Altınay; Onuncu Asr-ı Hicride İstanbul Hayatı, s.124- 126

91 Ahmet Refik Altınay, Onuncu Asr-ı Hicrîde. İstanbul Hayatı, s.125, Osmanlı Devleti’nde mal ve hizmetlerin narha tabi olduğu gibi işçi ücretleri de narha tabi idi ve merkez tarafından belirlenirdi. Bu iti-barla tespit edilen ücretlerin altında ücret verilmesi yasaktı. Tespit edilen ücretlerin yetersiz kalması durumunda vasıflı ve vasıfsız işçiler divana başvurarak gerekçeleriyle birlikte yevmiyelerinin yetersiz oldu-ğunu belirtirler ve yeniden düzenleme yapılarak zam talep ederlerdi. Bu başvurular divan tarafından değerlendirilerek yevmiyelerin az olduğu sonucuna ulaşılırsa derhal ücret narhları yeniden düzenlenir ve gerek-tiği ölçüde zam yapılırdı. Zam ilgili işçilerin kethüda ve söz sahipleri-nin ücretleri kabul ettiklerini ve bu tespit edilen ücret üzerinden ücret talep etmeyeceklerine dair taahhütte bulunmalarından sonra yürür-lüğe girerdi. Salih Aynural, İstanbul Değirmenleri ve Fırınları Zahire Ticareti (1740- 1840), İstanbul 2002, s.155

92 1 para 3 akçedir. Dolayısıyla bir amelenin yevmiyesi 48-60 akçedir. XVIII. yüzyıl ortalarından itibaren Osmanlı Devleti’nde sikke rayici şu şekildedir: 1 kuruş 40 para ,1 para 3 akçe ve 1 kuruş 120 akçe idi. İsmail

DİPNOTLAR 283

Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV. Cilt I. Kısım, Ankara 2007, s.597.

93 Neccar: 30-40 para (90-120 akçe), Taşçı: 27-30 para (81-90 akçe); Sıvacı: 40 para (120 akçe) Ahmet Tabakoğlu; “Osmanlı Ekonomisinde....”, s.96, Tarım kesiminde çalışan işçilerle karşılaştırdığımızda kalifiye işçi-lere ödenen ücretler daha yüksekti. Ancak vasıfsız işçilerin ücretleri ile tarımda çalışan işçilerin ücretleri aynı seviyede idi. Reşat Kasaba, Osmanlı İmparatorluğu ve Dünya Ekonomisi, İstanbul 1995, s.85.

94 Mustafa Öztürk, ” Bursa’da Hububat Fiyatları (1775-1840), XI. TTK (5-9 Eylül 1990), Kongreye Sunulan Bildiriler, IV, Ankara 1994, s.1733.

95 Mustafa Öztürk, “XVIII. Yüzyılın Sonlarında Orta Anadolu’da Fiyatlar”, X. Türk Tarih Kongresi ( Ankara 22-26 Eylül 1986) Kongreye Sunulan Bildiriler, IV, Ankara 1993, s.1837.

96 Mustafa Öztürk;” Bursa’da Hububat Fiyatları” , s.1733.97 BOA, C. As., Nr: 24959, 22 Şabân 1211 ( 20 Şubat 1797).98 1796 yılında Karahisar- Şarki Sancağından Anapa Kalesi için gönde-

rilecek amelelere günlük 75 akçe verilmesi emredilmiştir. BOA, C As., Nr.3708, 2 Şaban 1210 ( 4 Mart 1796)

99 BOA, C As., Nr:3708, 2 Şaban 1210 ( 4 Mart 1796).100 BOA, C As., Nr: 36737, 13 Şabân 1211 (9 Şubat 1797).101 Ömer L. Barkan, Süleymaniye Camii ve İmareti İnşaatı, s.101.

VI. Balyan Ailesi ve Osmanlı İmar Sektöründeki YeriYrd. Doç. Dr. Selman CAN

1 Erhan Afyoncu, “XVI. Yüzyıl’da Hassa Mimarları”, Prof. Dr. İsmail Aka Armağanı, İzmir 1999, s.200.

2 Fatma Afyoncu, XVII. Yüzyılda Hassa Mimarları Ocağı, Ankara 2001, s.63.

3 Mustafa Cezar, Hassa Mimarlar Ocağı’nda meydana gelen boşalma-lara Mülâzım Ocağı’ndan atamalar yapıldığını belirtmektedir. Mustafa Cezar, Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi, İstanbul1971, s.45.

4 Gayrimüslim mimarlar, bazı çalışmaları nedeni ile yükümlü oldukları vergilerden muaf tutulup, özel haklara sahip olabilmekteydiler. Üsküdar Selimiye Camii Mimarı Foti Kamyanos Kalfa’ya verilen muafiyet beratı bu uygulamaya güzel bir örnektir. 1805 tarihli berat ile Foti Kalfa’nın elde ettiği haklar şunlardır; Gayrimüslimlerin ödemek zorunda olduk-ları bütün vergilerden muaf tutulur. Kişi dokunulmazlığı sağlanır. Üst-başı aranamaz, kılık kıyafetine müdahale olunamaz, evine zabıta ve kolluk kuvvetleri giremez. Seyahat ve yol serbestisi ve ayrıcalıklarından

DİPNOTLAR284

istifade eder. Yargı muafiyeti verilir. Olağan mahkemelerde yargılana-maz ancak Divan-ı Asafi’de (Yüce Divan) yargılanabilir. Kemal Beydilli, “III. Selim Devrinde Verilen Bazı Muaf ve Müsellemlik Beratları Hakkında: Foti Kalfa’nın Beratı”, Osmanlı -Türk Diplomatiği Semineri (30-31Mayıs 1994), İstanbul Üni. Edebiyat Fak. Tarih Araştırmaları Merkezi, İstanbul 1995, s.86.

5 Oya Şenyurt, Türkiye’de Yapı Üretiminde Modernleşme ve Taahhüt Sisteminin Oluşumu, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2006, s.55.

6 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (Buradan sonra BOA şeklinde) MAD. No:8959, 17 Ramazan 1245/12 Mart 1830, s.35-69.

7 Selman Can, “Son Dönem Osmanlı Mimarlığı’nda Ermeniler”, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, Cilt:IV, Kayseri 2007, s.237.

8 BOA, C. Saray No:2860, 28 C.evvel 1247/ 4 Kasım 18319 BOA, İrade Meclis-i Vâla No: 3770, 13 R.âhır 1265 / 8 Mart 1849.10 BOA, İrade Dahiliye No: 15362, 22 C.âhır 1268 / 16 Nisan 1852.11 Salnam-i Devleti 1283 (1866–67), s.53. 12 Topkapı Sarayı Arşivi, Evrak No. 1782, 21 C.âhır 1247 / 28 Kasım

1831.13 Bazı çalışmalarda Ebniye-i Seniyye İdaresi’nin Ebniye Müdürlüğü’nün

devamı olduğuna dair bilgiler mevcut olsa da bu yanlıştır. Arzu Terzi, “XIX. Yüzyıl Sonlarında Ebniye-i Seniyye İdaresi (Görevleri ve Teşkilatı)”, TED, Sayı:16, İstanbul 1998, s.110.

14 Şenyurt, Türkiye’de Yapı Üretimi, s.209.15 İlber Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul 2006,

s.249-250.16 Kevork Pamukciyan, Zamanlar-Mekanlar-İnsanlar, İstanbul 2003,

s.125.17 Balyan Ailesi’nin mesuplarının yapmış oldukları çalışmalara ilişkin

bkz:Pars Tuğlacı, Osmanlı Mimarlığı’nda Balyan Ailesi’nin Rolü, İstanbul 1993.;Kevork Pamukciyan, Biyografileriyle Ermeniler, İstanbul 2003.; Afife Batur, “Balyan Ailesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt:2, İstanbul 1994, s.35-41.

18 BOA, Cevdet Maarif, No: 5481, 27 Şaban 1216 / 2 Ocak 1802. 19 BOA, HH, No: 26244.20 Tuğlacı, Balyan Ailesi, s.435.21 BOA, Cevdet Dahiliye, No: 62375, 27 R.evvel 1295 / 31 Mart 1878.

DİPNOTLAR 285

22 BOA. Cevdet Saray No: 2860 , 1247 / 1831.23 Şenyurt, Türkiye’de Yapı Üretimi, s.33.24 Kevork Pamukciyan, Biyografileriyle.., s.9725 BOA, MKT. NZD., Dosya No: 85, Gömlek No: 40, Tarih: 2 Zilkade

1269/ 7 Ağustos 1853. 26 Aygül Ağır, “ Balyan Ailesi’nin Mimarlığında Palladio İzleri”, EJOS,

IV (2001), M. Kiel, N. Landman &H. Theunnissen (eds.), Proceedings of the 11th İnternational Congress of Turkish Art, Utrecth – The Netherlands, August 23-28, 1999, No:3, 1-24.

