178
IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO MARÍA J OSÉ P ASTOR ALFONSO, DOMINGO GÓMEZ L ÓPEZ Código de barras con ISBN 978-84-8018-343-7 IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO UNA VISIÓN DESDE LOS PUEBLOS IMPLICADOS (SELVA LACANDONA, CHIAPAS, MÉXICO) MARÍA JOSÉ P ASTOR ALFONSO y DOMINGO GÓMEZ LÓPEZ El auge del turismo en pequeñas localidades incide considerablemente tanto en las personas que se involucran como en el medio en el que se desarrolla. El presente texto muestra los estudios realizados en la Selva La- candona, en el estado mexicano de Chiapas, sobre el inicio y la evolución del turismo comunitario gestionado por los propios habitantes de la zona; describe la situación del desarrollo local producido mediante esta activi- dad, y expone los impactos socioculturales que se están produciendo entre los implicados, fundamentalmente en las mujeres y en los jóvenes. La investigación se ha realizado a través del convenio firmado entre dos instituciones académicas, la Universidad de Alicante (UA) y la Universidad Intercultural de Chiapas (UNICH), con el apoyo de la Agencia Española de Cooperación Internacional para el Desarrollo (AECID). Se publica en seis de las lenguas en las que dichas universidades imparten docencia: castella- no y valenciano en la UA; tzotzil, lacandón, ch’ol y tzeltal en la UNICH.

IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

IMPA

CTO

S SO

CIO

CU

LTU

RA

LES

EN E

L TU

RISM

O C

OM

UN

ITA

RIO

MA

RÍA JO

SÉ P

AST

OR A

LFO

NSO

, DO

MIN

GO

MEZ

PEZ

Código de barrascon ISBN978-84-8018-343-7

IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIOUNA VISIÓN DESDE LOS PUEBLOS IMPLICADOS (SELVA LACANDONA, CHIAPAS, MÉXICO)

MARÍA JOSÉ PASTOR ALFONSO y DOMINGO GÓMEZ LÓPEZ

El auge del turismo en pequeñas localidades incide considerablemente tanto en las personas que se involucran como en el medio en el que se desarrolla. El presente texto muestra los estudios realizados en la Selva La-candona, en el estado mexicano de Chiapas, sobre el inicio y la evolución del turismo comunitario gestionado por los propios habitantes de la zona; describe la situación del desarrollo local producido mediante esta activi-dad, y expone los impactos socioculturales que se están produciendo entre los implicados, fundamentalmente en las mujeres y en los jóvenes.

La investigación se ha realizado a través del convenio firmado entre dos instituciones académicas, la Universidad de Alicante (UA) y la Universidad Intercultural de Chiapas (UNICH), con el apoyo de la Agencia Española de Cooperación Internacional para el Desarrollo (AECID). Se publica en seis de las lenguas en las que dichas universidades imparten docencia: castella-no y valenciano en la UA; tzotzil, lacandón, ch’ol y tzeltal en la UNICH.

Page 2: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 174

Page 3: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

IMPA

CTO

S SO

CIO

CU

LTU

RA

LES

EN E

L TU

RISM

O C

OM

UN

ITA

RIO

MA

RÍA JO

SÉ P

AST

OR A

LFO

NSO

, DO

MIN

GO

MEZ

PEZ

Código de barrascon ISBN978-84-8018-343-7

IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIOUNA VISIÓN DESDE LOS PUEBLOS IMPLICADOS (SELVA LACANDONA, CHIAPAS, MÉXICO)

MARÍA JOSÉ PASTOR ALFONSO y DOMINGO GÓMEZ LÓPEZ

El auge del turismo en pequeñas localidades incide considerablemente tanto en las personas que se involucran como en el medio en el que se desarrolla. El presente texto muestra los estudios realizados en la Selva La-candona, en el estado mexicano de Chiapas, sobre el inicio y la evolución del turismo comunitario gestionado por los propios habitantes de la zona; describe la situación del desarrollo local producido mediante esta activi-dad, y expone los impactos socioculturales que se están produciendo entre los implicados, fundamentalmente en las mujeres y en los jóvenes.

La investigación se ha realizado a través del convenio firmado entre dos instituciones académicas, la Universidad de Alicante (UA) y la Universidad Intercultural de Chiapas (UNICH), con el apoyo de la Agencia Española de Cooperación Internacional para el Desarrollo (AECID). Se publica en seis de las lenguas en las que dichas universidades imparten docencia: castella-no y valenciano en la UA; tzotzil, lacandón, ch’ol y tzeltal en la UNICH.

Page 4: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 2

BIHK KU K’AXBA TU WORO U CHUNI WINIK YETE A NAACHI

TSUR

BIHK KU YIRIKO’ A HACH WINIK YETE A CHENKAH (K’AX HACH

WINIK, CHIAPAS, MÉXICO)

MARÍA JOSÉ PASTOR ALFONSO

DOMINGO GÓMEZ LÓPEZ

SK’OPLAL BI YILEL TSOBOL TALEL KUXLEJALIL TA STOJOL YILEL YUTSILAL LUM K’INAL

SNOPOJIBAL BATS’IL NAKLEJETIK (TOYEM TE’AK’ JA’MALETIK TA SLUM-AL KABENALETIK, CHIAPAS, MÉXICO)

MARÍA JOSÉ PASTOR ALFONSO

DOMINGO GÓMEZ LÓPEZ

LACANDÓN CH’OL TZELTAL

EDITORIAL AGUACLARA EDITORIAL AGUACLARA

AGENCIA ESPAÑOLA DE COOPERACIÓN

INTERNACIONAL PARA EL DESARROLLO

EDITORIAL AGUACLARA

AGENCIA ESPAÑOLA DE COOPERACIÓN

INTERNACIONAL PARA EL DESARROLLO

AGENCIA ESPAÑOLA DE COOPERACIÓN

INTERNACIONAL PARA EL DESARROLLO

ÑUK’LEL KOMOLMELBAL YA’ TYI XÄMBALOB TYI

LUMALÄL

JUNCHAJP TYI K’ELOLOCHEMTYAKBÄ TYEJKLUM

(MATYE’EL LAKANTYONA, CHIAPAS, MÉXICO)

MARÍA JOSÉ PASTOR ALFONSO

DOMINGO GÓMEZ LÓPEZ

Page 5: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

3 |

IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL

TURISMO COMUNITARIO

UNA VISIÓN DESDE LOS PUEBLOS IMPLICADOS (SELVA LACANDONA,

CHIAPAS, MÉXICO)

MARÍA JOSÉ PASTOR ALFONSO

DOMINGO GÓMEZ LÓPEZ

IMPACTES SOCIOCULTURALS EN EL

TURISME COMUNITARI

UNA VISIÓ DES DELS POBLES IMPLICATS (SELVA LACANDONA,

CHIAPAS, MÈXIC)

MARÍA JOSÉ PASTOR ALFONSO

DOMINGO GÓMEZ LÓPEZ

SNA’OBIL STSOPLEMALKUXLEJALETIK TA XAMBALIL

TA BATS’I LUMALILETIK

JUN SNOPBENAL YU’UN BATS’IJNAKLOMETIK (TE’TIKAL YOSILAL

LAKANTONETIK TA CHIAPAS, MÉXICO)

MARÍA JOSÉ PASTOR ALFONSO

DOMINGO GÓMEZ LÓPEZ

VALENCIÀ

EDITORIAL AGUACLARAEDITORIAL AGUACLARA EDITORIAL AGUACLARA

TZOTZIL ESPAÑOL

AGENCIA ESPAÑOLA DE COOPERACIÓN

INTERNACIONAL PARA EL DESARROLLO

AGENCIA ESPAÑOLA DE COOPERACIÓN

INTERNACIONAL PARA EL DESARROLLO

AGENCIA ESPAÑOLA DE COOPERACIÓN

INTERNACIONAL PARA EL DESARROLLO

Page 6: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 4

A hach winik, bats’i vinik, bats’i winik, u yah kani kax, a hach winik kah k’uchi way ti’ u koxtik u kahar;

a ch’upra ku saktik yok’o nok’ a uchbe t’an yok’o p’isi’;

a mehenpara ma’ u p’atik tu woro a bay ku metik u nukir winik bix uchik p’isi’ ku tukrik ti’ u kanantik k’ax;

tu woro a winiko’ ku kaxtik tu’ tsoy u kahtar.

Tu woro a winik, ku kaniko’ ti’ u nukir winik p’isi’ ku kanik baykin ma’ oyna’ uchik, tan u metiko’ ti’ u tar pim a nachi ts’ur.

Ili weñbä wiñikob jalach‘ wiñik bast ‘i yinik bast il wiñik, muk‘bä ikäntyañob ili matye’el lakantyona, wiñikob weñ p’atyälbä ipusik ‘al tsa’ k’otyiyob ila tyi lum baki kabältyo chu’bä añ, ili xch’ok x-ixikob ili oñob ty’añ ila baki petyelel muk’bä jalob, ili chity’oñob woli icha’päsob malel ili petyelel melbaläl. Imuk’ abi iweñ ña’tyañob bajche’ mi käñtyañob ili matye’el tyi petyelelob woli isäklañob cha’añ utsa’ty mi yañelob.

Tyi pejtyelelob, weñ utsa’tyax iña’tyibalob tsa’bä ikäybeyob lakñotye’el awäleyi kabälix chu’ woli imelob ili kaxlañ, che’ bache’ mi lajk’el wäle woli ikolemalel ili lumal che’ bajche’ ili xämbalob. Ili lumal jinäch woli-bä ik’elob malel bajche’ ili ilumalob woli k’extyäyel majlel cha’añ ili xämbalob tsa’bä k’otyi tyi tyojlelob wäle ili lakp’älob woli ipijt-yañob cha’añ mi k’extyäyel.

Te bats’il winiketik jalach’ winik bats’i vinik, bats’il winik, te skanateyojik te ja’mal k’inal Lakantona, te winiketik te tulanik yot’an ta ska me’bal k’otik ta banti lumetik-to, te atsetik ta xchajp’anel stalel xkuxlejalik ta jalabiletik sok te ch’ieletik te yak’o sk’opik ta slektesel te stalelik sok smel yot’anik ta skoltayel lum k’inal. Spisi-lik ta sleel te lekil kuxlejal.

Jaik spisilik, jach’ snopik ta sbijilik xchich mamik sok snopel spasel te yach’il kuxlejal ta spamal balumilal, yakalik ta xjachel skòplal yach’il kuxlejal ta swenta slekilalik ta swenta yilel ts’ubilal lum k’inal.

Page 7: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

5 |

A «los hombres auténticos», jalach’winik, bats’i vinik, bats’il winik, protectores de la Selva Lacandona;

a los hombres de corazón duro que, por nece-sidades, llegaron a estas tierras selváticas;

a las mujeres que tejen sus propias historias en las artesanías y

a los jóvenes comprometidos con la recupe-ración de las tradiciones y preocupados por la conservación de la naturaleza, todos en la búsqueda de la buena vida lekil kuxlejal.

A todos los que, partiendo de sus conocimien-tos ancestrales y adaptándose a las nuevas propuestas globales, están creando las bases para el desarrollo local a través de la gestión del turismo comunitario.

Als «homes autèntics», jalach’ winik, bats’i vinik, bats’il winik, protectors de la Selva Lacandona;

als homes de cor dur que per necessitats van arribar a aquestes terres selvàtiques;

a les dones teixint les seues pròpies històries en les artesanies i

als joves compromesos amb la recuperació de les tradicions i preocupats en la conservació de la naturalesa, tots en la recerca de la bona vida lekil kuxlejal.

A tots ells que, partint dels seus coneixements ancestrals i adaptant-se a les noves propostes globals, estan creant les bases per al desenvo-lupament local a través de la gestió del turisme comunitari.

A ti bats’i viniketike jalach’ winik, bats’il winik, lajantunetike;

a ti viniketik tsots o’ontonike yu’un jtunel vokolal ik’otik li la te’tikal osilaltike;

ti antsetike sjalik batel slo’iltajel kuxlejalik te ta svu’emal yabtelal chi’uk ti keremetike yak’be xch’unobil sventa ta xcha’kuxekil ti kuxlejal chi’uk vulvunel yo’ontonik;

ta k’ejel stalelik skotolik oyik ta sa’el tal slekil skuxlejalil lekil kuxlejal.

Ta skotolik le’ike, k’usi xet’elal ta yu’un yojta-kinbilik svonejaletik xchi’uk snopojesbasel ta li yach’ubtasobil k’op, yikal ch’iesik li yi’bel sventa li xch’ielal paraje ta sventa sk’aneltal xambalil ta bats’i jnaklometike.

Page 8: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 6

TU WORO BAY KU BIN U YA’ARE A HU’UN

U T’AN U TS’URIR UNICH 8

U T’AN U KA’ TS’URIR RELACIONES INTERNACIONALES

YETE COOPERACIÓN DE LA UA 12

KU YA TSIKBATIK A JU’UN 18

U CHUNI A JU’UN 24

1. A NAACHI TS’UR YAN U YIRIK TUBA YANI 28

2. U CHUNI WINIK, TU’ KAHA YETE A NAACHI TS’UR 50

3. K’AX HACH WINIK 74

4. KU MU’CH’IK U BAHO’ A MEHEN KAHAR. BIHK CHUNBA U KAHTAR 80

5. U CHUNI YETE BIHK TAN U CH’IHI A MEA TI’ TS’UR ICH K’AX U K’AX HACH WINIK 88

6. MEA TI’ NAACHI TS’UR YETE TU WORO

BAY KIN YAN ICH U KAHA 118

7. BIHK KU K’AXBA U CHUNI WINIK YOK’O U MEA TI’ NAACHI TS’UR ICH U K’AX HACH WINIK 144

TI’ U TSO’O’KO 162

TUBA TU KAXTAR A JU’UN 170

KU MUCH’IK 172

IBÄL

ITY’AÑ REKTOR TYI UNICH 8

ITY’AÑ VICERRECTORA DE RELACIONES

INTERNACIONALES Y COOPERACIÓN DE LA UA 12

PRÓLOGO 18

YOCHIBTY’AÑ 24

1. XÄMBALOB TYI LUMALÄL YIK’OTY TYI ÑUJPÄÑTYEL TYI CHUMTYÄL 28

2. MELBAL, KÄJÑEL YIK’OTY XK’ELOÑELOB 50

3. MATYE’EL LAKANTYONA 74

4. TYEMEL YIK’OTY LAKPI’ÄLOB YA’ TYI TYE’EL, BAKI JACH LOK’EMOB 80

5. CHE’ BAJCHE’ TSA’ TYEJCHI YIK’OTY BAJCHE’ WOLI IMELOB MAJLEL E’TYEL XCHUMTYÄLOB YIK’OTY XPAXYALOB YA’ TYI MATYE’EL LAKANTYONA 88

6. E’TYEL K’ELOÑIBÄL YIK’OTY CHUKI AÑTYAK TYI LAKLUMAL 118

7. ÑUKLEL KOMOLMELBÄLÄL TYI ÑIJKÄÑTYEL XK’ELOÑEL YA’ TYI LUMAL MATYE’EL LAKANTYONA 144

YUJTYI’BALTY’AÑ 162

JUÑ TSA’BÄ K’EJLI 170

OCHEMBÄ 172

XCHOLOJIBAL

SK’OP YA’YEJ YU’UN MUK’UL JOLOL TA UNICH 8

SK’OP YA’YEJ TE XCHE’BAL SMUK’UL JOLOL YU’UN

RELACIONES INTERNACIONALES Y COOPERACION

DE LA UA 12

SK’OPLAL A’TELIL 18

LIJK’IB K’OP AYEJ 24

1. TE YILEL YUTSILAL LUM K’INAL SOK BIT’IL STAO SBA TE BITIK AY TA SJOYOBAL 28

2. TALEL KUXLEJALIL, BITIK AYIK TA TALEL

KUXLEJALIL SOK YILEL YUTSILAL LUM K’INAL 50

3. YILEL TSOBOL TALEL KUXLEJALIL TA STOJOL

YILEL YUTSILAL LUM K’INAL 74

4. BIT’IL YULATAY SBAIK NAKLEJETIK TA TOYEM TE’AK’ JA’MALETIK. XJACHIBAL NAKLEJETIK TA TSOJB LUM 80

5. XJAJCH’IBAL SOK SMUK’UBTESEL YILEL

YUTSILAL LUM K’INAL TA TOYEM TE’AK’ JA’MALETIK 88

6. YA’TELUL YU’UN YILEL YUTSILAL LUM K’INAL

SOK YA’TEJIBAL TALEL KUXLEJALIL TA TSOJB

SLUMAL NAKLEJETIK 118

7. SK’OPLAL BI YILEL TSOBOL TALEL KUXLEJALIL TA SK’ANEL YILEL YUTSILAL LUM K’INAL TA STOJOL

TSOBOL SLUMAL NAKLEJETIK TA TOYEM TE’AK’ JA’MALETIK TA SLUMAL KABENALETIK 144

SLAJIBAL K’OP AYEJ 162

SJUNAL TE LA YICH’ TUNTESEL 170

YANTIK XAN 172

Page 9: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

7 |

ÍNDICE

PALABRAS DEL RECTOR DE LA UNICH 9

PALABRAS DE LA VICERRECTORA DE RELACIONES

INTERNACIONALES Y COOPERACIÓN DE LA UA 13

PRÓLOGO 19

INTRODUCCIÓN 25

1. EL TURISMO COMUNITARIO Y SU RELACIÓN

CON EL MEDIO 29

2. CULTURA, IDENTIDAD Y TURISMO 51

3. LA SELVA LACANDONA 75

4. CONVIVENCIA DE LOS POBLADORES. ORIGEN DE LOS DISTINTOS ASENTAMIENTOS 81

5. INICIO Y DESARROLLO DEL TURISMO

COMUNITARIO EN LA SELVA 89

6. ACTIVIDAD TURÍSTICA Y RECURSOS CULTURALES

EN LAS COMUNIDADES 119

7. IMPACTOS SOCIOCULTURALES DE LA GESTIÓN

DEL TURISMO EN LAS COMUNIDADES DE LA

SELVA LACANDONA 145

CONCLUSIONES 163

BIBLIOGRAFÍA 170

ANEXO 172

ÍNDEX

PARAULES DEL RECTOR DE LA UNICH 9

PARAULES DE LA VICERECTORA DE RELACIONS

INTERNACIONALS I COOPERACIÓ DE LA UA 13

PRÒLEG 19

INTRODUCCIÓ 25

1. EL TURISME COMUNITARI I LA SEUA

RELACIÓ AMB EL MEDI 29

2. CULTURA, IDENTITAT I TURISME 51

3. LA SELVA LACANDONA 75

4. CONVIVÈNCIA DELS POBLADORS. ORIGEN DELS DIFERENTS ASSENTAMENTS 81

5. INICI I DESENVOLUPAMENT DEL TURISME

COMUNITARI EN LA SELVA 89

6. ACTIVITAT TURÍSTICA I RECURSOS CULTURALS

EN LES COMUNITATS 119

7. IMPACTES SOCIOCULTURALS DE LA GESTIÓ

DEL TURISME EN LES COMUNITATS DE LA

SELVA LACANDONA 145

CONCLUSIONS 163

BIBLIOGRAFIA 170

ANNEX 172

CHAPO’BIL JUN

LO’IL YU’UN JNIT JPAS ABTEL TA UNICH 9

LO’IL YU’UN BIK’IT JNIT JPAS ABTEL TA SNUPOBIL SP’EJEL BALUMIL XCHI’UK KOLTAJELBAIL TA UA 13

TSAKEL SMELOL 19

YOCHE’BAL K’OP 25

1. LI XAMBALIL TA BATS’I LUMALILETIK XCHI’UK SNUPOBIL TA JOYEBALTIK 29

2. TALELIL, KUXLEJAL CHI’UK XAMBALIL 51

3. LI TE’TIKAL YOSILAL LAKANTONETIKE 75

4. TSOP NUPOBAIL LI TA JNAKLEJETIK TE TA TE’TIKAL YOSILAL LAKANTONETIK. SLIKEB LI TA SJELELIK JUJUN JNAKLEBALILAL 81

5. SLIKEBAL XCHI’UK XCH’IELAL TA XAMBALIL TA BATS’I LUMALIL TE TA TE’TIKAL YOSILAL LAKANTONETIK 89

6. YABTELAL XANAVIL XCHI’UK K’USITIK STALEL KUXLEJALETIK TA SLUMAL BATS’I JNAKLOMETIK 119

7. SNA’OBIL STSOPLEMAL KUXLEJALTIK TA SK’ANEL TE XAMBALIL TA BATS’I LUMALIL TE TA TE’TIKAL YOSILAL LAKANTONETIK 145

SLAJEBAL K’OP 163

SJUNALTAK 170

STSUTSEMAL JUNETIK 172

Page 10: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 8

TUK’IN YOH CHUN kah meta’ U nahi u kansa’hu’un Intercultural ich Chiapas (UNI-CH) tu ye’sa hunp’e ba’ ne tsoy tuk’in ka’

tu mu’ch’a u bah yete u her U nahi u kansa’hu’un ma’ ha’ri’ U nahi u kansa’hu’un ich México. U nahi u kansa’hu’un ich Alicante, España, lahi’ u yoh chuni mok meana yete UNICH ti’ u kaxtiko’ mea, lah tian tu mea u winik u nahi tuba ku kansa’hu’un. A he’ mea antbi ti’ Agencia Españo-la de Cooperación Internacional yete Desarrollo (AECID), mok tu yanta ti’ u kaxta’ mea. Mok ku yirik a mea lahi’ Dra. María José Pastor, U nahi u kansa’hu’un ich Alicante yete Dr. Domingo Gómez López U nahi u kansa’hu’un Intercultural ich Chiapas mok tu meano’, ne u yohero’ tu hach metaho’ mea ich a mehen kahar chiapaneca. A mea ti’ hmeta’ ich Chiapas, a mea ti’ naachi ts’ur, ku yantik u lu’um yete ku yantik ti’ u tsoytar. A he’ hu’un he’ u meta’ hunbuk’a’ kutar hunp’e t’an, lahi’ tan u meta’. A mea ku ye’sik, bexi’, ku mu’ch’ik u baho’ tu meaho’, ti’ u kaxta’ yete ku yantik u baho’ U nahi u kansa’hu’un.

A he’ baykin hmeta ne yan bo’wi ma’ ha’ri’ ti’ UNICH, ti’ u kansik yete bihk ku metik mea, bexi’ yan bo’wi ti’ uh wesi Chiapas mok tu ya’ara a mea ti’ naachi ts’ur ne yan bo’wi tio’ ti’ u tsoytar u mehen kahar. A UNICH lahi’ U nahi u

CHE’ TSA’ TYEJCHI ili, Universidad Intercultural de Chiapas (UNICH) tsa’ iyak’ä ibä tyi tsujyel yik’oty komol k’elol mach kojikach

tyi tyojlel yotylel ñop juñtyañ jiñi xMejikujob, yik’oty ja’el xjula’ob. Ili Universidad de Alicante, España, jiñach ñaxañ Universidades yik’otybä UNICH tsa’ ikomo ak’äyob ity’añ cha’añ mi cha’leñob e’tyel tsa’ ikomo aläyob cha’añ mi chalenob chajpaya, baki mi yochelob xtyelobtyak tyi chap’elel yotylel päs juñ. Ili e’tyeläl tsa’ ityaja ikotyäñtyel tyi Agencia Española de Cooperación Internacional para el Desarrollo (AECID), ya’ baki tsa’ iweñ tyaja iweñlel ili chajpaya. Bajche’ jiñi x-e’tyelob, jiñi Dra. María José Pastor, de la Uni-versidad de Alicante y el Dr. Domingo Gómez López de la Universidad Intercultural de Chiapas tsa’bä imeleyob ili chajpaya, chajpabilobäch kome jiñobäch tsaj ñob tyi lumal matye’el chya-paneka jiñobäch tsa’bä iyäk’ayob ibäj. Ili cahjpa-ya icha’añäch tyi weñlel Chyapas, ili xämbalob, ili e’tyeläl mi päs ibä ila tyi Estado woli ipijtyäñtyel cha’añ mi yäk’ob ibä ja’el yaño’bä cha’añ mi kolel majlel. Cha’añ tyi pästyäl tyi yuxp’elel lakty’añ wokoläch tyi tyajol. Ili e’tyeläl yik’oty tyi pästyäl tsa’ äch ichaleyob e’tyel añbä ina’tyibalob.

Tyi tyajol ili e’tyeläl ñukäch ik’ajñibäl mach ko-jikach tyi tyojlel tyi x-e’tyelob tyi UNICH, tsa’bä

ITY’AÑREKTOR AÑBÄ TYI UNICH

U T’ANU TS’URIR UNICH

SK’OP YAYEJ YU’UN MUK’ULAJWALIL TA SNAIL NOPJUN UNICH

K’ALAL XJACH’IBAL YU’UN chiknajel, te Univer-sidad Intercultural de Chiapas (UNICH) la me yak’ ta ilel te tatombail sok spajel

k’opetik, ma’ jauk nax sok Universidades e Instituciones de Educacion Superior mexica-nos, ja’nix jich yantik k’ejel. Te universidad de Alicante, España, ja sbabial universidad sok te Unich la spa sk’opik yu’un a’tel banti x-a’tejik ta xche’balik la yak’ik pasel jun sjunal a’telil, sok te koltael yu’un agencia española yu’un coope-ración internacional y desarrollo (AECID) te la slekubtes te bitik sle slejibal a’tel. te mach’atik la spasik sjunal a’telil, te Dra. María José Pastor yu’un Universidad de Alicante sok te Dr. Domin-go Gómez López yu’un Universidad Intercultural de Chiapas yakalik ta spasel lekil a’tel, sok te tsob lumetik yu’un toyem te’ ak’ aj’mal Chiapaneca te le’ la yich’ik pasel sjunal a’telil. Te sle’el sk’oplal a’telil la yich’ik pasel ta jun slum k’inalil te bayal skoplal ta stojol Chiapas te yakalik ta smaliyel slok’ib stak’inik-a swenta yu’un smuk’ubteselik. Jich bit’il te a’telil to te ya yich’ pukbeyel sk’oplal ta wakeb bats’il k’opetik, ja yan xan lekilal-a. te sjunal a’telil sok te bitik lo’k-a, soknix ta selekte-sel ya’tel nopteswanejetik, yu’un sle’el sk’oplal a’tel te junax yakalik ta spasel te Universidades melel jich sk’oplal yu’unik.

Page 11: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

9 |

PALABRAS DEL

RECTOR DE LA UNICH

DESDE LOS PRIMEROS días de su fundación, la Universidad Intercultural de Chiapas (UNICH) marcó como una de sus

prioridades el establecer relaciones y convenios no solo con universidades e instituciones de educación superior mexicanas, sino también foráneas. La Universidad de Alicante, España, fue de las primeras universidades con las que la UNICH estableció un convenio de colaboración, acordando ambas instituciones poner en práctica un proyecto de investigación conjunto en el que participasen académicos de ambas instituciones. El proyecto ha contado, además, con el apoyo de la Agencia Española de Cooperación Internacio-nal para el Desarrollo (AECID), lo que benefició notablemente los propósitos de la investigación. Los académicos responsables del proyecto, la Dra. María José Pastor, de la Universidad de Alicante, y el Dr. Domingo Gómez López, de la Universidad Intercultural de Chiapas, han conducido la inves-tigación con seriedad, profesionalismo y compro-miso con las comunidades de la selva chiapaneca, que fueron el escenario del proyecto y el sujeto del mismo. La investigación se llevó a cabo en un campo de importancia para Chiapas, el turismo, actividad que acrecienta su presencia en el Estado y de la que se esperan contribuciones importantes para detonar el desarrollo. El hecho de que los resultados de la investigación se publiquen en los

PARAULES DEL

RECTOR DE LA UNICH

DES DELS PRIMERS dies de la seua fundació, la Universidad Intercultural de Chiapas (UNICH) va marcar com una de les

seues prioritats establir relacions i convenis no so-lament amb universitats i institucions d’educació superior mexicanes, sinó també foranes. La Universitat d’Alacant, a Espanya, va ser una de les primeres universitats amb les quals la UNICH va establir un conveni de col·laboració amb l’acord per part d’ambdues institucions de posar en pràctica un projecte d’investigació conjunt, en el qual participaren acadèmics d’ambdues institucions. El projecte ha tingut, a més, el suport de l’Agència Espanyola de Cooperació Interna-cional per al Desenvolupament (AECID), cosa que va beneficiar notablement els propòsits de la investigació. Els acadèmics responsables del projecte, la Dra. María José Pastor, de la Univer-sitat d’Alacant, i el Dr. Domingo Gómez López, de la Universitat Intercultural de Chiapas, han conduït la investigació amb serietat, professiona-lisme i compromís amb les comunitats de la selva chiapaneca que van ser l’escenari del projecte i el seu subjecte. La investigació es va dur a terme en un camp d’importància per a Chiapas, el turisme, activitat que acreix la seua presència en l’Estat i de la qual s’esperen contribucions impor-tants per a detonar-hi el desenvolupament. El fet que els resultats de la investigació es publiquen

LO’IL YU’UN JNIT JPAS

ABTEL TA UNICH

TE NO’OX TA sba k’ak’aletik k’aluk ji k’ot ta pasel, te muk’ul chanobjun stalel nitil kuxlejal ta Chiapas (UNICH) laj sts’ib komel k’ucha’al

ba’yuk te sk’otel vunel snupbenal xchi’uk sts’ib ko’ola abtele mo’oj ja’ no’ox chi’uk muk’ul chanobjunetik te muk’ul naetik ta yak’el skotol chanjun ta México, ja’ jech xchuk’it ta oyik ta namal balumil. Ta muk’ul chanobjun ta Alicante, kaxlan lum, to ta sba ji pas ta muk’ul chanobjunetik xchi’uk te k’usi li UNICH laj sk’otes sjunal ta koltabail chabail ta xchi’bal muk’ul naetik yak’el ta pasel ta jun k’op spasel abtel ta sjak’el ta moj, ja’ te bu ch-abtejik chanubtasvanejetik ta chibal muk’ul naetik. Li k’op spasel abtel ja’ yich’o, yan te, xchi’uk ti skoltajel yu’un te ventainbil kaxlan ta koltajelbail sp’ejel balumil xchi’uk xch’ielal (AECID), ja’ k’ucha’al laj sta yutsilal ti sventainobil te sjk’obil. Li chanubtasvanejetike yich’bejik ta sventainbiletik ta sk’op spasel abtel, Dra. María José Pastor Alfonso te ta muk’ul chanobjun Alikante xchi’uk li Dr. Domingo Gómez López te ta muk’ul chanobjun stalel nitil kuxlejal ta Chiapas ja’ yich’ojik batel te sjak’el xchi’uk tsots semlol, lek abtel xchi’uk tsots sk’oplal ta bats’i lumaliletik ta te’tikal osilaletik yu’un Chiapas k’usi ja’ ikomik ta snail te sk’op spasel abtel xchi’uk stik yalemal vo’ik. Ta sjak’elej ja’ te ji yich’ jpasel ta jun set’ balumil tsots sk’oplal sventa Chiapas, ta xambalil, abtelal k’usi ta xch’ibatel sk’otebal ta jlumaltik xchi’uk bu ta xich’ malajel ep yak’el sk’oplal sventa li xch’ielal. Li stsatsubeltas ta k’usi li yutsilal te sjak’elelj ja’ ta pu-kiesel ta vak chop ts’i’babil ak’o sk’elik xchanik bats’i

Page 12: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 10

kansa’hu’un mok ku yirik baykin ma’ tsoy yan ich kahar yete u chuni winik ich Chiapas a he’ mea ti’ ku yi’ri baykin poch u meta’. Bein, yan u ye’sa’ ti’ u hok’o tsoy.

Ne tsoy in wor ti’ a Dra. Begoña San Miguel del Hoyo, u ka’ ts’urir Relaciones Internacionales yete U nahi u kansa’hu’un ich Alicante. Tu yanta hmeta’ a he’ mea ti’ u tsoytar. Kin wa’arik a UA yete UNICH ma’ u ts’o’ko, yan u ka’ metik mas ne ya’p’ meaho’.

San Cristóbal, Las Casas, ChiapasA 10 de julio de 2010

Dr. ANDRÉS FÁBREGAS PUIG, U ts’urirU nahi u kansa’hu’un Intercultural ich Chiapas

ik’añayob yik’oty iye’tyelob, uts’atyäch tyi tyojlel ja’el bajche’ yumal tyi chyapas kome tsa’ix ipäk’ä ibä x-e’tyelob cha’añ mi tyajbeñ iweñlel ikuxtyälel xchumtyälob. ili UNICH jiñäch Universidad muk’bä ik’elob iwokol laktyejklum yik’oty mel-baläl tyi Chyapas ixku ili e’tyeläl jiñäch junchajp wokol woli bä ik’elob. Jimeku cha’añ, yomäch mi tyajbeñob isujmlel.

Wokolix iyälä Dra. Begoña San Miguel del Hoyo, Vicerrectora de Relaciones Internacionales y Co-operación de la Universidad de Alicante. Cha’añ tsa’ ikotyaj tyi k’ejlel ili e’tyeläl. Mi kletsañ jk’äb cha’añ ma’añik mi yujtyel ili e’tyel yik’otyob UA yik’oty UNICH muk’ikax lakchäñ cha’leñ majlel e’tyel tyi komol.

San Cristóbal de Las Casas, ChiapasA 10 de julio de 2010.

Dr. ANDRÉS FÁBREGAS PUIG, Rector.Universidad Intercultural de Chiapas

Te bitk xlok’ik-a ta ini sjunal a’telil to ma’ me jauk nax yu’un te unich, ta swenta yak’el ilel sok spukbeyel sk’oplal ja’nix yu’unuk te awilal yu’un Chiapas te yilo te yilel yutsilal lum k’inal jich bit’il te jun a’telil te bayal sk’oplal ta swen-ta muk’ubtesel sok ta swenta slektesel kuxinel ta tsob lum. Te Unich ja jun universidad te ay ta yilel te bitik amen ay ta tsob winik antsetik sok stalel xkuxinel yu’un Chiapas sok te sjunal a’telil ja’ me slok’ol te bitk ya sleik. Jich yu’un, te spukbeyel sk’oplal sok k’opajel ta swentanix ya me staik bitikxan lek-a.

Ya kak’bey spatjibal yo’tan te Dra Begoña San Miguel del Hoyo, vicerrectora yu’un Relaciones Internacinales y Cooperacion de la Universidad de Alicante. Te bit’il koltawan ta spasel ini a’telil to, melel bayal tu’un ta swenta spastiklayel. Ya tuch jk’ab ta swenta te koltomba a’tel to yu’un te UA sok te UNICH manchuk me xkom, yakuk me yich’ be’el pasel yantik sjunal muk’ubtesel.

San Cristóbal de Las Casas; Chiapas.A 10 de julio de 2010.

Dr. ANDRÉS FÁBREGAS PUIG, Rector Universidad Intercultural de Chiapas.

Page 13: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

11 |

seis idiomas implicados en ella es otro logro sobre-saliente. El proyecto y sus resultados demuestran, además, la conveniencia académica del trabajo conjunto, de la investigación comparativa y de la cooperación entre universidades que tienen áreas de interés comunes.

Los resultados de este proyecto son de interés no solo para la vida académica de la UNICH, sus métodos de enseñanza y sus proyectos de difusión, sino para el mismo Gobierno del Estado de Chiapas que ha marcado el turismo como una actividad prioritaria en los proyectos de desarrollo y en los planes para alcanzar mejores niveles de vida para la población. La UNICH es una universi-dad vinculada a la problemática de la sociedad y la cultura de Chiapas y este proyecto es una prueba tangible de la congruencia institucional con esos propósitos. Por ello, su difusión y discusión habrá de alcanzar los más amplios ámbitos posibles.

Agradezco el permanente interés de la Dra. Bego-ña San Miguel del Hoyo, Vicerrectora de Relacio-nes Internacionales y Cooperación de la Univer-sidad de Alicante. Su aliento y apoyo al proyecto han sido fundamentales para el desarrollo de este. Hago votos porque esta etapa de colaboración entre la UA y la UNICH no sólo no se agote, sino que se continúe con más proyectos conjuntos.

San Cristóbal, Las Casas, Chiapas.A 10 de julio de 2010

Dr. ANDRÉS FÁBREGAS PUIG,Rector de la Universidad Intercultural de Chiapas

en els sis idiomes que s’hi veuen implicats, és un altre èxit remarcable. El projecte i els seus resultats demostren, a més, la conveniència acadèmica del treball conjunt, de la investigació comparativa i de la cooperació entre universitats que tenen àrees d’interès comunes. Els resultats d’aquest projecte són d’interès no només per a la vida acadèmica de la UNICH, els seus mètodes d’ensenyament i projectes de difusió, sinó per al mateix govern de l’Estat de Chiapas que ha marcat el turisme com una activitat prioritària en els projectes de desenvolupament i en els plans per a arribar a millors nivells de vida per a la població. La UNICH és una Universitat vinculada a la problemàtica de la societat i la cultura de Chiapas i aquest projecte és una prova tangible de la implicació institucional en eixos propòsits. Per això, la seua difusió i discussió haurà d’arribar als més amplis àmbits possibles. Argraïsc l’interès permanent de la Dra. Begoña San Miguel del Hoyo, vicerectora de Relacions Internacionals i Cooperació de la Universitat d’Alacant. El seu alé i suport al projecte han estat fonamentals per al seu desenvolupament. Faig vots perquè aquesta etapa de col·laboració entre la UA i la UNICH no només no s’esgote, sinó que continue amb més projectes conjunts.

San Cristóbal, Las Casas, Chiapas.10 de juliol de 2010

Dr. ANDRÉS FÁBREGAS PUIG,Rector Universitat Intercultural de Chiapas

jnaklometik, ja’ yan ich’bil ta muk’ abtelal. Te sk’op spasel abtelal xchi’uk tiu yutsilal chak’it ta ilel, yan te, ta stop nupobail chanubtasvanejetik ta ko’olal abtel, te ta sjak’el ko’oltasbil xchi’uk te koltajel ta muk’ul chano-bvunetik k’usi oy yu’nik sjoylejal sko’olal abtel.

Li yutsilal ta li’e sk’op spasel abtel ja’ to toyemal sk’oplal mo’oj no’ox ta kuxlejalil chanubtasvan ta UNI-CH, te stuk’esobil yak’el ta chanubtasvanej xchi’uk sk’op spasel abteletik ta spukijes, ja’ to jech no’s sventa yu’un li stuk muk’ ta jpas nit abtej ta jlumaltik Chiapas k’usi ja’ yalanilojetik te xambalil k’ucha’al jun abtele tsots ta sk’oplal spasel ta xch’ielal xchi’uk li ts’ibetik sventa ta tael stoyemal kuxlejalil sevnta li bats’i jnaklomeitke. Ta UNICH ja’ jun muk’ul chanobjun ni’til sba ta k’opetik yu’nik li tsoplemaletik xchi’uk ta kuxlejal ta chiapae jech k’uxi li’e sk’op spasel abtel ja’ jun sk’elobil te stuk’il jpas abtelal muk’ul na xchi’uk muk’tik ventainbil. Ja’ jech te spukieselej xchi’uk ti svulilanelej ta xu’ ta tael jamalal sjunul ya’vil sk’oplal.

Xkotakin li stsatsal stoyemal sk’elobil yu’un te Begoña San Miguel del Hoyo ja’ jnit jpas abtel ta snupobil sp’ejel balumil xchi’uk koltajelbail ta muk’ul chanob-jun ta Alicante. Li yich’el ta ik’ xchi’uk li koltajel yu’nej ta sk’op spasel abtel ja’ stsatsubtasobeik sventa li xch’ielal ta stuk no’ox. Ta jpas st’uel jech li’e sneleb koj koltajelbail ta ojlilal ta UA xchi’uk ta UNICH mo’oj ja’uk no’ox ak’o xlaj, jato jech xich’ pasel yan sk’op pasel abteletik ta moj.

Ta Jo’bel, Chiapas.Ta lajuneb k’ak’al sjuku’bal u ta 2010.

Dr. ANDRÉS FÁBREGAS PUIG, Nit jpas abtel. Muk’ulchanobjun stalel nitil kuxlejal ta Chiapas.

Page 14: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 12

U T’AN U KA’ TS’URIR RELACIONESINTERNACIONALES YETE COOPERACIÓN

DE LA UA

NE TSOY IN wirik kin we’sik a he’ hu’un yete u ts’urir u nahi u kansa’hu’un Intercultural ich Chiapas, lahi’ a Dr. Andrés Fábregas

Puig. Bein, Pochenti’, u yoh chuni in wa’arik ti’ Ma José Pastor yete a Domingo Gómez, mok tu cha’a in woko, ti’ in mea, tarak ma’ ne ya’p’, ti’ a lay mea ne uch tan u metiko’ a he’ hu’un. Tu pach a layo’, yan ka’p’e u nahi u kansa’hu’un nach yani, yan u yirik u baho’, yete Agencia Española ti’ u yantik ti’ u tsoytar. Xok’o yani a lay, tian u yante tu mea ti’ u yirik bihk ku meaho’, xi’ra yete ch’upra mok ti’ kaha’ ich u k’ax hach winik.

Tin mohota ti’ a mok u yah kanse winik José Luis Pardo, tuk’in, ku ya’arik bihk tabar tu woro yete bihk tabar a mehen kahar, u k’at ya’arik tu woro lu’um yete tu’ yan ma’ ne pim winik , xuri’ yan uchben tsikbar, u lu’um, u chuni tio’, toh li’k’ ku meta’, mana’ u her ba’ chen ti’ u kanik, yan ket yoro’ yan ku ts’iko’, mana’ ba’ se’p’ ti’ k’ax o ti’ u chuni winik. Bein, ku ch’ehe u chuni tio’, ti’ binet k’in, xuri’ ma ne pim winik , ku yirik tuba kaha’ ti’ u yanta’ ti’ kah naach u tar. Ne tsoy, a kah naach u tar ku yantik tu woro, ha’ri’ bex ku ye’sik ti’ tu woro bek bix, kuxa’ yete tuba kaha’. Tu woro lu’um tan u yantik tu’ ma’ ne pim winik, tu woro baykin yan tu’ kaha’.

MI K’OTYEL ITYIJIKÑIYEL kpusi’k’al tyi päsol ili libru yik’oty rector tyi Universidad Intercultural de Chiapas, jiñi Dr. Andrés

Fábregas Puig. kom, käk’eñ, wokolix iyälaj jiñi Ma José Pastor yik’oty Domingo Gómez, xñijkayajob, kome woli iyäk’oñ tyi ty’añ, woli yäk’oñ kpäs kbä, anke ts’ityajach, tyi melol ili e’tyeläl tsa’bä ich’ämä ja’b tyi melol, weñ uts’aty isujmlel ili juñ tyi paty iliyi. Chap’ej iyotylel päs juñ, weñ ñuk woli ik’elob, yik’oty tsa’bä ikotyaj jiñach Agencia Española de Cooperación Internacional para el Desarrollo. Läk’älbä, yik’otyob, tsa’ ixi’tyiyob ili e’tyeläl, lakpi’älob tyi chumtyäl añobä ya’ tyi matye’el lakandona.

Juñ tsa’bä k’äjñi icha’añäch jiñi xpäs juñ José Luis Pardo, baki, mi ityajtyäl isujmlel machbä weñik woli ik’el tyi kaj ili tsijibä ña’tyibal, ili ty’añäl, ili ajñibäl, käñtyäbilbä, lumaltyak, melbaläl, tyi käñtyáñtyel tyi tyejchibaltyak, tsa’bä mejli, kome mach yambäyik kome lakcha’añäch chukityak añ bajche’ melbalältyak. Jimeku cha’añ, yom mi lajkäñbeñ ijiñilel, cha, kome ajñibäläch, cha’añ mi käñel tyi yambä pañämiltyak. Komo weñäch, ili tyi käjñel, wersaj yomäch lakäk’ tyi käjñel ijiñilel tyi petyol lumaltyak.

ITY’AÑ VICERRECTORADE RELACIONES INTERNACIONALES Y

COOPERACIÓN DE LA UA

SK’OP YAYEJ TE XCHE’BAL SMUK’ULAJWALIL YU’UN RELACIONES

INTERNACIONALES Y COOPERACION DE LA UA

BAYAL SBUTS’ KOT’AN ta swenta spukbeyel sk’oplal ini pajk’ jun tos ok te rector yu’un Unich, te Dr. Andres Fábregas Puig. Jk’an,

xjach’on yak’beyel spatjibal yot’an Maria Jose Pastor sok Domingo Gómez te la ya’bonik jpas u’uk ini a’telil to, jich la yak’on ta a’tel ta swenta ini jun to, manchuk me tebuknax te binti la jpas-e ja bayal sk’oplal te bitik lok-ae, jich bit’il pajk’ jun to. Ta spat into , cheb universidades te namal yilo sbaik, te bayal bina sk’an staik-a sok te skoltayel sk’ulejalil yu’un Agencia Española de Coopera-ción Internacional para el Desarrollo. Ta stse’el, ta jaik, yakalik ta skoltabel sabik sok spasel lek ya’telik, te bats’il winiketik sok antsetik te nakalik ta toyem te’ ak’ ja’maletik yu’un kabenaletik.

La smajanbey te bitik yalo te nopteswanej Jose Luis Pardo, bin ora ta sk’opajel ta swenta spisil balumilal sok te banti nakatik, jich bit’il ta banti yawilik sok banti nakatik, jai banti nakatik to k’axem sk’oplal bit’il ay lum k’inal, talel kuxine-letik, ta swenta te bit’il esmajemik, pastiklabil, yu’un chajp’anbil k’op, ta swenta k’opajel yu’un paj ipil mok yu’un tsaktomba, ma’ junk a’telil yu’un lum k’inal mok talel kuxinel. Jich yu’un, ta swenta xkuxinel sok yu’un ich’el ta muk’ yu’un yantik. Te ich’el ta muk’ ja’nax me ta spamal

Page 15: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

13 |

PALABRAS DE LA VICERRECTORA DERELACIONES INTERNACIONALES Y

COOPERACIÓN DE LA UA

ES PARA MÍ un privilegio compartir la presen-tación de este libro con el Rector de la Universidad Intercultural de Chiapas, el Dr.

Andrés Fábregas Puig. Quiero, por ello, iniciarla agradeciendo a María José Pastor y a Domingo Gómez, sus artífices, que me hayan otorgado un breve espacio, haciéndome así partícipe, aunque sea en una minúscula parte, de ese proyecto en el que llevan años trabajando y cuyo resultado es este interesante libro. Detrás de ellos, dos uni-versidades lejanas, pero que comparten intereses comunes, y el sostén financiero de la Agencia Española de Cooperación Internacional para el Desarrollo. A su lado, junto a ellos, impulsando y dotando de sentido su trabajo, los ciudadanos y ciudadanas indígenas que conviven en la Selva Lacandona.

Tomo prestados los argumentos del profesor José Luís Pardo, cuando, para discutir la apa-rente oposición entre lo global y lo local, en sus términos entre el espacio y los lugares, mantie-ne que estos –lugares históricos, geográficos, culturales–, contra la pretensión de su origen natural, han sido siempre construidos, no siendo otra cosa que el resultado de una negociación, de una relación de fuerzas o de un acto de violencia, nunca un producto espontáneo de la

PARAULES DE LA VICERECTORA DERELACIONS INTERNACIONALS I

COOPERACIÓ DE LA UA

ÉS PER A mi un privilegi compartir la presen-tació d’aquest llibre amb el rector de la Universidad Intercultural de Chiapas, el

doctor Andrés Fábregas Puig. Vull, per això, ini-ciar-la agraint a María José Pastor i a Domingo Gómez, els seus artífexs, que m’hagen atorgat un breu espai, fent-me així partícip, encara que siga en una minúscula part, del projecte en el qual duen anys treballant i el resultat dels quals és aquest interessant llibre. Darrere d’ells, dues universitats llunyanes però que comparteixen interessos comuns, i la sustentació financera de l’Agència Espanyola de Cooperació Interna-cional per al Desenvolupament. Al costat dels investigadors, impulsant i dotant de sentit el seu treball, els ciutadans i ciutadanes indígenes que conviuen en la Selva Lacandona.

Utilitze els arguments del professor José Luis Pardo quan, per a discutir l’aparent oposició entre la globalitat i el localisme, en els seus termes, entre l’espai i els llocs, manté que aquests –llocs històrics, geogràfics, culturals-, contra la pretensió del seu origen natural, han estat sempre construïts, no sent una altra cosa que el resultat d’una negociació, d’una relació de forces o d’un acte de violència, mai un producte espontani de la naturalesa o la

LO’IL YU’UN BIK’IT JNIT JPAS ABTEL TASNUPOBIL SP’EJEL BALUMIL XCHI’UK

KOLTAJELBAIL TA UA

JA’ SVENTA JO’ON lek smelolal xchi’inelta yak’el ta ak’el ta a’yej li’e june xchi’uk te jnit abtel ta muk’ul chanobjun stalel nitil kuxlejal ta Chiapas,

ti Dr. Andrés Fábregas Puig, ta jk’an, ta no’ox, ta slikes ta ich’el ta muk te María José Pastor Alfonso xchi’uk Domingo Gómez López ja’ yajvalik, k’usi me laj yak’bun jutuk sjamalul, laj spasikun jech ta koltayel, ma’uk jech no’ox chutinsba set’, li’e ta sk’op pasel abtelal ta k’usi ta yich’ojik xa sja’vilal ta yabtelanik jech k’uxi slekil stoelal ja’ li’e stsotsal jun. Ta spak le’ike, te oy chi’b muk’ul chanobjun nom oyik, jech k’usi ta stunesik sko’ol k’opik, xchi’uk skoltajel ta tak’in te ventainbil kaxlanil ta koltajelbail ta xch’iel. Ta xokon, ta stuk’ilal le’eike, sujesanel no’ox xchi’uk ak’bil te stuk’il ti yabtelil, ta bats’inaklometi te ta te’tikal Lakandonae.

Ta jch’amun lok’el ti chapbenal sk’oplal yuun ti José Luis Pardo, bak’in, sventa ta slo’iltajel yu’un ta sp’ejel balumil xchi’uk ti paraje, ta jech smantal, ta osilal xchi’uk ti yav set balumil, svatsanik k’usi li’etike –lo’iltabil sk’oplal set sosil, stuk’il slumalik, kuxlejalik-, smakosbaik xchi’uk te slok’ebit ta stalelik, jech no’ox pasbilik , mo’oj k’usi yan k’op ja’ no’ox te slekil stoelal ta lo’ilajel, ya jun snupel yipalik o ta no’ox ta pas k’op, xch’abal jun slekil stoelal ta likel no’ox ta stalel balumil xchi’uk kuxlejalil. Ja’ le’ike,

Page 16: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 14

Tu woro baykin htukra’ p’is meta’ way yok’o hu’un: ne ya’p’ tukra’ bihk ku mea yete u yet winiko’ o yete u her winiko’, ti’ u hach meaho’: ti’ u yantik a winik mok tian ich u k’ax hach winik ti’ u tsoytar u mehen kahar yok’o u mea ti’ na-achi ts’ur, ku yantik u bah ti’ u kana ta’k’in, bexi’ ku yantik u karante u lu’um, ku karantik u bah ti’ ma’ u k’axba chen yok’o mea.

Tu woro baykin yan ma’ u ya antik, bek bix tu woro a t’an. naach tu’ k’axa’, ne ya’p’ ba’ ti’ u yantik u bah, hun mu’ch’ yano’ way yok’o lu’um tak woroex he’ ak karantikex ti’ a mok ku krax-metik. Kah kirikex, bexi’, baykin poch u mete: tan u metik ti’ mas pachi, ha’ri’ behe’ yan si wa poch ak kirikex mas pachi.

Dra. BEGOÑA SAN MIGUEL DEL HOYO

U nahi u kansa’hu’un ich Alicante

Ili tyi ña’tyäñtyel majlel ya’ äch añ yälal ila tyi libru yik’oty tsa’bä imele: yik’otyäch ye’tyeltyak lakpi’älob ch’oyoltyakobä tyi yambä lum tsaj ñobä ik’el jiñi matye’el lakandona, cha’añ mi mejlel tyi ochel jiñi xk’’eloñelob, cha’añ mi ts’itya tyajob ikoltyäñtyel tyi tyak’iñ yik’oty ja’el tyi käñtyäñtyel ilumalob, cha’añ ma’añik mi melelob tyi ochel muk’bá ijemob melbalältyak yik’oty chukityak añ ila tyi matye’el.

Ili chubä añ mach muk’ik imäktyañ ili lakty’añtyak, kome lajaloñächlaj, yomäch lakomo käñtyañ majlel chukityak añ tyi laklumal, kome añ yaño’bä yom jach ilok’ob tya’k’iñ, komo-läch yom mi lakwäläk käñtyañ lakbä cha’añ mi lakweñ-añ majlel.

Dra. BEGOÑA SAN MIGUEL DEL HOYO

Universidad de Alicante

balumilal ma’ me yakuk ta a’ele janax yu’un sk’oplal, yakal ta pasel ini awilaletik to, yich’el ta muk’ te bitk ay yu’unik.

Te snopjibal jich pasbil ini pajk’ jun to soknix te bitik pasot yu’un-e: jun smuk’ul snopjIbal sok a’teliletik te la spasik winik antsetik te la spasik ini a’telil to, ta swenta jun a’tel: a’tel sok te yawalul toyem te’ ak’ ja’maletik yu’un kabenaletik swenta yu’un spasel yawilal yilel yutsilal lum k’inal yu’un muk’ubtesel, jich x-a’tejik-a ta sk’ulejalil yu’un spamal balumilal, sok skanantayel te yawilal, te ja’nax jich ya xu’ ta kltayel te bitik ay ta talel kuxi-neletik, te me ma’ lo’layot yu’un yan sjunal a’telil ta spamal balumilal.

Ta yanyantik talel kuxinel ma’ me jauk smak beil, melel ma’ jauk smak be te yanyantik bats’il k’opetik yu’un k’opajel. Lum to xan yu’un te yanyantik ilel, jich bit’il albil yu’un uts’inel mok koltayel, junax ay jk’optik ta swenta koltayel sok skanantayel ta stojol te mach’atik sk’an yuts’inik yu’un sle’el sk’ulejalik. Sok junax ayotik, jich nix jun snopjibal: Ta spasel jun lekilal ta patil, te ja’nax ta yo’tik te me ya jk’antik lekilal ta patil.

Dra. BEGOÑA SAN MIGUEL DEL HOYO

Universidad de Alicante

Page 17: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

15 |

naturaleza o la cultura. Por ello, porque carecen de un origen prístino, para permanecer, para seguir siendo lugares, precisan del sostén de las identidades y del reconocimiento externo. Pues bien, el reconocimiento hoy solo puede ser global, y solo haciéndose visibles globalmente estos lugares cristalizan como tales, afirman su existencia y su estabilidad. El espacio global no se ha desnudado de lugares para ser pura abstracción; se está construyendo desde esos lugares, asumiendo lo que tienen ellos mismos de universal.

La reflexión parece hecha a la medida de este li-bro y de lo que lo ha producido: un largo esfuer-zo de pensamiento y trabajo compartido entre personas que pertenecen a lugares distantes y distintos, en torno a una tarea: colaborar con las poblaciones autóctonas de la Selva Lacandona para hacer posible un modelo de desarrollo tu-rístico sostenible, participando así de las ventajas de una economía global, pero salvaguardando su lugar, que hoy parece la única forma de salvaguardar su identidad y su futuro, de no ser absorbidos por la marea negativa de cierto proyecto globalizador.

La diversidad no es óbice para la cooperación, como no es óbice la multitud de las lenguas para la comunicación. Más allá de las diferencias, con demasiada frecuencia esgrimidas como armas ofensivas o defensivas, compartimos un espacio que solo juntos podemos defender de la depre-dación de los intereses ciegos de quienes lo ex-

cultura. Per això, perquè manquen d’un origen pristí, per a romandre, per a seguir sent llocs, precisen de la sustentació de les identitats i del reconeixement extern. Doncs bé, el reconeixe-ment avui només pot ser global, i només fent-se visibles globalment aquests llocs cristal·litzen com a tals, afirmen la seua existència i la seua estabilitat. L’espai global no s’ha despullat de llocs per a ser pura abstracció, s’està construint des d’aquests llocs, assumint el que tenen ells mateixos d’universal.

La reflexió sembla feta a la mesura d’aquest llibre i del que l’ha produït: un llarg esforç de pensament i de treball compartit entre perso-nes que pertanyen a llocs distants i distints, al voltant d’una tasca: col·laborar amb les pobla-cions autòctones de la Selva Lacandona per a fer possible un model de desenvolupament turístic sostenible, participant així dels avantat-ges d’una economia global però salvaguardant el seu lloc, que avui sembla l’única forma de salvaguardar la seua identitat i el seu futur, de no ser absorbits per la marea negativa d’un o altre projecte globalitzador.

La diversitat no és obstacle per a la coopera-ció, com tampoc no ho és la multitud de les llengües per a la comunicació. Més enllà de les diferències, amb massa freqüència esgrimides com a armes ofensives o defensives, compar-tim un espai que només junts podem defensar de la depredació dels interessos cecs de qui l’exploten en el seu benefici. I compartim, a

k’ucha’al ch’abal yu’nik slikebik vo’nejal, sventa te’oyik no’ox, sventa te no’ox oyik ta set balumil, chalbeik smelol te ko’olalil xchi’uk ti ojtakinel buch’utik jot-o talemik, ja’ jech, ta ojtakinel ja’ no’ox stak’ ta pasel sp’ejel balumil xchi’uk ja’ ta xak’sbaik ta ilel ta sp’ejel balumil li set balumiletike ta xich’it ta muk k’uchalike, stsatsubtasik te kuxlejalik xchi’uk te sko’olalik. Te osil sp’ejel balumil mu’yuk to’ox st’ananosba ta set balumiletik sventa ta k’elel xa no’ox k’ucha’al ilbanel no’ox, yikal ta pasel te no’ox ti tas et balumiletik, yich’el ta muk’ li k’usi oy yu’nike sventa ta stukik sp’ejel lum.

Ta snopobil teno’ox jech ech’ ta pasel ta p’isol ta li’e vun xchi’uk te k’usi lok’esbil xa: jun natal yapal ta snopel xchi’uk koltabil abtel ta ojlil vo’ abteletik k’usi te oyik ta set namal balumil, ja’ no’ox ta jun abtel: koltavaneletik xchi’uk te bats’i jnaklome-tik ta te’tikal osilaltik sventa ta piel jun sk’elobil xch’ielal xambalil yiko-sba, xkoltavanik jech ta jun svokol sk’oplal ta jun stak’inal sp’ejel balumil, jech ta xcha’vijik te set balumil, k’usi tanae ja’ xa no’ox jech xu’ ta xcha’bijik te sko’olalik ta snomal osil, ta mo’oj to’ox stsakesil ech’el xchopolal smelol jun k’op pasel abtel ta nitulanvanej.

Ta yantik kuxlejalil mo’oj ja’ uk vokolal sevta ta koltavanejel, k’ucha’al mo’oj vokolal ti epal k’opetik sventa chilo’ilaj. Taj toe ta sjelelalik, xchi’uk to ep no’ox velta k’elbil k’ucha’al tuk’etik sventa jmajo’bail, ta jkolta jbatik ta jun osil bu ja’ no’ox ta moj xu’ me ta pojtik ta slok’esik batel te buch’utik ta

Page 18: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 16

Un

iver

sid

ad d

e A

lican

te (

UA

)

Page 19: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

17 |

plotan en su beneficio. Y compartimos, además, un interés: la construcción de un futuro común, el único que hoy parece posible si queremos seguir teniendo futuro.

DRA. BEGOÑA SAN MIGUEL DEL HOYO,Vicerrectora de Relaciones Internacionales y

Cooperación. Universidad de Alicante

més, un interès: la construcció d’un futur comú, l’única idea que avui sembla possible si volem seguir tenint futur.

DRA. BEGOÑA SAN MIGUEL DEL HOYO,Vicerectora Universitat d’Alacant

sa’ik yutsilalik . Xchi’uk ta jkolta jbatik , jech no’ox, ta jun sk’oplal, ta spasel jun namal osil ta moj, ti ja’ xa no’ox lek sk’oplal me ta k’antik to xkotakintik jnamal osil.

DRA. BEGOÑA SAN MIGUEL DEL HOYO, Muk’ul chanobjun ta Alicante.

Un

iver

sid

ad In

terc

ult

ura

l de

Ch

iap

as (

UN

ICH

)

Page 20: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 18

KU YA TSIKBATIK A HU’UN

A HE’ JU’UN mena’ ti’ kaho’ mok ne u yoher, u nahi u kansa’ ju’un Intercultural ich Chiapas (UNICH), ich México yete u nahi u kansa’

ju’un Alicante (UA), ich España; ka’ wor meano’, ti’ u yirik a tuba ku kansa’ hu’un yete a kahar tubah kaxta’ ti’ u meta a he’ hu’un ti’ u yirik bik tabak. Poch in we’siko’ way u meaho’ tu woro mok t’ana yete u boho’ mok tu cha’a u yoko ich u lu’um, teno’ tin ts’ao’ u k’ini yete tin meto’ tu woro tuh moneno’ u her kaharo’ asta kah k’ucheno’ ich u k’ax hach winik, ti’ in lah tenato’ ti’ in wu’yiko’ bihk tan u k’axba a winiko’ lahi’ tan u yiriko’ yete bikin tan u k’axba.

Ti’ u hok’o a he’ hu’un, yan u meta’ hunbuk’a’ kutar ka’p’e t’an lahi’ (hach t’an, ch’ol, tzotzil, tzeltal, t’an kah yete valenciano), yete a he’ hu’un, a Agencia Española de Cooperación Internacional para el Desarrollo (AECID), tu ch’aa u tsikbar a he’ mok tu meta hu’un, bexi’, tu yanta ti’ u harik a he’ mea.

A he’ hu’un lahi’ ku yantik ti’ u yiriko’ baykin yoher a kaharo’ ti’ u metiko’ mea ti’ a naachir ts’ur ich u kaharo’; mena’ ti’ a mok ku yirik u bake uchben winiko’ ti’ u yirik bay kumetik yete a naachir ts’ur ich mehen kahar ich u k’ax hach winik.

Dr. DOMINGO GÓMEZ LÓPEZ

San Cristóbal de Las Casas, Chiapas; México. Junio de 2010

Dra. MARÍA JOSÉ PASTOR ALFONSO

Alicante, España. Junio de 2010

I LI E’TYELÄL JIÑÄCH iwuty chajpaya tsa’bä imeleyob ili yujilobä ochem chap’ej ajñi-bäl. Universidad Intercultural de Chiapas

(UNICH), tyi Mejiku yik’oty ili Universidad de Alicante (UA), añbä tyi España; chamojty woliyob tyi e’tyel ñajtybä ch’oyolob tsa’bä ich’aleyob e’tyel cha’añ mi tyabeñob isumlel tsa’bä chajpäñtyiyob cha’añ mi yubiñob ityijikñiyel. Kom kpäslojon iye’tyel tsa’bä chajpäñtyiyob yik’oty ipi’älob, tsa’bä iyotsa-yoñlojon tyi ipañämil cha’añ iyutslel ity’añ, tsa’ iyák’eyonlojoñ ik’iñ yik’oty kabäl iyutslel bakityak tsa’ ñumiyoñlojoñ tsa’bä mejli k’aläl tyi matye’el lakantyona, cha’añ mi ktyajlo-joñ k’añbiltyakbä cha’añ mi su’b isujmlel k’extyiyemixbä wolibä ichumtyañob yik’oty isumleltyak.

Tyi tsiktyesäntyel ili juñ, tyi wäkp’ejlel lakty’añ (lacandón, ch’ol, tsotsil, tseltal, castellano y valenciano), ili junchajp juñ tsa’bä mejli tsa’ ktyajalojon jkotyäñtyel ila tyi financiación de la Agencia Española de Cooperación Internacional para el Desarro-llo (AECID), jinäch tsa’bä ikotya ili junchajp chajpaya.

Iliyi jiñäch junchajp juñ ba’ tsa’ tyajle iña’tyibalob xchumtyälob ba’ tsa’ ixity’iyob xambalob tyi lumaltyak; jiñäch junchajp tyi k’elol ya’ tyi antropología yik’oty tyi xk’eloñe

SJOL K’OP AYEJ

TE TS’IB-TO JA’ME slok’ol yat’elik ta swenta cheb toyol snail nopjunetik, Universidad Intercultural de Chiapas (UNICH), yu’un

México sok te Universidad de Alicante (UA), yu’un España; stsobolik ta cheb te at’ejemik ta ju-nax ta swenta yu¡un te centros académicos sok, te banti la yich pasel te at’el-to yame xlekubika. Yame jkaltik le’to te lekil koltayel la yak’botik ta spasel ini at’el-to te mach’atik la jel jkòptik soknix te stijinabal, mach’atik yotsesojotik ta slum sk’inal ta swenta te k’op sok te taelbeel-a, la yak’botik te sk’al sok slekil yot’an ta swenta slok’esel ini at’el-to ta la jpastik ta Ja’mal Lakantona, yakuk jtatik te at’ibaletik te ya xtu’un ta swenta xk’ot ta jkot’antik te bit’il yakalik ta kuxinel soknix te skòplal yuúnik-e.

Ta spukel ini tsibubil jun-to, ta swakel bats’il kò-petik te at’ejik-ae (Lacandón, Ch’ol, Tsotsil, Tsel-tal, Castellano y Valenciano), sok spasel te junetik te sjuknix-e, skoltayojotik te Agencia Española de Cooperación Internacional para el Desarrollo (AECID), te jich yot’an ta swenta te mach’atik stsobo sabaik ta spasel-e sok, ja’nix jich, koltawan ta swenta spukbeyel skòplal te at’elil-to.

Ja’ni ja sjunal sk’oplal te snopjibal yu’un te bats’il winiketik te yak’ojik sk’opik ta sk’anel sjunal a’tel yu’un yilel yutsilal lum k’inal ta tsob lum; ja jun at’elil pasbil ta swenta ja-to te bit’il chikna te ne’el bats’il winiketik sok te turismo-e ta swenta yillel

[PRÓLOGO]

Page 21: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

19 |

PRÓLOGO

EL SIGUIENTE TEXTO es producto de la investi-gación realizada por profesionales de dos instituciones, la Universidad Intercultural de

Chiapas (UNICH), de México, y la Universidad de Alicante (UA), de España; dos equipos inter-disciplinares que han trabajado conjuntamente con la finalidad de que los centros académicos y, fundamentalmente, las poblaciones investigadas se beneficien de los resultados obtenidos. Que-remos destacar aquí el valioso papel de todos los entrevistados y sus familiares, quienes nos han introducido en su mundo a través de la palabra y el afecto, dedicándonos el tiempo y la pacien-cia suficientes para que, en los distintos viajes que hemos realizado hasta la Selva Lacandona, obtuviéramos el material necesario para poder entender los cambios que ellos están viviendo y las razones de estos.

Para la publicación del texto en las seis lenguas de los individuos implicados (lacandón, ch’ol, tzotzil, tzeltal, castellano y valenciano) y la realización del documental que lo acompaña, hemos contado con la financiación de la Agencia Española de Cooperación Internacional para el Desarrollo (AECID), que ha confiado en el equi-po y, además, ha proporcionado los medios para la difusión de los resultados de la investigación.

Este es un documento que recupera parte de los conocimientos de la población local en la gestión

PRÒLEG

AQUEST TEXT ÉS producte de la investigació realitzada per professionals de dues institucions, la Universidad Intercultural

de Chiapas (UNICH), de Mèxic i la Universitat d’Alacant (UA), d’Espanya; dos equips interdis-ciplinaris que han treballat conjuntament amb la finalitat que els centres acadèmics i, fonamental-ment, les poblacions investigades es beneficien dels resultats obtinguts. Volem destacar ací el valuós paper de tots els entrevistats i els seus familiars, que ens han introduït en el seu món a través de la paraula i l’afecte, dedicant-nos el temps i la paciència suficients perquè en els diferents viatges que hem realitzat fins a la Selva Lacandona obtinguérem el material necessari per a poder entendre els canvis que ells estan vivint i les raons que els motiven.

Per a la publicació del text en les sis llengües dels individus implicats (lacandón, ch’ol, tzotzil, tzeltal, castellà i valencià) i la realització del documental que l’acompanya, hem tingut el finançament de l’Agència Espanyola de Coope-ració Internacional per al Desenvolupament (AECID), que ha confiat en l’equip i, a més, ha proporcionat els mitjans per a la difusió dels resultats de la investigació.

Aquest és un document que recupera part dels coneixements de la població local en la gestió dels projectes turístics de cada comunitat; és un

TSAKEL SMELOL

TI PATIL TS’IB JUN ja’ k’usitik ta sjak’el pasbiltal ta j-abteletik vinik-ansetik ta chib muk’ul na, ta muk’ul chanobjun stalel nitil kuxlejal

ta Chiapas (UNICH), ta México xchi’uk ta muk’ul chanobvun ta Alicante (UA), ta Kaxlan balumil; cha’ox chop jpas j-abteletik ta moj chi’uk slajebal li ta o’liletik p’ijubtasbil chi’uk, tunejesik, li jnaklejetik jak’balil ta yutsilanik li ta k’usitik lok’ ta pasel.

K’ankutik muk’ubtasel li’e ti tunelik yabtelik ta skotolik li buch’utik la staik jak’bel xchi’uk alab nich’nabil, buch’utik laj yochesutik batel ta sp’ejel balumilalik te no’ox ta sk’opik chi’uk li k’anelik, yak’bunkutik ta muk’ li osil yu’unik chi’uk pasensa jutebal sventa li jelel xanavel la paskutike ja’tolaj ta te’tikaltik osilaltik, sventa no’ox ta lok’eskutik li k’usitik tik’-o sventa a’yej li sjelelik k’usi le’ik yikal kuxlebinik xchi’uk ta lek’ nopbel te li stukik no’ox

Sventa ta ak’el ta nael june, li ta svaki’bal k’opetik ta xich’ k’elel jech k’ucha’al (hach t’an, ch’ol, tsotsil, tseltal, kaxlan k’op, chi’uk valenciano),jech ta yich’ pasel ta lok’omil te ta xchi’inbal, la jtakutik koltael li ta yak’el tak’in xchi’uk li ventainbil kaxlan ta patan sjunul balu-mil te xch’ielal (AECID), yu’un laj xch’un ta pas abteletik, yu’un jech yak’obe skotol yech’ebal sventa li spoki’esobil li slekil stoelal ta li sjak’elej.

Li’e ja jun svunal k’usi cha’ kuxel jxut’ ta ojtakin-biletik li ta jnaklel paraje sventa li sk’anel tal sk’op

Page 22: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 20

Entrevista en la selva

l cha’añ mi isu’b isujmlel tyi tyolel xambalob ya’ tyi lumal matye’el lakantyona.

Dr. DOMINGO GÓMEZ LÓPEZ

San Cristóbal de Las Casas, Chiapas; México. Junio de 2010

DRA. MARÍA JOSÉ PASTOR ALFONSO

Alicante, España. Junio de 2010

te bintik lek mok ma’ lekuk ta swenta te yilel yutsilal lum k’inal ta tsob lum yu’un toyem te’ ak’ ja’maletik yu’un kabenaletik.

Dr. DOMINGO GÓMEZ LÓPEZ

San Cristóbal de Las Casas, Chiapas; México. Junio de 2010

Dra. MARÍA JOSÉ PASTOR ALFONSO

Alicante, España. Junio de 2010.

Page 23: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

21 |

de los proyectos turísticos de cada comunidad; es un estudio desde las disciplinas de la antropo-logía y el turismo para identificar las aportaciones y repercusiones del turismo comunitario en la Selva Lacandona.

DR. DOMINGO GÓMEZ LÓPEZ

San Cristóbal de Las Casas, Chiapas; México. Junio de 2010

DRA. MARÍA JOSÉ PASTOR ALFONSO

Alicante, España. Junio de 2010

estudi des de les disciplines de l’antropologia i el turisme per a identificar les aportacions i repercussions del turisme comunitari en la Selva Lacandona.

DR. DOMINGO GÓMEZ LÓPEZ

San Cristóbal de Las Casas, Chiapas; Mèxic.Juny de 2010

DRA. MARÍA JOSÉ PASTOR ALFONSO

Alacant, Espanya. Juny de 2010

spasel abtel yavil jpaxialetik ta jujun bats’i naklo-majel; ja jun xchanel te to’ox li xchanobil smelol ta snopobil, chi’uk li xambalil sventa sk’elobil ti stojol koltael xchi’uk svokolal te xambalil ta bats’i lumaliltik ta te’tikal osilaltik.

DR. DOMINGO GÓMEZ LÓPEZ

Ta Jo’bel, Chiapas; México. Svaki’bal u ta 2010

DRA. MARÍA JOSÉ PASTOR ALFONSO

Ta Alicante, Kaxlan lum. Svaki’bal u ta 2010

Turistas en la ZonaArqueológica de Yaxchilán

Page 24: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 22

Ocaso en la Selva Lacandona

Page 25: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

23 |

Page 26: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 24

YAH CHUN U T’AN A HU’UN

A NAACHIR TS’UR NE ch’ikbina’ nachi’, ma’ ne uchak ha’ri’ ku k’uchu tuba ne nach u kahar, a k’ax yete u chuni winik

hunmu’ch’ yan way yok’o lu’um. A he’ kaharo’ lahi’, tan u yira’ a mea ti’ a naachir ts’ur tan u k’axik ti’ u tsoytar u kahar, tu woro u her a tumen ba’ he u k’uchu muk’ u k’axe a uchben winiko’, ma’ ne uchak ma’ ne pim ts’ur naach u tar.

Tan ah ka’ikex bihk tabar a behe’ yete tan ak ch’uktikex u k’uchu a naachir ts’ur ich u k’ax hach winik, ich u lu’um Chiapas, México, tan ah kirikex bihk ku k’axbar a uchben winiko’. U baho’ a winiko’ kubin u tsikbate u weya’k’ yok’o u mea yete u tukur, p’isi’ kubin u tsikbate a uch-ben tsikbar yete u t’an u nukir winik.

A he’ hu’un yanti’ hunbuhk’a’ kutar ka’p’e: u yoh chuni, ku tsikbatik a naachi ts’ur ich mehen kahar yete bihk ku yantik ti’ u tsoytar a mehen kahar; ka’p’e, ku ka’ bin u yirik a t’an u chuni winik yete tu’ kaha’ lahi’ mok ku bin mea yete naachi ts’ur ich mehen kahar; oxp’e, ku bin u tsikbate tuba yani a mehen kahar yete bihk kira’ u k’ax hach winik; lahtunup, ku bin u tsikbate bihk yoh chunba u kahatar; hunbuk’a’ yete hunbuk’a’ kutar hunp’ei’, ku bin u tsikbate bihk yah chunba yete a mea ti’ naachi ts’ur ich naha’, metzabok, lacanja’ chansayab, nueva palestina yete frontera corozal; ti’ u xu’po ku bin u tsikbate bihk tan u k’axba tu woro u chuni winik yok’o u

YOCHIBTY’AÑ

ILI XAMBALOB SÄ’TS’BIL ik’äb k’aläl tyi xujk’tyak, jiñobách xñatyi xchumtyälob, baki jini chu’bä-antyak yik’oty melbaläl añaxtyo tyi

junpejtylel. Ili xchumtyälob woliyob tyi wokol cha’añ yambá xambalob wolibä its’ibuñ malel tyi kolelob, woliba iloñ pijyañob cha’añ jach yik’oty yañtyakba ña’tyibaläl, muk’bä ijem malel ikux-tyälel ña’tyibal, maxtyo pojali junmujch’ jaxtyo añob yambätayk xchumtyalob.

Tyi tejchibal mi lajk’atyibeñ lakbä bajche añoñlaj wäleyik’oty bajchetyak ak’bil icha’añob xam-balob tyi mu’ch’oltyak tyi matye’el lakantyona, ya’ tyi estaru tyi Chyapas, Mejiku; bajchetyak iñuklel komolmelbaläl ya’ bä tyechbil yik’oty ik’extyäyel lajkäñol muk’bä imelel tyi k’elol. Jiñobách ixity’ob malel muk’bä ikajel isu’beñoñla bajche’ añob ichajpaya yik’oty wolibä iyubiñob , bajchetyak añ yoñoty’añob yik’oty inopbal lakñojtye’elob.

Ili juñ wukchajp mi ch’äñtyilel ibäl: ñaxanbä jinach mi lak’elbeñ isumlej ili turismo comunitarioyik’oty chu’ bä mi yä’k ya’ tyi desa-rrollo local, tyi cha’chajplel jinach cha’añ milak’el isumlel ili melbaläl, yik’oty ña’alty’añ kome lajalax bajche’ ili turismo comunitario; tyi yux-chajplel jinäch mi yäjlel bajche’ an ili matye’el lakantyona, bajche añtyak; ichänchajpjlel mu’ bä ipäs bajche’ tsa’ k’otyiyob tyi chumtyäl ila tyi matye’el lakantyona; tyi jo’chajplel yik’oty

LIJK’IB K’OP AYEJ

TE YILEL YUTSILAL LUM k’inal yakal skoltayel ba-yunax, te batik maktilabil yu’un paraje’etik te namatik to ay, te ayik ta jun balumi-

lal sok te talel kuxlejaleletik te junay ay. Jaik paraje’etik-to ja’te mach’atik yakalik ta woklajel yu’un atèlil tirista te ya x-ochik ta at’el ta swenta xchitesel te paraje’etik, te bayalik yakalik ta samliyel, sjelel sok yantik lekubel, ya xju’ tulanaj be’el yu’un lekil bats’il kuxinel, aytonax tebuk ja’wil ta ora ini te junax ayik ta spamal slum sk’inal occidental.

