METALA ZER DA?

Galdera hau ergeltzat jo dezakeirakurle batek baino gehiagok;kimikazko edozein testu-liburutanerantzuna aurki daiteke eta.Elektrizitatea eta beroa errazgarraiatzen dituen materiala dametala.

Ba metalaren definizioa zein denez dago horren garbi. Ezaguna daelementu guztiak nahikoa hoztendirenean metalek bezala jokatzendutela. Bestalde, eroaleak isolat-zaile bilakatzen dira presio– etatenperatur baldintza egokiak jarrizgero. Gainera azken urteotankorronte elektrikoa eroan dezake-ten konposatu organikoak sinteti-zatu izan dira; poliazetileno plasti-koa adibidez.

Zilegi dirudike beraz, egoerametalikoaren definizio egokiagoaemateak. Horixe egin berri duteJohn Emsley eta Peter Edwardskimikariek New Scientist zientziastekari britaniar ezagunean.Hauek metala definitzeko eroan-kortasuna gerta dadin behar denatomo-kopuru minimoa adierazizegin daitekeela proposatzen dute.Zenbat zilar-atomo behar dirazilarra eroale izateko? 1500nahikoa al dira? Ba ez; 1500 zilar-atomoetan elektrizitatea eroangoduten elektroiak lokalizatuegi

daude eta ezinezkoa zaie atomodesberdinen artean zirkulatzea.Zilarraren kasuan eroalpenagertatzeko 10000 atomo behar diragutxienez, hots, metalaren egiturakristalinoa ikusi ahal izateko beharden atomo-kopururik txikiena.

Metodoa egokia dateke akaso!

ILARGI ITXURAArrain askoren buztanak, zenbaititsas ugaztunen buztanak etahegazti batzuen hegoek, zergatikdute ilgora itxura?

Estetika izan daiteke arrazoia.Baina benetan naturak, estetikoaizanik ere, ez dio estetikari begirat-zen; funtzionalitateari baizik.Californiako Davis unibertsitateanegin diren azterketen arabera,forma horrek animaliek bereningurune naturalean duten despla-zamenduari asko laguntzen die.Higidurak sortzen dituen zurrunbi-loak aztertuz, konfigurazio honekdituen abantaila aerodinamikoezjabetu dira ikerlariak. Adibidez,hegaluzeak horrelako buztanadauka eta jakina da abiadurahandiz igeri egiten duela. Bestalde,hegoak croissant itxurakoakdituzten hegaztiek emaitza hobeakdituzte eliptikoak dituztenak baino.

ZURIA ALA GORRIA?Sirio, gure galaxiako izar zuririkdistiratsuena da. Aintzinakoastronomoek zergatik esaten zutengorria zela? Astronomo amerika-rrez osatutako talde batek erant-zun bat proposatu berri du. Hipote-si bat hartu dute abiaburutzat: izarnano bat bapatean erraldoi bihurdaitekeela eta berriro uzkurtu tartelabur batean.

Sirio izar egonkorra da eta berelagun den Sirio B nano zuria da.Azterketa-serie batek aditzeraeman duenez, Sirio B asko konpri-matutako karbono(IV) oxidozosatuta dago ia erabat. Honen

gainean helioz osatutako geruzamehe bat eta hidrogenozko egu-rats bat daude. Helio eta hidroge-noaren fusioak sortutako beroitzelak eguratsaren hedatzeaekarri zuen eta bere hasierakotamaina baino milaka aldiz handia-go bilakatu zen. Nano zuria erral-doi gorri bihurtu zen. Tenperaturatxikiagotu egin zenean, izarrakhasierako tamaina berreskuratuzuen. Teoria honen araberaerromatarrek zakurraren izar gorriaizenez ezagutu zutena ez da gaureguneko Sirio bere lagun nanoabaizik.

SEGURTASUNHANDIAGOA

Meatzaritza lanbide arriskutsuadela gauza jakina da. Arriskuatxikiagotzen duen orori ongietorriaegiten diote meatzariek. Ikatzaateratzeko teknika berri bat jarridute martxan Frantzian Darcy-komeategietan.

Ikatza bi altuera desberdinetanerasoa izaten da. Arrabotatzeko bimakina daude. Batak behekaldetikegiten du lan eta besteak goikalde-tik. Ikatza behe partean ikusdaitekeen uhal garraiatzaileraerortzen da eta uhalak eramatendu.