27 BOA, A.MKT.MHM., No: 460/55, Tarih: 10 C.âhır 1290/ 5 Ağustos 1873.

28 BOA, İrade Dahiliye No: 63793, 20 C.evvel 1296 / 12 Mayıs 1879. 29 BOA, A.MKT. MHM., No: 468/25, 20 Ramazan 1290 / 11 Kasım

1873.30 BOA, Y.EE., No:2361/35.31 BOA, Y.PRK.AZN., No: 2/49, 17 Şevval 1303 / 19 Temmuz 1886.32 BOA, Y.PRK.AZJ., No: 13/44, 26 Temmuz 1304 / 7 Ağustos 1888.33 BOA, Y.MTV., No: 54/38.34 Tuğlacı, Balyan Ailesi, s.433.35 BOA, Y.PRK. SGE., No:3/69. 6 Zilkade 1307/25 Haziran 1890.36 BOA, Y. PRK.EV., No:3/36, 16 C.evvel 1318/11 Eylül 1900.37 Tuğlacı, Balyan Ailesi, s.47.38 BOA, HH, No:36924.39 Tuğlacı, Balyan Ailesi, s.46.40 BOA, HH, No: 29310 , 1243 / 1827-28.41 Midhat Sertoğlu, “Eski Saray”, Resimli Osmanlı Tarihi Ansiklopedisi,

İstanbul 1958, s.94.42 Mehmed Ali Beyhan, Gülzar-ı Fütûhat; Şirvanlı Fatih Efendi (Bir

Görgü Tanığının Kalemiyle Yeniçeri Ocağı’nın Kaldırılışı, İstanbul 2001, s.17.

43 BOA, MAD, No:8959, s.52-58, 3 Z. 1241 / 9 Temmuz 1826.44 Tuğlacı, Balyan Ailesi, s.86.45 Tuğlacı, Balyan Ailesi, s.55.46 BOA, MAD, No:8959.

DİPNOTLAR286

47 Gözde Ramazanoğlu, Osmanlı Yenileşme Hareketleri İçerisinde Selimiye Kışlası ve Yerleşim Alanı, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2003, s.126

48 Tuğlacı, Balyan Ailesi, s.53.49 BOA, HH, No: 29041-C, 27 Safer 1248 / 25 Haziran 183250 BOA, MB, No:1/ 51.51 Tuğlacı, Balyan Ailesi, s.278.52 Günkut Akın, “Tanzimat ve Bir Aydınlanma Simgesi”, Osman Hamdi

Bey ve Dönemi Sempozyumu 17-18 Aralık 1992, İstanbul 1993, s.123.53 BOA, İrade Dahiliye, No: 3, 22 R. 1255 / 5 Temmuz 183954 Baha Tanman, “Hırka-i Şerif Camii”, DİA, Cilt:VIII, s.378.55 BOA, İ. MMS., No: 688. 56 BOA, A. MKT. NZD., No:30/9, 20 C.evvel 1267 / 23 Mart 1851.57 Kevork Pamukciyan, Biyog…,s.9658 Zeynep Çelik, Değişen İstanbul, İstanbul 1996, s.114.59 Kevork Pamukciyan, Zamanlar.., s.143-145.60 Selman Can, “Ortaköy Camii’nin Asıl Mimarı”, 1453 İstanbul Kültür

ve Sanat Dergisi / Journal of İstanbul’s Culture And Art, Cilt:4, İstanbul 2007, s.133.

61 BOA, Evkaf Defterleri, No:1349862 BOA, Cevdet Saray, No: 6070, Tarih: 7 Safer 1258 / 21 Mart 1842. 63 BOA, HR. TO., No:437/29. Belgede Fossati’nin inşa ettiği yapıların bir

listesi yer almaktadır. 64 Cengiz Can, “Gaspare Trajano Fossati”, DBİA, Cilt:III, s.326.65 BOA, HR.MKT., No:31/86, 3 C.evvel 1266 /17 Mart 1850.66 BOA, İ.MSM., No:679.67 Tuğlacı, Balyan Ailesi, s.497.68 Yıldız Hamidiye Camii’nin inşasına başlandığı sırada Sarkis Balyan

İstanbul’da bulunmamaktadır. 1881 yılı başlarında Çırağan Sarayı’nın inşası ile ilgili olarak hakkında açılan yolsuzluk soruşturmasından uzak durmak amacı ile Paris’e gitmiştir. Selman Can, Belgelerle Çırağan Sarayı, Ankara 1999, s.36.

69 Dolmabahçe Sarayı Arşivi, Evrak No:989.70 Tuğlacı, Balyan Ailesi, s.660. 71 BOA, P.PRK.ML., No:10/65, 29 Şevval 1307/18 Haziran 1890.

DİPNOTLAR 287

72 BOA, Y.MTV., No: 269/76.73 Selman Can, Bilinmeyen Aktörleri ve Olayları İle Son Dönem Osmanlı

Mimarlığı, İstanbul 2010, s.119.74 Mehmet Yavuz, “Mimar August Jasmund Hakkında Bilmediklerimiz”,

Sanat Tarihi Dergisi (Aydoğan Demir’e Armağan), Sayı/Number: XIII/I, İzmir Nisan/April 2004, s.197.

VII. Millet-i Sadıkanın XIX. Yüzyıl Osmanlı Dünyasındaki Sosyo-İktisadî Refahına Lokal Bir Örnek: Şumnu Ermenileri

Doç. Dr. Osman KÖKSAL

1 Ermeni sorununun ortaya çıkışı ve tarihsel gelişimine ilişkin bir bib-liyografya vermeyi burada yersiz ve gereksiz görüyoruz. Ancak sınırlı bir bibliyografya denemesi olarak şu esere bakılabilir: Erdal İlter, Türk-Ermeni İlişkileri Bibliyografyası, Ankara 1997.

2 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Temettuat Defteri, No.12 566. Toplam 21 sayfalık bu defterin ilk üç sayfası boştur. Dördüncü sayfadaki “Müte‘allik-i şeref-sudûr buyrulan irâde-i aliyye ve talimât-ı seniyyeye tevfikan nefs-i Şumnu mahallâtından Ermeniyân taifesinin bi’t- tahrir zâhire ihraç olunan temettuatlarını mütebeyyin defteridir” başlığı dik-kati çekmektedir. Defterin orijinal sayfa örneği için bkz. Ek Belge no:1

3 Eski isimlerinden birisi Klorograd olan şehir bugün Bulgarlarca Şumen (Shumen) olarak adlandırılmaktadır. Şehrin adı ve kısa tarihçesi için bkz. Osman Köksal, XIX. Yüzyılda Bir Osmanlı Ordugah Kasabası Şumnu, Ankara 2006, s.15-16, 18vd.; Nihat Kaşıkçı-Hasan Yılmaz, Batum’dan Burgaz’a Karadeniz’in Öte Yakası, Ankara 2001, s.25.

4 Yaklaşık 30.00 kişilik bir askeri kuvvetle gerçekleştirilen bu seferde Pravadi, Şumnu ve civarındaki kaleler Timurtaş Paşazade Yahşi Bey komutasındaki birliklerce ele geçirilmişti. Rivayete göre Çandarlı burayı zorla ele geçirdiğinden “Şumlu” diye adlandırmış ve Türk halkı tarafından da uzun süre böyle telaffuz edile gelmiştir. Muharebeden sonra ele geçirilen bir kısım topraklar Osmanlı hâkimiyetini kabul eden Bulgar kıralı Şişman’a iade edilmiş; buraların kesin hâkimiyeti Yıldırım Bayezid döneminde, büyük oğlu Süleyman Çelebi’nin 1393’te gerçek-leştirdiği sefer sonunda sağlanmıştır. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C. 1. Ankara 1972, s.192-193 vd.

5 Osmanlı Devleti’nin gerek Anadolu, gerekse Rumeli cihetinde yer alan üç büyük ana yol ağından her birisine “kol” deniliyordu. Rumeli istika-metindeki üç yoldan Karadeniz kıyısı boyunca Kırım’a uzanan yol ağı “sağ kol”, İstanbul-Edirne- Sofya- Belgrad üzerinden Macaristan’a uza-nan yol “orta kol”, daha güneyden Yunanistan veya Adriyatik sahillerine ulaşan yol ağı da “sol kol” adını alıyordu. Ayrıntılı bilgi için Bkz. Rıza

DİPNOTLAR288

Bozkurt, Osmanlı İmparatorluğu’nda Kollar, Ulak ve İaşe Menzilleri, Ankara 1966; Yusuf Halacoğlu, Osmanlılarda Ulaşım ve Haberleşme, Ankara 2002.

6 Savaş İhtimali beliren hemen her dönemde sefer hazırlığı söz konusu olduğunda, Şumnu ordugâhının önemi hemen ortaya çıkıyordu. Buradaki ve ikmal hazırlıklarının eksiksiz yerine getirilmesini tembih-leyen saraydan yerel yöneticilere yazılmış buyruldu, hüküm, ferman ve benzeri türden çok sayıda belge Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nin muh-telif koleksiyonlarında yer almaktadır. Örneğin bkz. “Şumnu kazasının etrafında hafr ve inşa olunmak üzere bulunan hendek ve şaranpol ve ebniye-i sairenin mevadd-ı saireye kıyas olunmayıp kazalardan tertip olunan amele ve levazım ile bir an önce inşası” için Karinabad kadısına ve sair ilgililere ayrı ayrı yazılmış 14. Zilhicce 1205 tarihli hüküm, BOA, Cevdet Askeriye, No. 42.100. “İstabl-ı âmire ve kaleler için Hazergrad, Eski Cuma ve sair kazalardan mubayaa olunarak Şumnu’ya naklolunan ve ambara konulan zehavirin ne hâl ve miktarda olduğunun ber-taf-sil bildirilmesi” hakkında Şumnu kadısına 1202 tarihli hüküm, BOA, Cevdet Askeriye, No.39 783; Meşta-yı ordu-yı hümayun için Prevadi kadısına ve diğerlerine 24 Safer 1206 tarihli hüküm, BOA, Cevdet Askeriye, No.44 411.