Ta sleelbel-to ya jojk’ibeytik ta swenta smelelil sok smeleli ak’bil ta turismo ta chajp’alchajp’ ta toyem te’ ak’ ja’maletik, ta slumalil Chiapas, Mèxico; ta swenta slekteselstalel kuxinel te ya stak’ik ilele. Jaik me te mach’a la spasik ini at’elil to te mach’a ya stak’ yalbatik ta swenta te sno-pjibal yu’unik, soknix te sk’oplalul ijk’tabil yu’un xchichmamik.

Te tsibubil jun to chajp’anbil ta juk chajp’: ta sbabial yame yalbey sk’oplalulyu’run turismo co-munitario sok te koltayel ta swenta smuk’ubtesel mok ch’itesel; ta xchebal yame yich’ ilel te sk’oplalul yu’un talel kuxlejalil te pajaluk sok te turismo comunitario; ta yoxebal ja’me skoplal te banti ay mok nakal te ja’mal lakantona; ta xchanebal yame yak’ ta ilel ta spisil te bit’il chikna te paraje’etik-e yu’un bats’il winiketik te banti la yich’ pasel ini at’elil to; ta yo’ebal sok

Page 27: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

25 |

INTRODUCCIÓN

EL TURISMO HA extendido sus brazos hasta los más lejanos rincones, aquellos que hasta hace poco solo eran espacios ocupados

por poblaciones aisladas, inmersas en un mundo en el que la naturaleza y la cultura eran una sola. Estas poblaciones son, precisamente, las que ahora se están viendo afectadas por una activi-dad turística a la que se incorporan como una forma lícita de desarrollo local, del que esperan mucho, pero que, junto a otras innovaciones, puede perturbar sensiblemente una forma de vida tradicional, que hasta hace no muchos años conformaba una identidad con pocos compo-nentes del mundo occidental.

A continuación nos preguntamos sobre la realidad y las expectativas puestas en el turismo por diversos grupos de la Selva Lacandona, en el Estado de Chiapas, México; sobre los impac-tos socioculturales allí originados y sobre los cambios identitarios que ya pueden observarse. Serán los propios actores del desarrollo quienes nos narren su visión a través de sus proyectos y sentimientos, también mediante sus leyendas y creencias ancestrales.

El libro está integrado por siete apartados: en el primero se analiza el concepto de turismo co-munitario y sus aportaciones hacia el desarrollo local; en el segundo se hace una revisión de los conceptos de cultura e identidad que se vinculan

INTRODUCCIÓ

EL TURISME HA estés els seus braços fins als racons més llunyans, aquells que fins fa poc temps només eren espais ocupats per

poblacions aïllades, immerses en un món en el qual la naturalesa i la cultura n’eren una sola. Aquestes poblacions són, precisament, les que ara s’estan veient afectades per una activitat turística a la qual s’incorporen com una forma lícita de desenvolupament local, del que esperen molt però que, al costat d’altres innovacions, pot pertorbar sensiblement una forma de vida tradicional, que fins fa no gaires anys conforma-va una identitat amb pocs components del món occidental.

A continuació ens preguntem sobre la realitat i les expectatives posades en el turisme per diver-sos grups de la Selva Lacandona, en l’Estat de Chiapas, Mèxic; sobre els impactes sociocultu-rals allí originats i sobre els canvis identitaris que ja poden observar-se. Seran els mateixos actors del desenvolupament els qui ens narren la seua visió a través dels seus projectes i sentiments, també mitjançant les seues llegendes i creences ancestrals.

El llibre està integrat per set apartats: en el primer s’analitza el concepte de turisme comunitari i les seues aportacions cap al desenvolupament local; en el segon es fa una revisió dels conceptes de cultura i identitat que es vinculen directament

YOCHE’BAL K’OP

TI XAMBALIL JILCH’UEM batel sk’o’b ja to’ox snak’lej yi’bel namal balumil, jech skotol jutuk to’ox yu’ilalej ja to’ox sjamalulik maken

ta abtel ta jnaklejetik snamajesbaik ox, oche-mik’ batel ta jun balumil k’usi ta li stalel xchi’uk li kuxlejal ja’ik’ to no’ox jun. Te jnaklejetik ja’ik’, stsatsalek, li ta yu’ilal yikal xlaik’ ta uts’intael ta sko stijel abtel yavil jpaxialetik ja ta stunik ts’ak yoche-malik k’ucha’al jun lek stalelik ta xch’ielal paraje, ja ti to ep smalajik, ja jech ta moj chi’uk yantik yach’ubtasobil, xu’me xch’ay smelolal ta k’un jun stalel vo’nejal kuxlejalil, k’usi spas to’ox jutuk javilal ja to’ox yich’o sba tal ko’olalil xchi’uk jutuk xchi’il ta yan smalebik balumil.

Ta ts’akbel xae ta jak’bebatik no’ox sventa smelelal xchi’uk li tanavan smelol ak’bil ta xambalil ta yantik jtsopbik ta te’tikal ta yosilal Chiapas, ta México; sventa li sna’obil stsoplemal kuxlejaletik li’i lok’esbilik xchi’uk sventa sjelelik ko’olaliletik k’usi stak’ xa no’ox k’elel. Ja’ik no’ox stukik’ jal k’opetik ta xch’ielal buch’utik laj yalbutik sk’elojibal ta stuk’ib xchi’uk sk’op spasel abtel xchi’uk svulel ta o’ontonal, te uk’ jech smelol sventa skonejal lo’il ta xch’uneletik sventa vo’neje.

Li june stsobo sba ta jukub lok’esbil smelol: li ta jun sbae snopbe li snopobil ta xambalil ta bats’i lumaliletik xchi’uk sventa stojol koltael te ta stuk’il li xch’ielal paraje; li ta chi’bal sbae ta spas jun sk’elobil ta snopobilik ta kuxlejal xchi’uk ko’olalil

Page 28: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 26

mea ti’ naachi ts’ur ich u mehen kahar ich u k’ax hach winik.

Ata

rdec

er e

n e

l río

Usu

mac

inta

, Fro

nte

ra C

oro

zal

tyi wäkchaepjlel mi yäl bajche’ tsa’ tyejchi yik’oy tyi kolel ili chajpañtyel k’eloñibäl tyi Nahá Metzabok, lacanjá chansayab, Nueva palestina y Frontera corozal; tyi yujtyibal mi chajpañtyel bajche’ antyak inuk’lel ili komolmelbaläl wolibä ipätymalel ili xambalob tyi lumalob lakpi’älob tyi matye’el lakantyona.

swakebal, yame yalbey sk’oplal te bit’il chikna sok bit’il yich be’el pasel ini proyecto rutirtico to ta Naha, Metzabok, Lacanja, Chansayab, Nueva Palestina sok Frontera Corosal; ta slajibal ya yalbey sk’oplal te bit’il ya skoltay te paraje’etik te banti yakal ta ilel te koltayel to te ja’ sbi’el ja’mal Lakantona.

Page 29: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

27 |

directamente con el turismo comunitario; el tercero es una descripción de la ubicación y características generales de la Selva Lacandona; el cuarto apartado muestra de manera general cómo se establecieron las comunidades indí-genas en la zona de estudio; el quinto y sexto narran el origen y desarrollo de los proyectos tu-rísticos en Nahá, Metzabok, Lacanjá Chansayab, Nueva Palestina y Frontera Corozal; y el último analiza los impactos socioculturales que ha generado la gestión del turismo en las comunida-des indígenas de la Selva Lacandona.

amb el turisme comunitari; el tercer és una des-cripció de la ubicació i característiques generals de la Selva Lacandona; el quart apartat mostra de manera general com es van establir les co-munitats indígenes en la zona d’estudi; el cinquè i el sisè, narren l’origen i desenvolupament dels projectes turístics a Nahá, Metzabok, Lacanjá Chansayab, Nueva Palestina i Frontera Corozal; i l’últim analitza els impactes socioculturals que ha generat la gestió del turisme en les comunitats indígenes de la Selva Lacandona.

Art

esan

a la

can

do

na

de

Laca

njá

Ch

ansa

yab

te yu’un ta sta sbaik stuk’iltamek xchi’uk li xambalil ta bats’i jnaklometike; li yoxi’bal sbae pas be xcholebal ts’ib ta ya’vil xchi’uk skotol yelaniletik ta te’tikal osilal; li ta xchani’bal lok’esbil smelol chak’ ta ilel skotol k’uxi ji sk’otesik junel ta lumilaletik yu’un bats’i vinik antsetik te ta jsep osil ji ych’ chanel; li svo’obal xchi’uk svakibal, chal li slikeb xchi’uk xch’ielal te li sk’op spa-sel abtel yavil jpaxialetik ta Nahá, Metzabok, Lacanjá Chansayab, Nueva Palestina xchi’uk Frontera Corozal; ti slaje’b xa’e snopbe li sna’obil stsoplemal kuxlejaletik k’usi ja ya’btel sko li sk’anel ta xambalil li ta bast’i lumi-laletik yu’un bats’i vinik antsetik ta te’tikal osilaltik.

1

Laca

nd

on

es d

e N

ahá

con

stru

yen

do

un

a ca

sa

Page 30: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 28

1

A NAACHI TS’UR YAN U YIRIK U BAH TUBA YANI

U NAACHI TS’UR A KIN tsikbatiko lahi’ u k’aba’ mehen Kahar; U bahi’ a hach winik yete a chenkah o hach kahar mok tu meta a

mea o antbi yete ts’ur pachi ku chunba u metiko tukin ku di’sik u t’ani tu woro u yumi a lu’um. A he’ mea ti’ naachi ts’uro’ ku cha’ik tiri’ ich u kaha ku yanta k’axa’ mea bek bix tu’ ku nikta ts’ur o ku meaho’ yete u boho’, a winiko’ ku kaxtik a baykin tsoy yirik u metiko’.

A mea ti’ naachi ts’uro’ ne se’p’ u k’axba tu’ kaha’ a winiko’ mok ku mea ti’ a naachi ts’uro’ turah u kaxtik bihk ku metik ti’. Ich u mehen kahar k’ax hach winik, lahi’ tu yira tuk’in tan u meta hu’un, ma’ ha’ri’ a naachi ts’ur ku k’axik a chuni winik, bexi’ tuba ku kansa’hu’un, ich primaria a mehen para ku ts’ara’ u pach ti’ u t’an t’an kah, ku ya’ara tio’ lahi’ mas ne tsoy.

Ne yan bo’wi u kana’ baykin a mea ti naachi ts’ur bon ku xanta, ich mehen kahar yete mok ku yantik, yan u yirik yete a mea ti’ naachi ts’ur ich hach kahar America yete tu woro a lu’um. Tak bihk kira’ mea ti’ a naachi ts’ur ku meta ich u kaha, tak ne tsoy mena’, mas pachi ku bin u yire ma’ hach ne tsoy ich u kaha, bek bix tu woro a winik, u k’ax o yete u ta’k’ini. Tuk’in ku meta’ mea ti’ naachi ts’ur ich u kaha yan u yiriko’ si

1

XÄMBALOB TYI LUMALÄL YIK’OTY TYINUJPÄÑTYEL TYI CHUMTYÄL

lLI XAMBALOB TYI LUMALÄL muk’bä kälojoñ, jinäch lakpälob tsa’ bä ya’ k’äyob ibä tyi melol ili chajpaya yik’oty tsa’ iyäk’ä ity’añ añobä

iye’tyel ya’ tyi lumaläl. ili tyi tsijib k’elol tyi kolel k’eloñibäl mi melel tyi tyajtyäl kabál chajpaya bajche’ k’aj-oj, k’elonibäl o chajpaya lakpi’älob chu’bätyak yomob.

Ili e’tyel muk’bä imel ili xambalob mi k’el cha’añ mi sujtyesañ ili jump’ejty tyejklum cha’añ mi kolelob ichubä añ. ili matye’el lakantyo-na, tsa’ tyajle tyi k’elol isujmlel, cha’añ abi ili xambalob mach abi jiñikach abi ñuk’bä ik’äñibal cha’añ mi k’elob ili ñatyibaläl petyel tsa’bä ikäyäyob lakñotyelob, ke añ abi cha’añ ili política educativa muk’bä imel ili Yumäl tyi Mejiku tyi ñumelel ili siglo, baki ili alobob mi xi’kbeñtyelob ty’añ tyi kaxlan ty’añ che’ mi malelob tyi yotylel ili ñopjum, ba’ mi subeñtyelob cha’añ weñ ñuk abi ali kaxlan ty’añ kome lajalix abi mi lajk’el ili melbäläl kome lajaläch abi mi lakch’ämbeñ isujm.

Muk’abi mi lajkän bajche’tyak isujmlel ili xkäntya k’eloñelob , lumaläl yik’oty p’uñtyaya, kome jinach ity’ejchibal ili chajpa k’eloñibäl ya’ tyi laklumaltyak yik’oty tyi pejtyelel pañamil. Baki jachbä tyi kolel ili xambaläl, anke weñ chajpäbil

1

TE YILEL YUTSILAL LUM K’INAL SOK BIT’IL STSAKO SBA TE LUM K’INAL

TE TURISMO KALTIK LE’ TO ja’me te comunitario; jaik me te bats’il winiketik mok lumetik te mach’atik at’ejik ta spasel ini proyecto to

soknix ta skoltael yu’un yantik lumetik, soknix la yakìx ta be’el ini at’el to ta stojol tsoblej yu¡unik te bats’il winiketik-e. ja-i at’elil to ja’me yak’o ta swenta stael yantik koltayeletik jich bit’il kampamentoetik, jawil paxaletik mok at’elil ta swenta me’il tatiletik, te pastiklabilik ta yanyantik lekilaletik ta swenta te mach’a spasojik soknix te mach’a yil-e.

Te at’elil yu’un turismo yame xlekub yu’un te bats’il winiketik te at’ejemik ta stojol turismo ta swenta slekil xkuxinelik. Ta swenta te paraje Ja’mal Lakantona tabil le-a, te k’alal la kilbeyitk sk’oplalul, te turismo ma’ ja’uk nax slektesibal yu’un muk¡ubtesel mok ch’iel soknix slektyesel tale kuxinel, te yan lektesel ja’me te nop june te ak’bil yu’un ajwalil-e ta yawilal chanwinik yu’un siglo k’axemix, te banti sujotik te alaletik ta k’opajel ta kaxlan k’op, te banti albotik te ja bayal sk’oplal te kaxlan k’op-e te bit’il te bats’il k’op-e, ja’ ya sk’an yal, te ya yich’ pajel te kòpajeletik-e soknix spukbeyel skòplal ta junax kòp.

Le’ ta ilel te bayal sk’oplal ta sna’el te turismo ta paraje sok ta tukelil, melel pajal bayal skòplal

Page 31: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

29 |

1

EL TURISMO COMUNITARIO Y SURELACIÓN CON EL MEDIO

EL TIPO DE TURISMO al que hacemos referencia se denomina comunitario; son los propios indígenas o pueblos originarios quienes han

participado en la elaboración de los proyectos con asesoría externa y los ponen en marcha previa autorización de la asamblea comunita-ria. Esta modalidad de desarrollo turístico ha permitido que en las mismas comunidades se puedan encontrar diferentes proyectos como campamentos, centros turísticos comunitarios o, sencillamente, proyectos familiares, gestionados de manera diferente según los propósitos del grupo constituyente y del responsable de este.

La actividad turística acelera el proceso de transformación de los pueblos originarios que han intentado el turismo como una alternativa de desarrollo económico local. Para el caso de las comunidades de la Selva Lacandona, se ha encontrado, al analizar la información, que el turismo no es el único factor determinante en la transformación de las identidades culturales del destino, sino que la variable más contundente es la política educativa implementada por el gobierno mexicano en la década de los ochenta del siglo pasado, por la que obligaban a los niños a hablar el castellano en las escuelas primarias,

1

EL TURISME COMUNITARI I LA SEUARELACIÓ AMB EL MEDI

EL TIPUS DE TURISME a què fem referència es denomina comunitari; són els mateixos indígenes o pobles originaris els que han

participat en l’elaboració dels projectes amb assessoria externa i els posen en marxa amb l’autorització prèvia de l’assemblea comunitària. Aquesta modalitat de desenvolupament turístic ha permès que en les mateixes comunitats es puguen trobar diferents projectes com campa-ments, centres turístics comunitaris o senzilla-ment projectes familiars, gestionats de manera diferent segons els propòsits del grup constituent i del seu responsable.

L’activitat turística accelera el procés de transfor-mació dels pobles originaris que han fet incursió en el turisme com una alternativa de desen-volupament econòmic local. Per al cas de les comunitats de la Selva Lacandona hem trobat, quan hem analitzat la informació, que el turisme no és l’únic factor determinant en la transforma-ció de les identitats culturals de la destinació, sinó que la variable més contundent és la política educativa implementada pel govern mexicà en la dècada dels huitanta del segle passat, en què obligaven els xiquets a parlar castellà en les escoles primàries, inculcant-los que la llengua

1

LI XAMBALIL TA BATS’I LUMALILETIK XCHI’UK SNUPOBIL TA JOYEBALTIK

LI CHOP XAMBALIL TA tajtik ta na’elej ja k’uy sbi k’otem tan pasel ta bats’i jnaklojemetik; ja stu-kik ti bats’i vinik antsetike, o bats’i tek’lumetik

buch’utik koltavanik ta yich’pasel tal sk’op spasel abtel xchi’uk koltajel yalobil jot-o talem laj yak’ik ta abtel ba’ay to’ox yak’el ta pasel ta tsoblejal jnaklo-mejal. Li’e ach’ yelanil ta xch’ielal yavil jpxialetike ja yak’o k’usi ta lek ta muk kalpuyetike te ta xuj ta tael yan-oik sk’op spasel abtel k’uxi kampamentoe, k’oteb yavil jpaxialetik kalpuyetik k’usi no’ox k’un tak sk’op spasel abtel alabnich’nabil, k’anbilik x ata yantik smelol ja k’ucha’al ta sventail ta tsoblej skapbaletik xchi’uk yu’un ventainel ta ja’ono’ox.

Ta stijel abtel yavil jpaxialetik sujabano ta smeltsa-nel ta xcholel sk’oplal te ta bats’iteklumetik k’usi ja’ ochemik xa ta xambalil sventa jun sjelobil, smelol ta xchi’elal tsulul paraje. Yu’un sventa ta kalpuyetik ta te’tikal lakantonae, te xa tajbil ta nopel xcholel sk’oplal,s’usi li xambalil mo’oj no’ox stuk skoj lajesbil xa komel ta sjelubtasel ta li ko’olalik kuxlejaltik ta buchk’ot, ja’no’ox k’usi ta jeltosal tsots sk’oplal ta yipalil snopobil stuk’il xchanel likem ta pasel xchi’uk ajvalil mejikanoe ta lajunebtik ja’bil ta chanvinik ta ech’emal vo’vinik ja’bilal, bu sujbilik li ololetike ak’o xchanik ta k’opojel ta kaxlan k’op ta chanobvun sbaetik, ak’bilik ta ilel ta sk’op kaxlan nak’lometik ja

Page 32: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 30

wa tsoy o ma’ tsoy; a naachi ts’ur yan u yantik ti’ u tsoytar tu woro a winik, a ta’k’in ku yoko ich kaha ku yantik ti’ u kanantik a k’ax, turah u kaxtik bihk ku yantik u kaha, ich a he’ mea ku but’iko’ a ch’uprah mok ku metik u ba’xtak.

A he’ nachi ts’ur a kin tsikbatiko’, bexi’ he’ u hantik tu woro bay ku yo’ch a winiko’, a he’ mea ku cha’ik ku yantik u her winik bek bix mok ku mea ich kor.

Bin u tsikbate a mea ti’ naachi ts’ur yete u kaha ti’ u kaxtik bihk mas tsoy ku meaho’ yete a hach kahar. Kah k’atikex ¿baykin yan hunp’e ich mea ti’ naachi ts’ur bix muh kraxmetik a u chini winik yete u k’ax?

Ich u yah chuni a yaxk’in xxl, tan u meta’ mea ti’ naachi ts’ur ti’ ma’ u kraxmetik u kaha, yan u ki’ yiriko’ bihk tan u meta’ a he’ mea bek bix mok ku mu’ch’ik a naachi ts’ur (OMT), tu purah meta’ ya’p’ hu’un ti’ u yiriko’ bihk ku meta’.

Ich México, a mea ti’ naachi ts’ur ku metik bay ku ya’arik a OMT, bexi’ yan ich Plan Sectorial de Turismo 2007-2012, ku ya’arik:

A mea ti’ a naachi ts’ur yan u yirik bihk tsoy u meaho’, tiri’ yani a naachi ts’ur ti’ k’ax, naachi ts’ur ich mehen kahar yete naachi ts’ur ti’ baxa, tian tu mea a secretaria yete ah wes mok ku yantik a mea ti naachi ts’ur ich mehen kahar o chen kaho’. (SECTUR, 2007: 33)

Yete a he’ bay tu ya’ara ah wes poch u yantik a kaharo’ yete a mehen kahar a chen kah ti’ u

mi päs ibä, mi imelel ip’uch’ ya’ tyi xchumtyal mi ya’ tyi melbaläl, xchumtyälob, matye’eltyak, tyak’iñtyak o tyi iñikäñtyel. Cha’añ tyi chapäñtyel ili k’eloñibal tyi tyojlel lumaläl woli iñop imelob cha’añ ts’ityajikach jiñi muk’bä iyomap’uch’, cha’añ mi tyajbeñ iñuk’lel ik’ajñibal, ili xämbalob yom mi sutyk’iñ ibä cha’añ mi ipäs ip’ätyälel tyi tyolel iyumob melbalältyak, cha’añ mi ts’itya’ lotyob malel tyak’iñ cha’añ tyi käñtyäñlel chubä añ tyi matye’eltyak, yik’oty cha’añ mi sutyk’in ibä tyi káñtyäñtyel ip’olel ityak’iñob tyi lumal. Ba’ mi yochelob x-ch’okob, kome jinobäx wolibä imelob ty’ojoltyakbä e’tyeläl.

Jiñi k’eloñibäl wolibä imelel, mi melel ixi’ty cha’añ tyi k’uxtyäl bälñak’ätyak añ bä tyi luma-lob, cha’añ jiñi tyak’iñ mi wäläk k’äñel ya’ tyi lumalob tyi tyolelob muk’obä tyi e’tyel tyi lumal, yik’oty ja’el tyi päsbeñtyelob xpaxyalob cha’añ mi k’ux chukityak añ.

Wäle mi lajk’el isujmlel ch’ukityak yom iyäl ili käñtya xämbalob, p’uñtyaya yik’oty lumaläl cha’añ mi k’äjñel tyi e’ tyi tyolelob xchumtyälob. ¿chuki weñ tyik’äñel ya’ tyi k’eloñibäl muk’bä ipäs inuk’lel melbal yik’oty käñtyäbilbä matye’el ch’ämbilbä tyi weñ tyi tyolelob xchumtyälob tyi pañämil?

Tyi tyechibal che tyi siglo XXI, xijty’emix tyi käñel käntya xämbalob, ñaxañ tyi k’elol tyi ñikäñtyel k’eloñibäl tyi pejtyelel pañämil bache’ ili tsa’ kaji ili Organización Mundial del Turismo

ta spasel at’eliletik ta swenta turismo ta slumal bats’il winiketik ta America sok ta spisil balumi-lal. Bitik turismo te ya yich’ pasel ta batiknax, manchuk me lek chajp’anbil, yame xu’ smebaltes te bats’il lumetik-e ta stojol lekil xkuxlejalil, lum k’inalil, kùlejalil mok pas kóp. Te chjp’anbil at’el turismo ja’me ya sle te sleksel te bats’il lumetik-e, yakuk xu te slektesel-e; te turismo yame sk’an yich’ yip ta slekubtesel te bats’il lumetik-e, yame x-ich’ot ta muk’ te atsetik-e, melel ja’me bayalik te spasik te jalbajel-e.

Te jun turismo kalotik-e, ja’nix me jich ya xu’ skoltay ta yuch’ swe’balik te bats’il winiketik-e, jich me ya stak’ skoltay sabik te me’il tatiletik-e soknix yantik te ja’nax ya skoltay sabik ta tsun-tiklael biluketik ta paraje, ja’nix me jich yakuk x-ih’wanuk ta muk’ te yantik bats’il winiketik te k’ejel talemik-e.

Te le’xanbe’el to ya’me yich’ be’el albeyel sk’oplal te turismo sustentable, te koltayel soknix te paraje ta comon sle’el te lekilal-e, te ya yak’beyik stabey yip te turismo yu’un lekil kuxinel sok ya’telul ta bats’il lumetik. Yame jojk’ibeybatik ¿Bitik lekilaletik ayik ta turismo te yakuk jlebeytik slekilal lum k’inal, Soknix ta skol-tayel sbaik te bats’il lumetik ta spamal balumilal?

Ta sbabial slajunel ja’wil yu’un siglo XXI, bayal pukbil skòplal te turismo yu’un smuk’ubtesel bats’il lumetik, sbaibial te pasbil at’el yu’un turis-mo ta spamal balumilal jich bit’il Organización

Page 33: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

31 |

inculcándoles que la lengua nacional era más importante que la suya, es decir, estableciendo la homogeneización de la cultura y fomentando la identidad nacional a través de una lengua común.

De ahí la importancia de conocer los conceptos sobre turismo sostenible, comunitario y solidario, ya que forman parte de los principios básicos de la operación de los proyectos turísticos en los pueblos originarios de América y del mundo en general. Cualquier tipo de turismo que se desa-rrolle en los destinos, por bien planificado que se presente, puede tener repercusiones negativas hacia la población local, ya sea en los factores culturales, sociales, ecológicos, económicos o políticos. Al planificar los proyectos turísticos con un enfoque comunitario se pretende que los impactos negativos sean los mínimos, que prevalezcan los máximos beneficios; el turismo debe convertirse en un medio para fortalecer la identidad sociocultural de los anfitriones, en una forma de recaudar parte de los fondos econó-micos para la conservación de la naturaleza llegando así a ser realmente una alternativa de desarrollo económico local, en la que se incluye a las mujeres que son las que, en la mayoría de los casos, recuperan y elaboran las artesanías.

El tipo de turismo que hemos planteado también puede fortalecer el consumo de productos loca-les, permitiendo redistribuir el ingreso obtenido

nacional era més important que la seua, és a dir, establint l’homogeneïtzació de la cultura i el foment de la identitat nacional a través d’una llengua comuna.

D’ací la importància de conèixer els conceptes sobre turisme sostenible, comunitari i solidari, ja que formen part dels principis bàsics en l’operació dels projectes turístics en els pobles originaris d’Amèrica i del món en general. Qualsevol tipus de turisme que es desenvolupe en les destinacions, per ben planificat que es presente, pot tenir repercussions negatives en la població local ja siga en els factors culturals, socials, ecològics, econòmics o polítics. Al planificar els projectes turístics amb enfoca-ment comunitari es pretén que els impactes negatius siguen els mínims, que prevalguen els màxims beneficis; el turisme ha de convertir-se en un mitjà per a enfortir la identitat sociocul-tural dels amfitrions, una forma per a recaptar part dels fons econòmics en la conservació de la naturalesa i per a convertir-se realment en una alternativa de desenvolupament econòmic local en la qual s’inclou les dones, que en la majoria dels casos recuperen i elaboren les artesanies.

El tipus de turisme que hem plantejat pot enfortir també el consum de productes locals i alhora redistribuir l’ingrés obtingut mitjantçant aquesta activitat entre altres famílies que es dediquen a

no ox toj lek stuj k’usi ta yu’nike, jech ta alel, k’otel vunel ta jmojesetavanej ta kuxlejal yu’un lik’ ta pasel jmojeseltik kuxlejaltik ta jun xa no’ox k’optik taj moj.

Te oy-o lis tu ta ojtakinel li snopobil sventa xambalil yik’osba, bats’i lumaliletik xchi’uk skoltajelbail, yich’o sbaik xa taj moj sventa li slikebalil stunesobil ta abtelal li ta sk’op spasel abtel yavil jpaxialetik li ta bats’iteklumetik ta Amerikae ta xchi’uk sp’ejel balu-mil. K’usitik no’ox ta chop xambalil k’usi ta xch’iesik ta buch k’ot, manchuk lek spas sk’elobil k’usi ta li’e, xujme yich’talel chopolal vokolal te ta naklej paraje, yu’un xa me jech tiskojetik kuxlajal, tsoplemalil vinik-ants, ch’akbel kuxlejal ba balamil, tak’inetik xchi’uk yip nop k’op. Ta pas sk’elobil li sk’op spasel abtel yavil jpaxialetik ta sk’elobil kalpuyetik ta xich’ k’anel k’usi yu’un li sna’obil chopol ja’uk no’ox sbik’tal, k’usi sk’elobil abtelal li lek stoyemal yutsilalik; li xambalil sk’an k’atbunel ta jun o’lil sventa tsatsubtajesel ta ko’olalil stsoplemal kuxlejal ta li ch’amvanejetik, ja’ jun smelol ta xch’ielal tak’in paraje, ta k’usi jech ochemik li antsetike, buch’utik ta ja’epik veltae cha’ kuxesik xchi’uk tas pasik li svu’emal abtelal.

Lij chop xambalil k’usi laj cholbetik smelol, stak to uk’ tsatsubtajesel li slajinel ta k’usitik parajetik, ak’bilto lek, xch’akel yan velta li ochel tak’in lok’esbil te tas venta ta li’e stijel abtelal xchi’uk yantik alab nich’nabil k’usi te spasik ta ts’unobal te no’ox ta jun kalpul, ja’ jech noxtok ta snopbenal tal i yan lumetik li ta slajinel yu’un ventainel ta jujun bu chk’ot jula’aletik.

Ta ts’akbel xa ta pas jun sna’obil ta alel ta snopobil

Page 34: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 32

tsoytar u kaha yete u chuni winik yok’o mea ti’ a naachi ts’ur yanti’ u karantik a uchben t’an, baykin yan ich u lu’um yete u k’ax.

U mehen kahar a chen kah yan ku tsikiro’ yete u boho’ o u her winik yok’o mea ti’ naachi ts’ur.

U chuni a naachi ts’ur bix muh kraxmetik u kaha yete tu woro winik yan u yantik ti’ u mu’ch’ik u baho’ yete u her winik tarak k’axa’ tuba u tar.

Bix muh kraxmetik u kaha ma ne pim. Yan u yirik u bah yete ti’ ma’ u kraxmetik lu’um tak ku ch’ihi lahi’ ku karantik baykin yan ich u kaha yete k’ax, tarak cha mihin o nuku-ch lu’um, he’ u kanik yete he’ u yirik bihk kira’ ku mea ti’ naachi ts’ur. (CARETO Y LIMA, 2006:58)

A he’ naachi ts’ur ti’ muh kraxmetik u kaha yan u kanik u k’aniko’ u her kaharo’ ti’ u yiriko’ ne tsoy a he’ mea, chen yok’o u tar tu xima ich u kaha he’ u yantik a hach kahar. P’isi’, a he’ mea ti naachi ts’ur lah tian bix bay ku yoher a winik, bihk ku karantiko’ u k’ax yete bihk ku karantiko’ baykin yan ich u mehen kahar.

Ich a he’ mea ti’ naachi ts’ur yan hok’i u her t’an bek bix bon ku xanta bixa solidario, a t’s’ur mok ku tar tu xima, ku yantik a mok ku mea ti’ a naachi ts’ur.

A he’ naachi ts’ur hmeta’ k’axa a tu woro hunp’e ku nah meta’ ich kah, a he’ ku meta’ ich mehen kaharo’ yete chen kaho’ ich u kahar sur, antbi ti’ ma’ hwes ti’ u soytar u mehen kahar.

(OMT), pukbilixbä icha’añ käbäl juñ muk’bä ik’äñel cha’añ tyi k’elol iñikäñtyel ocheñtyakbä lumal tyi päñämil.

Tyi mejiku, inikäñtyel k’eloñibäl mi p’is tyi tyojlel jiñi ts’ijbubilixbä ya’ tyi OMT muk’bä ipäs ibä ja’el ya’ tyi plan sectorial de turismo 2007-2012, tyi ty’añ mi yäl.

Iñikäñtyel k’eloñibäl mi ichapañ majlel lakwe-ñlel ya’ tyi k’eloñibäl yik’oty ja’el tyi k’elol chukityak añ tyi pañämil, k’elol xchumtyältyak yik’oty paxyal k’eloñel, yik’oty iye’tyel sekre-tariajob yik’oty xk’eloñelob añ bä tyi lumal lakpi’älob. (SECTUR, 2007: 33)

Cha’añ tyi yäjlel, ili yumäl tyi mejiku cha’añ lakp’älob woli iñob iyotsañ cha’añ ili xchumtyä-lob yik’oty ilumalob lakp’iälob cha’añ tyi weñ käñtyäñtyel ity’akiñob, tyejklum yik’oty mel-baläl yik’oty ili xämbalob kome mi p’isbeñob ili yoñoty’añob, ichu’bä añtyakob, melbaläl yik’oty tyoj añächbä. pe añ yambä isujmlel, kome añ ichumlib lakpi’älob baki jiñi xk’eloñelob tyechbil icha’añ wokol tyi tyojlel xchumtyälob tyi imal yik’oty tyi paty lumal.

Tyi yambä junwëj tyi tyejchibal ili xkäñtya k’eloñel , tyi tyolel komolmelbaläl mi yäl ke jiñi xämbalob yom abi mi weñ ch’ämbeñ isujm yik’oty mi p’äty-esabeñ malel imelbalob tyi pejtyelel chumlibäl.

Ili tsiji’ käñtyaya maxtyo oñik , mi kotyañ ibä ba’ tsijbubilbá ya’ tyi käñtyäñtyel ichubä

Mundial del Turismo (OMT), te spaso at’eliletik ta swenta te bit’il ya x-at’ejik te chajp’alchjp’ muk’ul lumetik ta spamal balumilal.

Ta México, te política turística ta slumal Mèxico stsakobey sk’op te OMT, jaiknix me te bit’il ay ta plan sectorial yu’un turismo 2007 – 2012, te jich ya yal to:

Te política turística albilik te bit’il jun progra-ma yu’un muk’ubtesel mok ch’itesel ta swenta bilknax at’eliletikyu’un turismo, le’nix me ayuk-a te turismo yu’un lum k’inal, turismo ta bats’il lum sok turismo yu’un aventura, sok koltayel yu’un tuneleltik ta slumal México te xkoltawanik yu’un smuk’ubtesel turismo ta slumalil bats’il lumetik mok bats’il winiketik. (SECTUR, 2007:33)

Sok-i k’op ayej to te awalil yu’un México yot’anuk yotses te bats’il lumetik yu’un slekilal, bats’il kuxinel ta swenta yilel yutsilal lum k’inal sok te stalelalik ta slum sk’inalik. Ta smelelil, ayme bats’il lumetik te ay skeraik ta jaiknax sok yantik.

Ta Yanxan, te sbabial sk’oplal turismo, ja’nax te talel kuxinel yame yal te turismo te ya sk’an yich’ sabik ta muk’ sok sleel te lekil kuxinel sok ta chajp’al chajp’ lumetik.

Te bit’il pasbil ini a’telil to ma’to ayuk bayal. Jich pasbil te bit’il muk’tesibal yu’un skoltayel te talel kuxlejalil sok lum k’inal, bi yilel te lum k’inal te banti ya yich’ pasel ini at’elil-to, ya

Page 35: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

33 |

a través de esta actividad entre otras familias que se dedican a la agricultura dentro de la misma comunidad, además de concienciando a los foráneos sobre el consumo responsable en cada destino visitado.

A continuación se hace una referencia a los conceptos de turismo sostenible, solidario y comunitario con la intención de encontrar los puntos de encuentro entre cada uno de ellos, los mismos que reforzarán la práctica de un turismo más humanitario y responsable con los pueblos originarios. Nos preguntamos: ¿qué alternati-vas existen en el turismo que generen un bajo impacto cultural y ecológico, acompañado de beneficios económicos para los pueblos origina-rios del mundo?

En la primera década del siglo XXI, se ha impulsado la práctica del turismo con un enfoque sostenible, principalmente en el diseño de políticas turísticas a nivel global, como en el caso de la Organización Mundial del Turismo (OMT), que ha publicado distintos documentos que sirven de marco refe-rencial para el diseño de las políticas de los países miembros de este organismo global.

En México, la política turística nacional ha acatado los principios establecidos por la OMT, los mismos que se reflejan en el Plan Sectorial de Turismo 2007-2012, que a la letra menciona:

La política turística considerará programas de desarrollo de una amplia gama de servicios

l’agricultura dins d’una mateixa comunitat, a més de conscienciar els forans en el consum respon-sable en cada destinació visitada.

A continuació es fa una referència dels concep-tes de turisme sustentable, solidari i comunitari amb la intenció de trobar els punts coincidents en cadascun, els mateixos que reforçaran la pràctica d’un turisme més humanitari i respon-sable amb els pobles originaris. Ens preguntem: quines alternatives existeixen en el turisme que generen un baix impacte cultural i ecològic, i que vagen acompanyades de beneficis econò-mics per als pobles originaris del món?

En la primera dècada del segle xxi, s’ha impulsat la pràctica del turisme amb enfocament soste-nible, principalment en el disseny de polítiques turístiques en l’àmbit global com el cas de l’Organització Mundial del Turisme (OMT), que ha publicat diferents documents que serveixen de marc referencial per al disseny de la polí-tica dels països membres d’aquest organisme mundial.

A Mèxic, la política turística nacional ha acatat els principis establits per la OMT, els mateixos que es reflecteixen en el Pla Sectorial de Turisme 2007-2012, que diu literalment:

La política turística considerará programas de desarrollo de una amplia gama de servicios turísticos, incluyendo turismo de naturaleza, turismo rural y turismo de aventura, con la

ta xambalil yiko’sbalek, skoltajelbail xchi’uk kalpuy ta xchi’uk sk’anel o’ontonal ta tael li stuk’il ta tajebal ta jujuntik ta le’ike, stukik no’ox tsatsubtasik tas pasel ta jun xambalil lek ich’vanetik ta muk’ xchi’uk yu’un ventainel xchi’uk li bats’iteklumetik. Ta jak’bejbatik no’ox ¿k’usi sjelobil smelol kuxi ta li xambalil k’usi spasik yalem sna’obil kuxlejal xchi’uk ch’akbel kuxle-jal ba balumil, xchi’inbil ta yutsilal stak’inalik sventa li bats’iteklumetik ta sp’ejel balumil? Ta junsba lajuneb ja’vil ta vo’vinik ja’vil XXI, ja’ ta su-jelal ta spasel ta xambalil xchi’uk sk’elobil yiko-sba bankilal tuneletik ta yilobilta yipalik snopobil yavil jpaxialetik ta sjunul sts’akalik k’uxi ta skoj ta tsoblejal spamal balumil ta xambalil (OMT), k’usi ja’ yak’o ta na’el jeletik vun k’usi ja’ xtun ta yich’obil sna’obil ta alel suenta li spasobil ta yipalik snopobil li ta teklu-metik snitilulik ta ja’ tsobol j-abtel sts’akalil.Ta México, ta yipalik snopobil xambalil sp’ejel lumaltik ja’ xch’unobej smelol li slikebalik k’otem svunel ta pasel yu’un ta OMT, li ja’ono’ox k’usi ja’ xvinajik ta snopobil jtuch’ mantal ta xambalil 2007-2012, k’usi ta ts’ib chal:

Ta yipalik snopobil xambalil yich’obe ta muk’ smelol xcholobil ta xchi’elal ta jun muk’ibtas ep k’usi ta k’elel ta abtelal yavil jpaxialetik, ochem xchui’uk xambalil stalel, xambalil lumaltik, xchi’uk xambalil jipel tajimol, xchi’uk ta koltajel yu’un li ts’ibojometik chi’uk tsobol j-abteletik ta avalil jtop lumetik k’usi skoltajik sk’op spasel abtelal ta xch’ielal xambalil ta jsep osil taj lumaltik xchi’uk bats’i vinik-antsetik (SECTUR, 2007: 33)

Page 36: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 34

A naachi ts’ur lahi’ ku metik mear, mok ku metik a he’ mea yete mok ku tar tu xima, ne tsoy yirik ku k’uchu ich u mehen kahar, ku karantiko’ a k’ax yete ku karantiko’ ti’ ma’ u k’axba u chuni tio’. (HERRERO, 2007:07)

A he’ mea ti’ naachi ts’ur poch u metik mas ne tsoy bek bix ti’a ts’ur bixa mok mea ti’, ti’ u ka-niko’ u karantik k’ax yete tu woro u chuni winik tuba ku k’uchu ts’ur. A mea ti’ a naachi ts’ur solidario mena’ ti’ ma’ hwes ti’ u tsoytar, ti’ yani ich u continente europeo ti’ ku k’uchu ich África, Asia yete América del Sur.

A naachi ts’ur solidario ti’ u tar ich u kahar norte, mas ne tsoy, a ts’ur he’ u k’axik u bah yete u chuni winik a bex tuk’in ku bin ne tsoyor.

Ich América Latina hok’i hup’e k’axa’ ich hach kahar, a naachi ts’ur ich mehen kahar bek bix a naachi ts’ur solidario ti’ hmeta’ ich kahar norte asta ich u kahar sur.

A naachi ts’ur ich mehen kahar yan u yu’yiko tu woro mok ku mu’ch’ik u baho’ ti’ u mea ich u lu’um bexi’ ti’ u ye’sik tu woro baykin yan ich u mehen kahar, yete yan u yirik bihk ku t’axik a ta’k’in ku yoko ti’ ts’ur, tan u metik mas ne tsoy ti’ a ts’ur. (MALDONADO, 2005: 05)

Ich a he’ mea ti’ naachi ts’ur ku yantik ti’ u tsoytar, bexi’ he’ u kraxmetik a hach kahar yete u chuni winik p’isi’ u k’ax. Bein, yan u kaniko’ u mea a bex u bahi’ ku bin u mete yete ku bin u yirik u mea ti’ naachi ts’ur ich mehen kahar

añobtyak yik’oty tyoj añächbä baki jaxäl ilumalob, mi sutyk’iñ ibä tyi su’boñel yik’oty tyi yakäñtyel yik’oty tyi pujkel k’eloñibältyak, kome tsa �iyotsa ity’añ (CARETO Y LIMA, 2006:58).

Ili tyi k’elol xkäñtya xämbalob yom iñopob xñi-jka k’eloñel tyi pejtyelel pañämil tyileñumelobä cha’añ mi sujtyk’iñob ikäñtyañ tyi kolelel tya’k’iñ, kome mu’k’äch imelel ityajob ityak’iñ lakpi’älob tyi lumal che’ mi k’otyelob xpaxyal ñajtybä xch’oyolob. Che’ ja’el mi imelel ik’äñob iña’tyibal lakpi’älob cha’añ tyi käñtyäñtyel chukityak añob icha’añ ya’ tyi lumalob ba’ muk’ob tyi e’tyel lakpi’älob.

Ila tyi xuk’tyälel woli ilok’el yañtyakbä isujmlel icha’añ xämbalob kome lajal yik’oty ili pu-ñtyäñtyel, baki ili xpaxjalob mi yäk’ob tyijikñäyel, mi ts’itya ak’ob iyutslel ipusik’al che’ mi k’otyel tyi paxyal ba’ añob iyalä choñoñelob lakpi’älob.

Ili xk’el p’uñtyaya mi tyejchel iye’tyel tyi tyolel lakp’iälob kome jiñobäch muk’obä tyi e’tyel mach añobik tyi k’ab yumäl, che’ jiñi mi lok’elob tyi weñ kome jiñobäch mi tyeme k’elob malel jiñi e’tyeläl.

Ili tyi k’elol p’uñtyaya mi k’uxbiñ jiñi xchoño-lñelob muk’bä imelobtyak tyi lumal ixku jiñi xpaxyalob mi ya’ k’ob iyutslel ipujsik’al kome mi tyajob ibä yikoty lakpi’älob che’ ja’el mi weñ p’is chukityak añob icha’añ tyi lumalob lakpi’älob. (HERRERO, 2007:07)

xk’atbu ta lekilal sok ta yanyantik biluketik yu’un turismo, ta yak’bel sba ta wenta te te tsobolix. (CARETO Y LIMA, 2006: 58)

Jai ini turismo sostenible-to yakuk yich’ otsel-sel ta políticas turísticas ta muk’ul lumetik te yakalik ta at’el ta swenta slektesel te xkuxlejalik ta swenta xch¡itesel mok smuk’ubtesel, melel yame yak’bey stael tak’in te bats’il lumetik yu’un te ulajeletik te ya xk’otik ta ulatawanej ta banti yawil paxaletik-e. ja’nix jich , jai ini at’elil-to, yame yich’ ta wenta te sbijil solik mok snopjibal yu’unik te bats’il lumetik ta xchajp’anel sok ta skanantayel te yutsilal lum k’inal sok talelaletik te ja’ xkuxlejalik te paraje’etik ta banti k’alal smakotel.

Ta ini at’elil to yakal ta chiknajel yach’ikal sk’oplal turismo te pajalik sok te sostenible jich bit’il solidario, te banti te snopjibal yu’un te ulatawanej ja te solidaridad, jai slajibal to jich k’oem te bit’il koltayel yu’un ulatawanej ta stojol te proyectos yu’un desarrollo.

Te turismo solidario chikna ta swenta yan koltayel jich bit’il te namey turismo, spisilik ya yich’ik pasel ta paraje’etik yu’un bats’il winiketik ta muk’ul lumetik ta sur te puktalabiul yu’un at’el winiketik te mayuk ta swenta ajwalil yu’un muk’ubtesel.

Te turismo solidario ja’me ya spas te at’elil yu’un turismo, ta stojol te mach’a yakalik ta spasel soknix te mach’a x-ulatawanik,

Page 37: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

35 |

turísticos, incluyendo turismo de naturaleza, turismo rural y turismo de aventura, con la participación de las secretarías y organismos del gobierno federal que apoyan proyectos de desarrollo turístico en las zonas rurales e indígenas. (SECTUR, 2007: 33)

Con esta declaración el gobierno mexicano pretende incorporar los pueblos y las comuni-dades indígenas al desarrollo económico, social y cultural a través del turismo, respetando sus tradiciones históricas, su patrimonio cultural y el natural. Sin embargo la realidad es distinta; existen comunidades indígenas en las que el tu-rismo ha generado conflictos sociales de manera interna y externa.

Por otro lado, los principios del turismo sosteni-ble, específicamente el sociocultural, establecen que el turismo debe ser un medio para la com-prensión mutua y el fomento de la relación inter-cultural entre los distintos pueblos del mundo.

El modelo sostenible constituye todavía una minoría. Se basa en los principios de desarrollo sustentable de la preservación del patrimonio cultural y natural, en las singulari-dades y particularidades del territorio, lo cual se convierte en protagonista de la oferta y en la calificación y diversificación del producto turístico, por oposición al concepto de masifi-cación. (CARETO Y LIMA, 2006: 58)

participación de las secretarías y organismos del gobierno federal que apoyan proyectos de desarrollo turístico en las zonas rurales e indígenas. (SECTUR, 2007: 33)

Amb aquesta declaració el govern mexicà pretén incorporar els pobles i les comunitats indígenes al desenvolupament econòmic, social i cultural a través del turisme, amb el respecte a les seues tradicions històriques, el seu patrimoni cultural i natural. No obstant això, la realitat és distinta, existeixen comunitats indígenes on el turisme ha generat conflictes socials de manera interna i externa.

D’altra banda, els principis del turisme sostenible, específicament el sociocultural, estableix que el turisme ha de ser un mitjà per a la comprensió mútua i el foment de la relació intercultural entre els diferents pobles del món:

El modelo sostenible constituye todavía una minoría. Se basa en los principios de desarrollo sustentable de la preservación del patrimonio cultural y natural, en las singulari-dades y particularidades del territorio, lo cual se convierte en protagonista de la oferta y en la calificación y diversificación del producto turístico, por oposición al concepto de masifi-cación. (CARETO Y LIMA, 2006: 58)

Aquesta visió del turisme sostenible hauria d’adoptar-se en les polítiques turístiques dels països emergents per a convertir aquesta activitat econò-

Xchi’uk li albil smelol li ajvalil ta México chak’ ts’ak yochemalik li teklumetik xchi’uk li kalpuyetik bats’i vinik-antsetik ta xch’ielal tak’in, tsoplemal vinik-antsetik xchi’uk kuxlejal ta venta xambalil xchi’uk ich’el ta muk’ li kuxlejal lo’iltajel k’op, yu’unik yajval kuxlejal xchi’uk stalel. Mu’ pojbil, ta smelelal ja’ sjelel, oy kuxijel kalpuyetik bats’i vinik-antsetik ta k’usi li xambalil oy xa spasoj k’opetik ta tsoplemal ta stalel ta yutil xchi’uk jot-o talem.

Ta yan to’ox sk’oplal, li slikebalik ta xambalil yiko-sba, ts’ib yich’o be smelol lek stsoplemal kuxlejal yalobej smelol k’usi li xambalil sk’an stun ta o’lil sventa li a’yelbatik no’ox xchi’uk li slikes ta snupobil stalel nitil kuxlejal xchi’uk li yantik teklumetik ta sp’ejel balumil.

Li yilobil yiko-sbatal volbail oy to jun sjutukal. Yich’o yipal ta slikebalik ta xchi’elal lek k’oplal abtel ta xchavijel ta yajval kuxlejal xchi’uk stalel, li ta yech’omaletik xchi’uk yan-oik ta joyjoy balumil ta k’ux-elan ja’ sjelumtasik ta j-abteletik snopel ta tsulel sk’elobil yabtelik xchi’uk li sk’elel abtel xchi’uk jejtos kuxlejalik ta k’usitik xambalil, ta jmakvanej ta snopobil ta smuk’ebtasobil ju’no’ox. (CARETO Y LIMA, 2006: 58)

Li’e sk’elojibal ta xambalil yiko-sba sk’an snablej sba ta yipalik snopobil taj li jlumetik anil sk’oplalik sventa sjelubtasel li’e stijel abtel tak’in ta jun sjelobil smelol ta xchi’elal, yu’un k’usi chak’ jun tavan ta yochel tak’in alab nich’nabil ta jujun li bats’i teklumetike xchi’uk

Page 38: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 36

A chen kah poch u k’axba yok’o mea ti’ naachi ts’ur, p’is mea ti’ u karantik k’ax, ti’ u chuni winik yete u ta’k’ini. A ta’k’in ku yoko, yanti’ u t’axik ti’ a mok meana.

A he’ mea ti’ naachi ts’ur ich mehen kahar ku yantik a mok ku mea bek bix ti’ u tsoytar u mehen kahar. Bexi’, ku yantik a winik ich a mehen kahar, mok ku yoko tu mea ku kanik u her tumen ba’. Behe’ kah k’atikex ¿lahi’ a mea ti’ naachi ts’ur ich mehen kahar ti’ a hach kahar?

Yah i’ri u yoh chuni, ti’ u tsoytar a mea ti’ naachi ts’ur ich mehen kahar yanti’ ne ya’p’ ich Latino-américa, mebi ti’ mok antik a mea yete hmeta’ hunp’e REDTURS (Red ti’ naachi ts’ur ich mehen kahar ich América Latina).

Ti’ a chen kaho’ Yan u yu’yiko’ a mea ti’ naachi ts’ur ich mehen kahar yanti’ naachi ts’ur alternati-vo ku cha’ik u tsoytar bexi’ tan u karantik a k’ax, u k’at ya’arik bix:

Tu woro a xima yan u but’ik u bah ich k’ax yete u mu’ch’ ku bah yete winik, tuba a ts’ur yanti’ u yirik, u karanti’, yete u yantik ti’ u karanta’ a k’ax yete u chuni winik. (GÓMEZ, 2009: 184)

A naachi ts’ur ich mehen kahar p’is naachi ts’ur alternativo, he’ u ya’arik baykin tan u meta’ ich u mehen kahar bexi’ a mok ku tar tu xima:

Hunp’e.- a he’ naachi ts’ur ma’ ne tsoy ti’ u chuni winik yete a k’ax.

Ili xk’eloñelob woli iñob imelob cha’añ junmu-jch’ mi lajkañel cha’añ weñ mi ik’elob ibä muk’ bä ityilel ik’elonla yik’oty iyum lumal, cha’añ weñ mi k’äjñel chuki añtyak tyi laklumal yik’oty komolmelbaläl wolibä ik’eleltyak. Cha’añ tyi k’äñel xp’untya k’eloñel mach añobik tyi tyolel yumäl tyilem tyi yambä lumal añobä tyi conti-nente europeo k’alä k’otyem tyi yamba pañämil bajche’ África, Asia, y América del Sur.

Ili p’uñtya k’eloñel jinäch junchajp ty’añ tyil-embä tyi jolum, cha’añ bajche’ mi lak’el lakbä, ya’ baki mi lakp’is yik’oty tyi k’extyal melbaläl kome jinäch mi säklañob ili muk’obä tyi paxyäl cha’añ tyijikña mi yubiñob jiñi xjula’ yik’oty iyum lumtyak.

Ila tyi ñuki lumal mi tyejchel junchajp ity’añ lakpi’älob, cha’añ ili k’eloñeltyak tyejchembä tyi jolum k’äläl tyi ye’balum

Ili xämbalob tyi lumal yom ch’ämbeñtyel isu-jm bajche’ junmoty x-e’tyelob tyi käñtyäñtyel lum yik’oty tyi wäläk chapäñtyel chuki añtyak tyi laklumal. Yik’oty tyi komol melel tyi käñol, yik’oty komol e’tyel yik’oty tyi tyempäñtyel chukityak mi tyajtyäl tyi k’eloñibal, yik’oty tyi k’ejlel tyi tyajtyäl weñtyakbä melbaläl yik’oty xpaxyalob. (MALDONADO, 2005: 05)

Ili tsijib xk’eloñel mi yäk’ tyi tyajtyäl weñleläl, cha’añ jach mi melel ja’el ijem melbaläl yik’oty chumlibäl ya’ tyi laklumal. Jimeku cha’añ, yom jiñobi mi wäläk k’ajtyiñob malel ikotyäñtyel,

jun koltayel (jich bit’il albeyel ta pasel) ta xchu’unel yu’un tatonba mok jeltonba sok te bats’il lumetik, ta yich’il ta muk’ te lum k’inal, talelalil sok tsobol winik (HERERRO, 2007:07)

Jai ini turismo to yot’anuk spas lekil at’elil ta swenta te ulatawanej sok te ulatabilik, ja’nix jich te ayuk ta stu’unel te lum k’inal ta slekil sok ta stalel kuxinel yu’un bats’il lumetik te banti yich¡ik pasel te turismo-e. ta spasel ini at’elil to yakalik ta spasel te mach’atik ma’ ayuk sok ajwalil, te ayik ta slumalil Europeo soknix ta slumalil Africa, Asia sok América del Sur.

Te turismo solidario jun albil at’el te chiknatel ta muk’ul lumetik te ayik ta smalib k’aal, sok sno-pjibal koltael ta stojol me’bajetik, banti ay ichèl ta muk’ sok ta sjelel talelalil, jaikme sk¡oplalil yu’unik to te mach’atik x-ulawanik te ya snopik yantik kuxinel ta swenta ulatawanej soknix te ulatabilik.

Ta América Latina chiknatel jun sk’opik ta stojol te yanyantik bats’il lumetik, te sk’oplalul turismo comunitario te yan sk¡oplal te bit¡il turismo soli-dario te bit’il pastiklabil ta muk’ul lumetik yu’un smalib k’aal jich bit’ilbeel ta muk’ul lumetik yu’un Sur.

Te yilel yutsilal lum k’inal yame sk’an xk’ot ta ot’anil jich bit’il yantik organizaciones susten-tada en la propiedad sok te sk’anel at’ibaletik yu’un paraje’etik sok chajp’anbil at’elil sok

Page 39: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

37 |

Esta visión del turismo sostenible debería adoptarse en las políticas turísticas de los países emergentes para convertir esta actividad eco-nómica en una alternativa de desarrollo, ya que ofrece una posibilidad de ingreso familiar para los pueblos originarios por la visita de turistas responsables en cada destino. Además, este enfoque de turismo permite incluir los conoci-mientos o saberes locales de los pueblos en el manejo y conservación de los recursos naturales y culturales como patrimonio de la comunidad dentro de su territorio.

En esta disciplina han aparecido nuevos con-ceptos de turismo relacionado con el sostenible como el solidario, donde la principal motivación del viajero es la solidaridad, entendida esta como un sentido de cooperación del visitante con los anfitriones en proyectos de desarrollo.

El turismo solidario surge como una alternativa distinta al turismo masivo, generalmente practi-cado en comunidades rurales e indígenas en los países del sur, promovido por organizaciones no gubernamentales para el desarrollo.

El turismo solidario consiste en contemplar la actividad turística, tanto desde la perspectiva de los organizadores como de los viajeros, una voluntad (traducida en motivación) creíble de encuentros e intercambios con las poblaciones locales, en el respeto del medio ambiente natu-ral, cultural y social. (HERRERO, 2007: 07)

mica en una alternativa de desenvolupament, ja que ofereix una possibilitat d’ingrés familiar per als pobles originaris per la visita de turistes responsa-bles en cada destinació. A més, aquest enfocament de turisme permet incloure els coneixements o sa-bers locals dels pobles en el maneig i conservació dels recursos naturals i culturals, com a patrimoni de la comunitat dins del seu territori.

En aquesta disciplina han aparegut nous concep-tes de turisme relacionat amb el sostenible com el solidari, en el qual la principal motivació del viatger és la solidaritat, entesa aquesta última com un sentit de cooperació del visitant cap als amfitrions en projectes de desenvolupament.

El turisme solidari sorgeix com una alternativa distinta al turisme massiu, generalment practicat en comunitats rurals i indígenes en els països del sud, promogut per organitzacions no governa-mentals per al desenvolupament.

El turismo solidario consiste en contemplar la actividad turística, tanto desde la perspectiva de los organizadores como de los viajeros, una voluntad (traducida en motivación) creíble de encuentros e intercambios con las poblaciones locales, en el respeto del medio ambiente natural, cultural y social. (HERRERO, 2007:07)

Aquest tipus de turisme intenta establir una relació més harmònica tant dels visitants com dels amfitrions, així com una sensibilització en

li jula’al ta yu’un vantainel xambaletik ta jujun bu chk’ot.

Yante, li’e sk’elobil ta xambalil chak’ ta ochesel li yojtakinel xchi’uk sna’el parajetik tal i teklumetike ta spasel xchi’uk k’ejelek ta kusitik tak tunel ta stalel xchi’uk kuxlejaletik k’ux-elan yajval ta kalpuy te no’ox ta slumal.

Ta li’e xchanobil smelolej lok’emik xa tal ach’ik sno-pobil ta xambalil chi’ino sbaik xchi’uk li yiko-sba k’ucha’al li skoltajelbail; bu ta bankilal tunel sventail ta xanavel ja’ li ich’ koltabanetik; ajvil smelol li’e slajeb k’ux-elal jun stuk’il ta patan ta jula’aletike sventa yu’unik li ch’amvanejetik ta spasel sk’op abtel ta xchi’elal.

Li xambalil koltajelbailej lok’talel k’ucha’al jun sjelobil smelol li xambalil smuk’ul tsoblej, toj ep no’ox pasbil ta kalpuyetik jlumaltik xchi’uk ta bats’i vinik-antsetik li ta slumal ta pak k’ak’al, tijbilik smelol jech’ ta tsoblebaletik mo’oj tsakalik ta avalil sventa li xch’ielal.

Li xambalil skoltajelbail ja’ yich’obe smelol ta yilesel ta stijel abtel xambalilal, xchi’uk te-ox ta ilel ta li tsobvenejetik xchi’uk li jpaxialetike, jun yutsilal yo’onton (jelubtasbil ta sventail) ch’unbil ta tajesbail xchi’uk sjelubtasel te li naklej parajetik, ta yich’el ta muk’ li o’lil setset balumil stalel kuxlejal xchi’uk tsoblemalil vinik-antsetik. (HERRERO, 2007: 07)

Li’e chop ta xambalil sk’an paskomel jun snupobil yan slemlejal smelol sventa xchi’uk li jula’aletik

Page 40: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 38

Ka’p’e.- ku lah oko’ a winik tu meaho’ a tak’in ku yoko ti’ ku p’ata ich u kaha.

Oxp’e.- ku yantik tu woro u chuni winik ich a mehen kahar, ku karantik k’ax yete u t’an a mehen kahar ku cha’ik ti’ a ts’ur bexi’ a mok ku metik a mea ti’ u kanik baykin ma’ yoher.

Lahtunup.- A naachi ts’ur ich mehen kahar, p’is naachi ts’ur alternativo, ku cha’ik ku yirik u her winik bixa ts’ur ku k’uchu ich u mehen kahar; ku yirik k’ax, u chuni winik yete a mok ku mea.

Hunbuk’a’.- Ahe’ naachi ts’ur ku yantik u karantik k’ax yete u karantik u chuni tio’, o’chi, ba’xtak, asta bihk ku t’anik u k’uh ich u mehen kahar.

A naachi ts’ur ich mehen kahar poch u karantik o ye’sik u chuni winik; a he’ xima yanti’ u k’axik u tsikbar yete a mehen kahar, a winik yete bay ku metiko’ woro k’in.

A he’ mea ti’ ts’ur ne ki’ mena’ yanti’ ti’ ma’ u kraxmetik u kaha, he’ u yantik ti’ u hok’o u ta’k’in ich u mehen kahar, yan u ya’ara tio’ ne tsoy u mea.

Ti’ u ts’o’ko, A naachi ts’ur ich mehen kahar ku yirik ne yan oher ich u mehen kahar, he’ u k’uchu mas ne pim ts’ur ich hach kahar, bexi’ he’ u k’anik a k’ax yete u chuni winik, he’ u mas hok’o u ta’k’ini, he’ yantik a winik ti’ ma’ u bin naachi tu mea.

cha’añäch mi chajpañob, iña’tyañob, ikäñtyañob yik’oty mi kuxtyesañob e’tyeläl tyi jujumpejty lum.

Tyi lumalob lakpi’älob mi säklañob iweñlel o ikuxtyälel ya’ tyi k’eloñibäl, bajche’ junmoty komol e’tyel, tyi käñtyäñtyel pañämil, yom mi yäk’eñtyel ityojol x-e’tyelobtyak tyi laklumal.

Ili xk’eloñelob tyi laklumal mi yäk’ beñ ip’ätyälel x-e’tyelob, mi weñ tyajob iña’tyibal bajche’ tyi tyajol ikuxtyälelob. Yik’oty mi yäk’oty tyi käjñel ibä kome jiñi x-e’tyelob mi päs kukityak yujilob ya’ tyi lumal. Wäleyi mi lak’ajtyibeñ lakbä ¿we-ñba jiñi xämbalob tyi tyojlel tyi lumal lak pi’älob?

Che’ bajche’ mi lak’el tyi yambä juñ, ili tyi kolel k’eloñibäl añ ip’ätÿälel tyi petyol laklumal xi’tybilbä tyi Organización Internacional del Trabajo con la creación de una red denomina-do REDTURS (Red de Turismo Comunitario en América Latina).

Tyi wutyob lakpi’älob yom iña’tyañob ke jiñi xäbalob tyi lumal jiñäch tsijib k’eloñel muk’bä ilajiñ lajkolel cha’añ komol mi kolel iweñlel lakpi’älob, ikäñtyäñtyel matye’eltyak, ch’ämbilbä isujm:

Ili paxyal mi imel e’tyeläl tyi tyojle chukityak añ tyi laklumal yik’oty tyi ajlel melbalältyak, baki jiñi xpaxyal xuk’ul mi yañel cha’añ mi käñ, mi p’is yik’oty tyi koltyäñtyel chukityak añ tyi laklumal. (GÓMEZ, 2009: 184)

solidario ta t’elil sok ta spukel te lekilal te xlok’ ta swenta te yilel yutsilal lum k’inal, soknix ta sle’el tatonba yu’un yantik kuxineletik sok te ulatawanejetik (MALDONADO, 2005:05)

Jai ini yilelñ yutsilal lum k’inal to yame yak’ at’elil ta swenta sleel muk’ubtesel, ja’nix jich yame stak’ xk’ax ta muk’ul uts’inwanej ta stojol te bats’il lumetik sok te stalelik soknix sneel xkuxinelik. Jich yu’un ya sk’an leel koltael te jaukik ya spasik ini at’elil to, spasel, yilel sok xh’itesel yu’un te proyectos ta jujun tsob lum.

Te bats’il paraje’etik yame sk’anik slektesik te xkuxinelik ta stojol yilel yilel yutsilal lum k’inal, jich bit’il jun at’elil ta comon koltayel, pajalukme ya yilik, sk¡ulijinel talelalil sok yochibal tak’in, te slokìb te ya xlok’e, yame sk’an pajal ya spukik ta spisilik te mach’atik ya spasik-e.

Jai ini yilel yutsilal lum k’inal ta swenta tsob lum to yame yich’ yip ta swenta te mach’atik yakalik ta spasel ja’nix jich te bit’il ya sleik mok sk’anik koltayel ta swenta muk’ubtesel ta pajal sok comon koltayel. Ja’nix jich yame spukbey sk’oplal te bi yilel te paraje’etik melel te mach’a ya yat’elinike yame yak’ sbaik ta at’el ta banti ya yich’ik ta muk’ te bijilaletik sok te bitk ya snaik spasel te bats’il winiketik. Ta ora ini ya jojk’ibeybatik ¿ ja’labal te turismo komunitario te lek ta swenta te bats’il lumetik-e jich bit’il ilbilix ta yantik at’eletik te leik to, te spasel turismo bayal sk’anel ta Latinoamerica, jich albil sk’oplal

Page 41: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

39 |

Este tipo de turismo intenta establecer una relación más armónica tanto de los visitantes como de los anfitriones, así como alcanzar una sensibilización en el uso racional de los recur-sos naturales y socioculturales de los destinos turísticos. La práctica del turismo solidario ha sido dirigida directamente por las organizaciones no gubernamentales para el desarrollo, ubicadas principalmente en el continente europeo, con destino hacia algunos países de África, Asia y América del Sur.

El turismo solidario es una propuesta que surge en los países del norte, con una visión humanita-ria, en la que el respeto y el intercambio cultural son fundamentales para que los viajes generen experiencias únicas y satisfactorias tanto de los visitantes como de los anfitriones.

En América Latina surge una propuesta por parte de los diferentes pueblos originarios: el concepto de turismo comunitario como respuesta al turis-mo solidario desarrollado desde los países del norte hacia los países del sur.

El turismo comunitario debe entenderse como toda forma de organización empresarial sustentada en la propiedad y la autogestión de los recursos patrimoniales comunitarios, con arreglo a prácticas democráticas y solidarias en el trabajo y en la distribución de los bene-ficios generados por la prestación de servicios turísticos, con miras a fomentar encuentros

l’ús racional dels recursos naturals i sociocultu-rals de les destinacions turístiques. La pràctica del turisme solidari ha estat operada directament per les organitzacions no governamentals per al desenvolupament, situades principalment en el continent europeu amb destinació cap a alguns països d’Àfrica, Àsia i Amèrica del Sud.

El turisme solidari és una proposta que sorgeix en els països del nord amb una visió humani-tària, segons la qual el respecte i l’intercanvi cul-tural són fonamentals perquè els viatges generen experiències úniques i satisfactòries tant per part dels visitants com dels amfitrions

En Amèrica Llatina sorgeix una proposta per part dels diferents pobles originaris: el concepte de turisme comunitari com a contrapart al turisme solidari desenvolupat des dels països del nord cap als països del sud.

El turismo comunitario debe entenderse como toda forma de organización empresarial sustentada en la propiedad y la autogestión de los recursos patrimoniales comunitarios, con arreglo a prácticas democráticas y solidarias en el trabajo y en la distribución de los bene-ficios generados por la prestación de servicios turísticos, con miras a fomentar encuentros interculturales de calidad con los visitantes. (MALDONADO, 2005: 05)

Aquesta modalitat de turisme ofereix una font d’oportunitats de desenvolupament, però també

k’ucha’al li ch’amvanetik, jech k’ucha’al ta pasel jun k’unibtas o’ontonal sventa lek smelol li ta k’usitik stalelalik xchi’uk tsopblemal kuxlejal ti bu chk’otik li xamvaliletike. Li spasel ta xambalil skoltajelbail ja’ pasoj ta abtelanbil tuk’no’ox ta tsoblebaletik mo’oj tsakalikta avalil sventa li xch’ielal, tajbilik smelek te no’ox ta slumal Europa xchi’uk bu xk’ot te taj jujuntik slumal ta África, Asia, xchi’uk América ta pak’ k’ak’al.

Li xambalil koltajelbailej ja’ yan jun smelol ta yich’ubtasobil k’op lok’em talel ta stuk’ilalil lumtik xchi’uk jun sk’elojibal ich’vanetik ta muk’, bu ta ich’el ta muk’ xchi’uk li sjelobil kuxlejal ja’ no’ ox to tunetik sventa k’usi li xanavel lok’esik sna’elik k’ajon xchi’uk laj o’ontonal jech k’ucha’al li jula’aletike k’ucha’al k’ucha’al jech uk ti ch’mvanejetik.

Ta América Latina lok’ yan jun smelol ta sventa li yantik bats’iteklumetike, li snopobil ta xambalil kalpuyel k’ucha’al yan poch’smelol ta xambalil kol-tajelbail xch’iesoik xa-o no’ox li limetik ta stuk’ilal xchi’uk sventa li pak’olon lumetik.

Li xambalil ta bats’i lumaliletike; sk’an a’yej smelol k’ucha’al skotol stalel ta tsoblebal chonol k’ulej j-abtel ik’biltal ta yajval xchi’uk li komon abtel sventa li k’usitik tak túnel yajvalik kalpuyetik, xchi’uk chapel ta spasel ich’banik ta muk’ xchi’uk koltajelbail ta abtel xchi’uk li spukel li yutsilalik lok’emik tal sventa li ch’amunelik ta yabtelik xamviletik, xchi’uk sk’elojik ta slikesel taj epbailetik stalelniti-

Page 42: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 40

Ch

ank’

in P

epe

Váz

qu

ez, g

uía

de

turi

stas

co

mu

nit

ario

s d

e N

ahá

Page 43: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

41 |

Cal

le d

e Fr

on

tera

Co

roza

l co

n a

nu

nci

o d

el re

stau

ran

te d

e M

aría

Pér

ez M

on

tejo

Page 44: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 42

Ch’äjmeñ isujm tyi laklumal cha’añ weñ tyi käñtyäñtyel, mi melel tyi tsiktyesäñtyel ye’tyelob iyum lum yik’oty xpaxyalob.

1. Jiñäch xk’elonel machbä muk’ik ijem mel-baläl yik’oty chuki añtyak tyi laklumal.

2. Mi tyempäñtyel x-e’tyelob baki weñt-yakbä mi yäk’ xk’eloñel mi kälelob tyi k’äb lakpi’älob.

3. Mi tsäts-esäñtyak komol melbaläl tyi lu-malob, tyi käñtyäñtyel chukityak añ yik’oty käñob ibä xjula’ yik’oty iyum lum, cha’añ mi weñ kúxbiñob ibä.

4. Ili xk’eloñelob, cha’añ tyi käñtyäñtyel k’eloñibäl, mi tyempañob ibä lakpi’älob cha’añ tyi k’otyel xjula’ tyi laklumal; mi weñ tyajob ityijikñäyel, tyi käñtyäñtyel chuki añtyak, melbaläl yik’oty komol päk’abtyak.

5. Ili xk’eloñel mi yäk’ tyi tyajtyäl yik’oty tyi käñtyäñtyel p’isbaläl, bälñak’altyak, nich-e �tyeltyak yik’oty ñopbaläl tyi laklumal.

Ili xk’eloñelob mi yäk’ tyi weñ k’elel yik’oty tyi ña’tyäñtyel lakmelbal; ili paxyal mi yäk’ komol chumtyäl yik’oty tyi pejtyelel chuki mi yälobtyak, melbaläl yik’oty päk’abtyak.

Ili xpaxyal e’tyel weñ chajpabilbä yik’oty tyi tyejchibal käñtyaya mi yäk’ tyi kolel laktyak’iñ, tyi xik’ol e’tyelältyak baki mi yäk’ tyi kolel laktyak’iñ.

Tyi yujtyibal, ili xk’eloñelob tyi laklum chukul icha’añ iña’tyibäl lakpi’älob, mi melel tyi k’äjñel.

yu’un te Organización Internacional del trabajo sok chiknantesbil yu’un te Red te sbi’il ja’ RED-TURS (Red de Turismo Comunitario en America Latina).

Ta snopjibal yu’un bats’il winiketik yame sk’an xk’ot ta ot’anil te yilel yutsilal lum k’inal jame jun at’elil yu’un yilel yutsilal lum k’inal ta swenta muk’ubtesel ta pajalil ta swenta k’ulejalil ta tak’in, skananteyel te lum k’inal, k’oem ot’anil jich bit’il:

Te tsobol be’eletik te ja yu’un ta spasel at’eliletik yu’un paxaletik sok ta kuxinel mok nainel sok te lum k’inal sok te bintik snopik te banti xk’oik ta swenta talelaletik ta jujun yawil paxal, banti te ulatawanej yame xkoltawan sok yak’el ta yot’an yu’un yilel, yich’el ta muk’, yutsilantael sok spasel lekil at’elil ta skananta-yel te lum k’inal sok talelaletik (GÓMEZ: 2009: 184)

Jich k’oem ta ot’anil te yilel yutsilal lum k’inal ta tsobol lum te bit’il yilel yutsil lum k’inal ta swenta muk’ubtesel, yame stak’ ta alel te sbabial koltayeletik ta stojol te yajwal bats’il lumetik ja’nix jich te ulatawanejetik:

Jun.- Ja jun turismo te ma’ yuts’in te lum k’inal sok te talelalil te banti yich’ik pasel turismo.

Cheb.- Yame stsob te yawalul lum te banti ay yawil paxal, te tak’in te ya xlok’ yu’un te turismo yame xjil ta sk’ab te yajwalul lum.

Oxeb.- yame yich’ xan yip te talel kuxinel ta

Page 45: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

43 |

interculturales de calidad con los visitantes. (MALDONADO, 2005: 05)

Esta modalidad del turismo ofrece una fuente de oportunidades de desarrollo, pero también puede convertirse en una fuerte amenaza para la cohesión social de los pueblos originarios con su cultura y su hábitat natural. Por ello, se requiere de autogestión para que ellos mismos sean los protagonistas en la planificación, operación, su-pervisión y desarrollo de los proyectos turísticos de cada comunidad.

Las comunidades indígenas aspiran a mejorar sus condiciones de vida a través del turismo como una actividad socialmente solidaria, ambiental-mente responsable, culturalmente enriquece-dora y económicamente viable. En cuanto a los beneficios que se generan, debe haber una justa distribución entre todos los actores locales que participan en su operación.

Esta mirada del turismo comunitario contribuye al reforzamiento de los actores locales, así como al fortalecimiento de las capacidades de autoges-tión dirigida a un desarrollo más justo y solidario. Además, fomenta la identidad de las comuni-dades, debido a que los actores se involucran directamente en las actividades que les permiten innovar mediante el uso de los conocimientos y capacidades locales. Ahora nos preguntamos: ¿es el turismo comunitario el más adecuado para los pueblos originarios?

pot convertir-se en una forta amenaça per a la cohesió social dels pobles originaris amb la seua cultura i el seu hàbitat natural. Per això es reque-reix l’autogestió, perquè ells mateixos siguen els protagonistes en la planificació, operació, super-visió i desenvolupament dels projectes turístics de cada comunitat.

Les comunitats indígenes aspiren a millorar les seues condicions de vida a través del turisme, com una activitat socialment solidària, ambien-talment responsable, culturalment enriquidora i econòmicament viable. Quant als beneficis que es generen, ha d’haver-hi una justa distribució entre tots els actors locals que participen en la seua gestió.

Aquesta mirada del turisme comunitari con-tribueix al fet que els actors locals agafen les regnes i així enfortisquen les seues capacitats d’autogestió cap a un desenvolupament més just i solidari. A més, fomenta la identitat de les comunitats, gràcies al fet que els actors s’involucren directament en les activitats que els permeten innovar mitjançant l’ús dels coneixe-ments i capacitats locals. Ara ens preguntem: és el turisme comunitari el més adequat per als pobles originaris?

