INFORMATIZAPENA1 EUSKAL HERRIKO HIZKUNTZ ATLASAREN · irudi-argazkiekin baliatuz, e.a. Gramatikari buruzko galdeketa erdaraz egiten da maizen.-Inkesta guztiak grabatu egiten dira

EUSKAL HERRIKO HIZKUNTZ ATLASARENINFORMATIZAPENA1

Gotzon AURREKOETXEAEHHA, Euskaltzaindia

SUMMARY

This paper presents the basic framework for the first stage of the computerisation of thelinguistic atlas of the Basque Country made under the auspices of Euskaltzaindia - the Academyof the Basque Language in collaboration with the CNRS (French National Seientific ResearchCentre). The main aims are the same as in traditional manual atlases, but in addition, it is wishedto deal with the enormous amount of data obtained with the aid of computers: classification ofItnguistic and ethnographical information, automated cartography, quantitative analysis, espe-cially on phonetic and phonological characteristics. The stages of data entry are displayed on alarge sereen for those attending the congress: different menus and files, the attributes whichaceompany each response which is obtained during a survey, introduction of phonetic symbolson a digitized graphical tablet with the eorresponding machine code for later treatment, eodingof negative facts or terms proposed, introduction of the comments and discourses of speakers. Inthis way, the intention is to give an idea of the complexity of the data bank which has heen esta-hlished which will he used during the following stage of the project in progress.

RESUME

Sont tracées ici les grandes lignes de la première étape de l'informatisation de l'Atlasnguistique du Pays basque, réalisé sous le patronage d'Euskaltzaindia -Académie de la languebasque en collaboration avec le CNRS. Les objectifs généraux sont eeux des atlas classiquesmanuels mais on veut traiter l'immense quantité de données obtenues à l'aide de l'outil informa-tique: classement des informations linguistiques et ethnographiques, eartographie automatisée,analyse quantitative, en particulier des faits de phonétique et phonologie... Les étapes de la saisieinformatisée sont ici visualisées sur grand écran à l'intention des congressistes: divers menus etfichiers, attributs accompagnant chaque réponse obtenue en enquête, introduction des symbolesphonétiques sur tablette graphique digitalisée avec code - machine correspondant pour un traite-ment ultérieur, codifications des faits négatifs ou termes proposés, entrées des commentaires etdiscours des locuteurs. On espère ainsi fournir une idée de la complexité de la hasc de donnéesconstituée qui servira à l'étape suivante du projet en cours.

1. Eskerrak eman nahi dizkiot atlasaren arduretan lankide dudan Xarles Videgaini lanhonen aurkezpenerako eman didan laguntza eskergaitzagatik. Baita, informatika arazoetan ani-matzaile, aholkulari eta zuzentzaile izan dudan Eduardo Oleari ere.

IKER 7, 319-337

[1] 319

EUSKALTZAINDIA

Jagon Saila

1

Iker Saila

Hiztegigintza Gramatika Dialektologia OnomaStika L Literatura

GO7ZON AURREKOETXEA

O. SarreraBi ñabardurekin hasi nahi nuke hitzaldi hau: bata izenburuaren zehazta-

sunaz. Izan ere, Euskal Herriko Hizkuntz Atlasaren informatizapena badara-ma ere datnak sartzeko erabiliko den aplikazioa aztertuko da soilik.

Bestea, aurretik izan dugun hitzaldi argian azaldutako urratsak ere eznituzke errepikatu nahi. Bada, eskuartean darabilgun proiektuaren ezaugarrienberri ematera mugatuko naiz.

Euskal Herriko Hizkuntz Atlasa (aurrerantzean EHHA) proiektua Euskal-tzaindiaren baitan garatu den egitasmoa dugu, eta 1984ean Euskal HizkuntzAtlasa egitea erabaki zuenetik lan-programa bat osatzen du. El-11-lADialektologia batzordearen azpibatzordea da (ikus l. ir.). Bertan 7 pertsonakolan-talde sendo batek dihardu lanean: X. Videgain eta G. Aurrekoetxeaproiektuaren zuzendaritza daramatenak, I. Atutxa, A.M. Echaide, J.M.Etxebarria, I. Etxebeste eta K. Segurola.

Euskaltzaindiaren egitasmoa bada ere aipatu behar da harreman estuakdituela Centre National de la Recherche Scientifique (CNRS) erakundearekin

l. ir.

bere baitan hartzen duen esparruan, Hegoaldean herri aginteek ematen dutenantzera, bere babesa eman dezan, hitzarmena burutze bidean.

320 2]

EUSKAL HERRIKO HIZKUNTZ ATLASAREN INFORMATIZAPENA

EHHA proiektu berantkorra da geolinguistikan. Atlasgintzaren azkenbelaunaldian esango nuke eta ordinagailuen hedapen-aroarekin batera ikusiduela argia.

Bi gertakari hauek baldintzatuko dute EHHAren iharduera:Batetik, hizkuntz atlasgintzari dagokionez berant sortzearen kontzientzia

izan du. Ondorioz beste lurraldeetan hartutako abantaila ttipitu nahiz edo, bes-teetan baino hitzaren inguruko zehaztasun handiagoa biltzeko gogo irmoazjaio zen.

Hizkuntzari, berari, dagokionetik euskal hizkuntza eta kultura jasatzen ariden aldaketa ikaragarria isladatu nahi izan du: gizartearen aldaketa galgaezineta geroago eta biziagoa; euskararen dialektalizazio handia; euskara dialekta-laren atzerakada geldiezina faktore ezberdinak direla eta standardizazioarenhedapena hizkuntzaren barruko faktore gisa (ikastolak, mass media eta aba-rren bidez); inguruko hizkuntzen presioz hizkuntz mugen aldaketa eta barneeragin fonologiko, fonetiko, morfologiko zein lexikoak.