7 Bu son savaşta karargahını Şumnu’da kuran cephe komutanı Serdarıekrem Müşir Abdülkerim Nadir Paşanın emri altındaki kuvvet-ler, Tuna Şark Ordusu, Tuna Garp Ordusu, Silistre Rusçuk ve Varna kale komutanlıkları, Sofya ve İslimiye komutanlıkları ile Tuna Nehri Filotillasından oluşuyordu. Bunlardan Tuna Şark ordusu, bir başka adıyla Şumnu Ordu-yı Hümayununun karargâhı da yine Şumnu’daydı. Hikmet Süer; 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi, Rumeli Cephesi, Genelkurmay Bşk.lığı Yayını, Ankara, 1993. Şehrin şimdiki durumu için bkz. N. Kaşıkçı-H. Yılmaz; Batum’dan Burgaz’a Karadeniz’in Öte Yakası, Ankara 2002, s.281-282

8 Yerleşim birimlerinin idari statüleri Tazminat sonrasında daha sık değişmiştir. Nitekim Tuna vilâyeti kurulduktan sonra kaza, vilâyet mer-kezi Ruscuk’a bağlanmıştır. Bkz. Tuna Vilâyet Salnamesi, Rusçuk, 1289, Beşinci Defa, s.106; Tuna Vilâyeti Salnamesi, Rusçuk,1290, Altıncı Defa. s.100. Sayımın yapıldığı tarihte (1845) Şumnu’ya bağlı Alçaklar, Karlıova(Karlabâd) ve Deliorman (Divaneorman) adında üç nahiye ile 139 köy bulunmaktadır. Bunlardan sadece üçü gayrimüslim, dördü Müslüman-gayrimüslim ortak; geri kalan 132’si tamamen Müslüman-Türk köyüdür. Kırsal alanda Türk nüfusunun çok daha baskın olduğu açıkça görülmektedir. Bkz. BOA, Temettuat Defteri, No.12 463-12 631.

9 Mahallelerle ilgili defterlerin arşiv numaraları şunlardır. BOA, Temettuat Defteri, No. 12 489, 12,501,12 519,12 527, 12 530, 12 531, 12 535, 12 540, 12 545, 12 548, 12 550, 12 566, 12 568, ,12.570, 12 571,

DİPNOTLAR 289

12 576, 12 584, 12 590, 12 596, 12 597, 12 601, 12 606, 12 607, 12 608, 12 610, 12 622, 12 625, 12 603, 12 632, 12 633. Mahallelerin alfabetik sıraya göre isimleri, hane sayıları toplam gelir ve vergi durumları için ayrıca Bkz. Ek:I tablo.

10 BOA, Temettuat Defteri, No. 12 597. Bu mahallenin adı Türkçe olmakla birlikte sakinleri tamamıyla gayrimüslim (Hristiyan Bulgar ve belki de bir miktar Rum)lerden oluşmaktadır.

11 Bkz. Ek:I tablo12 Sinanzade Mahallesi’nde 34 nolu haneye kayıtlı Aleksandr veledi Stefan

(Bkz. BOA, Temettuat Defteri, No 12 489, s.9) adlı bir kırcı (kır işcisi) ile Veli Efendi Mahallesi’nde 20 ve 111 nolu hanelere kayıtlı Marko veledi İsrail ve Baroh veledi Smayel isimli iki çerçi; 109 nolu haneye kayıtlı Sabatay veledi Aron adlı bir hahamdan oluşan üç Yahudi aile ikamet ediyordu. BOA; Temettuat Defteri, No.12 570, s.5, 21.

13 Defterde aynı kiliseye tâbi olduklarından Bulgar-Rum ayrımı yapılma-mıştır. Ancak isimlerden hareketle ne kadar Rum bulunduğu hakkında bir fikre varılabilir.

14 BOA, Temettuat Defteri, No.12 576.15 Çoğunluğun çerçi veya küçük Pazar esnafı ile kırcı (kır işçisi) olan

Yahudi sakinlerden sadece ikisi tüccar olup onların da ticari kapasite-leri pek güçlü değildir. Beş hane ise fukara zümresinden olup sayımları yapılmamış ve vergiden muaf tutulmuştur. BOA, Temettuat Defteri, No.12 576, s.2-7

16 Hristiyan mahallelerin büyüklüğüne karşılık Müslüman mahalleleri genelde küçük mahallelerdir. Örneğin 28 Müslüman mahallesinden sadece üçü 100 hanenin üzerindedir. Bunlardan dokuz tanesi 50 hane-nin altındadır. Bkz. Ek:I tablo

17 Ermenilerin Roma Kilisesinden kopuşları ve bağımsız Ermeni Kilisesinin doğuş süreci ile ilgili olarak Bkz. Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul 1987, s.121 vd. Erdal İlter, Ermeni Kilisesi ve Terör, Ankara 1996 s.18. vd.

18 BOA, Temettuat Defteri, No.12 566, s,4-2119 Örneğin 1290 (1873) Salnamesinde, Şumnu merkezindeki 3682

Müslüman hanesi için 4792 nüfus ve yine toplam 1470 gayrimüslim haneye karşılık 4838 nüfus gösterilmiştir. Müslümanların hane-nüfus miktarlarında bir yazım hatası yoksa ancak erkek nüfus gösterilmiş olabilir. Gayrimüslimlerin hane-nüfus oranlarına bakıldığında ise hane başına ortalama üç kişilk bir nüfus düşmemektedir. Tuna Vilâyet Salnamesi, Ruscuk, 1290, s.112-113. Bir önceki, 1289/1872 yılı salna-mesinde ise kent merkezinde toplam 4153 hane olduğu gösterilmekte-

DİPNOTLAR290

dir. Tuna Vilâyet Salnamesi, Rusçuk, 1289, s.108-109. Veriler doğru ise son dönemde şehre hızlı bir göç akışı vardır.

20 Teknik yetersizlik sebebiyle defterdeki tüm bilgileri tek sayfa boyutun-daki böyle bir çizelgede gösteremedik. Meselâ bezirgan grubundan zen-gin ve çok değişik kalemlerden emlâk, hayvan ve başka gelirleri bulunan -bazılarını metinde örnek olarak saydığımız- mükelleflerin tüm gelir kalemlerini tabloya koyamadık. Yine tüm gayri Müslim mahalle sakin-leri gibi Ermenilerden de -muhtemelen cizye yerine alınan- ikinci ve oranı düşük bir zorunlu vergiyi (vergi-yi zecriye) burada gösteremedik.

21 Muhbir burada, insanlar aleyhine gizli bilgi sızdıran ihbarcı ve jurnalcı anlamında değildir.

22 BOA, Temettuat Defteri, No. 12 566, s.21. “Mahalle-i mezbûrun rahibi Arton veledi Serkiz” ve “diğer papazı Agop veledi Serkiz” defterin en sonuna 117 ve 118 hane numaralarıyla kaydedilmiştir. Kilise zangocu Hacı Aneknos ise daha önce 24 hane numarasıyla kaydedilmiştir. BOA, Temettuat Defteri, No. 12 566, s.8.

23 Şemseddin Sami, Kamus-ı Türkî, Dersaadet, 1317, s.396, 605. Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara 1984, s.211

24 Devellioğlu, Lügat, s.825 Örneğin bunlardan altısı terzi-kırcı, biri ise terzi-tebercidir. BOA,

Temettuat Defteri, No.12 566, s.6-21. (17,21,48,62,74,88,95,97,99 ve 109 numaralı hanelere kayıtlı Ermenilere bakılabilir).

26 Gerek diğer gayrimüslim, gerekse Müslüman mahalle sakinleri içinde terzilikle uğraşanlar var ise de hiç birisi bu orana yükselemez.

27 BOA, Temettuat Defteri, No.12 566, s.5 vd. 28 BOA, Temettuat Defteri, No.12 566, s.8, 10(28 ve 39 numaralara kayıtlı

Ermeniler).29 Ermeniler arasında özel vergi ve cizyeden muaf olanlar sadece bu grup-

taki fukara ve iş göremez hâlde bulunan üç kişi ile yukarıda söz konusu edilen iki ruhani temsilci ve bir kilise hizmetçisinden ibarettir.

30 Bkz. BOA, Temettuat Defteri, No.12 527, s.2-10; 12 576, s.2-731 Ek:I’deki tabloyu temettuat defterlerinde, defter sonuna yapılmış oriji-

nal toplamları kullanarak oluşturduk. Ek: II’deki tablo, defteri çözümle-yip bir formata dökmek suretiyle bizzat tarafımızdan yapılmıştır.