Com s’ha vist en els apartats anteriors, el desenvolupament del turisme comunitari té forta presència a Llatinoamèrica, impulsat per l’Organització Internacional del Treball amb la

lkuxlejaletik ta slekilal xchi’uk li jula’aletike (MALDONADO, 2005: 05).

Li’e ach’ yelaniletik ta xambalil sye’ik jun slok’eb slekilalik ta xch’ielal, ja’ to jech uk stak’ k’atbunesel ta jun slok’eb xi’emal k’op sventa li smakel sbaik ti tsoplemalik vinik-antsetik ta bats’iteklumetik xchi’uk kuxlejal xchi’uk snail bolomchonetik stalel. Ja’ le’ik, ta sk’an li komon abtel sventa k’usi le’ik ja’ono’ox sventaik li j-abteletik snopel ta sk’elel smelol, abte-lanel, jk’elvanel xchi’uk xch’ielal ta spasel k’op abtel xambaliletik ta jujun kalpuy.

Li kalpuyetik bats’i vinik-antsetik sk’an smeltsanik lek ti k’uxitik kuxulik ja’no’ox xchi’uk li xambalil k’usi jun stijel abtel tsoplemal yiku-sbaik, setset joyjoy balumil ich’bil ta muk’ smelol, kuxlejal lek toyesbil smelol xchi’uk tsulul taj mek stuk’il sbe. Ta jech jayib li yut-silalik k’usi ta slok’esik, sk’an lek jun stuk’il xch’akel te no’ox ta skotolik li jal k’opetik ta jujun paraje xchi’uk no’ox buch’utik koltavanik ta abtelal.

Li’e k’elel ta xambalil ta bats’i jteklumetike chabe smelol ta yu’inel skotol li jal k’op parajetik ja’ k’ucha’al k’uxi ta tsatsubtajesel li snopobil yipalik ta komon abtel te no’ox sventa jun xch’ielal yn lek xchi’uk skotol tajelbasil. Ja jech noxtok, slikes ko’olabil ta jujun li kalpuyetik, ja sko yu’un k’usi li jal k’opetik ja sk’uyemik stuk’il no’ox lek li ta stijel abtel k’usi ta xak’ ta yach’ubtasel xchi’uk no’ox stunel li k’usi ojtakinbil xchi’uk snopobil yipalik ta paraje. Tana no’ox ta jak’bebatik ¿ja’ li xambalil kalpuyetik lie lek stuk’il sventa li bats’i jteklumetike?

Page 46: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 44

Cha’añ mi laktyajlak kotyâñtyel tyi tyak`iñ tyi wa-jalixbä xchumtyälob, jiñâch yom weñ uts aty mi lak`äñ pejtyelel laklum yik`oty iña’al ña tyibaläl, che äch bajche jump ej majtyanäl tyi e tyel weñ laktyojol, yik`oty ja el mi kotyañoñlaj cha añ ma añix mi chän lok`elmajlel tyi e tyeltyak tyi kolem tyejklumtyak.

yawil paxal, skanatayel te lum k’inal sok ta yilel te paraje te yame yak’ik ochel te ulatawanejetik sok junax me yak’ sbaik sok te ulatabilik-e, ta swenta yak’el ilel lekil kuxinel.

Chanel.- Te yilel yutsilal lum k’inal ta tsob lum, jich bit’il jun yilal yutsilal lum k’inal ta swenta muk’ubtesel yame yak’ sta sba winik antsetik. Te ya yak’ te ulatawanej sok te bats’il winiketik; ta yuts’intael te lum k’inal, te lekil talel kuxinel, talelalil sok slok’esel biluketik.

Joeb.- jai ini yilel yutsilal lum k’inal to yame yak’ koltaybalil sok skanantayel te talela-letik, te bats’il we’liletik, te jalbik pak’etik, ja’nix jich ta xch’unel yos ta jujun tejk’ lum mok paraje.

Te yilel yutsilal lum k’inal ta swenta tsob lum jame ya sle te k’anel mok k’oel ta ot’anil yu’un talel kuxinel, jai ini paxal to yame at’elil yu’un lekil kuxinel sok sleel talelalil sok bats’il lumetik sok ta spisil te bitik yich’ ta alel, talelaliletik sok slok’esel biluketik.

Jai at’eliletik to te lek pasbilik sok te slekil sk’oplal muk’ubtesel, yame xu’ skoltay ta smuk’ubtesel te lekilal ta bats’il lumetik, stojtiklael te mach’atik xkoltaywanik ta bats’il lumetik.

Ta slajib k’op ayej to, te yilel yutsilal lum k’inal ta swenta tsob lum ja jun snopjibal ta stojol te bijilaletik yu’un te bats’il lumetik, yame xu’ pasel Niños lacandones y turistas en la Zona Arqueológica de Bonampak

Page 47: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

45 |

Como se ha indicado en párrafos anteriores, el desarrollo del turismo comunitario tiene fuerte presencia en Latinoamérica, impulsado por la Organización Internacional del Trabajo con la creación de una red denominado REDTURS (Red de Turismo Comunitario en América Latina).

Desde la visión de los indígenas, debe entender-se que el turismo comunitario es una modalidad de turismo alternativo que permite un desa-rrollo más equilibrado desde el punto de vista socioeconómico, conservando la naturaleza y entendido como:

El conjunto de viajes que tienen como fin realizar actividades recreativas en contacto di-recto con la naturaleza y con las expresiones culturales de cada destino, donde el visitante tiene una actitud y compromiso de conocer, respetar, disfrutar y participar en la conser-vación de los recursos naturales y culturales. (GÓMEZ, 2009: 184)

Entendiendo así el turismo comunitario como una modalidad del turismo alternativo, se pueden mencionar las siguientes principales aportaciones tanto de las comunidades anfitrio-nas como de los mismos visitantes:

1. Es un tipo de turismo que tiene un bajo impacto negativo en el aspecto cultural y ecológico para los destinos turísticos.

2. Integra a los actores locales en la operación de esta actividad en que los beneficios

creació d’una xarxa denominada REDTURS (xar-xa de turisme comunitari a Amèrica Llatina).

Des de la visió dels indígenes ha d’entendre’s que el turisme comunitari és una modalitat de tu-risme alternatiu que permet un desenvolupament més equilibrat des del punt de vista socioeconò-mic, conservant la naturalesa, entés com:

El conjunto de viajes que tienen como fin realizar actividades recreativas en contacto di-recto con la naturaleza y con las expresiones culturales de cada destino, donde el visitante tiene una actitud y compromiso de conocer, respetar, disfrutar y participar en la conser-vación de los recursos naturales y culturales. (GÓMEZ, 2009: 184)

Entés així el turisme comunitari com una moda-litat de turisme alternatiu, es poden mencionar las següents aportacions principals tant per part de les comunitats amfitriones com dels mateixos visitants:

1. És un tipus de turisme que té un baix impacte negatiu en l’aspecte cultural i eco-lògic per a les destinacions turístiques.

2. Integra els actors locals per a la gestió d’aquesta activitat i els beneficis econòmics que genera aquesta pràctica de turisme queden en mans de la població local.

3. Enforteix valors socioculturals de la pobla-ció local, conserva la naturalesa i presenta una visió comunitària, característiques que

K’ux –elan laj k’elbetik xa smelol ta yantik lok’esbil, li xch’ielal ta xambalil kalpuy oy tsot ak’bil yipal ta Latinoamérica, sujesbil xchi’uk li tsoblebal sjunul balumil ta abtel xchi’uk li spasanobil ta jun nuti’ k’uyalbil sbi REDTURS (nitil xambalil ta bats’i luma-liletik ta América Latina).

Te to’oy ta sk’elojibal ti bats’i vinik-antsetik sk’an a’yel smelol k’usi li xambalil kalpuy ja’ jun ach’ yelaniletik ta xambalil sjelobil smelol k’usi chak’ jun xchi’elal ep ja’ sventail te to’ox li ta sk’elobil stsople-mal tsululik`k’ebilik ta stalel, a’bil k’ucha’al:

Li snupel taj moj ta xanav k’usi yu’un spajeb spasel stijilil ch’ayel tajimol ta tuk’no’ox tajel xchi’uk stalelal balumil xchi’uk li yalel kuxleja-letik tajujun bu xk’ot, bu li jula’anvanej yich’o jun stalel xchi’uk smeltsanel yilel ta yojtakinel, yich’el ta muk’ sk’upinelxchi’uk koltael ta sk’elelek ta k’usitik stak’ tunel li stalel xchi’uk kuxlejaletik. (GÓMEZ, 2009: 184).

Ajbil smelol-o jech ta xambalil kalpuy k’ucha’al jun ach’ yelaniletik ta sjelobil smelol, ja’ jech stak’ albejel yantik smelol bankilal tunel stojol koltael ta jujun kalpuyetik ch’amvanetik jech’ k’ucha’al ta ja’ ono’ox jula’aletike:

1. Ja’ jun chop ta xambalil k’usi yich’o yalem sna’obil chopol smelol li ta ilel kuxlejal xchi’uk ch’akbel kuxlejal ba balumil sventa li bu chk’ot xambaliletik.

2. Chotesik ta jal abtel parajetik suenta ta abtelanel ta li’e stijel abtel bu li yutsilal

Page 48: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 46

jun at’elil te ya te ya xkoltaywan ta smuk’ubtesel te k’ulejalil ta swenta te bats’il paraje’etik, ta stu’untesel te bitik ay yu’unik sok stalelalik, jich bit’il ta sle’el jun at’elil sok lekil tojolil, jich ko te lok’el at’elil ta muk’ul lumetik.

Repoblación de cocodrilos, Campamento Tres Lagunas, Lacanjá Chansayab

Page 49: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

47 |

económicos que genera esta práctica de turismo quedan en manos de la población local.

3. Fortalece valores socioculturales de la po-blación local, conservando la naturaleza y con una visión comunitaria, lo que permite tanto al turista como al anfitrión disfrutar de una interacción positiva, generando una experiencia compartida y única.

4. El turismo comunitario como una modali-dad de turismo alternativo genera un con-junto de relaciones humanas como resul-tado de la visita de turistas a comunidades campesinas, aprovechando y disfrutando el ambiente, los valores naturales, culturales y socio-productivos.

5. Este tipo de turismo permite la recupera-ción y mantenimiento de las tradiciones, desde las gastronómicas, pasando por las artesanías típicas, hasta las actividades reli-giosas en cada pueblo o comunidad.

El turismo comunitario tiene como finalidad la apreciación e interpretación de la cultura local; estos viajes incluyen las actividades de convi-vencia e interacción con una comunidad rural con todas sus expresiones sociales, culturales y productivas cotidianas.

Estas actividades turísticas, bien planificadas y con estricto apego a los principios de la sustenta-bilidad, pueden contribuir al desarrollo económi-

permeten tant al turista com a l’amfitrió gaudir d’una interacció positiva i generar una experiència compartida i única.

4. El turisme comunitari, com a modalitat de turisme alternatiu, genera un conjunt de relacions humanes resultat de la visita de turistes a comunitats camperoles on aprofiten l’ambient i gaudeixen dels valors naturals, culturals i socioproductius.

5. Aquest tipus de turisme permet la recupera-ció i manteniment de les tradicions, des de les gastronòmiques, passant per les artes-anies típiques, fins a les activitats religioses en cada poble o comunitat.

El turisme comunitari té com a finalitat l’apreciació i interpretació de la cultura local; aquests viatges inclouen les activitats de convi-vència i interacció en una comunitat rural amb totes les seues expressions socials, culturals i productives quotidianes.

Aquestes activitats turístiques ben planificades i amb una estricta inclinació als principis de la sus-tentabilitat, poden contribuir al desenvolupament econòmic local, incentivant els actors locals a emprendre iniciatives conjuntes orientades al desenvolupament econòmic de la seua comu-nitat.

En conclusió, el turisme comunitari amb una visió holística des de la perspectiva dels co-neixements o sabers locals, es pot convertir en

stak’inal k’usi stuki li’e spasel ta xambalil xkom ta sk’obik li jnaklejetik ta paraje.

3. Tsatsubtasel jtunel stsoplemal kuxlejaltik ta jnaklejetik ta paraje, sk’ejetal ta stalel balu-mil xchi’uk sk’elojibal kalpuy k’usi yak’bil sventa xanvil jech k’ucha’al ta ch’amvanej sk’upinik ta jun kapvotsbail lek smelol, spa-sik jun sna’elik skoltayel sba xchi’uk k’ajom.

4. Li xambalil kalpuy, k’ucha’al jun ach’ yelani-letik ta xambalil sjelobil smelol, spukies jun snup ta moj ta snupesobil yisanoetik k’elobil li jula’aletik ta xamviletik ta kalpuyetic osil viniketik; stunesel xchi’uk sk’upinel li setset joyjoy balumil, li stunelik stalel balumil, kuxlejaletik xchi’uk stsoplemal ts’unobiletik.

5. Li’e chop ta xambalil chak’ ta kuxeltal xchi’uk smalk’inel ta kuxlejal, te to’ox li sk’upinel ve’lil, ech’ik no’ox batel ta svu’emal abtelal stotsik, ja’ to’ox stijelal ch’un yosetik ta jujun teklum xchi’uk kalpuy.

Li xambalil ta bats’i lumaliletike; yich’otalel k’ucha’al slajebal talek k’unabil xchi’uk snopel to o’ontonal ta kuxlejal paraje; li’e skotol xanav yich’ojik tal stijel ta jtsopnupobail xchi’uk kapvots-bail jech xchi’uk jun kalpuy lumaltik, xchi’uk skotol ta yalel tsoplemal vinik-antsetik, kuxlejaletik xchi’uk p’olesik ta k’ak’aletik ta ja’ono’ox.

Li’etik stijel abtel xambaliletik lek lek spas sk’elobil xchi’uk tsot smelol tsakbil ta xchi’uk slikebalik ta lek sk’oplal abtel stak’ koltavan ta xch’ielal stk’inik

Page 50: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 48

Hab

itan

te d

e Fr

on

tera

Co

roza

l

Page 51: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

49 |

co local, incentivando a los actores locales para emprender iniciativas conjuntas orientadas al desarrollo económico de su comunidad.

En conclusión, el turismo comunitario –con una visión holística desde la perspectiva de los conoci-mientos o saberes locales– se puede convertir en una estrategia para alcanzar el desarrollo econó-mico local sostenible de los pueblos originarios, mediante el aprovechamiento de sus recursos naturales y culturales, así como en una oportuni-dad de trabajo con salarios justos, contribuyendo a disminuir la emigración hacia las zonas urbanas.

una estratègia per a arribar al desenvolupament econòmic local sustentable dels pobles originaris mitjançant l’aprofitament dels seus recursos na-turals i culturals, així com en una oportunitat de treball amb salaris justs, contribuint a disminuir l’emigració cap a les zones urbanes.

ta paraje, sk’elanbe sto’ol ta jal abteletik ta paraje ta slikes sk’op abtelal ta tsobol tuk’ibtasbil smelol ta xch’ielal stak’inik jech ta kalpuy.

Ta slajebal, li xambalil kalpuy xchi’uk jun sk’elojibal te to’ox ta ilelil li ta ojtakinbiletik xchi’uk sna’elal parajetik, stak’ pasel ta jelubtasel ta jun snopbenal spasel sventa ta tael li xch’ielal stak’inik paraje lek sk’oplal abtel li ta bats’iteklumetik, ja’ to no’ox li stunesel xchi’uk k’usitik oy ta stalel balumil xchi’uk kuxlejaletik; jech’ no’ox k’ucha’al jun slikebal ta ab-tel xchi’uk stojolik lek, koltabilek ta sjutuk’ibtasel ta k’ejelik batel te ta stuk’il jsep osil ta muk’ul teklum.

Quema de basura en una casa de Metzabok

Page 52: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 50

2

U CHUNI WINIK, TU’ KAHA’ YETE A NAACHI TS’UR

TI’ U YIRA’ A NAACHI ts’ur yan ich u kaha chen kah yete u kaha hach winik, yantio’ in xok’o ti’ in wiriko’ ohero’ he’ u yantik u tar

ts’ur, yan u yirik yete a uchben lahi’ ku ya’ariko’ “u chuni tio’”, he’ u yu’yik tsikbar ich a mehen kahar. Yok’o a he’ he ah kirikex bihk tan u k’axba yete bihk ku k’axba u chuni tio’, tan u k’axba yok’o u mea, a k’ax, k’axba yok’o a ts’ur, ma’ u yirbo’ ka’chik.

Kox k’uchu xok’o ti’ u chuni winik, pachi he’ u yi’ri mehen kahar yete tuba yani; oxp’e t’an, mok ku yantik u bah, lahi’ tuba ku kanik bihk ku mea a winiko’.

U chuni winik lahi’ ku mon u tuku a winik, ku ye’sik yete ku k’axik. Yete a layo’ ku metik baykin yan ich u lu’um ti’ kaharo’ ich u tukur, ku mu’ch’ ku bah yete u boho’, a mehen kahar, mok yan u t’an yete Estado-nación, leyti’ ak bahex. A he’ k’axa’ ku cha’ik tukurex. (ARIZPE, 2006: 45)

Ne Ya’p’ u k’aba’, ku cha’ik u beri ti’ ah kanikex bihk a winik ku suktar tuba yani yete ne pim winik lahi’ ku metik u kaharo’. Ku kansiko’ bay-kin ku metik, xuba tan u mea, k’as k’axba, yan baykin k’axik yete ku yiriko’ bihk tan u k’axba.

… Mok ku metik ba’ hach tohahir yete kuxa’ ich u lu’um a winik, ma’ woro tian, ku metiko’

2

MELBAL, KÄJÑEL YIK’OTYXK’ELOÑELOB

CHA’AÑ MI LAKWEÑ ch’äbeñ isujm bajche’ wolii yochel majlel jiñi kaxlañ ña’tyibaläl tyi alä lumaltyak baki añob lakpi’älob

añobä tyi kolem matye’el lacandona, jimeku cha’añ yom läktyesañlakbä cha añ mi lajkäñ iña’tyibaltyak, kome mi kajel ikotyañoñlaj cha’añ mi lakxuk’tyesañob yik’oty tyj ja’el cha’añ mi cha’ käñob chuki ye’tyetyak ikolem ña’tyibaltyak wolixb?a ichämel yik’oty iñusak’iñob. Jime-ku chañ’añ iliwechelbäjuñ, mi ya’ k’eñoñlaj lakña’tyibal che bajche’ woli ik’extyiyel majlel jiñi lumaltyak, bajche’ mi k’uxob iwaj yik’oty ja ba-jche’ mi käñob ilum, che’ äch bajche’ woli iñusa-ñob ik’iñ tyi kolem matye’el, kome kolem matye’el tsa’ix iweñ k’änäyob lakpi’älob, xpaxyalob kome maxtyo añik baki ik’eleyob ili kolem matye’el.

Ñaxambä mi kajel lakñaxañ-al jiñäch ili ña’tyibaläl, yik`oty mi lak’ajxel lajkäl bajche’ baki tyilemoñlaj yik’oty chuki mi yäk’eñoñlaj lakch’äbelñ isujm; uxpej ty’añ muk’ bä iyäl bajche’ chukul ili ña’tyibal, kome jiñäch iye’bal baki mi ich’ämbeñtyel isum bajche’ mi ñijkañ ibä jiñi lumal baki añob xchumtyälob yik`oty bajche’ mi nijkañob ibä.

Jiñi ña’tyibaläl jinäch muuk’bä ityojmel tyi isumleltyak woli bä iña’tyañob lakpi’älob,

2

TALEL KUXINEL, BIT’IL AYIK TALELALIL SOK YILEL YUTSILAL LUM K’INAL

TA K’OEL TA OT’ANIL TE bit’il te yilel yutsilal lum k’inal yak ta k’oel ta bats’il paraje’etik yu’un toyem te’ ak’ ja’maletik yu’un kabe-

naletik, yame sk’an jnoptesbatik be’el ta snopjibal yu’unik te ya skoltayotik ta k’oel ta ot’anil sok kuxinel, te ayik sok xkuxinelilk ta namey te jaik ya yalbeyik “talelalil”, te jaik te bitik xchu’unej sok lok’ombaetik te ya xkoltawanik ta stsobel te swinkilel mok yajwalul paraje. Sok-i k’opetik to yame yak’ xk’ot ta jkot’antik te bit’il te tsojbol-tsojb lumetik te ilbilik le’to yakalik ta stsakel te k’atbuneletik sok sjelel xkuxinelikk ta swenta yach’ikal k’opajel, te yakal ta pasel sok tatonba sok yantik, te ja’mal, la sjel sba ta swenta alimal jelel, sok junk kristianoetik, te ulatawanejetik, te ma’ snabeyojik sba ja’ tonax jun che’ k’aal.

Jajch’kotik noptesbelbatik yu’un snopjibal yu’un talelalil ta swental k’axel ta stojol identidad sok ya’yal stojol yu’un etnicidad; oxeb sk’oplal te stsako sba sok-e. te yak’o sbaik jaik nax, sok jaik te sk’oplalil k’oel ta ot’anil te bit’il stij sbaik te tsobol winiketik sok bit’il stao sbaik.

Te talelalil ja’me sk’asesel ta spisil ora yu’un sk’oplalil ants winiketik snopik, xjach’ mok sjel sba, sokkik jpastik te talelaliletik sok xkuxino-tik ta snopjibalik, yame jatbatik sok sme’ stat, te paraje, te tsobol tsojb bats’il kòpetik sok

Page 53: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

51 |

2

CULTURA, IDENTIDAD Y TURISMO

PARA COMPRENDER LA forma en que el turismo está incidiendo en las comunidades indí-genas de la Selva Lacandona, necesitamos

aproximarnos a unos conocimientos básicos que nos ayudarán a situar a estos grupos en su reali-dad actual, vinculados con el pasado a través de lo que ellos mismos llaman «la tradición», que incluye fundamentalmente creencias y símbo-los que proporcionan la cohesión social entre los miembros de cada comunidad. A través de estos conceptos podremos comprender cómo los grupos estudiados están adaptándose a los cambios y transformando sus modos de vida mediante nuevas formas de relacionarse que van surgiendo a través del contacto con un medio, la selva, modificado por causas dispares, y con unos individuos, los turistas, casi desconocidos para ellos hasta hace poco tiempo.

Comencemos por acercarnos a la idea de cultu-ra, para pasar después a la noción de identidad y al sentimiento de etnicidad; tres conceptos íntimamente vinculados, que se sustentan entre sí y que son la base para entender la dinámica de funcionamiento de las poblaciones humanas y las relaciones que estas establecen.

La cultura es el fluir continuo de significados que la gente imagina, funde e intercambia.

2

TALELIL, KUXLEJAL CHI’UK XAMBALIL

SVENTA A’YEJ SMELOL TAS talel ta k’usi li xambalil li’e x-och ta k’un li ta bats’i jteklumetik yu’un bats’i vinik-ants ta te’tikal osilaltik, sk’an chi

nopojutik tas venta ojtakinbilik stunesobil k’usi ja’ no’ox koltavanetik ta stajel li’e tsoblej sta-o sme-lelal tana, chukentasbil xchi’uk li jelavem ja’ ko’ol k’ucha’al chal stukik no’ox k’usi sbijinik “Ta kuxlejal”, k’usi yich’o tunejesik xch’uneletik xchi’uk sk’elobil yich’el ta muk’ k’usi yak’ik ta snupobilik tsoplemalik vinik-antsetik ta yo’lil xchi’uk li snitilulik ta jujun bats’i jteklumetike. Ta jech no’ox li’e snopobil stak’ ta a’yej smelol jech’ k’ux-elan li tsob chanbil smelolal te oyik snopojesbasel ta sjelelik xchi’uk yakal ta smeltsanel xchi’uk k’ucha’al kuxlejalil ta jech yach’il stalelik ta kapvotsbael, k’usi yakal slok’batel sventa k’aluk stabaik xchi’uk tajun olil stalel, ta te’tik, yikal ta yanesel ta k’usitik jelbil smelolal, xchi’uk jujuntalik, li xambiletik, to mu’yuk’ to’ox ojtakinbil sventa yu’unik to’ox ta jutuk osil.

Likesbetik smelol ta nopojesbael ta snopbenal ta kuxlejal; sventa ta och’el ts’akal ta na’el ojtakinbil sventa kuxlejalil xchi’uk vulel ta o’ontonal ta jtsobajel krixanoetik; oxib snopobil lek tsot chukentasbil, k’usi yich’osbaik no’ox ta stukik, xchi’uk ta yikobal sventa ta a’yelek bak’el abtel ta yabtelal xchi’uk naklej risa-noetik xchi’uk ta snupobil k’usi ta xich’ spasel.

Li kuxlejalej ja’li stukies ech’el no’ox ta smelo-

2

CULTURA, IDENTITAT I TURISME

PER A COMPRENDRE la forma en què el turisme està incidint en les comunitats indígenes de la Selva Lacandona, necessitem aproxi-

mar-nos a uns coneixements bàsics que ens ajudaran a situar aquests grups en la seua realitat actual, vinculats amb el passat a través del que ells mateixos anomenen «la tradició», que inclou fonamentalment creences i símbols que propor-cionen la cohesió social entre els membres de cada comunitat. A través d’aquests conceptes podrem comprendre com els grups estudiats estan adaptant-se als canvis i transformant les seues maneres de vida mitjançant noves formes de relacionar-se, que van sorgint a través del contacte amb un medi, la selva, modificat per causes dispars, i uns individus, els turistes, quasi desconeguts per a ells fins fa poc temps.

Comencem per acostar-nos a la idea de cultura, per a passar després a la noció d’identitat i al sentiment d’etnicitat; tres conceptes íntimament vinculats, que se sustenten entre si, i que són la base per a entendre la dinàmica de funciona-ment de les poblacions humanes i les relacions que aquestes estableixen.

La cultura es el fluir continuo de significados que la gente imagina, funde e intercambia. Con ellos construimos el patrimonio cultural y

Page 54: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 52

hu’un ti’ u mea. U chuni winik yan baykin yi’ri ti’, mena’ ich tsikbar, ku k’axba. (FÁBREGAS, 2006: 16-17)

Yan ah ku’yikex bexi’ yan u yirik yete u chuni winik ti’ u tsoytar. Joan Pujadas ku yirik a mehen kahar, ku ya’ariko’ ich hunp’e tesis lahi’:

U kaha yan u k’at ya’arik kaxtik, a winiko’, tuba ma’ tu ts’o’ksa ,u k’axik u bah, ich tu woro a chuni winik baykin k’at ya’arik yete a baykin poch u mete, ku metik o ma’ u mu’ch’ ku baho’ tu mea. (1993: 63)

Ne yan bo’wi a kaha; «toex», kah ka’rikex ti’ u «hero», ‘hach laheno’ o ma’ hach laheno’ ti’ u hero.

A bex u kaha a chen kah mena’ ti mok yan u t’an, ne yan bo’wi tio’ bexi’ ti’ u her. A he’ tu’ kaha’ a chen kah ma’ ha’ri’ tio’ bexi’ tak worex. (BARTOLOMÉ, 2006: 47)

Behe’, U kaha yan u yirik u bah yete u chuni winik, a he’ ku k’axba tuk’in a winik poch u metik, ¿ u k’at ya’arik a he’ kaha ku lah k’axba asta tuba ya ma’ hechka’? ¿ a winiko’ ku satik u chuni tio’ ti’ u kanik u her? Layti’ mok tu tsikba-ta ka’na yete ya’p’ ku k’atik ¿bihk kuxa’ u chuni winik ich tuba ne yan ba’? ¿bihk ku tsoytar chen ma’ u satik u chuni winik? Yan u yu’yik

…Huntrio’ o pim mok poch u metik, mok poch u mosik u chuni winik mok yan u tsikbar. [ ] A mok tian ich u chuni winik ku cha’ik ku yi’ri bay ku metik. (ARIZPE, 2006: 46 Y 51)

woli bä ik`extyäyel majlel. Jiñäch tsa’ bä lak’äñä tyi kolel, iyä’eñoñlaj pejtyel uts’atyakaxbä añbä lakcha’añ wäle, kuxulo-ñlaj tyi lakña’tyibal, tsa’ lakmele k’uxbiyaj tyi lakmuch’ty]älel tyi lumultyak, tsa’ koliyoñlaj, tsa’ lakpo’lolakbä, mi lajkäñtyak lakbä. Pejtyel ili ty’añ mi mejlel iyäk’eñoñlaj, xuk’ulbä lakña’tyibal. (ARIZPE, 2006: 45)

Pejtyele ili isujmlel ty’añtyak, mi yäk’eñoñlaj ochel majlel kabälbä isujmlel. Yik’oty ja’el mi jambeñoñlaj bij cha’añ mi lakch’ämben isujm ya’ baki mi lajkochel ja’el joñoñlaj cha’añ mi lakñämtyesañlakbä bajche’ añoñlaj ila tyi lumal-tyak yik`oty ja’el iña’al ña’tyibalältyak woli bä iyäk’eñ isujmlel baki mi laktyilel. Yam bä isujmlel jiñi iña’al ña’tyibal, mi weñkolel tyi ña’tyibal lakpi’älob, kome ya’ mi tyajob tyi ye’tyelob, jincha’añ yom e’tyeläl machbä mu’ik ikäjyel, cha’añ ma’añik mi k’extyäyel, yik’oty bajche’, mi lakch’ämbeñ isujm tyi much’tyäloñlaj.

Jiñi melelbä ña’tyibaltyak yik’oty kuxulbä añbä tyi pañämil iña’tyibalbä lakpi’älob, mach ko-jikach, kome mi tyejpañ tyätsbä ty’añ, yi’koty isumlel cha’añoñlaj, añ ityejchibal bajche’ mi k’äñel, kome jujunp’ej ña’al ña’tyibal weñ tsäts bajche’ añ isujmleltyak, mach jiñi kojika-chbä, kome komol melbil tyi wajali, woli tyi k’extyäyel. (FÁBREGAS, 2006: 16-17)

Yom lakñob yambätyak añbä isumlel ña’alty’añtyak yik’oty bajche’ woli ikolel majlel ili ty’añ. Jiñi joañ pujadas mi ña’tyañ junp’ej ty’añ

te Estado-ancion, soknix ya jkak’batik ta ilel ta stojol winik antsetik. Ja’ ini k’oplaliletik to yame yak’botik, ja’nix jich, te ayuk snopjibal

ku’untik. (ARIZPE, 2006:45)

Jai ini k’oplalil to yame yotsesotik ta yanyantik sk’oplalil yu’un kòp to, ta ja’nix te ya sjambotik betik ta k’oel ta kot’antik te chajp’alchajp’ pasel te banti x-ochotik te kristiano’otik ta swenta k’ael sok jun awilal sok talel kuxlejalil sok te ya spasik be’el te bit’il ayok talelaliletik. Jun sk’opalil te talel kuxlejalil ja’me te ya smaklin te bintik ya snopik spasel te kristianoetik te le ayik-a, te ya sk’an spasik be’el at’elil, najt’ik jeltombael, ja chikan te bintik ya xjache sok te bit’il xk’ot ta yot’an te jtsob kristianoetik-e.

... te bats’il snopjibal sok te stalel xkuxlejalilk te banti naenemik te kristianoetik-e, ma’ me jichuknax, mele spasojik te bit’il kuxinemik, sok sk’opalil xhu’unel mantal, sok xjajch’ibal bitik pasel. Ta jujun tale kuxinelil te ya xchikna ta ilel sok te yantik, te ma’ jauknax, jaik pastiklabil sk’oplalil, te xjelwanik. (FÁBREGAS, 2006: 16-17)

Yame sk’an xk’ot ta kot’antik te yantik k’opetik te stsakoj sbaik sok te talel kuxinel sok ch’ielil. Joan Pujas ya yal ta swenta bit’il ayik talelaliletik xjajch’otik ta swenta te tsob winiketik, yak’el che’ oxeb tesis ta swenta, te bayalik sk¡oplal le’ be’el to:

Te bit’il ayik kuxlejalil ayme ta swenta sle’el be’el snopjibal yu’un tsobol bats’il winiketik,

Page 55: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

53 |

Con ellos construimos el patrimonio cultural y vivimos en su memoria, creamos lazos con la familia, la comunidad, los grupos lingüísticos y el Estado-nación, y nos identificamos como parte de la humanidad. Estos significados nos permiten, asimismo, tener conciencia de nosotros mismos. (ARIZPE, 2006: 45)

Esta definición nos introduce en los múltiples significados del término, al mismo tiempo que nos abre el camino para entender esos procesos en los que entramos los seres humanos para adaptarnos a un medio social y cultural y que van construyendo nuestra identidad. Una de las características de la cultura es que se nutre de la creatividad de los individuos inmersos en ella, lo que implica actividad continua, cambios más o menos profundos, según la causa que los origina y la formas de asimilación del propio grupo.

… las creaciones reales y vivas de los mundos propios en los que vive la gente, no son casua-les, sino que conforman sistemas integrados, con normas y reglas de conducta, con principios de funcionamiento. Cada cultura en concreto está caracterizada por un conjunto de rasgos clave, que no son esencias, sino elaboraciones históri-cas, cambiantes. (FÁBREGAS, 2006: 16-17)

Necesitamos comprender también la vin-culación de otros conceptos relacionados con la cultura y su desarrollo. Joan Pujadas reflexiona sobre la identidad partiendo del sentido colectivo de esta, planteando algunas

vivimos en su memoria, creamos lazos con la familia, la comunidad, los grupos lingüísticos y el Estado-nación, y nos identificamos como parte de la humanidad. Estos significados nos permiten, asimismo, tener conciencia de nosotros mismos. (ARIZPE, 2006: 45)

Aquesta definició ens introdueix en els múltiples significats del terme, al mateix temps que ens obri el camí per a entendre els processos en què entrem els éssers humans per a adaptar-nos a un mitjà social i cultural i que van construint la nostra identitat. Una de les característiques de la cultura és que es nodreix de la creativitat dels individus que hi estan immersos, el que implica activitat contínua, canvis més o menys profunds, segons la causa que els origina i les formes d’assimilació del propi grup.

... las creaciones reales y vivas de los mundos propios en los que vive la gente, no son casua-les, sino que conforman sistemas integrados, con normas y reglas de conducta, con principios de funcionamiento. Cada cultura en concreto está caracterizada por un conjunto de rasgos clave, que no son esencias, sino elaboraciones históri-cas, cambiantes. (FÁBREGAS, 2006: 16-17)

Necessitem comprendre també la vinculació d’altres conceptes relacionats amb la cultura i el seu desenvolupament. Joan Pujadas reflexiona sobre la identitat partint del seu sentit col·lectiu i planteja algunes tesis referides a això, entre les quals destaquem la següent:

lal k’usi ta snop li krisanoe, spix xchi’uk jelyos pakbel. Xchi’uk le’ik ta jpastik li yajval kuxlejal xchi’uk li kuxulil snopbenal, ta jpastik ts’akbenal alab nich’nabil,ta kalpuy, li tsob schanelal k’opetik xchi’uk li estaro-slumal, xchi’uk ta k’elbatik no’ox k’usi jun st’lemal li vinik-antsetik. Li’etik smelolal chi yabutik yech’el, stuk no’ox, yu’un snopbenal ta vo’otik no’ox. (ARIZPE, 2006: 45)

Li’e yalobil chi yochesutik batel ta epik smelol ta pajeb, ja’ no’ox ta osil k’usi chi jambutik li be sventa a’yej ja’ meltsanel ta bu chi ochutik li Jo’otik kuxul vinik-antsetik sventa ta nopesbatik ta jun o’lil tso-plemal vinik-antsetik xchi’uk kuxlejal xchi’uk sventa ta ch’iestik batel li ko’olaltik.ja jun li yelaniletik ta kuxlejal yu’un k’usi ja’ ta sjup’esel li snopbenal ta pasel ta jujun ochemik tal le’ik, li k’uyemal stijel abtelal ta cha’likesel, sjelelik ja’ jech xchi’uk jutuk no’ox snatil, ja’ jech li slikel k’usi li slok’eb xchi’uk stalelik ta ko’oltasel ta yu’un stuk no’ox jtsop.

Li spasanobil melelik xchi’uk kuxulik li jbalumil-tik yu’unik ta k’usitik kuxul ta jente, mo’oj no’ox nopbilik, ja’ no’ox k’usi yich’osba ta stuk’il spasobil abtel ochemik no’ox, xchi’uk stuk’ilal k’op ta stalel vinik-antsetik xchi’uk slikebalil ta yabtelal. Ta jujun kuxlejal ta tsotlek smelol li’e yelanelbil xchi’uk ta jun snup ta moj ta yilobil lek stuk’il, k’usi mo’oj no’ox li stsatsal, ja’ no’ox jech ta yich’ pasel lo’iltabil k’opetik, jelubtasbilik. (FÁBREGAS, 2006: 16 - 17)

Ta sk’an jtunel k’untik a’yej smelol xchi’uk ta nopelal-bail ta yantik snopobil snupo sbaik ta sventa kuxlejal xchi’uk xch’ilelal. Joan Pujadas snopbe smelol sventa

Page 56: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 54

Ich a he’ chichin u chuni hu’un he’ u yantiko’ ti’ ah ku’yikex bihk ku k’axba a chen kaho’ yete a hach winik ich u k’ax hach winik, a winik tan u yirik ti’ u mea ti’ ts’ur, ku mu’ch’ ku baho’ tu woro winik ti’ u k’atik lu’um, ma’ ne uchak mana’ mea. K’axa’ yan ich mehen kahar, he’ u mu’ch’ ku baho’ ti’ u mea ich u lu’um, a bex tsoy u meaho’.

A mok ku yirik uchben bake winik Miguel A. Bartolomé, a he’ lahi’ ti’ u metiko’, he’ u yantik a winik mok tian ich mehen kahar:

Yan u yirik yete ma’ u kraxmetik baykin yan ich u lu’um, ne yan bo’wi ti’ u mea , a bex ne tsoy u mea. (2006: 34-35)

A naachi ts’ur ich a he’ mehen kahar wa u mete capital yete tuba ku kana’, he’ u ne kraxmetik a hach kahar, he’ u lah ch’ehe, ma’ u ki’ kanik yan u mea ti’ u her winik yete tour operadores, ma’ ya’p’ ta’k’in ku kanana yete ma’woro k’in yan mea.

A naachi ts’ur yan u yirik yete u chuni winik a san tu ya’ara, ku yantik ti’ u mu’ch ku bah yete u her k’axa’ u chuni winik, tuba a ts’ur ku k’atik ti’ u manik, tu woro tsoy yor ich a he’ k’ax, ne yan baykin tsoy ich k’ax, baykin yan ich u lu’um ne pim mok ku Tarik u yire. Tu woro a ba’ uchben, a ts’ur he’ u k’uch yire, xuba yan bo’wi tio’ a uchben ba’, ti’ a hach winik, ma’ ne uchak ku ts’aik u ho’ ich Lacanjá, Bonampak yete Yaxchi-lán. Ne yan bo’wi ti’ a winiko’, bihk ku ya’arik a

baki tyilemoñlaj, mi tyech ity’añ weñtyakaxbä isumlel woli bä lajkäl, mi yäl junp ej, chap ej isumlel, mi käl bajche’ iliyi.

Jiñi iye’bal baki tyilemoñla, ya’ äch añbä isumlel che’ tyi säklañtyel iña tyibal jiñi tyi lumaltyak, tyi junjunmujch’ lakp’`älob, y’` tyi ich’ämbeñtyel isujm. Jiñi k’ex ña’tyibal, ya’ tyi lakty’añ woli ichäñ k’extyäyel majlel, kome añ isumlel ya’ tyi komol ña’al ña’tyibal. añ isu-jmlel, mi lak’äñ añbä isumlel pejtyel ka’bälbä, muk’bä iyä’`eñ weñ bä isujmlel, kome ya’äch mi lok’el jiñi p’ojlel tyempabä. (1993: 63)

Jimeku cha’añ wersa yom chap ej isumlel ili tya’añtyak, cha’añ mi ts’äktyäyel isujmlel ya’ baki tyilemoñlaj kome joñoñlaj mi lajkäl bajche’ yam-bäyob, kome cho’onächla bajche’ tyilemoñlaj, ma’añik mi lakch’äm yambä ña’tyibal.

Jimeku cha’añ ya’ baki tyilemoñla mi päs bajche’ junp’ej ña’tyibaläl melbilbä (por una relación diádica) ya’ baki mi yochel mu’jachbä laktyajbeñ lak’elbeñ lakbä. Jimeku cha’añ ba-jche’ melbil yik`oty mi k’ejlel baki tyilemoñlaj ya’ äch chukul, mach ya’ ikach chukul tyi jun-juntyikiloñlaj ya’ baki añbä mu’ch’ulbä chap’ej ña’tyibal. (BARTOLOMÉ, 2006: 47)

Kele awilañ, jiñi baki tyilemoñlaj chukul ya’ baki añ iña’al ña’tyibal, jiñi mi k’extyañ baki añob xmuchtyälob, kome jiñäch muk’bä ik’el yik`oty muk’bä inijkañob. ¿jiñäch mi yäk’ isumlel jiñi baki tyilemoñlaj muk’bä k`extyañ ya’ tyo baki mi lajkäñ? ¿Jiñi lakpi’älob mi sätyob muk’bä

ta swenta spasel be’el te tatonba sok jeltiklael be’el jich bit’il k’op ayejil te yakalik ta spasel ta stojol tsobol tale kuxinel simbolico, te ilbilik yu’un tsob bats’il winiketik sok te bitk ayik ta spamal balumilal “smelelil” te xjilik le’a, smuk’ubtesel mok spek’tesel te sk’ulejalil yu’un tsob bats’il winiketik (1993:63)

Bayal sk’oplal te ich’el ta muk’ ta xcha’ chajp’al ta swenta te ayuk junax sk’oplalil yu’un te bitik ayik ta talelalil, “jo’otik” ya jkalbeybatik jk’oplaltik ta “yantik”, jo’otik yanotik-a melel ma’ jo’okotik te bit’il ya janbeytik sba.

Ja jich-a te bitik talelaliletik chiknajik bit’il jun snopjibal, te banti ya ya xkoltawanik te kilbel-batik sok te yan ilel. Jich yu’un te yiltilael bitik ayik ta talelaliletik ma’ me jauknax ay ta swen-ta te mach’a ya spasik te at’eliletik to ja’nix me jich te yantik-e. (BARTOLOMÉ, 2006:47)

Ta ora ini te bitik ayik ta talel kuxinel teme stsako sba sok te tale kuxinel, teme la sjel sba ta swenta te tsobol winek stijek sok yu’untey sk’opik ¿ya sk’an yal te bitik ayik ta talel kuxinel ya sjel sba ja’to te k’alal ma’ snabey sbaik? ¿te tsobol winiketik yalbal stub xk’uxul yot’an sok sjel stalel xkuxinel jich bit’il stalel xkuxinel tsobol winik te kajal yak’ sbaik? Ja’nix te ants te mach’a apso ini a’telil to bayal bin ma’ k’oem ta yot’an bit’il katik stak’ xkuxinik tale kuxineletik ta junax awilal? ¿bit’il yich’ tael muk’ubtesel te ma’ xchay te talel kuxinel? Te smelelil k’op ay ta swenta yich’el ta muk’ spisil te talel kuxineleltik jich bit’il “junay

Page 57: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

55 |

tesis al respecto, entre las que destacamos la siguiente:

La identidad consiste esencialmente en la búsqueda de la idea de continuidad, de los grupos sociales, a través de las discontinuida-des, los cruces y los cambios de rumbo, en forma de una confrontación dialéctica cons-tante entre el bagaje socio-cultural-simbólico identificado con el grupo como genuino y las circunstancias globales «objetivas» que enmarcan, constriñen o delimitan la reproduc-ción del propio grupo. (1993:63)

Pero es necesaria la existencia de una dualidad para que haya una definición de identidad; «no-sotros» nos definimos frente a los «otros», somos de una determinada manera porque no somos de otra que conocemos.

Así la identidad étnica aparece como una ideología producida por una relación diádica, en la que confluyen tanto la autopercepción como la percepción por otros. Por tanto la configuración y pervivencia de las identida-des étnicas depende no solo de uno de los participantes de un sistema interétnico sino de ambos. (BARTOLOMÉ, 2006: 47)

Ahora bien, si la identidad está vinculada ínti-mamente a la cultura, y esta se modifica a partir de los cambios que el grupo promueve y asume, ¿significa esto que la identidad se modifica hasta tal punto que resulta irreconocible? ¿los grupos pierden su sentir y su diferencia asimilándose

La identidad consiste esencialmente en la búsqueda de la idea de continuidad, de los grupos sociales, a través de las discontinuida-des, los cruces y los cambios de rumbo, en forma de una confrontación dialéctica cons-tante entre el bagaje socio-cultural-simbólico identificado con el grupo como genuino y las circunstancias globales «objetivas» que enmarcan, constriñen o delimitan la reproduc-ción del propio grupo. (1993:63)

Però és necessària l’existència d’una dualitat perquè hi haja una definició d’identitat; «nosal-tres» ens definim enfront dels «altres», som d’una determinada manera perquè no som d’una altra que coneixem.

Así la identidad étnica aparece como una ideología producida por una relación diádica, en la que confluyen tanto la autopercepción como la percepción por otros. Por tanto la configuración y pervivencia de las identida-des étnicas depende no solo de uno de los participantes de un sistema interétnico sino de ambos. (BARTOLOMÉ, 2006: 47)

Ara bé, si la identitat està vinculada íntimament a la cultura, i aquesta es modifica a partir dels canvis que el grup promou i assumeix, significa això que la identitat es modifica fins a tal punt que resulta irrecognoscible? Els grups perden el seu sentir i la seua diferència assimilant-se a la cultura dominant? La mateixa autora dalt esmen-tada arreplega diferents dubtes quan es pregunta

li ko’olal yich’obe lok’eb ta ya’yej tsopblebal ta ja’ no’ox jech, cholbil smelol xchi’uk jujunaltik snopbe-nal sko-o ta vun, xchi’uk li ta lok’estik li ta patil k’op:

Li kuxlejal yich’obe stuk’il no’ox ta sa’obil lek ta snopbenal ta ts’akbel to’ox, ta jtsopbilik jtsoplemal vinik-antsetik ta ja’ no’ox sventa li tuch’ ts’akbenal, li ta kruse xchi’ik li sjelel lita stuk’ibtasel, ta stalelik ta jun sko’olajesel li juju tos k’op te no’ox k’unk’un te ta sko li tsopbol stsoplemal-kuxlejal-k’elobil yich’iel ta muk’ ilbilik k’ucha’al ta xchi’uk jtsop te no’ox ta lek’ xchi’uk sjalil svokolal ts’akalik “sven-tail” k’usi ta sbonik komel, tsujik xchi’uk smakik li sp’olemal ta stukik no’ox jtsop. (1993: 63)

Yu’un jech jtunel ta kuxul ta jun chibkuxlejal sven-ta k’usi te-oy jun yalobil ta ko’olalil; “vo’otikutik” chkalbatik ta yelavik li “yanik”, ja’ vo’otik ta jun lajesbil xa smelol ta jech’ no’ox mo’oj oyutik ta yan bu k’usi mux kotakintik.

Jech ta ko’olal jtsob krixano lok’emtal k’ucha’al jun snopbenal moj sk’oplal p’olesbil talel ta sko jun snupobil chib sk’oplal, ta bu li xk’otik ta jech li ta stuk sk’elobil xchi’uk k’ucha’al li sk’elobil xchi’uk yantik. Ja’ to’ox jech li jpas ch’akel xchi’uk cha’likesel ta kuxlejaltik jtsob krixanoetik mo’oj tsako sba ta jun no’ox li ta koltavanej ta jun stuk’il spasobil abtel chukilta-o sbaik krixano ja’ono’ox ta ko’ol. (BARTOLOMÉ, 2006: 47)

Tanae lek, jech ta ko’olal li’e chukentasbil lek svokol ta kuxlejal, xchi’uk li’e yikal xyanes ta sko li sjelelik k’usi li tsob stijulambeik xchi’uk xkuchik smelol, ¿smelol li’e k’usi ta ko’olal yikal xa yanesba ja’ to’ox ta xk’ot

Page 58: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 56

Adriana García Cruz, estudiante de la UNICH de la Licenciatura de Turismo Alternativo, traductora del texto al lacandón. Originaria de Nahá

Niño lacandón de Metzabok Koh María y Koh Paniagua, de Nahá, trabajando achiote

Page 59: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

57 |

Marina Chambor, de Lacanjá ChansayabArtesanas lacandonas, Lacanjá Chansayab

Page 60: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 58

Bartolomé, a mehen kahar mok kaha’ xok’o he u yantik ti’ u chak kana ta’k’in yok’o mea ti’ ts’ur.

A chen kah mok ku purik a ts’ur, yan u kaniko’ u sikbate baykin k’at ya’arik u ts’ib’ u nukir winik, a bex, he’ u purik a ts’ur, bexi a baykin yan ich u lu’um net soy yoro’ tu’ yani. Bexi’, tan ah kirikex bihk ku mea yete a ts’ur ku ye’sik ti’ bay ku pa’k’ik, bay ku hantik yete ba’ ts’aki ku k’anik, ti’ ku harik ich u lu’um, bexi’ ku karantik. Poch u yiriko’ bihk kira’ u chuni tio’, tu woro a mehenta winik tan u karantik a baykin tan u sa’ta, he’ ah kirikex pachi a indumentaria yete ba’xtak.

A he’ kaxta’ ti’ yirik tan a mea ti’ naachi ts’ur ich mehen kahar tan u k’axba a mehen kahar ich a k’ax hach winik yete bihk tan u yiriko’. A winik mok ku mea yete mok ku tar tu xima ( ti’ ku ku hok’o ich mok ku yirik a uchben bak, bihk ku yirik mok ku p’ata yete mok ku tar tu xima). Agustín Santana (1995) ku mea ne uch ti’ a he’, ku ye’sik bihk chunba u chuni winik, yete bihk u yirik u baho’ a winiko’. A he’ winiko’ ku k’axik u tukur yete u chuni winik, p’isi’ a tumen ba’ ku yantik u kanik yete u her winiko’ asta he’ u k’axik u tukuro’.

U winik a Chiapaneco ich a k’ax, hach winik, ch’ol, tzeltal o tzotzil, mok tian u kaxte k’axa’ ba’: a k’ax, u chuni winik yete bihk kira’ u winiki. A chen kah ku ya’arik u bah (bats’i vinik, bats’il winik o hach winik, ich t’an tzotzil, tzeltal o hach t’an), ne ya’p’ uchben tsikbar ti’ yete yanti’ u chu-

iyu’biñ tyi pusik’al yik’oty yambä tsijib ña’tyibal p’ätyälbä? Jiñi ili woli bä its’ijbuñ ili juñ, juntyi-kil x-ixik mi yäl tyi chañlel ili juñ kabäl ma-chbä yujilik, che’ mi k’atyibeñ ibä ¿bajche’ añ ka’bäl ña’tyibaltyak ila tyi pañämil? ¿bajche’ mi mejlel laktyaj lakñu’klel, che’ mach mi laksäty lakña’tyibal? Jiñi isujmlel ya’ añ baki mi lajkäy pejtyel machbä weñik, kome ña’al ña’tyibaltyak jiñäch( algo cosificado), machbä mu’ik iñijkañ ibä, añyambâ isumlel ja’el jiñäch iliyi.

Lakpi’álob o xmkc’tyälob muk’bä iyäk’ob ity’añ, cha’añ mi ñusañob, mi k’axtyesañob, ka’bäl ña’tyibaltyak, añbä isumlel yi’`oty wajalixbä. Jini komol e’tyel mi yäk’ isumlel yik`oty ich’ämbeñtyel isumlel tsijibä yik’oty uts’atyaxbä cha’añ mi tsiktyesañ jiñi ña’tyibaltyak. (ARIZPE, 2006: 46 Y 51)

Ili ochel ña’tyibal mi yäk’eñoñlaj k’än ibäl cha’añ mi lakch’ämbeñ isujm woli bä tyi jilel majlel.Tyi tsikilbä ty’añ cha’añ milakña’tyañ. Agustín Santana (1995) tsa’ icha’le e’tyel ch’añ iliyi, tsa’ ipäsä bajche’ mi ityejchel jump’ej ikämbaläl (tyajbilbä kämbal), tsa’ ich’ämä tyi jujump’ej jumujch’ lakik’oty cheäch bajche’ yantyakbä. iyañtyakbä jak’bal baki jachbä jumujch’obä. Che mi iyilañob bajche’ yañtyakbä junmuch’ cha’añ baki mi ik’extyañob imelbalob, che’äch bajche’ yantyakbä ñopbal tsijibo’tyobä muk’bä ipäs bajche’ mi lakch’ämbeñ isujm baki jachbä junmuch’äl yik’oty bajche’ mi ik’extyañobtyak ibä.

ayik”, ma’ stij sba, ay yip, k’oel ta ot’anil, yu’un te yan-e, jich bit’il tsojbol tsob yu’un:

... winik antsetik mok tsobolik te ya yak’ik ta swenta, yich’el mok yak’el ilel talel kuxlejalil. [ ] Te sk’oplalil tatomba yu’un talel kuxlajalil ja ya yak’ ak’el ta ot’anil xjachel yu’un slektesel talel kuxlejal. (ARIZPE, 2006:46 Y 51)

Jai yochibal k’op to ya yak’ jantik stojol bit’il k’axemtel sk’oplal bats’il winiketik te nakatik ta toyem te’ ak’ ja’maletik ta slumal kabenaletik, tsobol winiketik te yakalik ta a’tel ta swenta smuk’tesel a’telil yu’un yilel yutsilal lum k’inal, spastiklael te bitik xchapoj sbaik swenta stalel kuxinelik ta tsoblej (muk’ul tsoblej ta tsob lum) spk sk’anel lum k’inal sok bitik yak’, te yakalik ta spasel yotik ini. Te bit’il ya xchajp’an sk’opik, manchuk ta yan yantik tsob lum, ya stak’ spasik jich bit’il spasik ta slumalik, joch ma’ x-och-a te yanyik kuxlejaliletik ta slumal.

Ta st’unel te snopjibal yu’un antropólogo Miguel A. Bartolome, te bit’il ya stak’ spasik te bitik sk’anik, te sit ya’telik yu’un swenta slekilal swinki-lel tsob lumetik:

Te k’abinte’el sok ma’ ja’uk nax te stu’untesel slek yutsilal balumilal, jich bit’il bitik tu’untesel sok pasel be’el bitik snaik spasel sok yawal sts’unubik sok xtu’un yu’unik, yame yak’ ta ilel jun lekil beil ta swenta jun talel kuxinelil ta tukelalil (2006: 34-35).

Page 61: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

59 |

a la cultura dominante? La misma autora arriba mencionada recoge distintas dudas al pregun-tarse: ¿cómo pueden coexistir culturas múltiples en un mundo interactivo?, ¿cómo alcanzar el desarrollo sin perder el propio ser cultural? La so-lución parece estar en evitar considerar la cultura como algo «cosificado», estático, impermeable, entendiéndola, por el contrario, como un con-junto de

… individuos o grupos que deciden asumir, portar o transmitir ciertos rasgos culturales a los que se otorga coherencia y derivación histórica en el discurso. [...] El concepto de interactivi-dad cultural hace posible entender la forma novedosa y creativa con la que revitalizan su legado cultural. (ARIZPE, 2006: 46 Y 51)

Esta pequeña introducción nos sirve para en-tender los procesos que se vienen dando entre los indígenas que ocupan actualmente la Selva Lacandona, grupos que están poniendo parte de su mirada en el desarrollo local a través de la actividad turística, aplicando fórmulas basadas en sus normas comunitarias tradicionales de reunión (asambleas ejidales) y de gestión de la tierra y sus productos, adaptadas a una demanda hasta hace poco inexistente para ellos. Su forma de resolver la situación, aunque distinta dentro de cada comunidad, puede integrarlos en una dinámica acorde con las exigencias del momen-to en su región, evitando la dependencia de empresas ajenas a la zona.

com poden coexistir cultures múltiples en un món interactiu. Com arribar al desenvolupament sense perdre el propi ésser cultural? La solució sembla ser evitar la consideració de la cultura com quelcom de «cosificat», estàtic, impermea-ble, entenent-la, per contra, com un conjunt de

... individuos o grupos que deciden asumir, portar o transmitir ciertos rasgos culturales a los que se otorga coherencia y derivación histórica en el discurso. [ ] El concepto de interactividad cultural hace posible enten-der la forma novedosa y creativa con la que revitalizan su legado cultural. (ARIZPE, 2006: 46 Y 51)

Aquesta xicoteta introducció ens serveix per a entendre els processos que es donen entre els indígenes que ocupen actualment la Selva La-candona, grups que estan posant part de la seua mirada en el desenvolupament local a través de l’activitat turística, aplicant fórmules basades en les seues normes comunitàries tradicionals de re-unió (assemblees ejidales) i de gestió de la terra i els seus productes, adaptades a una demanda fins fa poc inexistent per a ells. La seua forma de resoldre la situació, encara que distinta dins de cada comunitat, pot integrar-los en una dinàmica d’acord amb les exigències del moment en la seua regió, evitant la dependència d’empreses alienes a la zona.Seguint la línia de les reflexions de l’antropòleg Miguel A. Bartolomé, són precisament aquestes

ti bu k’usi mu xa stak’ ojtakinel? ¿li tsobolike xch’ay xa yu’unik li yajyel xchi’uk sjelelal ko’oltajeseltik ta kuxlejal net’vanej? Ta stuk no’ox yajval ta ak’ol albil xa smelol tsobe ep jeltostik lo’lojel k’aluk sjak’besba ¿k’usi stak’ cha kuxijik kuxlejaletik epik ta jun balumil tijem sjolik? ¿k’usi ta tajel li xch’ielal jech mu’yuk ta ch’yel li ku’untik kuxlejaltik? Ta xchapbenal te-oy li’e mu stak’ ich’el ta muk’ta kuxlejal k’uxi k’ucha’al “jeche’ nopbil”, va’al komen, makbil lek, ya’bejel, jech no’ox ma’uk xchi’il, k’usi jun tsobol ta

…Jujuntal xchi’uk tsobolik k’usi xchapik yich’el ta muk’, yich’el batel xchi’uk yet’esel choptik yilobil kuxlejaltik ta k’usi chabej snupobilik xchi’uk stoyemal lo’iltajel k’op li ta alel k’op. [...] Li snopobil ta kapvotsbailik kuxlejal ta pas tanavan a’yej ta stalelik yach’ilik xchi’uk snopo-bil ta pasel xchi’uk ta k’usi ta spasik ta yach’il li smuk’ubtasel kuxlejal. (ARIZPE, 2006: 46 Y 51)

Li’e chutin slikeb k’op xtun ku’untik sventa ta a’yej li meltsanel k’usi jech yak’o sba xtal ta yolilalik li bats’i vinik-antsetik k’usi li k’ak’alil smakojik ta te’tikal osilaltik, tsoblejetik k’usi te-oyik yak’el yu’unik ta sk’elel li ta xch’ielal paraje ja’ te no’ox li ta stijel abtel xambalil, ak’bil st’unobil tsakalik te no’oxta stuk’ilal kalpuyetik ta ich’ tamuk kuxlejal ta tsoplej (tsoplebal ejidales) xchi’uk ta sk’anel te li lum xchi’uk k’usitik; nopojesbil ta jun tsakel ja’ to’ox jutuk osil mu’yuk to’ox oy sventa yu’nik. Yu’un stalelik ta chapel li stalel k’op, manchuk jelemik ta yut jujun kalpuy, stak’ ich’el ta moj ta jun no’ox sbak’el abtel ta stuk’il xchi’uk li tsot k’anbil smelol tanae jech ta jtsob lum,

Page 62: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 60

ni winik lahi’ net soy u yirik a ts’ur mok ku tar tu xima. A he’ mea ti’ naachi ts’ur he’ u yantik ti’ u tsoytar u mehen kahar, ku cha’ik ku katik yete a tumen ba’ yan.

A naachi ts’ur ich mehen kahar u mu’ch’ bu baho’ tu mea, yete

…U bahi’ a winik ku mea ti’ u tsoytar, bek bix tuk’in ku t’axik u ta’k’in, a TRC ma’ u ts’aik mea ti’ (mea ich kor, tsen wakax, lutskay, mea ti’ (ba’xtak) chen ti’ u ch’isik a mea ich a mehen kahar yete u yantik a winik. (CAÑADA, 2008: 20)

A chen kah, ku kanik mea ti’ naachi ts’ur mok ku k’atik, lahi’ ku k’aniko’ bix bay ku metik u chuni winik, tu’ yan ich u kaha, lahi’ mas ne tsoy u yirik a ts’ur, bexi’ a chen kah, lahi’ mok ku metik u mehen kahar. U winiki lahi mok ku tasik a t’ur, tak tuba ich agencia ti’ xima asta mok purik a ts’ur yan u mon u yirik ch’ikya’p’ hu’un ich inter-net, ti’ ku ye’sik bihk kira’ u winiki, baykin yan ich u mehen kahar, bein ku ku’chu ts’ur, a chen kaho’ u bahi’ ku metik o ku ka’ metik u chuni wi nik, ti’ ku metiko’ ich u hu’ni internet tuk’in ne uch tu yanta ti’ u metik u hu’ni ti’ u k’uchu ts’ur.

Bexi’ yan u yohetiko’ bihk ku mea ti’ naachi ts’ur, tan u yanta ti’ ts’ur ti’ u karantik u k’ax, a he’ t’an he’ ah ka’ikex tuk’in tan u tsoytar a mehen kahar (Pastor, 2008). Ti’ u her ba’, bihk a winik ich mehen kahar, tarak ku mea ich kor o chen kah, tan u payik ts’ur yok’o ich u hu’un a internet ti’ ku

Jiñi xchumtyäl xchiapaneco ya’ tyi matye’el, che’äch bajche’ lacandon, ch’ol, xtseltalob, yik’oty xtsotsilob, tyi wäle mi ik’elob ibä tyi k’elojib baki mi itsajiñobtyak ibä cha’añ junmuch’obäch ja’el tyi ili wäle, k’ax ch’och’okax Woli imäktyañ ora Woli bä isäklañ ilajintyel tyi jujunlajm: chuki añtyak, noxi nopbaläl yik’oty ikäñol bajche’ añobtyak. Tyi iwuty ili xjula’, jiñi xchumtyäl mi ikäñob ibä bajche’ (bats’i vinik, bats’il vinik, o jalach’ vinik. Che’äch bajche tyi ityañob lacandon, xtseltalob, yik’oty xtsotsilob), ak’oñel cha’añ jump’ej ñoxity’añ yik’oty jump’ej ikämbalob muk’bä ipäsob tyijikñabä, yik’oty bajche’ mi ipäsob tsijibä tyijikñäyel che’ woliyob tyi xämbal yik’otyob ñajtybä tyilemob. Ili ipäsol ili jump’ej weñtyakbä jiñäch icha’añob lakpi’älob jump’ej iyochib wolibä ichajpañob jiñi cha’añ mi imejlel ik’extyañob ilumal, baki mi iyäk’eñob its’itya’ lajiñob ila tyi petyol pañämil bajche’ añob.

Mi lakña’tyañ cha’añ jiñi xjula’ob woliyobä ityilelob mi imejlel imelob ibä che’ äch bajche’ chukbilob tyi jujump’ej much’tyälel muk’ bä ime-lob, che’ äch bajche’ komol tyempabä, ke:

Mi imel jump’ej juñ p’ätyälbä o päsoñel cha’añ ikolelob, chajpaya’ yik’oty i tsikol, che’äch bajche’ mi i tyoxbeñob ibä . Jiñi TRC ma’añik mi iyochel yik’oty noxi’ e’tyeltyak (cholel, p’ol wakax, p’ol chäy, p’ol nich-e’tyel...) jinäch ba-jche’ jump’ej mi lajkolemtyesañ yik’oty bajche

Te yilel st’ubilal lumk’inal ayuk ta sk’ab yantik winik-antsetik te ma’ nainemik le’a, te slok’ol-e yakal ta spasel jich bit’il k’aemotik ta yilel te mosoinel ta stojol bats’il winiketik te banti ta semelil k’op mach’atik ayik ta sk’abik lum k’inal ya xh’ayik, ta swenta ini, biluk yilel xch’onik jichuk-e, sok yakalukik a’tel ta swenta k’ulejetik, ayuk ta sk’ab chopol lum k’inal, ja’nix jich ta yik’tayel bit’il k’aemik ta stsunel ste’ak’ik.

Te yilel yutsilal lum k’inal jun me sk’oplal sok talel kuxinel jich bit’il la kaltik ta xjach’ibal, yame stij, te tatomba sok yantik talel kuxinel, banti te ulatawanejetik ya sk’anik sok banti ulatabil yak’ik, junax yota’n spisilik, ta toyem te’ ak’ ja’maletik, ta swenta st’ubilal lum k’inal, teunita-bil yu’un talel kuxinel ta namey sok talel kuxinel ta yo’tik, ta swenta paxal. Te namey bats’il k’uiletik, te ya stk’ yilik te ulatawanejetik, ma �me ch’ayemuk sk’oplal yu’unik te yawalul lum-e, jaik nix te kabenaltik, te jun che’b to nax k’aal yakalik ta yak’el majt’anil t asna chich mamil yu’un La-canjá, Bonampak sok yaxchilan. Ja’ te bitik bayal sk’oplal ta yot’anik, te ma’ yak’ xlok’, jich bit’il yal Bartolomé, te paraje’etik te nopol leik-a yame xu’ skoltay sbaik sok te tak’in ya xlok’ ta a’tel yu’un yilel st’ujbilal lum k’inal.

Yame sk’an kaltik te sk’oplalil yu’unik-e, te bats’il winiketik te ya x-a’tejik ta nitawal, yu’un snao skoplalil yu’un bitik jilem yu’un chichmamil sok sk’oplalil te bitk nakatik jilel yu’unix chichma-

Page 63: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

61 |

Siguiendo la línea de las reflexiones del antro-pólogo Miguel A. Bartolomé, son precisamente estas formas de manejar sus situaciones, las que producirán unos resultados satisfactorios para los miembros de las comunidades:

El control y no sólo el derecho al uso de estos recursos económicos, de acuerdo con sus propias necesidades y siguiendo sus propias lógicas de producción y consumo, representa un paso fundamental para la concreción de cualquier modelo autonómico (2006: 34-35).

Si el turismo en esta zona se hubiera desarrolla-do a través de agentes externos que controlaran el capital y el mercado, los resultados repetirían el modelo tantas veces visto de explotación de pueblos originarios, en el que los auténticos poseedores de la tierra terminarían, en este caso, malvendiéndola y trabajando al servicio de inversionistas y tour operadores, dependiendo de sueldos mínimos y estacionales, al mismo tiempo que relegando sus actividades producti-vas tradicionales.

El turismo tiene mucho que ver con la interactivi-dad cultural a la que nos referíamos anteriormen-te, promueve el contacto entre grupos de cul-turas diferentes, donde los turistas demandan y los residentes ofertan, todos ellos motivados, en esta selva, por los atractivos de un medio muy específico en el que la naturaleza, el patrimonio cultural histórico y el actual resultan ser factores

formes de manejar les seues situacions, les que produiran uns resultats satisfactoris per als mem-bres de les comunitats:

El control y no sólo el derecho al uso de estos recursos económicos, de acuerdo con sus propias necesidades y siguiendo sus propias lógicas de producción y consumo, representa un paso fundamental para la concreción de cualquier modelo autonómico. (2006: 34-35)

Si el turisme en aquesta zona s’haguera desen-volupat a través d’agents externs que controlaren el capital i el mercat, els resultats repetirien el model tantes vegades vist d’explotació de pobles originaris, en el qual els autèntics posseïdors de la terra acabarien, en aquest cas, malvenent-la i treballant al servei d’inversionistes i tour ope-radors, depenent de sous mínims i estacionals, al mateix temps que relegant les seues activitats productives tradicionals.

El turisme té molt a veure amb la interactivitat cultural a què ens referíem anteriorment, promou el contacte entre grups de cultures diferents, a partir del qual els turistes demanen i els residents ofereixen, tots ells motivats, en aquesta selva, pels atractius d’un medi molt específic en el qual la naturalesa, el patrimoni cultural històric i l’actual resulten ser factors de vital importància en el viatge. Els vestigis del passat, que els turis-tes poden visitar en aquesta zona, no han deixat de tenir significat per als habitants, sobretot els

k’ebil no’ox ta ventainbil ta chonol k’ulejal j-abteletik mu’yuk o’takinbilik jtsep osil.

Ta t’unel li k’uxi snopbesmelol li Miguel A. Bartolo-me, ja’ stuk’il ta mek li’e stalelik ta stijel li sk’oplalik, li k’usi slok’esik jujunik k’otel yabtelik kuxet yo’onik sventa li snitilulik li ta bats’i jteklumetike.

Li smakel xchi’uk mo’oj no’ox li stuk’il ta stunel ta le’ike k’usitik oy ta abtelal stak’inik, ta sko’olal xchi’uk yu’nik ta stunel xchi’uk yich’obeik yu’un stukik snopel lek ta ts’unobil xchi’uk slajinel, jtsobael jun yok tsot sk’oplal sventa ta tsatsal lo’il ta k’usuk no’ox yilobil svu’emalik. (2006:34-35)

Ja’ li xambalil li’e ta jtsep osil iyich’uk xch’iesel ta xchi’uk ta jot-o talem j-abteletik k’usi ta spajesik jechuk li stunesel tak’in chi’uk li ch’ivit, li slekil toelal taj pasik ta ach’ li yilobil to ep xa velta ilbil ta slajesik ta j-abtelanik ta jujun bats’iteklumetik, ta k’usi li bats’ie viniketik ta balumilej xlaik no’ox, ta li’e smelol, sk’elan xchonik xchi’uk x-abtejik ta sto’olalik ta jpas kanaletik xchi’uk tour j-abteletik, tsakalik no’ox ta bik’tal sto’olik xchi’uk oy no’ox yorail, ta ja’ no’ox oxil noxtok k’usi xet’esik skotol stijel abtelal ta st’unobajel ta kuslejalik.

Li xambalil yich’o ta muk’ ep xchi’uk li kapvotsbail kuxlejal k’usi laj kalbetik smelol ba’ay to’ox, pas yalel li tajbail xchi’uk yan kuxlejaltik, bu li xamviletik sk’anik xchi’uk li naklometike chak’ik talel, skotol le’ike ventainvilik, li’e ta te’tik, xchi’uk lekik xk’upinel ta jun o’lil sa’obil ta k’usi li stalel balumil, li yajval slo’ilal kuxlejal xchi’uk li k’alal slok’esba jun skoj ta ep stu k’al ta xanavel. Li yilobil ta vo’nejetik, k’usi li

Page 64: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 62

ya’arik bihk kira’ u winiki yete bihk kira’ u k’ax o tuba yani. A bex a ts’ur toh u yoher baykin yan he’ u k’uchu ich a mehen kahar, he’ u yirik bihk kira’ tuba kaha’ yete bihk kira’ u winiki.

mi lakpuk majlel bajche’ yom mi lakp’oltyak baki jachtyak lumal ch’och’oktyakba yik’oty ja’el mi lakts’äktyesañ bajche’ laktyak’iñ tyi jujump’ej otyoty. (CAÑADA, 2008:20)

Jiñi lakpi’äl, bajche’ iliyi, mi ichoñ jump’ej e’tyel k’eloñel tsa’ bä ik’ajtyi xjula’ jiñob ma’añik mi iñatyañob cha’añ ma’añik mi ik’añob che’ äch bajche ikämbal, che’ äch bajche’ mi ik’elob ibä, cha’añ mi ik’ejlelob tyi ñuk jiñi iwuty yaño’bä mi imejlel indumentaria étnica, che’äch bajche’ mi imelob ejtyaläl añbä subAconsciente jiñi xjula’ob yik’oty mi ikäy tyi tsikilbä tyi ipejtyele-lob. Jiñi iyejtyalob jiñäch muk’ bä ikäy kälel jiñi xjula’ob, jiñi cha’añ, k’äläl ya baki mi ilok’eltyak xäñib k’äläl ja’el ya’yi k’elojib icha’añob xäm-balob, muk’ bä iñujsañob tyi millares tyi tsikol ya’ tyi Internet, baki mi iñusañ ikäñol jujump’ej junmuch’obä, baki mi imelob hincapié en las perpendiculares ke, mi ik’extyañob baki jach bä lum . Jiñi cha’añ, lakpi’älob mi imelob yik’oty mi iweñ melob bajche’ mi ityejchelob tyi i kämbal, o mi ik’elob bajche’ iliyi, chuki mi ichajpañob mach jiñikach bajche’ mi ik’otyelob xjula’ob, yik’oty mi imelob bajche’ paginas Web añix ora tsa’ k’axiyob cha’añ tyi melol bajche’ iliyi ñumeñ tsa’ ipukuyob.

Che’äch bajche’ yom mi lajk’el mi woläch i melob reorientación ya’ tyi iye’tyelob, tyi junchajp cha’añ mi iña’tyañob jiñi junmuch’ob ya’ tyi ñajtyil woliyob cha’añ Woli bä ikäñt-yañ, ik’uxbiñ yik’oty Woli bä iweñ käñtyañ jiñ

mil (epigrafía maya), jich ta swenta, yik’elbael ulatawanejetik ma’ jauk nax te bitk yilik, ja’nix jich te bitk k’axem sk’opalil yu’un talel kuxinel te yak’ojik ta yot’anik sok sbutsal k’inal yu’unik-a. ja’nix me jich, kilotik bitil yotsesik be’el ula-tawanejetik ta xkuxinelik ta swenta poxil wama-letik sok bitik xan stu’ul jich bit’il we’lil sok bats’il poxil, yak’el ta ilel ich’el ta muk’ te bitk ay ta xujk’ sjoyob sok sk¿oplalil te lum k’inal, jich bit’il kananteyel. Te bitk smulanik te ulatawanejetik ta swenta namey kuxinel, bayal ch’ieletik te yak’ojik ta yot’an te skoltayel te bitik yakal ta lajel, jich bit’il ya kiltik be’el sk’oplalil bit’il xhajp’an sbaik sok jalabil.Jai sle’el k’op ayejetik to ja’me yu’un ta snopel te smuk’ubtesel te yilel yutsilal lum k’inal ta swenta jeltombalil te yakalik xkuxintayel yawalul toyem te’ ak’ ja’maletik yu’un kabanaletik sok sjeltiklael sta-lelik. Te tatomba spasik ulawanejetik sok te ulatabil (sk’opalil te ak’bil ta snopel sk’oplal bitk yijk’taye chichmamil, spastiklael bitk sk’an yu’un jilel ta wayel ta swenta tatomba yu’un ulatawanejetik sok ulatabilik) jun sk’oplalil yu’un k’oel ta ot’anil Agustín Santana (1995) bayalix ja’wil te yakalik ta a’tel ta swenta to, yak’el ta ilel bit’il xjach’ jun talel kuxinel (tatomba yu’un talel kuxinel) te yich’o sk’oplal ta tsobol tsojb sok spasel tatombail, te le’ jajch’emtel ta swenta yanyik kuxlejaletik. Jai tatombail to sok yan yantik kuxineletik yame sjelik bitik ayik ta stalel xkuxinelik, soknix ta xjachel yach’il kuxlejalil ta tsojbol tsojb sok tatombail ta jaiknix.

Page 65: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

63 |

de vital importancia en el viaje. Los vestigios del pasado, que los turistas pueden visitar en esta zona, no han dejado de tener significado para los habitantes, sobre todo los lacandones, que hasta hace poco tiempo realizaban sus ofrendas en las zonas arqueológicas de Lacanjá, Bonampak y Yaxchilán. Es el valor simbólico de estos lugares lo que los hace formar parte del patrimonio cultural de quienes los mantienen en su memo-ria, lo que no impide, como dice Bartolomé, que las comunidades que viven cerca puedan beneficiarse de los ingresos producidos por las actividades turísticas asociadas a ellos.