Guzti honek datu bilketan hitz bakoitza, kontzeptu bakoitzaren mikroko-kagune geo-semantiko-historikoa zehaztera eraman gaitu.

Informatikaren aroan jaio da, bestalde, EHHA. Eta hasiera-hasieratiktresna hori erabiltzera eraman du lan-taldea. Hastapenetik genuen besteekeskuz egin zutena tresna hori erabiliz egiteko asmoa, zeregin honek dauzkanlan neketsu bezain aspergarri zenbait ekidin edo arintzeko. Ordinagailua gukatlasaz pentsatzen genuena egiteko tresna izango zen eta ez ordurarteko atla-sak baino sinpleago egiteko zerbait. Eta egunerarte ia ezinezko ziren gauzakegiteko erabili nahi genuke, tresna honen baliabideak infrautilizaturik utzigabe. Jadanik poliki-poliki asmook errealitate bihurtzen ari zaizkigu.

1. EHHAren ezaugarriakIkus ditzagun mami sakonetan sartu aitzin proiektu honen ezaugarri tek-

nikoak, EHHAren berri zehatza ez duena koka dadin:-Galdesorta: 2.857 galdera. Horietarik 2.162 lexikoaz, 596 morfologiaz

(izen morf. 336, eta 260 ad. morf.), 62 sintaxiaz eta 37 fonetika sintaktikoaz.- ]45 inkesta-puntu biltzen ditu.-lnkestetan galdetze sistema bi erabiltzen dira: batetik, lexikoari dagokio-

nez gehienik lekukoaren hizkuntzaz baliatzen da perifrasiak emanez,irudi-argazkiekin baliatuz, e.a. Gramatikari buruzko galdeketa erdaraz egiten damaizen.

-Inkesta guztiak grabatu egiten dira oso-osorik, herri bakoitzeko batazbeste 30 ordu grabatuz: galdeketa eta etnotestu bat. Guztira 4.500 bat ordubiltzen ditu EHHAk.

]3] 321

GOTZON AURREKOETXEA

-Galdera bakoitzak bere galdera-fitxa eta bere erantzun-fitxa dauzka.Erantzun-fitxa hauek erantzun-koadernoetan biltzen dira; herri batek 5 eran-tzun-koaderno betetzen ditu. Erantzun-koaderno hauetatik zuzenean informa-tizatzen dira datuak. Ez da "euaderno de formas" delakorik erabiltzen.

-Lexikoan inguruko hizkuntzetan gertatzen ez den arazoa izan dugu eten-gabe gure aurrean. Determinatzaile eta deklinabide-markak hitzari itsatsiakizateak lexikoan ari garelarik inkesta zaildu eta luzatu egiten du bilatu beharden hitzaren lexema hutsa lortu bidean. Printzipio alboraezina izan dahasiera-hasieratik lexikoan lexema hutsa lortu beharra inolako morfemarik gabe.Horretarako metodología berezi batez erantzunak absolutuan eta mugagabezlortu behar izan dira inolako determinatzaile eta kasu-markarik ez zedin ager.

-Proposamenak: ALGren zordun gara arazo honetan; lekukoak bere bai-tarik emandako erantzunez gain, sistematikoki beste hitz batzuk proposatzenzaizkio ezagutzen dituen galdetuz. Kontra -galdeketa deitzen dena hain zuzenere.

-EHHAk darabilen alfabeto fonetikoa API da, euskararen egoerara egoki-tua.

-Etno alderdia zaintzeko batetik argazki eta irudiz horniturik joan izanohi gara inkesta egitera, eta besterik gauza "interesgarrien" diapositibak bil-tzen dira.

2. Hardware eta sofwarea

2.1. HardwareaEHHA lan-taldeak honako tresneria informatikoa darabil bere datu-sarre-

rarako: XT eta AT ordinagailuak 286 prozesadorearekin; 640K eta 1.024KRAM, 20 eta 40 Mb.ko disko gogorra eta monitore kolorezkoa EGA etaVGA; Calcomp taula digitatzaileak beren lapitz optikoarekin eta inprimagailulaser-ak. Streamer-a informazioa gorde eta garraiatzeko.

Eta zergatik egiten da PC-tan? galde daiteke. Badira arrazoiak horretaraeraman gaituztenak: lehena geroago agertuko denez EHHAk era deszentrali-zatuz egiten du lan eta halaxe egingo du datu-sarrera ere; PC-tan lan egiteaklankide bakoitzak bere tokian datuak sartzea ahalbidetzen du. Bestalde,datuak herrika sartzen dira eta hori posible da PCtan egitea. Beste bi arrazoioraindik: bat, PC-ak eroso eta erabilterrazak direla eta bi kostua askoz txikia-goa dela.

2+2+ SoftwareaEHHAren aplikazioa datu -sarrerarako era honetan egiten da: Sistema era-

gilea: DOS 3.3; datu-basea: dBASE III PLUS; aplikazioa Clipper konpilado-

322 4]


rearekin eta C lengoaian. Karaktere fonetikoak C lengoaian oinarrituz.Informazioaren garraioa egiteko Streamerra Fastape.

3. Alfabeto fonetikoa eta digitalizazioaHizkuntz atlasen informatizapenaren arazorik larrienetako bat alfabeto

fonetikoaren kodaketan eta digitalizatzean datza. Gure kasuan ere hala gertatuda aplikazioa burutu denean.