MARTITZEKOKRONIKA

Martitzen kratere gazteak aurkitudira. Horrexegatik Martitzekoaktibitate bolkanikoa uste bainoberriagoa dela pentsa liteke.EEBBtako Houston-eko unibertsi-tatean Viking Orbiter 1 sateliteakigorritako irudiak aztertu dituzte etaMarinaris haranean ikus daitez-keen orban beltzak tximinia bolka-nikoak direla esan dute. Tximiniahauen formak eta egitura tektoni-koei lotuta egoteak, bulkanismo-mota berezi baten aurrean (Pirok-lastikoa) gaudela adierazi nahidute. Bulkanismo-mota hau orainarte Lurra eta Ilargiarena bakarrikizan da. Gainera, tximinien morfo-logiak eta haizeak oraindik barreia-tu ez dituen hauts-pilek, kratereakgazteak direla ematen dute aditze-ra. Zaharrenak milioi urte gutxibatzuk besterik ez ditu.

Ideia hau konfirmatzen bada,Martitz orain arte uste bainodenboraldi luzeagoan izan daaktiboa.

ABIADURA-KAXAAUTOMATIKO BERRIAAUTOMOBILETAN

Ford eta Fiat automobil-etxeezagunak automobilentzakotransmisio berri bat aurkezteardaude; abiadura-aldaketa tradizio-nala, eskuzkoa zein automatikoa,ordezka dezakeena.

Transmisio berria, ziklomotoreautomatikoetan erabilitako sistemabatean oinarritzen da. Bi diskozosaturik dago. Batek bere diame-troa indar zentrifugoaren araberaaldatzen du eta honela desbider-katze-erlazio finala zerotik infinitu-raino aldatzen du praktikoki.Transmisioa altzairuzko xaflatxozegindako uhal baten bidez egitenda. Uhal honek 1,6 l zilindradakoeta 12,5 kg . m-ko momentua duenmotoreetan erabiltzeko balio dugehienez.

Transmisio-sistema honen aban-tailarik nabariena sinpletasuna etapieza-kopuru txikiagoaren beharra

da. Gainera, transmisio honen

Teknika tradizionalean ikatzaerauzten den bitartean galeriarieutsi egin behar izaten zaio luizirikgerta ez dadin (1 fotoa). Honek,alde batetik eskulan handia etabestetik mantenimentu zorrotzaeskatzen du. Arriskua handia daeta lanaren zati bat bakarrik,kargatzea, dago mekanizaturik.Teknika berriak arrabotatzekoplatera erabiltzen du (2 fotoa).

kontsumoa eskuzkoarenarenparekoa da. Gidatzea leunagoada. Hala ere, automobilak dituenprestazioak pixka bat moteltzendira.

AUTOMOBILEGUZKIZALEA

Irudietan duzuen furgoneta,berezia da. Ford etxeak egin dueta sapaian 1,2 m2-ko eguzki-panelak dauzka. Panel hauekeguzki-galdatan 130 Watt etaitzalean 80 Watt ekoizteko gai dira.

Eguzki-panel hauek sortutakoenergia bi bateria handitan etafurgonetaren baterian gordetzenda. Bateria hauek batera 280Ampere/ordu gorde ditzaketeilunpetan erabili ahal izateko.

Alternadore batek korronte zuzenaalterno bihurtzen du eta honelafurgonetak etxetako tresna elektri-ko arruntak horni ditzake.Esaterako, rock-talde bat bide-ertzean geldi daiteke eta hozkai-luan txanpaina hozten ari denbitartean kontzertu inprobisatu batjo dezake.

Furgoneta hau hala ere, saiakuntzaldian da oraindik.

MALAWI LAKUARENSEKRETUAK

Negu honetan lehenengo aldiz,Afrikako ekialdean dagoen Malawilakuan murgilduko dira zientzila-riak. Urrunetik gidatutako miniurpe-kuntzi baten bidez ikerlariek lakuhonen ekosistema delikatuaaztertu ahal izango dute.

Miniurpekuntzi hau Iparrameriketa-ko laku handietan erabilia izan dajadanik. Baina bada desberdinta-sun esanguratsu bat AmeriketakoLaku Handien eta Malawi lakuarenartean. Haiek oso gazteak (12000urte) eta biologikoki nahikoaantzuak diren bitartean, hau osozaharra da (20 milioi urte) etabiziaren joritasuna bete-beteandarakusa.

Uste denez Malawi lakuan urgezetako 300-400 arrain-motadesberdin dago. Gainera, arrainhauek bereziak dira eta ez diramunduko beste lakuetan aurkitzen.Batzuk bertako biztanleen protei-na-iturri garrantzitsu dira; bestebatzuek salneurri handiak dituzteakuario-arrain moduan.