Es de destacar el interés que muestran, los indíge-nas que se forman como guías, por documentarse sobre la esencia de los restos arqueológicos y por el significado de la epigrafía maya a fin de poder, de esta manera, trasladar a los visitantes no solo su visión personal, sino también el valor del recur-so como parte de una historia de la que se sienten herederos y orgullosos. Del mismo modo, hemos visto cómo introducen a los turistas en su mundo cotidiano a través de las plantas que cultivan y sus usos como alimento y medicina tradicional, transmitiendo su respeto al medio y destacando la trascendencia del equilibrio ambiental, así como de su preservación. La curiosidad de los foráneos hacia las formas ancestrales de vida, ha inducido a muchos jóvenes locales a valorar aspectos en proceso de extinción, como veremos más adelan-te respecto a la indumentaria y la artesanía.

lacandones, que fins fa poc temps realitzaven les seues ofrenes en les zones arqueològiques de Lacanjá, Bonampak i Yaxchilán. És el valor simbòlic d’aquests llocs el que els fa formar part del patrimoni cultural de qui els mantenen en la seua memòria, el que no impedeix, com diu Bartolomé, que les comunitats que viuen prop puguen beneficiar-se dels ingressos produïts per les activitats turístiques que s’hi associen.És destacable l’interès que mostren els indígenes que es formen com guies, per documentar-se sobre l’essència de les restes arqueològiques i pel significat de l’epigrafía maia a fi de poder, d’aquesta manera, traslladar als visitants no només la seua visió personal, sinó també el valor del recurs com a part d’una història de la qual se senten hereus i orgullosos. De la mateixa ma-nera, hem vist com introdueixen els turistes en el seu món quotidià a través de les plantes que conreen i els seus usos com a aliment i medicina tradicional, com transmeten el respecte al medi i com destaquen la transcendència de l’equilibri ambiental, així com de la seua preservació. La curiositat dels forans cap a les formes ancestrals de vida ha induït molts joves locals a valorar aspectes en procés d’extinció, com veurem més endavant en relació amb la indumentària i l’artesania.Aquesta investigació se centra a entendre el paper que està tenint el desenvolupament del turisme comunitari en els canvis que estan vivint

xamviletik stak’ sk’elik li’e ta jsep osil, mo’oj yik ta-o sbaik ta yich’el smelolal sventa li jnaklejetik, ta skotol ja’ li ta te tikal osilale, k’usi mu’yuk to’ox to vo’nej osil spasik to’ox li yak’el sk’anel tajujun jsep osil ta sa’obil smelol vo’nej ta Lacanjá, Bonampak xchi’uk Yaxchi-lán. Ja’ li jtunel k’elobil yich’el ta muk’ ta slumalik ja’ti butik spasik jujun stalelik ta moj yajval kuxlejal ta buch’utik smalk’inik ta snopbenal, ja’ li k’usi mo’oj smak, k’usi chal Bartolomé, k’usi li bats’i jnaklometik bu kuxijemik ta nopol stak’ yutsiltasbaik li ta yochel tak’in slok’esojik ta stijel abtel xambaliletik ti tsobo sbaik xchi’uk le’ike.

Ja’ ta lok’esel smelol li yich’el ta muk’ k’usi chak’ik ta ilel, li bats’i vinik-antsetik k’usi ja’ ta chap sbaik k’ucha’al ta jtojobtasvanejetik xchi’uk pasvunaltik sventa ta stsatsal li ta skomenal sa’obil smelol ta vo’nej xchi’uk li smelolal te ts’i’babil ta maya ta sne-lel sju’el, ja’ no’ox jech, ik’el batel li jula’aletik mu’ ja’ no’ox ta sk’elojibal yu’un stuk, xchi’uk li jtunel ti skotol k’usitik yu’unik k’ucha’al chi’il ta jun slo’ilal ta k’usi cha’ay sbaik ta ich’ motonal xchi’uk toybai-lalik. Ta ja’ no’ox sko, kiloyik xa k’ucha’al chotesik batel li xamviletik ta sbalumilik jujun k’ak’al ta ja’ no’ox jech ta ts’unubik k’usi slok’esik xchi’uk jech k’ucha’al li sve’elil xchi’uk li poxil kuxlejaltik, chet’esik no’ox batel li yich’el ta muk’ li o’lil stalel xchi’uk slok’esel batel li yech’omal ta stuk’il sventail setset joyjoy balumil, jech k’ucha’al ta xchabielal. Ta sko sna’elal to’ox li yan lumetik sventa li stalel vo’nejetik ta kuxlejalil,ja’ yocheso ta ep keremetik ta paraje ta yich’el ta tunesel smelol ta meltsanel

Page 66: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 64

Te yawalul lum ta toyem te’ ak’ ja’maletik, man-chukme kabenaletik, ch’ol, tseltal mok tstotsil, ya yil sbaik ta neel ta banti yilik yantik tsobol winiketik, ya smakik ta jun che’ nax k’aal yu’un ta selel yantik skajal kaj: yilel lum k’inal, talel kuxinel ta namey sok bit’il yilik xkuxinelik bats’il winiketik. Ta sit ulatawanejetik. Te bats’il winik ya yal sba bit’il jun bats’il winik (bats’i vinik, bats’il winik mok mok jalach’ winik ta bats’il k’op tsotsil, tseltal mok lacandon) te yunintayej sk’oplal k’axem kuxlejalil sok jun talel kuxinel te yak’ ilel stulanil ot’anil, te ya smulan yot’anik te ulatawanejetik. Ta yak’el ta ilel te bats’il talel kuxlejaletik, ya yalik te bats’il winiketik jai ini ja jun yochibal tak’in, te xu’ skoltayotik ta slekte-sel tsob jlumtik, yak’beyel yip ta tsdaltomba ta spamal balumilal jich te bit’il ayik.K’otok me ta jkot’antik, te yiltl yutsilal balumilal yame x-ak’ot ta spasel ta swenta smuk’ubtesel mok slektesel te tsob winik antsetik te yakalik ta spasel. Ta swenta bit’il xchapoj sabik, sok bit’il

... bayalme bitik spasik mok jaik nix me ya spasik a’teletik ta slekubtesel, sk’anel sok skomel sbaik, jich bit’il spuktilayel slekil skol-tayelik. Te TRC ma’ me sjel te a’teletik yich’ik pasel ta jun tsob lum (tsumbaliletik, wakax, chay, spasel bats’il pak’etik,...), melel ja’me yu’unik smuk’ubteselik sok spukel te bitk xlok’ ta tsob lum sok tsakatsel stak’inik ta tsob meil tatil. (CAÑADA, 2008:20)

imatye’el, isujmlel bä muk’ bä imejlel lakäk’ baki jach tyemel mi imajlel yik’oty i bajche Woli ikolel la lumal. (PASTOR, 2008).

Baki jach , jiñi yomobä ik’elob ijak’bal che’ bajche’ yañtyakbä lumaläl ibajñelo’bä, che’äch bajche’ yujilobä cholel, mi icha’leñob ty’añ yik’oty xjula’ cha’äñ chuki Woli ipuk majlel (In-ternet) che’äch bajche’ mi ik’elobtyak ibä yik’oty bajche’ añobtyak. Che’ äch, bajche’ jiñi xjula’ yambäyäch bajche’ mi ik’elob yik’oty bajche’ mi ija’k’ob, mi ik’otyel ya’ tyi laklumal mi iwäjñatyañ cha’añ chuki mi kajel ityaj, jiñi cha’añ mi kajel ityaj junchajp bajche’ mi ik’el ñumel jiñi pañämil yik’oty lakpi’älob.

Selva quemada

Page 67: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

65 |

Esta investigación se centra en entender el papel que está teniendo el desarrollo del turismo comunitario en los cambios que están viviendo los pobladores de la Selva Lacandona y en cómo esto afecta a su identidad. Las relaciones que se producen entre anfitriones e invitados (denomina-ción que se da desde la antropología, aplicando las formas de hospitalidad tradicional al contacto actual entre residentes y visitantes) son un factor clave para entenderlo. Agustín Santana (1995) trabaja desde hace años sobre este aspecto, mos-trando cómo se origina un tipo de cultura (cultura de encuentro), basada en las particulares de cada grupo y en las relaciones que establecen, resultan-do diferente de cualquiera de ellas. Esta relación entre grupos diferentes implica un intercambio de rasgos culturales, pero también la creación de unos nuevos que facilitarán la comprensión entre ambos grupos y el intercambio entre ellos.

El habitante chiapaneco de la selva, ya sea lacandón, ch’ol, tzeltal o tzotzil, se mira ahora en un espejo en el que se reflejan también grupos ajenos a este medio, que lo ocupan intensamen-te por cortos espacios de tiempo buscando la diferencia en diversos niveles: paisaje, cultura ancestral y características étnicas locales. Frente a este visitante, el indígena se define como un «ser auténtico» (bats’i vinik, bats’il winik o jalach’ winik, en las lenguas mayas tzotzil, tzeltal o lacandón), portador de una historia y una cultura legítimas que muestra orgulloso, y que confiere

els pobladors de la Selva Lacandona i com això afecta la seua identitat. Les relacions que es produeixen entre amfitrions i convidats (denomi-nació que es dóna des de l’antropologia, aplicant les formes d’hospitalitat tradicional al contacte actual entre residents i visitants) són un factor clau per a entendre’l. Agustín Santana (1995) treballa des de fa anys sobre aquest aspecte, mostrant com s’origina un tipus de cultura (cultu-ra de trobada) basada en les particulars de cada grup i en les relacions que estableixen, i resulta diferent de qualsevol d’aquestes. Aquesta relació entre grups diferents implica un intercanvi de trets culturals, però també la creació d’uns de nous que facilitaran la comprensió entre ambdós grups i l’intercanvi entre ells.

L’habitant de la selva de Chiapas, ja siga lacan-dón, ch’ol, tzeltal o tzotzil, es mira ara en un espill en el qual es reflecteixen també grups aliens a aquest medi, que l’ocupen intensament per curts espais de temps cercant la diferència en diversos nivells: paisatge, cultura ancestral i característiques ètniques locals. Enfront d’aquest visitant, l’indígena es defineix com un «ésser autèntic» (bats’i vinik, bats’il winik o jalach’ winik, en les llengües maies tzotzil, tzeltal o lacandón), portador d’una història i una cultura legítimes que mostra orgullós i que confereix un encant especial al viatge turístic. La projecció d’aquests valors suposa per als indígenes uns in-gressos que, gestionats per ells mateixos, poden

ta torail xch’ayik batel, jech k’ucha’al ta k’eltik to smelol ta tsakalto te k’ucha’al jech li sk’u spo’k ants-vinik xchi’uk svu’emal abtelal.

Li’e sjak’el ta xtuk’ib ta a’yej li vun k’usi te-oy yich’o tal li xch’ielal ta xambalil kalpuy ta jech k’uxi sjelel yikal skuxijesinik li naklometik ta te’tikal Lakandonae xchi’uk li’e chilbain li ko’olalil. Li snupobil k’usi ja’ ch-lok’ ta yo’ilalik ch’amvanejatik xchi’uk jula’aletik (k’uyalbil jech’k’usi cha’k sba te to’ox ta schanelal melel snopobil, ak’bil ta stalelal ta vayebal kuxlejal ta snupobil li k’alal yo’ilal jnaklejetik xchi’uk jula’aletik) ja’ik jun skojlek sventa ta a’yej. Agustín Santana (1995) oy xa jutuk sja’vilal abtej sventa li’e ta ilel yak’o ta k’elel k’usi ta xlik tal jun jchop ta kuxlejal (tavanebal ta kuxlejal), yich’obe smelol ta yan-oik ta jujun tsob xchi’uk li snupobil k’usi ta sk’otesik, ep no’ox xlok yan-oik k’usitik no’oj ta le’ike. Li’e snupo-bil ta yo’ilal tsob yan-oik yich’o jun jeltos ta yilobil kuxlejaliletik, xchi’uk jech ta spasanobil ta jujun ach’ k’usi ta k’un spasik ta a’yej ta yo’ilaj ta skotol stoblej xchi’uk li jeltos ta yo’ilalik stukik.

Li jnaklometik ta Chiapas te ta te’tik osilaltike, ja’ jech Lacandón, Ch’ol, Tzeltal, xchi’uk Tzotzil, ja’ta sk’elsba tanae ta jun nen li ta k’usi x-lok’ uk’ yantik jtsop ja’ li ta ojlil jsep lum, k’usi ta x-make ta jutukik sjamalul osil bu tsa’ik ta jeltos ta ep chop: sk’elel sk’upinel, kuxlejal vo’nej xchi’uk yelaniletik jtsob krixanoetik ta paraje. Li’e ta yelov jula’aletik, li bats’i vinik-antsetik ta xal sbaik k’ucha’al jun lek bats’ietik (bats’i vinik, bats’il winik o jalach’ winik li ta k’opetik Maya Tzotzil, Tzeltal xchi’uk Lacandón),

Page 68: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 66

Te bats’il winik ta ini a’telil to. Yame xchon jun sit ya’tel te ya xk’anbot yu’un te ulatawaj-e, swenta mayuk lotil-a yu’un stalel xkuxinel, te ya smulnik xna ta bayel te ulatawanejetik-e, jich bit’il te bats’il k’uil-e, te ya xtal ta yot’anik te bitik ya yilik te ulatawanejetik sok jich me ya xk’ot ta yot’na te yan kuxinel-e. te lok’ombaetik ja’me x-ik’bot yot’an yu’un te ulatawanejetik-e, jich yu’un, k’alal to ta agencias de viajes ja’to ta banti ts’ibabil ik’awal yu’un paxtombaetik, tal k’axel ta internet, kajal me xlok’ ta ilel te bitik yilik stalel xkuxinel ta tsobo tsojb winik antsetik, ya me yich’ik ta ilel ta lek te bitik yilelik-e, junax sok te tsob lumetik sok te namey talel kuxineletik, ya me sk’atbunik awilaletik te bayal sk’oplal. Jich yu’un, te bats’il winiketik yame yalbeyik sk’oplal stalel xkuxine-lik, mok leik nix lok’em to, te ma’ jauk nax yak’ik ta ilel te k’alal xk’ot te ulatawanejetik-e, ja’nix jich yakalik ta spasel ta páginas web.Ja’nix jich yame sk’an kichtik ta muk’ te yak’el ak’el sk’oplal ta swenta a’tel yu’un yilel yutsilal lum k’inal, ay bayalik ta swenta xcha’ snopji-bal yu’un tsobol winik antsetik occidentales yakalik ta spasel a’tel ta swenta skanateyel lum k’inal, yilel sok smuk’ubtesel te bitik ay t alum k’inal, sk’oplaliletik te ya stak’ tsaktik ta swenta muk’ubtesel ta jun tsob lum (Pastor, 2008). Ta bitik yantik, ja bayal sk’oplal yilel bit’il spasik yanyik tsob winik antsetik ta jun tsob lum, bats’il winikuk mok ma’uk, ya xjach’ sk’opon sbaik sok ulatawanejetik te k’alal smojt’esik ta internet te

Niño lacandón en la Zona Arqueológica de Bonampak

Page 69: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

67 |

un encanto especial al viaje turístico. La proyec-ción de estos valores supone para los indígenas unos ingresos que, gestionados por ellos mismos, pueden fomentar el desarrollo local comunitario, dándoles la oportunidad de competir en el mun-do globalizado del que forman parte.

Recordemos que el turismo comunitario se pone en funcionamiento a través de las estructuras consolidadas de los grupos que lo llevan a cabo, mediante sus propios sistemas de organización colectivos, y que

… ejerce un papel preponderante o protago-nista en su desarrollo, gestión y control, así como en la distribución de sus beneficios. El TRC no sustituye a las actividades agrope-cuarias tradicionales (agricultura, ganadería, pesca, producción artesanal…), sino que es una forma de ampliar y diversificar las opcio-nes productivas de las comunidades rurales y complementar así las economías de base familiar campesina. (CAÑADA, 2008: 20)

El indígena, en este caso, vende un producto turístico solicitado por el turista y, para ello, no duda en utilizar elementos de referencia cultural asociados a su identidad, que lo hacen más atractivo a los ojos del foráneo, como puede ser la indumentaria étnica, a través de la que recrean una imagen que está en el subconsciente del visitante y que marca claramente la diferencia entre ambos. Las imágenes son el señuelo con el que se atrapa al turista potencial, por ello, desde

fomentar el desenvolupament local comunitari i donar-los l’oportunitat de competir en el món globalitzat de què formen part.

Recordem que el turisme comunitari es posa en funcionament a través de les estructures consolidades dels grups que el porten a terme, mitjançant els seus propis sistemes d’organització col·lectius, i que

... ejerce un papel preponderante o protago-nista en su desarrollo, gestión y control, así como en la distribución de sus beneficios. El TRC no sustituye a las actividades agrope-cuarias tradicionales (agricultura, ganadería, pesca, producción artesanal...), si no que es una forma de ampliar y diversificar las opcio-nes productivas de las comunidades rurales y complementar así las economías de base familiar campesina. (CAÑADA, 2008: 20)

L’indígena, en aquest cas, ven un producte turís-tic sol·licitat pel turista, i no dubta a utilitzar ele-ments de referència cultural associats a la seua identitat per a fer-lo més atractiu als ulls del forà, per exemple amb la indumentària ètnica, a través de la qual recreen una imatge que està en el subconscient del visitant i que marca clarament la diferència entre ambdós. Les imatges són el cimbell amb què s’atrapa el turista potencial, per això, des de les agències de viatge fins a les guies escrites per a viatgers passant per milers de pà-gines en internet, es ressalten els trets identitaris de cada grup, posant l’accent en les peculiaritats

yich’el batel ta jun lo’ilal xchi’uk jun kuxlejal me-lelinel k’usi yak’o ta ilel toybail,xchi’uk chabeik jun kuxulil to lek ta xanav xamviletik. Li yak’el yu’unik ta li’e jtunel chal sventa yu’unik li bats’i vinik-antse-tik jujun ochem stak’inik k’usi sk’anojik stukik no’ox stak’ tsatsubtas smelol ta xch’ielal paraje balumil, yak’beik no’ox ta slekilal ta tsots k’oplal t asta-o sp’ejel balumil ta bu tsako sbaik ta moj.

Nabetik smelol k’usi li xambalil kalpuy ta xak’ik och’ ta yabtelal te no’ox xchi’uk yilobiletik, tsatsubtasbil ta tsoblejetik k’usi li spasik ta abtel, xchi’uk no’ox yu’un stukik te skotol stukil yabtela-nik ta tsoblebal jtsopble jetik, xchi’uk k’usi

Spas junsvunal tsot taj mek’ smelol xchi’uk j-abteletik snopel ta xch’ielal, sk’anel xchi’uk xcha’bijel, jech’ k’uxi ta xch’akel ta jujun yutsi-lalik. Li TRC mo’oj smak’ li stijelal abtel ta abtej ts’un vakaxetik kuxlejalil (ts’un ixim, vakax, ts’un choy, ts’unobil svu’emal abtelal, […] ja no’ox jun stalel ta jamel xchi’uk ta epajesel ta smelol ts’unbaletik ta jujun kalpuyetik ta bats’i lumaltik xchi’uk ts’akijestal jech li stak’inal ta yikobal alab nich’nabil osil vinik. (CAÑADA, 2008: 20)

Li bats’i vinik-ants, ta li’e smelol, chon jun k’usitik xamviletik sk’anojik li xamvile sventa le’ik mo’oj snopik ta stunel skotol k’usi oy ta ba balumil ta stuk’ibel kuxlejal, tsobo sba xchi’uk ko’olalil, k’usi ta pasik lek sk’upinel ta satital li yan lumetike, k’usi stak’ jech ta sk’u pok’ ants-vinik, jtsob krixano, ta stuk’il k’usi ta sch’iesik jun lok’obal k’usi li’e te-oy ta snopbenalil li jula’aletik xchi’uk sjam to lek sk’elobil ta jeltos ojilalik ta x-chibalik.

Page 70: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 68

bitk ayik ta talel kuxinel sok te bitik yilel te banti nainemik. Jich, te ulatawanejetik te ayik snopjibal yu’unik sok snaik spasel, k’alal xk’ot ta tsob lum ya snaix-a te bitik ya sta te’a, melel ya sta bitik ayik ta jun awilal sok te bi yilel te swinkilel mok yawalul tsob lum.

Cascada de Corcho Negro, Lacanjá Chansayab

Page 71: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

69 |

las agencias de viaje hasta las guías escritas para viajeros pasando por millares de páginas en in-ternet, se resaltan los rasgos identitarios de cada grupo, haciendo hincapié en las peculiaridades que, junto con los parajes naturales idílicos y los restos de culturas milenarias, convierten ciertos lugares en exclusivos. Por ello, los indígenas crean o recrean manifestaciones de su cultura, o basadas en esta, que proyectan no solamente cuando llegan los visitantes: también lo hacen a través de las páginas web que desde hace algún tiempo han diseñado para publicitarse sin intermediarios.

También hay que tener en cuenta que se está dando una reorientación en las actividades turísticas, en buena parte condicionada por la reflexión que las sociedades occidentales están haciendo en torno a la conservación, preserva-ción y sostenibilidad del medio, conceptos que podemos aplicar a diversos sistemas vinculados al desarrollo local (PASTOR, 2008). En cualquier caso, lo interesante es comprobar cómo en distintos lugares los individuos locales, ya sean campesinos o indígenas, empiezan a contactar con el turista desde que proyectan en internet rasgos de la propia identidad y del medio que habitan. Así, el visitante con cierta conciencia y responsabilidad, llegará a la comunidad con no-ciones previas de lo que va a encontrar, ya que conocerá algunas de las características peculia-res que definen el lugar y sus habitantes.

que, juntament amb els paratges naturals idíl·lics i les restes de cultures mil·lenàries, converteixen certs llocs en exclusius. Per això, els indíge-nes creen o recreen manifestacions de la seua cultura, o basades en aquesta, que projecten no solament quan arriben els visitants, sinó que tam-bé ho fan a través de les pàgines web que des de fa algun temps han dissenyat per a publicitar-se sense intermediaris.

També cal tenir en compte que s’està donant una reorientació en les activitats turístiques, en bona part condicionada per la reflexió que les societats occidentals estan fent a l’entorn de la conservació, preservació i sostenibilitat del medi, conceptes que podem aplicar a diversos sistemes vinculats al desenvolupament local (PASTOR, 2008). En qualsevol cas, és molt interessant com-provar com en diferents llocs els individus locals, ja siguen camperols o indígenes, comencen a contactar amb el turista des que projecten en internet trets de la pròpia identitat i del medi que habiten. Així, el visitant amb certa consciència i responsabilitat arribarà a la comunitat amb no-cions prèvies del que hi trobarà, ja que coneixerà algunes de les característiques peculiars que defineixen el lloc i els seus habitants.

Li lok’obalil ja’ li stsot smelol xchi’uk li k’usi ta tsakel li xamvil tsot ju’lel, xchi’uk le’ik, te no’ox li ventainbil ta xanavel xchi’uk li jtojobtasvanejetik ts’ibabil sventa jxanviletik, ep ech’ik batel ta sk’elobil nuti’, ja’ ch-lok’ li yilobil moj sko’olalik ta jujun tsob, spasik lek smelol k’usitik lek sk’upinel k’usi, taj moj xchi’uk paraje stalelik xchi’uk skomenal ta kuxlejalik lajuneb yoxbok’etik, spas sjelik t’ubil joysek balumil ta jun stujelal. Ja’ le’ik ta pasel ta tsoblej ta kuxlejal, xchi’uk tsako sba ta li’e, k’usi chak’ik ta ilel mo’oj no’ox bak’in ch-k’otik li jula’anvanel xchi’uk uk’ spasik ta stuk’il li sk’elobil nuti’ k’usi oy xa jutuk tao sil yikal skoltavanik ta yilobil, ta li’e sventa spukijesba xchi’uk ojliltasvanetik.

Oy to uk’ k’usi ta ich’el ta muk’ k’usi yikal li’e cha’ cholel mantal ta stijel abtel xambaliletik, ta lek chop yu’un k’otelek svulel ta snopobil jech’ k’usi ta tso-plemal smalelik ta le’ike k’usi yikal spasik ta smelolli ta sk’ejelek, xchabielal xchi’uk yikel sba baik abtelal ta o’lil stalel balumil, snopobil te k’usi stak’ ta yantik stuk’il spasobil abtel chukentasbil ta xch’ielal paraje (Pastor, 2008). Ta k’usuk no’ox smelol, ta tunel yu’un smuk’ ta smelol ja’ ta ak’el ta ilel k’uxixi ta yan lumetik li jujun vinik-antsetik ta parajeetik, me yu’unik xa jech k’ucha’al abtel osil yu’un bats’i vinik-antsetik, ch-lik sta sbaik xchi’uk li xamvil te no’ox k’aluk k’usi chak’ik ta ilel ta nuti’ yilobil te ta sko’olalil no’ox xchi’uk ta yo’lil bu nakalik no’ox. Jech’ li jula’anvanel xchi’uk xa jutuk snopbenal xchi’uk sventainobil, k‘alal chk’ot xchi’uk jutuk ojtakinel ba’ay to’ox te k’usi chk’ot stae, k’ucha’al chojtakinbe jujuntik ta yelaniletik tsot k’elobil k’usi yalobil li bu yajvil xchi’uk jnaklejetik.

Page 72: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 70

Mujeres artesanas del Taller Flor de la Selva. Frontera Corozal

Page 73: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

71 |

Mural de Bonampak

Page 74: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 72

Selv

a La

can

do

na

Árb

ol d

e ce

iba

Page 75: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

73 |

Gu

acam

aya

roja

Árb

ol d

e ca

ob

a

Page 76: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 74

3

U K’AX HACH WINIK

TU’ HTARO’ TAK XIMA tu’ kaharo’ a hach winik metzabok, naha yete lacanja’ chansayab, a chen kaho’ ich nueva palestina yete a chen

kah ich frontera corozal. Tu woro a he’ lah layti’ u boho’ a u k’aba’ u k’ax hach winik

Ich a he’ mehen kahar ha’ri’ p’ata’ tuba ne yan karanta’ k’ax way yok’o Chiapas, u k’axi tu’ yan ya’p che’ yete bak’: 32% ch’ich’ tu woro yan ich México, 341 k’axa’ ch’ich’, ha’ri’ ma’ ya’p yan way yete tan u ch’ehe bixa ah pan, hunk’u’ kot ma’ax, amo’ ya’ax yete chak, usin , ah ts’unu’, k’anbu, ah bu; 24% bak’ bexi’ bix a ch’ich’ tan u ch’ehe bixa hach barum, chan barum, ek’e xay, ah bo’ray; yan 44% tu woro ah pepe yan way yok’o México. A che’, ich hunp’e hectárea he’ a wirik ka’p’e wa oxp’e mil che’ k’axa’ u nuki yan ku k’uchu 90 metro, bixa ya’ache’, puna’, k’ache’ yete pe’tsk’in.

Ti’ a ha’, ich u lu’m ne ya’p yan tio’, tian a ha’: Usumacinta, Lacantún, Lacanjá, Jataté, Santo Do-mingo e Ixcán. Bexi tian a Miramar ich u pixan a he’ k’ax, yanti’ 7 906 hectáreas a lacanja’ yanti’ 1 030 hectáreas.

Ich a he’ mehen kahar, tian yatoch u yoh chuni winik ich lacanja’, Bonampak yete yaxchilan. U k’ax a hach winik ne pim mok ku tar u yire a ba-ykin yan yok’o k’ax bek bix yanti’ u chuni winik.

3

TOYEM TE’AK’ JA’MALETIK TA SLUMAL KABENALETIK

TE JOYTAYELTIK YA yik’otik bael ta slumal bats’il winik kabenaletik nakajtik ta Metzabok, Nahá sok ta Lacanjá Chansayab, ta slumal

Tseltaletik nakajtik ta Nueva Palestina sok ta slu-mal Ch’oletik ta Frontera Corozal. Spisil te tsojb lumetik into ja x-ayinik ta toyem te’ak’ ja’maletik ta slumal kabenaletik.Te lum k’inal into ja’xanix stukel te muk’ sjamlejal kananteybil ta slumal Chiapas, Ja’ into k’ixin k’inal te banti kukajtik cha’oxchajp te’ak’etik sok chanbalametik: lajchayeb xcha’winik porciento smakoj te mutetik ayinem ta México, te bina sk’an yich’ alele, ay jun xwaxaklajun winik chajp mutetik, ay chaojkojt’ te tsobolikto xkuxinix le’a, ay yantik ts’iin te yakalikix ta ch’ayele bit’il te pan mut, muk’ul xik, tsajal sok yaxal mo’etik, xulem, ts’unun, chekek, xoch’; chaneb xcha’winik porciento smakoj te chanbalametik xbejk’ajik ta sme’, ja’nix jich bit’il te te’eltik mutetik, spajo sba sok te balam, ijk’al choj, ch’in balam, tsajal choj; chaneb yoxwinik porciento smakoj te cha’oxchajp pejpenetik ayinem ta spamal México. Ta swenta te’ak’etik, stak’ yich’ tael ta jo’bajk’ mok wak bajk’ cha’oxchajp yanyantik smuk’ul te’etik, ay te ya staik lajuneb yo’winik snajt’ilal, le’ yich’ taela te Yax Te’, nujk’ul pat, ch’ujt’ te’ sok te guanacastle sbiil ta kaxlan k’op.

3

MATYE’EL LAKANTYONA

CHE’ MI PÄYONLA majlel tyi jula’ ya’ tyi lumal xlacandon bajche’ metzabok, Naha yik’oty lacanja chansayab, che’obach

bajche’tyak lakpi’älob xtseltalob ya’ tyi tsijib palestina yik’oty bajche’ lakpi’älob ch’olobä ya’ tyi Frontera Corozal, Ili tyejlumtyak jiñäch. Ili lum jiñach jump’ej käybilbä weñ kolemtyo bä ila tyi chyapas, ya’ äch baki añob pejtyelel yañtyakbä tye’ yik’oty batyäeltyak: 32% jiñäch cha’añ xtye’lemuty tyi chajp ty ichajp äñbä ila tyi mejiku, che’ bajche’ mi lajkäl, cha’añ 341 tyi chajp xtye’lemuty, añtyo kabälobä yik’oty añ wolixbä isajtyelob majlel che’äch bajche’ päm, colem xäye’, yäx päm yik’oty chächäkbä, xtyajol ñukbä, ts’uñuñ, xñakjol, xkuj; 24% yujilob bä chu’ chejach bache’ jini xtyel’emuty bajche’ bajlum, i-iK’ bajlum, alä bajlum, añach bajche 44% tyi pejtyelel jach bajche’ pejpem añ bä ila’ tyi tyejklum, che mi lajk’el bajche’ tye’el, che tyi jump’ej hactarea mi mejlel laktyaj cha’p’ej o uxp’ej mil bajche jach ikolemlel muk’bä ik’otyel tyi lujump’ej ijok’al metro, muk’bä junlujump’ej ijok’al, jiñäch bajche’ ceiba, caoba, ch’ujtyej yik’oty guanacastle.Che’ bajche’ ja’tyak, ila baki añonla che’ tyi ipejtyele tyi laktyejlum, jiñach bajche’ kolem ja’ Usumacinta, Lacantún, Lacanjá, Santo Domingo, yik’oty Ixcán, yambä ja’el bajche’ lämäl jach bä

Page 77: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

75 |

3

LA SELVA LACANDONA

NUESTRO RECORRIDO NOS lleva a visitar las comunidades indígenas lacandonas de Metzabok, Nahá y Lacanjá Chansayab,

la de indígenas tzeltales de Nueva Palestina y la de indígenas ch’oles de Frontera Corozal. Todas estas poblaciones forman parte de la denomina-da Selva Lacandona.

Este lugar es el único espacio que queda con mayor extensión de reserva natural en el Estado de Chia-pas; es una selva tropical que alberga muchas espe-cies de flora y fauna: el 32% de las aves de todas las especies que hay en México (es decir, 341 especies de aves, muchas de ellas endémicas y otras en peli-gro de extinción, como el tucán, el águila arpía, las guacamayas verde y roja, el zopilote rey, el colibrí, el ocofaisán y el búho); el 24% de los mamíferos, en la misma situación que las aves (como el jaguar, el puma, el ocelote y el tigrillo); el 44% de todas las especies de mariposas que hay en el país.

Con relación a la flora, en una hectárea se pueden encontrar entre dos y tres mil árboles de diferentes tamaños que llegan hasta los 90 me-tros, entre los que destacan la ceiba, la caoba, el cedro y el guanacastle.

En cuanto a la hidrología, la región concentra la mayor parte del agua superficial del país. Entre los ríos más importantes están el Usumacin-

3

LA SELVA LACANDONA

EL NOSTRE RECORREGUT ENS duu a visitar les comunitats indígenes lacandonas de Metzabok, Nahá i Lacanjá Chansayab,

la d’indígenes tzeltales de Nova Palestina i la d’indígenes ch’oles de Frontera Corozal. Totes aquestes poblacions formen part de la denomi-nada Selva Lacandona.

Aquest lloc és l’únic espai que queda amb major extensió de reserva natural en l’Estat de Chia-pas; és una selva tropical que alberga moltes espècies de flora i fauna: el 32% d’aus de totes les espècies que hi ha a Mèxic (és a dir, 341 espècies d’aus, moltes hi són endèmiques i altres en perill d’extinció com el tucà, l’àguila harpia, el guacamai verd i roig, el zopilot rei, el colibrí, el ocofaisán i el mussol banyut); el 24% dels mamífers (amb la mateixa situació que les aus, com el jaguar, el puma, l’ocelot i el gat tigrat); el 44% de totes les espècies de papallones que hi ha en aquest país.

En relació amb la flora, en una hectàrea es po-den trobar entre dos i tres mil arbres de diferents grandàries que arriben fins als 90 metres, entre els quals destaquen la ceiba, la caoba, el cedre i el guanacastli.

Quant a la hidrologia, la regió concentra la major part de l’aigua superficial en relació amb el total

3

LI TE’TIKAL YOSILAL LAKANTONETIKE

TA XANAVEL KUTIKE laj yik’unkutik batel ta sjula’anel li bats’i lumaliletik yu’un bats’i vinik-ants ta Metzabok, Naha’ xchi’uk

bats’i vinik-antsetik tzeltaletik ta Nueva Palestina xchi’uk jech ta bats’i vinik-antsetik ch’oletik ta Frontera Corozal. Skotol li’e jnaklejetik stsako sbaik ta moj xchi’uk li jbijiltasbil te’tikal osilale.

Li’e ya’vil slumal ja’ xa no’ox stuk ta osil yikal to ch-kom xchi’uk ep to smuk’ul ta cha’bibil stalel balumil yu’un slumal Chiapas, ja’ jun te’tikal k’ixin osilal k’usi ta xch’am epal jtos ta te’tikaltik xchi’uk chonbolom: 32% ta te’tikal mutetik skotol li jtos k’usi oy ta slumal México, jech ta alel, 341 jtos ta te’tikal mutetik, toj ep no’ox le’ike ja’ik te no’ox xch’iik, xchi’uk yantik oyik ta xi’eltik ta ch’ayel k’ucha’al panmut, sakil jol muk’ ta xik, yaxal mutetik xchi’uk tsoj, muk’ ta voskon, ts’unun, muk’ta mutetik, xkuj; 24% tal li chon bolometike, xchi’uk ta sko’ol stalelik k’ucha’al ta te’tikal mutetik k’uxi li k’anal bolom, ik’al bolom, ch’aj bolom, chut ch’aj bolom; oy jun 44% ta skotol li jtos ta pepenetik k’usi oy li’e ta jlumaltik. Xchi’uk li snupobil ta te’tikaltik, ta jun almul balumil ja’ stak’ ta tael yo’ilal ta chib xchi’uk ta oxib lajunvinik yoxbok’ te’etik ta yan-oik smuk’tikil k’usi chk’otik staylej lajuneb jo’vinik p’isel, yo’ilal ta muk’ubtasel k’ucha’al yaxte’, muk’tik te’etik, ch’ute’ xchi’uk vanakaste’.

Ta jech’ smelol yu’un li xch’akbe smelol vo’, ta

Page 78: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 76

Ich a he’ lu’m tuba kaha’ a hach winik, Tzeltales, Tzotziles, Zoques, Ch’oles, K’anjobales yete u her junp’e k’axa’ mehen kahar.

A he’ mehen kahar yan u yirik u bah yete ka’p’e naachi ts’ur net soy yok’o Chiapas, ich ka’na yete palenque yok’o u behi a fronteriza ich a kaba yete san cristobal de las casas, layti’ a beh ku much’ik u bah yete a nukuch beh.

A mehen kahar ne yan bihkira’, ku ye’sik ne ya’p’ baykin ma’ tsoy mok yah kraxmetik a k’ax, a lay lahi’:

Hunp’e. Ere k’ax, yok’o u tokiko’ u kor. Ka’p’e. Ku ch’aka’ che’ yok’o mea ich kor yete

tsentik wakax. Oxp’e. Ku p’atiko’ u mea ich kor ti’ u tsentiko’

wakax. Lahtunup. Ku kinsik bak’ yete ku harik che’. Hunbuk’a’. Ku ts’ikiro’ yete u yet winiki’ mok

ma’ poch yire u mea ti’ a naachi ts’ur ich u mehen kahar.

Hunbuk’a’ kutar hunp’ei’. Mok tu ts’aa mea ma’ ki’ mena’ u mebaho’.

ja’ bajche’ Miramar ya’ tyi ipusik’al kolem tye’el añ che’ bajche’ 7906 hectárea yik’oty tyi lacanjá añ bajche’ 1030 hectárea.Ila tyi lum baki woli lakäl mi Iimejlel laktyaj bajche’ iyotyotyob lakñojtye’elob bajche’ lacan-ja Bonampak yik’oty yaxchilam, jiñi matye’el xlacandoñob muk’ imulañ ik’elob weñ añbä iñatyibal, cha’añ ka’bäl jax ikämbalob añobä icha’añ, ila tyi joytyälel añ chumulob xtseltalob, xtsotsilob, xzoquejob, xch’olob, k’anjobal yik’oty yañtyakbä añob tyi joytyälel ili matye’el.

Mi lajk’el bajche’ iliyi cha’añ baki k’aläl chukbi-lob, chukbilob tyi chajp’ej wembä ik’äjñibal, ya’ tyi jolum mi laktyaj Palenque ya’ tyi bij prontera ye’balum , ya’ tyi yebal yik’oty ibäjlib k’iñ ya’ tyi matye’el mi laktyaj Jobel (San Cristóbal de Las Casas), jump’ej jach jiñi kolembij muk’ ba laktyaj.

Che mi lajk’el ili tyi ilumal, mi ipäs ibä kabäl wokol mukbä ik’otyel k’äläl ya tyi matye’el añob bajche’:

1. Tyoj kälel ma’añix ip’isol yik’oty bajche’ mi imelob icholel mi iyäk’ñañob, mi Iisek’ob yik’oty mi ipulob.

2. Jiñi sek’ tye’ woli ik’extyañ jiñi lum bajche’ woli tyi k’äjñel, che’ baki woli imelob icholel yik’oty baki woli ipäk’ob jam cha’añ wakax.

3. Wolix ikäyob imelob bajche’ woli cholel, woli iweñ melob bajche’ wajax.

4. Chijty bätye’el yik’oty xujchtye’5. Letyo tyi yumal cha’añ mi ip’äty-esañob jiñi

e’tyel cha’añ xjula’ob.

Ta swenta ja’, te bojts’ k’inal into ja’ muk’xan samkoj ta stojol spamal jlumaltik México, te muk’ul ja’etik bayal swentail ja’: te Usumacinta, Lacantún, Lacanjá, Jataté, Santo Domingo sok Ixcán. Ja’nix jich ay pam ja’etik bit’il te Miramar ayinem ta yot’an ja’maltik into, 7,906 sjamlejal sok 1,030 sjamlejaluk te Lacanjá.

Ta lum k’inal into, ya yich’ tael sna chichma-miletik sbiil Lacanjá, Bonampak sok Yaxchilán. Te toyem te’ak’ ja’maletik ta slumal kabenaletik ich’bil ta muk’ yu’un te ma’ch’atik ya yilik, ja’ yu’un te ay cha’ochajp bintik ay le’a ja’nix jich yu’un te tsobol talel kuxlejalil. Ta xejt’ k’inal into le’ nakalik-a te Bats’il winik kabinaletik, Tseltale-tik, Tsotsiletik, Sokeetik, Ch’oletik, K’anjobaletik sok yanyantik te nakajtik ta yan lumetik.

Swenta at’el pasbil, ta bojts’ k’inal into snuboj sbaj sok cha’ t’im lum yu’un ula’tawanejtik ta Chiapas, ta swenta swa’el Palenque snuboj sba sok te sbelal Fronteriza del Sur, ta banti xlok’tel k’aal sok ta slanil k’aal yu’un te ja’maltik snuboj sba sok te slumal Jobel, ja’ yich’ t’unel te be snu-boj sba sok te muk’ul be sbiil Panamericana.

Jich bit’il chajpnax yilel te lum k’inal into, ay bayal k’opetik te yixlajinojix te muk’ul ja’male, le’ ya jtajtik-a:

1. Tojk’aletik, ja’ yu’un te chikanax banti ya yich’ pasel te naetike sok te k’alal ya yich’ ayel sojk’wej, selab’ sok yich’ chik’el te lum k’inal yu’un te yich’ pasel k’altik.

2. Ts’etaw yu’un te bit’il yanyantiknax yich’

Page 79: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

77 |

ta, Lacantún, Lacanjá, Jataté, Santo Domingo e Ixcán. También existen lagunas como la de Miramar, en el corazón de esta selva, con una extensión total de 7 906 hectáreas, y la de La-canjá con 1 030 hectáreas.

En este lugar, también se encuentran las zonas arqueológicas de Lacanjá, Bonampak y Yaxchi-lán. La Selva Lacandona ha llamado la atención a muchos científicos tanto por la diversidad biológica como cultural con que cuenta. En ella habitan lacandones, tzeltales, tzotziles, zoques, ch’oles y k’anjobales, entre otros ubicados en distintas localidades.

Respecto a la infraestructura, la región se en-cuentra conectada con los dos polos turísticos más importantes de Chiapas: en la parte norte con la ciudad de Palenque a través de la carrete-ra Fronteriza del Sur, y en la parte oriental y sur de la selva con la ciudad de San Cristóbal de las Casas a través de la misma carretera, que se une con la Panamericana.

A causa de la diversidad de características que tiene esta zona se presenta una serie de proble-mas que han afectado considerablemente a la selva; entre ellos están:

1. Incendios forestales; por los asentamientos irre-gulares y las prácticas de roza, tumba y quema.

2. Deforestación; por el acelerado cambio de uso del suelo, de zonas forestadas a agrícolas y ganaderas.

del país, entre els rius més importants estan: l’Usumacinta, Lacantún, Lacanjá, Jataté, Santo Domingo i Ixcán. També existeixen llacunes com la de Miramar en el cor d’aquesta selva, amb una extensió total de 7 906 hectàrees i la de Lacanjá amb 1 030 hectàrees.

En aquest lloc també es troben les zones arqueolò-giques de Lacanjá, Bonampak i Yaxchilán. La Selva Lacandona ha cridat l’atenció de molts científics, tant per la diversitat biològica com cultural amb què compta. En aquesta zona habiten lacandones, tzeltales, tzotziles, zoques, ch’oles, i k’anjobales, entre altres situats en diferents localitats.

Pel que fa a la infraestructura, aquesta regió es troba connectada amb els dos pols turístics més importants de Chiapas, en la part nord amb la ciutat de Palenque a través de la carretera Fronteriza del Sur, i en la part orient i sud de la selva amb la ciutat de San Cristóbal de las Casas, a través de la mateixa carretera que s’uneix amb la carretera Panamericana.

Amb les característiques tan diverses que té aquesta zona, apareixen una sèrie de problemes que han afectat considerablement la selva, entre els quals destaquen:

1. Incendis forestals, resultat dels assenta-ments irregulars i de les pràctiques d’artiga, tomba d’arbres i crema.

2. Deforestació per l’accelerat canvi d’ús del sòl, de zones repoblades a agrícoles i ramaderes.

jtsop lum yich’o ep ta skotol jchop yu’un ta vo’ oy yolon lum xchi’uk k’ucha’al snupobil ta skotol spejel lumaltik, ta yo’ilal li uk’umetik toe p stu te-oyik: ta usumacinta, lakantun, lakanja’, jatate’, ch’ul tumin xchi’uk ixkan. Oy uk kuxijel nabetik k’ucha’al te li k’elobil nab nab ta yo’on li’e te’tikal balumil, xchi’uk jun smuk’ulal ta p’ejel sk’otol ta 7 906 almuletik ta balumil xchi’uk te ta Lacanjá yich’o 1 030 almuletik ta balumil.

Ta li’e yu’un ya’vil, te-oy uk ta tael ta jujun jtsep osil ta ya’vil sa’abil smelol sventa vo’nej ta Lacanjá, Bonam-pak xchi’uk Yaxchilán. Li ta te’tikal osilale ja’ yik’otal li a’iavaik ta ep ta mek’ p’ijil vinik.antsetik, jech’ ja’ skoj to ep yan kuxlejalik ta xkuxkuxilik k’ucha’al kuxlejalil xchi’uk k’usi yich’oj ta muk’ ta slumalil. Ta li’e jtsep osil te nakalik lakantonetik, tzeltaletik, tzotziletik, jtsuki’etik, ch’oletik, k’anjovaletik xchi’uk ta yo’lilal yantik te yak’o sbaik ta yantik jot bu nakalik.

Ja’ ta yich’el ta muk’ k’usitik pasbil xa yu’nik, ta xik tael li’e jtsop lum tsakal xchi’uk ta chib snitilul xam-baliletik ta ep stu ta slumal Chiapas, ta chop yu’un stuk’ilalil yak’ol balumil tsakal xchi’uk ta steklumal Palenque te no’ox ta ech’el batel ta muk’ t abe yu’un mojonalil ta pat k’ak’al balumil, xchiuk ta jchop yu’un ta slo’eb k’ak’al t aba balumil xchi’uk ta stuk’il pat k’ak’al ta balumil te ta te’tikal xchi’uk li slumal jo’bel, te no’ox ja’ ta ech’el batel ta ko’ol be k’usi yu’un sta-sba xchi’uk li be yu’un Panamerikanae.

Xchi’uk tae p yelaniletik ja’ toe p yantik tac hop k’usi yich’o ta jtsep osil, ta chk’ot ep ta chop

Page 80: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 78

6. Mach tyojobix ya’ tyi yumäl yik’oty mach bä añobik tyi yumal (ONG’S) cha’añ mi ikolemtyesañob jiñi jump’ej chajpaya.

tuuntesel te lume, melel ja’ yich’ pasel ta k’altiketik sok yich’ tuuntesel te lum banti ay te te’etike yu’un yich’ boltesel wakaxetik.

3. Yakal ta ch’ayel te bintik yich’ ts’unel yu’un te muk’ubix te bit’il yich’ bolel te wakaxe.

4. Mujk’teyel chanbalametik sok te ya yich’ ich’el bael te te’ak’etike.

5. Cha’oxchajp k’opetik te smakbeyik sbe te yilji-bal at’eliletik yu’un te lum banti stak’ xbeenik te ula’tawanejetik ta jujun tsojb naetik.

6. Ma’ yich’ojik sba ta muk’ te Muk’ul Naetik sok ONG’s te swentainojik spasel te snopji-bal muk’ubtasel te yiljibal at’eliletik yu’un ula’tawanejetik sok bintik yich’ boltesel.

Cartel anunciador de la Cascada de Corcho Negro, Lacanjá Chansayab

Page 81: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

79 |

3. Pérdida de la práctica agrícola tradicional; por la ganadería extensiva.

4. Cacería de la fauna y saqueo de la flora silvestres.

5. Conflictos políticos y sociales que obs-taculizan el adecuado desarrollo de los proyectos turísticos en cada comunidad.

6. Descoordinación de las instituciones gubernamentales y ONG’s en la aplicación de estrategias de desarrollo de proyectos turísticos y productivos.

3. . Pèrdua de la pràctica agrícola tradicional per la ramaderia extensiva.

4. Cacera de fauna i saqueig de la flora silves-tre.

5. Conflictes polítics i socials que obstacu-litzen l’adequat desenvolupament dels projectes turístics en cada comunitat.

6. Descoordinació de les institucions go-vernamentals i les ONG en l’aplicació d’estratègies de desenvolupament de pro-jectes turístics i productius.

k’opetik k’usi yu’un to ep xa ji laj ta ilbajinel li te’tikal ta yo’lilalik te oyik li’e:

1. Xchik’el yutsilal te’tik, ja’ slok’el smelol ta sko li chop naklejemik ta sba balumil xchi’uk li ta spasel spolel, stuch’el xchi’uk xchik’el.

2. Ta sbojel te’etik ta sko li sujabanil li ta tunel ti ta ba balumil, ta jtsep osil bu no’ox ts’unbil te’etik sventa no’ox ta abtelanel ta ts’un ixim xchi’uk ts’un vakaxetik.

3. Ch’ayel ta spasel li ts’un ixim ta kuxlejalik vo’nej ta sko xchi’uk li ts’un vakax ta jamalal osil.

4. Ta smilel chombolometik xchi’uk li yelk’anel slok’esel li te’tikaltik bolomchonetik.

5. Spasobil k’opetik sko yipal snopobil xchi’uk tsople-mal vinik-antstik k’usi ta smakik li lek xch’ielalil li ta sk’op spasel abtel xambaliletik ta jujun kalpuy.

6. Tuch’em sk’oplal ta muk’ul na yu’un ajvalil xchi’uk ONG’S te ta stunesel li snopbenal spasel ta xch’ielal ta sk’op spaselabtel xam-baliletik xchi’uk slok’es sp’olesobil.

Page 82: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 80

4

KU MU’CH’IK U BAHO’ A MEHEN KAHAR. BIHK CHUNBA U KAHTAR

YAH IRI BAYKIN ma’ tsoy mok yah kraxmetik a k’ax, yan ka’p’e ba’ yok’o u tsiki a mehen kahar. U yah chuni yok’o u tenatik a lu’um

ma’ la’ yani, k’ucho’ u her chen kah yok’o u si’pir zapatista, mok oki u tako’ lu’um yok’o u kaxtiko’ tuba ne tsoy u meaho’. A junp’e, lahi’ u k’at ya’arik ne ya’p u nahi k’uh ich u mehen ka-haro’, tu yanta ti u hok’o ich u mehen kahar ti’ u bin yok’o u her kahar bexi’ sa’ti u t’an u nukuch yete u tukur u chuni winik, bexi’ tan u sa’ta u t’anik u k’uh ku metiko’ ka’chik ti’ u k’atik u pak’a nar, bu’ur, ts’in, patan yete u her ba’.

A k’ax hach winik ne uch chunba u kraxmetik tuk’in ka’ tu p’ata a yaxchilan, Bonampak yete lacanja’, tuk’in kah k’uchi ah ch’ak puna’ ich XIX, a ha’ Usumacinta lahi’ tuk’in u k’ini ha’ ti’ ku mo-siko’ a che’ ich kah (tenosique) ku mariko’, pachi ku kaniko’ ich u kaha naachi ts’ur. Tuk’in tia tuh wesi Luis Echeverría ich 70% ich siglo XX, ne pim chunba u k’uchu ich k’ax, tu meta ka’p’e mehen kahar. U yah chuni lahi’ Frontera Echeverría (behe’ Frontera Corozal) woro chen kaho’ u t’an ch’ol, ti’ u taro’ k’axa’ lu’um. a hunp’e lahi’ Manuel Velasco Suárez (behe’ Nueva Palestina) woro chen kaho’ u t’an tzeltal, ti’ u taro’ k’axa lu’um.

U her hunp’e, tian tu mea bek bix Comisión Na-cional de Áreas Naturales Protegidas (CONANP),

4

BIT’IL YULATAY SBAIK NAKLEJETIK TA TOYEM TE’AK’ JA’MALETIK. SJAJCH’IBAL AKLEJETIK TA

TSOJB LUM

SOKNIX TE BINTIK te k’opetik la yich’ix alel, ayxan cheb skaj chikan ta ilel te snitoj jajch’el ta k’op te jujun tsojb naetike. Te

sbabial snito sba sok te maba chajpanbil sk’oplal lum, ja’into la stulantes sba k’alal och yantik tsobj bats’il winiketik tal lum k’inal yu’un te k’op jajch’esbil yu’un te zapatista, ja’into ja’ la stij jajch’el te ay ma’ch’atik ba spas snaik ta kananteybil ja’maltik melel ja’ la smakik banti xch’ij lek te sts’unubike. Te xchebale, ja’ swenta te ayix cha’oxchajb bit’il ch’uunik te kajwaltik ta jun lume, ja’into ja’ ya skoltey te ay ma’ch’atik ya xbajt’ik ta yanyantik lum sok te yich’ ch’ayel te bintik la yijk’iteybeyik te chichmametike sok te bintik snopjibal yu’unik te jujun talelal kuxlejale, ja’ te k’op into ya yak’ xch’ay bael te stalelal stojb ants winiketik sok te talelal kuxlejalil, ja’nix jich ya xch’ay yu’un te bit’il ya yich’ pasel te sk’inul ch’ul slum Ajawetik yu’un te bayaluk yak’ te ts’unubil ixim, chenek’, ts’inte’, lobal sok yantik.

Yanix me sk’an yich’ alel te patil jajch’ix ta bolobtesel te toyem te’ak’ ja’maletik ta slumal kabenaletik k’alal la yijk’teyik te Bats’il Winiketik nak’ajik ta Yaxchilán, Bonampak sok Lacanjá, ka’lal ochik te boj te’etik ta balunlajuneb jo’ jo’winik ja’wil (siglo XIX), te ja’ st’unojik ochel

4TYEMEL YIK’OTY LAKPI’ÄLOB YA’ TYI TYE’EL,

BAKI JACH LOK’EMOB

CHE’ BAJCHE’ JIÑI wokol tsa’ ixbä ajli añ cha’chajp weñ tsikilbä tsabä ityeche ili wokol ya’ tyi tyejlum. Tyi ñaxañ tsa

ich’ämäyob tyi iwenta jiñi lum, tsa’ bä ik’eleyob lakpi’älob tsa’ kajiyob tyi k’otyel yañobä jumujch che’äch bajche’ jiñi zapatistajob tsa’ bä ichi-liyob jiñi käñtyäbilbä matye’el añbä ya’ baki weñ p’ätyältyo jiñi lum. Tyi icha’p’elel bajche’ ñopbaläl tyi jump’ej tyejklum, tsa ilaj lok’sa lakpi’älob tyi jump’ej tyejlum yik’oty tsa’ ix sajtyi pejtyele noxi ñopbaläl yik’oty bajche’ mi I k’elob Imelbal, yik’oty ja’el tsa’ ix sajtyi bajche’ mi ik’elob ibä yik’oty tyi imelbal, bajche’ mi imelob ch’ujulbä k’iñijel cha’añ lakyum cha’añ weñ mi ikolel bajche’ ixim bu’ul, ts’ijm, ja’as yik’oty yañtyakbä.

Che mi lajkäl cha’añ jiñi matye’el lacandona tsa’ tyejchi tyi kälel tyi wajali jiñtyo tyi yoralel lakñojtye’elob bajche’ yaxchilan, Bonampak yik’oty lacanja, tsa’ ix kajiyob tyi k’otyel jiñi xtseptye’ob che tyi siglo XIX, baki mi ik’axtyañob jiñi ja’ usumacinta che’ tyi yoralel mi weñ bujty’el muk ichokob ju’bel majle jiñi kolem bäyetyak cha’añ mi ilotyob ya’ tyi tenosique, cha’añ mi ik’älä chokob majlel ya tyi Inglaterra. Che woli imel iyetyel jiñi yumäl Luis echeve-rria che’ tyi ityejchibal ja’bil lujump’ej ichak’al

Page 83: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

81 |

4

CONVIVENCIA DE LOS POBLADORES.

ORIGEN DE LOS DISTINTOS ASENTAMIENTOS

ADEMÁS DE LOS problemas ya mencionados, existen dos factores muy visibles que han originado los conflictos entre las comuni-

dades. El primero se relaciona directamente con la posesión ilegal de tierras, que se agudizó aún más por la presencia de otros grupos indígenas en la región como consecuencia del movimiento zapatista, que ha llevado a la invasión de reser-vas naturales establecidas dentro de la región en busca de tierras más fértiles. El segundo, se refie-re a la intolerancia de las prácticas de diferentes religiones en una misma comunidad, lo que ha contribuido a la emigración de la población hacia otras comunidades y a la pérdida de las creencias de sus antepasados y de la cosmovi-sión de cada cultura, lo que también conlleva la pérdida de parte de la identidad social y cultural, como las prácticas rituales en espacios sagrados para sus dioses a favor de las buenas cosechas de maíz, fríjol, yuca y plátano, entre otras.

Hay que mencionar que la destrucción de la Sel-va Lacandona comenzó, después de estar varios siglos abandonada por los mayas de Yaxchilán, Bonampak y Lacanjá, con la presencia de los madereros del siglo XIX, que tenían como acceso principal el río Usumacinta que servía para arrastrar, en temporada de lluvia, los trozos de

4

CONVIVÈNCIA DELS POBLADORS. ORIGEN DELS DISTINTS ASSENTAMENTS

A MÉS DELS PROBLEMES ja esmentats, existeixen dos factors molt visibles que han originat els conflictes entre les comunitats. El

primer es relaciona directament amb la posses-sió il·legal de terres, que es va aguditzar encara més per la presència d’altres grups indígenes en la regió com a conseqüència del moviment zapatista, que ha propiciat la invasió de reserves naturals establides dins de la regió a la recerca de terres més fèrtils. El segon es refereix a la in-tolerància de les pràctiques de diferents religions en una mateixa comunitat, que ha contribuït a l’emigració de la població cap a altres comu-nitats i a la pèrdua de les creences dels seus avantpassats i de la cosmovisió de cada cultura; això comporta la pèrdua de part de la identitat social i cultural, com les pràctiques rituals en espais sagrats per als seus déus a favor de les bones collites de dacsa, fesols, iuca, plàtan, entre d’altres.

Cap esmentar que la Selva Lacandona va co-mençar la seua destrucció després de diversos segles abandonada pels maies de Yaxchilán, Bo-nampak i Lacanjá, a causa de la presència dels fustaires del segle XIX, que tenien com a accés principal el riu Usumacinta per on arrossegaven, en temporada de pluja, els trossos de fusta que

4

TSOP NUPOBAIL LI TA JNAKLEJETIK TE TA TE’TIKAL YOSILAL LAKANTONETIK. SLIKEB LI

TA SJELELIK JUJUN JNAKLEBALILAL

YAN TE LI K’OPETIK cholbil xa smelol, oy-to yan chib skojetik to lek stak’ k’elel k’usi ja’ likesobil li k’opetik te no’ox ta stukik li

kalpuyetik. Li ta jun sba k’ope ja’ snupobil tuk’ no’ox ta mek’ xchi’uk ta yu’unik ta chopal smelol tsakojik’ li balumil, k’usi ja’ ji tsatsubtasto ep no’ox ta sko li sk’otel ta yantik jtsopbik li bats’i vinik-antsetik ta jtsop lum k’uxi ta sko chopol sk’op talel li sko stijel yu’unik zapatistae, k’usi ja’ li yich’o talel ep spojel balumil jech b uta chabibil xa stalel balumil te no’ox ta yut jun jtsop lum ta sko sa’el balumil bu lek to chak’ sat ts’unobajel. Li chibal k’ope, ja’ sk’an chal sventa ta makbal ch’un k’op ta sko spasel ta yan-oik ch’un k’op kavaltik ta jun no’ox kalpuy, k’usi ja’ koltavanej ta sko li buch’utik k’ejelik batel ta jnaklejetik te ta stuk’il yantik kalpuyetik xchi’uk ta ch’ayel li ta ch’unel ta ch’unelik vo’nej totil me’iletik xchi’uk ta snop-benal ta jujun kuxlejal, le’ik chich’batel ta ch’ayel ta sventa ta jujun ko’olal tsoplemalil vinik-antsetik xchi’uk kuxlejal k’ucha’al ta spasel yesal ta jujun ch’ul osil jamalal sventa yu’un yosik ta sko sk’anel lek sp’olemal ts’unbail ta ixim, chenek’, ts’inte, bats’i lobol, xchi’ukyantik.

Laj no’ox kalbe smelol k’usi ta te’tikal Lakantonae lik ta slajesel ts’akal to’ox ta ep jo’vinik ja’vilal tenbil ko-mel yu’unik li mayaetik ta Yaxchilán, Bonampak ja’

Page 84: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 82

Comisión Nacional Forestal (CONAFOR), Comi-sión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas (CDI) y el Proyecto de Desarrollo Social Integrado y Sostenible (PRODESIS) ti’ u yantiko’ baykin ma’ tsoy, a he’ pachi antbi ti’ u kahar naachi ts’ur. Bexi’ tian Na Bolom yete Conservación Internacional.

Ti’ u yantik u kaxtik bihk ku hok’o tak’in, bihk ku karantik k’ax yete bihk ma’ u ts’ikir u boho’ tuba kaha’ ich u k’ax hach winik, uh wesi Chiapas, yok’o Secretaría de Desarrollo Turístico (behe’ Secretaría de Turismo ti’ hwes Chiapas), ku chunik u metik oxp’e meaho’ ti’ naachi ts’ur ich oxp’e mehen kahar u k’aba’ Centros Turísticos de Contactos con la Naturaleza: a Escudo Jaguar ich Frontera Corozal tian yok’o u lu’um Ocosingo, Sna Ajaw tian ich Agua Clara ich Salto de Agua yete Ara Macao ich Reforma Agraria tian yok’o u lu’um Marqués de Comillas (lahi’ yani ka’chik a Ocosin-go ich u yaxk’in tuk’in chunba a mea, 1997).

A hach winiko’ bek bix Metzabok, Nahá y Lacanjá Chansayab, ku tsikbatik tu’ kaha’ neh k’axba ma’ bay uchik, ku ya’ariko’ ne ya’p ku ch’akiko’ che’ ti’ u ts’entik u wakax a chen kaho’ lahi’ Tzeltales, Ch’oles, Tojolabales y Tzotziles tiano’ xok’o ich u k’ax hach winik a chen kaho’ lahi’ mok ku ne kraxmetik a k’ax ku lah ch’akik ne ya’p che’ chen yok’o wakax.

che tyi siglo XX, tsa’ ix kajiyob tyi majlel ya’ tyi matye’el, ya’ baki tsa’ kaji ipäsob ibä jiñi xchumtyälob. Jiñi ñaxambä bajche’ pronte-ra echeverria (kämbilbä wäle protera coro-zal) cha’añ lakpi’älob yujilobä ty’añ tyi ch’ol, tyilemo’bä baki jachbä lumaläl tyi jol (norte) matye’el; tyi icha’p’elel jiñäch Manuel Velazco Suárez (kämbilbä wäle tsijib palestina) cha’añ lak piälob yujilobä ty’añ tyi tseltal lok’emobä tyilel tyi jolmatye’el yik’oty tyi bäjlib k’iñ ya’ tyi matye’el lacandona.

Tyi yambä, ya’ añob jiñi xk’elojelob cha’añ yo-mob abi ijisañob jiñi wokol tsa’ ixbä lajkälä che’ bajche’ Comisión Nacional de Áreas Naturales Protegidas (CONANP), Comisión Nacional Forestal (CONAFOR), Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas (CDI) yik’oty bajche’ Proyecto de Desarrollo Social Integrado y Sostenible (PRODESIS) ili iyujtyibal tsa’ imele jiñi Unión Europea. Jiñi cha’añ mi laktyaj ka’bäl much’chokobilobä mach bä año’bik tyi yumal che’ bajche’ nabolom yik’oty conservación inter-nacional, yik’oty yañtyakbä .

Cha’añ mi iyäk’ jump’ej ilok’ib wokol tyi tyak’iñ ambientales y sociales Wolibä iletyojiñob lakpi’älob chumulobä ya’ tyi matye’el lacandona jiñi yumäl cha’añ chyapas, bajche’ jiñi Secretaría de Desarrollo Turístico (kämbil wälej secretaria cha’an yumäl tyi chyapas tsa tyejchij imel ux-chajp chajpaya xk’eloñel tsa’ imele bajche’ yojlil

te sbelal muk’ul ja’ Usumacinta, ja’ tuun yu’unik melel ja’ oranax kuchotik bael yu’un te takin te’etik ta ja’ ta sk’aalel ja’al jich ya yich’ik ta tael ta Tenosique, ja’ ya stikunik bael ta Inglaterra te te’etike. K’alal ayin ta ajwalil Luis Echeverría, ta slajibal tab jo’jo’winik ja’wil (década de los 70’s del siglo XX), le’ jajch’ bael ta kuxinel ta muk’ul ja’mal tsobol winik antsetik jich pastaj cha’ tsojb naetik-a. Frontera Echeverría (yo’tik Frontera Co-rozal), ta sbabial ch’oletik te jajch’emik ta swa’el muk’ul ja’mal te ma’ch’atik bajt’ik ta kuxinel le-a; ja’nix jich ta Manuel Velasco Suárez (yo’tik Nue-va Palestina) te xche’bal winik antsetik Tseltal talemik ta cha’oxchajp jol lumetik ayinemik ta swa’el sok banti xch’aybeel k’aal yu’un te toyem te’ak’ ja’maletik ta slumal kabenaletik.

Ja’nix jich, ay cha’ox tsojb Muk’ul Naetik te yot’an xchapik lek te k’opetik te la yich’ix ak’el ta na’el stojol bit’il te Comisión Nacional de Áreas Naturales Protegidas (CONANP), Comisión Na-cional Forestal (CONAFOR), Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas (CDI) sok te Proyecto de Desarrollo Social Integrado y Sostenible (PRODESIS), te slajibal ja’ koytaybil yu’un te Unión Europea. Ja’ nix jich, stik’ojik sba te tsoblej sbiil Na Bolom, Conservación Interna-cional, sok yantik.

Yu’un jich stak’ yich’ lejbeyel bit’il yich’ chapel te sk’oplal tak’in, k’inal sok lum te yakal yilel te naklejetik ta toyem te’ak’ ja’maletik ta slumal ka-

Page 85: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

83 |

madera que eran recogidos en Tenosique y final-mente exportados, principalmente a Inglaterra. Con la política de gobierno de Luis Echeverría, a principios de la década de los 70 del siglo XX, co-menzó la mayor migración hacia la selva; mues-tra de ello es la fundación de dos localidades. La primera es Frontera Echeverría (actualmente Frontera Corozal) por indígenas hablantes de la lengua ch’ol, provenientes de distintos munici-pios del norte de la selva; la segunda, Manuel Velasco Suárez (actualmente Nueva Palestina) por indígenas hablantes de tzeltal, procedentes de distintos municipios ubicados de los lados norte y poniente de la Selva Lacandona.

Por otra parte, existe presencia de instituciones que intentan resolver los problemas mencio-nados, como la Comisión Nacional de Áreas Naturales Protegidas (CONANP), la Comisión Nacional Forestal (CONAFOR), la Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indí-genas (CDI) y el Proyecto de Desarrollo Social Integrado y Sostenible (PRODESIS), este último financiado por la Unión Europea. Además, se encuentran inmersas allí organizaciones no gu-bernamentales, como Na Bolom y Conservación Internacional, entre otras.

Con la finalidad de dar una solución alternativa a los problemas económicos, ambientales y sociales a los que se enfrenta la población que vive en la Selva Lacandona, el Gobierno del

arreplegaven en Tenosique i que finalment ex-portaven, principalment a Anglaterra. Amb la po-lítica de govern de Luis Echeverría, a principis de la dècada dels 70 del segle XX, es va començar la major migració cap a la selva, mostra d’això és la fundació de dues localitats. La primera és Fron-tera Echeverría (actualment Frontera Corozal) per indígenes parlants de la llengua ch’ol, provinents de diferents municipis del nord de la selva; i la segona Manuel Velasco Suárez (actualment Nueva Palestina) per indígenes parlants de tzel-tal, procedents de diferents municipis situats del costat nord i ponent de la Selva Lacandona.

D’altra banda, hi ha la presència d’institucions que intenten resoldre els problemes esmentats com la Comissió Nacional d’Àrees Naturals Protegides (CONANP), Comissió Nacional Forestal (CONAFOR), Comissió Nacional per al Desenvolupament dels Pobles Indígenes (CDI) i el Projecte de Desenvolupament Social Integrat i Sostenible (PRODESIS), aquest últim finançat per la Unió Europea. A més, s’hi troben immerses or-ganitzacions no governamentals com Na Bolom i Conservació Internacional, entre d’altres. Amb la finalitat de donar una solució alternativa als problemes econòmics, ambientals i socials que enfronta la població que viu en la Selva La-candona, el govern de l’Estat de Chiapas, a través de la Secretaria de Desenvolupament Turístic (actualment Secretaria de Turisme del Govern

ta yech’el sko sk’otelik li tuch’ te’etik ta jo’vinik ja’vil XIX, yich’o ta smuk’ ta yochebal li uk’um usumacin-tae k’usi ch-tun ox sventa sjochelbatel ta yorail no’ox k’alal chak’ jo’e li tuch’benal te’e sventa ta stamik likel ta Tenosique, k’usi slajel to’ox ta chonik batel nom li bankilal tunel yu’unik ja’ Inglaterra. Xchi’uk ta yipalik snopobil ta a’valil yu’un Luis Echeverría, ta slikebal no’ox ta slajunebalil ja’vil ta 70’s ta jo’vinikal ja’vil XX, ja’ slikes ta ep no’ox batel ta yan lum te no’ox ta stuk’il te’tikal, yak’otbil ta ilel li’e ja’ ta sk’ot ta pasel ta chib nakebtasel jnaklometik. Li jun sba k’ope ja’ Frontera Echeverría (tanae ja’ Frontera Coro-zal) ta bats’i vinik-antsetik ja’ ch-pojik taj k’op ch’ol, lok’emik tal ta yan teklumetik ta yak’ol stuk’ulilalil balumil te ta te’tikal; xchi’uk ta chi’b sbae ja’ Manuel Velasco Suarez (tanae ja’ Nueva Palestina) ta bats’i vinik-antsetikja’ ch-k’opojik taj sk’op tzeltal, lok’emik tal ta yan teklumetik te-oy yavilik ta xokon yak’olal stuk’ilal balumil xchi’uk ta stuk’il malk’ak’al ta te’tikal lakandonae.

Ta yan to’ox xokon, oy li oy sk’otemik ta muk’ul naetik k’usi chak spasik chapel skotol li k’opetike albil xa smelolk’ucha’al ta yabtelal slumal ta sjoylejal stalelal balumil k’elbilik (CONANP), yabtelal slumal yutsilal (CONAFOR), yabtelal slumal sventa xchi’uk li steklumal bats’i vinik-antsetik (CDI) xchi’uk xcho-lobil ta xch’ielal tsoplemalil vinik-antsetik ech’esel xchi’uk yiko-sba (PRODESIS), li’e slajeb tojbil yu’un spamal slumal Europae. Yan te, ja’ te ochemik ta tael tsoblebaletik mo’oj tsakalik ta a’valil k’ucha’al Na

Page 86: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 84

xjula’ob muk’ bä ik’el matye’el, mäktyijib bajlum (Escudo Jaguar) ya’tyi Frontera Corozal tyi Mu-nicipio Ocosingo, sna ajaw en säk bä ja’ (Agua Clara) ya’tyi saltu yagua yik’oty Ara Macao.

Jiñi Lacandones mi chäñ yälob bajche’ woli ijilel majlel matye’el ya’ baki chumulob, mi yälob cha’añ jiñi Tseltales, Ch’oles, Tojolabales yik’oty Tsotsiles ya � bä läk’äl chumulob, ba’ jaxäl ilu-mob Lacandones, ili lakpi’älob woli isek’ob tyilel tye’el cha’añ mi pik’ob jam cha’añ wakax.

benaletik, te Muk’ul Tunel ta Chiapas, ta swenta Secretaría de Desarrollo Turístico (yo’tik Secre-taría de Turismo del Gobierno del Estado de Chiapas), la sjach ox kum yiljibal at’el ta ox pam lumetik biiltesbil Centros Turísticos de Contactos con la Naturaleza: Escudo Jaguar en Frontera Corozal ayinem ta slumal Ocosingo, Sna Ajaw ta Agua Clara slumal Salto de Agua sok Ara Macao ayinem ta Reforma Agraria slumal Marqués de Comillas (ja’into ja’ slumal-a te Ocosingo k’alal jajch’ yich’ pasel te yiljibal at’elil, ta 1997).

Te kabinaletik nakajtik ta Metzabok, Nahá y La-canjá Chansayab, ma’ sjelik te snopjibajl yu’unik te bit’il yilik te yakal bolobel te slum k’inalik, ya yalik te ja’ yakal sboltesik te Tseltaletik, Ch’oletik, Tojolabaletik sok Tsotsiletik te sbol swakaxik melel ja’ ya sbojik te te’etike.

Turi

stas

y n

atu

rale

za e

n Y

axch

ilán

Page 87: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

85 |

Estado de Chiapas, a través de la Secretaría de Desarrollo Turístico (actualmente Secretaría de Turismo del Gobierno del Estado de Chiapas), inició la ejecución de tres proyectos turísticos en tres localidades denominados Centros Turísticos de Contactos con la Naturaleza: Escudo Jaguar, en Frontera Corozal del municipio de Ocosingo; Sna Ajaw, en Agua Clara, en Salto de Agua, y Ara Macao, en Reforma Agraria, del municipio de Marqués de Comillas (que pertenecía al municipio de Ocosingo en el año de inicio del proyecto, 1997).

Los lacandones tanto de Metzabok y Nahá como de Lacanjá Chansayab, mantienen una versión sobre el deterioro ecológico de su hábitat: ellos mencionan que las grandes extensiones de potreros establecidos por comunidades tzeltales, ch’oles, tojolabales y tzotziles alrededor de su territorio han sido la mayor amenaza contra la Selva Lacandona por la tala inmoderada que ha exigido el establecimiento de la ganadería extensiva.

de l’Estat de Chiapas), inicia l’execució en tres localitats de tres projectes turístics denominats Centres Turístics de Contactes amb la Naturalesa: Escudo Jaguar en Frontera Corozal del municipi d’Ocosingo, Sna Ajaw en Agua Clara en Salto de Agua i Ara Macao en Reforma Agraria del municipi de Marqués de Comillas (pertanyia al municipi d’Ocosingo en l’any d’inici del projecte, 1997).

Els lacandones tant de Metzabok i Nahá com de Lacanjá Chansayab, mantenen una versió sobre el deteriorament ecològic del seu hàbitat: ells esmenten que les grans extensions de poltrers assentats per comunitats tzeltales, ch’oles, tojola-bales i tzotziles que es troben al voltant del seu territori han estat la major amenaça de la Selva Lacandona per la tala immoderada que ha dut a l’establiment de la ramaderia extensiva.

Bolom xchi’uk sk’ejelik sjunul balumil, xchi’uk oy to no’ox ep tantik.

Xchi’uk ta slajebal ta a’bejel jun xchapbenal sjelobil ta k’opetik ta sko sk’oplal tak’in, setset joyjoy balumil xchi’uk tsoplemalil vinik-antsetikk’usi ta stajulan-o svokol li jnaklej k’usi skusijelik ta te’tikal Lakantonae, li a’valil ta slumal Chiapas, te no’ox ta muk’ul na ts’ibajometik ta xch’ielal xambalil (tanae ja’ muk’ul na ts’ibajometik ta xambalil ta a’valil ta slumal Chia-pas) liktal ta spasel ta oxib sk’op spasel abtel ta xam-baliletik ta oxib nakebtasel jnaklometik bijintasbilik k’ucha’al o’liletik xambalil ta mats’aneletik xchi’uk stalel balumil; xojobinel ik’al bolom ta Frontera Corozal ta sulmal ta Ocosingo, sna ajaw ta sakil vo’ ta slumal p’itemal vo’ xchi’uk Ara Macao ta k’atbuj ventanail osil ta slumal ta Marques de Comillas (tsakal to’ox ta slumal Ocosingo ta sja’vilal te k’aluk ji lik ta pasel sk’op abtel, 1997).

Li Lakantonaetike jech’ k’ucha’al ta Metzabok, Nahá xchi’uk Lacanjá Chansayab, smalk’inik jun sk’elojibal sventa ta slajesel ch’akbel kuxlejal ba balumil ta snail bolomchonetike, le’ike chalbeik smelol k’usi ta muk’tik smuk’ul pasbilik ta potreroetik yak’ojik ta pa-sel li bats’i tzeltaletik, ch’oletik, tojolabaletik xchi’uk tzotziletik k’usi ja’ stajobeik ta joyjoy te ta sbalumil bu oy ep trot xi’elal k’op ta te’tikal Lakantonae ta sko li sbojel muyuk’ chapambil smelol li te’etike k’usi ja’ ych’obatel ta k’otel ta ts’unob ta jamalal osil.

Page 88: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 86

Cabañas turísticas de Nueva Alianza, Frontera Corozal

Camas de cabañas turísticas en Tres Lagunas, Lacanjá Chansayab

Page 89: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

87 |

Cabaña turística en Tres Lagunas, Lacanjá Chansayab

Cabañas turísticas de Escudo Jaguar, Frontera Corozal

Page 90: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 88

5

U CHUNI YETE BIHK TAN U CH’IHI A MEA TI’ NAACHI TS’UR ICH K’AX

ICH MEHEN KAHAR YAN tu’ ku k’uchu a naachi ts’ur, a bahi’ a winik ku kaxtik bihk ku tsoy u mea ti’ a naachi ts’ur

Yok’o xaman ich k’ax hach winik yan ka’p’e tu’ kaha’ hach winik: Metzabok yete Nahá. Junp’e tian yok’o tu’ karanta’ k’ax yete ba’k (APFyF) ich Metzabok a’ra’ ti’ ich 23 ich septiembre 1998 yete 3 368 hectáreas, tian yok’o u lu’um Ocosin-go. A mea ti’ naachi ts’ur chunba ich 1997, tu mu’ch’a u boho’ tu mea, chen, mana’ u hu’ni ti’ u meaho’.