32 Örneğin deftere 11 hane numarasıyla kaydedilmiş Mervad oğlu Mıgırdıç’ın meslek dışı tarla, hayvan ve kira gelirleri toplamı 586 kuruş iken, esas defterde 687 kuruş yazılıp hesaplanmıştır. Yeni 110 numaraya kayıtlı Hacı Onan veledi Danyel’in ziraat, hayvan ve kira gelirleri top-

DİPNOTLAR 291

lamı 1327 kuruş tuttuğu hâlde defterde 465 kuruş olarak toplanmıştır. Bkz. BOA, Temettuat Defteri, No.12 566 s.5, 20

33 Büyük ve küçükbaş hayvanların sadece sağmal olanlarına gelir hesaplan-mıştır. Sağmal olmayan hayvanlar kaydedilmekle birlikte geliri yoktur.

34 Parantez içindeki rakamlar gelirleri göstermektedir.35 Su değirmeni.36 BOA, Temettuat Defteri, No.12 566, s.5.37 BOA, Temettuat Defteri, No.12 566, s.6.38 Hane sakinin ayrıca üç dişi dana iki kısrak vb. başkaca hayvan varlığı da

bulunmaktadır. 39 Dükkânlar muhtemelen yeni temellük edilmiş olduğundan gelir

gösterilmemiştir.40 Mükellefin ziraat, hayvan ve kira gelirleri toplamı defterde yanlışlıkla

465 kuruş, toplam geliri de 2 315 kuruş olarak hesaplanmıştır. Bkz. BOA, Temettuat Defteri, No.12 566, s.20.

41 BOA, Temettuat Defteri, No.12 566, s.2042 BOA, Temettuat Defteri, No.12 606, s.2-943 Evlek; ¼ dönüme karşılık gelen arazi ölçüsü birimidir.44 BOA, Temettuat Defteri, No.12 530, s.2-107.45 BOA, Temettuat Defteri, No.12 597, s.3-14.46 Buna Karşılık ödedikleri bağvergisi (Öşr-i üzüm veya öşr-i bağ) toplamı

811 kuruştur. BOA, Temettuat Defteri, No.12 566. Ayrıca Ek II tablo.47 Defterde, sağmal bir manda için ortalama gelir 26, inek için 20-22;

koyun için 3-4 kuruş hesaplanıp kaydedilmiştir. BOA, Temettuat Defteri, No. 12 566, s.4 vd.

VIII. Ereğli / Zonguldak Madencilik Sektöründe ErmenilerYrd. Doç. Dr. Ahmet ÖĞRETEN

1 Ahmet Öğreten, “Ereğli Kömür Madeni Havzasında İlk Üretim”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Atatürk’ün Doğumunun 125. Yılı Özel Sayısı, Yıl:13, Sayı 31, Erzurum 2006, s. 135-160.

2 BOA, HH, nr. 197/9882; 240/13417.3 BOA, Y.PRK.HH., nr. 35/86.4 BOA, D.DRB.İ, nr. 13/22, 13/27.

DİPNOTLAR292

5 Arzu T. Terzi, Hazine-i Hassa Nezareti, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2000, s. 19-21.

6 BOA, Hazine-i hassa Defteri, nr. 791, v. 2b-3b.7 BOA, Hazine-i hassa Defteri, nr. 790, v. 1b; Ahmet Öğreten, “Ereğli

Kömür Madeni Havzasında Kurulan ilk Şirket Ereğli Kömür Madeni Kumpanyası”, Zonguldak Kent Tarihi ‘05 Bianeli Bildiriler Kitabı, Zonguldak Kültür ve Eğitim Vakfı (ZOKEV) yayını, Zonguldak 2006, s. 300-301.

8 BOA, Hazine-i hassa Defteri, nr. 790, v. 6a.9 BOA, Hazine-i hassa Defteri, nr. 238, s. 20.10 BOA, Hazine-i hassa Defteri, nr. 246, v. 89b.11 BOA, MB, nr. 6/91; BOA, HR.MKT., nr. 35/53; BOA, Hazine-i hassa

Defteri, nr. 790, v. 9b-10a.12 BOA, HH.İ., nr. 2/24, belge 2.13 BOA, HH, nr. 20448.A.14 A. Öğreten, “Ereğli Kömür Madeni Havzasında İlk Üretim”, s. 146-147. 15 BOA, Hazine-i hassa Defteri, nr. 252, v. 86a, derkenar.16 Ahmet Ali Özeken, Zonguldak Kömür Havzası Tarihi, İstanbul 1944,

s. 19-20.17 A.A. Özeken, Ereğli Kömür Havzası..., s. 20-21; Bahri Savaşkan,

Zonguldak Maden Kömürü Tarihçesi, Zonguldak 1993, s. 21.18 BOA, Y. PRK. BŞK., nr. 16/31; BOA, ŞD. Bahriye, nr. 8/25.19 Ahmet Öğreten, “Ereğli Kömür Havzasında Bahriye Nezareti

Döneminde Madenler ve Madenciler (1865-1908)”, Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:3, Sayı: 5, Zonguldak 2007, s. 147.

20 Gündüz Ökçün, “XX. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Maden üretiminde Türk, Azınlık ve Yabancı Payları”, Prof. Dr. Yavuz Abadan’a Armağan, Ankara 1969, s. 877-878.

21 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 330-336.22 A. Öğreten, “Ereğli Kömür Havzasında Bahriye Nezareti Döneminde

Madenler ve Madenciler (1865-1908)”, s. 139-178.23 Madenciler arasında Hristiyan Türklerin da olması bizi, “Müslüman

Türk” deyimini kullanmaya mecbur etmiştir. 14 ve 350 numaralı ocak-ların ortağı Durmuş oğlu Pavlaki, 104 ve 186 numaralı ocakların ortağı Aslıoğlu Bedos, 71 ve Amasradaki 143 numaralı ocakların ortağı Milo

DİPNOTLAR 293

Şahin; 17, 71, ve 87 numaralı ocakların ortağı Karadon, Hristiyan Türklere örnektir.

24 A. Öğreten, “Ereğli Kömür Havzasında Bahriye Nezareti Döneminde Madenler ve Madenciler”, s. 155-178.

25 ZKÜ, Madenci İsteklerini Kayıt Defteri (MİKD), nr. 6, 24 Nisan 1308/50, s. 8.

26 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 300-336.27 BOA, Y.EE., nr. 94/85.28 BOA, A.MKT.MHM., 494/56.29 BOA, Y.PRK.ASK., nr. 69/23; BOA, Y.EE., nr. 94/96.30 BOA, ŞD. Bahriye, nr. 9/8 (15); BOA, Y.A.RES., nr.

75/3. 31 Hamdi Genç, Ereğli Kömür Madenleri (1840-1920), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı İktisat Tarihi Bilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2007, s. 266.

32 BOA, MV., nr. 119/84.33 TTKEDA, Matlubat Defteri 1303, s. 155-156, 161.34 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1305, nr. 72, s. 150-151.35 ZKÜ, Matlubat Defteri 1306, nr. 78, v 22036 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. 173-175.37 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. 227, 243.38 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. 241.39 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1311, nr. 64, v. 147.40 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1311, nr. 64, v. 276-277.41 Ahmet Öğreten, “Ereğli Kömür Madeni Havzasında Madenci

Kadınlar”, Akademik Araştırmalar Dergisi, Mayıs 2009-Temmuz 2009, Yıl: 11, Sayı: 41, İstanbul 2009, s. 48.

42 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1305, nr. 72, s. 209.43 BOA, MV, nr. 231/91.44 ZKÜ, MİKD, nr. 6, 24 Nisan 1308/50, s. 8.45 BOA, ŞD. Bahriye, nr. 6/51.46 Donald Quataert, Osmanlı İmparatorluğu’nda Madenciler ve Devlet

Zonguldak Kömür Havzası, 1822-1920, Çevirenler: Nilay Özak

DİPNOTLAR294

Gündoğan-Azat Zana Gündoğan, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul 2009, s.184.

47 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 2-3, 5..48 TTKEDA, Matlubat Defteri 1303, s. 157.49 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1305, nr. 72, s. 152.50 ZKÜ, Matlûbât Defteri Cild-i sâni 1320, no 98, s. 90.51 BOA, MV, nr. 223/236.52 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 4.53 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1305, nr. 72, s. 159-160.54 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. 283; ZKÜ, Matlubat Defteri 1309, nr. 208, v. 173. 55 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 4.56 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1311, nr. 64, v. 160, 163.57 ZKÜ, Defter, nr. 82, v. 169-170.58 Matlubat Defteri Cild-i sâni 1315, s. 135.59 ZZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1317, nr. 100, s. 129.60 ZKÜ, Matlûbât Defteri Cild-i sâni 1320, no 98, s. 90; Ahmet Öğreten,

“Osmanlı Toplumunda Birlikte Yaşama Sanatına Bir Örnek: Ereğli Kömür Havzası”, Hoşgörü Tolumunda Ermeniler, I, Erciyes Üniversitesi Yayını, Kayseri 2007, s. 265-266.