Azterketa hauen bidez lakuangertatzen diren elkarrekintzabiologiko konplexuak ezagutu, edoargitu bederen, nahi dira. Honekinbestalde, antzeko beste lakubatzuetan gertatu diren honda-mendi ekologikoei ekidin nahi zaie.Antzeko jatorri eta egitura duenVictoria lakura arrain arrotzak sartuziren arrantza ugaritu nahiean.Arrain hauek, Niloko perkak etaklupeidoek alegia, bertako arrai-nak, ia erabat baztertu dituzte.Gainera ingurutako biztanleei ezzaie arrain berri horien zaporeagustatzen.

Espero dezagun ikerketa hauekMalawi lakuan gordetzen denondarea alferrik ez galtzeko balioizatea.

SKIA ETA EKOLOGIAEZ OMEN DATOZ BAT

Pasa den uda honetan lagun askohil da Alpe Mendietan euriteenondorioz gertatutako luizienkausaz. Aldatzetan behera jauzita-ko oldeek, mendiaren edertasunazgozatzen zebilen hamaika bizitzaeraman du berekin. Ustekabekoluizi hauek, skiatzeko pistakzabaltzeko egiten diren zuhaitzakbotatzeagatik gertatzen omen dira.Aldatz handitan dauden arbolek,beste zenbait funtzioren artean,lurrari eusten diote. Arbolak faltadirenean, lurrak heldulekurik ez dueta orduan euriteen ondoriozbigundu eta maldan behera joandaiteke. Zuhaitzak botata, gainekolur-geruza babesik gabe galditzenda alegia.

Alpe Mendietako basoak bi gaitzekjota daude. Alde batetik, skia osokirol herrikoi bihurtuta gero etapista gehiago behar izan dakontsumitzaileen eskaerari erant-zun ahal izateko. Horren ondoriozehundaka kilometro karratu basobota izan da azkeneko hamarurteetan. Zenbait datu, adierazga-rri dira. Austrian 5800 km trenbidedagoen bitartean, 6000 km ski-pista dago.

Bestetik, zuhaitzak poluzioak jotadaude. 1986.ean egindako azter-keta batek aditzera eman duenez,60 urte baino zaharrago direnzuhaitzen bi heren poluzioakkaltetuta zeuden ia osorik. Baso-zientzilariek esaten dutenez,kaltetutako zuhaitz hauek ordez-katzea oso zaila gertatzen daingurugiroaren laztasuna delakausa.

ELEMENTURIKASTUNENA

Sobietar zientzilariz osatutakotalde batek, elementu kimikorikastunena isolatu duela aldarrikatudu. Elementu berri honen zenbakiatomikoa 110 da.

Juri Oganesian-ek zuzendutakotaldeak bi saio eraman ditu aurre-ra. Batean, argona-40, 18 protoidituena, 92 protoi dituen uranio-236z bonbardatu dute. Bestean,20 protoi dituen kaltzio-40a 90protoi dituen torioz bonbardatu

dute. Sobietar zientzilarien ustetanfisioaren ondoren lortutakoa, 110protoi dituen elementua da. Honek9 milisegundoko batezbestekobizia omen du.

Aldarrikapen hau ez da guztizonartua izan eremu berean laneanari diren zientzilari guztien artean.Askoren eritziz sobietarren saioe-tatik ez dago elementu berri batsintetizatu dela esateko nahikoadatu.

Elementu astun berrien sortzearenatzean dagoen interesa zera da:114 protoitik gorako elementuaknahikoa egonkor direla uste izatea.

KATURIK LIRAINENAGepardoa katurik lirainena delaesateak ez dirudi astakeria handia.Tamalez bere edertasuna oroimenhutsa izan liteke urte gutxi barru.Afrikako basa animalia askobezala, gerpardoen kopuruabehera joan da azken urteotan.

Gertaera honen kausak guztizezagunak dira: bere habitatarenmurrizpena, gehiegizko nekazarit-za, desforestazioa, demografiarenhanditzea, furtibismoa eta argazki-safariek sortutako ondoezak.

Animalia honek ez du ume askorikegiten eta gainera kautibitateanumeak izatea oso harrigarria da.Guzti honen ondorioz, gepardoak1970.ean 14000 izatetik egungo3000ra pasa dira.

Gepardo-populazioen egonkorta-suna ziurtatzeko esfortzu handiakegiten ari dira. Horien arteanintseminazio artifiziala dago.Probatu berri den metodo bateanernaldutako gepardo-obuluak katuemetan kokatzen dira eta geroumeak zesarearen bidez ateratzendira erditzerakoan. Honelakoteknikak lagungarri izan daitezkee-la espero da.