Yoh chun anta’ ti’ Santo Domingo tuba yani mok ku yantik a chen kah, a he’ yaxk’in tu meta: hunp’e nahi o’chi, oxp’e nah tu’ ku wene ts’ur, ka’p’e tu’ yichkir yete ka’p’e kuchta’(pachi tu meta ti’ u metik yatoch harakniki). Ich u yaxk’ini 2007, tu kaxto’ mok antik ti’ u niktar naachi ts’ur ich k’ax, ti’ u xima yete u ye’sik ti’ a naachi ts’ur bay ku metiko’, lahi’ ts’aikti’ u mea a Desarrollo Social Integrado yete Sostenible (PRODESIS). Bexi’ anta’ ti’ Comisión Nacional de Áreas Natu-rales Protegidas ti’ u ka’nsa’ bihk u k’at u karantik a k’ax.

A winik mok tu mu’ch’a u boho’ ti’ u mea ich metzabok, ma’ ne pim p’ata’ u winik; behe’ ha’ri’ oxturo’ winik. Lati’ yok’o ka hok’i u winik a

5

CHE’ BAJCHE’ TSA’ TYEJCHI YIK’OTY BAJCHE’ WOLI IMELOB MAJLEL E’TYEL XCHUMTYÄLOB YIK’OTY

XPAXYALOB YA’ TYI MATYE’EL LAKANTYONA

Junjoyjax baki woli lakäl, ijaychap bajche mi chaleñob etyel jiñi chumtyilob, jiñäch ba-jchetyak ikäñbalob mi pijtyañob jiñi xjula’ob

yik’oty añ kabäl tyemel etyel mi melob.Yatyi jolum matye’el lacandona añ cha’p’ejty xchumtyälob Lacandones mäktyäbilbä icha’añob jiñäch bajche’: Metzabok yik �oty Nahá. Jiñi jump’ejty xchumtyäl ya’ añob baki käñtyibäl jiñi matye’el yik’oty bätyä’eltyak (APFyF) icha’añ Metzabok (la yum xmel chajk) tsabä tyejchi tyi käñtyäñtyel tyi uxp’ej ichak’al septiembre tyi 1998 iñuklel 3,368 hectarias, icha’añbä jol-tyeklum Ocosingo. Jiñi e’tyel cha’añ mi mejlel ipi’tyañob xpaxyalob tsa’ tyejchi tyi ja’bil1997, tsi bajañ tyempañob ibä mach yik’otyik x-etyelob tsi tyecheyob imel ili e’tyel.Jiñi naxañ alä koltyiñtyel tsa’ ityajayob tyi Instituto Nacional Indigenista ya’ bäj añ tyi Santo Domingo, jiñi ja’bil tsa’ mejli tyi mejlel bälñäk’ältyak, k’uxlibwaj, uxp’ej wäyibäl otyoty, chap’ej ts’ämibäl yik �oty chap’ej bätyal, añ ja’el ba’ mi mejlel laktyich’ lakwäyib tyi matye’el. Che’ tyi jábil 2007, tsa’ ityajayob yambä kol-tyäñtyel cha’añ mi weñ p’äty-esañob majlel ili etyel wolibä imelob yik’oty xpaxyalob, ijol ili xkoltyaya jiñich Proyecto Desarrollo Social In-

5

XJAJCHIBAL SOK SMUK’UBTESEL YILEL YUTSILAL LUM K’INAL TA TOYEM TE’AK’

JA’MALETIK

AXAN JA’NIX SK’OPLAL te slumal kabenaletik, jujun tsojb naklejetik jach’emikix spasel ta xejt’exejt’ sk’inalik yilel yutsilal lum k’inal,

skaj te bit’il ayinemik le’a, te ya smulanik k’alal xk’ot ula’tawanejetik, soknix te bit’il xchapik te bintik ya sk’anik.

Ta swa’el toyem te’ak’ ja’maletik ta slumal ka-benaletik, ay cheb lum te smakoj te kabinaletik: Metzabok sok Nahá. Te sbabial ya yich’ ta tael ta yutil sjoylejal yu’un Area Protección de Flora y Fauna (APFyF) yu’un Metzabok (Ajaw te yak’tel chawuketik) albil ta oxeb xcha’winik sk’aalil sep-tiembre 1998 sok 3.368 hectareas, slumal Oco-singo. Ta 1997 jajch’ sk’oplal te yiljibal at’elile, k’alal la stsob sba cha’oxtul naklejetik te ma’yuk tunel nitbil yu’un, te bina sk’an yich’ ta alele, ja’ te may’uk jajch’esbil sjunal yu’un te spasel sjunil lekil kuxlejal.

Ta sbabial ja’ la yak’ tak’in te Instituto Nacional Indigenista ayinem ta Santo Domingo, ta ja’wil into la yich’ pasel: jun snail jpas we’lil, ox wol wayibal na, cha’ wol na yu’un atinel sok cha’ wol tsa’nejibal (ja’i patilik into ja’ yu’unik te ma’ch’atik xk’otik ta julbal). Patil, ta 2007, koltaywan te consultoría para el fortalecimiento de los Centros de Ecoturismo de la Selva, jich ya yich’ pasel-a te

Page 91: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

89 |

5

INICIO Y DESARROLLO DEL TURISMOCOMUNITARIO EN LA SELVA

A PESAR DE QUE nos referimos a una misma región, cada comunidad ha iniciado la andadura en el turismo a su manera,

influenciados por su relación con el medio, su experiencia en recibir visitantes y sus formas de gestión, muchas veces orientadas hacia el cooperativismo.

En la parte norte de la Selva Lacandona, hay dos localidades ocupadas por los lacandones: Met-zabok y Nahá. La primera localidad se encuentra dentro del Área de Protección de Flora y Fauna (APFyF) de Metzabok (Dios hacedor de truenos), declarada el 23 de septiembre 1998, con 3 368 hectáreas, del municipio de Ocosingo. El proyecto turístico se inició en 1997, con la integración de un grupo de trabajo sin personalidad jurídica, es decir, sin acta constitutiva por parte del notario público.

Los primeros apoyos financieros fueron otorgados por el Instituto Nacional Indigenista con sede regio-nal en Santo Domingo; en ese año se construye-ron: una cocina-comedor, tres cabañas, dos duchas o regaderas y dos sanitarios comunes (estos últimos para el área de acampada). Posteriormente, en el año 2007, se contó con la partición de una consul-toría para el fortalecimiento de los Centros de Eco-turismo de la Selva, para formar rutas y diversificar

5

INICI I DESENVOLUPAMENT DEL TURISME

COMUNITARI EN LA SELVA

A pesar que ens referim a una mateixa regió, cada comunitat ha iniciat la marxa en el turisme a la seua manera, influïts

per la relació amb el medi, l’experiència a l’hora de rebre visitants i les formes de gestió moltes vegades orientades cap al cooperativisme.

En la part nord de la Selva Lacandona hi ha dues localitats ocupades pels lacandones: Metzabok i Nahá. La primera localitat es troba dins de l’Àrea de Protecció de Flora i Fauna (APFyF) de Metzabok (Déu faedor de trons), declarada el 23 de setembre de 1998, amb 3 368 hectàrees, del municipi d’Ocosingo. El projecte turístic es va iniciar en 1997, amb la integració d’un grup de treball sense personalitat jurídica, és a dir, sense acta constitutiva per part del notari públic.

Els primers suports financers van ser atorgats per l’Institut Nacional Indigenista amb seu re-gional a Santo Domingo; en aquell any es van construir: una cuina menjador, tres cabanyes, dues dutxes i dos sanitaris comuns (aquests últims per a l’àrea de campament). Posterior-ment, l’any 2007, es va comptar amb la partició d’una consultoria per a l’enfortiment dels cen-tres d’ecoturisme de la Selva, per a formar rutes i diversificar els serveis oferits als visitants,

5

SLIKEBAL XCHI’UK XCH’IELAL TA XAMBALIL TA BATS’I LUMALIL TE TA TE’TIKAL YOSILAL

LAKANTONETIK

TA SKO TO’OX K’USI TA-OBETIK ta jun no’ox jtsop lum, ta jujun bats’i lumalile slikesojik xa xabavesel ta xambalil ta stukik no’ox, ch’un mantaletik ta

sventa snupobil xchi’uk yolil slajelal stalel te’tik, ta sna’el k’ucha’al ta xch’am li jula’anetike xchi’uk li smelol ta sk’anel ep no’ox vélate yich’obe stuk’il li komonbail.

Ta stuk’ilalil li yak’olal slumal ta te’tikal Lakandonae, oy chi’b jnaklebaletik mak’bilik ta Lakantonaetik; Me-tzabok xchi’uk Nahá. Ta jun sba naklebal te ta tajel ta yut no’ox ta sjoylejal ta sk’elbail ta te’tikaltik xchi’uk chombolometik (APFyF) de Metzabok (ch’ul kavaltik spasel st’omesel chauk) albil smelol ta oxib xcha’vinik setiembre ta 1998, xchi’uk ta tsopbil skotol ta jun abtel jech mu’yuk slekilal tuk’ lek, jech ta alel, mu’yuk vun snopbenal skapibal ta sventa yu’un te iskribano jpas mantal.

Li sbaba koltajel stojelik ji ak’batik yu’un xchi’uk ta smuk’ul na bats’i naklome xchi’uk nakiem ta jtsop lumetik ta yasanto tumin, ja’ te ja’vilalej ji yich’ pasel: jpasel-ve’ebal na, oxib te’il na, chib atinebal xchi’uk chib tsa’nebal (li’e slejeb ja’ sventa ta sjoylejal te vayebal). Ts’akalto to’ox, ta sja’vilal 2007, laj yich’ tael koltael ta jun toyemal ts’u vo’ sventa tsatsubtajesel te li o’liletik ta ich’el ta muk stalel balumil ta te’tikal, sventa spasel be’etik xchi’uk sjelelalik te yak’el abtelal

Page 92: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 90

mok tu yan chunu u mea: ne ya’p’ u mu’ch’iko’ ta’k’in ti u kaxtiko’ u her mak ts’aik ta’k’in ti’ u meaho’; ku mu’ch’ik u baho’ tu mea ti’ u harik u lobi; muh ts’ekti’ u mea ti’ naachi ts’ur yete ma’ u k’uchu ts’ur mix ku yoko ta’k’in.

Ka’p’e tian ichi tu’ ku karanta’ k’ax yete bak’ (APFyF) ich Nahá a’ra’ ti’ ich 23 ich septiembre 1998 yete 3.847 hectáreas, tian yok’o u lu’um Ocosingo. A he’ k’ax karanta’ yanti’ oxp’e k’axa’ k’ax; k’ax ma’ u hutu u le’, k’ax subperennifolia yete k’ax woro ch’ur yete ne ya’p’ u baiti’ che’.

Yah iri a oxp’e k’axa’ k’ax yanti’ a naha bexi’ yan ne tsoy yirik a naachi ts’ur bixa ya’ax ha’ yete bak’ ( ayin yete ch’ich’), tu mu’ch’ u haho’ tu mea ich u yaxk’ini 2000 ti’ u metiko’ ti’ u wene naachi ts’ur ich naha’, antbi ti’ mok ku yantik a chen kah (CDI). U k’aba’ tu’ ku wene ts’ur lahi’ hach winik naha’ , hun mu’ch’ ku meaho’ chen mana’ u hu’ni. A bon oki tu mea yoh chun yan 52 winik ti’ a 2010 ha’ri’ hp’ati 12 u winiki.

Yanti’ oxp’e nah tu’ ku wene ts’ur, hunp’e nahi o’chi ku yoko 20 winik yete yan ti’ u metik yato-ch harakniki yanti’ ka’p’e tu’ yichkir yete ka’p’e kuchta’. Tuba yan a nah ti’ u wene naachi ts’ur ku k’aniko’ ki’p’ solar. P’isi’ yan beh ti’ u xima ich k’ax u chukuchi lahi’ 636,50 a he’ beh ku bisik ich peta’ naha. U nahi ti’ u yira’ peta’ mena’ yete xa’an, u yoh chuni mena’ yete che’, u tan a nah lahi’ a xa’an, a he’ nah ich u xur mena’ yete semento, ich u her mena’ yete oh.

banti ya xk’axik te ula’tawanejetik sok jich te bin-tik ya yich’ ak’beyel ta ilele, te Proyecto Desarro-llo Social Integrado y Sostenible (PRODESIS) ja’ la yak’ tak’in. Ja’nix jich och nojptesel ta swenta skananteyel lum k’inal te ma’ch’atik ayinem ta yiljibal at’elil yu’uun te Comisión Nacional de Áreas Naturales.

Te tsojb at’eletik ta yolilpaxajiba ta Metzabok, mayukix bayal yajwal; yo’tik into ja’nax ox tul yajwal te xk’atbuj ta ox tsojb tijinabaletik. Te sk’oplal yu’un te kajik ta lok’el te ma’cha’tik kaj snopik ja yu’un: te tak’in ya yich’ ak’el k’alal ay bina ya yich’ k’anel ta yijlibal at’elil ta stojol stunel yan lumetik; te bit’il komon ya yich’ kananteyel te bolmale; te ma’ sna’beyiy swentail te bit’il sk’an yich’ pasel te at’elil k’alal xk’oik te ula’tawanejetike sok te ma’yuk bayal tak’in ya xlok’-a melel ma’yuk bayal ula’tawanejetik xk’ot sok te me ya xk’otike ma’ba xjalajik.

Te xche’bal lum ayinem ta Área de Protección de Flora y Fauna (APFyF) yu’un Nahá (Sna ja’) biil-tesbil ta oxeb xcha’winik sk’aalil yuil septiembre 1998 sok 3.847 hectareas ta slumal Ocosingo. Ja’ te lum k’inal kananteyibil into ay ox chajp lum k’inal te ja’mal selva alta perenifolia, selva alta subperenifolia y bosque mesofilo de montaña.

Te ox chajp stalel lum k’inal te la yich’ix ak’el ta na’el ayinem ta slumal kabinaletik ta Nahá sok yantik bintik t’ujbil ta ilel bit’il te yaxnax sit ja’ sok te chanbalametik le’ kuxinemik-a (x-ainetik

tegrado y Sostenible (PRODESIS) tyemel yik’oty Comision Nacional de Areas Naturales Protegi-das tsa’ ipäsäj bajchetyak tyi käñtyäñtyel pañämil ya’ baki chumulob.

Jiñi x-e’tyelob ya’ baki mi k’otyelob xpayalob tyi Metzabok, wolix ilamtyal käyob majlel. Wäleyi añ uxmuch � tyeñpäbilobä mi yäjlel tyi uxmoty lakpi’älob . Tsá bä � ityecheyob ili e’tyel woli ikäyob majlel cha’añ kabäl ak’ tyak’iñ muk’bä ik’äñel tyi ñikäñtyel majlel, e’tyel tyi käñtyäñtyel ili k’otyibäl, mach weñ ikäñäyobik ili e’tyel yik’oty cha’añ ma’añik woli iweñ k’otyelob xjula’ob, mu � bä ik’otyelob orajach mi ñumelob yik’oty ya’ ts’itya mi yochel tyak’iñ.

Jiñi yañbä xchumtyäl ya’ añob ya’ baki käñtyäbilbä matye’el yik’oty bätye’eltyak (APFyF) icha’añ Nahá (iyotyoty já) tsabä tyejchi tyi käñtyäñtyel tyi uxp’ej ichak’al Septiembre tyi jabil 1998 iñuklel jiñäch 3.847 hectarias icha’añ joltyejklum Ocosingo. Ili käñtyibilbä matye’el añ uxchajp ik’äñibal: chambä matye’el perennifolia, chambä matyä’el subperenni-folia yik’oty matyä’el mesifilo de montaña.

Ili uxchap matye’el añbä ba chumulob ili la-candones tyi Nahá añ yañbä uts’atytyakbä ché bajche’ yäxty’uläñbä já yik’oty che’ bajché (ajiñ, xch �etyak), ili xchumtyäl tyi Nahá tsa’ ityempa-yob ibä � tyi jabil 2000 cha’añ mi melob k’otyibäl cha’añ xpaxyalob ilaj tyi Nahá, tsa’ ityajayob ikoltyäñtyel tyi Comisión Nacional para el Desa-rrollo de los Pueblos Indigenas (CDI).

Page 93: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

91 |

los servicios ofrecidos a los visitantes, financiada por el Proyecto Desarrollo Social Integrado y Sostenible (PRODESIS). También ha participado la Comisión Nacional de Áreas Naturales Protegidas en la capacitación de los integrantes del proyecto, con temas ambientales.

El grupo de trabajo del Centro Turístico de Met-zabok ha disminuido en número de integrantes; actualmente está conformado por tres socios que se traducen en tres familias. Los motivos principa-les de la separación de los demás socios fundado-res son: la cooperación económica constante para realizar gestiones del proyecto ante las autorida-des correspondientes fuera de la comunidad; el trabajo colaborativo para el mantenimiento de las instalaciones; el desconocimiento técnico en la operación de servicios turísticos y el ingreso míni-mo de recursos económicos por la escasa visita y permanencia de los turistas.

La segunda localidad se encuentra dentro del Área de Protección de Flora y Fauna (APFyF) de Nahá (Casa de agua), declarada el 23 de sep-tiembre 1998, con 3 847 hectáreas, del munici-pio de Ocosingo. Esta área protegida correspon-de a tres tipos de ecosistemas conocidos como selva alta perennifolia, selva alta subperennifolia y bosque mesófilo de montaña.

A partir de los mencionados tres tipos de diversi-dad de ecosistemas con que cuenta la comunidad lacandona de Nahá y otros atractivos turísticos

això finançat pel Projecte Desenvolupament Social Integrat i Sostenible (PRODESIS). També hi ha participat la Comissió Nacional d’Àrees Naturals Protegides capacitant els integrants del projecte en temes ambientals.

El grup de treball del Centre Turístic de Me-tzabok ha disminuït en nombre d’integrants; actualmente està conformat per tres socis que es tradueixen en tres famílies. Els motius princi-pals de la separació dels altres socis fundadors són: la cooperació econòmica constant per a realitzar gestions del projecte davant les autoritats corresponents fora de la comunitat, el treball de col·laboració per al manteniment de les instal·lacions; el desconeixement tècnic en l’operació de serveis turístics i l’ingrés mínim de recursos econòmics per l’escassa visita i per-manència dels turistes.

La segona localitat es troba dins de l’Àrea de Pro-tecció de Flora i Fauna (APFyF) de Nahá (Casa d’aigua), declarada el 23 de setembre de 1998, amb 3 847 hectàrees, del municipi d’Ocosingo. Aquesta àrea protegida correspon a tres tipus d’ecosistemes coneguts com selva alta perenni-fòlia, selva alta subperennifòlia i bosc mesòfil de muntanya.

A partir dels tres tipus esmentats de diversitat d’ecosistemes amb què compta la comunitat lacandona de Nahá i altres atractius turístics na-turals, com la llacuna de color turquesa i la fauna

at jula’aletik, ak’bil stojol yu’un ta xcholobil ta xch’ielal tsoplemalil vinik-antsetik ech’esel xchi’uk yiko-sba (PRODESIS). Ja’ jech uk kolta van te yabtelal slumal ta sjoylejal stalelal balumil k’elbilik te ta xchanubtasel ta tsak’benal skotolik ta sk’op spasel abtel xchi’uk smelolik setset sjoylej balumil.

Ta tsob abtejel ta o’liletik xambalil ta Metzabok, ja’ yalem xa te bik’itasel te jayib yavalike; tana no’oxe spasoba ta oxib no’ox stsoplemal k’usi jech ta alel ta oxib no’ox alab nich’nabil. Li sventailek tsots smelol ta svok’sbaik te li yantik stsoplemal slikeb jpas abteletik ja’: ta stsobel tak’in to nopolik no’ox sventa spasik sk’enel ta sk’op spasel abtel te ta yelavik j-abteletik yu’un yich’ojik ta muk’ ta nom oy ta kalpuy; li kolta-jelbail abtel sventa ta xchabiel te li spasobilik yabtelik; te mu’yuk yotakinel k’uxi ta pasel te yabtelanel te yak’el abtelal xambaliletik xchi’uk yu’un to jutuk och’ tak’in taj stojolil ta sko yu’un to jutuk ch-k’ot jula’aletik xchi’uk chkomik li xamviletik.

Ta xchibal jnaklebal ta xich’ tajel ta yut ta sjoylejal ta sk’elbail ta te’tikaltik xchi’uk chombolometik (APFyF) ta Nahá (sna vo’) albil smelol ta oxib xcha’vinik se-tiembre 1998 xchi’uk 3,847 almul ta slumal Ocosingo. Li’e sjoylejal k’elbilik sta-o smelolal ta oxchop te tso-pble jmo stalelik o’takinbilik k’ucha’al tayemal te’tikal stsujes yanal te’etik, tayemal te’tikal stsujes jutuk yanal te’etik xchi’uk te’tikaltik mesófilo ta toyemal vits.

Ja’ to te no’ox albil xa smelol oxchop ta yan kuxlejalil ta tsopble jmo stalelik xchi’uk k’usi yich’o ta muk’ Lakandonae ta Nahá xchi’uk yantik lek sk’upinel

Page 94: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 92

A winik mok tu mu’ch’a u boho’ ti’ u mea ich naha’ anta’ ti’ mok ku yantik a chen kah (CDI) ich u yaxk’ini 2000. Ti’ 2007, tu kaxto’ mok antik ti’ u niktar naachi ts’ur ich k’ax, ti’ u xima yete u ye’sik ti’ a naachi ts’ur bay ku metiko’, lahi’ ts’aikti’ u mea a Desarrollo Social Integrado yete Sostenible (PRODESIS). Bexi’ anta’ ti’ Comi-sión Nacional de Áreas Naturales Protegidas (CONANP) yete Comisión Nacional Forestal (CONAFOR) ti’ u ka’nsa’ bihk u k’at u karantik a k’ax.

A winik mok tu mu’ch’a u boho’ ti’ u mea ich naha’, ma’ ne pim p’ata’ u winik; ka’chik yan 52 behe’ ha’ri’ yan 12 u winiki, muh ts’ekti’ u mea ti’ naachi ts’ur yete ma’ u k’uchu ts’ur mix ku yoko ta’k’in yete ma’ u k’uchu ts’ur mix ku yoko ta’k’in, lahi’ yok’o ma’ u k’at meaho’.

Ich u chumuki k’ax hach winik tian oxp’e mehen kahar: Nueva Palestina, Lacanjá Chansayab yete Frontera Corozal, tian yok’o u lu’um ocosingo, Chiapas.

A Nueva Palestina yan 12 km ich u behi fronte-riza, a he’ mehen kahar ku t’ano’ Tzeltal. U me-aho’ lahi’ ts’en wakax yete pa’k’ kafe’ lahi’ tuba ku harik u ta’k’in; ich kor (ku pa’k’ik nar yete bu’ur) a he’ ku pa’k’ik ti’ u hantiko’. Tuk’in kah emi u bo’ri a kafe’ yete a wakax ich u yaxk’ini 90s ich u siglo XX, ich u chuni a siglo XXI (2003) yan hunto u bohobi’ tu mu’ch’ u baho’ ti u kaxtik mok antiko’ ti’ u ts’aba u mea ti’ naachi ts’ur ich

Ik’aba � jiñi k’otyibäl jiñäch Hach Wiñik Nahá, che � jach tsa’ iyecheyob e’tyel weñ ma’añik x-etyelob icha’añ. Tsabä ityecheyob e’tyel añob lajchämp’ej yuxk’al 52 wiñikob che � tyi jabil 2010 añ jach cha’lujuntyikil wiñikob, ikäñäyobjax ibä.

Ili k’otyibäl añ uxp’ej otyoty ba’ mi wäyelob xpaxyalob, jump’ej k’uxlibwaj cha’añ juñk’al xjula’ob, junjoy bá mi mejlel ityich’ob iwäyib xpaxyalob yik’oty cha’p’ej ts’ämibäl, chap’ej bä tyäl. ik’äk’äl jiñi wäyibäl ya’äch mi tyikwañ tyi k’iñ (paneles solares). Yik’oty ja’el añ jump’ej bij ityamlelbä 636,50 metros muk’ bä ipäyoñla majlel lak’el já tyi Nahá.jiñi k’uxlibwaj, wäyibäl lajaltyak ity �ojol bajché matye’el melbiltyak iyo-yel, ikukulel tyi tye’, palma iyopol . Jiñi wäyibäl añäch melbiltyakbä ibojtye’el tyi xajlel yik’oty añ bojtye’elbä tyi tye’el jam.

Ili jumuch � x-etyelob che’ tsa’ ityecheyob e’tyel tsa’äch ityajayob ikoltyäñtyel tyi Comisión Na-cional para el Desarrollo de los Pueblos Indige-nas tyi ja’bil 2000. Tyi jabil 2007 tsa’ ityajayob yambä koltyäñtyel tyi ityojlel Proyecto Desarrollo Social Integrado yik’oty Sostenible (PRODESIS), cha’añ mi weñ p’äty-esañob, iñuk-esañob majlel jiñi e’tyel wolibä imelob, yambä koltyäñtyel tyi tyolel jiñi Comisión Nacional de Áreas Naturales Protegidas (CONAFOR) tsa’ käñtyesäñtyiyob bajché mi käñtyañob chumlibob cha’añ ma’añik mi bib-añ.

sok te’eltik mutetik), ta jo’ bajk’ ja’wil la stsob sbaik k’alal la yich’ pasel te Campamento Ecotu-rístico Nahá, kolteybil yu’un te Comisión Nacio-nal para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas (CDI) melel ja’ la yak’ te tak’ine. Hach Winik Nahá sbiil te bolmale, ja’ la swentainik tsojb winiketik te ma’ba tuneletike. Lajcheb yo’winik ta tul te winik antsetik ochik ta k’alal jajch’ ja’nax ta 2010 ja’xanix lajchayeb ta tul jilik, ja’ te lachayeb tsojb tijinabaletike.

Ay ox wol snail swayibal ula’tawanejetik le’a, wol akil na te tab ta tul winik antsetik stak’ xwe’ik le’a ja’nix jich ay muk’ul pam lum jamal banti stak’ spasik swayibik te ula’tawanejetik, cha’ wol na banti stak’ ayel atimal sok cha’ wol tsa’nejibaletik. Te snaul, te sna swayib ula’tawanejetik, ya stuuntesik te xojobal k’aal yu’un stak’ yilik k’inal ta ajk’ubal-a. Ja’nix jich ay 636,50 snajt’ilal te be x-ik’awan bael ta Pam ja’ Nahá. Te akil naetik sok te snail wayibal k’alal la yich’ pasel ja’ la yich’ik ta muk’ te k’ixin k’inale, oy, ts’ante’ sok po’oj la suuntesik k’alal la yich’ pasel te sbabiale, yo’tik into te snail wayibetike ayix spajk’ul, jalal spasojik spisil.

Ta sbabial te tsojb winik antsetik kolteyot yu’un te Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas ta cha’bajk’ ja’wil. Ta 2007, kolteyot yu’un te consultoría para el fortalecimiento de los Centros de Ecoturismo de la Selva, k’alal la yich’ pasel te be ya st’un te

Page 95: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

93 |

naturales, como la laguna de color turquesa y la fauna local (cocodrilos y aves), la población autóctona se organizó en el año 2000 para crear el Campamento Ecoturístico Nahá, que fue finan-ciado por la Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas (CDI). El campamento se denomina Hach Winik Nahá y es operado por un grupo de trabajo sin personalidad jurídica. El número de socios fundadores era de 52 personas y para 2010 solo se encuentran 12, que represen-tan al mismo número de familias.

La planta turística está integrada por tres caba-ñas, una palapa comedor con capacidad para 20 personas y un espacio para acampar, que cuenta con dos duchas-regaderas y dos sanitarios. Las instalaciones, en concreto las cabañas, hacen uso de tecnología alternativa a través de paneles solares. Además cuentan con un sendero de 636,50 metros que conduce hacia la laguna de Nahá. Tanto las palapas como las cabañas son construcciones rústicas adaptadas a las carac-terísticas de las zonas tropicales: las primeras se construyen con horcones y vigas de madera, colocándose un techo de palma huano; a dife-rencia de ellas, las cabañas tienen paredes, que en muchos casos son de carrizos.

El grupo de trabajo de Nahá fue apoyado al prin-cipio por la Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas en el año 2000. Para 2007, contó con la participación de una consul-

local (cocodrils i aus), la població autòctona es va organitzar l’any 2000 per a crear el Campa-ment Ecoturístic Nahá, que va ser finançat per la Comissió Nacional per al Desenvolupament dels Pobles Indígenes (CDI). El campamento es deno-mina Hach Winik Nahá i el gestiona un grup de treball sense personalitat jurídica. El nombre de socis fundadors era de 52 persones i l’any 2010 només n’hi queden 12, xifra que representa el mateix nombre de famílies.

La planta turística està integrada per tres caban-yes, una palapa menjador amb capacitat per a 20 persones i un espai per a acampar que té dues dutxes i dos sanitaris. Les instal·lacions, en con-cret les cabanyes, fan ús de tecnologia alternativa a través de panells solars. A més tenen una senda de 636,50 metres que condueix cap a la llacuna de Nahá. Tant les palapas com les cabanyes són construccions rústiques adaptades a les caracte-rístiques de les zones tropicals: les primeres es construeixen amb forques i bigues de fusta i es col·loca un sostre de palma guano; a diferència d’aquestes, les cabanyes tenen parets, que en molts casos són de canyís.

La Comissió Nacional per al Desenvolupament dels Pobles Indígenes va donar supor al grup de treball de Nahá l’any 2000. Per a 2007, va comptar amb la participació d’una consultoria –per a l’enfortiment dels centres d’ecoturisme de la Selva–, per a formar rutes i diversificar els

xambalil stalel balumil k’ucha’al te nap ta sbonil yox ikts’usan xchi’uk ta chonbolom paraje (a’inetik xchi’uk mutal te’tik), te bats’i jnaklometike laj stsop sbaik ta yu’ilal ja’vil 2000 sventa slikesik spasel te nail te’ vaye-bal yich’el ta muk’stalel balumil ta Nahá, k’usi la yak’be stojol spasel yabtelal slumal sventa xchi’uk li steklumal bats’i vinik-antsetik (CDI). Te nail te’ vayebal laj yich’ albejel sbi Hach Winik Nahá, xchi’uk j-abtejesbil ta jun stsop ta abtel jech’ mu’yuk slekilal tuk’il. Te a’tel ta stso-plemal laj slikesik te abtelej ja’ox lajcheb yoxvinik ta vo’ xchi’uk sventa ta 2010 ja’ xa no’ox ta tael lajcheb, k’usi jech’ jtsopvanej ta a’tel alab nich’nabil.

Ta yi’bel xambalil li’e ech’esel ta oxib nail te’ vayebal, xchi’uk chexel na ve’ebal xuk me xch’am jtob vo’vinik xchi’uk jun sjamalul xokol sventa ta kuxel k’usi oy xchi’uk chib ajtinebal xchi’uk chib stsanebal. Ta spaso-bilik, te ta stuk’ieses alel te nail te’ vayebal, spasik stunel ta tecnología sjelobil smelol te no’ox ta tuch’emtasbil xa oslietik yu’nik. Ja’ no’ox jech yich’o xchi’uk jun chut jich’il be ta 636,50 metroetik k’usi ta xikvan batel ta stuk’il nabil te Nahá. Jech to’ox ta chexel na k’ucha’al te nail te’ vayebal ja’ smeltsanbilik yutsil no’ox spabilik k’ucha’al ta yelaniletik ta jsep osil ta k’ix nael balumil, ta slikel sba no’oxe laj jich’ pasel xchi’uk yoyal ta te’ jech’ uk sts’amteal, yich’o ti smakil sjolej ta yanal xan, ta sjeltos te xchi’uk le’ik te nial te’ vayebaletik yich’ojik sku’bal, k’usi toe p naetik mak’bili ta chev.

Te jtsob abteletik ta Nahá ya staik koltajel yu’un te yabtelal slumal sventa xchi’uk li steklumal bats’i vinik-antsetik te ta yu’ilal ja’vil 2000. Sventa ta 2007,

Page 96: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 94

u mehen kahar yantio’ Cascada Cueva de las Golondrinas yete Poza Po’op Chan.

Behe’, ich palestina tan u meaho ti’ naachi ts’ur yan ka’p’e u k’aba’ lahi’: Ch’en Ulich yete Po’op Chan.

Mok tu mu’ch’ u baho’ ti’ u mea ich Ulich tian ich zeltal (u haman aktun ch’ich’) tu mataho’ ich u yaxk’ini 2003 yok’o a “Sociedad Cooperativa Mutut de Responsabilidad Limitada”, yanti’ 23 winik mok ku mea, ku meaho’ ti’ u pa’k’ik che’ bek bix k’ache’ yete puna’ a bex he’ u karantik a k’ax. U yoh chuni meta’ ti’ u mea ti naachi ts’ur antbi ti’ u ts’uri naachi ts’ur ich Chiapas, p’isi’ anta’ ti’Comisión Nacional de Áreas Naturales Protegidas. Marzo 2009 ha’ri’ yan 17 u winiki.

Ich a he’ mehen kahar yanti’ hunp’e nah yete lahtunup way tuba ku wene ts’ur, kabuhk’a’ kutar ka’p’e nah tuba ku niktar ts’ur, hunp’e u nahi tuba ku k’ata’ u bo’ri, hunp’e tuba ku xakta yahkarum, hunp’e u nahi tuba ku kana’ uk’ur yete kuchta’, p’isi’ yanti’ hunp’e nahi o’chi yet kuchta’ a he’ ma’ tan u k’ana’. Mana’ ki’p’ tio’, ha’ri’ ku k’anik ki’p’ solar. Ichi tuba yano’ ku kana’ ba’ bix mena’ k’a’ bek bix xiku tzeltal yete uh mena’ yete u wich che’.

Ich a he’ mehen kahar ne ya’p’ ha’ ne tsoy bixa golondrinas lahi’ tuba ku ne niktar naachi ts’ur, yan hunp’e tuba ku xima ich Poza Po’op Chan. A bay ku metik a naachi ts’ur lahi’ xima, ichkir, cha’antik ch’ich’(he’ u yirik ha’tska’ yete ohk’in),

Mi lak’el bajche’ much’kibilob ibä añ kabäl wolibä ikäyob ili tyemel e’tyel, tsa’ ityecheyob e’tyel lajchämtyikil yuxk’al wiñikob, wäleyi kojach lajchäñtyikil woliyob tyi tyemel e’tyel. Woli ikäyob majlel ili e’tyel cha’añ mach weñ ikäñäyobik yik’oty cha’añ mach kabälik tyak’iñ woli ich �ämob tyi jujump’ejty xchumtyäl.

Yatyi yojlil-este matyä’el Lacandona ya’añ uxmu-ch � xchumtyilob chej bajché: Nueva Palestina, Lacanjá Chansayab yik’oty Frontera Corozal,ili xchumtyälob Lacandona ya’ äch chukbil tyi joltyeklum Ocosingo, Chiapas.

Jiñi Nueva Palestina iñatylel ba’añ jiñäch lajchämp’ej kilometro ya’ tyi ibijlel karu ik’abábäj carretera Fronteriza del Sur, ity’añob jiñäch Maya Tseltal. E’tyel mu’ bä imelob jinäch kosa wakax, päk’ kajpe’ cha’añ mi choñob, yik’oty mi päk’ob ixim, bu’ul cha’añjax mi k’uxob. Che’ tsa ju’bi lujump’ej jabil tyi 90 tyi siglo juñk’al ityojol jiñi kajpe’ yik’oty wakax yik’oty tyi tyechib siglo XXI (jump’ej ichak’al) (2003) añ xchumtyälob tsa’ bä kaji ityempañob ibäj cha’añ mi säklañob koltyäñtyel cha’añ mi tyechob tyemel e’tyel ya’ ba’ weñ ityojol mi yajlel já, ba’ añ ich’eñ xwilis yik’oty Poza Po’op Chan.

Wäle tyi Nueva Palestina añ chap’ej ik’otyibob xpaxyalob, ik’ababä tsa’ yotsäbeyob: Ch’en Ulich yik’oty Po’op Chan.

Iyumob jiñi k’otyääil Ch’en Ulich (Cueva de las Golondrinas en Tseltal) tsa’ ityecheyob e’tyel

ula’tawanejetike sok te bit’il ayuk cha’oxchajp bintik smulan yil te ma’ch’atik xk’otike, ja’ kol-taywan te Proyecto Desarrollo Social Integrado y Sostenible (PRODESIS). Ja’nix jich la stik’ sbauk te Comisión Nacional de Áreas Naturales Protegidas (CONANP) sok te Comisión Nacional Forestal (CONAFOR) k’alal la yich’ik nojptesel ta swenta skoplal lum k’inal te winik antsetik ochik ta sjunal at’elil.

Ta snopjibal tsoblejal, te lajchayeb yoxwinik ta tul ta sjajch’ibal ja’xanix lajchay tul jilik, ja’ yu’un te ma’ sna’beyiy swentail te bit’il sk’an yich’ pasel te at’elil k’alal xk’oik te ula’tawanejetike sok te ma’yuk bayal tak’in ya xlok’ yu’unik-a, ja’ into ja’ swentail te bit’il te tsobol ma’ la sk’anikix te at’elile.

Ta yolil-banti slok’tel k’aal yu’un te toyem te’ak’ ja’maletik ta slumal kabenaletik ay ox tsojb naklejetik: Nueva Palestina, Lacanjá Chansayab sok Frontera Corozal, ja’ slum sk’inalil te kabina-letik ta slumal Ocosingo, Chiapas.

Te Nueva Palestina x-ayin ta lajchayeb snamlejal ta muk’uk be Fronteriza del Sur sbiil, te naklejetik le’a bats’il k’op Tseltal ya sk’oponik. Te bolmal yu’unike ja’ te sbol swakaxik sok te tul kajpeje; te k’altik ya spasike (sts’unik ixim sok chenek’) ja’nax yu’un te solk’esik bintik slajinike. Ja’ yu’un te koix te stojol te kajpej sok te wakaxetike ta slajibal tab jo’jo’winik ja’wil (década de los 90’s del siglo XX), sok ta sjajchibal jun xcha’winik

Page 97: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

95 |

toría orientada al fortalecimiento de los Centros de Ecoturismo de la Selva –para formar rutas y diversificar los servicios ofrecidos a los visitantes–, financiada por el Proyecto Desarrollo Social Inte-grado y Sostenible (PRODESIS). También han par-ticipado la Comisión Nacional de Áreas Naturales Protegidas (CONANP) y la Comisión Nacional Forestal (CONAFOR) en la capacitación de los integrantes del proyecto en temas ambientales.

Desde el punto de vista organizacional, el número de socios ha disminuido de 52 a 12 personas. Las razones fundamentales de esto se relacionan con el desconocimiento técnico en la operación de servicios turísticos y con la mínima afluencia turística, lo que conlleva un ingreso económico bajo para las familias: estas son las dos causas principales para no continuar dentro del proyecto.

En la parte centro-este de la Selva Lacandona se encuentran tres localidades: Nueva Palestina, Lacanjá Chansayab y Frontera Corozal, que con-forman la denominada Comunidad Lacandona del Municipio de Ocosingo, Chiapas.

Nueva Palestina se encuentra a una distancia de 12 km de la carretera Fronteriza del Sur; la población es hablante de la lengua maya-tzeltal. Sus actividades económicas principales son la ganadería extensiva y la cosecha de café, fuentes importantes de ingreso para la población local; la agricultura (producción de maíz y frijol) es para el autoconsumo. Debido a la baja del

serveis oferits als visitants, tot finançat pel Projec-te Desenvolupament Social Integrat i Sostenible (PRODESIS). També hi han participat la Comissió Nacional d’Àrees Naturals Protegides (CONANP) i la Comissió Nacional Forestal (CONAFOR) en la capacitació dels integrants del projecte en temes ambientals.

Des del punt de vista de l’organització, el nombre de socis s’ha reduït de 52 a 12 per-sones. Les causes principals per a no con-tinuar dins el projecte es relacionen amb el desconeixement tècnic en la gestió de serveis turístics i amb la mínima afluència de visitants, el que comporta un ingrés econòmic baix per a les famílies.

En les parts centre i est de la Selva Lacandona es troben tres localitats: Nueva Palestina, Lacanjá Chansayab i Frontera Corozal, que conformen la denominada Comunitat Lacandona del Municipi d’Ocosingo, Chiapas.

Nueva Palestina es troba a una distància de 12 km de la carretera Fronteriza del Sur; la pobla-ció parla la llengua maia-tzeltal. Les activitat econòmica principal és la ramaderia extensiva i la collita de cafè, fonts importants d’ingrés per a la población local; l’agricultura (la producció de la dacsa i els fesols) és per a l’autoconsum. A causa de la baixada de preu del cafè i del bestiar de la dècada dels 90 del segle XX, a principis del XXI (2003) algunes famílies es van

laj yich’ tael koltael ta jun toyemal ts’u vo’ sventa tsat-subtajesel te li o’liletik ta ich’el ta muk stalel balumil ta te’tikal, sventa spasel be’etik xchi’uk sjelelalik te yak’el abtelal at jula’aletik, ak’bil stojol yu’un ta xcholobil ta xch’ielal tsoplemalil vinik-antsetik ech’esel xchi’uk yiko-sba (PRODESIS). Ja’ jech uk kolta van te yabtelal slumal ta sjoylejal stalelal balumil k’elbilik te ta xch-anubtasel ta tsak’benal skotolik ta sk’op spasel abtel xchi’uk smelolik setset sjoylej balumil.

Te no’ox ta sk’elobil tsoplemalil, li skotolik ti yavalike yalxa no’ox ta chib yoxvinik ta ja’ xa no’oj ji komik lajcheb vo’, ta sko ti yipalik te snupbenalik sk’op ja’ te ox yu’un mu’yuk xotakinik ta yabtelanel stunel te xam-bailiteke xchi’uk to jutuk no’ox sk’otik li xamviletike ja’ to k’usi yu’un to jutuk no’ox staik li stak’inik junjun alab nich’nabiletik, li’e ja no’ox li stsot sk’oplal ta sko mu’yuk xa ji komik ta abtel ta sk’op pasel abtel.

Te ta stuk’il o’lilal lok’eb k’ak’al ta tetikal Lakantonae te ta xich’ tael oxi’b bats’i jteklumetik: Nueva Palestina, Lakanjá Chansayab xchi’uk Frontera Corozal, k’usi ja’ pasik te bijintasbil yu’unik ta Lakantonae ta slumal te Ocosingo, Chiapas.

Nueva Palestina te ta tael no’ox k’ucha’al lajcheb leva snamal yich’o ta k’otel ta muk’ ta be sbiinoj Fronteri-za ta pak k’ak’al, te jnaklejetike ja’ik no’ox sk’opojik ta sk’op Maya-tzeltal. Te yabtelike stsotse ja’ ti ts’un jamalal vakaxe xhci’uk te stsobel te capel k’ucha’al slok’esobil ep svokol te yocheb stak’in te jnaklejetik ta pareje; ts’unobil (te ts’unobil te ixim xchi’uk chenek’) ja’ no’x sventa smak’lentasbail.

Page 98: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 96

he’ u metik yatoch harakniki yete he’ u xima tuba hmeta’ u beri ti’ u yirik k’ax , p’isi’ he’ u manik u ba’xtak.

Mok tu mu’ch’ u baho’ ti’ u mea, ma’ ne pim p’ata’ u winik, ka’chik yan 23 behe’ ha’ri’ yan 17, lahi’ yok’o u hok’o ma’ ya’p’ ta’k’in ku kanana, ma’ u chukba u hansik u tiaro’ bein mas tsoyik u mea ti’ u tsentik wakax yete mea ich kor.

A he’ hunp’e mea u k’aba’ Po’op Chan (kan de petate ich Tzeltal), chunba u mu’ch’ u baho’ ich yaxk’in 2005, yan hunbuk’a’ kutar hunp’e u winiki, U bahi’ a winik ku meaho’ lahi’ u k’aba’ Tsulkajel Pañumil” u k’at ya’arik “ tumen ha’tska’ ich u t’an ch’ol. A mok ku meaho’ ku pa’k’ik nar, bu’ur yete ik, lahi’ yo’ch woro k’in. Pachi tu yiro’ ma’ tsoy mana’ che’ tan u xu’po u k’ax, lahi’ yok’o hli’k’ u karante u k’ax a bek he’ u k’uchu naachi ts’ur yete he’ u chak harik u ta’k’in.

U bahi’ mok tan u mea ti’ naachi ts’ur, Los tu k’ata ti’ u yanta’ ti’ Comisión Nacional de Áreas Naturales Protegidas (CONANP) ti’ u meta’ nah ti’ u wene ts’ur yete chem. Ti’ u ye’sik a he’ mea ti’ ts’ur, tian Red a Senda Sur yok’o u página web ti’ ku ye’sik bay ku metiko’ o ku kaniko’, bexi’ anta’ ti’ u kansa’ u pure ts’ur ti’ u tsikba-tik bik tabar a k’ax. 2009 a 2010, a he’ mok tu mu’ch’ u bah tu mea tu yira mok ts’aikti’ ti’ u meta’ mas ya’p’ nah tuba ku wene ts’ur lahi’ antik mok ku yantik a chen kah (CDI), chen, ma’ ts’o’k u meta’.

tyi jabil 2003 tyi tyolel “ Sociedad Cooperativa Mutut de Responsabilidad Limitada”, much’ k’äñbilobä uxp’ej ichak’al xchumtyälob, tsa’ imuch’ k’iyob-ibä cha’añ mi käñtyañob matye’el tsa’ kaji ip �äk’ob tye’ che’ bajche’ ch �ujtye yik’oty caoba. Jiñi naxañ mel k’otyibäl ya’ äch tsa’ i tyajayob kotyäñtyel tyi tyojlel Secretaría de Turismo del Gobierno del Estado de Chiapas, tyi wi’il tyi tyojlel Comisión Nacional de Áreas Naturales Protegidas. Che’ tyi uj marzo tyi ja’ bil 2009 kojach woliyob tyi komol e’tyel wukluju-ñtyikil xchumtyäl.

Ili k’otyibäl xpaxyalob añäch jumpuch otyo-ty chäñjoybä mäkbil tyi mal cha’añ wäyibäl, lajchämp’ej unifamiliares, jump’ej alä otyoty cha’añ tyoj ochib, juñjoy iwa’lib xäñib, jumpuch otyoty ba’ mi chojñel presku’ yik’oty tya’jibäl, juñlech’ k’uxlibwaj yik’oty jump’ej bätyaltyak mach bä wolik ik’äñob. Ma’añobik ik’ajk añbä iyalamprelel kojach añob icha’añ alä k’ak muk’ bä ityikwañ tyi k’iñ. Ila tyi k’otyib xpaxyalob mi choñob ja’el ibujkob tseltales yik’oty uyaj melbilbä tyi wuty tye’ tyak.

Ity’ojoltyakbä ilayi añäch kabäl ba’ chañtyak mi yajlel já, weñ ity’ojobä jiñäch bá mi k’otyelob xwilis tyi jo �p’ej hora tyi säk’ajel yik’oty tyi jo �p’ej hora tyi ik’ajel, yik’oty jump’ej bij ityamlelbä uxp’ej km mu’ bä ipäyoñla majlel tyi k’otyibäl Poza Po’op Chan. Yañtyakbä muk’ bä imejlel lakmel jiñäch xäñbal, ñuxijel, k’el xwilistyak, (ba-

jo’jo’winik ja’wil (a principios del siglo XXI (2003)) ay cha’oxtsojb tijinabiletik te komon la stsob sbaik yu’un te sleik koltayel ta spasel sok stijik jajch’el te at’elil banti lek sok t’ujbil ya xjil bit’il te Cascada Cueva de las Golondrinas sok Poza Po’op Chan.

Yo’tik into, ta Nueva Palestina yakalik ta yilel cheb bolmaletik ja’ yich’ojik ta muk’ te biililetik te lum k’inal k’ax t’ujbilik le’a: Ch’en Ulich’ sok Po’op Chan.

Te ma’ch’atik swentainojik te Ch’en Ulich’ (jich yich’ alel ta bats’il k’op Tseltal) jajchik ta stsobelik sba ta 2003 sok te “Sociedad Coope-rativa Mutut de Responsabilidad Limitada”, oxeb xcha’winik ta tul winik anstetik ochik ta at’el le’a, oxeb xcha’winik tsojb tijinabiletik ya’yel abi, la stsob sbaik ta skananteyel te lum k’inale kajik ta sts’unel te’etik bit’il nujk’ul pat sok ch’ujt’ te’. Ja’ kolteywan ta sbabial te Secretaría de Turismo del Gobierno del Estado de Chiapas ta bintik la yich’ pasel ta sbabiale ja’, patil koltaywan te Comisión Nacional de Áreas Naturales Protegidas. Ta mar-zo yu’un 2009 ja’xanix waxaklajun tul jilikix-a.

Te bolmalbi wolnax muk’ul snail wayibal te chan xejt’ yutil, lajchay wol akil na, wol na te banti yich’ kanel te stojol te lum k’inale, jun skotleb moibaletik, wol snail chonwanej banti stak’ ma-nel chi’il ja’ sok stak’ ochel ta stsa’nejibal, ja’nix jich ay wol akil na banti stak’ xwe’ik sok wol tsa’nejibal te ma’ yakal ta tuuntesele. Ma’ stuun-

Page 99: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

97 |

precio del café y del ganado de la década de los 90 del siglo XX, a principios del siglo XXI (2003) algunas familias se organizaron para buscar financiamiento para la implantación y operación de proyectos turísticos en lugares estratégicos con atractivos naturales, como la Cascada Cueva de las Golondrinas y Poza Po’op Chan.

Actualmente, en Nueva Palestina operan dos centros turísticos comunitarios, denominados con los mismos nombres que los atractivos prin-cipales: Ch’en Ulich y Po’op Chan.

Los integrantes del Centro Turístico Ch’en Ulich (Cueva de las golondrinas en Tzeltal) comenza-ron a organizarse en el año 2003 a través de la «Sociedad Cooperativa Mutut de Responsabi-lidad Limitada», constituida por 23 socios que representan a 23 familias; se organizaron para proteger la naturaleza a través de la siembra de árboles como cedro y caoba. Las primeras cons-trucciones fueron financiadas por la Secretaría de Turismo del Gobierno del Estado de Chiapas y posteriormente por la Comisión Nacional de Áreas Naturales Protegidas. Desde marzo de 2009 solo está integrado por 17 socios.

La planta turística está integrada por una cabaña con cuatro habitaciones, doce palapas unifami-liares, una caseta de cobro, un estacionamiento, una palapa con servicios de venta de refrescos y sanitarios, además de una palapa comedor y una unidad de servicios sanitarios que no están

organitzar per a cercar finançament per a la implantació i gestió de projectes turístics en llocs estratègics amb atractius naturals com la Cascada Cueva de las Golondrinas i la tolla Po’op Chan.

Actualment, en Nueva Palestina operen dos centres turístics comunitaris, denominats amb els mateixos noms que els atractius principals: Ch’en Ulich i Po’op Chan.

Els integrants del centre turístic Ch’en Ulich (Cueva de las Golondrinas a Tzeltal) van co-mençar a organitzar-se l’any 2003 a través de la «Sociedad Cooperativa de Responsabilidad Limitada», constituïda per 23 socis que represen-ten 23 famílies; es van organitzar per a protegir la naturalesa a través de la sembra d’arbres com cedre i caoba. Les primeres construccions van ser finançades per la Secretaria de Turisme del Govern de l’Estat de Chiapas i posteriorment per la Comissió Nacional d’Àrees Naturals Protegi-des. Des de març de 2009 només està integrada per 17 socis.

La planta turística està integrada per una ca-banya amb quatre habitacions, dotze palapas unifamiliars, una caseta de cobrament, un esta-cionament, una palapa amb serveis de venda de refrescs i sanitaris, a més d’una palapa menjador i una unitat de serveis sanitaris que no estan en funcionament. No tenen energia elèctrica, només un panell solar xicotet. Dins de l’àrea

Ta skoj te ji yal stojol te papel xchi’uk te vakax te no’ox batel ta lajuneb jo’vinik sja’vilal te ta yu’ilal ja’vail XX , ja’ te ta slikeb te yu’ilal te XXI (2003) jun chib alab nich’nabil laj stsop sbaik sventa yu’un tsa’ik stojolalil sventa spasik xchi’uk yabtelanel te sk’op pasel abtel xambalil te no’ox ta stuk’il lumetik xchi’uk bu to k’upinbilek stalel te abulmil k’ucha’al sts’ujemal vo’ sch’enal te juxpek’etik xchi’uk snab Po’op Chan.

Tanae, te Nueva Palestina ch-abtejik chib yo’lilalik xambalil kalpuyetik bijintasbilik xchi’uk ja’ nox tok k’ucha’al sbijik te stsot sk’upineletik: Ch’en Ulich xchi’uk Po’op Chan.

Li yajvalik te yo’lilal xambaili Ch’en Ulich (sch’en te juxpek’etik ta tzeltal) likik ta tsobajel ta sja’vilal 2003 ja’ te no’ox ta “tsoplemal koltajelbail Mutut ta mak’bil sventainel” skabibalik ta oxib xcha’vinik yajval k’usi yu’un yak’o ta mik’ oxib xcha’vinik alab nich’nabil, laj stsopsbail sventa yu’un xcha’bijik te stalel balumil ja’ te no’ox k’uxi ts’unel te’ k¡ucha’al ch’ute’ xchi’uk kaoba.

Ta sba no’ox jpasbil abtelal ja’ laj yak’be stojol ta muk’ul na ts’ibajometik ta xambalil ta a’valil ta Estaro ta chaipae ta ts’akal to’oxe ja’ xa xchi’uk yabtelal slu-mal ta sjoylejal stalelal balumil k’elbilik. Te xa-o no’ox ta yoxi’bal u ta sja’bilal 2009 ja’ xa no’ox stsopbol vuklajune’b yajval.

Te ste’el snail xambalil li’e te spasbil ta jun nail te’ xchi’uk vayebaletik, lajcheb chexel na ta uni’alab nich’nabil, jun snail stojobil ochecbal, jun skotleb karoetik, jun chexel na xchi’uk stschonobil reskoetik xchi’uk k’abnebal, ja’ no’ox jech oy jun chexel na

Page 100: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 98

Yan ka’p’e nah tuba ku wene ts’ur, hunp’e nahi o’chi, hunp’e nah tuba ku ts’iptik u k’aba’ a naachi ts’ur, tan u meta’ ka’p’e nah tuba ku wene ts’ur (marzo a 2010), hunp’e tuba ku xakta yahkarum yete hunp’e nah tuba ku wene harakni.

A ne tsoy lahi’ poza Po’op Chan yete a k’ax.. A bay he’ u metik a naachi ts’ur lahi’ xima, ichkir, he’ u metik yatoch harakniki, cha’antik ch’ich’, he’ u yi’ri u yok bak’ yete he’ u xima tuba hmeta’ u beri xok’o yani yete Cascada Ch’en Ulich, bexi’ yete a nah tuba ku wene ts’ur Cueva de Tejón ich Lacanjá Chansayab.

Ich a he’ mea ma’ hok’o u winik, xuba lah tian tuk’in kah meta’ ich a yaxk’in 2005. Ku kansa’ bihk ku meaho’, yantio’ a distintivo M lahi’ tu ts’aa u ts’urir a naachi ts’ur ich México ich u yaxk’ini 19 de junio 2008 ku ts’o’ko asta 19 de junio 2010 ti’ u yirik si wa tsoy meana ti’ naachi ts’ur, tsoy u nahi, ku yirik u mea a winiko’. P’isi’ yan u hu’ni ti’ a norma NMX-AA-133-SCFI-2006: tu woro a mok ku metik u nahi ti’ u niktar yanti’ u hari’ u hu’ni bex ku ya’arik a norma ti’ u yirik si wa tan u mea ti’ naachi ts’ur bexi tan u karantik u k’ax, yete yaxk’in 30 de abril 2008 asta 30 de abril 2012, tsa’biti’ ti’ u ts’urir mok ku ts’aik a hu’un (normalización) yete mok ku ts’aik a certificación, A.C.

A he’ mehen kahar Lacanjá Chansayab ne ku k’uchu ts’ur, lahi’ u yoh chuni meana ti naachi

jchetyak mi lok’el k’iñ yik’oty bajche mi yik’añ) campismo y senderismo interpretación yik’oty mi mejlel lakmäñ ñich-etyel mu’ bä imelob ili xchumtyälob.

Jiñi jumuch’ wiñikob weñäch chukulob tyi añobä ye’tyel, loñche’ächkatsa añobi, ché tsa’ ityeche-yob ili e’tyeli añob uxtyikil ich’ak’al wäleyi kojax wuklujuñtyikil much’ulob, tsa’ ikäyäyob majlel ili tyemel e’tyel cha’añ yats’itya tyak’iñ woli ityajob, ma’añik mi jastyäyel cha’añ mi mäñob chukityak yomok iyijñam yik’oty yalobilob ya’ äch baki tsa kaji ikosañob kabäl wakax yik’oty pak’ tyi lum.

Jiñi yambä e’tyel ik’abä Poza Po’op (culebra de petate en Tseltal), tsa’ ityecheyob etyel tyi jabil 2005, much’olob wäktyikil wiñikob tyi xchumtyälob.wolibä ik’elmajlel jiñäch Sociedad Cooperativa “ Tsulkajel Pañumil” yombä iyäl “Nuevo Amanecer” tyi tyañ Maya-chol. Jiñi tsa’ bä ityecheyob ili e’tyel mi ñusañob k’iñ tyi päk � ixim, bu’ul yik’oty ich mubä ik’uxob tyi jujump’ej k’iñ. Tyi wä’il tsa’i k’eleyob cha’añ woli tyi jilel majlel matye’’el tyi tyojlelob ya’ äch baki tsa’ kaji iñatyañob bajche’ mi kajel ikäñtyañob, ya’ meku tsa’ kaji imelob ik’otyibob xpaxyalob cha’añ mi ts’itya tyajob tyak’iñ.

Wäläk’ jiñobjach tsa’ kaji iyotsañob ityak’iñ chej tsi tyecheyob ili etyel, tyi wi’il tsa’ ityajayob kol-tyäñtyel tyi tyojlel Comisión Nacional de Áreas Naturales Protegidas (CONANP) cha’añ mi me-lob iwäyibob xpaxchalob yik’oty tsa’ imäñäyob

tesik energía electrica, ja’nax jun tsael a’tejibal te ja’ stuuntes te yip k’aal. Ta yutil bolmalil ya yich’ chonel t’ujbil at’elil bit’il sku’ antsetik sok ualale-tik pasbil ta sbak’ sit te’etik sok ak’etik.

Te bintik bayal sk’oplal ya yich’ tael ch’ay ja’etik te najt’iknax xkoik, te ja’ lek ich’bil ta muk’ ja’ te Las golondrinas sbiil (ulich’etik te xlok’ik ta sjo’ebal ora sakubel k’inal sok ya sujt’ik ochel ta sjo’ebal ora smalel k’aal), ja’nix jich te be oxeb kilómetro snajt’il snub sba sok te Poza Po’op Chan. Te bintik ya stak’ yich’ pasel le’a ja’ te beel, nuxel, keluyel mutetik (ulich’etik ta sakubel k’inal sok ta xmalmal k’aal), ch’amel ayel banti stak’ xjilik ta wayel sok beel, ja’nix jich te bintik stak’ smanik le’a.

Ich’bil ta muk’ ta semelelil te tsojb winik antsetike, ja’nax, maba tsobolikix te yajwalike, cha’oxchajp te swentaile, ta sjajchibal oxeb xcha’winik ta tul yo’yik ja’nax juklajunn tulxanix, ja’ yu’un te ma’yuk bayal tak’in ya x-och ta jujun k’aal yu’un te at’elile, melel maba smak spisil te bintik ya xtuun yu’unik te stijinabalike ja’ jich kajik ta sbolel wakaxetik sok spasel sk’alik.

Te xchebal sjunil spasel at’elil Poza Po’op Chan sbiil (Pojp’ chan ta Tseltal), jajch’ xch’et sbaik ta 2005, wak tul winik ochik-a, wak tsojb tikjina-baletik ya’yel-a. Ja’into ja’ la spasbey yat’elil te Sociedad Cooperativa “Tsulkajel Pañumil” te sk’an yal “Ach’ Sakubel K’inal” ta bats’il k’op Ch’ol. Te ma’ch’atik le’ nitbilk-a ja’ yat’elik te

Page 101: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

99 |

en funcionamiento. No cuentan con energía eléctrica, solo un pequeño panel solar. Dentro del área del Centro Turístico se venden artículos artesanales como blusas tzeltales y collares a base de semillas de árboles y arbustos.

Entre los atractivos turísticos más sobresalientes se encuentran varias cascadas de diferentes alturas; la principal es el lugar preferido de las golondrinas (en realidad son vencejos que salen a las 5 de la mañana y regresan a las 5 de la tar-de), con un sendero de 3 km que comunica esta zona con el proyecto Poza Po’op Chan. Entre las actividades turísticas que se pueden practicar es-tán las caminatas, la natación, la observación de aves (vencejos en los amaneceres y atardeceres), campismo y senderismo interpretativo, además de las compras de artesanías locales.

El grupo está constituido legalmente, sin em-bargo el número inicial de los socios ha dismi-nuido, por diferentes razones, de 23 a 17; entre esas razones están los bajos ingresos diarios que obtienen los socios por la operación de los servicios turísticos, que no alcanzan a cubrir las necesidades básicas de cada familia, por lo que han preferido trabajar en actividades como la ganadería extensiva y la agricultura.

El segundo proyecto, denominado Poza Po’op Chan (Culebra de petate en Tzeltal), comenzó a organizarse en el año 2005, integrado por 6 socios (número equivalente en familias). Es admi-

del Centre Turístic es venen articles artesanals com bruses tzeltales i collarets a base de llavors d’arbres i arbustos.

Entre els atractius turístics més remarcables hi ha diverses cascades de diferents altures, la principal és el lloc preferit de les orenetes (en realitat són falcillots que ixen a les cinc del matí i tornen a les cinc de la vesprada), amb una sendera de 3 km que comunica aquesta zona amb el projecte Poza Po’op Chan. Entre les activitats turístiques que es poden practicar estan les caminades, la natació, l’observació d’aus (falcillots en les albes i capvespres), cam-pisme i senderisme interpretatius, a més de les compres d’artesanies locals.

El grup està constituït legalment, no obstant això, el nombre inicial dels socis ha disminuït per dife-rents raons, de 23 a 17, entre aquestes estan els baixos ingressos diaris que obtenen els socis per la gestió dels serveis turístics, que no arriben a a cobrir les necessitats bàsiques de cada família i han preferit treballar en activitats com la ramade-ria extensiva i l’agricultura.

El segon projecte, denominat Poza Po’op Chan (Colobra de petate en tzeltal), començà a organitzar-se l’any 2005, integrat per 6 socis (nombre equivalent en famílies). És admi-nistrat per la Societat Cooperativa «Tsulkajel Pañumil», que vol dir «nova alba» en llengua maia-ch’ol. Els socis fundadors es dediquen

ve’ebal xchi’uk jun snail stunelal ta k’abnebal k’usi yu’un mu’yuk stak’ ta tunel. Mu’yuk bu oy slus, ja’ no’ox jun xch’in sk’ixna-obil k’ak’al. Te ta yut ta sjoylejal ta o’lil yut xambailil ta stschonik k’usitik k’usi pambil ta k’obil k’ucha’al sk’u ants tzeltal xchi’uk nats’etik jpasbilik ta sts’unbal te’etik xchi’uk ak’etik.

Te no’ox ta yo’lilal lek’ sk’upinel xambailietik to lek’em no’ox leke ta xich’ tael ep no’ox ts’uemal vo’ yantik staylej, to muk’ sba sk’oplal ja’ ti yabil to k’upinbil yu’unik te juxpek’etike (ta melel no’ox ja’ bik’it mutetik ta xlok’it ta v’ob ora sakubel k’ak’al xchi’uk ta sutil ta vo’ob ora malk’ak’al), xchi’uk jun chut be ta oxib leva snamal k’isu ta x-ik’van batel li’e ta jsep osil xchi’uk te sk’op pasel abtel ta Nab Po’op Chan. Jech te-oy te tajinebal k’usitik stak’ pasel ta xambalil k’ucha’al xanavel, anil xanavel, sk’elel mutetik (bik’it mutetik ta sakubel xchi’uk malk’ak’aletik), jamalala osil xchi’uk xambalil albil lek smelol, ja’ to jech te ta smanel ta k’usitik pasbilik ta k’obil te ta parajetik.

Li tsob li’e smeltsanbil lek smelol ox, ja’uk to’ox jech, li k’uyepal slikesik te stsob abteletik yalem xa’uk, ta yantik sjelol slo’ilal, ta oxib xcha’vinik ta vuklajuneb, te-oyik ta sko yu’un to yalem staik tak’in ta jujun k’aka’al li abteleeti yu’un ta yak’el abtelanel li yajvil xambalil, k’usi muj sta ta makel skotol ti k’usitik sk’anik te ta jujun alab nich’nabil ja jech laj sk’an ch.abtejik ta yantik abtel k’ucha’al ts’un vakax ta jamalal osil xchi’uk ti sts’unolajel.

Li xchibal sk’op pasel abtel albil sbi Nab Po’op Chan (chon ta pop ta tzeltal), slikesik ta tsopbail te ta sja’vilal

Page 102: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 100

Eliseo Gómez, socio de Las Golondrinas,

Nueva Palestina

Miguel Díaz Gómez, Secretario y socio de Poza Po’op Chan, Nueva Palestina

Francisco Centeno Cruz, Guía de Turistas

comunitarios del grupo Siyaj Chan, Frontera

Corozal

Silvano López Gómez, Guía de Turistascomunitarios del grupo Siyaj Chan, Frontera Corozal

Page 103: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

101 |

Entrevista a María

Pérez Montejo,

dueña del res-

taurante Corazón

de la Selva

Pablo Chank’in Najbor,Presidente del Grupo de Trabajo Tres Lagunas,LacanjáChansayab

RicardoChambor K’in,

Presidente Ejecutivo del

Campamento Río Lacanjá,

LacanjáChansayab

Rodolfo Chambor Yuk,Director Ejecutivo de Cueva del Tejón, Lacanjá Chansayab

Page 104: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 102

ts’ur ich a yaxk’in 1946, lahi’ u yaxk’in tuk’in tu yiro’ tu’ yan bana’ oche Bonampak. A way, tu woro u boho’ ku meaho’ ti’ ts’ur ku cha’ik u wene ts’ur ku metik u yo’ch, ku puriko’ ts’ur, yan nah ti’ u wene, ku kanik u ba’xtak yete leyk’in ku purik tu xima ts’ur ich k’ax.

A he’ mehen kahar tian tu chumuki u k’ax hach winik, pak’a’ u beri turah u k’uchu ich fronteriza sur ich u crucero san Javier, tu’ pak’a’ u behi mas pim ts’ur ku k’uchu ich u nahi tuba ku niktar ts’uro’ yete a Bonampak.

A mea ti’ naachi ts’ur ich Lacanjá Chansayab a winik ku meaho’ yete u boho’bi’, u k’at ya’arik, ku meaho’ yete u boho’bi’, tan u ne ch’ihi u meaho’ ti’ naachi ts’ur. A mea mas net soy lahi’: Centro Turístico Tres Lagunas, Campamento Margarito, Campamento Cueva del Tejón, Servi-cios Turísticos Lacandones, Campamento Tucán Verde, Campamento Ya’aj Che’, Campamento Top Che’, Campamento Yatoch Barum, Cam-pamento Río Lacanjá, Parador Turístico Cru-cero San Javier, Sociedad Cooperativa Chanaj, Sociedad Cooperativa Hach Winik, Sociedad Cooperativa Selva Lacandona, Grupo de Guías Kok Chan, Grupo de Guías Sak Nok.

Lacanjá Chansayab ne ya’p’ baykin yan ne tsoy ti’ naachi ts’ur lahi’ tian Bonampak, bana’ tunich, ba’xtak , u no’k’ yete baykin ku metiko’ a hach winik lahi’ ne tsoy yiriko’ a ts’ur. Bexi’, yan ha’ u k’aba’ lacanja’, yan k’ax yete yan bak’. Chen,

chukityak mi k’äñel tyi xämbal tyi já ché bajche kayaks.mi tyajob kotyäñtyel tyi tyolel Red de Senda Sur ya’ tyi pagina web mi päsob chukityak mi mejlel imelob xpaxyalob tyi lumal yik’oty tsa’ käñtyesäñtyiyob wiñikob mu’ bä ipäsob bij tyi k’elol matyä’el. Tyi jabil 2009 k’äläl tyi 2010, ili jumuch’ wiñikob tsa’ ityajayob yañbä koltyäñtyel cha’añ mi yoñ-esañob majlel jiñi otyoty ba’ mi wäyelob xpaxyalob tyi tyojlel Comisión Nacio-nal para el Desarrollo de los Pueblos Indigenas (CDI),loñchi’ächi, ma’añik ujtyem tyi mejlel jiñi otyotyak, tyi mul jiñi añbä tyi weñta tyi melol. Kojach añ chápujch otyoty, jumpujch k’uxlibwaj, jumpujch baj mi laksub lakbä ché mi lak’otyel, chapujch wolityobä tyi mejlel (uj marzo jabil 2010), juñ joy iwa’lib xäñib yik’oty juñlech’ bá mi mejlel laktyich’ lak wäyib.

Uts’atybä ilayi jiñäch poza Po’op Chan yik’oty matyi’el frondosa tyi matyi’el Lakantyona. Mi mejlel lakmel xäñbal,ñuxijel, campismo, tyi k’elol xwilistyak, tyi k’eloltyak iyok bätyä’eltyak añtyakbä ya’i yik’oty senderismo interpretati-vo tsuyulbä tyi ts’etyilel yajlib já Ch’eñ Ulich y juñwel tsuyul yik’oty Campamento ich’eñ Tejón tyi Lacanjá Chansayab.

Che bajche’ mi’ ik’elob jiñi junmujch lakpi’älob, jiñi cha’añ ch’och’okax jiñi lakpi’älob chäñ ts’äkälobjach k’älal jach bajche’ tyi ja’bil 2005. Tsa’ ich’ämayob ikäñtyesäntyelob bajche’ mi imelob jujunchaptyakbä, cha’añ añ ikäñolob ba-

ts’un ixim, chenek’ sok ich, yu’un ja’ slajinik ta sk’axel k’aal-a. Ta sk’axel k’aal la yilik te jajch’ ta bolobel te bintik ay ta ja’maltik ja’ jich kajik ta sk’uxteyel te k’ulejal ay yu’unik le-a, ja’ into, ja’ xyak ilel te bit’il sk’an yich’ ich’el ta muk’ te lum k’inal soknix te ya xkolteywan ta stael tak’in te xtal sts’aktesbey sk’oplal te bintik yich’ pasel ta jujun k’aale.

Ta sbabial ja’nix kaj stsob stak’inik te at’eletike yu’un jich la yich’ pasel te sbabial ch’in naetik, patil koltayotik yu’un te Comisión Nacional de Áreas Naturales Protegidas (CONANP) ta swenta spasel te akil naetik sok sleel te kanoa te’. Swenta xcholbeyel sk’oplal te leki at’elile, ja’ kolteywan te Red de Senda Sur ja’ la yak’ na’el te sk’oplal ta pagina web te bintik aye, ja’nix jich te tsoblej into koltaywan ta snojptesel te ma’ch’atik yak’ ilel sok xcholbey sk’oplal te bintik ay ta bebetik sok ja’maltik. Ta 2009 sok 2010, te stsojb winik antsetike ju’em yu’unik spaselxan cha’oxwol lejch’ pat na sok te Comisión Nacio-nal para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas (CDI), ja’nax, ma’toba lajinbil te at’eltile yu’un te ma’ lekuk yakalik ta stuuntesel lek te tak’in te ma’ch’atik ayik ta swenta spasel te lejch pat naetike.

Ay cha’ wol lejch pat naetik le’a, wol akil na banti stak’ we’el. Wol akil na banti yich tsakel tak’in, cah’ wol lejch pat na te ma’to ba lajinem (marzo de 2010), jun skotleb

Page 105: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

103 |

nistrado por la Sociedad Cooperativa «Tsulkajel Pañumil», que quiere decir »Nuevo amanecer» en lengua maya-ch’ol. Los socios fundadores se dedican a la agricultura, cultivando maíz, frijol y chile, base de su alimentación diaria. Después se dieron cuenta de la destrucción del ambien-te natural provocada por ellos mismos y han comenzado a valorar sus riquezas naturales, lo que conlleva la práctica de la conservación de estas a través del ecoturismo como una de las alternativas para generar ingresos económicos complementarios de sus actividades cotidianas.

Los mismos socios comenzaron a invertir en las primeras instalaciones; después consiguie-ron apoyo financiero por parte de la Comi-sión Nacional de Áreas Naturales Protegidas (CONANP) para la construcción de las cabañas y equipamiento para actividades acuáticas, como kayaks. Con relación a la promoción turística, se encuentra en la Red de Senda Sur y a través de la página web de esta dan a conocer los servicios que ofrecen; además esta misma organización ha apoyado en la capacitación de guías locales para la interpretación ambiental de los senderos. De 2009 a 2010, este grupo ha conseguido financiamiento para la construcción de más cabañas con la Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas (CDI), sin embargo no han concluido las construccio-nes debido a la administración inadecuada de

a l’agricultura i conreen dacsa, fesols i xili, base de la seua alimentació diària. Després es van adonar de la destrucció de l’ambient natural provocada per ells i han començat a valorar les riqueses naturals, açò comporta en la pràctica la seua conservació a través de l’ecoturisme com una de les alternatives per a generar ingressos econòmics complementaris a les activitats quotidianes.

Els mateixos socis van començar a invertir en les primeres instal·lacions; després van aconseguir suport financer per part de la Comissió Nacional d’Àrees Naturals Protegides (CONANP) per a la construcció de les cabanyes i equipament per a activitats aquàtiques, com caiacs. Pel que fa a la promoció turística, es troba en la Xarxa de Senda Sud. A través de la seua pàgina web donen a conèixer els serveis que ofereixen; a més aquesta organització ha donat suport en la capacitació de guies locals per a la interpretació ambiental de les senderes. De 2009 a 2010, malgrat que aquest grup ha aconseguit finançament per a la construcció de més cabanyes per part de la Comissió Nacional per al Desenvolupament dels Pobles Indígenes (CDI), no han conclòs les cons-truccions a causa de l’administració inadequada dels recursos financers per part de la constructo-ra responsable.

Quant a les instal·lacions, compta amb dues cabanyes, una palapa menjador, una palapa

2005, stsako sbail ta vakib abteleltik, jech ko’olal yich’ojik ta muk’ alab nich’nabiletik.Te ox chabibil ta yu’u tsoplemal tsopblej sbaik “Tsulkajel Pañumil” k’usi ta sk’al xal “ach’ sakubel osil” ta sk’op maya-ch’ol. Li buch’utik la slikesbeik smelol stsoplemal ta xa no’ox ts’unobajik ta sp’olesel ixim, chenek’ xchi’uk ich, sventa no’ox sve’eleik ta junjun k’ak’al. Ts’akal to’ox la yak’it ta muk te yu’un slajesel ta tsetset joyjoy batik stalel balumil jpasojik stukib xchi’uk likemik ta yich’el ta muk’ te skotol k’usitik lek oy stalel balumil, li’e ja’ ch-ik’van ta psesl ta sk’ejelek te ta stukib no’ox ja’ te xchi’uk ta ich’el ta muk’ stalel balumil k’ucha’al jun semlol ta cha’bijel sevnta slok’esik yochesel tak’in sts’akijeb te yantik yabtelik k’ak’aletik.

Stukik no’ox te stsoplemal lik jpasik li jun sbabal jnaetike, sts’akl to’ox laj staik koltajel ta tak’in ta yu’un te yabtelal slumal ta sjoylejal stalelal balumil k’elbilik (CONANP), sventa ta pasel te nail te’etik xchi’uk k’usitik x-tun yu’unik sventa ta piel yabtelik ta vo’etik k’ucha’al kayaks. Xchi’uk ta snupbenal ta spukijesel xambalil, ta xich’ tajel te nuti’ ta ch’in be pak k’ak’al ja’ te no’ox ta web yu’unik chak’it ta k’elel te abtelal k’usi ta pasel, ja’ no jech li’e tsoblebal ji koltavan ta chanubtasvanej ta jtojobtasvanej parajetik te ta snopel ta vo’onton statel balumil te ta ch’in bejetik. Ta 2009 k’alal ta 2010, li’e tsob ta-o xa tak’in sventa smeltsanel yantik nail te’ te ta yabtelal slumal sventa xchi’uk li steklumal bats’i vinik-antsetik (CDI) mu jech, mu’yuk nelem yu’nik ta pasel te abtelej yu’un ja’ sko chpol chabibil te yich’el ta muk te tak’ine te ta yu’un buch’u jpas li abtelel.

Page 106: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 104

tuba yan u nahi ti’ u wene ts’ur yanti’ baykin net soy a ts’ur net soy yirik.