61 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 4.62 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1316, nr. 75, v. 151; ZZKÜ, Matlubat

Defteri Cild-i sâni 1317, nr. 100, s. 129.63 ZZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1317, nr. 100, s. 129.64 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr, 85, s. 13.65 TTKEDA, Matlubat Defteri 1303, s. 158; ZKÜ, Matlubat Defteri

Cild-i sâni 1305, nr. 72, s. 155.66 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. 158-159.67 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr, 85, s. 13.68 ZKÜ, Matlûbât Defteri Cild-i sâni 1320, no 98, s. 92.69 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr, 85, s. 16.70 TTKEDA, Matlubat Defteri 1303, s. 159.71 ZKÜ, Matlubat Defteri 1306, nr. 78, v.162.

DİPNOTLAR 295

72 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni Defteri 1307, nr. 91, s. 160-161.

73 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr, 85, s. 16.74 ZKÜ, Matlubat Defteri 1309, nr. 208, v. 179; ZKÜ, Matlubat Defteri

Cild-i sâni 1311, nr. 64, v. 164; ZKÜ, Matlubat Defteri 1314, nr. 82, v. 172.

75 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1311, nr. 64, v. 164.76 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 20.77 TTKEDA, Matlubat Defteri 1303, s. 161.78 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1305, nr. 72, s. 161, 172.79 ZKÜ, Matlubat Defteri 1306, nr. 78, v. 167.80 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 20; ZKÜ, Matlubat Defteri 1306, nr. 78,

v. 167; A. Öğreten, Osmanlı Toplumunda Birlikte Yaşama Sanatına Bir Örnek, s. 266.

81 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1305, nr. 72, s. 161, 172.82 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. 164-165.83 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. 176.84 ZKÜ, Matlubat Defteri 1309, nr. 208, v. 182-183.85 BOA, ŞD. Bahriye, nr. 8/25.86 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1311, nr. 64, v. 166-167-168.87 ZKÜ, Matlubat Defteri 1314, nr. 82, v. 173.88 Matlubat Defteri Cild-i sâni 1315, s. 139.89 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1316, nr. 75, v. 155-156.90 ZZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1317, nr. 100, s. 132.91 ZKÜ, Matlûbât Defteri Cild-i sâni 1320, no 98, s. 93.92 ZKÜ, Matlubat Defteri 1323, nr. 204, v. 109.93 BOA, Y.Mtv, nr. 309/22, s. 1..94 Hisse dağılımında uyumsuzluk görülmekle birlikte orjinal kayıtlarda

böyle yeralmaktadır.95 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 24.96 BOA, ŞD. Bahriye, nr. 8/25.

DİPNOTLAR296

97 Matlubat Defteri Cild-i sâni 1315, s. 144; A. Öğreten, Osmanlı Toplumunda Birlikte Yaşama Sanatına Bir Örnek, s. 267.

98 ZKÜ, Matlûbât Defteri Cild-i sâni 1320, no 98, s. 95.99 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 37.100 TTKEDA, Matlubat Defteri 1303, s. 175, 246.101 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1305, nr. 72, s. 188-189.102 ZKÜ, Matlubat Defteri 1306, nr. 78, v.196.103 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. 191-192.104 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 37; A. Öğreten, Osmanlı Toplumunda

Birlikte Yaşama Sanatına Bir Örnek, s. 267.105 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr, 85, s. 40.106 TTKEDA, Matlubat Defteri 1303, s. 176.107 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1305, nr. 72, s. . 191.108 ZKÜ, Matlubat Defteri 1306, nr. 78, v.198.109 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1311, nr. 64, v. 261.110 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 33.111 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. 215.112 ZKÜ, Matlubat Defteri 1323, nr. 204, v. 134.113 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1324, nr. 209, s. 115.114 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr, 85, s. 40.115 ZKÜ, Matlubat Defteri 1314, nr. 82, v. 215; ZKÜ, Matlubat Defteri

Cild-i sâni 1317, nr. 100, s. 178; ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1316, nr. 75, v. 192; ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1317, nr. 100, s. 175.

116 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 45.117 TTKEDA, Matlubat Defteri 1303, s. 177.118 TTKEDA, Matlubat Defteri 1303, s. 177.119 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 45.120 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 69; 121 TTKEDA, Matlubat Defteri 1303, s. 228; ZKÜ, Matlubat Defteri

Cild-i sâni 1305, nr. 72, s. 199; A. Öğreten, Osmanlı Toplumunda Birlikte Yaşama Sanatına Bir Örnek, s. 268

DİPNOTLAR 297

122 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 84.123 TTKEDA, Matlubat Defteri 1303, s. 260.124 ZKÜ, Matlubat Defteri 1306, nr. 78, v. 236; ZKÜ, Ereğli Maden-i

Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni Defteri 1307, nr. 91, s. 227, 243.

125 ZKÜ, Matlubat Defteri 1309, nr. 208, v. 259126 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1311, nr. 64, v. 272.127 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 84.128 ZKÜ, Matlubat Defteri 1314, nr. 82, v. 250; Matlubat Defteri Cild-i

sâni 1315, s. 200; ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1316, nr. 75, v. 216; ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1317, nr. 100, s. 200; ZKÜ, Matlûbât Defteri Cild-i sâni 1320, no 98, s. 129.

129 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1324, Nr. 209, s. 134.130 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr, 85, s.92.131 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1305, nr. 72, s. 195; A. Öğreten,

“Osmanlı Toplumunda Birlikte Yaşama Sanatına Bir Örnek.”, s. 268.132 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s.92.133 TTKEDA, Matlubat Defteri 1303, s. 193; ZKÜ, Matlubat Defteri

Cild-i sâni 1305, nr. 72, s. 224.134 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 93.135 Matlubat Defteri Cild-i sâni 1315, s. 202.136 BOA, Y.Mtv, nr. 309/22, v. 4.137 BOA, MV, nr. 217/198; A. Öğreten, Osmanlı Toplumunda Birlikte

Yaşama Sanatına Bir Örnek, s. 268.138 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 97.139 Çatalağızı ayrı bir mevki olmayıp Kilimli’ye tabidir.140 TTKEDA, Matlubat Defteri 1303, s. 196.141 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1305, nr. 72, s. 231.142 ZKÜ, Matlubat Defteri 1306, nr. 78, v. 245.143 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. 232, 244, 284.144 ZKÜ, Matlubat Defteri 1309, nr. 208, v. 287.145 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 103.146 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1311, nr. 64, v. 306-307-308-309-310.

DİPNOTLAR298

147 TTKEDA, Matlubat Defteri 1303, s. 223.148 ZKÜ, ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1305, nr. 72, s. 253.149 ZKÜ, Matlubat Defteri 1306, nr. 78, v. 271, 279.150 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. s. 253-254, 261; ZKÜ, Matlubat Defteri 1309, nr. 208, v. 132.

151 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1311, nr. 64, v. 119-120, 124.152 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 130.153 BOA, Y.Mtv, nr. 309/22, v. 5.154 BOA, Y.Mtv, nr. 309/22, v. 5.155 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 144.156 TTKEDA, Matlubat Defteri 1303, s. 217; ZKÜ, Matlubat Defteri

Cild-i sâni 1305, nr. 72, s. 276; ZKÜ, Matlubat Defteri 1306, nr. 78, v. 292.

157 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 165.158 TTKEDA, Matlubat Defteri 1303, s. 280.159 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 165.160 TTKEDA, Matlubat Defteri 1303, s. 200, 280; ZKÜ, Matlubat Defteri

Cild-i sâni 1305, nr. 72, s. 239; A. Öğreten, Osmanlı Toplumunda Birlikte Yaşama Sanatına Bir Örnek, s. 268-269.

161 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 173.162 TTKEDA, Matlubat Defteri 1303, s. 201; ZKÜ, Matlubat Defteri

Cild-i sâni 1305, nr. 72, s. 241.163 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 173.164 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 174.165 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 176.166 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 176.167 Matlubat Defteri Cild-i sâni 1315, s. 205. 168 ZKÜ, Matlûbât Defteri Cild-i sâni 1320, no 98, s. 132.169 BOA, Y.Mtv, nr. 309/22, v. 4.170 BOA, MV, nr. 210/7.171 BOA, MV, nr. 176/46.172 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 185; ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni

1305, nr. 72, s. 233; ZKÜ, Matlubat Defteri 1306, nr. 78, v. 248.

DİPNOTLAR 299

173 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni Defteri 1307, nr. 91, s. 235-236.