IZARREN ERAKETAZUZENEAN

Irudian ikus daitekeen teleskopiohau bere modukoen artean han-diena izango da eta aurki Hawaiinnmatxan jarriko da. Teleskopiohonek espazioaren eskualdemilimetrikoa aztertuko du.

Mauna Kea izeneko 4200 maltuerako tontor bolkanikoanegongo da kokatua eta bertaneguratsaren ur-lurrinak ez ditubehaketak eragotziko.

15 m-ko diametroa du eta 300GHz baino frekuentzia handiagoakaztertuko ditu. Bere antena 276panelez osatuta dago eta milime-troaren hiru milioirena bainozehaztasun handiagoa du. Espek-troaren alderdi hau ia esploratugabea da eta irratiastronomia eta

infragorrizko astronomiaren arteankokatzen da.

Uhin milimetrikoen eskualdeanegindako sarrera honek, astrono-moek espazioko gas-hodei trin-koen azterketa egitea erraztukodu. Eskualde hauek izpi ikuskorre-kiko opakoak dira, baina uhinmilimetrikoen tartean daudenizpiekiko erabat gardenak dira.

KREAZIONISMOA EZDA ZIENTZIA

Darwin-ek eboluzioaren teoriaplazaratu zuen une beretik, Iparra-meriketako erlijio-fundamentalistakeboluzionismoaren kontrakogatazkan ari dira; deabruaren lanaeta materialismo komunistarentroiako zaldia dela kontsideratzenbait dute. Beraien arabera, Bibliakesandakoa ere (edo beraiek

interpretatutakoa) irakatsi behar daeskoletan. Bibliaren esaneijarraituz, munduak lau mila urtebaino ez lituzke izango etaanimalia guztiak eta landareguztiak Jainkoak sortutakoak etaNoek uholdetik salbatutakoakizango lirateke. Kreazionistenjarrera hau nahikoa aurrerakoia damendearen hasierankreazionismoaren irakaskuntzasoila defendatzen zutela kontutanhartzen ez badugu.

1981.ean Iparrameriketakokongresuak Balance TreatamentAct delakoa aprobatu zuenean,kreazionistek gudua irabazitazutela zirudien. Lege horrenarabera, bi ikuspuntuak orekatsukiirakatsi behar ziren eskoletan.Baina lege hori errekurritua izanzen Goi-Gortean eta tribunalhonek baliorik gabe utzi du. Goi-Gortearen arabera kreazionismoasinismen erlijiosoa da etaeboluzionismoa zientzia.EEBBtako konstituzioaren araberalegeak sinismen erlijioso jakin batbultzatzerik ez duenez, legeaantikonstituzionala da.

Erabaki honi esker 1927.eangertatutakoa ez errepikatzealortuko da. Orduan, Tennesse-koestatuak Scopes izeneko naturzientzien irakaslea auzitaraeraman zuen eboluzionismoairakasteagatik.

ALGAK HEZURRAKOSATZEKO

Alga unizelularren hezurdurezosatutako hezur artifizialak

inplantatzea proposatzen duenRolf Ewers eta Christian Kasperkkirurgilari alemanek. Protesiakegiteko orain arte erabili denmaterial zeramikoa kaltzio fosfatoaizan da. Material hau hezurrekinkonpatiblea izanik ere, haiek baino200 aldiz porositate txikiagoa dueta arazoak sortzen dira hezur/protesi interfasean. Algaunizelularrez egindakoa protesiakarazo hori gainditzen duteporositate antzekoa dutelako, etahorrela ehun oseoak eta odol-basoak hobeto integratzen dirahezur artifizialean. Lotura hobeaeta iraunkorragoa da.

Hezur artifizialak kaltziokarbonatoz osatuta daude etatratamendu berezia izan behardute, erabili baino lehen.Tratamendu honen bidez protesiakkonpatibleak izatea lortzen da.Gizakiekin egingo diren lehenengosaioak urte bukaera bainolehenago burutuko dira.

ALUMINIOZKO PILABERRIA

Aluminioz egindako pila berri bathasiko dira aurki komertzializatzenEEBBtan. Pila aluminiozko anodobatez eta gatz-disoluzio bateanmurgildutako aire-katodo batezosatuta dago. Aluminio/oxigenoerreakzioak pila alkalino arruntakbaino hiru aldiz energia gehiagosortzen du.

Hauetako hamar bateria erabiltzendituen hiru gurpileko automobilelektrikoa martxan jarri da, pilahauen iraupena oso luzea da, bitabako-paketetxoen tamaina duenpila batek 24 orduko iraupena du.