A he’ mea ts’abiti’ ti’ u ts’urir mok ku mea ti’ naachi ts’uro’ ich chiapas. Anta’ u metik a Tres Lagunas ti’ a mok ku yantik chen kah. A Comisión Nacional de Áreas Naturales Protegi-das (CONANP) tu yanta ti’ u kansik a winik ti’ u karantiko’ baykin yan ich u k’ax. Bexi’ ka’nsa’ ti’ u metik o’chi yete uk’u, bihk ku yirik a ts’ur bexi’ tuba ku p’ata tu wene tu woro a he’ lahi’ tu ts’aa u ts’urir mok ku mea ti’ naachi ts’uro’ ich Chiapas.

A bay he’ u metik a naachi ts’ur lahi’ xima ich bonampak, xima ich u kor hach winik, he’ u xima tuba hmeta’ u beri ti’ u yirik ba’, ichkir, xima ich chem, he’ u yi’ri u yok bak’ yete cha’an ch’ich’.

Ma’ u mu’ch’ik u baho’ yete u her winir tu huni’ yete u boho’ ku mea, tu mu’ch’ u baho’ tu mea, yah tsikbano’ yete mok u yoh chuni k’uchi mea-na. Mok ku pesik yahkarum yan u hu’ni ti u me-aho. A ch’upra lahi’ mok ku metik yete ku kanik artesanías. Woro k’in yan ts’ur, tu woro a winik xuba tan u meaho ti’ naachi ts’ur. A mehen kahar frontera corozal tian xok’o yete u k’ax hach winik, ti’ ku ts’o’ko México yete Guatemala. Lahi’ u hor tu’ ku yoko ich yaxchilan tian ich México a hunp’e lahi’ tikal tian ich Guatemala.

A he’ chen kah ku tsentiko’ ne ya’p’ wakax, ku meaho’ ich kor(ku ch’akik che’yete ku tokik) p’isi’

jche’ M muk’ bä ik’elob jiñi Secretaría de Turis-mo ya’ tyi yumäl tyi mejiku che’ tyi k’iñ lujumpe-jlel juño tyi ja’bil 2008 k’äläl tyi yoralel che’ tyi k’iñ bolomp’ejlel juño tyi ja’bil 2010 cha’añ mi ik’elob jiñi tyi chajptyak jiñi tyi k’atyiñtyel yi’k’oty iyujtyibal ijak’bal tyi i tyojlel jiñi lakpi’älob, cha’añ mi iweñ-esañ, mi lakmajñañ yi’k’oty tyi iyetyelob tyi jujuntyikil lakerañob. Yik’oty ja’el ili jump’e juñ känbilbä NMX-AA-133-SCFI-2006: woli bä ik’atyibeñtyelob cha’añ jiñi xk’eloñelob che tyi k’iñ lujump’ej ichak’al tyi awril che tyi ja’bil 2008 k’äläl tyi k’iñ lujump’ej ichak’al tyi awril 2012 tsa’ bä imele jiñi Instituto Mexicano de Normalización y Certificación, A.C.

Lakanja’ chansayab jiñäch jump’ej tyejklum ñumeñ k’ämbilbä icha’añob jiñi muk’ bä imulañ ik’elobtyak, jiñäch ñaxañbä tyejklum baki tsa’ k’otyiyob jiñi xk’elojelob che’ tyi ja’bil 1946, ja’bil baki’ tsa iyäk’äyob tyi k’elol jiñi iyejtya-lob lakñojtye’elob B+onampak. Ila’ tyi tyejlum, pejtyelel jujump’ej otyoty che tyoj o mach tyoj mi icha’leñob e’tyel cha’an xk’eloñel che’ äch bajche baki mi’ ipäsbeñob baki mi ik’ajob iyoj jiñi ñajty bä Woli ityilelob mi ipäsbeñob baki mi ik’uxob iwaj , mi ikoty chokoñob ixäjñib, baki mi iwäyelob, bakityak mi ichojñel jiñi iyejtyal-tyak laknojtye’el (artesanía) yik’oty bajche’ mi imajlelob tyi xämbal tyi mal jiñi kolembä tye’el.

Ili tyejlum mi laktyaj ya’ tyi iyojlil jiñi kolembä matye’el ik’aba’ matye’el lacandona, boñbilix

moibal sok wol akil na banti stak’ yich’ kuxel ot’anil

Te bina k’ax t’ujbil le’a ja’ te Poza Po’op Chan sok te yanyantik te’etik yu’un te toyem te’ak’ ja’maletik ta slumal kabenaletik. Stak’ beel, nuxel, st’unel, yilel te’eltik mutetik, yilbeyel yakan sbeel chanbalametik sok te sk’oplal ya yich’ a’anel ja’ into snuboj sba soj te xch’ayel ja’ Ch’en Ulich’ soknix te Campamento Cueva de Tejón en Lacanjá Chansayab.

Ta swenta bit’il stsoboj sbaik, ja’ yu’un te ma’ba tsobolik, ma’ sjeloj sba te ma’ch’a ta sbabial le’ nitbilik-a ta 2005. Yich’ojikix nojptesel ta cha’ox chajp at’elil, ochemikix sk’oplal ta lekil at’elil M te yak’ te Secretaría de Turismo del Gobierno Mexicano ta balunlajuneb sk’aalel junio ta 2008 ja’to ich’bil ta muk ta sbalunlajuneb sk’aalel junio ta 2010 k’alal yich’ tael te bit’il yich’ k’anel sok slok’esel lekil at’elil ta stojol ula’tawanejetik, sle-ktesel bintik yich’ pasel, bolemal sok te snopjibal yu’un te at’eletik. Ja’nix jich ak’botix sjunal te ja’ NMX-AA-133-SCFI-2006: Bintik yich’ k’anel sok cholbeyel sk’oplal te yich’el ta muk’ lum k’inal, ta lajuneb xcha’winik sk’aalel abril yu’un 2008 ja’to ta lajuneb xcha’winik sk’aalel abril ta 2012, ak’bil yu’un te Instituto Mexicano de Normalización y Certificación, A.C.

Ja’xan nabil sba lek yu’un ula’tawanejetik te Lacanjá Chansayab, melel ja’ neel la staj sba sok te kaxla-netik talemik ta yanyantik lumetik ta 1946, le’ ta

Page 107: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

105 |

los recursos financieros por parte de la cons-tructora responsable.

Con relación a las instalaciones, cuenta con dos ca-bañas, una palapa comedor, una palapa recepción, dos cabañas en construcción (marzo de 2010), un estacionamiento y una palapa para acampar.

El atractivo turístico principal es la poza Po’op Chan y la vegetación frondosa de la Selva Lacandona. Las ac-tividades que se pueden practicar en este lugar son las caminatas, la natación, el campismo, la observación de aves, la identificación de huellas de fauna local y el senderismo interpretativo que conecta por un lado con la cascada Ch’en Ulich y, por otro lado, con el campamento Cueva de Tejón, en Lacanjá Chansayab.

Desde el punto de vista organizacional, por ser un grupo pequeño se ha mantenido el mismo número de socios desde su constitución en 2005. Han recibido capacitación en administración y gestión, cuentan con el distintivo M, que otorga la Secreta-ría de Turismo del Gobierno Mexicano, con fecha de 19 de junio de 2008 y con vigencia hasta 19 de junio de 2010 por la implementación de sistemas de gestión y la generación de resultados en satisfac-ción del cliente, mejora de procesos, rentabilidad y desarrollo humano de sus empleados. También está certificado por la norma NMX-AA-133-SCFI-2006: Requisitos y especificaciones de sustentabili-dad del ecoturismo, con fecha 30 de abril de 2008 a 30 de abril de 2012, otorgado por el Instituto Mexicano de Normalización y Certificación, A.C.

recepció, dues cabanyes en construcció (març de 2010), un estacionament i una palapa per a acampar.

L’atractiu turístic principal és la tolla Po’op Chan i la vegetació frondosa de la Selva Lacandona.

Les activitats que es poden practicar en aquest lloc són les caminades, la natació, el campisme, l’observació d’aus, la identificació de petjades de fauna local i el senderisme interpretatiu, que connecta d’una banda amb la cascada Ch’en Ulich i, d’altra banda, amb el campament Cova de Teixó a Lacanjá Chansayab.

Des del punt de vista organizacional, per ser un grup menut s’ha mantingut el mateix nombre de socis des de la seua constitució l’any 2005. Han rebut capacitació en administració i gestió, gau-deixen del distintiu M, que atorga la Secretaria de Turisme del govern mexicà, amb data 19 de juny de 2008 i amb vigència fins al 19 de juny de 2010 per la implementació de sistemes de gestió i la generació de resultats per a satisfacció del client, millora de processos, rendibilitat i des-envolupament humà dels seus empleats. També està certificat per la norma NMX-AA-133-SCFI-2006: requisits i especificacions de sustentabilitat de l’ecoturisme, amb data 30 d’abril de 2008 a 30 d’abril de 2012, atorgat per l’Institut Mexicà de Normalització i Certificació, A.C.

Lacanjá Chansayab és la localitat més coneguda des del punt de vista turístic, ja que va ser la pri-

Xchi’uk snupobil ta yi’bel abtelal yich’o chib nail te’, jun chexel na ve’ebal, jun chexel na ch’amvanej, chib nail te’ j ato yikal spasik (yoxi’bal u ta sja’abilal 2010), jun skotleb karoetik xchi’uk jun chexel na sventa kuxel.

Ta lek sk’upinel xambalil sba stsots sk’oplal ja’ te nab Po’op Cahn xchi’uk ta pimil te’tik te ta te’tikal Lakandonae. Te abteletik k’isu stak pasel ta chanel ta li’e yavil lumtik jech xanabel, anil xnavel, jamalal osil, sk’elel mutaltetik, tael ta k’elel te xojobil yokit te chombalometik ta pareje, xambalil albil lek smelol k’usi ta ch-ik’van ta jot-o ta xokon xchi’uk ta ts’ujemal vo’ Ch’en Ulich xchi’uk yanto ox jot, xchi’uk nail te’ vayebal xch’en te kotom ta Lacanjá Chansayab.

Te no’ox ta sk’elobil tsoplemalil, ta skoj yu’un ch’in tsob, ja’ te jech te-oy skotolik ti k’uyepal laj slikesik te jpas abteletik ta 2005 Sch’amojik chanubtasvanej ta chabijel xchi’uk sk’anel, yich’ojik xa li yelanil M k’usi ta xak’ ta muk’ul na ts’ibajometik ta xambalil ta a’valil Mexico xchi’uk ta yuilal ta balunlajune’b ta junioe ta sja’vilal 2008 xchi’uk kexlejeb ja’ to’ox ta balunlajune’b ta svaki’bal u ta sja’vilal 2010 ta sko yu’un lek ta sk’an pasel ta stuk’il spasobil abtel ta sk’anel xchi’uk te slok’esel ta slekil stojelal ta laj o’ontonal te vula’aletike, skomik tasik smeltsanel statsubtasel xchi’uk xch’ielal kuxlejalik te abteletike. Jech uk li’e sta-o sch’unel k’op ta stuk’ilal NMX-AA-133-SCFI-2006: svunaletik xchi’uk ts’ib smelol ta yikel sbabaik abtelal ta ich’el ta muk’ stalel balumil, ta yu’ilal lajuneb xcha’vinik ta avril ta sja’vilal 2008

Page 108: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 106

ku mea yete naachi ts’ur. Ich u yaxk’ini (1996 – 2010). Ich a yaxk’in 1996 chunba u metiko’ a Escudo Jaguar, lahi’ u yoh chuni mea ich mehen kahar, behe’ tan u hok’o tumen mea bek bix Nueva Alianza, Pájaro Jaguar, Tikal-Chilam, Gru-po de Guías Siyaj Chan, ch’upra ku kanik u metik u no’k’ u chuni winik ch’ol yete hunp’e nahi o’chi u k’aba’ u pixan k’ax.

Escudo Jaguar tuba ku niktar ts’ur, lahi’ mok tu ya chuna u mea yete naachi ts’ur, yete a Nueva Alianza tuba ku niktar ts’ur yantio’ ti’ u wene ts’ur, o’chi yete yanti’ chem ti’ u mosik yok’o ha’ Usumacinta ti’ u purik tu xima ich Yaxchilán, bek bix u mehen kahar Bethel a he’ tian ich u lu’um guatemala. Mok tu mu’ch’ u baho’ tu mea ich Pájaro Jaguar yete Tikal-Chilam, ma’ u lah puriko’ ts’ur ich Yaxchilán yete Bethel. Mok ku purik ts’ur Siyaj Chan, ku ya’arik a ti’ ku karantik u uchben ba’, ne u yoher u tsikbatik k’ax yete u tsikbatik a Frontera Corozal bihk tabar u chuni tio’, bexi’ ku tsikbatik a yaxchilan. A ch’upra tu kana u metik k’axa’ u no’k’ ch’ol, p’isi’ u yoher meta’ tumen no’k’ a ts’ur net soy yirik. U nahi o’chi u pixan k’ax, lahi u mea a ch’upra, meanaho’ ich escudo jaguar, k’uchu muk’ u kaxtik ta’k’in ti’ u meta’ hunp’e nah ti’ u niktar ts’ur yete hunp’e nahi o’chi ku yoko 80 winik mok ku hana.

Tu woro mok antna’ bek bix Secretaría de Desarrollo Social a nivel federal, u ts’urir mok ku

ibijlelob muk’ bä ik’älä k’otyel ya’ tyi frontera tyi yejbal pañchañ (sur) tyi ixäk’ ibijlel jiñi San Javier, ili ibijlelob mi imejlel tyi ochelob baki jachtyak yomob majlel che’ bajche’ Bonampak.

Che’ tsa’ p’ojli ili e’tyel ila tyi lakanja’ chansayab tyi jujump’ej otyoty, mi lak’äl, tyi tyi junchajp e’tyeläl icha’añobäch jiñi jujump’ej otyoty jiñäch Woli bä ip’olmajlel jiñi e’tyel tyi junchajp e’tyeläl jiñi wen k’elbilbä jiñäch bajche’ xjoybä ja’, Campamento Margarito, Campamento Cueva del Tejón, Servicios Turísticos Lacandones, Cam-pamento Tucán Verde, Campamento Ya’ajche, Campamento Topche, Campamento Yatoch Barum, Campamento Rìo Lacanjá, Parador Turístico Crucero San Javier, Sociedad Coopera-tiva Chanaj, Sociedad Cooperativa Hach Winik, Sociedad Cooperativa Selva Lacandona, Grupo de Guías Kokchan, Grupo de Guías Saknok.

Lacanjá chansayab añ icha’añ jiñi imelbalob jiñi iyotyotyob lakñojtye’elob bajche’ bonam-pak che’äch bajche’ e’tyeläl uya’tyak, ipisle-lob yik’oty imelbalob jiñi xlacandoñob cha’añ woliyob iweñ käjñelob bajche’ jiñi wolibä ityilelob k’äläl tyi ñajtybä tyejklum, che mi ik’elob bajche’ jiñi matye’eltyak bajche’ ja’tyak, ikolem tye’el yik’oty ibätye’eltyak, cha’añ jach tyi jujump’ejtyak ji’libäl añäch baki mi imajlelob iñusañ kiñ jiñi xjula’ob.

Jiñi baki tsa’ k’otyityak jiñi jujump’ej chajpayat-yak muk’ bä laktyaj tsa ’bä ikotyaj jiñäch secre-

jawil into la yak’ik ta ilel te lok’onbaetik ayinem ta Bonampak. Ta lum k’inal into, spisil te tijinabaletik ochemik ta swenta te at’elile ja’ jich ya x-ochik ta yilel te banti stak’ yich’ pasel te wakax naetike banti yak’ik we’liletik, moibaletik, naetik, bintik yich’ cho-nel sok te bintikxan stak’ yich’ cholbeyel sk’oplal te toyem te’ak’ ja’maletik ta slumal kabenaletik.

Te lum k’inal into ayinem ta yot’an tsojb naetik yu’un kabenaletik, lek pasbilix te sbelal nub sba sok te muk’ul be Fronteriza del Sur nopol ta sbe-lal San Javier, te be into lek xkolteywan ta sbeel te ula’tawanejetik xbajt’ik ta yantik bolmaletik sok ta sna chichmametik ta Bonampak.

Te slekubtesel at’el ta Lacanjá Chansayab cha’oxtul nax yajwal,te bina sk’an yich’ alele, ja’ te junjun ya’telul ay ta sk’ab jujutsojb tijinaba-letik, ja’into ja’ ya xkolteywan ta slekubtesel te a’telile. Te lum k’inaletik bayalxan sk’oplale ja’: Centro Turístico Tres Lagunas, Campamen-to Margarito, Campamento Cueva del Tejón, Servicios Turísticos Lacandones, Campamento Tucán Verde, Campamento Ya’aj Che, Campa-mento Top Che, Campamento Yatoch Barum, Campamento Río Lacanjá, Parador Turístico Cru-cero San Javier, Sociedad Cooperativa Chanaj, Sociedad Cooperativa Hach Winik, Sociedad Cooperativa Selva Lacandona, Grupo de Guías Kok Chan, Grupo de Guías Sak Nok.

Te slum sk’inal chichmamiletik ta Bonampak ja’ bayalxan sk’oplal te Lacanjá Chansayab, ja’ yu’un

Page 109: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

107 |

Lacanjá Chansayab es la localidad más conocida desde el punto de vista turístico, ya que fue la primera que entró en contacto con los visitantes extranjeros a partir de 1946, año en que se dieron a conocer las pinturas murales de Bonampak. En este lugar, todas las familias, en forma directa o indirecta, se dedican a la actividad turística a tra-vés del establecimiento de campamentos donde ofrecen servicios de alimentación, transporte, hos-pedaje, venta de artesanías y, en algunos casos, servicios complementarios, como guías locales hacia el interior de la Selva Lacandona.

Esta localidad se encuentra en el centro de la Co-munidad Lacandona, con una carretera pavimen-tada que se conecta con la Fronteriza del Sur en el crucero San Javier, infraestructura que facilita la movilidad de los visitantes hacia los diferentes cam-pamentos y la Zona Arqueológica de Bonampak.

El desarrollo de la actividad turística en Lacan-já Chansayab se ha dado en forma familiar, es decir, cada proyecto pertenece a una familia específica, lo que ha provocado un crecimiento en la operación de proyectos turísticos. Entre los proyectos más sobresalientes están: Centro Turístico Tres Lagunas, Campamento Margarito, Campamento Cueva del Tejón, Servicios Turís-ticos Lacandones, Campamento Tucán Verde, Campamento Ya’aj Che, Campamento Top Che, Campamento Yatoch Barum, Campamento Río Lacanjá, Parador Turístico Crucero San Javier,

mera que va entrar en contacte amb els visitants estrangers a partir de 1946, any que es van donar a conèixer les pintures murals de Bonampak. En aquest lloc, totes les famílies en forma directa o indirecta es dediquen a l’activitat turística a tra-vés de l’establiment de campaments on ofereixen serveis d’alimentació, transport, allotjament, venda d’artesanies i, en alguns casos, serveis complementaris, com guies locals cap a l’interior de la Selva Lacandona.

Aquesta localitat es troba en el centre de la comu-nitat lacandona, amb una carretera pavimentada que es connecta amb la Fronteriza del Sur en la cruïlla de San Javier, infraestructura que facilita la mobilitat dels visitants cap als diferents campa-ments i la Zona Arqueològica de Bonampak.

El desenvolupament de l’activitat turística en Lacanjá Chansayab s’ha donat en forma familiar, és a dir, cada projecte pertany a una família específica, el que ha provocat un creixement en la gestió de projectes turístics. Entre els projectes més remarcables estan: Centro Turístico Tres Lagunas, Campamento Margarito, Campamento Cueva del Tejón, Servicios Turísticos Lacando-nes, Campamento Tucán Verde, Campamento Ya’aj Che, Campamento Top Che, Campamen-to Yatoch Barum, Campamento Río Lacanjá, Parador Turístico Crucero San Javier, Sociedad Cooperativa Chanaj, Sociedad Cooperativa Hach Winik, Sociedad Cooperativa Selva Lacandona,

k’alal ta lajuneb xcha’vinik ta avril ta sja’vilal 2012, laj yak’it ta muk’ul na México ta stuk’ilal k’op xchi’uk xch’unel ta k’op A.C.

Lacanjá Chansayab ja’ te paraje lek o’takinbil te to’ox ta sk’elobil ta xambalil, yu’un laj k’usi ja’ ta sbaj totamek ji och ta nopel xchi’uk ti vula’aletike ta yan balumil ta yu’ilal ta 1946, ja’ ta sja’vilal k’aluk iyak’it ta o’takinel te sbonobiletik ta Bonampak. Ta li’e yavil, skotol ti alab nich’nabil ta stuk’il smelol xchi’uk xotol smelol ja’ ta abtejik ta yabtelal xambaill ja’ te no’ox ta yak’el spasel ta nail te’ vayebal bu chak’it yabtelik sventa ta ve’ebal, kuchel ta karo, vayebal, stschonik k’usitik jpasbil ta k’obil xchi’uk tunel sts’akiebal abtelal k’ucha’al jtojobtasvanel paraje te ta yo’ilal ta te’tikal Lakantonae.

Li’e paraje te ta tael ta o’lilal ta kalpuy Lakantonae, xchi’uk muk’ ta be lek xa ch’ulbil k’usi ta tsako sba xchi’uk Fronteriza ta pak k’ak’al ta stuch’el be San Javier, li’e smeltsanbil yikobal abtelal sk’unibtas te sbak’esel te vula’aletike ja’ te ta stuk’il ta yantik kam-pamentoetik xchi’uk ta sjoyjoy sa’obil smelol sventa vo’nej ta Bonampak

Ta ch’ielal te yabtelal xambalil ta Lacanjá Chansayab ja’ te yak’o sba ta stalelik ta alab nich’nabil, jech ta alel, jujun sk’op pasel abtel ja’ yu’unik jun no’ox alab nich’nabil, ja’ li pasoxa vokolal to ep xa sp’olemal te sk’op pasel abtelal te xambalil yikal xa yabtelanik.

Te no’ox li sk’op pasel abtele lek lok’em smelol li’etik: o’ilal xamabalil oxib nab, campamento Margaritoe, campamento ch’en te kotom, yabtelal xambalil Lakan-

Page 110: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 108

ts’aik mea ti’ naachi ts’ur ich Chiapas, mok antik a chen kah yete mok karantik a k’ax; bexi’ ku yantik a winik tarak ma’ hwes yani.

Frontera Corozal yanti’ ti’ u niktar a naachi ts’ur bek bix Yaxchilán yete a ha’ Usumacinta. Yantio’ u nahi tuba ku li’siko’ a uchben ba’ tu k’ano’ a uchben winik u k’aba’ lahi’ Dos Caobas.

Mok ku mea titalay yanti’ u metik bay ku ya’arati’, yan u ya’arik baykin poch u mete yete u t’an a winik mok ku mea titalay. Wa baykin poch u mete a winik yan u hu’ni tio’ bek bix ku kaxtik u ba’ wesi bexi’ yanti’ a mok ku mea yete naachi ts’ur. bein ne tsoy u meaho’ tu woro.

taria de turismo del gobierno ilaj tyi joytyälel chyapas, jiñi xi’k e’tyeläl tyi peytyol lumal tyi tyojlelob lakpi’älobla tsi’ ikoltyaj bajche’ jiñi iyo-jlil xk’eloñel uxjoy ja’, che’äch bajche’ mi ich’äm ikäñtyesäñtyelob tyi jujuñtyikilob bajche’ muk’ bä iyäk’ tyi käñtyäñtyel matye’el (CONANP) tsa’ bä iyäk’ä ikäñtyesäñtyelob bajche’ mi käñtyañob jiñi matye’el, yik’oty ja’el bajche’ japbiltyakbä yik’oty jiñi k’uxbiltyakbä, bajche mi lakjak’beñob jiñi xjula’ob yik’oty bajche’ mi ik’ajob iyoj.

Ili e’tyeläl xk’eloñelob wolibä iweñ cha’leñob e’tyel, mi imejlel ijulatyañob bajche’ bonampak, choleltyak, mukubijtyak, nuxujel, jukub, mi lajk’ebeñob iyejtyal iyok bätye’eltyak yik’oty mi lajk’ele’ pejtyelel xtye’lemutytyak.

Ili juñmujch’ x-e’tyelob cha’añ jach ma’añik Woli ik’otyel jiñi jump’ej chajpaya tyi pejtyelelob, añobäch iye’tyelob, tsa’ äch imuch’k’iyob ibä, che’ach tsi ich’ämäyob komoty’añ jiñi tsa’ bä ityecheyob ili e’tyel, jiñi añob bä ixäwib añobäch ja’el tyi jump’ej mu’chkiya kome kämbilobäch k’äläl tyi yumäl. Tyi pejtyelel, jiñi x-ixikob jiñäch añobä iye’tyel cha’añ muk’ bä ichoñob jiñi uya’ältyak, cha’añ jiñi xk’elojelob, jiñi jump’ej chajpaya k’älä añjach tyi wälej.

Tyi iyujtyibal, ya’ tyi tyejklum Frontera Coro-zal mi laktyaj ya’ tyi ilok’ibal k’iñ tyi i tyojel jiñi tyejklum lacandona, läk’älix jiñi Guatema-la, jiñäch baki mi iyochelob ya’ tyi yaxchilañ ilaj tyi mejiku yik’oty ya’ tyi Guatemala mi

te lok’onbaetik yich’ tael le’a, te t’ujbil at’eliletik, k’uilaletik sok te bit’il skuxlejalik kabenaletik xmulanot yu’un te kaxlanetik talemik ta yanyan-tik lum. Ta swenta ja’maltik, le’ ay-a te muk’ul ja’ Lacanjá, te cha’oxchajb sit te’ak’etik sok chanba-lametik. Ja’nax, ta wolowol muk’ul naetik ay bayal bina t’ujbil soj ch’aoxchajp bintik stak’ yich’ pasel yu’un binax yot’an le’a te ma’ch’a xbajt ta ula’tawaneje.

Te bintik yich’ tael ta jujun naetik ja’ la yak’ te Secretaría de Turismo del Gobierno del Esta-do de Chiapas. Te Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas ay skolteyo te Centro Turístico Tres Lagunas. Ta swenta nojptesel te a’teletik ja’ jil ta sk’ab te Comisión Nacional de Áreas Naturales Protegidas (CO-NANP) melel ja’ ik’wan ta xcholbeyel sk’oplal te k’ulejal ay t alum k’inaletik. Te nojptesel ta swenta ak’ we’liletik, bintik stak’ ak’el ta uch’el sok te bit’il sk’an yich’ ilel te banti stak’ xjil ta wayel te ula’tawanejetik ja’ la yak’ te Secretaría de Turismo de Chiapas.

Te bael ta sna chichmamiletik ta Bonampak ja’xan lek ilbil, bael ta beel ta k’altiketik, cholbe-yel sk’oplal lum k’inal, nuxel, kanoa te’, ilbeyel yakan sbeel chanbalametik sok skeluyel mutetik.

Te tsobjel sok te spasel yat’elul te bolmal ma’ba, kolteybil yu’un tuuneletik, ja’nax stsoboj sbaik te a’teletike, ja’ yich’ijik ta muk’ te ma’ch’atik la sjajchesike. Te tij moibaletik biiltesbilik bit’il

Page 111: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

109 |

Sociedad Cooperativa Chanaj, Sociedad Coope-rativa Hach Winik, Sociedad Cooperativa Selva Lacandona, Grupo de Guías Kok Chan, Grupo de Guías Sak Nok.

Lacanjá Chansayab tiene como atractivo turístico cultural la Zona Arqueológica de Bonam-pak, específicamente las pinturas murales, las artesanías, la vestimenta y tradiciones de los lacandones, que han llamado la atención tanto a visitantes nacionales como internacionales. Des-de el punto de vista natural, están el río Lacanjá, la vegetación de la selva y la fauna local. Sin em-bargo cada campamento cuenta con atractivos y actividades específicas que permiten al visitante disfrutar de una estancia especial.

Las instalaciones de los diferentes proyectos turísticos que se encuentran operativos han sido financiadas por la Secretaría de Turismo del Gobierno del Estado de Chiapas. La Comisión Na-cional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas ha apoyado al Centro Turístico Tres Lagunas. Con relación a la capacitación del personal, la Comi-sión Nacional de Áreas Naturales Protegidas (CO-NANP) ha organizado cursos en temas específicos sobre interpretación del patrimonio natural. Los cursos de alimentos y bebidas, atención a clientes y servicios de hospedaje los ha proporcionado la misma Secretaría de Turismo de Chiapas.

Entre las actividades turísticas más practicadas están la visita a la zona arqueológica de Bonam-

Grupo de Guías Kok Chan, Grupo de Guías Sak Nok

Lacanjá Chansayab té com atractiu turístic cul-tural la Zona Arqueològica de Bonampak, es-pecíficament les pintures murals, les artesanies, la vestimenta i tradicions dels lacandones, que han cridat l’atenció de visitants nacionals i internacionals. Des del punt de vista natural, està el ric Lacanjá, la vegetació de la selva i la fauna local. No obstant això, cada campament compta amb atractius i activitats específiques que permeten al visitant gaudir d’una estada especial.

Les instal·lacions dels diferents projectes turístics que es troben gestionats han estat finançades per la Secretaría de Turismo del Govierno del Estdo de Chiapas. La Comisión Nacional para el Desa-rrollo de los Pueblos Indígenas ha donat suport al Centro Turístico Tres Lagunas. En relació amb la capacitació del personal, la Comisión Nacio-nal de Áreas Naturales Protegidas (CONANP) ha organitzat cursos en temes específics sobre interpretació del patrimoni natural. Els cursos d’aliments i begudes, atenció a clients i serveis d’allotjament els ha proporcionat la mateixa Secretaria de Turisme de Chiapas.

Entre les activitats turístiques més practicades estan la visita a la zona arqueològica de Bonam-pak, la visita a la milpa tradicional, el senderisme interpretatiu, la natació, els caiacs, la identifica-

donaetik, campamento yaxal pan mut, kampamento Ya’aj Che, kampamento Top Che, kampamento Yatoch Barum, kampamento uk’um Lacanjá, valejebal xambalil stuch’emal San Javier, tsoplemal tsobojelbail Chanaj, tsoplemal tsobojelbail Hach Winik, tsoplemal tsobojelbail Te’tikal Lakantonae, jtsobik ta jtojobtasva-nej Kok Chan, jtsobik ta jtojobtasvanej Sak Nok.

Lacanjá Chansayab oy yu’un lek sk’upinel te xambalil k’ucha’al ta sjoyjoy sa’obil smelol vo’nejal ta Bonam-pak, ts’ib lek stuk’il ta sbonobiletik, ta k’usitik pasbil ta k’obil, li bats’i sk’uil vinik-ants xchi’uk li kuxlejaletik Lakantonaetik k’usi ja’ xa jtsakojik ta muk’ a’yejal yu’unik te jvula’aletik lok’emik tal ta sp’ejel Mejiko ja’ xchi’uk sp’ejel balumil. Te no’ox ta sk’elel stalel balumil, li’e te uk’um Lakanjá, ta tetikaltik te ta tetikal xchi’uk ta chombolometik ta paraje, jech no’ox, jun-jun kampamentoe yich’o tal lek sk’upinel xchi’uk ts’ib abtelal k’usi lek chet’esan ti skomenalk ti vula’aletike.

Ta smeltsanel yikobal abtelal ta yantok-o sk’op pasel abtelal xamabliletik k’usi ta xich’ tael ta yabtelanik stajobeik stojol xchi’uk muk’ul na ts’ibajometik ta xambalil ta a’valil ta slumal Chiapas, ta yabtelal slumal sventa xchi’uk li steklumal bats’i vinik-antsetik ja’ sta-o koltajel yu’un te o’ililal xambalil oxib nab. Xchi’uk k’ucha’al te snupobil ta chanubtasel te abteleik ta yabtelal slumal ta sjoylejal stalelal balumil k’elbilik (CONANP), ja’ smeltsano chanubtasel ta smelol bik’it k ‘op ta sventa snopel vo’onton ta yajval staelel balumil. Te chanubtasel ta ve’liletik xchi’uk uch’bajel, xch’amel te vula’aletike xchi’uk yabtelal vayebal ja’

Page 112: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 110

latyaj jiñi iyotyotyob lakñojtye’elob bajche’ jiñi tikal.

Iyetyelob muk’ bä ichoñob ilaj tyi tyejklum jiñäch jiñi p’ol wakax, chobal yik’oty xk’elojelob, li iyujtyibalbä e’tyel jiñach wolibä ik’äñob tyi e’tyel k’äläl tyi chänlujump’ej ja’bil (1996-2010).che tyi 1996 tsa’ tyejchi imelob jiñi iyejtyaj bajlum jiñäch jiñi jump’ej chajpayaj cha’añ jiñi alä tyejklum ilaj tyi chyapas, k’äläl tyi wäle’ tsa’ tyejchiyob imuch’ chokoñob ibä yañobä bajche’ tsij’bä tsuybä, muty, bajlum, tikal-chilam, jumuch’ xpäsbijob siyaj chan, jumuch’ x-ixikob woliyob bä tyi mel bujkäl tyi imelbalob ch’olob, yik’oty jump’ej baki mi ik’uxob iwaj ik’aba ipusik’al e’tye’el.

Ili jump’ej yojlil wa’libäl bajche’ iyejtyal ba-jlum, jiñäch tsa’ bä ityeche’ ili jump’ej chajpaya xk’elojelob yik’oty jiñi i yojlil xk’elojelob tsijib bä tsuybä mi isujbeñonla baki mi lak k’aj lako’j, baki mi lak’ux lakwaj yik’oty baki mi imajlelob tyi jukub k’äläl muk’ bä imajlel ya’ tyi kolem ja’ usu-masinta k’äläl ya tyi joytyälel jiñi yaxchilañ, che’ äch bajche’ tyi tyejklum bethel Guatemala, jiñi jumuch’ x-etyelob bajlum muty yik’oty tikal-chi-lam, cha’añ jach mujach ik’otyelob jini añob bä ixäwib k’äläl ya’ tyi yaxchilañ yik’oty tyi bethel, jiñi xpäsbijob siyaj chan, jiñäch muk’ bä ipäsob ibä cha’añob jiñi xk’eloñelob cha’añ bio-agroeco-logia cha’añäch mi ik’elob bajche’ icha’añob yik’oty imelbalob ya’ tyi Frontera Corozal ya’ tyi

Sociedades Cooperativas, ay jun ak’bilotik stukel yu’un tul jpas sjunal lekil kuxlejal. Ta spisil, ja’ swentainojik te spasel sok xchonel t’ujbil at’elil te antsetike. Yu’un te tsobol ma’ch’atik xk’otik ta jujun bolmal, spisil yakalik ta a’tel.

Yu’un ya xlaj ko’yantik ta xcholbeyel sk’oplal, te stojb naetik ta Frontera Corozal xjil ta sts’el naklejetik ayinem ta Comunidad Lacandona, sts’ajk’ México sok Guatemala. Stak’ x-ochotik bael ta sna chichmamiletik Yaxchilán ta smejch’el México sok ta Tikal ta smejch’el Guatemala.

Te bol wakaxetik, pas k’altik (sojk’wej, selab’ sok xchik’el) sok te yilel xpaxajibal ula’tawanejetik ja’ te bintik ya spasik. Te bina la yich’ alel ta slajibal ayix chanlajuneb jawil te jajch’ tulan sk’oplal (1996 – 2010). Ta 1996 jajch’ spasik te yawil Escudo Jaguar, ja’into ja’ sbabial at’elil te la yich’ ta muk’ te talelal ta Chiapas, yo’tik into ay lok’ix yantik tsoblejaletik bit’il te Nueva Alianza, Pájaro Jaguar, Tikal – Chilam, Grupo de Guías Siyaj Chan, tsojb antsetik te yakal xcha’ stsakik te bit’il yayik jalab ta nameytel te Ch’oletik sok te wol sna weibal sbiil Corazón de la Selva.

Te xpaxajibal ula’tawanejetik Escudo Jaguar, bit’il sbabial at’elil, sok te xpaxajibal ula’tawanejetik Nueva Alianza yak’ik lejch pat naetik, we’liletik sok bintik xtuun ta beenel ta ja’ ta muk’ul ja’ Usumacinta te x-ik’wan bael ta Yaxchilán, ja’nix jich ta Bethel slumal Guatemala. Te tsobleje-tik Pájaro Jaguar sok Tikal – Chilam, ja’nax ya

Page 113: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

111 |

pak, la visita a la milpa tradicional, el senderismo interpretativo, la natación, el kayaquismo, la identificación de huellas de la fauna local y la observación de aves.

La organización y operación de los proyectos no cuenta, en su mayoría, con figuras jurídicas: se han integrado como grupos de trabajo, previo acuerdo de los socios fundadores. Los transpor-tistas tienen la figura de Sociedades Coopera-tivas, con estatuto legal avalado por un notario público. En general, las mujeres son las encarga-das de la elaboración y venta de las artesanías. Por la afluencia turística constante, los diferentes proyectos se han mantenido en operación.

Finalmente, la localidad de Frontera Corozal se ubica en la parte este de la Comunidad Lacan-dona, límite entre México y Guatemala. Es la puerta de entrada hacia la Zona Arqueológica de Yaxchilán por el lado mexicano y hacia la Zona Arqueológica de Tikal por el lado guatemalteco.

La actividad económica de esta comunidad es la ganadería extensiva, la agricultura tradicional (roza, tumba y quema) y el turismo. Este último ha cobrado importancia entre la población local en los últimos catorce años (1996-2010). En 1996 se comienzan a construir las instalaciones de Escudo Jaguar, primer proyecto turístico con enfoque comunitario en Chiapas; hasta la fecha han surgido nuevos grupos organizados, como Nueva Alianza, Pájaro Jaguar, Tikal-Chilam,

ció de petjades de la fauna local i la observació d’aus.

Generalment, l’organització i gestió dels pro-jectes no compta amb figures jurídiques, sinó que s’hi han integrat com a grups de treball amb l’acord previ dels socis fundadors. Els transpor-tistes tenen la figura de societats cooperatives, amb estatut legal avalat per un notari públic. En general, les dones són les encarregades de l’elaboració i venda de les artesanies. Per l’afluència turística constant, els diferents projec-tes s’han mantingut operatius.

Finalment, la localitat de Frontera Corozal se situa en la part est de la comunitat lacando-na, límit entre Mèxic i Guatemala. És la porta d’entrada cap a la Zona Arqueològica de Yaxchi-lán, pel costat mexicà, i cap a la Zona Arqueolò-gica de Tikal, pell costat guatemaltec.

L’activitat econòmica d’aquesta comunitat és la ramaderia extensiva, l’agricultura tradicional (artiga, tomba d’arbres i crema) i el turisme. Aquest últim ha cobrat importància entre la població local en els últims catorze anys (1996-2010). L’any 1996 comencen a construir-se les instal·lacions d’Escudo Jaguar, primer projecte turístic amb enfocament comunitari en Chiapas. Fins a l’actualitat han sorgit nous grups organit-zats, com Nueva Alianza, Pájaro Jaguar, Tikal-Chilam, Grupo de Guías Siyaj Chan, un grup de dones artesanes que tracten de recuperar els

yak’o stuk no’ox ti muk’ul na ts’ibajometik ta xambalil ta Chiapas.

Yo’ilal ta abteleltik xamabilil ja’ lek spasbil li’e ta vula’al ta sjoyjoy sa’obil smelol vo’nej ta Bonampak, vula’al ta chobtik, xambalil albil lek smelol, anil xanavil, kayaquismo, tael ta k’elel te xojobil yokit te chombalo-metik ta pareje xchi’uk sk’elel mutaltetik

Ta tsoblebal xchi’uk yatelanel ta sk’op pasel abtel mu’yuk yich’ojik, ja’ ta skotolik, xchi’uk slok’obiletik lek stuk’il, ja’ no’ox jtsobol sbaik k’ucha’lik jtsop abte-letik, ba’ay to’ox smojeso sk’opik te buch’utik mol jpas abteletik. Li kuchvanejetik ta karoe oyunik ta slok’obil ta tsoplemal koltajelbail, xchi’uk lek smuk’ul mantal tsakal ta iskribano ta stojol tsoplej. Ta skotol, li antse-tike ja’ ti yich’ojik ta muk ti jpasel xchi’uk stschonel ta k’usitik pasbilik ta k’iobil. Ta sko tsobol xk’otik no’ox li xaviletike, te cha’ox chop sk’op spasel abtel yokalik ta abtelanel.

Slajebal, ti paraje Frontera Corozal te ta xich’ tael ta slok’eb k’ak’al te ta kalpuy Lakandonae, smojonal o’ilal México xchi’uk Guatemala. Ja’ sti’nail ta ochel ta sjoyjoy sa’obil smelol vo’nej ta Yaxchilán ta xhci’uk ta jot Mexico ja’ xchi’uk laj sjoyjoy sa’obil smelol vo’nej ta Tikal te’oy ta slumal Guatemala.

Ta yabtelal sa’obil tak’in ta li’e ja’ te ts’un jamalal vakax, ta kuxlejal sts’unobajelik (spolel, sbojel xchi’uk xchik’el) xchi’uk li xambalil. Li’e slajeb smelol, ja’ tsako xa yipal ta ojlilal te jnaklejetik ta pareje te ta yu’ulal no’ox chanlajuneb ja’vil (1996 – 2010). Ta 1996 ja’ lik ta spasel ta smeltasnel yikobal abtelal ta ch’ul cha-

Page 114: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 112

yaxchilañ. Jiñi jumuch’ x-ixikob yujilob bä imelol bujkältyak tsa’ äch iñopo i imelob yantyakbä its’ijbal baki jach tyi joytyälel xch’olob che’äch bajche tsijibä ñatyibal woliyob bä ik’ajtyiñob jiñi xk’eloñelob.

Tyi iyujtyibal, jiñi baki mi ik’uxob iwaj ipusik’al tye’el jiñäch ityejchibal juntyikil x-ixik x-etyel tyi wajali ya’ tyi yejtyal bajlum tsa’ its’ijtya tyaja tyak’iñ cha’añ mi imel jump’ej kolem k’uxo waj baki mi iyochelob chänk’al lakpi’älob

Baki mi tsi ityajayob ikoltyäntyel che tyi ipejtye-lelob che’ äch bajche’ tyi k’elol lakchumlimb tyi petyol lumal, tyi k’elol k’eloñibäl ya’ tyi yumäl tyi chyapas, tyi xity’el tyi kolel ichumlib lakp’iälob yik’oty tyi k �ñtyäñtyel matye’el; che’äch bajche’ mach bä icha’añik yumäl bajche’ tyi käñtyäñtyel tyi petyollumal.

Frontera corozal añäch baki mi imajlelob ik’elobtyak chukijach yomob bajche’ yaxchilañ yik’oty jiñi ja’ usumasinta, yikoty añäch iyotylel baki añtyak lotybiltyak chuki tsa’ bä ik’äñäyob lakñojtye’elob baki mi imelob ik’iñijelob weñ känbilbä ik’aba’ cha’tyejk sutstye’.

Ili jumuch’ob añtyakbä wolibä ik’elob ili e’tyel cha’añ año’bix ijuñ baki k’ämbilobix tyi natybä pañämil baki tsa imeleyob woli bä itsäklañob baki woli mi ixikbeñtyelob yik’oty ilerecho jiñi lakpiälob, baki añob ilerecho cha’añ mi ik’elob majki mi imel iyetyel ya’ tyi ityejklum baki mi iñumelob bajche’ jaytyikil jiñi jumuch’obä,

yak’ik moibal te yik’ik bael te ula’tawanejetik ta Yaxchilán sok ta Bethel. Te ma’ch’atik x-ik’wanik yu’un Siyaj Chan, ya yalik te x-a’tejik ta swenta skananteyel te bintik aye, nojpenemikix ta swenta sk’oplal sk’ulejal ja’mal sok talel kuxlejalil yu’un Frontera Corozal sok yu’un Yaxchilán. Te stsojb antsetik ay bayal la xcha’ yich’ik ta muk’ te bintik ya yich’ jalel ta namey ta slumal Ch’oletik, jich bit’il te aynix yochesik ach’ lok’inbaetik, ja’ into ja’ toyol ya smanik te ula’etik. Ta salijbal ayej, te snail we’ibal Corazón de la Selva, ja’ lok’ ta pasel yu’un tul ants, te bayal jawil a’tej ta Escudo Jaguar, la staj koltayel ta spasel wol akil na-sna swe’ibal te chan winik ta tul ants winketik stak’ x-ochik-a.

Te koltawanejetik ta spasel te a’telil ja’ik te Secretaría de Desarrollo Social a nivel federal, la Secretaría de Turismo del Gobierno del Estado de Chiapas, la Comisión Nacional para el Desa-rrollo de los Pueblos Indígenas sok te Comisión Nacional de Áreas Naturales Protegidas; ja’nix jich te tsoblejetik bit’il te Conservación Interna-cional.

Ta stojol Frontera Corozal te bina t’ujbilxan yu’un ja’ te sna chichmamiletik sbiil Yaxchilán sok te muk’ul ja’ Usumacinta sbiil. Ay wol snail sbiluk chichmamiletik Yu’un banti yak’ ilel te tsíb sok lok’onbaetik ta ton tajbil ta yawil ch’abajel bit’il te Dos Caobas sbiil.

Te tsojb winik antsetik te yakal yayel koltaywanej ta bolmaletik najkatik sbiil ta jun pasbil yu’un tul,

Page 115: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

113 |

Grupo de Guías Siyaj Chan, un grupo de mujeres artesanas que tratan de recuperar los diseños textiles de la cultura ch’ol y un restaurante deno-minado Corazón de la Selva.

El Centro Turístico Escudo Jaguar, como pionero en este tipo de proyectos turísticos, y el Centro Turístico Nueva Alianza ofrecen servicios de hospedaje, alimentación y transporte fluvial sobre el río Usumacinta hacia la zona arqueo-lógica de Yaxchilán, así como a la localidad guatemalteca de Bethel. Las sociedades coope-rativas Pájaro Jaguar y Tikal-Chilam se limitan al transporte de turistas hacia Yaxchilán y Bethel. Los guías locales Siyaj Chan se definen como guías de turistas con un enfoque bio-arqueoló-gico y se han especializado en la interpretación del patrimonio natural y cultural de Frontera Corozal y de la zona arqueológica de Yaxchilán. El grupo de las mujeres artesanas ha recuperado los diferentes tipos de diseños textiles de origen ch’ol, así como han introducido nuevos diseños demandados por los turistas. Finalmente, el restaurante Corazón de la Selva es una iniciativa de una mujer emprendedora que, después de haber colaborado varios años en Escudo Jaguar, consiguió una parte del financiamiento para la construcción de una palapa-restaurante con capacidad para 80 comensales.

Con relación a los apoyos recibidos, destacan organismos públicos como la Secretaría de

dissenys tèxtils de la cultura ch’ol i un restaurant denominat Corazón de la Selva.

El centre turístic Escudo Jaguar, com a pio-ner en aquest tipus de projectes turístics, i el centre turístic Nueva Alianza ofereixen serveis d’allotjament, alimentació i transport fluvial so-bre el riu Usumacinta cap a la zona arqueològica de Yaxchilán, així com a la localitat guatemalte-ca de Bethel. Les societats cooperatives Pájaro Jaguar i Tikal-Chilam es limiten al transport de turistes cap a Yaxchilán i Bethel. Els guies locals Siyaj Chan, que es defineixen com guies de tu-ristes amb un enfocament bioarqueològic, s’han especialitzat en la interpretació del patrimoni natural i cultural de Frontera Corozal i de la zona arqueològica de Yaxchilán. El grup de les dones artesanes ha recuperat els diferents tipus de dissenys tèxtils d’origen ch’ol, com també la in-troducció de nous dissenys a petició dels turistes. Finalment, el restaurant Corazón de la Selva és una iniciativa d’una dona emprenedora que, des-prés d’haver col·laborat diversos anys en Escudo Jaguar, va aconseguir una part del finançament per a la construcció d’una palapa-restaurant amb capacitat per a 80 comensals.

En relació amb els suports rebuts, destaquen or-ganismes públics com la Secretaria de Desenvo-lupament Social en l’àmbit federal, la Secretaria de Turisme del Govern de l’Estat de Chiapas, la Comissió Nacional per al Desenvolupament

bivanej p’itim bolom, sba sk’op pasel abtel xambalil xchi’uk sk’elobil bats’i lumaliletik ta Chiapas, ja’ to tana yu’ilalej lok’emik xa tal yantik tsop stsobosbaik k’ucha’al Ach’ tsombail yip, p’itim bolom mut, Tikal – Chilan, jtsop ta jtojobtasvanej Siyaj Chan, jtsop te antsetik jalolajeletik k’usi sk’an tsa’ik lok’el te yilobil jalam k’u pok’ ta skuxlejal ch’ol xchi’uk ve’ebal na bijintasbil yo’onton ta te’tikal.

Li ojlilal xambalil ch’ul chabivanej p’itim bolom, k’uxi ja’ stuk slikesbe sk’oplal ti chop ta sk’op pasel abtel xambalil , xchi’uk ta ojlilal xambalil Ach’ tsombai-laj yip chak’ yabtelik ta vayebal, ve’ebal, xchi’uk kuchvanikbatel ta uk’un te ta yuk’mal Usumacinta te ta stuk’il sa’obil smelol vonej ta Yaxchilán, jech k’ucha’al ta pareje Bethel ta Guatemala. Ta tsoplemal koltajelbail ta p’itim bolom mutaltetik xchi’uk Tikal-Chilam, ja’ te no’ox ch-makit ta skuchel xamviletik ta Yaxchilán xchi’uk Bethel. Ta jtojobtasvanej Siyaj Chan, jech chalsbaik k’ucha’lik jtojobtasvanej ta xamviletik xchi’uk sk’eilobil yaxal sa’obil semlol vonej, ja’ jech xchanobeik sna’obil ta snopel ta yo’onton ta yajval stalel balumil xchi’uk kuxlejalil ta Frontera corozal xchi’uk ta sjoyjoy sventa sa’olbil smelol vo’nej ta Yaxchilán. Li jtsop antsetike jalolajeletik ja’ sta-ojik x ata sa’el li yantki-o ta chop ta yilobil jalam k’u pok’ ta ts’unbalil kuxleal ch’ol, jech k’ucha’al ta yochesel yach’ikil yilobil te sk’anik li xamviletike. Slajebal no’ox, te nail ve’ebal yo’ontonal ta te’tikal, ja’ slikebal ta jun abtelal ants k’usi, yan to-ox ji abtej ba-ay ep ja’vilal ta ch’ul chabivanej p’itim bolom, slaj ta jun jtsop stojol

Page 116: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 114

che’äch bajche tsa imeleyob jujuntyikil tsa’ bä ityecheyob ili e’tyel tyi jujump’ej much’ chokobi-lobä ya’ tyi Frontera Corozal.

banti yak’ik ilel te bintik ya sk’anike, te bintik suj-bilik ta spasele sok te obit’il x-ich’otik ta muk’uk. Ay mantaliletik yu’un bit’il ya xjajch �ta a’tel sok bit’il stak’ sleik te tunelike ja’nix jich bit’il stak’ x-ich’otik ta muk te a’teletike. Ja’ jich into te bit’il yakalikto ta a’tel te ma’ch’atik la sjajchesik te jujun bolmal ta Frontera Corozal.

Estela en la Zona Arqueológica de Yaxchilán

Page 117: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

115 |

Desarrollo Social a nivel federal, la Secretaría de Turismo del Gobierno del Estado de Chiapas, la Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas y la Comisión Nacional de Áreas Naturales Protegidas; también organis-mos no gubernamentales, como Conservación Internacional.

Frontera Corozal tiene como atractivo principal la Zona Arqueológica de Yaxchilán y el Río Usumacinta. Cuenta con un museo comunitario, donde se exhiben piezas de estelas encontradas en un centro ceremonial maya conocido como Dos Caobas.

La organización de los diferentes grupos de prestadores de servicios turísticos se ha esta-blecido a través de actas constitutivas ante un notario público, donde se fijan los objetivos que persiguen, las obligaciones y los derechos de los socios. Existen estatutos y reglamentos para su operación, tanto para la elección de las autori-dades como la participación de todos los socios. De esta forma se han logrado mantener activos los socios fundadores de cada sociedad coopera-tiva en Frontera Corozal.

dels Pobles Indígenes i la Comissió Nacional d’Àrees Naturals Protegides; també organismes no governamentals com Conservació Interna-cional.

Frontera Corozal té com atractiu principal la zona arqueològica de Yaxchilán i el riu Usumacinta. Té un museu comunitari on s’exhibeixen peces de deixants oposats en un centre cerimonial maya conegut com Dos Caobas.

L’organització dels diferents grups de prestadors de serveis turístics s’ha establit a través d’actes constitutius davant un notari públic, on es fixen els objectius que persegueixen, les obligacions i els drets dels socis. Existeixen estatuts i regla-ments per a la seua gestió, tant per a l’elecció de les autoritats, com per a la participació de tots els socis. D’aquesta forma s’ha aconseguit man-tenir actius els socis fundadors de cada societat cooperativa en Frontera Corozal.

sventa laj pas jun chexel-ve’ebal na xchi’uk xu’ me yu’un smak’lentas chanvinik ta vo’ xamviletik.

Xchi’uk te snupobil sk’op pasel abtel ta xich’ik tael tsopbol j-ateletik k’ucha’al te muk’ul na ts’ibajometik ta xch’ielal tsoplema vinik-antsetik ta sp’ejel México, ta muk’ul na ts’ibajometik ta xambalil ta a’valil ta slumal Chiapas, ta yabtelal slumal sventa xchi’uk li steklumal bats’i vinik-antsetik xchi’uk te yabtelal slumal ta sjo-ylejal stalelal balumil k’elbilikxchi’uk tsopbol j-ateletik mu’yuk tsakalik xchi’uk ajvalil k’ucha’al sk’ejelik sjunul belumil.

Frontera Corozal oyu’un k’ucha’al lek sk’upinel te sjoyjoy sa’obil smelol vo’nej ta Yaxchilán xchi’uk yuk’umal Usumacinta. Oy yich’o ta muk jun snail slokomba chombolom kuxlejal bu ta xak’it ta ilel ta jxut ta jxo’ob ok ta’bilik ta ojlil kuxlejal maya ojtakinbil k’ucha’al chib kaobas.

Ta tsoblebal ta yabtik-o stop ta buch’utik ta yak’it ta ch’amulel te yabtelik ta xambalil ja’ ak’bil x ata pasel te svunal lek ta yelobal jun ts’ib stojo tsoble le abtel, bu ta xich’ ajlel te sventail ta t’unel , k’ucha’al svokolal yabtelik xchi’uk lek stuk’il te stsoplemal. Oy ta pasel muk’ul mantal xchi’uk schapobil smantalil sevta yabtelik jech to’ox sventa st’u’ik te jpasmantal yu’nike ta x-k’opojik skotolik te stsoplemal. Ta li’e stalel ja’ lok’em ta pasel yu’un ti te to tsakalik ti moletik stsoplemal jpas abteletik ta junjun tsoplemal koltajelbail ta Frontera Corozal.

Page 118: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 116

Recorrido del equipo de investigación con Víctor Chambor por la milpa tradicional

Otoniel Chambor cosechando papaya

Page 119: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

117 |

Una tarde en la Selva Lacandona

Page 120: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 118

6

MEA TI’ NAACHI TS’UR YETE TUWORO BAY KIN YAN ICH U KAHA

XOK’ENO’ ICH U MEHEN kahar hach winik yete chen kah tan u yiriko’ bihk tan u tsoytar u mea ti’ naachi ts’ur, a winiko’ k’axa’ tuba

u taro’: hach winik, Ch’oles, Tzeltales yete Tzotzi-les, tuba yano’ k’axa’ bay ku metiko’.

Baykin yohero’ a hach winik yete chen kah, ne u ki’ mukrabaho’ ti’ nukuch winik, tan u ch’eho’ u nukir, yok’o u kaniko’ u her ba’ u tar naachi, tubar ku tsikbaho’ yete tu’ ku bino’. Ma’ ne xanta wa, a he’ mehen kahar ti’ ku bin yirik u bah yok’o u pa’k’a, lutskay yete kinsa bak’, ti` kana ta’k’in ti’ u manik: no’k’ toh chuya’, o’chi ich makenmak, ba’ yete ki’p’ ku mea o ku hok’o naachi ti’ u kanik hu’un.

A hach winik yete a chen kah mok kaha’ ich u k’ax hach winik tarak ma’ ya’p’ mea xuba kuxa’(o mok yan u t’ano’), yan hunto mok ku hok’o ich u mehen kahar ti’ u bin tuba yan xo’k’o kahar ti’ u kaxtik u mea; chen, ne pim mok ku yirik u mea ti’ naachi ts’ur, ku chak anta’ ti’ u hok’o u ta’k’in bek bix a palenque xok’o tian. Tu’ ku nah meaho’ lahi’ ich u nahi tuba ku niktar ts’ur, ku metik nah ti’ u wene ts’ur, yutskin-tik u way, mea ich nahi o’chi, purik ts’ur ich k’ax, purik ich yahkarum o mosik yete chem ich ha’. Bexi’ ku metik ba’xtak yete ku kanik.

6

E’TYEL K’ELOÑIBÄL YIK’OTYCHUKI AÑTYAK TYI LAKLUMAL

TSA’ LÄK’TYESAÑLOJOÑBÄ K’EL bajche’ chumulob tyi matye’el Lacandona yik’oty bajche’ muk’ob tyi et’yel yik’oty xpaxyalob tyi

jujump’ej xchumtyälob che’ bajche’ Lacando-nes, Ch’oles, Tseltales yik’oty Tsotsiles, kome k’exeläch bajchetyak tsa’ imäktyayob ilumobtyak jiñ cha’añ k’exeltyakäch tsa’ lok’i isumleltyak ili e’tyel.Iñuklel imelbalob Lacandon lotybilbä k’äläl tyi wajali tyi ña’tyibalob lakta’tuchob wolix ik’untye k’extyiyel majlel, wolix ik’äñbeñob iñatyibal kaxlañob, che’ bajchetyak iñusak’äñ, imelbal, chukityakbä mi k’äñob tyi e’tyel, tyi xäñbal. Maxtyo jali tsa’ kaji tyi k �extyäyel, wäleyi kabälix mi chukob: chäy, bätyä’eltyak yik’oty wolix ipäk’ob yañtyakbä päk’äbtyak icha’anobä kaxlañob, mi choñob cha’añ mi mäñob ibujk, bälnäk �ältyak, lajtye’, tyi tyojlelob kaxlañob yik’oty cha’añ mi lok’elob majlel tyi k’el juñ tyi tyejklumob kaxlañob.ma’añik kabäl weñbä e’tyel mi tyajob jiñi La-candones, juñtyikil chatyikil mi tyajob e’tyel tyi lumal, yambä mi lok’elob majlel tyi e’tyel ba’ läk’älbä tyeklum tyi lumal, che’ bajche’ tyi Palen-que, tyi xchumtyälob ba’ mi ik’otyelob kaxla-ñob tyi paxyal, jiñi e’tyel mu’ bä imelob jiñäch

6

YA’TELUL YILEL YUTSIL LUM SOK YA’TEJIBAL TALEL KUXLEJALIL TA TSOJP SLUMAL NAKLEJETIK

NOPOL YAKAL KILBELTIK TE bit’il ay xkuxinelik te yajwal lum k’inaletik te ayik ta toyem te’ ak’ ja’maletik ta sbiil “ selva lacandona “

yakal spasbelik ya’telul sok te mach’atik ya xk’otik ta ula’tawanejetik, jelosba ta ilel te bit’il ya sna’ik spasel, ta juju jkum stalelik te bats’il winik antsetik: jich bit’il ka’benaletik , ch’oletik, tseltaletik sok tsotsiletik,melel te ya’telik soknix yich’el ta muk’ te banti kuxulik ma me pajaluk te bin ya staik-a, yale-moel melel ja’ chikan te bi yilel skuxinelik ja’ jich ya staik te bi ut’il ya sk’an yo’tanik ya xkuxinike.

Te namey stalel skuxlejalik te ka’benaletike, ja’me akuxiniktel yu’un sp’ijil sjol yo’tanik te nameye, jaito ja’ sk’ejojik ta lek ta yo’tanik namey me’el mamaletik, yo’tik yakal ta ch’ayel te bit’il akuxi-niktel, ja’me yakal snopbelikix te ach’ kuxinel , ja’me yakal slok’tebelikix te skuxlejal “occidental” ta sbeib k’op a’yejetik soknix sbeibik ja’ la yich’ik ta muk’ la yich’ik sujel ta xch’uunel. Ma jaluk ak’ax k’aal te yajwal te mach’atik ayik ta toyem te’ ak’ ja’mal och xch’uunikix te yan a’telil ya spasike te tsak chaye sok te ts’i’weje, ch’axix ta yo’tanik melel ja’meix ya’telik te sts’unel bok itajetik, ja’nix jich ja’ ya sk’anikix te bayel ya staikix tak’in-ae ja’ me jich ya xju’ smanik-a te bitik ya xtuun yu’unike jich bit’il; jalbil lekil k’u’ilpak’il, kaxlan we’eliletik, kaxlan son mak stojel sbeibik te ya

Page 121: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

119 |

6

ACTIVIDAD TURÍSTICA Y RECURSOSCULTURALES EN LAS COMUNIDADES

NOS HEMOS APROXIMADO a las vivencias que los pobladores de la Selva Lacando-na están experimentando respecto al

desarrollo turístico diferenciando las distintas co-munidades según su origen étnico: lacandones, ch’oles, tzeltales y tzotziles, ya que la ocupación y la relación con el territorio se ha producido de forma distinta y, por tanto, son distintos los procesos vividos y los resultados obtenidos.

Los valores tradicionales que han guiado al pueblo lacandón desde tiempos inmemoriales, mantenidos fundamentalmente mediante secretos bien guardados por los ancianos, están desapa-reciendo sustituidos, en parte, por otros valores acordes con el mundo occidental, en los que los medios de comunicación y los sistemas de transporte imponen su soberanía. En poco tiem-po, estos habitantes de la selva han pasado de depender de un sistema de producción basado en la horticultura, la pesca y la cacería a desempeñar acciones cuya finalidad primordial es obtener remuneración económica para adquirir los nuevos elementos que actualmente se consideran nece-sarios: ropa confeccionada, alimentos envasados, instrumentos electrónicos o pago de viajes a lugares próximos para abastecerse o estudiar.

6

ACTIVITAT TURÍSTICA I RECURSOSCULTURALS EN LES COMUNITATS

ENS HEM APROXIMAT a les vivències que els pobladors de la Selva Lacandona estan experimentant respecte al desenvolupa-

ment turístic, diferenciant les diverses comunitats segons el seu origen ètnic: lacandones, ch’oles, tzeltales i tzotsiles, ja que l’ocupació i la relació amb el territori s’ha produït de forma distinta i, per tant, són distints els processos viscuts i els resultats obtinguts.

Els valors tradicionals que han guiat el poble lacandó des de temps immemorials, mantinguts fonamentalment mitjançant secrets ben guardats pels ancians, estan desapareixent i sent substi-tuïts, en part, per altres valors més d’acord amb el món occidental, en els quals els mitjans de co-municació i els sistemes de transport imposen la seua sobirania. En poc temps, aquests habitants de la selva han passat de dependre d’un sistema de producció basat en l’horticultura, la pesca i la cacera, a ocupar accions la finalitat primordial de les quals és obtenir remuneració econòmica per a adquirir els nous elements que actualment es consideren necessaris: roba confeccionada, aliments envasats, instruments electrònics o pa-gament de viatges a llocs pròxims per a abastir-se o estudiar.

6

YABTELAL XANAVIL XCHI’UK K’USITIK STALEL KUXLEJALETIK TA SLUMAL BATS’I JNAKLOMETIK

LI NOPOKUTIK K’UXI STALEL ti jnak’ometik ta te’tikal osilale, buch’utik yakal xayik xch’itovisil te yabtelal xanavil, yojtankin-

vil jujun slik’emtal jnak’ometik: ach’ viniketik, mach’anetik, bankilal bats’iviniketik xchi’uk bats’i viniketik, buch’utiklame oy yan stalelik k’usi oy yabtelik spasel, ko’ol k’uxi osil, ja me jech abte-lik, ja’ jech-o la staj veik smelol ti abtele.

Te sbo’nejal stalel kuxlejal yich’obil ta muk’ yu’un naklom lakantun, ti chabibil yu’unik mole-tik, yakal me xch’ay batel, tsjelik xa xchi’uk stalel kuxlejal slumal kaxlanetik te ta jujun k’usitik spuk sk’opik ta lumaltik xchi’uk sventa mantalil jkuchvanej ja’ la me chak’ik ta ilel syip kolelamil. Ta jutuk osil k’ak’al, li’ te’tikaltik nak’ometike jelvil xa me yabtelik, k’alal to ox x-abtejik ta sok’esel sve’elik ta chobtikal, yakel choy xchi’uk stsakel ti’volal, tana me x-abtejik tspasil kanal tak’in, sventa smanik k’usitik chtun yu’unik: lek xa pasbil pok’il, meltsanbil xa ve’elilal, yan vobe-tik xchi’uk stojobil xambalal o sventa xchanel vun.

Ti lakantunetike, buch’u nakalik ta slumalik, jutuk la me stajik abtel (jach viniketik, k’usi la jech lek chalbes sbaik ta sk’opik), ja’ yu’un la me oy buch’utik chlokik batel ta yan nopol

Page 122: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 120

A ba’xtak ne tsoy u ma’na tio’. U meaho’ ch’upra, ku metiko’ ich u yatoch, p’isi’ ku kanik harakniki. Behe’ kah ka’ikex ba’xtak toh ne uch ku metik a winiko’, ti’u k’anik ti’ u hana-ho’ o bek bix ti’ u bukintk, p’isi’ ku k’anik ti’ u kinsik bak’, ti’ u lutskay o ti’ u mea ich kor. A he ba’xtak, a ku k’anik uchben winik, lahi’ ne tsoy u yirik a ts’ur, tan u sa’ta ka’chik bek bix a uh, xak, mena’ ba’ yete k’at lahi’ ku k’aniko’ ti’ u metiko’ u k’ur, yoche bak’ bixa barum o u yoche xi’ra yete ch’upra. Bexi’ tan u ka’ metiko’ chan mehen harra ti’ u yensik u bo’ri a bex mas ne tsoy u ch’aik a ts’ur; ku k’axik yete u xi’k’ kax yete u xi’k’ ch’ich’ ma’ lik’a’ u t’ani u metik.

A harra xi’ra ku metik, tu woro ba’xtak ch’upra ku metik, bixa uh, yuhi k’a’ o tup mena’ yete u wich che’ ku mariko’ ich k’ax, ku tisik pachi ku haxik, yantio’ tuba ku haxik, pachi ku huriko’. Mok ku mea uh ich Lacanjá Chansayab ku bin u kane u ba’ ich u hor Bonampak, ne pim ts’ur ku k’uchu mok ku tar tu xima ich (Palenque, Bo-nampak, Yaxchilan), leyk’in ku k’uchu tak Betel yete Tikal tian ich Guatemala; a ch’upraho’ ku ya’arik a mok ku purik ts’ur ku k’atik u bo’ri ti’ u kanik u ba’ ku ya’arik ti’ ku bisik ich Frontera Corozal, titalay ma’ ne ko’oh ku kanik u ba’ a ch’upra chen kaho’ yantio’ ki’p’ ku mea ti’ u haxa’ uh, bein mas ema’ u bo’ri. Tan u ts’ikiro’ a hach winik yete a chen kah.

bajche’ mel otyoty, misujel, ñusa waj, päsoñel bij, ñijka xänib, ñijka jukub.

Jiñi x-ixikob yik’oty lamtyal wiñikob che’ mi yujtyelob imelob iye’tyeltyak mi melobtyak che’ bajche’ jal pisil, pejtyel chukityak tsabä ik’äñäyob tyi e’tyel tyi mal iñojtye’elob, tsatyakbä ik’äñäyob tyi chuk bätye’el, chuk chäy, tyi päk’ cholel mi melob cha’añ mi choñbeñob jiñi xjula’ob mu’bä ik’otyelob ya’ baki chumulobtyak, kome jiñi spaxyalob mi weñ mulañob ik’elob, imäñob jiñi tsa’tyakbä ik’äñäyob inojtye’elob tyi k’ajtyiya, iyejtyal iyumob, iyejtyal ch’ujulbä bäjtyä’el che’ bajche’ bajlum, alä jaläp ch’älbilbä tyi tsutsel muty mu’ bä ikosañob kome ma’añik mi chäñ mejlel itsäñsanob xch’ej tyi matye’el, pejtyel iliyi ch’och’oktyak melbil cha’añ mi mejlel ikuchob majlel jiñi xpaxyalob.

Añ jumoty x-ixikob Lacandones mu’ bä ik’änob wuty tye’, bäk �tye’ mu’ bä ityajob tyi matye’el cha’añ mi melob: uyaj, mätyk’äb, uj, weñ wokol mi melob kome ma’añik weñbä iyejtyi’jibob. Yatyi lacanja’ Chansayab chej mi yujtyel imelob mi majlelob ichoñob tyi Bonampak, kome ibijlel xpaxyalob mu’ bä ilok’el tylilel tyi Palenque,Bonanpak,Yaxchilan ya’äch mi ñumeli.

Ili x-ixikob tsa’ yäliyob jiñi xpäsbij muk’ abij ik’atyiñob tyak’iñ cha’añ mi wachokoñob tyi mäñoñel jiñi xpaxyalob mi ma’añik abi ma’wäk’eñ mu abij yälob cha’añ tyojach abij mi päyob majlel tyi Frontera Corosal kome ya’

xbajtik ta yantik lum ta smanel te bitik ya xtuun yu’unik mok nopjun.

Mayuk bayel ya sta ya’telik te ka’benaletike te ya yal sbiil stukelik ja’ “Mayas Lacandones”, ay cha’waxtulik te ya xba slej ya’atelik ta yantik jpam lumetik te banti nopol yilojike ja’nax yu’un maba ch’uunbil lek te ya’telike, jacukmeto ay bayelik te ya smulanik bi pasel stukelik ta slum sk’inalik, ja’nix jich ay ya staix ya’atelik sok stojolik teynix banti toyem te’ ak’ lum k’inal, aynix ya xlok’ikbeel ta lej a’tel jich bt’il ta “Palenque”. Te banti bats’il ya staj ya’telike ja’ te banti ayik ta lejchelpat naetik, sok bitik ya xju’ ta pasel tey-a, banti te chikan lek te ya’telike ja’me te spasel lejchelpat na, smesel sok yilel skanantayel, snail we’elil, sjoinel jbeeletik, stijel beibal ta muk’ul beetik, ja’nix jich ta muk’ul ja’etik. Jaito ma me ja’uknax ya’telik tey me ay-a te spasel sjalel sok chonel k’u’ilpak’etik.

Te k’u’il pak’iletik ja’me tulan sk’oplal yu’unik ta slekil xkuxlejalik te banti ayike, jaito ja’me sjachojik spasel te antsetike, ta me mayuk yan ya’telik ta yutil snaik ja’nax me ya spasik-a, jichinto ay me bayelik te ya sta sbeik ta xchonel ta yantik bayel yajwal lumetik. Te spasel jal k’uil pak’al te sbiiline ku’untik yo’tike , ja’me ya’telik ta juju jtul, ja’tome la snopiktel spasel-a te k’alalto slijkibaltel te la stsob sbaike, jujun k’aal ya xtuun yu’uik ta snaik, sok ya xtuun yu’unik ta xch’alel yok sk’abik, ja’nix ay atuun yu’unik ta ts’i’we, stsakel chay.

Mok sts’unel biluketik ta lum k’inal. Ja’tome jich ya spasik te bit’il stalel skuxlejalik te sme’statike, k’ax

Page 123: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

121 |

Pocos puestos de trabajo pueden lograr los lacandones que viven en la selva (o mayas la-candones, como les gusta ser llamados haciendo referencia a su lengua), por ello algunos salen de allí para ir a poblaciones cercanas a trabajar como mano de obra no cualificada; sin embargo muchos están encontrando en el turismo y en las actividades relacionadas con este fuentes de ingresos en la misma selva o en otros lugares próximos, como Palenque. El principal lugar de trabajo está en los campamentos turísticos y en las actividades relacionadas con ellos, sobre todo construcción de cabañas, aseos y mante-nimiento de lo anterior, restaurantes, guías de senderos, transporte terrestre o transporte fluvial. A esto hay que añadir la elaboración y venta de artesanías.

Las artesanías son un elemento clave en este tipo de desarrollo local. Creadas fundamentalmente por mujeres, implican una actividad extra en el interior del hogar, pero también abre las puertas a algunas de ellas hacia el ámbito comercial en espacios públicos. Lo que hoy llamamos artesanías son objetos, producidos por los indi-viduos desde el origen de las sociedades, que se utilizaban en la vida cotidiana como utensilios domésticos o como adornos corporales o tam-bién como herramientas para la caza, pesca o agricultura. Precisamente estos objetos, vestigios de la cultura ancestral, son los que más llaman

naklometik sventa ch-abteik k’ucha’al muk’bu lekilal abtel; manchuk van jech, ep buch’utik la xa stajik abtel ta xambalil xchi’uk yich’obil ta venta, staobil tak’in te no’ ox ta slumalik, jech van euk te nopol teklum k’uxi Palenque. Ti abtel yu’unike te la me oy ta sventa xam-balil xchi’uk k’usitik stak’ pasel li’e, k’uxi van pasel lechepatil na, ch’ubail na, chabiel na, snail ve’ebal, ak’el ta ilel be, stijik van karo xchi’uk jomte’etik sventa chanavik ti xambale-tike. Jech euk spasik xchi’uk xchonik svu’emal abtelal.

Li svu’emal abtelale ja’ la me chtun yu’unik sventa jch’itesel te buch’utik nakalik le’ lume. Li’e ch-abtelanik antsetik, jun la me yan xchich’ik ta muk’ euk, yu’un la jech ti antsetike sjam me sbeik sventa xchon yabtel sp’olmalik ta yan lumetik. K’usitik svu’emal abtelal chkalbetik sbi tana, yu’un me la ta slikebal jujun naklometik ta balumil chabtelanik, sventa istun ta ve’ebal, nichimal k’usi stun ta snaik le naklometike, yan me van sventa yakel chonetik o pasel chob-tik ts’unobal. Ja’ik me k’usitik li’e, chak’ta ilel stalel skuxlelal totil me’iletik, ja’ me to lek chil ti xambaletik, ja’ yu’un yakal xa tstun smeltanik yan velta, ak’o me mu xch’ay te yabtel lakantu-netik, jech k’usitik nats’il, jay, spatobilik lek alak sba slok’obil xch’un yo’ontonik ta balumil vo’nej tsakbil ta muk’ xch’ul chik’obil ak’al ch’ul pom, bu jla chkiltik ch’ul chonetik k’usi bolom chon,

Pocs llocs de treball poden aconseguir els lacan-dons que viuen en la selva (o maies lacandons, com els agrada anomenar-se fent referència a la seua llengua), per això alguns ixen d’allà per a anar a poblacions properes a treballar com a mà d’obra no qualificada; no obstant això, molts estan trobant en el turisme i en les activitats que s’hi relacionen fonts d’ingressos en la mateixa selva o en altres llocs pròxims, com Palenque. El principal lloc de treball està en els campaments turístics i en les activitats que s’hi desenvolupen, sobretot construcció de cabanyes, lavabos i el seu manteniment, restaurants, guies de senderes, transport terrestre o transport fluvial. A açò cal afegir l’elaboració i venda d’artesanies.

Les artesanies són un element clau en aquest tipus de desenvolupament local. Creades fona-mentalment per dones, impliquen una activitat extra en l’interior de la llar, però també obri les portes a algunes d’elles cap a l’àmbit comer-cial en espais públics. El que avui anomenem artesanies són objectes, produïts pels individus des de l’origen de les societats, que s’utilitzaven en la vida quotidiana com utensilis domèstics, adorns corporals o també eines per a la caça, la pesca o l’agricultura. Precisament aquests objectes, vestigis de la cultura ancestral, són els que més criden l’atenció dels turistes. A causa de això s’està reactivant la manufactura d’alguns que ja s’estaven perdent entre els lacandons com els

Page 124: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 122

Ma’ u tu’bo to’ p’isi’ ku yukintik che’ ti’ u metik winik yete chem , lahi’ tuba ku mono’ ich ha’ o ich peta’, bexi’ he’ u hots’ik yo’ch. Yete a he’ che’ ku metiko’ u yoche bak’, ku metiko’ ti’ u tsiktik ho’ yete bix tuba ku hana. He’ u yirik a ts’ur baykin ku kaxtik, cha mihin u k’at u metik u ba’xtak, a bex he k’uchu muk’ u bisik yete, ti’ a winik ma’ u ya k’aniko’, behe’ chen ti’ u kanan ta’k’in.Tu woro hach winik (Mezabok, Nahá y Lacanjá Chansayab), tin wiro’ baykin a lay tu sata u chuni tio’, ku t’anik u k’uh, lahi’ u k’aba’ hachak yum, “mukra’bi” ku ya’arik: ti’ u k’atik ba’ ti’ k’uh: ti’ u ch’ensik ya’hi, u chi’ba kan, ti’ u tar ha’,… a he’ t’an tian ka’chik ich u yaxk’in 1996 asta tuk’in kah kimi, lahi’ u yah t’ohi ich u lu’um Chank’in Viejo, u yah t’ohi chen ma’ tu mosa ti’ u her winiko’. Tita p’ata’ huntri’ mok ku metik, Chank’in Antonio Martínez, toh ha’ri’ mana’ u her ich naha’. Neh ch’ikyan u yoher , chen, ma’ tu woro a mehen winik poch u kane mok poch u kane ti’ ku bin yete u nukir winik Chank’in Antonio, tan u yiriko’ ne yan bo’wi u kanik ti’ ma’ sa’ta u chini tio’, chen ma’ oyna’ wa he’ u kaniko’. A he’ mok ku t’anik k’uh, oh way, hmo-ni ochenta yaxk’in ti’, k’uchu muk’ u ts’ake ya’hi bixa ma’ ne yah ku cha’ik u k’uchu o her winik, a ch’upra ma’ lik’a u t’ani u yoko ich u nahi k’uh, ku k’atik ti’ a hachak yum ti’ u karantik a winik ti’ ma’ u tu’ boti’ u chuni tio’; ku metik bache’, uk’u mena’ yete u sor bache’, ka’p’ yete ha’, ku ts’amik

ju’beñ abi ityojoltyak mi ichoñob kome jiñi x-ixikob ya’ weñ añob abij iye’tyijibob mäñbilbä tyi kaxlan. Jiñ meku cha’añ mach weñ yomik ik’elob ibij Lacandones yikoty yañbä läk’älbä xchumtyälob.