174 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 185.175 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 204.176 TTKEDA, Matlubat Defteri 1303, s. 184.177 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1305, nr. 72, s. 203.178 ZKÜ, Matlubat Defteri 1306, nr. 78, v. 213-214.179 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. 205-206.180 ZKÜ, Matlubat Defteri 1309, nr. 208, v. 232.181 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1311, nr. 64, v. 228.182 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 204.183 ZKÜ, Matlubat Defteri 1323, nr. 204, v. 136.184 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1324, Nr. 209, s. 126.185 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 216.186 ZKÜ, Matlubat Defteri 1314, nr. 82, v. 273.187 Matlubat Defteri Cild-i sâni 1315, s. 214.188 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1316, nr. 75, v. 230.189 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1317, nr. 100, s. 217.190 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 216.191 BOA, Y.Mtv, nr. 309/22, v. 4.192 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 228.193 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1305, nr. 72, s. 172.194 ZKÜ, Matlubat Defteri 1306, nr. 78, s. 179.195 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. 176.196 ZKÜ, Matlubat Defteri 1306, nr. 78, s. 179, ZKÜ. Ereğli Maden-i

Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni Defteri 1307, nr. 91, s. 176.197 ZKÜ, Matlubat Defteri 1309, nr. 208, v. 182-183.198 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 233.199 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. 221.200 ZKÜ, Matlubat Defteri 1309, nr. 208, v. 237

DİPNOTLAR300

201 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1311, nr. 64, v. 233-234.202 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 233.203 ZKÜ, Matlubat Defteri 1314, nr. 82, v. 226.204 Matlubat Defteri Cild-i sâni 1315, s. 185.205 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1317, nr. 100, s. 183.206 ZKÜ, Matlûbât Defteri Cild-i sâni 1320, no 98, s. S. 121, 124.207 ZKÜ, Matlubat Defteri 1323, nr. 204, v. 130.208 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 235.209 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1305, nr. 72, s. 209.210 ZKÜ, Matlubat Defteri 1306, nr. 78, v. 220.211 ZKÜ, Matlubat Defteri 1306, nr. 78, s. 220.212 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. s. 212.213 ZKÜ, Matlubat Defteri 1309, nr. 208, v. 238.214 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1311, nr. 64, v. 235.215 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 235.216 ZKÜ, Matlubat Defteri 1314, nr. 82, v. 227.217 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 236.218 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 268.219 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1305, nr. 72, s. 217.220 ZKÜ, Matlubat Defteri 1306, nr. 78, s. 229.221 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. 220.222 ZKÜ, Matlubat Defteri 1309, nr. 208, v. 241.223 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1311, nr. 64, v. 240.224 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 268.225 ZKÜ, Matlubat Defteri 1314, nr. 82, v. 234.226 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1317, nr. 100, s. .227 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1317, nr. 100, s. 213.228 ZKÜ, Matlûbât Defteri Cild-i sâni 1320, no 98, s. 124.229 ZKÜ, Matlubat Defteri 1323, nr. 204, v. 133.230 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1324, Nr. 209, s. 123.

DİPNOTLAR 301

231 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 272.232 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1305, nr. 72, s. 205.233 ZKÜ, Matlubat Defteri 1306, nr. 78, v. 216.234 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. 208.235 ZKÜ, Matlubat Defteri 1309, nr. 208, v. 242; ZKÜ, Matlubat Defteri

1314, nr. 82, v. 235.236 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 272.237 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1305, nr. 72, s. 291.238 ZKÜ, Matlubat Defteri 1306, nr. 78, v. 232.239 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. 223.240 ZKÜ, Matlubat Defteri 1309, nr. 208, v. 243.241 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1311, nr. 64, v. 241.242 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 278.243 Matlubat Defteri Cild-i sâni 1315, s. 191; ZKÜ, Matlubat Defteri

Cild-i sâni 1316, nr. 75, v. 206; ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1317, nr. 100, s. 189; ZKÜ, Matlûbât Defteri Cild-i sâni 1320, no 98, s. 124.

244 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 279.245 ZKÜ, Matlubat Defteri 1306, nr. 78, v. 202.246 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. 196.247 ZKÜ, Matlubat Defteri 1309, nr. 208, v. 244.248 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1311, nr. 64, v. 242-243.249 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1311, nr. 64, v. 242-243.250 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 279.251 ZKÜ, Matlubat Defteri 1314, nr. 82, v. 237; ZKÜ, Matlubat Defteri

Cild-isâni 1316, nr. 75, v. 207; ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1317, nr. 100, s. 190; ZKÜ, Matlûbât Defteri Cild-i sâni 1320, no 98, s. 125.

252 ZKÜ, Matlubat Defteri 1323, nr. 204, v. 134.253 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-isâni 1324, Nr. 209, s. 124.254 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 280.255 ZKÜ, Matlubat Defteri 1306, nr. 78, v. 231.

DİPNOTLAR302

256 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni Defteri 1307, nr. 91, s. 222.

257 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 58.258 ZKÜ, Matlubat Defteri 1309, nr. 208, v. 245.259 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. 222.260 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1311, nr. 64, v. 245-246; ZKÜ,

Matlubat Defteri 1314, nr. 82, v. 238; Matlubat Defteri Cild-i sâni 1315, s. 193.

261 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 284.262 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1305, nr. 72, s. 246.263 ZKÜ, Matlubat Defteri 1306, nr. 78, v. 249.264 ZKÜ, Matlubat Defteri 1306, nr. 78, v. 263.265 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. s. 245, 247.266 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. 277.267 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. 285. 268 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 115.269 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. s. 245, 247.270 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. 277.271 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. 285. 272 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. 196.273 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. 288.274 ZKÜ, Matlubat Defteri 1309, nr. 208, v. 283.275 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 244-260, 284.276 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 245.277 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 246.278 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 247.

DİPNOTLAR 303

279 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 248.280 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 249.281 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 250.282 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 251.283 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 252.284 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 253.285 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 254.286 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 255.287 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 256.288 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 257.289 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 258.290 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 259.291 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 260.292 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 284.293 ZKÜ, Matlubat Defteri 1314, nr. 82, v. 267; Matlubat Defteri Cild-i

sâni 1315, s. . 210; ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-isâni 1316, nr. 75, v. 226.

294 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1317, nr. 100, s. s. 213.295 ZKÜ, Matlûbât Defteri Cild-i sâni 1320, no 98, s. 136.296 ZKÜ, Matlubat Defteri 1323, nr. 204, v. 147.297 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1324, Nr. 209, s. 137.298 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 285.299 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. 288.300 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 285.301 BOA, Y.Mtv, nr. 309/22, v. 3.302 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 300-336.303 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 300-324; A. Öğreten, Osmanlı

Toplumunda Birlikte Yaşama Sanatına Bir Örnek, s. 272.304 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 300.305 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 301.306 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 302.307 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 303.

DİPNOTLAR304

308 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 304.309 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 305.310 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 306.311 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 307.312 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 308.313 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 309.314 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 310.315 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 311.316 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 312.317 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 313.318 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 314.319 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 315.320 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 316.321 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 317.322 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 318.323 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 319.324 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 320.325 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 321.326 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 322.327 ZKÜ, 1323 tarihli Masarifat Defteri, nr. 69, v. 34.328 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 323.329 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 324.330 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 325-329.331 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 325.332 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 325.333 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 326.334 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 327.335 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 328.336 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 329.337 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 329.338 ZKÜ, Ereğli Maden-i Hümayun İdaresinin Matlubat Cild-i sâni

Defteri 1307, nr. 91, s. s. 292.

DİPNOTLAR 305

339 BOA, Y.MTV, nr. 306/12340 BOA, ŞD. Bahriye, nr. 14/11, lef. 7-8.341 BOA, ŞD. Bahriye, nr. 14/11, lef. 48.342 BOA, MV, nr. 119/84.343 ZKÜ, MİKD, nr. 6, 24 Nisan 1308/16, s. 3; ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85,

s. 350.344 ZKÜ, Matlubat Defteri 1309, nr. 208, v. 255.345 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1311, nr. 64, v. 259.346 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 351.347 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1311, nr. 64, v. 263.348 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 353.349 ZKÜ, MİKD, nr. 6, 3 Teşrînievvel 1312/ 24, s. 42.350 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 353.351 ZKÜ, Matlubat Defteri 1314, nr. 82, v. 263.352 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 353.353 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1316, nr. 75, v. 223.354 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 369.355 BOA, Y.MTV, nr. 309/22.356 ZKÜ, Matlubat Defteri 1314, nr. 82, v. 213.357 Matlubat Defteri Cild-i sâni 1315, s. 172.358 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sâni 1316, nr. 75, v. 184; ZKÜ, Matlubat

Defteri Cild-i sâni 1317, nr. 100, s. 163.359 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 371.360 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 371.361 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 372.362 BOA, Y.Mtv, nr. 309/22, v. 4.363 BOA, Y.Mtv, nr. 309/22, v. 2.364 ZKÜ, MİKD, nr. 6, 20 Haziran 1309, s. 21.365 ZKÜ, MİKD, nr. 6, 4 Temmuz sene 1310/K-59, s. 26.366 BOA, ŞD. Bahriye, nr. 3/24.367 ZKÜ, MİKD, nr. 6, 8 Temmuz 1308/60, s. 9.368 ZKÜ, MİKD, nr. 6, 23 Nisan 1308/5, s. 1.