Ez da zalantzarik aldaketa handia eman duela atlasen informatizapenaklehen urratsetatik. Hasiera-hasieratik ezagutzen genituen proiektuez interesa-tuz joan ginen: Strasbourg-en M. Philippe eta A. Bothorel-en lanak 2 eta M.Alvar-en saioak3 ere ezagutzeko abagunea izan genuen.

Garai hartan ordinagailuek, hain tresna ahaltsuak izanki, nolabait hiz-kuntzalarien beharrak betetzeko ez-erosoak gertatzen ziren, batez ere hauekñabarduretan sartzen zirelarik.

Geureari ekin behar izan genionean hasieratik zenbait eskari egin genionEusko Jaurlaritzaren aginduz Eusko Jaurlaritzaren Informatika Elkartea(EJIE)-k guretzat destakatu zuen eta gure informatikaria deitzen dugunEduardo Oleari; eta hiru baldintza:

-Zeinuko tekla bat baino jo behar ez izatea.-Zeinuok PC-ren monitorean ikusi ahal izatea.-Ondorengo ikerketak baliagarri egingo zituen zeinu fonetikoen kodaketa

sistema bat eraikitzea: erantzunen azterketa fonetiko, morfologiko eta abarre-tarako.

Hiru baldintza horietarik lehenak hiru aukera aurkezten ditu: tekleriarenbirdefinizioa alfabeto fonetikorako, monitore eta saguarekin aritzea, eta tauladigitatzailea erabiltzea.

Inkestak burutuz joan ahala biltzen genuen informazioaren kopuruazjabetuz joan ginen. Jakinik datu asko zirela eta modu erosoenean ere denboraluzea beharko zela datuak sartzeko, datu-sarrera aha] zenik sinpleen burutzeanahi genuen. Hiru aukera horietarik azkena, taula digitatzailearena, erosoenaizan zitekeela iruditu zitzaigun, eta datu-sarrerako denbora laburrena berakeskeintzen zuela.

Zeinu fonetikoak monitorean ikustea gu hasi ginenerako ez zen arazolarriena jadanik.

2.PHILIPPE, M., BOTHOREL, A., LEVIEUGUE, G., 1977, Atas Linguistigue et Ethno-

graphigue de a Lorraine Germanophone, Editions du C.N.R.S. Paris, vol.'.

3. ALVAR, M., Cuadernos de lingüística, L, Itburuak hiltzen dituen "Ordenadores y geo-grafía lingüística", "Automatización de atlas lingüísticos", "Un ejemplo de atlas lingüísticoautomatizado" eta "Automatización de índices en los atlas lingüísticos".

]5] 323

ERABILTZAILEAK DEFINITUTAKO KARAKTER-TAULAREN EDIZIOA1

GOTZON A AURREKOETXEA

Arazo hauekin izan ginelarik hizkuntz atlasetako talde batzuk, CNRS-ekdeiturik, Brest-en bildu ginen J. Le Dû-k Frantziako hizkuntz atlasen informa-tizapenaz egindako aitzinamenduak ezagutu eta elkarren proiektuen trukaketaegin asmoz4.

Gorago aipatu eta azalekoak ziren, nolabait esateko, aurrebaldintzak,forma arazoak alegia, zehaztuz, arazoaren gunera heldu ginen: zeinu foneti-koen kodaketara, hain zuzen ere.

EHHA aplikazioan zeinu fonetiko bakoitzak honako ezaugarri hauekditu:

a) Kode grafikoa (zeinuaren diseinua eta kokagunea editorean).b) Taula digitatzailean dituen koordenatuak.c) Barne kodea.d) Kide ortografikoa.

is0123456789ABCDEF0123456789ABCDEF

BO fMM•4*•Qo®d'97lfl►401&t11+4~702 !"S$Y.d'0E+,-./0123456789::< =>404 OABCDEFGHIJKLMyOPQRSTtNYXICL[\l^_O6 abcdefghijklwnop4rstuwxyz{1}'eee quESSaasaaaYSiAAásRaüanuytfuceitltf0a áí644tRa:Lr jss a ■ i K^tic L4]- FI`I"^tl^ lliBe ap['AE.rY7QeQÓ./Ef1=Y21 r1+s . . o ■10 1 i=7If ftt( j íY i iee~eiXoylkt0212 a7oaW5d egccscéíéteEeeía~els14 aaíiiidifiga=aa3l-33'S3ó3ooil;áW5áó3uu16 úGúúQQ~49"y41yy401f4yQx4DMb9Pe18 yr►Drpefvfvttideótt►aoaszcdszcuf4&tla ntrPífóifnerētaa.t+rneindiiiáiitj$SPlc R443PRkMgxY^gxYhR^eiiúhŕó^1i^9nle áē■P.54{°9.{t £g§g§w^ds:i::fr.jn:t:P:R:r:e

Karakterea aukeratzeko kurtsore teklak. Aldatzeko ENTER. I

2. ir.

3.1. Zeinu fonetikoen kode grafikoaEHHAren aplikazioan izan dugun arazo larrienetako bat alfabeto foneti-

koaren kodaketa digitala izan dela esan da gorago. Arazoari ad hoc egindakoeditore batekin aurkitu genion irtenbidea. Bere bidez diseinatu ditugu karakte-re fonetikoak ASCII kodea erabiliz (ikus 2. ir.).

4. Le Dû, "Réunion de travail sur l'informatisation des atlas". Parlers et cultures,Bulletin du GDR 009, Atlas nguistiques, parlers et cultures des régions de France, n° 8, CNRS,1990, 49-50.