Pejtyel bajche’ jiñi jukub muk’ bä ik’äñob tyi ñumel tyi ja’ melbilbä tyi tye � wolix ik’extyäyel majlel, ka’bälix mi melob tyi tye � yejtyaltyak bätye’el añtyakbä ya’ tyi matye’el baki chumolob yik’oty che’ bajche’ xiyäb, tyuts’ alältyakach mi melob kome chä �äch abi yomob jiñi xpaxyalob cha’añ abi mi mejlel ikuchob majlel ili iye �tyelob Lacandones.

Ya’ tyi xchumtyälob lancandones ché bajche’: Mezabok, Nahá yik �oty Lancanjá Chansayab tsa’ ktyajalojoñ cha’añ tsa’ ix ikäyä ik �äñob majlel iñatyibalob iñojtye’elob ch’ bajchetyak mi k �atyiñob ja’al,matyañ Ja’chak’ Yum yik’oty che’ bajche’ mi cha’leñob k �atyiya ché añ majki tsa’ ik �uxu lukum, k �atyiya ch’ ma’añik ja’al pejtyel ili tyaki jo’k �al tsa’ jili ik �äñibal che’ tyi 1996 kome jiñi laktatuch Chank �iñ ma’añik tsa’ ipäs-beyob jiñi xwi’ikolelob. Kojax juñtyikil laktatuch Chank �in Antonio Martínez chumulbä tyi Nahá yujil melol ili k �atyiya tyi lakyum,añäch wiñikob woli bä iläktyesañob ibä cha �añ miñopob ili ñatyibal kome nuk ik �äñibal abi cha �añ mi käñt-yañob ibä yikoty ilumal, ili tatuch Antonio tsi’tya ñumeñixbä chäñk �al ijabilel ch �eltyo cha �añ mi cha’leñ ts �äkaj k �amijel añbä yatyi matye’el

ja’me ya smulanik te ula’tawanejetike, jich yu’un ts’iin yakal ta cha’ jajchel ta pasel te bitik ch’ayemikix ta yo’tanik spasel te ka’benaletike jich bit’il ualil, mo-chetik, Sok lok’ombailetik te ya spasik ta ajch’al ja’me ya spasbeyik slok’omba te yajkananik te sch’uunejike, ja’nix jich ay ya spasik slok’omba muk’ul choj, sok ay ya spas slok’ombaik te winik antsetik, ja’nix jich yakal spasbelik t’imalte’etik mayuk bayel ya spasik yu’un jich ya sts’u stojol-a, sok jich mayuk swokol ya xbeenik-a te ula’tawanejetike, jaito yame xch’alik ta sk’uk’umal mutetik ta na, melel te ja’amal mutetike ma me stak’ ta milel.Te t’imalte’etike ja’me ya spas te winiketike, yanchuk-me te jal pas pak’etike ja’me ya spasik te antsetike, bitik te ya spasulayike ja’me te ualile, xch’alel nuk’ k’abal, yual chikinil te pasbilik ta sit te’etik te stso-bojiktel ta toyem te’ ak’ ja’mal, ya xch’ulik ta lek sok ya sjutik, ja’me ya stuuntesik ta spasel te namey ya’tejibike, patilts’iin ta p’ijilp’i ya sjutik ja’me jich ya yak’ik te binti lok’ombail yalo yo’tanik ya spasike. Ta “ Lacanja’ Chansayab “ ay me ya spasik k’u’ilpak’iletik ya xba chonik banti ochibal yu’un “ arqueológica de Bonampak “, ja’me bayel ya xtal yilik ta ula’wanejetik ya x-ochiktel ta banti ay sbelal “Maya “ ta stojol banti ay Palenque, Bonampak, Yaxchilán sok, ay ya xk’otik te banti k’alal ay “Betel “ sok “ Tical “ ta “ Guate-mala “; jai antsetikito ya me yak’ sk’opik ta koltayel melel ya xk’anbotik te’buk stak’inal melel yu’un ya smakik be ta chonbajel sok te ula’tawanejetike ja’ yu’un ya yich’ikbeel ta sti’il slum sk’inalel “ Fronte-ra Corozal; banti ay yantik jchonbajel antsetik yu’un k’u’ilpak’aletik, te ka’benaletik ja’ ts’ujul ya xchonba-

Page 125: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

123 |

la atención de los turistas. Debido a ello se está reactivando la manufactura de algunos que ya se estaban perdiendo entre los lacandones, como los collares, cestos, figuras de barro que repre-sentan su mundo mágico religioso a través de las imágenes de los dioses, simbolizadas en incensa-rios, formas de animales sagrados como el jaguar o de ellos mismos, tanto hombres como mujeres. También se están haciendo reproducciones de flechas en tamaño reducido para minimizar costes y facilitar el transporte a los turistas; las adornan con plumas de aves domésticas, ya que la caza de aves silvestres está prohibida.

A excepción de las flechas, el resto de artesanías lacandonas son elaboradas por las mujeres. Lo más común es hacer collares, pulseras o aretes con semillas que recolectan en la selva, limpian y aguje-rean, casi siempre con rudimentarias herramientas, para después ensartar las piezas dando forma al objeto deseado. Algunas de las artesanas de Lacanjá Chansayab van a vender sus piezas a la entrada de la zona arqueológica de Bonampak, muy visitada por turistas que hacen la ruta maya en esta zona (Palenque, Bonampak, Yaxchilán) y, en ocasiones, llegan hasta Betel y Tikal en Guatemala; estas mujeres se quejan de que los guías les piden com-pensación económica por detenerse en sus puestos con los turistas y de que prefieren llevárselos a Frontera Corozal, donde otras mujeres artesanas, no lacandonas, venden mucho más económicamente porque elaboran sus collares con pequeños taladros

collarets, cistells, figures de fang que representen el seu món màgic religiós a través de les imatges dels déus simbolitzades en incensaris, formes d’animals sagrats com el jaguar, o d’ells mateixos, tant homes com dones. També s’estan fent repro-duccions de fletxes en grandària reduïda per a minimitzar costos i facilitar el transport als turis-tes; les adornen amb plomes d’aus domèstiques ja que la caça d’aus silvestres està prohibida.

Llevat de les fletxes, la resta d’artesanies lacan-dones són elaborades per les dones, la més comuna és fer collarets, polseres o arets amb llavors que recol·lecten en la selva, netegen i foraden, quasi sempre amb rudimentàries eines, per a després enfilar les peces donant forma a l’objecte desitjat. Algunes de les artesanes de La-canjá Chansayab van a vendre les seues peces a l’entrada de la zona arqueològica de Bonampak, molt visitada per turistes que fan la ruta maia en aquesta zona (Palenque, Bonampak, Jaxchi-lan) i, en ocasions, arriben fins a Betel i Tikal a Guatemala; aquestes dones es queixen que els guies els demanen compensació econòmica per aturar-se en els seus llocs amb els turistes i que prefereixen dur-se’ls a Frontera Corozal, on altres dones artesanes, no lacandones, venen molt més econòmic perquè elaboren els seus collarets amb menuts trepants elèctrics, i com que treballen més ràpidament poden abaratir els costos. Aquesta situació està generant tensions entre lacandons i altres ètnies de la zona.

xch’ulelik nox tok van vinik antsetik. Jech euk ts-pasik talel k’uxi tsmeltsanil to ox yolobetik, ja’ uk van bik’it sventa yalesbel stojol xchi’uk chich’ik batel li xambaletik; lek la spasik xchi’uk sk’uk’ mutetik, yu’un me muxa la stak syakel chonetik ta te’etik ta slumal lakantun.

Ja’ no’ox te yolobetik pasbil yu’un vinik, ti yantik kuxi svu’emal abtelal lakantune tspas antsetik, te me spasik nats’etik, nats’ik k’obil, stanal chikinil xchi’uk sbek’ sat te’etik ta te’tikaltik, lek xch’ubaik sjombeik jut xchi’uk p’elex abtejebaletik, ti yu’un me la xch’ulike tslats’ik sventa smeltsanel xa k’usi tsk’an xchon sp’olmalik. Jutuk vo’ antsetik spas yu’un svu’emal abtel le’ ta Lacanjá Chansayab xba xchon yabtelik ta mol na Bonampak, bu lek jula’albil xchi’uk xambal ti sbe slumal xanabal Maya (Palenque, Bonampak xchi’uk Yaxchi-lán), bateltik van chk’otik ta Betel xchi’uk Tikal yosilal Guatemala; le’ik antsetike chopol chilik yu’un me te xchi’iltak xambaletik tsk’anik tak’in ak’o chva’ijik sventa sk’el li p’olmale, yu’un la li jtojobtasvanej xambaletike tsk’an xanavik batel ta Frontera Corozal, bu la oy yan antsetik, mukla lakantun spasik svu’emal abtel, buch’u me yalem stojol xchon sp’olmalik nats’ li svu’emal abtele yu’un van ti yabtelike tspasik xa ta sjomobil tak’in abtelal, ja’ un me yalen stojol chlok li pasbil ta anil yabtelike. Ja’ jech oy la tsk’an chlik tspasel k’op ta slumal lakantunetik xchi’uk yan jnaklometik.

Page 126: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 124

mu’ ne xanta pachi tuk’in ku tso’ko u t’anik u k’uh ku yuk’ik.

A hach winik xuba k’ahti’ a uchben tsikbar, xuri’ tan u mosik ti’ u her winik asta ti’ a mehenpara, tuk’in ku t’ano’ ku tsikbatik uchben tsikbar ku ch’aik u tsikba, mana’ ya’arik tus. Yan huntri’ winik u k’aba’ Kayum Ma’ax García ne u yoher uchben tsikbar, p’isi’ ne u yohe u banik u yoche hach winik; hok’i ich u mehen kahar, ti’ u bin México tak ich u kaha naachi t’sur (europa) i’ri u ban oche ti’a mok ku ban ba’ naif, pachi sutba ich Naha’, xuba tan u banik oche.

Ti’ a hach winik a naachi ts’ur lahi’ tuba ku yoko ta’k’in, chen bexi’ he’ u yanta’ ti’ u karantik u k’ax yan a ts’ur ne tsoy yirik k’ax yete poch yire u karanta’, tuk’in poch yohete mas ti’ a u chuni winik, ku kaxtik u yoche a hach winik yete u sak no’k’ yete chukuch u ho’. Xuba tan u karantik u chuni tio’, ma’ hach ha’ri’ u chuni tio’, yan a ts’ur tsoy yirik a hach winik. Yan a mehen tu xa’t’a u ho’, mok hok’i tu mea o kanhu’un, ku ya’arik he’ u ka’ ch’aik u chukucha lahi’ u chuni ti’.

Ya tak kirex, a chen kah mok tian ich u k’ax hach winik Ch’oles, Tzeltales yete Tzotziles, ma’ ne uchak tian. K’axa’ u tukur yete a hach winik, a chen kaho’ ne ku tsentik wakax, bein yanti’ u ch’akik che’ ti’ u metik u yatoch wakax. A chen kah ma’ u ts’oko u ch’akik che’, tarak ku yirik u chuni winik, tin wiro’ u her winik, yok’o u bino’ ich u lu’um Chiapas asta kah k’uchi ich k’ax, sa’ti

Lacandona yik �oty mi k �ajtyibeñ iweñlel wiñokob x-ixikob ya’ tyi ilumal yik �oty iweñlel xpaxyalob muk’ bä ijulatyañob ilumal, bixetyik mi mel jiñi balche’, melbilbä tyi patytye ik �aba ja’el balche’ mi yotsäbeñ já yik �oty chab mi loty chap’ej uxp’ej k’iñ cha’añ mi jajpel ché mi melob k �atyiya tyi lakyum.

Kojach ma �añik wi jilel majlel jiñi oño’tyañ laj yujilob pejtyel alobob, mi lakubiñtyak tyi ty añob yik �oty añ juñtyikil laktatuch Kayum Ma �ax Gar-cia, weñ uts �atyax mi boñtyak yejtyal matye �el, bätye �eltyak añtyakbä ya’ tyi matye’el Lacando-na. Ili tutuch Kayum lok �em ya’ tyi lumal cha �añ mi xäñtyak ñämel tyi Mejiku yik’oty Europa wäle tsa’ix cha’ sujtyi tyi lumal Nahá yabaki tsa’ yilaj pañämil cha �an mi’boñ yejtyaltyak uts �atyakbä añ ya’ tyi ilumal.

E’tyel yik �oty xpaxyalob ya’äch ba’ mi ts �itya-tyajob tyak �iñ ili Lacandones yik �oty ili xpax-yalob mi mejlelob tyi koltyaya tyi ikäñtyañtyel matye’el yik’oty mi mejlel ja’el iñopob iñusak’iñ, iñatyibalob ili wiñikob säkparañobä ibukj tyamo-bä itsutsel ijol. Jiñi ch’ityoñwiñikob lok �emobä tyi etyel, tyi k �el juñ tyi tyejklum kaxlan, cha’ muk �äch abi kiyäk �ob tyi tyam-añ itsutselob ijol kome che’ äch abi iñojtye’elob.

Che’ bajche’ mi lajk`el yambä junmojty lakpi’älob año’bá tyi matye’el lakontyona, ch`olob, tseltalob yik`oty tsotsilob, kome maxtyo weñ jalij weñ chumliyob mi weñ mulañob

jikix, melel te uailetike ya spasikix ta sk’aal kaxlan tak’in ja’me jich ya sts’ujtel stojol te biluketike sok te ya’telike , jaito ayme yakal ta jajchel sjolik yu’un te ka’benaltik sok yantik bats’il winiketik te banti ayike.Ma me stak’ ta ch’ayel ta o’tanil te sjuxel xch’ulel te “Jobillo”, melel ja’me chiknajem yu’unik te kabenaletike sok te kanowa te’etik te mach’atik ya sbeinik ta muk’ul ja’etik son ta pampam ja’etik, jaito sjelojix sba melel yu’un jich ya stuuntesik ta yich’elbeel jtebuk we’elil, ja’nix jich ya spasbeyik slok’omba chambalametik ta bi ay yu’unik tey ta toyem te’ ak’ ja’maletik, jich bit’il ja’ch’uubil, tuts’ (xluchobil we’elil), te banti ayik te jpas jal k’u’iletike chikan ta ilel te lek yo’tanik yu’un te ula’tawanejetike, tutin te biluketike ja’ yu’un mayuk wokol ta ich’elbeel , jichnix chikan ta ilel te k’ax lek te banti ayike, te bilukatike jilemix ta yo’tanik ta spasel ma jichukix te sjachibaltele, ja’chukmeto yakaltome xch’uunbelik ta swentaik te yajwal naklej lumetike.Spisil te yajwal jmak lum k’inaletik te ka’benaletike, ta Mezabok, Naha’, sok Lacanja’ Chansayab , chikan ta ilel sok mel o’tantik sba te ch’ayemix ta yo’tanik te bin ut’il ya yalbeyik namey bit’il jtalel jkuxlejaltik, te bit’il ya spasik ch’ab, soniwe ta yak’el smajtan yajkananik, te mach’a k’ax tek’el yu’unike ja’me te mamal “ Ja’ch’ak’ Yum “ k’ax lek snak’o ta sjol yo’tan te bitik ya sna’, ya sna’ sk’anel yorail kuxlejalil ta stojol te yajkananike yu’un swentail te lek ayuk xkuxinelik ta jujun k’aal; ya sna’ spoxtayel chameletik, ti’el ta chan, sk’anel ajk’uknax ya xtal ja’al. Jai binta sna’o lek ta yo’tane la yak’ jilel ta nopel ja’to ya stuuntesikbeel te k’alal acham ta ya’wilal balunlajuwinik swaklajuneb yo’bajk’al (1996), kol jo’winuk ja’wil kuxul te mamale,

Page 127: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

125 |

eléctricos, lo que abarata los costes al trabajar más rápido. Esta situación está generando tensiones entre lacandones y otras etnias de la zona.

No podemos olvidar las tallas en madera de jobillo que representan a los propios lacandones y sus cayucos, sobre los que se desplazan por ríos y lagunas, modificados de tal manera que pueden utilizarse para servir pequeñas raciones de alimentos. También elaboran con este material gran diversidad de los animales que habitan la selva, así como peines o cucharas. La acomoda-ción de las artesanías a los gustos y posibilidades de los turistas es evidente: los objetos deben ser pequeños, fáciles de transportar y, desde luego, representativos del lugar. Por tanto, esas piezas han dejado de tener su utilidad inicial, pero siguen cumpliendo una finalidad para la comunidad.

En todas las comunidades lacandonas (Mezabok, Nahá y Lacanjá Chansayab), encontramos la añoranza por la pérdida de lo que ellos denomi-nan la «tradición», representada básicamente por los rituales ligados a las ofrendas a sus dioses, cuyo principal representante es Ja’chak’ Yum, y por los «secretos»: fórmulas para pedir a los dioses su favor respecto a situaciones cotidianas o extraordinarias: curación de enfermedades, de picaduras de culebra, lluvias oportunas… Estos «secretos» fueron mantenidos hasta que en 1996 falleció, casi centenario, el gran líder comunal Chank’in Viejo, que fue su guardián pero no consideró oportuno transmitirlos en su totalidad

No podem oblidar les talles en fusta de jobillo que representen els mateixos lacandons i els seues cayucos, sobre els quals es desplacen per rius i llacunes, modificats de tal manera que pueden utilitzar-se per a servir racions xicotetes d’aliments. També elaboren amb aquest mate-rial gran diversitat dels animals que habiten la selva, així com pintes o culleres. L’acomodació de les artesanies als gustos i possibilitats dels turistes és evident: els objectes han de ser menuts, fàcils de transportar i, per descomptat, representatius del lloc. Per tant, aqueixes peces han deixat de tenir la seua utilitat inicial, però se-gueixen complint una finalitat per a la comunitat.

En totes les comunitats lacandonas (Meza-bok, Nahá i Lacanjá Chansayab), vam trobar l’enyorança per la pèrdua del que ells deno-minen la «tradició», representada bàsicament pels rituals lligats a les ofrenes als seus déus, el principal representant dels quals és Ja’chak’ Yum, i pels «secrets»: fórmules per a demanar als déus el seu favor respecte a situacions quo-tidianes o extraordinàries: curació de malalties, de picades de colobra, pluges oportunes... Aquests «secrets» van ser mantinguts fins que el 1996 va morir, quasi centenari, el gran líder comunal Chank’in Vell, que va ser el seu guar-dià però no va considerar oportú transmetre’ls en la seua totalitat a les noves generacions. Encara queda un resador, Chank’in Antonio Martínez, l’últim dels lacandons en aquest

Lek me sjules ta jjoltik li xch’ul te’ jobiyo, ja’ chak’ sbaj ta ilel staletik yu’un lakantunetike xchi’uk sjomteik, sventa me sp’asujel muk’ta uk’umetik xchi’uk nabil yoxo’, jech euk stunik sventa pasobil sluchel ve’elal. Ta la spasik xchi’uk li’e ep slok’obil chonetik te oyik ta te’tikaltik lum, k’ucha’al euk stusobil jolil u slupobil ve’elal. Te spasel svu’emal abtel k’uxi lek chil sk’an xam-baletik, jech la tspasik le’ lakantuneke, bik’it me sventa stak kuchel batel ta yan balumil, ape jujun k’usitik tspasike ta xak’ik ta ilel stalel kuxlejal lakantun. Ja’ la stak’ alel te yan xa k’usi stuj yu’unik k’uxi to’ox ta vo’ne.Ta snaklomal ach’ viniketik te lakantunetik (Me-tzabok, Nahá xchi’uk Lacanjá Chansayab) ta la jk’eltik bulbunel yo’ontonik sventa yu’un xch’ay ta jujun k’ak’al stalel kuxlejal yu’unike, jeche k’usi slo’il xchi’uk limoxna chabeik yavalik sbi Ja’cha’ Yum, xchi’uk “snak’al slo’ilal”: k’uxi smelolal stak k’anel sk’uxubin yo’onton ti yavalik k’alal k’usi lek o me oy chopol ch-ech’ ta slumalik, k’uxi van spoxtal chamel, ch’abel sk’uxobil sti’el chon, ak’o chtal jo’ ta yorail…Li’etik «snak’al slo’ilal» yu’unike oy ox la lek cha-bibil yu’unik, ja’ to la k’alal icham nitvaj ta 1996, ta sjo’vinikal jabil ilaj Mol Chank’in, buch’u mukla bu la xcholbe smelol ti skuxlejalik xchi’uk kerem tsebetik ta slumal. Jaya’ to la oy jun chol slo’il sk’op j.ilol, ja’ sbi Chank’in Antonio Martínez, stsubilal j-iloletik ach’ vinik lakantun ta Nahá. Toj muk’ me xiel yu’unik buch’utik

Page 128: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 126

tu meta u chuni tio’. Xuri’ ku t’ano’, u chuni t’an, yete bihk ku pa’k’ik: kor yete tsen wakax, bexi’ ok tu mea ti’ naachi ts’ur, tan u metiko’ bihk ne tsoy ku meaho’ yanti’ ti’ u wene ts’ur yete u her ba’.

Ich Nueva Palestina, woro chen kah Tzeltales yete Tzotziles, yanti’ tuba ku niktar ts’ur ich ha’ Ch’en Ulich (Cueva de las Golondrinas) o Poza Po’op Chan (Culebra de petate). Ich Frontera Corozal, chen kah Ch’oles, baykin ne tsoy yan lahi’ a ha’ tuba ku mosikech ich yaxchilan. A ts’ur ku niktar ich Escudo Jaguar o Nueva Alianza, tan u pura’ tu xima ts’ur ich k’ax ti’ u cha’antik ch’ich’ lahi’ purik a “Siyaj Chan”.

Ich mehen kahar ne yan u nahi tuba ku wene a ts’ur ku ya’arik ko’ mea yete naachi ts’ur chen mana’ u kraxmetik u kaha, yan hunto toh kah ch’ihi yan u tukrik u karantik k’ax (Escudo Jaguar, Río Lacanjá, Cueva del Tejón, Tres Lagunas, Cue-va de Las Golondrinas); yan hunto ok tu mea ti’ u karantik k’ax, tu yiro’ a baykin net soy yirik a naachi ts’ur lahi’ u winiki, , a mea ti’ ts’ur yan u k’at ya’arik u karantik u kaha. Ne pim u nahi tuba ku wene ts’ur, bixa a basura ku hasiko’ ti’ u ka’ k’ana’, yan hunto ku ya’arik ti’ a ts’ur u ka’ sutkinte u basura a tu k’ana, yan a mehen kahar ma’ u kanik ba’ bixa k’i’k’ u kuchi, a bex ti’ ma’ u t’ara basura.

A chen kaho’ Ch’oles yete Tzeltales ma’ woro k’in ku mu’ch’ik u baho’ tu mea ich u nahi tuba

ajñel, jiñcha’añ wersa yomob ajñel kome añob iwakax jincha añ yom itsepob ka’bäl tye el cha añ mi p’olob jam cha añ mi k`ux iwakaxob, añ yambâyob mach cheik mi melob bajche’ iliyi, mi kàñtyañob imatye elob kome wajali tsa’ ix weñ sajtyi imulob cha añ mi näk’älok`elob mi majlelob tyi yambä lumtyak, ili tsa’ ujtyi chak’al jab. Mi käntyañob ity’añ kome jinäch iña’tyibal lajkñojtye’elob yik’oty bajche mi melob ichol yik`oty kosañob iwakax, yik`oty ja’el yujilob e’etyel tyi icha’añ yumäl, yik’oty tsa’ ix iñopoyob iña’tyibal kaxlañob cha’añ mi käntyañob ikolem matye el kome weñ uts’atyax che’ weñ käñtya-bil, cha añ mi k’otyel ik’elob xpaxyalob, xkrinko-job, (säsäkbä ipächälelob, yik’oty ja’el cha’añ mi mejlel tyi wäyelob.

Tyi Nueva Palestina, baki añob junmoty tseltalob yik oty xtsotsilob baki añ jiñi jol ja’ ik’aba’ ch’eñ Ulich’(Cueva de las Golondrinas) o la poza poop chan (Culebra de Petate). Tyi Frontera Corozal, baki chumulob ch’olob weñ mulatyik cha’añ mi lakcha’leñ ts’ämel, mi majlel tyi lancha mi päyoñlaj majlel tyi utsatybä melbilbä xajleltyak (zona Arquelógica de Yaxchilá) jiñi xpaxyalob mi kälelob tyi wäyel ik’aba’: jiñâch Escudo Jaguar o Nueva Alianza, wokolix iyälä ik’atyiyajob, mu’ ix ikajel imejlel ts’ajkibilbä bijlelâl cha’añ mi mejlel lajk’el xch’etyak, wenu yom añ junmoty xpäs bijlel ik’aba’ “Siyaj Chañ”.

Tyi ka’bäl melbilbä otyoty baki mi k’otyel xpax-yalob ik’aba mi su’beñtyel tyi selva lacandona

te muk’ul mamal Chank’in ich’bil lek ta muk’ te banti ay, ja’ jkanan yu’unik, ja’chukmeto ma la snojptes jilel te ach’ jch’iel kerem antsetik, jaito ay to jilem jtul mamal te mach’a ya sna’ ch’ab , ja’ sbiil Chank’in An-tonio Martínez, ja’ slajibalix me’el mamal ka’benaletik te ay ta Naha’ te ja’ ya sna’bey ya’telul te poxtawane, k’ax muk’ yo’tansok te binti ya sna’ manchuk ya xbo-lobeel te bintik ya sk’an snopike lekuk ya xtuunbeel yu’unik, ja’chukmeto te kermetik te mach’atik ya sk’an snop te bit’il ay ta kuxinel te sme’ statike, junax yo’tanik ya xba yilik te mamal Chank’in Antonio, jaito ja’me ya xbajtik ta ilaw te mach’atik jich yo’tanik ma xch’ay te bi ut’il aytel xkuxinelike, manchuk me ya to xiw yo’tanik melel matobaay chapal lek snopojibal yu’unik sok ta spasel skoltayel sjoytak te banti ayik soknix skoltayel sba tukelnax. Te ch’abawil ay me sjol xch’ulel ta yo’tan k’axemix ta chanwinik ya’wilal, ya to xpoxtay biluk chamelil tey ta banti toyem te’ ak’ jama’letik, ya me sjoin ta pas ch’ab te mach’atik te jich yo’tane, ma sjoinik antsetik, ya me sk’anbey yutsil sle-kilal ta swenta te Ja’ch’ak’ Yum ta stojol te mach’atik ya sk’an yil sok snopel te bi ut’il ay te kuxlejalile; ayxawil ya spas yuch’bal ya sts’am balche’, spatnix te’ te ja’ jich sbiil, cha’b sok ja’, ja’ jich ya xch’aub ta ajk’nax , ja’ ya yuch’ ta me laj yo’tan ta ch’ab.Te kabenaletike maba ch’ayem ta yo’tanik te sk’op ya’yejike k’axel yakalto xcholbelik, ja’nix jich ayix ke-remetik te k’ax p’ij ya sna’ikix spasel sok ya’antayel te bit’il snopojibal yu’un te schich mamike, chikan ya ya-lik ta stse’e sk’opik ya xch’uunik sok ma xk’exawik ta yalel, ay jtulxan te ma ch’a ya sna’ lek xcholel ya’anel k’op a’yejetik ja’ sbiil Kayum Ma’ax García, k’ax

Page 129: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

127 |

a las nuevas generaciones. Todavía queda un rezador, Chank’in Antonio Martínez, el último de los lacandones en este oficio de Nahá. Es grande el recelo general respecto a que el conocimien-to mal entendido de los «secretos» produzca el efecto inverso al deseado; sin embargo los pocos jóvenes que ahora tienen interés por aprender se acercan con prudencia al anciano Chank’in Antonio, sintiendo la responsabilidad que tienen de mantener su tradición, aunque con el temor de no estar capacitados para un aprendizaje y una práctica óptimos y beneficiosos para su comunidad y para ellos mismos. Este rezador o chamán, con sus más de ochenta años, es capaz de curar todavía las enfermedades más comunes de la selva; comparte el ritual con los interesados, mujeres excluidas, y pide a Ja’chak’ Yum por el bien de aquellos que se le acercan a conocer los vestigios de la tradición; en ocasiones prepara el balché, bebida elaborada con la corteza del árbol del mismo nombre, miel y agua, que fermenta en poco tiempo y se consume después de los rezos.

Los lacandones no han olvidado sus leyendas. Siguen transmitiéndolas y hasta los más jóvenes, escépticos ante otras manifestaciones de sus ante-pasados, las mencionan en sus conversaciones y creen en ellas o, al menos, no las niegan. Un gran relator de leyendas e historias es Kayum Ma’ax Gar-cía, excelente pintor del mundo real y de la cosmo-visión de los lacandones; él salió de su comunidad, viajó por México y por Europa reconocido como

ofici de Nahá. És gran el recel general respecte al fet que el coneixement mal entés produïsca l’efecte invers al desitjat; no obstant això, els pocs joves que ara tenen interès per aprendre s’acosten amb prudència a l’ancià Chank’in Antonio, sentint la responsabilitat que tenen per a mantenir la seua tradició, encara que amb el temor de no estar capacitats per a un aprenentatge i una pràctica òptims i bene-ficiosos per a la seua comunitat i per a ells mateixos. Aquest resador o xaman, amb els seus més de vuitanta anys, és capaç de guarir encara les malalties més comunes de la selva; comparteix el ritual amb els interessats, dones excloses, i demana a Ja’chak’ Yum pel bé d’aquells que se li acosten a conèixer aqueix vestigi de la tradició; en ocasions prepara el balché, beguda elaborada amb l’escorça de l’arbre del mateix nom, mel i aigua, que fermenta en poc temps i es consumeix després dels resos.

Els lacandones no han oblidat les seues llegen-des, segueixen transmetent-les i fins els més joves, escèptics davant altres manifestacions dels seus avantpassats, les esmenten en les seues converses i hi creuen o, almenys, no les neguen. Un gran relator de llegendes i històries és Kayum Dt.’ax García, excel·lent pintor del món real i de la cosmovisió dels lacandones; ell va eixir de la seua comunitat, va viatjar per Mèxic i per Europa reconegut com un excel·lent pintor naif,

sk’an xchanil slo’ila abtelal ti ilole, yu’un van me muk’ lek ibat ta pasel chopol me oy k’usi ta ti buch’u sk’an koltajel; pere te keremetike chnopojik xchi’uk Chank’in Antonio xchi’uk lek nop’ik sjolil sventa xchanik te abtele, yu’un la tsots’ smelol cha’yik ich’el ta muk stalel kuxlejal yu’unik, sventa lek xchanik ta pasel li lo’ile, yu’un la jech chich’ik ta muk sventa skoltajel xchi’il ta slumal. Li’ j-ilol mol Chank’in Antonio xa ta xchanvikal sjabil ta la spoxtaj chameletik yu’un xchi’iltak, ta la skolta xchi’iuk chak’ ta ilel ti yab-tele, manchuk van ti antsetike mu la sik’ ta muk, li’e sk’opon sventa ti buch’utik yojtakinik slo’il stalelik, te sk’anbe koltajel ta yelov Ja’cha’ yum; le’ vinike, bateltik no’ox tsmeltsan Balche, u’ch’el pasbil ta spat te’ sbi balché, kapbil pom xchi’uk yoxo’, sventa spajumtasel bu xla ta ju’el k’al inel sk’oponel yavalik Ja’ch’ak Yum.

Mu’yuk la me ch’ayem ta sjolik slo’il maxil te lakantunetike, ta slo’itajik xchi’uk keremetik, buch’utik yakal xchanil slo’itajek, manchuk van bateltik mu jch’unik ch’ap’eluk ti lo’ile, pere mu la snak’ik. Te la oy jun vinik lek slo’il ta ti kuxlejal slumal ja’ sbi Kayum Ma’ax García, jbonovanej yabtel, buch’u lek sbon slok’obil slumal xchi’uk sp’ijil snopel stot sme’; le’e ilok ta slumal, ay ta xambal ta muk’tik lum ta México xchi’uk ta Eu-ropa, vinik ojtakinbil yu’un me sbon naif, buch’u ts’akal isut batel ta sna Nahá, bu yakal spuk xchi’uk sbon k’usitik oy ta slumal.

Yu’un lakantunetik o ach’ vinik le’ xambaletike

Page 130: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 128

Pablo Pérez Pérez,Presidente de la

Cooperativa Nueva Alianza,

Frontera Corozal

Margarito Chankayum, LacanjáChansayab

Miguel García Cruz, Técnico CONANP, originario de Nahá

Luis Arcos Pérez, Pionero en Turismo

Comunitario en Chiapas y

Gerente de Escudo Jaguar, Frontera

Corozal

Page 131: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

129 |

Antonio Chank’in Martínez, rezador de Nahá

Kayum Ma’ax Martínez, pintor de Nahá

Page 132: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 130

Jagu

ares

. Art

esan

ía d

e La

can

já C

han

saya

bC

este

ría

de

Fro

nte

ra C

oro

zal

Art

esan

ía t

zelt

al, N

uev

a Pa

lest

ina

Mar

ina

trab

ajan

do

co

n s

emill

as,

Laca

njá

Ch

ansa

yab

Page 133: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

131 |

Niña y artesanía de Lacanjá Chansayab

Page 134: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 132

ku wene ts’ura hach winik ku metiko’; he’ ak kirikex chem, mok purik ts’ur, ba’xtak yete yan mok purik ts’ur ich yahkarum u tiri’ u meaho’, chen bix yan ts’ur ku purik.

A ch’upraho’ ich a he’ mehen kahar yan u meaho ich u nahi o’chi o tisik u way ts’ur, a ch’upraho’ ich frontera corozal mok, tu p’isuba u baho’ u mea ti’ naachi ts’ur ti’ u chak irik u ta’k’in, tura ka’ tu kana u saktik no’k’ ka’nsbi ti’ cha ch’iha’ ich frontera corozal, lahi’ mok tu ka’ e’sa u metik tuba’ ka’chik. Bein oko’ tu mea ti’ ts’ur, tan u yantik ti’ ma’ u sa’ta a he’ mea yete ku k’as k’axik. U her ch’upraho’, lahi’ Tzeltales, tan u chuyiko’ no’k’, bek bix u yoh chuni xiku, ti’ ku kana’ ich Cascada Ch’en Ulich, ich Nueva Palestina.

A ts’ur poch yirik ne ya’p’ k’ax, winik kaha ich a he’ lu’im, yanti’ u cha’ik yoko ich u yatoch ti’ u yirik bihk kira’ u chuni tio’ yanti’ u ye’sik ti’ baykin yoher yete bihk ku t’anik u k’uh. A winik ku ya’arik a bex he’ u mas k’uchu naachi ts’ur, tarak yanta u karanta’, yanti’ u ts’ek u k’ini ti’ u karanta’, bikin ma’a, he’ u ye’sa’ bihk ku metik t’anik k’uh yete uchben tsikbar tan u sa’ta ich a mehen kahar, pe mok ku bin tar, ma’ u ts’ikir a winik, lahi’ bay ku kaxtik a mok ku tar tu xima.

”ecoturisticos” añ yambä tyoj tsa’ jax o yujilob cha’añ mi käñtyañob bajche’ (Escudo Jaguar, Río Lacanjá, Cueva del Tejón, Tres lagunas, Cueva de las Golondrinas; yambâ tsa’ ix ich`ämäyob yambä ña’tyibaläl, cha’añ mi kâñtyañ imatyeelob tsa’ ix ikajel iña’tyañob cha’añ weñ añ ik’äñi’bal, witstyak kome ya’ mi tyajob ikuxtyälelob, anke tsa’ ix weñ jilityak tyi ja’bil ñumel, kome tsa’ ix ikajel ik’elob jiñi xpaxyalob mi weñ mulañ paxyal numel tyi Matye’el, yujil chuki woli imajlel imel, yom cha’añ mach mi jilel ik’äjni’bal. Tyi yambätyak baki mi k’otyelob xpaxyalob tyi wäyel, weñ yujil tyäts’ol basura, yujilbâ tyuj-añ,mi ma’añik mi wa’ chokoñtyel x-e’tyel cha añ mi loty ñumel muk’ bâ ibibesañ pañämil, yambä añ baki mi yajñelob tyi paxyal, ma’añik mi nuk’ächojñel k`uxbilbä añbä tyi limetyetyak, boxotyakbä k’uxbilbä, cha’añ weñ säk mi yajñel.

Jiñi xch’olob yik’oty xtseltalob, ma’añik mi weñ k’otyelob tyi isumlel chuki yom imelob ya baki añob mi wäyelob xpaxyalob, che’ bajche’ mi melob xlacandonajob ya’ mi lajktyaj, xpäs bij, xmel x-ak`ts’isoñel, año’bä ikaru cha’añ mi ku-chub majlel jiñi xpaxyalob, cha’añ mi laj käñob majlel bajche’ chukiltyak.

Jiñi x-ixikob añbä tyi lumaltyak, weñ ñuk ik`äjñibalob tyi otyoty, yik`oty bajche’ imelol waj, misujelob baki mi wäyelob jiñi xpaxyalob. Jiñäch yom lajktyaj tyi ty’añ chuki mi melob ilij xch’olob año’bä tyi Frontera Corozal, jiño bâch

t’ujbil ya sna’ sbonel lok’ombail sok sp’ijil snopel sjol yo’tanik te ka’benaletike; lok’beel te banti ay sna slum sk’inal bajt k’alal ta “México” sok ta “ Europa” k’ax na’bil sba ak’ot te lek ya sna’ sbonel biluk lok’ombail ya yich’ albeyel “naïf ”, patilts’iin cha’ sujtel ta Naha’, k’ax buts’anax k’inal ya ya’ay yu’un te cha’ jajch yak’ ta nopel ta spamal slumal te sak saj x-elanxanix te bitik ya sbone.Ta swentaik te ka’benaletik te ula’tawanejetik, lek ya yilik melel tey ya sta tebuk stak’inik-a , sok ja’nix jich ja’ ya xju’ skoltayotik ta skanantayel bitik ay te banti ayike, melel te ula’tawanejetike ay bayelik te ay ta yo’tanik ta smulanel sok ta skanantayel te biluketik te ay ta lum ja’mal, te ula’wanejetike ya sleik p’ijil jol o’tanil yu’un ta lum k’inal, ja’nix jich yu’un ya sk’an sna’ik bayel te bin yilel stalel xkuxlejalik te banti ay snaik, yo’tan ya yilik ta lek te bin yilel swinikil te toyem te’ ak’ ja’mal, melel k’ax chiknajem sbiilik , najt palal sakil pak’ sk’u’ik najt stsotsil sjolik. Manix na’ba stojol-a te bin yilel xkuxlejalik sok sk’u’spak’ik te chikan ta ilele, maba ja’nax te ya yak’ik ta ilel te bi ut’il kuxulike, ja’nax jich teay yo’tanik ta lok’ombail te ula’tawanejetik te la yich’ixtel cholel sk’oplale. Ay cha’oxtul kerem ach’ixetik ya yak’ik ta joxel stsotsil sjolik ja’me jich ya spasik te mach’atik lok’emikix ta le a’tel sok ta nopjun, ya me yalik ts’iin te ya yak’ik cha’ ch’iuk te stsotsil sjolike melel ja’ jich k’ayemik-aa.Jich bit’il la jkaltikixtel te yantik bats’il winik antsetik te smakojik te toyem te’ ak’ ja’mal ta ka’benaletik, te bats’il k’op ch’oletik, tseltaletik sok tsotsiletik, jaito k’an ma to jaluk spasbel sna slumik tey-a. Te stuuntesel yu’unik te lum k’inale ma pajaluksok te ka’benaletike,

Page 135: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

133 |

un excelente pintor naif, y luego regresó a su Nahá natal, a seguir disfrutando con la transmisión de su mundo y sus pinturas coloristas.

Para los lacandones los turistas son un medio para obtener un beneficio económico, pero también son quienes los pueden ayudar a preservar su medio, ya que la mayoría de los visitantes están interesados en la naturaleza y su conservación, y buscan el conocimiento del medio que visitan, al mismo tiempo que desean saber más sobre la cultura local, buscando la imagen tan difundida del hombre de la selva con túnica blanca y cabello largo. Es curioso que un elemento de identidad como la indumentaria se esté manteniendo, ya no sólo por la tradición, sino también por el interés de los turistas en esa imagen prefijada. Algunos jóvenes se han cortado el cabello, sobre todo los que han salido a trabajar o estudiar fuera de su comunidad, pero ellos mismos indican que se lo dejarán crecer de nuevo porque es parte de sus costumbres.

Como hemos visto, los otros grupos étnicos que ocupan la Selva Lacandona, ch’oles, tzeltales y tzotziles, han poblado sus territorios en fechas relativamente recientes. Su relación con el medio difiere visiblemente de la de los lacandones, ya que ellos han sido fundamentalmente ganaderos, por lo que necesitan talar grandes extensiones para producir pastos y alimentar a sus reses. Pero las diferencias entre estos grupos no se limitan a

i després va regressar al seu Nahá natal, a seguir gaudint amb la transmissió del seu món i les seues pintures coloristes.

Per als lacandones els turistes són un mitjà per a obtenir un benefici econòmic, però també són els qui els poden ajudar a preservar el seu medi, ja que la majoria dels visitants estan interessats en la naturalesa i la seua conservació, i cerquen el coneixement sobre el medi que visiten, al mateix temps que desitgen saber més sobre la cultura local, cercant la imatge tan difosa de l’home de la selva amb túnica blanca i cabell llarg. És curiós que un element d’identitat com la indumentària s’estiga mantenint, ja no només per la tradició, també per l’interès dels turistes cap a aquesta imatge prefixada. Alguns joves s’han tallat el cabell, sobretot els que han eixit a treba-llar o estudiar fora de la seua comunitat, però ells mateixos indiquen que se’l deixaran créixer de nou perquè és part dels seus costums.

Com hem vist, els altres grups ètnics que ocupen la Selva Lacandona, ch’oles, tzeltals i tzotziles, l’han poblada en dates relativament recents. La seua relació amb el medi difereix visiblement de la dels lacandones, ja que ells han estat fona-mentalment ramaders, pel que necessiten talar grans extensions per a produir pastures i alimen-tar els seus caps de bestiar. Però les diferències entre aquests grups no es limiten a açò: enfront de l’arrelament dels antics habitants envers la

ja’ la me bu staik tak’in xchi’uk skoltael sventa schabijik slumal yosil, yu’un me te xambaletik sk’anik chabijik euk, stsa’ik ti yojtikinel te’tikal osil, jech tsk’an ti skuxlejalik ach’ vinik, sk’el bu’oyik ti buch’utik slapik sakil pok’ik xchi’uk na-tikil jol vinik. Yu’un me te spok’ike stunik sventa smak sbaik, jech euk sabil ta jujun k’ak’al yu’un le xambaletike. Tana li’ k’ak’aleke, oy kerem lakantunetik buch’utik slok’o xa sjolik, pere tana chalik yu’un la buch’uyik lok’emik x at xchanal vun, chak’ik ch’ij snatil sjolik, k’uxi stalel oy stot sme’ik.

K’uxi yu’un la k’eltik xa no’ox ta yan chop jnaklo-metik ta yosilal te’tikal lakantunetik, te la oy xa nakalik tana mach’anetik, bats’il k’opetik xchi’uk bats’i vinik antsetik. Buch’utik yan me stalelik k’uxi smeltsanel xchabijesel ti balumile, yu’un la sts’unik vakax, ja’ la stunik muk’tik sba balumil, buchutik slomesik muk’ta te’etik xchi’uk ts’un beik jobel sventa sve’el svakaxil. Ti sjelobal stalel yan jnaklometike xchi’uk lakantunetik ta sk’elel ta melel stalel skuxlejalik xchi’uk mol jnaklo-metik, le yan vinik antsetik talemik ta yan k’ixin xchi’uk sikil osil, jelbil euk stalel kuxlejal yu’unik, buch’utik la xa xch’ay stalel skuxlejalik k’uxi to’ox van smelol ava’i xcha’vinikal jabil. Le’ yan jnaklo-metike, xk’opojik ta sbats’i sk’opik, te k’uxitik ch-abtejik ta: chobtik xchi’uk xch’ijesel vakaxal, jech euk stik sbaik chich’ik ta muk te abtel xambaletik xchi’uk k’usitik yan stak pasel yu’unik, jech van

Page 136: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 134

te yajwalik te ach’ lumetike ja’ baem yo’tanik ta sch’ijtesel swakaxik ja’ yu’un muk’ bayel ya sts’etik te’etik banti ya sts’unik bayel aketik yu’un swe’el swakaxik.Te binti ma pajaluk ya spasike ma ja’uknax-abi, ay me bayelix ch’ayemix yu’unik te bi yilel stalel skuxinelike, ja’ yu’un te bajtik ta yan lum k’inal, ay abajtik k’alal ta “norte” yu’un “Chiapas” sok k’alal ta toyem te’ ak’ ja’maletik, ay me bayel sch’ayojikix te bitik ya sna’ik sok binyilelik ta scha’winikaltel ja’wil. Jaito ya to sna’ik stukel te bats’il k’op a’yej yu’un sts’unbal “Maya”, soknix te bi ut’il ya slok’es sk’al yiximik, sch’ijtesel wakaxetik soknix ya sna’ik a tel ta sjoinel jpaxaletik, ja’nix jich ja’ yak’o yo’tanik yu’un te yilel yutsil lum k’inal ya sjachik snaul chonbajelil, ya spasik kumukum wayibal naetik, jaito ya smak sch’alik ta st’ujbilal snich ya’benal te’ ak’ ja’maletik, spisilito ay lekil lejchelpat wayibal sok yantik bi snopojik spasel te jayeb stsobo sbaiik ta muk’ul chonbajel.Ta Nueva Palestina, ja’ teayik-a tseltaletik sok tsotsile-tik, ja’ smakojik ta lek sna Ch’en ulich ta pojpol chan, ta “Frontera Corozal” te yajwale ja’ik ch’oletik, te binti k’ax lek t’ujbil te ya xba yilike ja’ te sbeinel muk’ul ja’ ta kanowa te’ ya xk’otik k’alal ta banti ay namey slok’omba na yu’un chich mamil sbiil “ Yaxchilán “, te ula’tawanejetike ya me xwayik ta lekil wakax na, jich bit’il “Escudo jaguar “ sok ta Yach’il “Alianza “, ay me spaso sjunik ta sk’anel te yakuk k’otuk jpaxaletik k’alal ta toyem te’ ak’ ja’maletik yu’un ya sk’an yilik te lekil ja’malmutetik te xchapojik te mach’atik ya sbentesik te ula’tawanejetike k’alal banti ay Siyaj Chan.Te lejchelpat naetik te ba ya xk’ot te ula’tawanejetike

yomo bä ityajob tyak’iñ, kome yujilob ts’isoñel kome añ ja el majki tsa’ ikäñtyesaj, jiñäch jun-tyikil lakchuchu’ añb iña’tyibal cha’añ ts’isoñel, jincha añ yujilob bajche’ mi tyajob tya’`iñ yik’oty ja’el mi ipâty-esañ ña’tyibal, anke muk’ ix its’itya-otsabeñob yambä utsatylel. Añob yambâ x-ixikob, bajche’ xtseltalob, woli ipo’olob, imelob bujkältyak, mal bujkäl cha’añ mi choñob baki mi k’otyel xpaxyalob o mi majlel ichoñob tyi Cascada Ch’en Ulich. Yik`oty Nueva Palestina.

Jiñi xpaxyalob mi mulañob jiñi kolem matye’el, ya’ baki chumulob lakpi’älob yujilbâ isumlel chukityak añ tyi matye’el, muk’ bä ipäs-eñ majlel jiñi bijtyak, yik`oty ja’el mi tsiktyesañbeñ majlel jiñi mukultyakbä ña’tyibaltyak. Jiñi xchumtyälob tyi kolem matye’el mi ña’tyañob ke weñ ñuk ik’äjñi’bal ikäñtyañob, kome jiñäch muk’ bä ich’ämtyälel tyak`iñ, jiñcha’añ woli iña’tyañob imelbeñob iye’tyal jiñi ñukbä ik’äjñi’bal tyi matye’el, mi tsiktyesañob wajalixbä ty’añtyak wolixbä isajtyel majlel, kome jiñäch ja’el muk’bä ikajel ipäytyilel xpaxyalob, che’jocholob.

Page 137: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

135 |

esto: frente al arraigo de los antiguos habitantes en su cultura, nos encontramos con que los otros grupos, a causa de su migración desde las tierras del norte de Chiapas hasta la selva, han perdido buena parte de los elementos que hasta hace unos cuarenta años los identificaban. Mantienen la lengua, de origen maya, y sus formas de pro-ducción, milpa y ganadería, al mismo tiempo que se integran en actividades del sector servicios; además, han optado por el turismo, creando coo-perativas para levantar campamentos, asociados a bellezas naturales, todos ellos con cabañas para alojamiento y diversas propuestas de ocio.

En Nueva Palestina, ocupada por grupos tzeltales y tzotziles, destacan la cascada Ch’en Ulich (Cueva de las Golondrinas) o la Poza Po’op Chan (Culebra de petate). En Frontera Corozal, población formada por asentamientos ch’oles, el atractivo principal es acceder al río para navegar en lancha hasta la zona arqueológica de Yaxchi-lán. Los turistas se alojan en campamentos como Escudo Jaguar o Nueva Alianza y, a causa de sus solicitudes, ya se están realizando paseos por la selva para observar las aves, organizados por el Grupo de Guías de Turistas Locales «Siyaj Chan».

La mayoría de los campamentos turísticos que podemos encontrar en las distintas comunidades de la Selva Lacandona se denominan ecoturísticos y algunos de ellos ya nacieron con esa orientación y plena conciencia conservacionista por parte de

seua cultura, trobem que els altres grups, a causa de la seua migració des de les terres del nord de Chiapas fins a la selva, han perdut bona part dels elements que fins fa uns quaranta anys els identi-ficaven. Mantenen la llengua, d’origen maia, i les seues formes de producció, milpa i ramaderia, al mateix temps que s’integren en activitats del sec-tor serveis; a més, han optat pel turisme, creant cooperatives per a alçar campaments, associats a belleses naturals, tots ells amb cabanyes per a allotjament i diverses propostes d’oci.

A Nueva Palestina, ocupada per grups tzeltals i tzotzils, destaquen la cascada Ch’en Ulich (Cueva de las Golondrinas) o la tolla Po’op Chan (Colobra de petate). A Frontera Corozal, pobla-ció formada per assentaments ch’oles, l’atractiu principal és accedir al riu per a navegar amb llanxa fins a la zona arqueològica de Yaxchilán. Els turistes s’allotgen en campaments com Escu-do Jaguar o Nueva Alianza i, a causa de les seues sol·licituds, ja s’estan realitzant passejos per la selva per a observar les aus, organitzats pel grup de guies de turistes locals «Siyaj Chan».

La majoria dels campaments turístics que podem trobar en les diferents comunitats de la Selva Lacandona es denominen ecoturístics, alguns dels quals ja van nàixer amb aqueixa orientació i plena consciència conservacionista per part dels seus gestors (Escudo Jaguar, Ric Lacanjá, Cueva del Tejón, Tres Lagunas, Cueva

stsob sbaik sventa tspasik sleche patil na, nap’al yu’unik bu lek alak sba yosilik, bu spasil vayebal xchi’uk bu skux sbaik xambaletik.

Ta Nueva Palestina, smakojik ta jtsop Tzeltaletik xchi’uk Tzotziletik, ta mujk’ubtasel te sts’ujemal jo’ Ch’en Ulich (xch’en yu’un xaval ek’el ta bats’i k’op Tseltal) chi’uk Nab Po’op Chan (chon ta pop). Ta Frontera Corozal, li jnaklejetike ja’ pasbil xchuk’it Ch’oletik, li smuk’ul sk’upinel ja’ ta ochel li ta uk’um sventa li xanavel ta temte-mte ja’ to ta k’otel ta jsep osil sa’obil vo’nejal smelolal ta Yaxchilán. Li xaviletike te ta xkomik ta vayel k’ucha’al ch’ul chabivanej p’itim bolom, ach’ tsombailaj yip xci’uk ja’ ta skanel, oy xa li’e xambalil ta te’tikal sventa ta k’elel ti te’tikal mut, tsobo sbaik ta jtsop ta jtojobtasvanejetik ta xambiletik sbiinojik «Siyaj Chan».

Ta yepal li kampamentoetike ta xambalil k’usi xu’ me tajtik ta jeltos kalpuyetik te ta te’tikal Lakan-tonae ja’ sbijino-ik yich’el ta muk’ statelel balumil ta xambalil, junchib le’ike ji ayanik xa te ta stuk’il xchi’uk lek snopbenal ta k’ejeletik ta xet’ yu’unik k’amvanejetik (ch’ul chabivanej p’itim bolom, Uk’um Lakanajá, Ch’en Kotom, Oxib Nab, xch’en yu’un xaval ek’eletik); yantike ja’ xa tsako-sbaik ta jun abtejebal yiko-sap ta no’ox ta un osil, ta a’yej smelol ta stukit no’ox li k’uyemalik te ta sk’upinel te te’tikal ja’ no’ox yich’o sba ta muk ta kuxlejal, ta yalovinej te sjinesobila ta slajeb ja’viletik, xchi’uk ta k’elelk te skotolik li

Page 138: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 136

ya me xju’ ya jtajtik yantik na jlum k’inal ta toyem te’ ak’ ja’maletik ta kabenaletik ja’ sbiiline lekil kuxlejalil ta yutsil lum k’inal, ay jich cheb oxeb snopojikix ta sjol yo’tanik te ya sk’an kanantayel te lum k’inale, ja’ jich sk’opik te mach’atik la spasbeyik sjunil ta sk’anel , jich bit’il “ Escudo Jaguar, Río Lacanja’, Cueva del Tejón, Tres Lagunas, Cueva de las Golondrinas; ay yantik yakalik ta ochel ta swenta stulantesel slekub-tesel jun chebuk k’aal, te mach’atik yak’ojix sba-ae ta slekil smulanel te toyem te’ ak’ ja’male, ja’nix jich tey ya xchikna-a te bi yilel skuxinelik, te k’alal la yich’ mileltel ta slajibaltel yantik ja’wil, sok la yich’ik ilel te bitik a’telil la spasik ula’tawanejetike, te mach’atik ya x-ochikbel ta yolil yutil lum k’inal lek sna’ojik stojol te ya sk’an lek kanantayel te lum k’inale, bayel te banti te wakax nae ya xjajch yich’ tsael ta xa’t’el te k’a’paletike, ay yantik te ya yalbeyik te ula’wanejetike te ak’a yich’beel te spat yawil we’elil te banti ma xtuunix yu’unike, ja’nix jich ay ma xch’am ta chonel te bitik ay ta lataetike yu’un jich ma xbayelub-a te k’a’paletik te k’ax wokol ya xk’a’e.Te ch’oletik sok te tseltaletik ma spisiluk ya xchapik ta lek te bi ya sk’an spasik tey a te banti ay te wakax naetike yu’un te ula’tawanejetike, jich ya spasik te ka’benaletike, ya xju’ ya kiltik te ay yakalik ta stijel kanowaetik, joinwanejetik, jal spasel k’u’il pak’etik, stijel beibaletik, jaito xchapo sbaik ta tsojpoltsojp ta chonbajel, ay ma xyich’ik ta muk’ te lejchel pat nae, manchuk me aynix ya skoltay sbaik stukeliknax ta beel yu’un te ula’tawanejetik.Te antsetik te yajwalik tsojp lum k’inal ay lek ya’telik ta schonobil we’el uch’balil, sok ta smesel yutil

Habitantes de Nueva Palestina

Page 139: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

137 |

sus gestores (Escudo Jaguar, Río Lacanjá, Cueva del Tejón, Tres Lagunas, Cueva de Las Golondri-nas); otros se han incorporado a un sistema sos-tenible al cabo de un tiempo, al comprender los propios implicados que el atractivo de la selva se basa en su propia existencia, frente a la destruc-ción de los últimos años, y observar que la prác-tica totalidad de los turistas que se adentran en la zona tienen muy claro el concepto de «preserva-ción del medio». En muchos de los campamentos, la basura se separa para su posterior reciclaje; en otros, se solicita a los turistas que al regresar se lleven los desperdicios que han originado; incluso hay lugares donde ni siquiera se venden produc-tos envasados, a fin de evitar la acumulación de desechos difíciles de eliminar.

Los ch’oles y tzeltales no siempre organizan todas sus actividades desde los campamentos turísticos, como hacen los Lacandones; podemos encontrar lancheros, guías, artesanas y transportistas terrestres constituidos en cooperativas o grupos al margen de los campamentos, aunque se vinculan entre sí en algún momento del viaje turístico.

Las mujeres de estas comunidades tienen un pa-pel predominante en las cocinas de restaurantes o aseo de habitaciones, debiendo destacarse aquí la labor de las artesanas ch’oles de Frontera Corozal quienes, decididas a no perder la oportunidad que les daba el turismo para mejorar su merma-da economía, aprendieron a bordar a través de

de las Golondrinas); uns altres s’han incorpo-rat a un sistema sostenible al cap d’un temps , quan els mateixos implicats han comprés que l’atractiu de la selva es basa en la seua pròpia existència, enfront de la destrucció dels últims anys, i observar que la pràctica totalitat dels turistes que s’endinsen en la zona tenen molt clar el concepte de «preservació del medi». En molts dels campaments, les escombraries se separen per al seu posterior reciclatge; en uns altres, se sol·licita als turistes que de tornada s’enduguen la brossa que han origina; fins i tot hi ha llocs on ni tan sols es venen productes envasats, a fi d’evitar l’acumulació de deixalles difícils d’eliminar.

Els ch’oles i tzeltales no sempre organitzen totes les seues activitats des dels campaments turístics, com fan els lacandones; podem trobar llanxers, guies, artesanes i transportistes terrestres constituïts en cooperatives o grups al marge dels campaments, encara que es vinculen entre si en algun moment del viatge turístic.

Les dones d’aquestes comunitats tenen un paper predominant en les cuines de restaurants o lavabos d’habitacions. Hem de destacar ací la labor de les artesanes ch’oles de Frontera Corozal que, decidides a no perdre l’oportunitat que els donava el turisme per a millorar la seua minvada economia, van aprendre a brodar a través d’una anciana de la comunitat, que els va

xamviletike buch’utik ta ojchik batel ta yut ta sjoylej yioch’ojik ta muk’ li sk’oplal xcha’biel te ojlilal balumil. Te ep kampamentoetike li k’aepe ta xich’ vok’esel sventa ta tunesel ts’akal to’ox, ta yantoke taj xich’ k’anbejel te xavilej ak’o xich’ sutel ti skomenaletik laj slok’ese. Oy yantike mu’yuk k’usi oy chonik k’usitik mak’bil lek yabil, ja’ ta skoj mu’yuk ta tsobel k’aep bu to vokol ta ch’yesel.

Li Ch’oletik xchi’uk Tseltaletik mo’oj smetsanik skotol te yabtelik te to’ox ta xambalil kampamen-toetike, k’uxi jpasik li Lakantonetike; xu’ tajtik jtij temtemte’etik, jtojobtasvanejetik, jalolajeletik, jkuchvanejetik ta karoe te jpasbilik ta koltajelbail, ta smakel jtsop jujun kampamentoetike, man-chuk chukentasbaik ta ju’likeltik k’aluk x-batik ta xambalil.

Te antsetike li’e ta kalpuyetike oy jun toyol yabtelik te ta snail spasobil ve’lil jech ta smesel vayebal, jech sk’an ta lok’esel smelol li yabtelik jalolajeletik ch’oles ta Frontera Corozal buch’utik, mo’oj stak’ xch’ayik te abtelej k’usi ta x-abatik yu’unik li xambalil sventa smeltsanik li kuxlejalik ta tak’in, laj xchanik jalolajel te no’ox xchi’uk jun me’el te ta kalpuye, k’usi laj yet’es ti yojta-kinel ti ch’aybi xa yu’nik epal antsetik ta sko te net’bili batel ta te’tikal. Ta li’e semelol ja’ ochik x ata yabtelal xambalil, stukijesik ti ch’ayeb x ata jolil snopbenal xchi’uk sts’abeik xa batel yantik ach’ yilobil abtel. Yan antsetik, ta li’e tseltaletik,

Page 140: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 138

wayibaletik, ya sk’an ja’uk lek chikan ya’telik te jal spasel k’u’il pak’etik jaito ma jichuk, te ch’oletik te ayik ta “ Frontera Corozal “ yo’tan ma xch’ayik te a’telil te a’bilik yu’un yilel yutsil lum k’inal, yu’un jich ya x-utsub-a te stojolike, la snopik spasel luch ta stojol jtul me’el te aynix sna tey ta slum sk’inalik,abotik sp’ijil yu’un melel ay bayelix antsetik ch’ayemix yo’tanik , ja’ swentail te lok’ikbeel ta sleel yan lum k’inal k’alal ta toyem te’ ak’ ja’mal. Ja’ jich a-och ya’telik ta yilel yaxalum k’inal, jich ajajch sna’ sjol yo’tanik te bitik ch’ayemix yu’unike sok jajch snopik spasel yach’il ch’alelaletik sok yantikxan bi ajajch snopik, ay yantik antsetik tseltaletik yakalik ta slok’esel jalabiletik, jich bit’il skomol sk’u’ antsetik te yananix stuuntesik-ae ya me xchonik te banti ay ula’tawanejetik, jich bit’il ta “ Cascada Ch’en Ulich”, ta yach’il “ Palestina “.

Te ula’tawanejetik ya sk’an yilik lekil toyem te’ ak’ ja’maletik, ja’nix jich te yajwale ya sk’an te ja’uk yak’o yo’tanik yu’un te bats’il lum k’inale, sok na’el bi ut’il stalel xkuxlejalik te yakal yak’belik ta ilele. Te yajwalul te toyem te’ ak’ ja’male snopojik te ya to staikbeel slekilelik ta swenta yilel yutsil lum k’inal, manchuk ya sk’an lek kanantayel, ak’a k’axuk sk’aalel ta yilel yach’ubtesel , bistukwan ma xyich’ ak’el ta ilel bin ut’il ya yich’ pasel kuxinelil, k’op a’yejetik te yakal ta ch’ayel stuuk ta swentaiknix te yajwal jnaklej jlumetik, yu’un jich ya xju’ ya yik’iktel te mach’atik ya sna’ik yich’el ta muk’ te lum k’inale, ja’nix jich ya sleik te ma pajaluk te ba ya xbeenik k’axel ta sleel kux o’tanil.

Dintel en la zona arqueológica de Bonampak

Page 141: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

139 |

una anciana de la comunidad, que les transmitió un conocimiento olvidado por la mayoría de las mujeres tras su desplazamiento a la selva. De esta manera se han incorporado a la actividad turística, removiendo la memoria perdida y añadiendo a ella nuevos diseños e inquietudes. Otras mujeres, en este caso Tzeltales, están produciendo tejidos, como las blusas tradicionales de su indumentaria, que comercializan en lugares turísticos como la Cascada Ch’en Ulich, en Nueva Palestina

El turista quiere una selva idílica, habitada por individuos vinculados estrechamente a la naturaleza, con una cultura ancestral dispuesta a abrirse ante el visitante para mostrarle sus secre-tos y rituales. Los habitantes de la selva piensan que esta tiene futuro en el turismo, aunque sea necesario preservarla, darle su tiempo de rege-neración y, por qué no, representar unos rituales y leyendas que van perdiendo su función en la comunidad, pero que atraerán a quienes, desde el respeto, buscan la diferencia en sus recorridos de entretenimiento vacacional.

transmetre un coneixement oblidat per la majoria de les dones tras el seu desplaçament a la selva. D’aquesta manera s’han incorporat a l’activitat turística, removent la memòria perduda i afegint-hi nous dissenys i inquietuds. Altres dones, en aquest cas tzeltals, estan produint teixits, com les bruses tradicionals de la seua indumentària, que comercialitzen en llocs turístics com la Cascada Ch’en Ulich, a Nueva Palestina.

El turista vol una selva idíl·lica, habitada per individus vinculats estretament a la naturalesa, amb una cultura ancestral disposada a obrir-se davant el visitant per a mostrar-li els seus secrets i rituals. Els habitants de la selva pensen que aquesta té futur en el turisme, encara que siga necessari preservar-la, donar-li el seu temps de regeneració i, per què no, representar uns rituals i llegendes que van perdent la seua funció en la comunitat, però que atrauran els qui, des del respecte, cerquen la diferència en els seus reco-rreguts d’entreteniment vacacional.

te oyik sp’olesel jalolajel, k’ucha’al sk’uil ants kuxlejal ta vo’nej, k’usi ta stschonik ta yab lum xambaliletk k’ucha’al sts’uemal vo’ Ch’en Ulich, ta Nueva Palestina.

Li jxamvilej sk’an jun skuxet te’tikal, nakanbil ta jujun tal chukemtasbilik ta tsots sk’oplal ta stalel balumil, xchi’uk jun vo’nejal kuxlejal bu ta sk’an chak’sba ta k’elel xchi’uk vula’aletik sventa chak’ ta ilel k’usi nak’al yu’unej xchi’uk resaletik. Li jnaklometike te ta te’tikal snopik k’usi li’e oy kuxlejal ta xambalil ta ts’akal, ma’uk ta persa sk’an cha’biel, ajbeel osil ta chach’ubtasba, k’ucha’al mu’yuk, ta pasel jun-chibuk realetik xchi’uk lo’iltajel ta vo’nej k’usi yu’un yikal xa ch’ayik batel yabtelik ta kalpuye, ta k’usi chik’anantal ja’ buch’utik, ich’el ta muk’, tsa’ik te sjeloltak te ta xanavilik ta yu’ilal skuxel abtelal.

Page 142: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 140

Zo

na

Arq

ueo

lógi

ca d

e Ya

xch

ilán

Zo

na

Arq

ueo

lógi

ca d

e B

on

amp

ak

Page 143: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

141 |

Vis

itan

tes

loca

les

en la

Lag

un

a d

e N

ahá

Mirador de la Laguna de NaháCas

cad

a La

s G

olo

nd

rin

as, N

uev

a Pa

lest

ina

Page 144: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 142

María Cruz López y Verónica López Arcos, de Nahá

Comida tradicional de Nahá

Page 145: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

143 |

Ofelia Chambor y su madre, Lacanjá Chansayab

Antonio Chank’in rezando, Nahá

Page 146: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 144

7

BIHK KU K’AXBA U CHUNI WINIK YOK’O U MEA TI’ NAACHI TS’UR ICH U K’AX HACH

WINIK

U CHUNI TIO’ TAN U K’AS k’axba, he’ u lah sa’ta; ku mon a yaxk’in tan u k’axba yete u her tumen ba’, u bahi’ a winik

ku bin u tukrir u bah, bek bix yete u her winik mok tu mu’ch’ u baho’ ti’ u mea. Behe’, bixa ku k’axba ma’ tiri’ ku hok’o ich mehen kahar, wa ku metiko harakniki, leyk’in ma’ tsoy ku hok’o; a mea ti’ naachi ts’ur ich u k’ax hach winik, tiri’ hok’i ich u mehen kahar, tan u p’isik u ti’ u mea, yan ti’ tu woro ti’ u mea ne tsoy, wa bek ma’ u yo yor ti’, xuba u meaho’ ti’ u yantik u boho’bi’

A winik xuba ku t’ano’ u yoh chun u t’an, lahi’ tu’ ku yi’ri u mehen kahar; ne pim cha ch’iha’ yete yan hunto ch’upra ma’ u yoher t’an kah ; chen, ich u nahi tu’ ku ka’nsa’hu’un a mehen ku ka’nsa’ ich u t’an kah ma’ yete a hach u t’an, tu woro a ka’nsamehen ma’ chen kaho’ o, lahi’ pe k’axa’ u t’an. Tuk’in ku xanta a he’ ka’nsamehen he’ u k’axik u chuni tio’, chen, behe’, yete u boho’bi’ ha’ri’ ku tsikbar yete u t’ano’, ma’ tu woro yan ich u t’ano’ bek bix turismo o u her tumen t’an yan u ya’ariko’ ich t’an kah o t’an naachi ts’ur.

A baykin tsoy yirik a ts’ur , ku chunba u metiko’ u her tumen ba’ ku kaniko’ baykin ku metiko u chuni winik, bek bix tah kira san a mok tu kana

7

SK’OPLAL BI YILEL TSOBOL KUXLEJALIL TA SK’ANEL YILEL YUTSILAL LUM K’INAL TA STO-JOL TSOBOL SLUMAL JNAKLEJETIK TA TOYEM TE’ AK’ JA’MALETIK TA SLUMAL KA’BENALETIK

TE NAMEY TALEL KUXLEJALIL stalelnix ya xya-nej-a, te manchuke yawan xch’aybeel, ya xk’atpo ay ma jayeb k’aal te ya

yich’ nopel ach’ kuxlejalil, ja’nix snopojibal yu’unik te yajwal lum te banti ayike, jich bit’l ya stasbaik ta k’op a’yej sok yantik lumetik, yo’tik lek, ta me ma ja’uknix snopojibal yu’unik te yajwal lum te banti ayike, ta me aynax mach’a ya yak’tel ta ch’uunel mantal ma xyich’ lek ich’el ta muk’, yanch’uk, te sjunil spasel a’telil ta yilel sbeinel te lum k’inal te banti nail k’oemil ta toyem te’ ak’ ja’mal ta ka’benaletik, jaito ja’ stukel la xjachik te yajwal lumetik, sok yakal spasbelik tulan xch’uunel , ja’ yu’un ay jamal lek beil te ya staik sok yipik te lekil kuxlejalil te banti ayike, ja’nix chikan ta me ma ach’ajubik te mach’atik yak’osba-ae, yakal slejbelik ta lek bitik yantik ya sts’unik sok manchuk ya xlaj yo’tanik ta koltaywane te banti ay jchajpawanejetik, jich bit’il ta swenta kolta-yel yu’un tak’in jich bit’il spasel ta lek.

Ta spisil yajwal lum te jay tsojp lum ayik, ya xk’opojik ta bats’il k’op, jaito ja’me ya yak’ ta na’el stojol bi yilel stalel xkuxlejalik,

7

ÑUKLEL KOMOLMELBÄLÄL TYI ÑIJKÄÑTYEL XK’ELOÑEL YA’ TYI LUMAL MATYE’EL

LAKANTYONA

JIÑI ÑA’ALMELBALTYAK WOLI ik’extyäyel majlel, che’ machikax tsa’ ix sajtyi, wolijach ik’extyäyel majlel, k’untye’ majlel woli iyochel majlel ya-

ñbä ña’tyibaläl, jiñäch iwuty jñi ña’tyibal añobä tyi junmoty. K`ele awilañ che yambä baki mi tyilel jiñi ña’tyibal mach weñik mi iyujtyel chuki mi lakmel, jiñcha añ che’ añ chuki mi k’atyiñob añobä tyi matye’el lakantyona ya’ jach mi lokel ña’tyibaläl, komol mi yälob ity’añ che’ añ chuki yom ik’atyiñob, jincha’añ weñ p’âtyäl iña’tyibal, yom jach weñ ts’ikilob che’ añ chuki añ yom imelob, kome muk’äch ityajob ikotyañtyel tyi yumäl.

Mi mejlel lajkäl ila tyi selva lacandona, woli tyo ik’äñob ityañob, woli tyo ikäñtyesäñtyel ña’tyibaltyak, mi su’beñtyelob baki tsa’tyiliyob, cha’añ mach yomik isäty ity’añob, wenu añ jael tatuchob, x-ixikob ma’añix mi k’ânob lakty`añ, mi k’äñob kaxlañ ty’añ, yik`oty ja’el tyi yotylel juñ ma’añix mi käñtyesäñtyel alobob tyi ity’añob, kome jiñi xpäs juñob mach chäñ yujilobix lakty`añ o kaxlañobix, yik`oty ja’el, mach lajalik lakty’añ. Jiñ cha’añ k’uñtye woli isajtyel majlel iña’tyibaläl, k’älä wäle wolijax ik’äjñel lakty’añ, weñu anke ojlityak kaxlañty’añ mi k’äjñel.

Page 147: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

145 |

7

IMPACTOS SOCIOCULTURALES DE LAGESTIÓN DEL TURISMO EN LAS

COMUNIDADES DE LA SELVA LACANDONA

LAS CULTURAS SIEMPRE están en transformación, de lo contrario desaparecerían; se van mo-dificando cada cierto tiempo con nuevos

elementos, producto de la reflexión sobre el pro-pio grupo y su entorno, así como de los contac-tos con otros grupos. Ahora bien, si los cambios no surgen de las mismas comunidades, si se imponen desde fuera, las propuestas pueden fracasar; sin embargo, los proyectos de turismo comunitario en la Selva Lacandona han surgido de los mismos pobladores del lugar y están desa-rrollándose con su esfuerzo, por ello tienen mu-chas posibilidades de llegar a ser un buen motor de desarrollo local, siempre y cuando el interés de los involucrados no decaiga, continúen con la diversificación en la producción y se mantenga el apoyo de diversas instituciones, tanto a nivel económico como formativo.

Partimos de que en todos los grupos de la zona se sigue hablando la lengua materna, aque-lla a través de la que se transmiten los rasgos culturales que conforman la identidad; muchos ancianos y algunas mujeres ni siquiera hablan el español; sin embargo, en las escuelas, los niños no suelen estudiar en su lengua, ya que la mayo-ría de los maestros o no son indígenas o, en caso

7

IMPACTES SOCIOCULTURALS DE LA GESTIÓ DEL TURISME EN LES

COMUNITATS DE LA SELVA LACANDONA

LES CULTURES SEMPRE estan en transformació, en cas contrari desapareixerien; es van modi-ficant cada cert temps amb nous elements,

producte de la reflexió sobre el propi grup i el seu entorn, així com dels contactes amb altres grups. Ara bé, si els canvis no sorgeixen de les mateixes comunitats, si s’imposen des de fora, les propostes poden fracassar; no obstant això, els projectes de turisme comunitari en la Selva Lacandona han sorgit dels mateixos pobladors del lloc, i estan desenvolupant-se amb el seu es-forç, per això tenen moltes possibilitats d’arribar a ser un bon motor de desenvolupament local, sempre que l’interès dels involucrats no decaiga, continuen amb la diversificació en la producció i es mantinga el suport de diverses institucions tant a nivell econòmic com formatiu.

Partim del fet que en tots els grups de la zona se segueix parlant la llengua materna, aquella a través de la qual es transmeten els trets cultura-les que conformen la identitat; molts ancians i algunes dones ni tan sols parlen l’espanyol; no obstant això, en les escoles els xiquets no solen estudiar en la seua llengua, ja que la majoria dels mestres o no són indígenes o, en cas de ser-ho, pertanyen a ètnies diferents. A llarg termini

7

SNA’OBIL STSOPLEMAL KUXLEJALTIK TA SK’ANEL TE XAMBALIL TA BATS’I LUMALIL TE

TA TE’TIKAL YOSILAL LAKANTONETIK

LI KUXLEJALIL SKOTOL NO’OX ora smeltsan sba, te ma’uk jechuke te no’ox sch’aybatel; ja’ ta yanesba ta jujun yu’ilal osil xchi’uk

yach’ikil skotol k’usitik oy sta batelej, ja’ k’usitik te snopel ta jtsop xchi’uk sjoyebal, jechk’ucha’al ta smats’aneleitk xchi’uk yantik jtsopbajel. Jech tanae, ja’ li sjelelik mo’oj xlok’ te no’ox ta stukit li kalpuyetike, ja’ ta sujvanik ta pana no’ox, ta yach’ubtasobil k’op ja’ me chopol ta xlok’, mu’ pojbil, ta sk’op spasel abtel ta kalpuy xambalil ta te’tikal yosilal lakantonetik, te no’ox vi’naj ta stukit li jnaklometike ta yavil, xchi’uk li’e yikal smuk’itasil yi’pal yabtelik, ja’ jech-o ep tanava-netik ta xk’otik ta spaik jun spukiesel te xch’ielal paraje, skotol ora xchi’uk bak’in ta stunel yu’unik te jpas abteletike mo’oj sts’u’, ak’ome x-abtejik xchi’uk te sjeltos kuxlejalil ta sp’olesel xchi’uk spasik to koltajel te yantik smuk’ul naetik ta sta-ylej tak’in k’ucha’al chanubtasvaneletik.