DİPNOTLAR306

369 ZKÜ, MİKD, nr. 6, 10 Teşrinievvel 1313/40, s. 57.370 Vukuat Defteri, no. 85, s. 381.371 ZKÜ, MİKD, nr. 6, 15 Mart sene 1309/ K-7/N-36, s.19.372 ZKÜ, MİKD, nr. 6, 3 Mayıs sene 1308/10, s. 2.373 ZKÜ, MİKD, nr. 6, 24 Nisan 1308/16, s. 3.374 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 349.375 BOA, DH.EUM.THR, nr. 13/29.376 TTKEDA, Matlubat Defteri 1303, s. 251.377 TTKEDA, Emirname ve Muharrerat Defteri, nr. 9, s. 39378 TTKEDA, Emirname ve Muharrerat Defteri, nr. 9, s. 43.379 TTKEDA, Emirname ve Muharrerat Defteri, nr. 9, s. 42-43; Ahmet

Öğreten-H. Koca, Zonguldak Kömür Havzasının Tarihi, Sosyal Ve Ekonomik Gelişimi (Osmanlıdan Günümüze Ereğli Havzasında Taşkömürü Üretim Faaliyetleri), Proje Kod No. 2003.07.01.01, Zonguldak 2007, s. 101.

380 ZKÜ, Yevmiye Defteri, nr. 72 (tasnifdışı), s. 87-88.381 TTKEDA, Emirname ve Muharrerat Defteri, nr. 11, s. 328.382 ZKÜ, Memurîn-i Muvazzafa Ve Müstahdemîn-i Dâime Defteri

1329-1330.383 Cumhuriyetin 10 Yılında Zonguldak ve Maden Kömürü Havzası,

Zonguldak Ticaret ve Sanayi Odası, İstanbul 1933, s. 49.384 Cumhuriyetin 10 Yılında Zonguldak..., s. 50.385 Salname sene 1289, Kastamonu Vilâyet Matbaası, s. 147; Salnâme-i

Vilâyet-i Kastamonu, Sene 1291, Defa 6, Kastamonu Vilâyet Matbaası, s. 164; Salname sene 1292, Defa 7, Kastamonu Vilâyet Matbaası, s. 176; Salname sene 1293, Kastamonu Vilâyet Matbaası, s. 148.

386 ZKÜ, Derdest Defteri 1307, nr. 23, s. 2-3.387 BOA, ŞD, Bahriye, nr. 8/25, belge 4.388 TTKEDA, Defter, nr. 8, s. 1. 389 ZKÜ, MİKD, nr. 6, 8 Haziran 1308/23, s. 4.390 Davut Kılıç, “1915’te Tehcir Edilmeyen Ermeniler”, Ermeni

Araştırmaları 1. Türkiye Kongresi Bildirileri, II, ASAM-Ermeni araş-tırmaları Enstitüsü yayını, Ankara 2003, s. 118.

391 İsa Tak, “1. Dünya Harbi’nde Ereğli Kömür Madenleri’ne Yönelik Rus Saldırıları ve Alınan Tedbirler”, Zonguldak Kent Tarihi ‘05 Bianeli Bildiriler Kitabı, Zonguldak Kültür ve Eğitim Vakfı (ZOKEV) yayını,

DİPNOTLAR 307

Zonguldak 2006, s. 153-165; Can Canver, “Zonguldat ve Çevresinde Kuvay-ı Milliye Hareketleri”, Zonguldak Kent Tarihi ‘05 Bianeli Bildiriler Kitabı, Zonguldak Kültür ve Eğitim Vakfı (ZOKEV) yayını, Zonguldak 2006, s. 193-197.

392 BCA. 30.18.01.01/015.58.1.

IX. XIX. Yüzyılın Ortalarında Merzifon’da Ermenilerin Sosyal ve Ekonomik Durumu

Yrd. Doç. Dr. Selim ÖZCAN

1 Besim Darkot, “Merzifon”, İslam Ansiklopedisi, C.VII, İstanbul 1993, s.785; Ali Bursalıgil, Recai Taşan, Sermet Erer, Merzifon Monografyası, İstanbul Tarihsiz.

2 Yurt Ansiklopedisi, “Amasya”, c. I, İstanbul 1981, s.422.3 Yurt Ansiklopedisi, s.4 22.4 Darkot, “Merzifon”, s.785.5 Darkot, “Merzifon”, s.786.6 Darkot, “Merzifon”, s.786.7 Tuncer Baykara, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyasına Giriş, I Anadolu’nun

İdari Taksimatı, Türk Tarihi Araştırma Enstitüsü, Ankara 1988, s.134-138 .

8 BOA, Maliye Nezareti (ML. VRD. TMT), NO: 12925, 12929, 12931, 12936, 12996, 13010, 14160, 14161, 14162, 14164, 14166, 14167, 14171, 14172, 14173, 14178, 14179, 14184, 14185, 14186, 14187, 14188, 14190, 14191, 14192, 14193, 14195, 14196 Tarih. 1260-1261.

9 BOA, Maliye Nezareti, (ML. VRD. TMT) NO:12996, 14166, 14172, 14178, 14184, 14185, 14187, 14191, 14195, Tarih 1260-1261.

10 Selim Özcan, Tanzimat Döneminde Sinop’un Sosyal Ekonomik Durumu, Samsun 2007, Basılmamış Doktora Tezi, s.IV.

11 Temettuat Defterlerinin Sosyo-Ekonomik Tarih Açısından Önemi için bkz. Mübahat. S.Kütükoğlu, “Osmanlı Sosyal ve İktisadî tarih Kaynaklarından Temettü Defterleri”, Belleten, LIX/225, Ankara 1995, s.395-412.

12 Özer Ergenç,“Osmanlı Şehirlerindeki Yönetim Kurumlarının Niteliği Üzerine Bazı Düşünceler”, VII. Türk Tarih Kongresi ( Ankara 11-15 Ekim 1976) C. II, Ankara 1981, s.1265-1274; Sadi H. Selen, “XVI. ve XVII. Yüzyılda Anadolu’nun Köy ve Küçük Şehir Hayatı” III. Türk Tarih Kongresi, Ankara 1948, s.590-598.

DİPNOTLAR308

13 Daha geniş bilgi için bkz. Selim Özcan, “Tanzimat Döneminde Sosyal ve Ekonomik Açıdan Merzifon”,Geçmişten Günümüze Merzifon, Ankara 2010, s.473.

14 Özer Ergenç, “Osmanlı Şehirlerindeki Mahalle’nin İşlev ve Nitelikleri Üzerine”, Osmanlı Araştırmaları, Cilt IV, İstanbul 1984, s.69-89; Erol Özbilgin, “Osmanlılarda Şehircilik”, İlim ve Sanat, Sayı III, İstanbul 1988, s.83.

15 Osmanlı Devletinde; başlangıçta askeri sınıf dışında kalan Müslüman ve gayrimüslim halkı ifade etmekte iken XVIII. yüzyıldan sonra sadece gayrimüslimler için kullanılmıştır.

16 Ergenç, s.71. 17 Daha geniş bilgi için bkz. Adnan Gürbüz, Toprak Vakıf İlişkileri

Çerçevesinde XVI. Yüzyılda Amasya Sancağı, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 1993, s.87-91.

18 Musa Çadırcı, “Türkiye’de Muhtarlık Teşkilatının Kurulması Üzerine Bir İnceleme”, Belleten, sayı: 135, Ankara 1970, s.409-410.

19 Ömer Lütfü Barkan, Tarih Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi, Türkiyat Mecmuası, C. X, İstanbul 1953, s.1-26.

20 Nejat Göyünç, “Hane Deyimi Hakkında”, İÜEF. Tarih Dergisi, S.32, İstanbul 1979, s.331-348; Barkan, Tarih Demografi, s.1-16.

21 Bkz. Tablo IV; Adana Gürbüz’ün, Toprak Vakıf İlişkileri Çerçevesinde XVI. Yüzyılda Amasya Sancağı (Basılmamış Doktora Tezi) adlı çalış-madaki veriler kullanılarak düzenlenmiştir. Mücerred; Buluğ cağına ermiş ve bir iş tutabilme gücüne sahip bekar erkek demektir.

22 Geniş bilgi için bkz. Enver Ziya Karal, Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus sayımı 1831, Ankara 1943, s.151-152.

23 Rıfat Özdemir, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara, Ankara 1986, s.217. 24 Mahmut H. Şentürk, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Yol Teşkilatı ve

Ulaşım Sistemi”, İlim ve Sanat Dergisi, Sayı III/16, İstanbul 1987, s.80-85.

25 Dönümün, Osmanlı Devletindeki ölçü birimi karşılığı 919,30 metrekaredir.

26 C. H. Becker, “Cizye”, İslam Ansiklopedisi, C. VII, İstanbul 1997, s.199.27 Ufuk Gülsoy, Osmanlı Gayrimüslimlerinin Askerlik Serüveni, İstanbul

2000, s.13. 28 Becker, “Cizye”, s.200; Abdüllatif Şener, Tanzimat Döneminde Osmanlı

Vergi Sistemi, İstanbul 1990, s.113.

DİPNOTLAR 309

29 M. Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c. I, İstanbul 1993, s.301.

30 Pakalın, Sözlük, s.302.31 Gülsoy, Askerlik Serüveni, s.67-96.

X. Sarafim Efendi ve KıraathanesiDoç. Dr. Kemalettin KUZUCU

1 Peçevî İbrahim, Tarih-i Peçevî I, Matbaa-yı âmire, İstanbul 1283, s.164.

2 Kemal H. Karpat, Osmanlı’da Değişim Modernleşme ve Uluslaşma, Çev. D. Özdemir, İmge Kitabevi, Ankara 2006, s.492.

3 Kemalettin Kuzucu, “Osmanlı Enletektüel Mekanlarından Kıraathaneler”, Düşünen Siyaset, Osmanlı ve İdeolojisi-II, Sayı 8, Ankara 2008, s.85.