324

]6]


Irudi horretan eskuinetara ASCII taula. Lehendabiziko lerroak ]0a arteedozein editoretan aurkitzen direnak dira. Nahiz hemengo zeinu batzuk balia-garri izan ukatu egin ginen hauek erabiltzera zeinu bakoitzari geroago aipatu-ko den barne kodea ezarri nahi geniolako, eta hori hauekin ez da posible.Ondorioz EHHAk berak diseinatutakoak 10-etik hasten eta bukaeraraino dira.Ezkerretara edozein editoretan bezala marrazten da zeinua eta hala nahi izanezkero onartua geldituko da. Guztira 256 zeinu erabiltzen ditugu.

3+2. Zeinuaren koordenatuakEsana da jadanik erantzun fonetikoak ordinagailuratzeko taula digitatzai-

lea erabiltzen dela.Taula honetan EHHAn erabiltzen den alfabeto fonetikoaren inbentarium

osoa azaltzen da era ergonomiko batez sailkatua (3. ir.). Taula, ikusten denbezala, koordenatu batzuez eraikia da.

f e p a C m a d o u P t t S k

i é p ér ué d 7 ó ü y Ph th khi u y b d d. d, GJ ' y e f0 s s s x h

B ° Ó z z á S tí1 1 é °ti ` ti da dz Al

e ? Q w » n n. r 9

L ó t t .ce a ó .. š: s: s: x: f: v: j: n: Q: p: ,(: p:é É á ó R R a ^ ° á b r ŕ ŕ 5 é

i e g a S oe a a o u y P t t ti ki: e: 0: a: E: ae: a: o: o: u: y : lh th Kbi ē^ á LT áe á á ó ü v h d d. 4 gY: ē: ,ēr, á: É: ¢: á: 5: ó: ñ: v: `P r 8 s s s x hf é éo á É oé á S ó ú si fi v ó z z z JYf : é : ¢: á : É : aé: á: 5: ó : ú: y : c é c7 ē,ér á E ac á5 ó ú y dzdz dií: é:m:t:S:oc:á: I:ó:ú:y:mm n rt P 9i u y e C ,tj w 4 r

r

3. ir.

Kontutan hartuz taula teklatuaren eskuinetara kokatzen dela taula bana-tzerakoan toki eskuragarrienean jarri dira ahoskera normalez maten direnbokal eta kontsonanteak beraien artean ere kokapen jakin bat gordetzen dute-

[7]

325

Kontsonanteak 00 0 o

Artikul.-modua

•\\

Artikul.-guneaT

EbakeraSudur +azentua

Oinarrizko zeinua

KODE FONETIKOAREN BARRE KODAKETA

(0 0 0 0 0

Bokalak 0 0 0

OinarrizkoT

Sudurazentuaua

GOTZON AURREKOETXEA

larik. Gora ebakera erlajatuz burutzen direnak eta beraien tartean baina eznahasirik ez-ohizko diptongoetan sartzen diren hiru bokalak. Eskuineragokontsonante luze eta zalantzazko soinuak.

3.3. Barne kodeaIdeia Strasbourg-en, Atlas Linguistique et Ethnographique de la Lorraine

Germanophone delakoaren informatizapen-lanen ezagutza izan genueneansortu zitzaigun 5 . Han zeinu fonetikoaren ordez (haiek garaiak!) beronen zen-bakizko kodea sartzen zuten ezinbestez.

Mikro-informatikak aurreratu du bai garai haietatik! Euskal atlaseanzeinu fonetikoak ordinagailuan sartzeko beharrezko izan ez arren, haiek beha-rrezko zuten antzeko kodea jarri nahi izan diogu zeinu bakoitzari edozelangoazterketa linguistikoak (fonetiko, morfologikoak,...) egiteko aukera errazagoaizan dezan datuok eskuetan izango dituen ikerlariak. Hau da, kodaketa "inteli-gente" delakoaren funtzioa beteko luke.

Kodaketarako honako irizpideak jarraitu dira:Bost zenbakizko kodea izango du (00000) zeinu bakoitzak: lehen hiru zen-

bakiek oinarrizko zeinua identifikatuko dute. Azken biak oinarrizko zeinuarenegoera markatzeko: laugarrena sudurreztapena eta azentua markatzeko erabi-liko da. Bostgarrena ebakera adierazteko (4. ir.). Ikus ditzagun laburki bederen.

4. ir.

5. Proiektuaren ezaugarri zchatzagorako ikus G. Aurrekoetxea/X. Videgain, "L'AtlasLinguistique du Pays Basque: Euskal Herriko Hizkuntz Atlasa", Bullera? du Musée Basgue.Hommage au Musée Basgue, l er . trimestre, 1989, 495-510.

326 8]

EUSKAL HERRIKO HIZKUNTZ ATASAREN INFORMATIZAPENA

3.3.1. Oinarrizko zeinuen kodaketaHiru zenbakik (000 - -) osatzen dute oinarrizko zeinuen kodaketa, gorago

esan bezala: 001-019ra doazen zenbakiekin bokalak identifikatuko dira.Hauen barruan 001-014ra zeinu bakunak adierazteko erabiliko dira; 015-018ra zalantzazko zeinuak:

i = 001e = 002a = 007

AE= 015OU= 017

Kontsonanteak 020tik 135era bitartean kokatzen dira: 020-129ra bakunaketa 130-135era zalantzazkoak.