Ta xet’esik k’usi ta skotolik ti jtsop ta sjoyjoy ta xk’opojikto ta sk’op bats’i jnaklometik, ja’ te bu x-tun ta yech’esel ta lek te yelovil kuxlejalil k’usi yich’osba te ko’olalil; ep moletik xchi’uk jun-chib antsetik mo’oj x-k’opojikta ta kaxlan k’op; mu’ jech, te ta snail chanobvunej te ololetike mo’oj xchanik vun ta sk’opik, yu’un te skotolik li

Page 148: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 146

u saktik no’k’ Ch’oles o mehen hach winik mok ku k’anik sak no’k’ yanti’ u k’anik u bukintik bix u t’ana’ k’uh.U her hunp’e ba’ tan u hok’o, u yo’ch a mehen kahar. Tu woro a o’chi ku hanta’ ich u k’ax hach winik tu k’axa yete u yo’ch kah, o maka’ yete makemaska’; chen, a ts’ur ku k’atik, a ch’upraho’ mok ku metik o’chi ti’ ts’ur, tarak ich u nahi o’chi tuba ku niktar a ts’ur o ich u yatoch, tan u lik’i u mete u yo’ch o yoh chuni winik ma’ ne uchak muh metiko’ o’chi ti’ u k’anik ; ne ku xanta u meta leyk’in ma’ ki’ yu’ik a ts’ur ma’ hach ira’ ich a k’ax. Chen, a ts’ur poch u tunte tumen o’chi, a o’chi mena’ yete baykin yan ich u lu’um. Yan a mehen kaharo’ a baykin ku kaniko’ tiri’ ku harik ich u kor, u k’at ya’arik ma’ ha’ri’ a mok ku mea yete naachi ts’ur ku kana ta’k’in, p’isi’ ku metik u her mehen kahar ku pa’k’ik yo’ch.Ku bo’tik ti’u yoko ich Frontera Corozal o Poza Po’op Chan yete Cascada Ch’en Ulich, lahi’ u her tuba ku yirik u ta’k’ino’ a chen kah, u ta’k’ini ku lah t’axik o ku yutskintik u nahi tuba ku wene a naachi ts’uro’ yete u her ba’.A yahkarum, ich beh o ich ha’, tan u hok’o ne ya’p’ ich a mehen kahar. A he’ mea bexi’ u mu’ch’ bu baho’ tu mea, yan u hu’ni tio’, ku mu’ch’ik u baho’, ti’ u t’ano’. Ich tuba ku mu’ch’ik u baho’ a winik ti’ ku ya’ariko’ tukin ku di’sik u t’ani tu woro u yumi a lu’um. he’ u yi’ri wa tan u k’axba yok’o u mea

Añ ma’añik mi lakñop muk’ bä imulañob xpax-yalob, tsa’ k’otyi ip’äty-esañob wolixbä ichämel bajche’ xts’isoñelob yikoty ja’el bajche’ mi läpob isäsäk bujk yik`oty ja’el yomix iñopob bajche’mi pejkañob yos tye’ o xts’äkaya (chamán).

Yambä e tyeläl wolibä icha’ kuxtyäyel , anke k’untye’ k’untye’, jiñäch bajche’ yujilobä melol sumuktyakbä waj yajach bä lok’em tyi lumaläl. Ch’ijiyembä mi xujch’iñob ña’tyibaläl bajche’ tyi melol wajtyak icha’añ matye’el lakantyona, muk’ ix ik’extyañob ik’aba,muk’ ix isujtyesañob tyi boxolbä waj. Jincha’añ x-ixikob wolix ikajel imelob wajtyak chaañ mi kuxob xpaxyalob ya’ baki woli ik’otyelob, wolix ikajel imelob receta kome wajali maxotyi añik mi ña’tyañob bajche’ yom imejlel, jincha’añ wolix ip’äty-esañob ibä.

Jincha’añ yom mi lakña’tyañ baki woli ityajob wolibä ik’äñob x-ixikob, kome ya-äch woli tyi tyilel tyi cholel, isumlel wolibä ik’äñob tyi e’tyel, jiñi jach woli k’änob tyi e’tyel. Jiñi ityojol che’ mi yochelob tyi lumaltyak bajche’ Frontera coro-zal, che’ mi yochel majlel tyi poza po op chan yik`oty cascada ch’eñ ulich, kome ya’ äch mi tyajob alä tyak’iñ cha’añ mi käññtyañob kolem matye’el.

Tyi wajali ili x-ixikob maxtyo muki’k imelelob tyi ochel baki añ laktyatyob muk’bä ityempa-ñob ibä, wäleyi muk’ix imelelob tyi ty’añ kome weñ ñuk che’ mi lajkubiñ chuk mi ña’tyañob ili ix-xkob.

ay bayel me’el mamaletik sok cheb oxeb antsetik te ma xk’opojikix ta kaxlan k’op, te kerem ach’ixetik te ochemik ta nopjun ma xyich’ik p’ijubtesel ta bats’il k’op, melel te jp’iteswanejetike ay xa wil kaxlan, ta me ya sna’ bats’il k’pe ja’nax yu’un ma jichuk ya xk’opojik, ayxawil yan bats’il k’op ya sna’, jaito ta me jalajbeele ay ma ya xba ch’ayuk ta yo’tanik te patil alnich’aniletike ya me sjel te stalel xkuxlejalike, jichnix yo’tikito ta na sok sme’statik ya me xk’opojik ta bats’il k’op, manchuk ay cha’wax p’al k’op a’yej te mayuk ta bats’l k’op te sk’oplal yilel sbeinel lum k’inal, ya yalik ta kaxlan k’op sok ta “ ingles “.

Jichnimexaal ma jch’uuntikix yilel, te ula’wanetike ay bayel bi ya smulan yo’tanik, jich te yajwal lume , ay me bayel ch’ayemix yo’tanik te bi ya sna’ik spasel ta stalel xkuxle-jalik, yo’tik cha’ jajch stuuntesikix te bitik ay yu’unik ay me lajemix stuuk yu’unik, jaito ach’ubix jajchel jich bit’il ya jkiltik sok te jpas luch xchilul k’u’ilpak’etik yu’un ch’oletik, sok te kerem ka’benaletik ya me snop slapikix te sakil palpal sk’u’ik, ja’nix jich yak’o yo’tanik snopel te ch’ab te bit’il ya sna’ te namey ma-mal te mach’a ay slab xwaich.

Yanxan te bi yakal ta jajchel snopbelik ja’me te yak’el ta ilel spasel te jay chajpto te we’el uch’baliletik, manchuk k’un yakal ta pasel sok ma to chikanuk lek ta ilel, ta melelnix-a ay

Page 149: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

147 |

de serlo, pertenecen a etnias diferentes. A largo plazo esta circunstancia puede incidir negativa-mente en la transferencia cultural, sin embargo, hasta el momento, en familia solamente se habla la lengua materna, aunque algunos términos, inexistentes en su vocabulario, relacionados con el turismo o con otros aspectos relativamente nuevos para ellos, se utilizan en español o inclu-so en inglés.

Resulta curioso que, debido a los gustos de los turistas, empiecen a renacer hábitos ya en desu-so o traten de mantenerse otros que hasta hace poco tiempo podían considerarse en peligro de extinción, tal y como hemos visto en el caso de las bordadoras ch’oles o de los jóvenes lacan-dones que visten sus túnicas blancas y tratan de aprender, no sin temor, los rezos del último chamán.

Otra de las actividades que está resurgiendo, aunque de forma muy lenta y poco representati-va, es la gastronomía local. En realidad muchos de los platos tradicionales de los habitantes de la Selva Lacandona han sido sustituidos por otros nacionales o, incluso, por alimentos envasa-dos; sin embargo, a solicitud de los turistas, las mujeres que cocinan para los visitantes, ya sea en los restaurantes de los campamentos o en las propias casas, están empezando a elaborar algunas de las recetas que hasta hace poco tiem-po no preparaban para la venta debido a dos

aquesta circumstància pot incidir negativament en la transferència cultural, no obstant això, fins al moment, en família solament es parla la llengua materna, encara que alguns termes, inexistents en el seu vocabulari, relacionats amb el turisme o amb altres aspectes relativament nous per a ells, s’utilitzen en espanyol i fins i tot en anglès.

Resulta curiós que, a causa dels gustos dels turistes, comencen a renàixer hàbits ja en desús o tracten de mantenir-se altres que fins fa poc temps podien considerar-se en perill d’extinció, tal com hem vist en el cas de les brodadores ch’oles o dels joves lacandones que vesteixen les seues túniques blanques i tracten d’aprendre, no sense temor, els resos de l’últim xaman.

Una altra de les activitats que està ressorgint, encara que de forma molt lenta i poc repre-sentativa, és la gastronomia local. En realitat molts dels plats tradicionals dels habitants de la Selva Lacandona han estat substituïts per d’altres nacionals o, fins i tot, per aliments envasats; no obstant això, a sol·licitud dels turistes, les dones que cuinen per als visitants, ja siga en els restaurants dels campaments o en les pròpies cases, estan començant a ela-borar algunes de les receptes que fins fa poc temps no preparaven per a la venda a causa de dues raons fonamentals: l’excessiu temps de

chanubtasvanejetikema’uk ja bats’i viniketik, me jech o-xe, lok’emiktal ta yantik jtsop kuxlejal. Ta namal yu’ilalej li’e sjalil vokolal stak’ x-ilbainvan ta mu’xtunel ta yech’esel kuxlejalil, mu’ jech, ja’ to’ox ta orae, te ta alab nich’nabil ta xich’ k’opojel li sk’op bats’i jnaklometik, oy to’ox me spajebik k’opetik, mu’yuk oy ta sp’el k’opetik yu’nik, snupobil xchi’uk ta xambalil xchi’uk yan-tik to’ox yalanil sventail semlol te ach’to yu’nik, ta stunik ta kaxlan k’op xchi’uk te inglés

Pasel st’ubel k’oplal k’usi, skoj te li sk’upinel yu’nik te xanviletike, xlik cha’kusel skuxlejal mu’yuk xa oy ta tunel xchi’uk skanik malk’inel yantik k’usi oy to’ox jutuk yu’ilal osil stak’ xa’ox ventainel ta vokolal ch’ayelsba, jech k’ucha’al k’elotik xae ta sko’ilalik te jalometik ch’oles te kermutik lakantonaetik k’usi slapik ti sakil spalen sk’uik xchi’uk sk’an chanik, mo’oj ta xi’el, te alvo-kol yu’un te slajeb jpoxtavanej.

Yantik to’ox li’e abteletik ta xcha’lok’it batel, ta jutuk k’un stalelik xchi’uk jutuk yelanil, ja’ ti sk’upinel ve’lil. Ta smelelal ep to’ox li lech ve’ebal kuxlejalil te yu’nik jnaklometik ta te’tikal lakantonae ja’ jech ak’bilik x ata muk’ ta yantik ta slumal mejiko, jech-ox ta mak’bil lek yabil ve’liletik, mu’ jech, ta sk’anel yu’nik te xaviletiek, te antsetik jpas ve’lil sventa li vula’aletik, ta jech ta nail ve’ebal jce te ta kampamentoetik xchi’uk ta snack, likemxa spasik junchib te smantalil k’usi ja’ to’ox jutuk osil mo’oj stsmeltsanik ox sventa

Page 150: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 148

ti’ naachi ts’ur, u k’at ya’arik ch’upraho’ he’ u t’an bek bix a xi’ra uchik chen u cha’antiko’. Tuk’in oki a ch’upra tu mea ti’ a naachi ts’ur, ku mu’ch’ik u bah yete u boho’ p’isi’ yete u her winik; a he’ u mea ch’upra ku yanta’ ti’ u kana ta’k’in ti’ ti’ u manik yo’ch u tiar yete, ma’ u ch’uktik u ta’k’in xi’ra. A ch’upra ku mea ti’ u ts’aik u kanhu’un u tiar, tarak yanti’ u bin naachi ti’ u kanhu’un, bexi’ ku mea ti’ u metik tsoy yatoch yete ku manik u maska’i ti’ u metik yuh.

Mehen ta winik yete u k’axba tuk’in ku hok’o ich u k’ax ti’ u bin ich u her kahar. A mea ti’ naachi ts’ur ku yanti’ ti’ u her winik ich u chuni siglo XXI mana’ ka’chik way; ne yan bo’wi tio’ bein chunba u metiko: yan ka’p’e Reservas a Biosfera, meta’ mas ne tsoy u beri (xak’a’ yete u mea a Zapatista de Liberación Nacional (EZLN), chen ma’ tu woro lah pak’a’ u beri, ich a tumen ba’ yete a yahkarum, mok ku yirik a t’an, a naachi ts’ur mas se’p’ u yirik tuba yani a mehen kahar.

A Mehen ta winik tan u mu’ch’ ku baho’, tan u metik u baho’, lahi’ mok tu yoh chuna u k’atik ti’ u kansa’ u mea ti’ naachi ts’ur yete bihk ku metiko’. U yohero’ bexi’ he’ u mea bek bix a nukuch winik bein ku k’atik u lu’um Ich tuba ku mu’ch’ik u baho’ a winik, bexi’, ne u yoher bihk ku k’atik ti’ u ts’abati’ u nahi tuba ku niktar ts’ur, ku metik u beri tuba ku xima a ts’ur, ku kukintik ki’p’ solar o ti’ u bin ich peta’. xima ich u kor hach winik, he’ u xima tuba hmeta’ u beri ti’ u

Ili x-ixikob weñ ñuk ik’ajñibalob kome mi lajk’elob bajche’ mi melob ili ñich-e’tyel jimeku cha’añ yom mi lajk’elbeñ iñuklel ili e’tyeläl.

Mi lajk’el ilatyi lumalältyak ka’bälix ili ch’ityoñ wiñikob mi malelob tyi yambä tyeklum cha’añ mi säklañob e’tyel, kome ma’añik mi k’el ila tyi lumal jimeku cha’añi mi lok’el isäklañ tyi yambä tyeklum. ixku ili lakbijlel baki mi lakñumel woli ik’el ili (EZLN) kome jiñobi mi mejlel ityempañ ili lakp’iälob cha’añ mi yälob pejtyelel chuki yom ila tyi lumaläl.

Ili ch’ityom wiñikob mi lajk’el wäle cha’añ weyomob e’tyel kome mi säklañob baki mi tyajob tyak’iñ cha’añ ili e’tyel yom mejlik ila tyi laklumalal kome ili ch’ityoñ wiñikob mi malelob ipekañob ili añobtyakbä iyektyel cha’añ mi kot-yañob bajche’ mi lok’emalel ili e’tyeltyak.

Che’ bajche’ mi lajk’el ilatyi lumaläl añ kabäl chuki yom melik, mi lajk’el ili ch’iyom wiñikob jiñach woli ike’lob malel ili e’tyel kome mi lajk’el cha’añ mi yäk’eñoñla lakña’tyibal baki ora mi lajk’otyel ila tyi selva lacandona kome añ ka’bäl chuki yom majlel lajk’el che’ bajche’ imelbalob, iñusak’iñ yik’oty bajche’ mi kojsañob ili ajiñ.

Ili yotyotyob ila tyi selava lacandona weñ u’ts’atyax tyi k’elol kome melbil tyak tyi tye’ yik’oty tyi yopol huano jiñach yomtyakbä malel laktsajiñ. Yik’oty yom mi k’añeltyak tyi laklumal cha’añ ma’añik ka’bäl mi ibi’b-añ pañämil ili tyi lumaläl.

bayel namey we’el uch’baliletik lek na’bilixsba ja’ ya sjeloninix te we’elil te ya spasik yajwal jlumaltik, te mach’atik ya xk’otik ta ilaw, ja’ ya sjelikix te we’eli te ay makalik ta lataetik, ja’lek ya yilik te tey ya yich’ pasel te banti toyem te’ ak’ ja’maletik sok te banti ay te lejchel pat naetik, te jalixtel ma xyak’ik ta lajesel te namey we’eliletik, jaito ay cheb ya’yejul, sbabil ya xjala ta pasel, ya skuyik ta me ma smulanik te ula’tawanejetik melel ma sna’beyiksba ta lek, yo’tik ma jichukix te ula’tawanejetike ya sk’an sna’ik slajesel ach’ we’eliletik, sok ja’ ya smulanik te pasbil sok biluketik te tenanix ay-a, ja’ jich lek ya yil ula’tawanejetik te jayeb k’aal ya sk’an x-ayinik te banti ayike.

Ya xju’ ya kaltik te bitik ay yu’unik te yajwal jnaklejetik, ja’nix sts’unojik ya slok’esiktel ta sk’alik, melel ma ja’uknax tey kuxulik-a te spasel yilel a’tel yu’un ula’tawanejetik, ja’ jich ya spasik te yantik jnaklejetik te ja’nanix ya’telinejik spasel yawil sk’alsbok yitajik sok a’tel ya xtuun yu’unik ta lum k’inal.

Te k’alal ya xbajtik ta yilel banti ay yantik tsojp lumetik jich bit’il ta “ Frontera Corozal “, sbeinel spaxatayel “ Pozo Po’op Chan “ sok sna Ch’en Ulich, ja’me yanxan ya staik tojolil-a ma me ayuk ta p’ajel yu’unik te jayeb bats’il winiketik te ayik ta toyem te’ ak’ ja’mal, te jayeb stsobo sbaik ta chonbajel ya me spukbey sbaik stukeliknax te jayeb lok’emix yu’unik te sjole, ta me mauke ja’

Page 151: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

149 |

razones fundamentales: el excesivo tiempo de realización y la idea de que a los turistas no les gustarían unos platos sencillos y poco conocidos fuera de la selva. Sin embargo el turista aprecia probar cosas nuevas y los alimentos elaborados con materias primas locales y procesos totalmen-te artesanales suponen un atractivo añadido a su estancia.

Cabe destacar que, en la mayoría de las co-munidades, las materias primas alimentarias provienen de sus propias milpas, lo que signifi-ca que no solamente aquellos que se dedican directamente al turismo obtienen beneficios de este, sino que también lo hacen otros pobladores del lugar que dependen exclusivamente de la producción agraria.

El pago por el acceso a ciertas comunidades, como a Frontera Corozal o a sitios turísticos como la Poza Po’op Chan y la Cascada Ch’en Ulich, es otra fuente de ingresos nada desprecia-ble para los indígenas de esta selva, agrupados en cooperativas que distribuyen los beneficios o cubren los pagos de construcciones, arreglo de senderos y otros gastos generados por el movi-miento turístico.

El transporte, tanto terrestre como fluvial, está generando asimismo altos dividendos en las co-munidades. Este sector también está organizado en cooperativas, siguiendo las normas ancestra-les que conforman sus relaciones sociales basa-

realització i la idea que als turistes no els agra-darien uns plats senzills i poc coneguts fora de la selva. No obstant això, el turista aprecia tastar coses noves, i els aliments elaborats amb matèries primeres locals i processos totalment artesanals suposen un atractiu afegit a la seua estada.

Cap destacar que en la majoria de les comuni-tats les matèries primeres alimentàries prove-nen de les seues pròpies heretats, el que signi-fica que no solament aquells que es dediquen directament al turisme n’obtenen beneficis, sinó que també ho fan altres pobladors del lloc que depenen exclusivament de la producció agrària.

El pagament per l’accés a certes comunitats com Frontera Corozal o a llocs turístics com la tolla Po’op Chan i la Cascada Ch’en Ulich, és una altra font d’ingressos gens menyspreable per als indígenes d’aquesta selva, agrupats en coopera-tives que distribueixen els beneficis o cobreixen els pagaments de construccions, habilitació de senderes i altres despeses generades pel movi-ment turístic.

El transport, tant terrestre com fluvial, està gene-rant així mateix alts dividends en les comunitats. Aquest sector també està organitzat en coopera-tives, seguint les normes ancestrals que confor-men les seues relacions socials basades, segons cada grup ètnic, en unes formes de reunió, parti-

ta schonel ja’ no’ox ta sko chib stsot sk’oplal: to ep osil ta xich’ ta pasel xchi’uk snopbenal k’usi yu’un te xamviletik mo’oj sk’upinik lech k’un ve’lil xchi’uk jutuk no’ox ojtakinbil ta jot lum te ta te’tikal. Mu’ jech, li xamvil sk’upin cha’ay ach’ k’usitik, xchi’uk ve’ebal pasbilik xchi’uk sk’usitik xlok ta paraje xchi’uk ti spasele ja’ jeleltamek ta svu’emal abtelal ja’ jun ak’bil chi’il ta sk’otebal.

Jech k’usi la lok’esbe smelol ta epal kalpuyetik skotol k’usitik xtun sventa chi’il ve’elbal talemik te ta xchobik, ja’ jech k’usi sk’an xal mo’oj ja no’ox buch’utik ch-abtejik ta stuk’il xambalil staj yutsilalik ta li’e, jech uk spasik yantik jnaklo-metik ta yan lum k’usi ventainbilik ja’ no’ox sp’olemal osil balumil. Li stojol ta ochel ta bats’i lumaliletike k’ucha’al Frontera Corozal ta yosilal xambalil k’ucha’al ta Poza Po’op Chan xchi’uk ta ts’uemal vo’ Ch’en Ulich, ja’ yan yochebal tak’in yu’unik te bat’siviniketik te ta te’tikal, stsopbilik ta koltajelbailk’usi spukijesik te yutsilalik jech stojik spasel, xchapanel bik’tal be’etik xchi’uk yantik stojel spabil ta tunel ta skoj sbak’esel xambalil

Ta kuchvanej, jech ta bejetik k’ucha’al ta uk’um, li’e slok’eso toyolik svok’benal ta kalpuyetik. Li’e jtuch’ jchop uk yikal stsobosbaik ta koltajelbail, st’unojik batel te smantalil mol me’eletik k’usi spa-sik te snupbenal stsoplemalil vinik-antsetik ich’bil tak’, ta jujun jtsop jnaklometik, ja jun smelol ta jtsopbail, koltajel xchi’uk sventainel bik’itasbil chukulal ta jtsop xchi’uk alab nich’nabil.

Page 152: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 150

yirik ba’, ichkir, xima ich chem, he’ u yi’ri u yok bak’ yete cha’an ch’ich’.

He’ ak kanikex bihk ke mea ti’ naachi ts’ur yete k’ax, lahi’ u tsoyi ti’ a ts’ur: he’ u xima tuba hmeta’ u beri ti’ u yirik ba’, xima ich u kor hach winik, cha’an ch’ich’, tsentik bak’ bek bix tan u ch’ehe bixa a ayin, bexi’ he’ u metik rafting o ka-yak. A mehen ta winik, ne poch yantik u mehen kahar yok’o mea ti’ naachi ts’ur, p’isi’ tan u mea ich a he’ meaho’.

P’isi’ kin wa’ariko’ u yatocho’. K’axa’ mena’ u yatoch ts’ur ich k’ax, mena’ yete che’, yete xa’an. U nahi tuba ku niktar a ts’ur mena’ yete che’, ne tsoy, tian tuba yan k’ax yete lah yan kuchta’. Hmeta’ a he’ nah ti’ u karantik a k’ax yete ti’ u meaho’, ich Nueva Palestina yete Lacanjá Chan-sayab, yan mok antik u metik u nahi, ku k’aniko cemento ti’ u metik a nah, ma’ tsoy ku p’ata, bein u bahi’ a winik u k’at u metik.

Ti’ u ts’o’ko, tarak ma’ la’ tan in metiko, a baykin k’axik a mehen kahar lahi’ a mok ku yaksik tuyor ti’ k’uh, ne ch’ikbina’ naachi (adventistas, presbiterianos, evangélicos), ne ya’p’ baykin tu yira a chen kaho’, a xi’ra tu yira, tu yira tan u k’axba u chuni tio’. A naachi ts’ur ich kahar. Ku k’axba yok’o a mea ti’ a naachi, chen se’p’ ku k’axba, ne pim u chuni winik ku káxba.

Ila tyi jump’ej lumaläl mi lajk’el cha’añ che’ äch bajche’ yamtyakbä lumaläl ka’bäl ili iyotylel ch’ujulbä otyoty, añ uxchajp ñopbaläl (adven-tistas, presbiterianos, evangélicos, etc). Ya’ mi lajk’el mi sajtyel malel ili lakmelbatyak kome añ lakpi’älob ba’ ma’añik mi chäñ k’elob imelbal-tyak, ili xk’eloñelob tyi laklumal jiñäch weñbä mi tyilel tyi laktyojlel kome mi k’el bajche’ yälaltyak ili lakmelbal ili tsa’ bä ikäybeyoñla lakñojtye’elob tyi wajali.

ya stojik-a ta me aybaay ya slok’esik na, spasel smeltsanel beibaletik sok yantikxan bi ya slajesik yu’un yilel yutsil lum k’inal.

Te jkuchawal beeliletik ta muk’ul beetik sonix muk’ul ja’etik yakal stabel stojolik ta lek te yajwal tsojp lumetik. Ja’nix jichikito schapo sbaik ta chonbajel. Ja’nax yu’un ja’ xch’uunejik te bit’il kuxultel sme’statik namey ja’ jich ayik ta juju jtsojp te bats’il winiketike, te k’alal ya ya’ayik tsobtomba pajalme ya xchapik sok yal xnich’anik te junax snaik.

Te muk’ul tsobajel te ya spasike ja’me tey ya xchajpa-a te bin ut’il ya x-a’tejik sok spisilme ya xch’uunik, jaito ja’me tey ya chikna te bi yilel yakalik ta stael ta swenta sbeinel sok yilel te bi ya spasik te ula’twanejetike, ja’ ya jkaltik te bi ya spasik te antsetike, ja’ ya yal sk’op ya’yejik, te yantik tsobajele ja’naxme ya yilik. Te antsetik te k’alal a och ya’telik ta stojol yilel yutsil lum k’inal, maba lek la yich’ik ilel yu’un te sjoyik ta naile soknix te sjoyik te banti ayik ta toyem te’ ak’ ja’maletik ta ka’benaletik; te ya’telik tey ya sta stojol swe’el yuch’balik-a, Ja’nich jich ya xju’ ya skoltay ta slekubtesel te yal xnich’ane, sok ya me xju’ spas stukel bi ya sk’an yo’tan ma me ja’ukix jich te k’ax ja’ yich’o ta muk’ te winiketike. Yo’tik ja’me ayix ta chapel te yakuk ya’ay nop jun te yal xnich’anike manchuk me k’ejelto ya xbajtik ta nopjun, ja’nich jich ta slekubtesel snaik sok smanel te bitik ya xtuun

Page 153: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

151 |

das, según cada grupo étnico, en unas formas de reunión, participación y responsabilidades específicas vinculadas al grupo y a la familia.

En la asamblea comunal se toman las decisio-nes que acata el grupo, siendo este uno de los ámbitos en el que se detecta uno de los grandes impactos generados por el turismo; nos referi-mos a la participación de mujeres, con voz y voto, en reuniones en las que hasta hace poco eran simples observadoras. La incorporación de la mujer al mundo laboral asociado al turismo ha incidido directamente en las relaciones familia-res y sociales de la Selva Lacandona; su trabajo produce beneficios económicos con los que, por una parte, puede apoyar el desarrollo familiar y, por otra, obtiene una independencia económica que le ofrece seguridad y estabilidad frente a la situación clásica de arraigada dependencia de los varones. Ahora se plantean el estudio de sus hijos como prioridad, aunque para ello tengan que desplazarse estos a escuelas de otras localidades, así como la mejora de sus viviendas, además de la inversión en materiales para seguir produciendo artesanías.

Es de destacar el papel de los jóvenes y el cambio en la tendencia migratoria de la selva a la ciudad. El turismo ofrece una oportunidad laboral que, hasta principios del siglo XXI, no se vislumbraba con claridad en esta zona; son varios los elemen-tos que han influido para que se produzca esta

cipació i responsabilitats específiques vinculades al grup i a la família.

En l’assemblea comunal es prenen les decisions que acata el grup, sent aquest un dels àmbits en què es detecta un dels grans impactes gene-rats pel turisme, ens referim a la participació de dones, amb veu i vot, en reunions en les quals fins fa poc eren simples observadores. La incorporació de la dona al món laboral associat al turisme ha incidit directament en les relacio-ns familiars i socials de la Selva Lacandona; el seu treball produeix beneficis econòmics amb els quals, d’una banda, pot donar suport al desenvolupament familiar i, per una altra, obté una independència econòmica que li ofereix seguretat i estabilitat enfront de la situació clàssica tan arrelada de dependència dels barons. Ara es planteja l’educació dels fills com a prioritat, encara que per a això aquests hagen de desplaçar-se a escoles d’altres localitats, així com la millora dels seus habitatges, a més de la inversió en materials per a seguir produint artesanies.

És destacble el paper dels joves i el canvi en la tendència migratòria de la selva a la ciutat. El turisme ofereix una oportunitat laboral que fins a principis del segle XXI no s’albirava amb claredat en aquesta zona; són diversos els elements que han influït perquè es produïsca aquesta situació: la declaració de dues reserves de la biosfera,

Ta komon jtsoplebal ja’ ta xich’ tsakel sman-talik k’op sventa sujesba ti jtsop, ja’ li’e jun ta sujul ya’vil ta k’usi xich’ tael ta k’elel ta muk’tik sna’obil yak’otal te xambalil, x-kalbetik smelol ta skoltajel te antsetike, xhi’uk sk’op xchi’uk st’ujel, ta jtsopbolal ta k’usi ja’ to’ox jutuk osil ja’ no’ox ejlovajeletik. Ta ts’ak yebal sbaik te antse ta abtelal balumil ta juxelik ta xambalil, ja’ ochem x ata stuk’il ta snupbenal ta alab nich’nabil xchi’uk tsoplemal vinik-antse ta te’tikal yosilal lakanto-nae; Ta yabtel ta slok’es yuts’ilal tak’in xchi’uk k’usi, ta jun xet’, sk’an koltajel ta xch’ielal alab nich’nabil xchi’uk, ta yanto’ox, staj jun skolemalil ta tak’in k’usi xkoltajak ta k’elbil xchi’uk ko’lal ta yelav ta sk’oplal ta skoj stsakalil ta vinik. Li tanae ta chapbe smelol ta schanel ta xchi’uk te snich’onike ta tsots sk’oplal, ja’ sventa te oy k’usi ta xbatik li ta snail chanjun ta yantik paraje, jech k’ucha’al ta smeltsanel te sanike, ja jech ta sjelik ta k’usik tunel sventa sp’olesik jalolajel.

Ja’ jech ta lok’esel sk’oplal te yabtelil kermutike xchi’uk te sjelol ta xlok’it batel te ta te’tikal xbatik ta teklum. Te xambalil chak’ jun slekilal abtelal k’usi ta slikelto-ox ta yu’ilal XXI mu’ to’ox xich’ tael ta k’elel ta sjoyjoy; toe p ti k’usitik smelol k’usi ochemik xa sventa sp’ol ta svokolal: ta chalbe smelol te chib chabi’esbil ta Biósfera, ji meltsa xata muk’ ta be ta yochemal (pukiesbil, ta xchi’uk yabtelik te Ejército Zapatista de Libera-ción Nacional (EZLN)) jech junjuntal be ta bik’it

Page 154: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 152

yu’unik ta sjalel spasel k’u’il pak’etik.

Ya kalbetik bi ya spasik te jch’iel keremetike, ja’me ya xbajtik ta muk’ul kaxlan lumetik. Te yilel yutsilal lum k’inal yach’ilto te jajch yak’ a’tel, ja’tonax achikna sk’oplal ta jun xcha’winik ta jo’jo’winik ja’wil (siglo XXI ), te nameytel mayuk chikan sk’oplal li’ ta banti ayotik; bayel sk’op ya’yejal te bit’il a-och ta ch’uunel te bit’il ay kuxinel: sbabial ja’ la yich’ chapel te ak’a yich’ ilel kanantayel ta lek te yutsilal lum k’inal, yan ja’ te ak’a yich’ pasel ta lek te muk’ul beetik, te banti lekul ya x-a’tejik te jach pas k’opetik te ya yich’ alel ta kaxlan k’op “ Ejercito Zapatista de Liberación Nacional “ (EZLN ), ja’nix jich tal yan swentail k’op a’yej te ya jkich’tik makel ta junax spisil spamal balumilal jich yu’un te jk’ule ula’tawanejetik ja’ yu’un bujts’anax k’inal la yaayik yu’un te ya xju’ xbajtik ta yilel yutsilal lum k’inal te banti ay bats’il lum k’inale sok te bayel stalel xkuxlejalik te nameytel soknix yo’tik, ja’ yu’un sna’o stojol te banti lek yutsil lum k’inal ya sk’an ya yil ja’ jich ya xbajt te banti jun lek yo’tan ya xk’ot tey-a.

Yakal xchajpanpel sbaik te keremetike, te banti bats’il yakal spasbelike ja’me te snopele, ja’me nailik ya sk’anik p’ijtesel yu’un sna’el swentail ta yilel yutsilal lum k’inal soknix te bi ut’il ya sk’an lek chajpanel. Sna’ojikix stojol te pajal ich’el ta muk’ sok te mach’atik muk’ikixe, ta muk’ul tsobajel ja’me jich ya sk’anik te sk’inalike yu’un

Lagu

na

de

Nah

á y

hab

itan

tes

del

luga

r

Page 155: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

153 |

situación: la declaración de dos Reservas de la Biosfera; la mejora en las carreteras de acceso (influida, en parte, por la actividad del Ejército Zapatista de Liberación Nacional, EZLN), aunque algunas aún sean de terracería, y, por último, la globalización y su influencia en los sistemas de transporte y comunicación, a través de los cuales cualquier turista potencial, entusiasta de la natura-leza y de la diversidad cultural, pasada y presente, puede estar informado sobre el lugar y disponer de un acceso a él relativamente cómodo.

Los jóvenes se están organizando, pero funda-mentalmente se están formando: son los prime-ros en solicitar cursos que puedan mejorar su comprensión del sector turístico y de la gestión de este. Entienden que tienen los mismos dere-chos que sus mayores a la hora de pedir terrenos en la asamblea comunal para poner en marcha sus proyectos y, además, saben moverse mejor ante las instituciones externas que pueden apo-yarlos económicamente para construir cabañas, diseñar senderos, montar plantas de energía solar o construir embarcaderos.

Podemos apreciar un aprendizaje y puesta en marcha de nuevas actividades vinculadas al turis-mo de naturaleza, que forman parte de los incenti-vos que se ofertan en algunos de los campamen-tos: senderismo, visita a la milpa, observación de aves, cría de animales en extinción como el coco-drilo, incluso deportes de aventura en ríos como

la millora en les carreteres d’accés (influïda, en part, per l’activitat de l’Exèrcit Zapatista d’Alliberament Nacional, EZLN), encara que algunes encara estiguen sense pavimentar i, finalment, a causa de la globalització i la seua influència en els sistemes de transport i comuni-cació, a través dels quals qualsevol turista poten-cial, entusiasta de la naturalesa i de la diversitat cultural, passada i present, pot estar informat sobre el lloc i disposar-hi d’un accés relativament còmode.

Els joves s’estan organitzant, però fonamental-ment s’estan formant: són els primers a sol·licitar cursos que puguen millorar la seua comprensió del sector turístic i de la seua gestió. Entenen que tenen els mateixos drets que els seus majors a l’hora de demanar terrenys en l’assemblea comu-nal per a posar en marxa els seus projectes i, a més, saben moure’s millor davant les institucions externes que poden donar-los suport econòmi-cament per a construir cabanyes, dissenyar sen-deres, muntar plantes d’energia solar o construir embarcadors.

Podem apreciar un aprenentatge i la posada en marxa de noves activitats vinculades al turisme de naturalesa, que formen part dels incentius que s’ofereixen en alguns dels campaments: senderisme, visita a la milpa observació d’aus, cria d’animals en extinció com el cocodril, fins i tot esports d’aventura en rius com ràfting o

tonetik, staj slajeb, ta sko li stajel sp’ejel balumil xchi’uk stajojemal ta kuch’vanej abteletik xchi’uk a’yej, ja’ jceh buch’uk no’ox stsatsal xamvil, sk’anel ta stalel balumil xchi’uk ti epal kuxlejal ko’olalil ech’emik xa xchi’uk tanae, stak’ ta sa’el te ta yavil xchi’uk te jun yochemalil to lek no’ox kuxet.

Li kermutike yikal jtsopsbaik, yikal stunejesik ta xchanibl, ja’ sbabaik ta sk’anel chanubtasel k’usi stak’ smeltsanik ta a’yel ta jtuch’ jchop xambalil xchi’uk ta sk’anel ta stuk. Cha’yik k’usi ta stukit oy stuk’ilik jech ko’ol xchi’uk moletik k’aluk xk’ot ora ta ska’nel yosilik ta komon jtsoplebal sevnta chak’it ta abtelanel ti sk’op smelol abtel xchi’uk, Ja’ to jech, snaik sbak’esel lek ta stuk’il muk’ul na jot-o talemik k’usi stak’ skoltajik ta tak’in sventa spasik nail te’, yilobil bik’it bejetik, skajanik ste’elal jsobobil xojobin k’ak’al ta spasik kanuaetik

Xu’ k’upintik jun chanobil xchi’uk yak’el ta abte-lanel ta ach’ abteletik tsakalik ta xambalil ta stalel balumil , k’usi spasik xet’ te bik’it tak’in k’usi ta slok’esik junchib kampamentoetik: jpas ch’in beetik, sjula’anel choptik, sk’elel mutalte’tik, yol chombolometik ta sch’ayit xa k’ucha’al ain, jech ta tajimol ta uk’um k’ucha’al rafting o kayak, xu’ skaltik ta snupbenal ta keremetik k’usi, ta sbabaik ya’vil, oy jun sventail ta schanel tuk’ibtasbil ta xch’ielal pareje te no’ox ta xambalil, ta chibalsba ya’vil, k’usi yikal ta lok’esel Toyos koltajelbail ta

Page 156: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 154

ya xtuun yu’unik te banti ya spabeyik sjunil a’telil stukelik te ya staik koltayel ta tak’in ta spasel le-jchelpat naetik, spasel yak’el ta ilel beibal, pasel banti ya xjul yip k’aal sok smeltsanel banti ya xju’ koel jilel.

Ya me xju’ ya kiltik ta lek te snopojelike sok ja’me ya xtuun bitik spasel ta yilel sbeintesel bats’il lum k’inal, ja’nix sjoy te banti yakal ta pasel wakax naetik; beibaletik, yilel k’altik, yilel lekil mutetik, sok xch’ijtesel chambalametik te yakal ta tup’el jich bit’il muk’ul x-ain(cocodrilo), sok ya xju’ ixta’ mok tajimal ta muk’ ja’etik jich bt’il sbiil rafting o kayak. Ta bats’il smelelil ta stojol te keremetike lek yo’tanik yu’un te yakal snopbelike te ja’ yu’un te ay bi ya staik-a ta yilel yutsil lum k’inal, ta xchebal yakal ya’bel yo’tanik ta lek ta spasel ya’telul te sjunil a’telile melel ja’ kol spisiluk ay ta swentaik.

Ya sk’an kalbetik skop ya’yejal bi yilel nail wayibaletik, kolnix ma pajaluksok te ach’ naetik sok te namey naetik te ba ya xk’otik te ula’tawanejetik tey ta toyem te’ ak’ ja’maletik, pasbilik ta oyetik maktilabil ta ya’benal ch’ibetik, lejchelpat na te banti ya xwayik te ula’tawanejetik, muk’, tsail pasbilik ste’el ya’k’ul ya’benal te’ ak’etik lekiknax ay, ay tey-a te ja’mal k’inal ta ilel, kol spisuluk ay snail ch’aybajibal. Te bi yilel pasbil te naetike ja’me ich’bil ta muk’ te bats’il te’ ak’ lum k’inale, ja’ukla ch’uunbil tey-a, manchukme slajibal te ach’ naetik te yakal

Zona Arqueológica de Yaxchilán

Page 157: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

155 |

rafting o kayak. Podemos afirmar en relación a los jóvenes que, en primer lugar, hay una gran moti-vación hacia el aprendizaje dirigido al desarrollo local a través del turismo y, en segundo lugar, que se está produciendo una elevada participación de ellos en los proyectos, ya que la mayoría de estas incipientes tareas están en sus manos.

Queremos también hacer mención de las vivien-das. Poca semejanza tienen las nuevas construc-ciones para visitantes con las ocupadas tradicio-nalmente en la selva, construidas con troncos y techadas con hojas de palma huano. Las cabañas destinadas a albergar a los turistas son general-mente, en mayor o menor grado, ecológicas, cómodas, situadas en espacios atractivos y disponiendo muchas de ellas de baño. Una de las características de estas construcciones es que buscan el respeto a la naturaleza y tratan de in-tegrase en ella, aunque los diseños de las últimas que se están levantando, en Nueva Palestina y Lacanjá Chansayab, a cargo de un contratista externo, abusan del cemento en los pilares de las cabañas de estilo palafítico, con lo que se rompe, en parte, la visión del paisaje. Quizás en esto, como lo hacen en otras cosas, debieran ser los mismos pobladores quienes aportaran sus conocimientos para diseñar las cabañas.

Para finalizar, y aunque aparentemente no tiene que ver directamente con el tema de nuestro estudio, mencionamos el impacto negativo

caiac. Quant als joves podem afirmar que, en primer lloc, hi ha una gran motivació cap a l’aprenentatge dirigit al desenvolupament local a través del turisme i, en segon lloc, que inter-venen de forma significativa en els projectes, ja que la majoria d’aquestes incipients tasques estan en les seues mans.

Volem també fer esment dels habitatges. Poca semblança tenen les noves construccions per a visitants amb les ocupades tradicionalment en la selva, construïdes amb troncs i ensostrades amb fulles de palma guano. Les cabanyes des-tinades a albergar els turistes són generalment, en major o menor grau, ecològiques, còmodes, situades en espais atractius i en gran nombre disposen de bany. Una de les característiques d’aquestes construccions és que cerquen el respecte a la naturalesa i tracten d’integrar-hi en ella, encara que els dissenys de les últimes que s’estan alçant, a Nueva Palestina i Lacanjá Chansayab, a càrrec d’un contractista extern, abusen del ciment en els pilars de les cabanyes d’estil palafític, cosa que trenca, en part, la visió del paisatge. Potser en açò, com ho fan en altres coses, haurien de ser els mateixos pobla-dors els qui aportaren els seus coneixements per a dissenyar les cabanyes.

Per a finalitzar, i encara que aparentment no té a veure directament amb el tema del nostre estudi, esmentarem l’impacte negatiu de les

stukik ta sk’op smelol abtel, yu’un to ep li abtel te-oy ta sk’obik

Ta k’ankutik uk yalel sk’oplal te naetike, jutuk xa no’ox sko’olalik oy xchi’uk li ach’ naetik sventa jula’aletik xchi’uk li bu nakinbilxa ta kuxlejal ta te’tikal, pasbilik ta te’ xchi’uk li sjol nae mak’bil ta yanal xan. Te nail te’ ak’bil ta vayebal te xamvil ja’ik, ta ep xchi’uk jutuk stoyol, xch’abel kuxlejal ba balumil, te-oyik ta lek sk’upinel xchi’uk oye p ja’ panaebaletik. Ja’ jun ti yelani-letik ta li’e pasbilik abtel ja’ k’usi ta sa’ ich’el ta muk’ ti stalel balumil xchi’uk sk’an chich’sbaik batel, ja’ te yilobil te slajebik xa li’oyike slikes-baik, ta ach’ palestina xchi’uk Lacanjá Chansa-yab, ja’ ta stojol jun jpas abtel, ta x-ech’ik stunel semento ta junjun yoyal ti te’il nae, ja’ k’usi ta xlok, ta smelol, ta sk’elojibal ta sk’elel sk’upinel. Jech ta alel li’e, k’ucha’al pasaik ta yantim abtel, ja’ no’ox stukik li jnaklometik buch’utik chak’ik ta ilel xchi’uk yotakinelik sventa yilobil ti te’il naetike.

Sventa snelesel, xchi’uk jech ja’yilel mo’oj oy k’usi sk’elel ta stuk’il xchi’uk ti sk’oplal ta spasel xchanel, xkalbetik smelol ti sna’obil chopol te ta cha’ox jchop xch’un tiosetik, to tunejesik ti krixtianoetik k’usi x-ochi’ no’ox batel ta te’tikal (sabaroetike, presbiteroetike, evange-likoetike, etc.), yu’un toe p li sk’elobil li yalojik li bats’ivinik-antsetik, jamal no’ox smello ja’ viniketik, sventa li sjelolal ti kuxlejalik ta soj yibel

Page 158: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 156

ta pasele ma pajalukix, jaito yakal spasbelik ta yach’il “Palestina “ sok ta “ Lacanja’ Chansayab “, k’ejel talemik te mach’atik yich’ojik ta wenta spasel, ja’nax te ya sk’axumtesik te k’ope bayel ya yabik “ cemento “ ta yoyal ja’ sbiilix ta kaxlan k’op “ palafitico “, ma lekukix ta ilel-a te bit’il ay te lum k’inale. Ja’niwan lek-a te ja’uk ya snopik bi ut’il ya sk’an spasik te lejchelpat nae.

Tey ya xlaj ko’tantik ta yalel, manchuk me ma ja’ukix bats’il sk’oplal te bi la jcholtikixtele, ya jkaltik mach’atik yantik jnopojeletik te ma lekuk ya yilik te ya kalbetik sk’op ya’yejul te yilel yutsil lum k’inal, te mach’atik-a ja’me te sbiilinejik “ adventistas, presbiterianos, evang’elicos “, yantikxan, ja’ik ay bayel spuko sbaik ta toyem te’ ak’ ja’maletik, bayel ya yalbotik te bi yilel ya yilik te bats’il winiketik, ja’naxme ya yalulay sk’opik te winiketik te bit’il la sjelsba te kuxlejalil ta swenta te och yan jnopojeletik. Te yilel yutsilal lum k’inal ma pajalukson te xch’uunel nopju-netik melel ma xyich’ik ta muk’ te namey talel kuxlejalil te bit’il xchapo sbaiktel te yajwal tsojp lumetik. Te bitik ya sjelsba te bit’il k’alal ajajch ta paseltel te yilel yutsilal lekil lum k’inal, manchuk me ajk’nax jelonel ja’nix jich ma ch’ay ta o’tanil te binanix ut’il yakal ta yanejeltel te ja’tonix apastatel te bit’il k’alal achiknajtel stalel xkuxleja-lik te yajwal lum balumilal.

Templo en la Zona Arqueológica de Bonampak

Turistas en la Zona Arqueológica de Yaxchilán

Page 159: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

157 |

de las diversas religiones, fundamentalmente cristianas, que se expanden por la selva (adven-tistas, presbiterianos, evangélicos, etc.), porque han sido muchas las observaciones que nos han hecho los indígenas, generalmente hombres, sobre la modificación de sus costumbres a raíz de la implantación de los diferentes cultos. El turismo comunitario, a diferencia de las men-cionadas doctrinas, no cercena aspectos de la tradición y de las formas de organización de los grupos indígenas. Los cambios producidos con la implementación de este tipo de turismo, aunque puedan ser rápidos, no anulan, sino que trans-forman, tal y como ha sucedido normalmente con las culturas desde la existencia de los seres humanos sobre la tierra.

diverses religions, fonamentalment cristianes, que s’expandeixen per la selva (adventistes, presbiterians, evangèlics, etc.), perquè han estat moltes les observacions que ens han fet els indígenes, generalment homes, sobre la modificació dels seus costums arran de la implantació dels diferents cults. El turisme co-munitari, a diferència de les doctrines esmen-tades, no escurça aspectes de la tradició i de les formes d’organització dels grups indíge-nes. Els canvis produïts amb la implementació d’aquest tipus de turisme, encara que puguen ser ràpids, no anul·len sinó que transformen, tal com ha succeït normalment amb les cul-tures des de l’existència dels éssers humans sobre la terra.

ti yak’ik ta pasel yan ch’un tiosetik ta jtsopblej. Li xambalil ta bats’i lumaliletike, ta sjeltos te albilik xa ta chanubtasel ep smelol k’op, mo’oj smakik ta ilel te kuxlejalik xchi’uk ta smelol ta jtsopabsik ta jujun jtsop bats’ivinik-antsetik te nakalik. Li jeltos lok’esbilik xchi’uk ta yak’el pasel li ta jchop xambalil, ja’uk stak to likel, mo’oj slakesvan ja’ no’ox ach’ubtasvan, jech k’uxi ji pas ta yantik kuxlejaletik ja’ to’ox te laj ta slikebal kuxlejal ti vinik-antsetik ta sba balumil.

Templo evangélico en Nueva Palestina

Page 160: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 158

Niños lacandones de Metzabok

Niños choles de Frontera Corozal

Page 161: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

159 |

Kayum Arturo Segundo y Bor, habitantes de la comunidad de NaháKayum Carlos y su hijo, habitantes de la comunidad de Nahá

Page 162: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 160

Cabaña de turistas, Lacanjá Chansayab Chank’ín Paniagua García. Lacandones de Nahá trasladando láminas para techo de casa

Page 163: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

161 |

Jóvenes mujeres de la etnia Ch’ol de Frontera Corozal Jóvenes lacandones, proyecto Sak Nok, Nahá

Page 164: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 162

TI’ U TS’O’KO

Ne ya’p’ ba’ kin wa’ariko’, yok’o a k’axbi, ich u k’ax hach winik mok tan u mea ti’ a naachi ts’ur ich me-

hen kahar:

–Ne yan bo’wi ti’ u karantik k’ax, bix ich me-hen kahar ma’ ne uchak ku tsentik wakax yete ku lah ch’akik che’, behe’ ku karantik.

–Yan u ta’k’ini tuba ku mea, ma’ ha’ri mok ku mea ti’ naachi ts’ur, bix a mok ku pesik a yahkarum, mok ku purik a ts’ur, o mok ku me-tik mea, tuba ku wene ts’ur yete u yo’ch; bexi’ ku yanta’ a mok ku mea ich kor yete ku mas t’ara u metik artesanías, lahi’ tan u ch’ehe.

–Yan hok’i mea ti’ a mehenta winik, ka’chik ku bino’ ich u her kahar.

–A ch’upraho’ oko’ tu mea ti’ u kana ta’k’in ma’ ne uchak muh meaho’, behe’ ma’ bay, he’ u t’ano’ ich u mehen kahar:

–Xuba tian u mu’ch’ u baho’ tu mea yete ku k’atik ich u lu’um ti’ u mea ti’ naachi ts’ur: tuba ku mu’ch’ik u baho’ tu woro a winik, o bihk ku t’axik u ta’k’ini.

–Bexi’, ku t’ara ba’ ma’ tsoy bixa mok kax-metik a lu’um yete a basura, ma’ se’p’ ku yutskintik, ma’ bihk ku harik a basura bein ku ne t’ara ich k’ax.

–Ku ts’ikiro’ u yet mehenta winik yete a ch’iha’ winik ti’ u meaho, ma’ ne uchak, ma’ u ye’sik u bah ti’ a nukuch winik.

YUJTYIBTY’AÑ

Mi lakutyesañ ili ty’añ, bajche’ inuklel ili xk’eloñelob tyi matye’el lakandona wolibä ixi’ty majlel ili e’tyeläl, añixbä

cha’pej ija’bilel:

–Mi ich’ämbeñtyel iweñlel chukityak añ, tyi lumañtyak tsa’ sek’eyob matye’el cha’añ tyi p’ojlel wakax.

–Mu’k’äch ityempañob iyalä tyak’iñ muk’obá tyi e’tyel bajche’ xkuchoñelob, xpábij, xk’ajtyi e’tyelob, muk’obä iyäk’ob wäyibäl, muk’obä iyäk’ob waj yik’oty ja’el xchoñ iximob yik’oty nich-e’etyeltyak wolixbä ijilel majlel.

–Tyejchem choñoñibäl icha’añ ch’ityoñotyobä, kome wajali mi lok’elob majlel tyi joltyejcklum.

–Jiñi xch’okob muk’ix iyotsañob ibä ja’el come muk’ix ichämel tyi ty’añ.

–Muk’äch ik’äjñel lakmelbaltyak yik’oty muk’bä ik’ajtyiñ lumaläl tyi tyojlel xk’eloñelob: komo ty’añ, pujkel kanar.

–Yik’oty ja’el, woli ikolel majlel bi’b-esa-ya cha’añ tyi k’äñol kaxlañ ts’ak yik’oty machbä säktyakix wokolbä tyi lok’ol ya’ tyi matye’el.

–Wäleyi yomobix e’tyel ch’ityoñ wiñikob yik’oty lakolibalob cha’añ tyo tyajtyäl tyak’iñ ya’ tyi lumal.

SLAJIBAL K’OP A’YEJETIK

Ya jlajibetik sk’oplal cha’wax p’aluk ta alel, ta swenta bi yilel la staik ta nopel te yajwalul toyem te’ ak’ ja’maletik ta

ka’benaletik te yakal ta spasel sjunil a’telil yu’un yilel yutsil lum k’inal te banti ay tsojp naklejetik, te ja’nix kuxinemiktel yu’un te ayix cheb yoxebal-tel ja’wiletik.

–Chikan ta ilel ta lek ay snopojibal yu’unik ta yich’il ta muk te bats’il lum k’inale, ja’nix jich te tsojp lumetik ay matonax jaluk te ja’ ya spasik te sch’ijtesel wakaxetik sok te sts’etel te’etik, ja’ ya skanikix te ak’a yich’ kanantayel ta lek te lum k’inal.

–Ay smuk’ubtesel ta yich’el ta muk’ ta spisil tojolil te banti yakalil ta ‘atel, ma meba ja’nax tey ayik te mach’atik ya x-a’tejik ta yilel yutsil lum k’inal, jich bit’il tij beibaletik, ik’awaletik sok mach’a ya xchajpan te banti wayibaletik sok we’el uch’baliletik, ja’nix jich ay bi ya xlok’ yu’unik-a te namey ts’un k’altiketik, ya xbayelub te mach’atik pas jal k’u’ul pak’aletik te kol ch’ayemukixe.

–Ay me ya staix ya’telik te keremetik, te mach’atik snopojix te ya xbajtik ta yantik muk’ul kaxlan lumetik. –Te antsetik ya me yak’ix sbaik ta a’tel

yu’un jich ya staik tey-a te bi ya xtuun yu’unike, te ma to jaluktele ma stak’, ja’ jich chikan ta ilel te sjelosba kuxinel ya me

Page 165: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

163 |

CONCLUSIONES

Sintetizamos ahora una serie de conclu-siones, relativas a los impactos que se producen en las poblaciones de la Selva

Lacandona que están poniendo en marcha proyectos de turismo comunitario o que los man-tienen desde hace algunos años:

–Se aprecia una clara conciencia del valor del espacio natural, incluso en comuni-dades que hasta hace poco anteponían la actividad ganadera y su consecuen-te deforestación a la preservación del medio.

–Hay una revitalización de la economía general en la que participan no solo los implicados directamente en la actividad turística, como transportistas, guías, o personal de gestión y servicios en el ámbito de alojamiento y alimentación; también se benefician los productores tradicionales de la milpa y se incrementa la realización de artesanías que tendían a la extinción.

–Han surgido puestos de trabajo para jóve-nes, cuando la tendencia era la emigración hacia las ciudades.

–Las mujeres se incorporan al mundo laboral obteniendo ciertos beneficios hasta hace poco impensables, lo que supone un cam-bio de rol, con una mayor participación en las decisiones de la comunidad.

CONCLUSIONS

Sintetitzem ara una sèrie de conclusions, relatives als impactes que sorgeixen en les poblacions de la Selva Lacandona que

estan posant en marxa projectes de turisme comunitari, o que els mantenen des de fa alguns anys:

–S’aprecia una clara consciència sobre el valor de l’espai natural, fins i tot en comu-nitats que fins fa poc anteposaven l’activitat ramadera i la seua consegüent deforesta-ción a la preservació del medi.

–Hi ha una revitalització de l’economia general en la qual participen no només els implicats directament en l’activitat turística, com transportistes, guies, o personal de gestió i serveis en l’àmbit d’allotjament i alimentació, sinó que també es beneficien els productors tradicionals de la milpa i s’incrementa la realització d’artesanies que tendien a l’extinció.

–Han sorgit llocs de treball per a joves, quan la tendència era l’emigració cap a les ciutats.

–Las dones s’incorporen al món laboral i obtenen certs beneficis fins fa poc impen-sables, el que suposa un canvi de rol, amb una major participació en les decisions de la comunitat.

SLAJEBAL K’OP

Jchutibtastik ta ora jun slajebaletik k’op, ja’ ta sna’obil, k’usi ta xlok ta jnaklejetik ta te’tikal yosilal lakantonae k’usi ya xak’ik ta abtelanel

sk’op smelol abtel ta xambalil kalpuyetik, k’usi ta yich’ojiktal oy xa jutuk sja’vilal:

–Ja’ sk’upinel jun ich’el ta o’ontonal sventa li stunel ta osilal stalel balumil, jech no’oc ta kalpuyetk k’usi ja’ oy to’ox jutuk yu’ilal ja’ chak’ik ta sba li abtelal ts’un vakax xchi’uk yech’omalil sbojel te’etik, ji jel ta xchabiel ti ojlilal balumilej.

–Oy jun yach’ubtasel li sa’obil tak’ine ta jamalal ta k’usi skoltavanik , mu’ ja’uk no’ox li buch’utik tsakalik ta stuk’ilej li ta abtelal xambalil, k’ucha’al jkuchvanejetik ta karoe, jtojobtasvanej, te chapvanejetik ta sk’anel xchi’uk abtel ta sjujun ya’vil vayebal xchi’uk ve’elil; jceh uk ta yutsilasbaik te ts’unolajeletik ta kuxeljal choptik xchi’uk xmuk’ibatel te svu’emal abtelal k’usi yu’un jutk xa ox mu’ ch’ay.

–Oy xa lok’emik abtel sventa keremetik, bu ba’ay to’oxe ta xlok’ik batel ta yan lum teklumetik

–Te antsetike ta ochik ta slumal abtelal ta slok’esik yutsilalik bu ma’uk to ox snopik, k’usi ta sk’an chal ja’ sjelel te abteletik, xchi’uk jun toyol koltajel ta snopel mantale-tik ta bats’i lumaliletike.

Page 166: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 164

Kin wa’ariko’, a mea ti’ naachi ts’ur tarak ku k’axik, a mehen kahar ich u k’ax hach winik, ma’ u p’atiko’ u chuni tio’, tak tan u k’axba xuba hechka’ u winiki, ku ya’ara tio’ ne yantio’ tsikbar, yan u t’an yete yoher baykin poch u mete. A hach winik, ne tsoy u yiri ti’ ts’uro’ mok ku tar tu xima.

Ma’ oyna’ wa he’ tsoytar u mehen kahar, yok’o mea ti’ naachi ts’ur ich mehen kahar, he’ u yantik u much’ik u baho’ a winiko’ yete he’ u yantik ti’ ma’ u p’atik u chuni winik, tak ku k’axb, chen ma’ u p’atik u chuni tio’. A behe’, a hach winik yete chen kah ich u k’ax hach winik poch u me-tiko’ mea ti’ naachi ts’ur ich u lu’m yok’o u t’ano’, yok’o a he’ ku mosik u tukuro’,tukur, oher lahi’ mok ku metik u kaha. Bek tu ya’ara teno’.

Mi yutyel lakäl cha’añ tyi k’extyäyel tyi tyojlel xk’eloñelob, jiñi lakpi’älob muk’ach ikäñtyañob ijiñilelob kome muk’äch ip’ijsob ili xk’eloñelob kome ma’añik mi sajtyel imelbalob kome uts-atyäch tyi k’elol bajche’ chumulob.

Tyi ñumeltyo k’iñ mi isu’b ibä mi woläch tyi kolelob majlel yik’oty tyi käñtyäñtyel imelbalob, kome muk’äch imelel ikomo käñtyañob majlel, jiñi lakpi’älob tyi selva lacandona yomob isu’bob e’tyeläl tyi chumlib tyi k’äñol ity’añob, tyi su’bol ipensarob, iñ’atyibal, ijiñilelob, che’ äch tsa’ iyäläyob.

xk’opojikix sok ja’ix ya snop sjol yo’tanik te bi pasel ya sk’an ta sna slumik.

–Yakal ta ch’uunel te namey k’op a’yeje te ya stsob xchap sbaik ta banti tsojp lumetik te k’alal ya sk’anik te yilel yutsil lum k’inal. Ya spasik muk’ul tsobajel ta tsojp lumetik, yu’un xchapel chonbajelil sok spukel te jayeb la staik ta sjol ya’telik.

–Ja’nix tey ya xbayelum ta sokesel te lum k’inal yu’un bi xchopolil sok k’a’paletik te wokol ta chajpanel, ya xbats’e melel wokol ta lok’eseltel tey ta toyem te’ ak’ ja’mal te bitik ma xtuunix wokol ya yil te lum k’inal te mayuk yipik sok wokol ta lekubtesel.

–Ya xjajch sjol yo’tanik te j’anax te keremetik sok te me’el mamaletik te yak’o yo’tanik te ja’ nail ya sk’an xja’tejik ta tojelil, te m ato ja’uk, ja’ makbil ta swentaik te mach’atik nail yu’unike.

Ya xlajix ko’tantik ta yalel binti, te yanajel yak’o te yilel yutsil lum k’inal, te tsojp lumetik tey ta to-yem te’ ak’ ja’mal ka’benaltik, mayuk xch’ayojik te bi yilel stalel xkuxinelik, jich ta alel, yakal yak’beel sbaik ta ilel ta stojol sjoytak ja’ chikan te bintik ay yu’unik ta swentaik, manchuk tey yakal-a te yanajele, chikan ta na’el stojol te jtsojp lum te ay bit’il k’axemtel k’axemtel k’aal yu’unik, ay jun sk’opik sok

Jun cheb bi ya sk’an ya spas yo’tanik stukelik. Ja’nix stukelik te bi yilelik ayik, aynix tsojpol Adriana, de Nahá

Page 167: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

165 |

–Se siguen aplicando los sistemas tradicio-nales de organización y decisión en las comunidades a la hora de gestionar el turis-mo: asambleas comunales, cooperativas o formas de redistribución de la ganancia.

–Al mismo tiempo, se incrementa la contaminación por elementos químicos y basuras, problema de difícil resolución que se agrava por la dificultad de sacar de la selva los residuos y por el grave peligro que supone la contaminación en un medio alta-mente sensible y difícilmente recuperable.

–Surgen tensiones entre jóvenes y ancianos por el deseo de los primeros de participar en actividades económicas que, hasta hace poco, estaban reservadas a sus mayores.

Concluiremos planteando que, a pesar de los cambios producidos por el turismo, las comu-nidades de la Selva Lacandona mantienen sus rasgos identitarios, es decir, siguen identificán-dose entre sus miembros a través de una serie de características que, aunque en proceso de cam-bio, los definen como grupos con una historia, una lengua y unas aspiraciones comunes. Esos mismos rasgos resultan ser, en algunos grupos como los lacandones, un atractivo añadido para los turistas.

El tiempo dirá si el desarrollo local en esta región, que se sustenta en parte sobre el turismo comunitario, fortalece las relaciones sociales y

–Se segueixen aplicant els sistemes tradicio-nals d’organització i decisió en les comuni-tats a l’hora de gestionar el turisme: assem-blees comunals, cooperatives o formes de redistribució del guany.

–A mateix temps s’incrementa la contami-nació per elements químics i escombraries, problema de difícil resolució, que s’agreuja per la dificultat de traure de la selva els residus i pel greu perill que suposa la contaminació d’un medi altament sensible i difícilment recuperable.

–Sorgeixen tensions entre joves i ancians pel desig dels primers de participar en activi-tats econòmiques que, fins fa poc, estaven reservades als seues majors.

Conclourem plantejant que, a pesar dels canvis produïts pel turisme, les comunitats de la Selva Lacandona, mantenen els seus trets identitaris, és a dir, segueixen identificant-se entre els seus membres a través d’una sèrie de característi-ques que, encara que en procés de canvi, els defineixen com a grups amb una història, una llengua i unes aspiracions comunes. Aquests mateixos trets resulten ser, en alguns grups com els lacandones, un atractiu afegit per als turistes.

El temps dirà si el desenvolupament local en aquesta regió, que se sustenta en part sobre el turisme comunitari, enforteix les relacions socials i manté els trets culturals que, fins i tot

–Ja’ to yikal spasik stuk’il spasobil abtel kuxlejaletik ta tsoplebal xchi’uk yich’el ta muk’ sk’op kalpuyetik ta yorail k’alal chba sk’anik te xambalil: komonal jtsoplebal, koltajelbail xchi’uk smelol k’uxi ta spukel ti yutsilalik.

–Ta ja’ono’ox osil, ta sch’i ep li taniel cha-meletik ta k’usitik chopol vomoletik xchi’uk k’aep, k’opetik vokol ta chapel, k’usi ta stsatsub ta skoj ti vokolal ta lok’esel te ta te’tikal li skomenal xchi’uk li xi’elal stsots k’usi ta xal li taniel chameletik ta jun ojlil bu toyoltamek sk’unil xchi’uk vokol ta likesel.

–Xlok’ stsotsal sk’op ta ojlil keremetik xchi’uk moletik ta skoj xch’unel ta koltavanej ta ya-btelal sa’obil tak’in k’usi, ja to’ox jutuk osil, te oyik nak’alik ta skoj li moletike.

Ta lajesbetik sk’oplal ta chapanel k’usi, ta skoj li jeltos lok’emiktal ta skoj li xambalil, ta kalpu-yetik ta te’tikal Lakandonae, yich’ojikto yilobal ko’olalil, jech ta alel, ja’ to jech chak’ sbaik ta ilel te no’ox ta snitilulik ja’ te ta jun chol yelaniletik k’usi, ta meltsanel ta sjelel, ta xalik k’ucha’al jun jtsop xchi’uk sbabila k’op, jun sk’op xchi’uk ko’ol yo’ontonalil. Ja’ik li’ono’ox yilobal jun jtsop k’ucha’al te lakantonaetik, jun sk’upinel ts’akanbil sventa li jxamviletike.

Te osilal ta xal mi ta xc’ielal paraje ta li’e jtsop lum, k’usi ta yiko-sba ta xet’ sventa xambalil ta bats’i jnaklometike, stsatsubtasel ta snupobil jtso-

Page 168: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 166

tsojp jich bit’il ka’benaletik, lek t’ujbil tajbil ta ilel yu’un ula’tawanejetik.

Ta me k’ax k’aal ja’ ya jyal ta me muk’ub te tsojp lum te li’ayiktel ta jkum lum, ya yich’ yip te ya sta sbaik spisil yajwal lum sok te mayuk xch’ayojik te bi yilel talel kuxlejalil, manchuk me ya sjelsba, ma xch’ay yu’unik te bats’il bi yilelik te jtsojp yajwal lumetik. Ta jts’inax, te bats’il winiketik te ayik ta toyem te’ ak’ ja’maletik ta ka’benaletik ya sk’anik yak’ik ta na’el stojol bitik ya sk’an spasik ta yilel yutsilal lum k’inal ta banti ayik te ja’nax stukel sk’opik, te k’op a’yeje ya me sk’aes p’ijilil, sjolinel, snopojibal, sna’ojibal, te ja’ ya yak’bey yipal ta stojol talel kuxlejalil ja’me chikan te bi kileltik. Sok ja’me jich yalojbotik stukelik te mach’atik teayik-a.

La familia de Carmelo Chambor con sus artesanías, Lacanjá Chansayab

Page 169: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

167 |

mantiene los rasgos culturales que, incluso mo-dificándose, conservan la identidad específica de los pobladores. De momento, los indígenas de la Selva Lacandona quieren promocionar la actividad turística en la región mediante su propia lengua, a través de ella se transmiten pensamientos, ideas, conocimientos y saberes que dan consistencia a las culturas conformando su identidad. Y así nos lo han dicho los propios implicados.

modificant-se, conserven la identitat específica dels pobladors. De moment, els indígenes de la Selva Lacandona volen promocionar l’activitat turística en la regió mitjançant la seua pròpia llengua, ja que hi transmeten pensaments, idees, coneixements, sabers que donen consistència a les cultures i conformen la seua identitat. I així ens ho han dit els mateixos implicats.

plemal vinik-antsetik xchi’uk xcha’bijik te yilobal kuxlejalik k’usi, yu’un ta xu’ sjeltosta, ta sk’ejelal ti ko’olal bik’intasbil yu’un te jnaklejetike. Ta ora, li bats’i vinik-antsetik te ta te’tikal yosilal lakantonae sk’anik spukiesel te yabtelal xamabalil ta jtsop lum sventa bu stun sk’op, ja’ono’ox te ta yech’esel snopel, snopbenalik, ojtakinbiletik, snael k’usi ta xak’ stsatsubtasel te kuxlejaletik stsako sbaik ta ko’olal. Ja’ jech laj yalbunkutik buch’utik te yakalik ta ambtel ta xambalil te ta bats’i jnaklometike.

Otoniel y VíctorChambor, Lacanjá Chansayab

Page 170: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 168

Lan

cher

o d

e Fr

on

tera

Co

roza

l

Page 171: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

169 |

Río

Usu

mac

inta

, Fro

nte

ra C

oro

zal

Page 172: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 170

ARIZPE, LOURDES (2006): Culturas en movimiento. Interactividad cultural y procesos globales. Porrúa, México.

BARTOLOMÉ, MIGUEL A. (2006): Gente de costumbre y gente de razón. Las identidades étnicas en Méxi-co. Siglo XXI editores. México.

CAÑADA, ERNEST (2008): «Impactos del turismo en los países del sur y turismo rural comunitario». Material de apoyo a documentales. Producción Fundación Luciérnaga, distribución Foro Turismo Responsable.

CARETO, HÉLDER Y LIMA, SUSANA (2006): Turismo e desenvolvimento sustentável 1. Geota. Portugal.

FÁBREGAS, ANDRÉS (2006): Chiapas antropológico. Gobierno de Chiapas, Secretaría de Educación. Tuxtla Gutiérrez.

GÓMEZ, DOMINGO (2009). Desarrollo económico local a través del turismo rural en la Comunidad Lacandona, Chiapas: Nueva Palestina, Lacanjá Chansayab y Frontera Corozal. Tesis doctoral. Universidad de Guadalajara. México.

HERRERO, M.ª DOLORES (2003): Turismo solidario. Marco de aproximación. Universidad Antonio de Nebrija. España.

Maldonado, Carlos (2005): Pautas metodológicas para el análisis de experiencias de turismo comuni-tario. Organización Internacional del Trabajo. Ginebra, Suiza.

PASTOR, MARÍA JOSÉ (2008): «El patrimonio cultural en los estudios de desarrollo rural. El modelo del Cesder, Zautla, en la Sierra Norte de Puebla, México». En Actas del III Congreso Internacional de Cooperación al Desarrollo. G. Muñoz Cosme y C. Vidal Lorenzo Editores, México.

PUJADAS, JOAN (1993): Etnicidad. Identidad cultural de los pueblos. Eudema. Madrid.

SANTANA, AGUSTÍN (1997): Antropología y turismo. (¿Nuevas hordas, viejas culturas?). Ed. Ariel. Barce-lona.

SECRETARÍA DE TURISMO (2007): Programa Sectorial del Turismo 2007-2012. Poder Ejecutivo de México.

TUBA TU KAXTAR A JU’UN | JUÑ TSA’BÄ K’EJLI | SJUNAL TE LA YICH’ TUNTESEL | BIBLIOGRAFIA | SJUNALTAK | BIBLIOGRAFÍA

Page 173: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

171 |

Entrevista a Carmelo

Chambor Yuk, líder lacandón

de LacanjáChansayab

Page 174: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 172

Páginas Web de campamentos turísticos en la Selva Lacandona

http://www.lacanja.com

http://www.ecochiapas.com/lacanja.htm

http://www.cdi.gob.mx/ecoturismo/chiapas_tres_lagunas.htm

http://www.escudojaguarhotel.com.es

http://www.siyajchan.blogspot.com

http://www.cdi.gob.mx/ecoturismo/chiapas_nueva_alianza.htm

http://www.utselva.edu.mx/centrosecoturisticos

http://www.laselvadechiapas.com

KU MUCH’IK | OCHEMBÄ | YANTIK XAN | ANNEX | STSUTSEMAL JUNETIK | ANEXO

Grupo de guías de turistas comunitarios Siyaj Chan de Frontera Corozal

Page 175: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

173 |

Equ

ipo

de

inve

stig

ació

n, C

asca

da

Co

rch

oN

egro

, Lac

anjá

Ch

ansa

yab

Equ

ipo

de

inve

stig

ació

n e

n la

Lag

un

a d

e N

ahá

Equ

ipo

de

inve

stig

ació

n c

on

mu

jere

s ar

tesa

nas

ch

’ol d

e Fr

on

tera

Co

roza

l

Part

e d

el e

qu

ipo

de

inve

stig

ació

n e

n s

u

reco

rrid

o p

or l

a La

gun

a d

e N

ahá

Page 176: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 174

Page 177: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

175 |

© de los textos: MARÍA JOSÉ PASTOR ALFONSO Y DOMINGO GÓMEZ LÓPEZ, 2010

© de las fotografías: MARTÍN BARRIOS PÉREZ

© de la traducción al lacandón: ADRIANA GARCÍA CRUZ (Estudiante de Turismo Alternativo)

© de la traducción al tzeltal: JOSÉ LUIS JIMÉNEZ GÓMEZ, MIGUEL MARTÍNEZ SÁNCHEZ, ADRIANA DEL CARMEN LÓPEZ SÁNTIZ (Profesores de Asignatura UNICH)

© de la traducción al ch’ol: PAULINA MAYO MONTEJO (Estudiante de Turismo Alternativo), FRANCISCO MÉNDEZ TORRES (Profesor de Asignatura UNICH)

© de la traducción al tzotzil: DOMINGO GÓMEZ LÓPEZ (Profesor), ANTONIO LÓPEZ HERNÁNDEZ (Profesor de Asignatura UNICH), MIGUEL LÓPEZ HERNÁNDEZ (Egresado de la Licenciatura en Comunicación Intercultural)

© de la traducción al valenciano: CRISTINA TORRES SELVA, Técnica Lingüística de la Universidad de Alicante

EQUIPO TÉCNICO DE LA UNICH: LUIS FERNANDO BOLAÑOS GORDILLO (Profesor), Dr. DOMINGO GÓMEZ LÓPEZ (Profesor), GILBERTO ANTONIO RUIZ CÁCERES (profesor), MARÍA GABRIELA LÓPEZ SUÁREZ (Profesora), MARÍA DEL CARMEN PEÑA CUANDA (Profesora), MARTÍN BARRIOS PÉREZ (Fotógrafo), CICERÓN AGUILAR (Músico), JORGE ALBERTO PORRAS LUNA, (Estudiante de Comunicación Intercultural)

EQUIPO TÉCNICO DE LA UA: Dra. MARÍA JOSÉ PASTOR ALFONSO (Profesora), Dr. FERNANDO VERA REBOLLO (Profesor), PAOLA VIZCAÍNO SUÁREZ (Estudiante de Doctorado)

ISBN: 978-84-8018-343-7

Depósito legal:

Impreso en España

Fotografía de portada: NIÑA Y ARTESANÍA DE LACANJÁ CHANSAYAB

Fotografía de contraportada: ATARDECER EN EL RÍO USUMACINTA

Diseño, maquetación, tratamiento de imágenes y corrección de textos en castellano: EDITORIAL AGUACLARA, SL (ROSELLÓ, 55 · 03010 ALICANTE (ESPAÑA) · TEL.: 34/965 240 064 · [email protected] · www.editorialaguaclara.com)Impresión: KADMOS, SCL (Salamanca)

Esta publicación forma parte de un proyecto financiado por la Agencia Española de Cooperación Internacional para el Desarrollo (AECID).

Su contenido es de responsabilidad exclusiva de los autores y no refleja necesariamente la opinión de la AECID

Este libro ha sido posible gracias a la AGENCIA ESPAÑOLA DE COOPERACIÓN INTERNACIONAL PARA EL DESARROLLO (AECID), la UNIVERSIDAD INTERCULTURAL DE CHIAPAS (UNICH), la

UNIVERSIDAD DE ALICANTE (UA), el VICERRECTORADO DE RELACIONES INTERNACIONALES Y COOPERACIÓN DE LA UA y el INSTITUTO UNIVERSITARIO DE INVESTIGACIONES TURÍSTICAS (IUIT) de la UA

Page 178: IMPACTOS SOCIOCULTURALES EN EL TURISMO COMUNITARIO … · impactos socioculturales en el turismo comunitario m arÍa j osÉ p astor a lfonso, d omingo g Ómez l Ópez código de barras

| 176