4 Hazîne-i Evrak, nr. 35, 26 Teşrînievvel 1297, s.560.5 Ebuzziya Tevfik, “Kahvehâneler-II”, Mecmua-yı Ebuzziya, nr. 129, 21

Muharrem 1330, s.47.6 BOA, MF. MKT., nr. 65/1, 3 Zilkade 1297.7 BOA, İrade Dahiliye, 77816, 15 B 1303/20 Nisan 1886.8 İsmail Gaspıralı, Seçilmiş Eserleri, III, Dil-Edebiyat-Seyahat Yazıları,

Haz. Y. Akpınar, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2008, s.325.9 BOA, DH. EUM. THR., nr. 23/16.10 Abdülhak Adnan Adıvar, Denemeler: Bilimin Sarp Yolunda Cüretkâr

Adımlar, Der. R. Demir, Epos Yayınları, Ankara 2003, s.59.11 Hayal, nr. 143, 30 Nisan 1291, s.4.12 Sivas, nr. 1, 30 Muharrem 1297; Kuzucu, Kıraathaneler, s.88. 13 Ebuzziya Tevfik, “Kahvehaneler-III”, Mecmua-yı Ebuzziya, nr. 131, 5

Safer 1330, s.66; A. Süheyl Ünver, “Yayın Hayatımızda Önemli Yeri Olan Sarafim Kıraathanesi”, Belleten, XLIII/170, Nisan 1979, s.486. Yine Basîret’te yayımlanan bir ilanda, Kastamonu vilayetinin 1869-70 yılı salnamesinin Sarafim Kıraathanesi’ne geldiği ve tanesinin 6 kuruşa satıldığı duyurulmuştur (Basiret, nr. 98, 14 Rebîulevvel 1287, s.4).

14 Ahmed Rasim, Matbuat Hatıralarından Muharrir, Şair, Edip, Kanaat Matbaası, İstanbul, 1342-1924, s. 182. Sarafim’in oğlu Dikran da İstanbul’a ve taşraya gazete dağıtım ve bayii hizmetlerini sürdürmüş-tür. Ancak zaman zaman bürokratik engellere takılıp parasal sorunlara maruz kaldığı görülmektedir. Örneğin Kosova vilayetine gönderdiği bir

DİPNOTLAR310

buçuk yıllık gazete bedelini tahsil edemeyince 1904 yılında padişahın aracılığına başvurmuştur (BOA, TFR.İ.ŞKT., nr. 31/3069, 10 Zilhicce 1321).

15 Ebuzziya Tevfik, Kahvehaneler-II, s.48-49.16 A. Adıvar, Denemeler, s.59-60.17 A. S. Ünver, Sarafim Kıraathanesi, s.481; M. Sabri Koz, “Sarafim

Kıraathanesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi (DBİA), İstanbul 1994, VI, s.459.

18 Necdet Sakaoğlu, “Mehmed V (Reşad)”, DBİA, V, İstanbul 1994, s.345.19 Kuzucu, Kıraathaneler, s.88. 20 A. Süheyl Ünver, “Türkiye’de Kahve ve Kahvehaneler”, Türk Etnoğrafya

Dergisi, Sayı V, Ankara 1963, s.42.21 Salâh Birsel, Kahveler Kitabı, 4. Baskı, Sel Yayıncılık, İstanbul 2002,

s.208.22 Tasvîr-i Efkâr, nr. 553, 21 Ramazan 1284/16 Ocak 1868; Necdet

Hayta, Tarih Araştırmalarına Kaynak Olarak Tasvir-i Efkâr Gazetesi 1278/1862-1286/1869, Kültür Bakanlığı, Ankara 2002, s.280.

23 Örneğin Şehzadebaşı’ndaki Fevziye Kıraathanesi’nde Ahmed Midhat Efendi tarihî ve felsefî konuşmaları yapmakta; Gaspıralı İsmail gibi Türkçüler konferans vermekteydi (Kuzucu, Kıraathaneler, s.92).

24 BOA, Y. EE., nr. 42/217, 13 Cemâziyelâhir 1295/14 Haziran 1878. Söz konusu imzasız mektup ve etrafında dönen dedikodunun özeti şudur: Mektupta, Sultan V. Murad’ın hiçbir sağlık sorunu olmadığı halde hasta gibi gösterilerek tahttan indirildiği, Abdülhamid’in tahtı zorla ele geçir-diği ileri sürülmüştür. Kıraathanedeki konuşmalar, bu mektubun Midhat Paşa tarafından yazıldığı, halkın bunu fark etmediği, ancak konunun Avrupa kamuoyunun dikkatinden kaçmadığı noktasında birleşiyordu. Avrupa, mektubu yayınlatmak için Levant Herald gazetecisine 10 bin lira vermiş, gazeteci önce İngiltere elçisine danışmış, elçi de “yaz, sana ne yapabilirler, nihayet matbaanı kapatırlar, ancak bana haber verdi-ğini kimseye söyleme” demiştir. Konuşmalarda ayrıca Ahmed Midhat Efendi’den bahsedilmekte, bu mektup ile birlikte diğer sahte belgeleri tercüme eden Ahmed Midhat’ın Levant Herald gazetesinden 150 lira aldığı ileri sürülmekteydi.

25 “Gazino ve Kıraathânelerin Adem-i Nizâmı Hakkında”, Letâif-i âsâr, nr. 57, 19 Ramazan 1288.

26 Ahmed Rasim, Matbuat Hatıralarından, s. 182-183; Koz, “Sarafim Kıraathanesi”, s.459.

27 Ahmed Hamdi Tanpınar, 19uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi, 8. Baskı, Çağlayan Kitabevi, İstanbul 1997, s.211-213.

DİPNOTLAR 311

28 Şerif Mardin, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, Çev. M. Türköne-F. Unan-İ. Erdoğan, Haz. Ö. Laçiner, İletişim Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 1998, s.283-284.

29 İlber Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, 3. Baskı, Hil Yayınları, İstanbul 1995, s.174.

XI. Ermeni Tüccarların İran Ticaretindeki Rolleri (XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyılın Başları)

Dr. Masoumeh DAEI

1 Vahan Baybordiyan, Nakşe Erameneye İrani dar ticarete beynelmileli, Ç. Edik Bağdasaryan, Tehran 1375; İran ile Ermenistan ilişkileri hakında bkz. Herand Pasdermacyan, Ermenistan Tarihi, Ç. Muhammad Gazi, Tehran 1377.

2 Woods John E, The Ag-Quyunlu. Clan Confederation, Empire, S. 433 Hüseyn Mircafari, Tarihte Tahavulate Siyasi, İctimai, İktisadi ve

Farhangiye İran Dar Doreye Teymüriyan ve Türkemanan, Tehran 1379.4 Halil İnalcik, The Ottoman Economic Mind and Aspects of the

Ottman Economy” Studies in the Economic History of the Middle Eeast»,London 1970, s.210-211

5 Konu hakkında bkz: Eskender Beyk Türkeman (Münşi), Tarihe Alem Araye Abbasi, düzelten. Mirza Mahmut Hansari, Tehran 1313; konu hakkında bkz: Nasrullahe Felsefi, Zendeganiye ŞahAbbase Evvel, C.1-4, Tehran 1952-1972; Ahmed Tacbahş, İran dar zamane Safaviye, Tabriz 1971; Racer Sivuri, İrane asre Safavi, Ç.ahmad Saba, Tehran 1363; Tarihe İran doreye Safaviyan, Daneşgahe Kamberig, Ç.Yakub Ajand, Tehran 1380, S. 244

6 Reza Şabani, Tarihe Ectemaiye İran dar asre Afşariye, C.1, Tehran 1369, s.416.

7 BOA, ZB,65/8 BOA, İ.TAL., 1323.M.29,İrade No.1069 BOA, ZB, 338∕4210 BOA, DH. MK., 2669/711 BOA, DH.EUM., 5ŞB, 19∕4712 BOA, DUİT,115/6; HR. İM.,/29/16; DUİT, 125∕6; MV.255∕85;

Güzideye Esnade İran ve Osmanı, İran Dışişlerinin yayını, C.VII, Belge No.1473,55∕16,No.70,s. 738; Belge No.1472, 55∕16, No. 71, s. 611; A.Gündüz Özkan, 1920-1923 yılları arasında kurulan Türk anonim şir-ketlerinde yabancı sermaye, Ankara 1971, s.61, 130

DİPNOTLAR312

13 BOA, ZB, 23∕10614 BOA, HR. SYS., 2882∕1515 BOA, ZB, 338∕42; ZB,33∕106; HR. SYS., 2882∕15; DH-EUM-5ŞB,19∕47.16 BOA, DH. MKT., 2079∕89; ŞDMLNF, 470∕2317 Güzideye Esnade İran ve Osmanı, İranın Dişişlerinin yayını, Belge

No.769, 27∕4.5, C. 4, s.435.18 Güzideye Esnade İran ve Osmanı, İranın Dişişlerinin Yayını, Belge

No.781, 16∕3.32, C. 4, s.464.