Kontsonanteetan hiru digito horiek beste azpisailkapen bat ezagutzendute. Lehen biak (0 0 - – –) artikulazio-moduari dagozkio:

Herskari ahoskabeak 02Hersk. hasperenduak 03Hersk. ahostunak 04Frikari ahoskabeak 05Frikari ahostunak 06Afrikatu ahoskabeak 07Afrikatu ahostunak 08Sudurkariak 09Aldekariak 10Dardark. bakunak 11Dard. gogorrak 12zalantzazkoak 13

Artikulaguneari hirugarren zenbakia (- - O – –) (lehen bi zenbakiak 13 dire-nean ezik):

Ezpainkariak OEzpain-horzkariak 1Horzkariak 2Apiko-albeolareak 3Mingain-albeolareak 4Erretroflexoak 5Sabaiaurrekoak 6Sabaikariak 7Belareak 8Ubulareak 9

]91 327

GO7ZON A URREKOETXEA

Zalantzazkoetan (lehen bi zenbakiak ]3 direnean) beste honako hau:p/b Ol/r ]d/r 2

s/r 3s/z 4ts/tz 5

Beraz, p = 020, b = 040t = 022, d = 042k = 028, g = 048h = 059,...

3.3.2. Sudurreztapena eta azentuaOinarrizko soinuaren aldaketak markatzeko erabiltzen da kodearen lau-

garren zenbakia (- - - O –). Bokaletan baino ez da erabiltzen:Ahokaria delarik OSudurreztapena markatzeko ]Azentuduna 2Sudurkari + azentuduna 3Diptongoa (bokalerdia) 4Ez-ohizko diptongoa (e, o) l. elementua 5Ez-ohizko diptongoa 2. elementua denean 6

" diptongoa l. elementu + azentua 7" diptongoa 2. elementu + azentua 8

3.3.3. EbakeraEbakera ezberdinak adierazteko kodearen bostgarren zenbakia daukagu

(- - - – 0):Ahoskera normala OAhoskera erlajatua ]Ahoskera luzea 2

Adibide batzuk jarriz: á = 00720, á: = 00722, b = 04000, f: = 05102.Ez goaz gehiago luzatzen. Izango da astirik biltzarraren inguruan intere-

satuz gero hitzegiteko.

3+4+ Kide ortografikoaEHHA aplikazioan hiru toki ezberdinetan azal daiteke alfabeto fonetikoz

idatzitako informazioa: erantzunetan, proposamenetan eta oharretan, gero iku-siko den bezala.

328 ]10]


Hizkuntz atlasak erabilpen ezberdinak izan ohi ditu: bai ikerketa foneti-koak, lexikologikoak, e.a. garatzeko izan daitezke erabiliak.

Alfabeto fonetikoz idatzirik dauden testuak erabilpen ezberdinak izan di-tzan transliterazio-taula batzuen bidez alfabeto "normatiboan" ere erabilgarrijartzen dira.

Hasiera-hasieratik interesgarri iruditu zitzaigun transliterazio joko hauzerrendak, thesaurusak, e.a. atera nahi direnerako, erabilpen lexikologikoeta-rako oso baliagarri izango delakoan.

Hala ere kasu ezberdinak azaltzen dira proiektuan berean ere: lekukoekerantzun nahiz proposamenetan ematen dituzten hitzetan ez da pantailaratzenalfabeto "normatiboan" ezer. Material osagarrietan, ordea, oharretan, testulibrean ari garelarik pantailan ez da alfabeto fonetikoz idatziriko ezer ikusiko,haren ordez transliterazioaren bidez lortutako alfabeto "normatiboz" idatzita-ko testua baino.

Listatuetan, gerora, edozein testu fonetiko bai alfabeto fonetikoz bai"normatiboz" ere eskuragarri izango da.

Ez da transliterazio-taula guztiz fina lortu, oraingoz, berariaz; transkriba-pen fonetikoaren salatari izan dadin nahi gennke, errakuntza tipografikoensalatari, alegia: [rr+k] delarik "rrk" azalduko da; [ml)] denean "mp" eta ez"np"

[y] =

Zeinu fonetiko bakoitzak, beraz, ondoko kodeak izango ditu: kode grafi-koa, kide ortografikoa, baffle kodea eta taulako koordenatuak (5 .ir.).

KARAKTERE ETA TEKLA KODEEN ARTEKO ERLAZIOEN DEFINIZIOA

Kode grafikoa kode ortografikoa kodea tabletaren tekla100 i 00100 00 10101 í 00102 00 09102 i 00110 00 08103 i 00112 00 07104 1 00120 00 06105 1 00122 00 05106 1 00130 00 04107 1 00132 00 03108 i 00140 00 02109 i 01200 00 01l0a i 00101 00 2210b i 00111 00 2110c i 00141 00 2010d i 01201 00 1910e e 00200 01 1010f e 00202 01 09110 e 00210 01 08

Karakterea aukeratzeko kurtsore teklak. Aldatzeko ENTER.

5. ir.

329

GOTZON AURREKOETXEA

4. EHHA aplikazio informatikoaErabiltzailea aplikazioan sartzen delarik menu baten aurrean aurkitzen

da. Menu honek ondoko aukerak eskaintzen ditu (6. ir.):. Lagungarriak edozein aplikaziok bezalaxe, lehenik.. Zerrendak bai fitxategiak bai inkestak beraiek papereratzeko aukerekin.. Mantenua oinarrizko fitxategi ezberdinetan aritzeko aukera diferentee-

kin: gaia eta galderak, inkesta-puntuak, lekukoak, inkestagileak, proposame-nak eta zintak. Hau da, datu bat sartzeko behar beharrezko den informazioabiltzen duten fitxategiak.

Eta azkenik datu-sarrera daukagu, inkestetako datuak sartzeko gunea.EHHAk datuak ezeze testu andana bat ere bildu du: izan dadin lekukoak

ematen dituen zehaztasun geo-linguistiko- edota etno-semantikoak, etnotestulaburrak,... Eta halaxe nahi genuen ordinagailuratu ere, bidean ezer galdugabe.

Hori dela eta informatikariari datu-basea alor kodatu eta testu librez osa-turik egotea eskatu zitzaion. Datuak eta testu-prozesatzailea batera erabilinahiak buruhauste handiak sortu dizkio informatikariari: esan bezala, aldebatetik datu kodatuak eta bestetik testuak joteko testu-prozesatzailea antzekozerbait jarri behar zen, biak loturik eta bietan alfabeto fonetikoa erabili ahalizatea zen beharrezko.

E. H. H.Mantenua !

Gala eta GalderakInkesta PuntuakLekukoakInkestagileakProposamenakZintak

A. I6:06e50,Lagungarriak

FormateatuBackup,sRestore,sAntolaketaEzabatu Inkest.Kopia --> Host

Datu Sarrera Zerrendak — —

Gaia eta GalderakGaldera eta ProposamenakInkesta PuntuakLekukoakZintakInkestakErantzunak -ProposamenakOsagarriak

Zinta denboraEstatistika mantenua

6. ir.

EHHAko datu -sarrera lau alor ezberdinetan gauzatzen da: aurkibidea,erantzunak, proposamenak eta oharrak.

Aurkibidea deitu alorra oinarrizko fitxategietako informazioz osatzen da(7. ir.). Datu-sarrera erosoago egiteko informazio batzuk ordinagailuak berakematen ditu: galdera zenbakia korrelatiboa ematen du beti, inkestagile etatranskribatzailearen kodea ere berak proposatzen du oinarrizko fitxategitikhartuta, zinta zenbaki eta alderdia ere. Zure aukeran duzu onartzea ala alda-tzea. Bertan datuak zein herritan (108 gure kasuan), zein galderari (emandezagun 13140), zein inkestagilek galdetua, zein transkribatzailek transkriba-tua eta zein zintetan (zintaren zenbaki, alderdi eta biratan) aurkitzen diren

330 [12]

HERRIA: 108 GALDERA: 13140 INK1: D INK2: TRA: D ZINTA: 04A 123 JSK L P ERANTZUNAK N T Z U N A K T. FON. Ezaug.—

P R O P O S A M E N A K

=SK T/L OHARRAK


04A ]23 kasu honetan) adierazten da. Hitzaren kokapena beraz. Paperezkoeuskarrietako aurkibidearen funtzioa betetzen du. Edozein erantzun informa-zio honi lotua izango da, konprobaketa zuzena egiteko gertu.

E.H.H.A. DATU SARRERA

HERRIA: 108 GALDERA: 13140 INK1: D INK2: TRA: D ZINTA: 04A 123 ¡I

7. ir.

Aurkibidetik hurrengo alorrera joateko lehenik alta, baja, edo aldaketa(8. ir.) egin nahi den erabaki behar da. Gero beste hautaketa bat egin beharduzu erantzunak, propoSamenak edo galderari buruzko oharrak atalera joannahi baduzu.

Eman dezagun altak eta erantzunak aukeratu ditugula. Erantzunak alorreanlekukoak bere kabuz eman dituen hitzak azaltzen dira. Aplikazio honek 50erantzun ahalbidetzen ditu. Alor honetan ondoko informazio hau eskaintzen da(]0. ir.): sekuentzia (SK=01), zein lekukok (L=A) eman duen erantzuna (siste-mak proposatzen du), erantzunaren testuingurua (bost- ), erantzuna alfabetofonetikoz jartzeko tokia ([mendáte]) eta erantzunari dagozkion oharrak(Ezaug.). Zazpi era ezberdinez zehaztuko da lekukoak eman duen erantzuna:


ALTAK BAJAK ALDAKETAK ERANTZUNAK PROPOSAMENAK OHARRAK

8. ir.

]13] 331

KATEGORIA GRAMATIKALA0/ I - Izena1/ A - Aditza2/ Ad - Adjetiboa3/ Ab - Adberbioa4/ E - Esaldia5/ In - Interjekzioa6/ D - Zalantza7/ - Hutsik

HERRIA: 108 GALDERA: 13140 INK1: D INK2: TRA: D ZINTA: 04A 123 JSK L P -Testuingurua-E R A N T Z U N A K-T. FON. Ezaug.01 A bost - mendáte

0000 1

-SK T1L

GOTZON AURREKOETXEA

a) Lehenik lekukoaren ezagutza neurtuko da, galdetu zaionaren aurrean izanduen jarrera aztertzeko. Lau aukera izango dira: lekukoak ongi ezagutzeaerantzuna eta arazorik gabe ematea, esatea, asko kosta bazaio, ez bada ziuresan duenarekin eta azkenik izen edo objetu ezezaguna bada.

b) Lekukoaren fiabilitatea edo esan duenari buruzko transkribatzailearen iri-tzia: lekukoak esan duena transkribatzailearentzat zalantzazkoa den ala ezmarkatuko da. Arriskutsua da argi ez dagoenean.

c) Lekukoak esan duena transkribatzeko arazorik izan den ala ez. Zalan-tzazko transkribaketa den ala ez, alegia.

d) Lekukoaren ebakera neurtzeko: normala, azkarra (all°) edo geldoa (L°).

e) Erantzunaren kategoria gramatikala adierazteko tokia (9. ir.): izena, aditza,adjetiboa, adberbioa, interjekzioa, zalantzazkoa, esaldia, hutsik.


ALTAK BAJAK ALDAKETAK ERANTZUNAK PROPOSAMENAK OHARRAK

9. ir.

f) Erantzuna nahi izan den eran lortu den ala ez: izen edo adjetibo badamugagabez lortzearen garrantzia. Aditza bada partizipioan. Ez da nahastunahi "etxe" eta "etxea" bi gauza diferente direlako. Bi horiek bereiztea kome-nigarri da, besterik ez bada ere sarritan lexema zein den jakiteko: "baloia"kasuan zein da lexema? "baloi"? hala ematen badu ere zenbait tokitan "baloe"

332 [ 14]


ateratzen da... Berdin aditzetan, ez da berdin "ikus", "ikusi", "ikusten" edo"ikusiko" ateratzea.

g) Erantzunak oharren bat badauka "+" zeinua jarriko zaio dagokion tokian.Zeinu honek Oharrak atalerako bidea irekitzen du. Lehenik sekuentzia, ondo-ren lekuko ala transkribatzailearen oharra den jarri behar da. Eta testu proze-satzailera sartzen da (]0. ir.). Oharra bukatu ondoren 2. oharren bat edo gehia-go ere idaz daitezke. Oharrak bukatu ostean hurrengo erantzun bat ipintzekogertu jartzen gara berriro. Eman dezagun badela 2. erantzun hori eta baduelahonek ere bere oharra. Oharra bukatzean, berriro prest dago 3. erantzunen batjartzeko.


HERRIA: 108 GALDERA: 13140 INK1: D INK2: TRA: D ZINTA: 04A 123 jSK L P -Testuingurua ERANTZUNA K T. FON. Ezaug.01 A bost - mendáte 0000001

PROPOSAMENAK

-SK T1L OHARRAK 01 A Mendié esaten dok Barasar mendié igon beok Bitoriera yoateko,

esáte batérako; mendie isítes érderas "montaña" esáten dokena dokbaña.

F10 -> Jasotzeko F2 -> Osagarriak eraikitzeko <Esc> -> Ezabatzeko

]0. ir.

Eman dezagun lekukoari hitz bat proposatzen zaiola ezagutzen duen gal-detuz. Proposamenak alorra irekiko dugu orduan. Alor hau eta aurrekoa iaparekoak dira: bi ezberdintasun agertzen dira; batetik proposamenen zerrendadagoela aukeran ( I l. ir.) eta bestetik erantzunari dagokion kodaketaren lehenpuntua, alegia, ezagutza neurtzeko. Hau da, lekukoaren ezagutza maila neur-tzeko gunea. Hiru aukeratan sailkatzen da berau: edo ezaguna zaio, edo ez du

]15]

333

HERRIA: 108 GALDERA: 13140 INK1: D INK2: TRA: D ZINTA: 04A 123SK L Testuingurua—E R A N T Z U N A K—T. FON. Ezaug.—01 A bost - mendáte 000000102 A bost - méndi 0000001

-SK T1L

51 A PROPOSAMENAKa mendiB egir1 ater2 ateka6 arratee zintzur

I HERRIA: 108 GALDERA: 13140 INK1: D INK2: TRA: D ZINTA: 04A 123SK L P —Testuingurua—E R A N T Z U N A K—T FON. Ezaug.01 A bost - mendáte 000000102 A bost - méndi 0000001

HERRIAN --- --- KANPOAN

GOTZON AURREKOETXEA

.H.H.A. DATU SARRERA

ALTAK

BAJAK ALDAKETAK ERANTZUNAK

PROPOSAMENAK OHARRAK

1]. ir.

ezagutzen, edo ezagutzen du baina... Azken honetan, kasuistika guztia azal-tzeko asmorik gabe, proposatzen zaion hitza izan daiteke herrian ezagutua edoherritik kanpo, izan daiteke esannahi berdineko (l. eta 3. zutabea) edo ezber-dina (2. eta 4.a), arkaikoa (*), aldaketa morfologikoren bat jaso duena (E),esannahia ezagutzen ez duen hitza (goranzko hirukia),... Aukera guzti horientaula burutu da era sinple batetan (]2. ir.). Taula honetan badira aukera norma-lak, erraz ematen direnak, eta aukera bitxiak.


= / # / <>1/ -- 1/ $ -- 1/ <> -- 8/ <>$ --2/ -* 2/ $ -* 2/ <> -* 9/ <>$ -r*3/ -• 3/ $ -• 3/ <> -♦ A1 <>$ -♦4/ E- 4/ $ E- 4/ <> E- 8/ <>$ E-5/ E* 5/ $ E* 5/ <> E* D1 <>$ E*6/ E• 6/ $ E♦ 6/ <> E• E1 <>$E♦7/ • 7/ $ • 7/ <> • F18/ 8/

]2. ir.

334

]16]

HERRIA: 108 GALDERA: 13140 INK1: D INK2: TRA: D ZINTA: 04A 123 jSK L P =Testuingurua=E R A N T Z U N A K—T. FON. Ezaug.—01 A bost - mendáte 000000102 A bost - méndi 0000001

PROPOSAMENAK51 A r 252 A e53 A ISK T1L

bost - lépoOHARR AK

200000120000010000000

EUSKAL HERRIKO HIZKUNTZ ATASAREN INFORMATIZAPENA

Galderari ohar bat erantsi nahi badio transkribatzaileak oharrak aukeratubehar du. Eta badauka oharrak egiteko gunea aurretik kodea jarri ordez.

Datu-sarrerak sartu diren datuen zuzenketa ere adierazi ohi du. Erraketakzuzentzeko aukera aldaketak joz izango da. Eman dezagun proposamenetanhitz baten transkribaketa jartzea ahaztu zaigula, 52.ean adibidez (13. ir.).Aldaketak aukeratzen delarik pantailako behe aldean ezaugarri kodatuen ira-kurketa logikoa eskaintzen zaigu. Kasu honetan "2000001" kodeak zera esannahi du: . , I dela eta + duela. Oharretara joango gara eta F2 emanezOsagarriak deitu alorra irekiko da, non testu fonetikoa joteko gunea izangodugun. Fonetikoki agertzen diren hitz guztiek daramate semantikoki kokatze-ko kodea. Erantzun edo proposatzen denaren inguruan hitz berriren bat sortubada eta interesgarri baderitzo transkribatzaileak hitz hori fonetikoki jasotze-ko era horretan jokatuko da.


EZAUGARRIAK:

]3. ir.

Guzti hau ikusita batek baino gehiagok pentsa lezake konplikazio gehie-gitan sartu garela. Zehaztasun gehiegi biltzen duela EHHAk. Kanpotik begiraeta aurkezpenaren ondoren hala dirudien arren euskararen egoera dialektolo-gikoa kontutan izanik, oraindik euskaldun klasikoaren mentalitatea edo idio-sinkraziak biltzen duen aberastasuna ezagutu eta mamitu ondoren 4 urtetanzehar inkestetan arituz gero erantzun-koadernoetan geneukan aberastasuna etazehaztasun guztiak jaso nahiak gogoz ekarri gaitu honetara. Ziur gaude ondo-rengo ikerketen probetxugarri izango dela. Ez dugu nahi hain preziatua deninformazioa hautsetan moren eskuak hartuko duten esperantza galduta hiI

[17] 335

GOTZON AURREKOETXEA

dadin, eta bestalde Euskaltzaindiaren Azkue Bibliotekan egarriz ibiltzen direnikerlariak altxorrik aurkitu ezinik ibil daitezen.

Utz dezagun bada, alde batera EHHA aplikazioa bera eta ikus ditzaguninguruko datu batzuk.

5. Informazioaren fluxua eta kopurua

5.1+ Informazioaren fluxuaEHHA egituran atipikoa dela esango nuke. Hizkuntz atlasetan bulego

bakarrean lan egin izan ohi da normalki. Baina gure kasuan ez dauka egoitzaedo bulego bakarra: toki ezberdinetan sakabanatua agertzen da: Bilbo,Baiona, Donostia eta Igorren (Bizkaia) daude kokatuta lan-taldeak datu-sarre-ra unean. Gasteizen aplikazioaren ardura informatikoa daraman etxea (EJIE).

5.2+ Informazio kopuruaGorago esana da EHHA hizkuntz atlasgintzara berandu datorren proiek-

tua dela eta gertakari horren ondorioak ezagutu dituela. Horietarik bat datukopurua da: herri bakoitzeko kopurua 6 Mbyte-tan kokatzen da gutxi gorabe-hera. Orotara 800 Mbyte-tik gorako informazio metaketa burutuko da. Datuezgain testuak dira kopurua ikaragarriro igoten dutenak.

Informazio kopuru hau Euskal Herrian egin den datu bilketa homogeneohandiena bihurtzen da inolako zalantza izpirik gabe.

6. Etorkizunera begira: hizkuntz atlas informatizatua (EHHA) eta datu-banku dialektala (EDBD)

Hau da oraingoz burututa dagoena EHHAren informatizapenean. Bipausu edo urrats falta zaizkigu oraindik bukatzeko: datuen elaboraketa etakartografiaketa.

Kontziente gara lo batetik bestera informatikan asko aurreratzen dela.Ziur gaude informatikaren iraultzak segituko duela eta pozez gaude gu erearrapatuko gaituelakoan.

Baditugu urte batzuk aurretik datuak sartzeko. Ordurako nahi genukeprest egotea hurrengo urratsak emateko aplikazioa, ez arinago.

Halere esan behar da jadanik EHHA atlas klasiko bat izango dela; hauda, ohizko eran argitaratuko da, beharrezkoa baita besteak bezala erabiltzeko.

Baina EHHA ezin da atlas klasikoaren produktuan bakarrik gelditu. Unehonetan eta etorkizunean eskuragarri dagoen tresneria erabili beharko du.Bere ibilpidean garaikide dituen aurrerapen teknologikoak ez ditu baztertukoeta hauek egiten duten erronkari aurre egiteko asmo sendoa iragartzen du.

336 [18]


Hizkuntz atlasaren ibilpidetik sortuz poliki -poliki euskararen datu-bankudialektalak (EDBD) bere askatasuna lortuko du etorkizunean.

Euskaltzaindia epe laburrean euskararen datu-banku erraldoi baten jabeizango da: batetik euskara idatziarena O.E.H. proiektuarekin eta bestetikahozko euskara dialektalarena, zeinen oinarria EHHA izango den, hain zuzenere.

Datu-bankuak alor honetan izaten duten ohizko ezaugarriak izango ditu,hemen gure arteko bat aipatzearren M.-J. Dalbéra-Stefanaggik, hain zuzenere, bere 1989ko lan batetan6 eta atzo M. González-ek ere aipatzen zuen era-koa, alegia.

7+ EHHAren aportazioa atlasgintzaraEz gara lan idor edo mandoen aldekoak. Aplikazio hau burutzen hainbat

eta hainbat esfortzu, ekinahal egin dira. Ez genuke nahi produktu itxi batbihurtzea. Zabalik izan dadin nahi genuke eta balio duen neurrian erabilia.

Dialektologian aritzeko eta datuak informatizatzeko baliagarria deladeritzogu, nahiz horretarako beharbada bertsio arinago bat egokiago izangolitzatekeen.

6. M.-J. Dalbéra-Stefanaggi, "Le nouvel Atlas Linguistiquc dc la Corse et la Banque dedonnées linguistiques corses", Etudes Corses 32, 138-151.

]19] 337

Documents

INFORMATIZAPENA1 EUSKAL HERRIKO HIZKUNTZ ATLASAREN · irudi-argazkiekin baliatuz, e.a. Gramatikari buruzko galdeketa erdaraz egiten da maizen.-Inkesta guztiak grabatu egiten dira