Inmigración estranxeira e territorio en Galicia · dos mesmos, pasando de fluxos migratorios cara ao exterior, ... fanse eco da preocupación que xera na sociedade, os conflitos

Identidades

Identidades

Rott erdamLisbo

aL ondresManchesterXen

e

ebraGallenGütersloHambur

goBernaLausanneWinterthur

LeLocleZugHeerbruggOltenZürichAarauWinterth

urLeLocleZugHeerbruggOltenXenebraBasileaGütersloHam

burgoGüterslo NurenbergCuxhavenBonnKo

elnTroisdorfMunichDreieichMannheimSindelfingenAndorr

aBruselasAmberesCopenhagueParísMarsellaPoteAmsterdam

R otterdamLisboaLondresManchesterBienneMontreuxSai

ntBe maLausanneZürichSchaffauhausenWinterthurLe

Lo cleZugHeerbruggXenebraOltenZürichAarauB

uenosAiresAvellanedaTandilRíoGrandeTierradelF

uegoTrelewChubut SanJuanM ar

del PlataLaPlataBahíaBlancaCampanaRíoGallegosCo

modoroRivadaviaRosarioUshuaiaCórdobaBrasilSalva

dordeBahíaFortalezaBelénParáHumaitaPortoAlegreO

ndinaCurit ibaNovaltaNiteroiSaoPauloRíodeJ

aneir oMontrealQuébecTorontoOnt

arioSantiagodeChileBogotá

L aHa

Identidades

Inmigración estranxeirae territorio en Galicia

A construción dun pais sociale culturalmente diverso

Jesús M. González Pérez

Identidades

Identidades

Rott erdamLisbo

aL ondresManchesterXen

e

ebraGallenGütersloHambur

goBernaLausanneWinterthur

LeLocleZugHeerbruggOltenZürichAarauWinterth

urLeLocleZugHeerbruggOltenXenebraBasileaGütersloHam

burgoGüterslo NurenbergCuxhavenBonnKo

elnTroisdorfMunichDreieichMannheimSindelfingenAndorr

aBruselasAmberesCopenhagueParísMarsellaPoteAmsterdam

R otterdamLisboaLondresManchesterBienneMontreuxSai

ntBe maLausanneZürichSchaffauhausenWinterthurLe

Lo cleZugHeerbruggXenebraOltenZürichAarauB

uenosAiresAvellanedaTandilRíoGrandeTierradelF

uegoTrelewChubut SanJuanM ar

del PlataLaPlataBahíaBlancaCampanaRíoGallegosCo

modoroRivadaviaRosarioUshuaiaCórdobaBrasilSalva

dordeBahíaFortalezaBelénParáHumaitaPortoAlegreO

ndinaCurit ibaNovaltaNiteroiSaoPauloRíodeJ

aneir oMontrealQuébecTorontoOnt

arioSantiagodeChileBogotá

L aHa

Identidades

Inmigración estranxeirae territorio en Galicia

A construción dun pais sociale culturalmente diverso

Jesús M. González PérezUniversitat de les Illes Balears

Edita: Secretaría Xeral de Emigración

Basquiños, 2

15704 Santiago de Compostela

Autor: Jesús M. González Pérez Imprime: Gráficas Galicia Depósito legal:

A Marga, con todo o meu amor, e aos meus fillos

Mariña, Antón e Carlos,

as maiores alegrías da miña vida

Nas sociedades actuais a xestión e as políticas públicas fundaméntanse, ou teñen como un dos elementos básicos para a toma de decisións, os índices ou datos estatísticos que periódicamente vanse actualizando e enriquecendo a través de fontes oficiais.

Malia o anterior, non podemos ignorar que estes índices e datos, reflicten unha situación

nun momento determinado e respecto a un lugar en concreto, cobrando, se cabe, unha maior virtualidade no momento da súa interpretación e na explotación dos mesmos a través de series estatísticas continuadas ao longo do tempo.

Esta característica de carácter técnico dos índices e datos pode aplicarse a calquera ámbito

das decisións públicas e, en moitos casos, ás decisións no sector privado. Non obstante, adquire unha especial relevancia no eido dos movementos migratorios en Galicia, onde se pode considerar que nos últimos anos se produce, en termos xerais, un punto de inflexión e cambio de tendencia dos mesmos, pasando de fluxos migratorios cara ao exterior, a fluxos migratorios cara ao país cunhas características cuantitativas e cualitativas diferentes en relación a outras épocas.

Neste sentido, as interpretacións e conclusións que poidan extraerse dos datos e estatísticas

a nivel estatal non poden extrapolarse miméticamente á análise da Comunidade Autónoma galega sen incorrer en distorsións que deformen a visión da mesma, e leven a conclusións erróneas.

É por isto que a Secretaría Xeral de Emigración co presente estudio Inmigración

estranxeira e Territorio en Galicia. A construción dun país social e culturalmente diverso, pretende amosar unha diagnose actual da sociedade galega no eido da inmigración analizando e valorando os datos estatísticos e outras fontes de información oficial, que permiten chegar a conclusións respecto a nosa realidade, relacionando, ao mesmo tempo, esta nova realidade coa situación no resto do Estado e incluso respecto a outros países do noso ámbito occidental.

Asemade, este traballo posúe para a Secretaría Xeral de Emigración unha especial

relevancia xa que foi un dos elementos tidos en conta na elaboración do recentemente aprobado Plan galego de cidadanía, convivencia e integración 2008-2011, e, ademais, é un dos pioneiros no estudo da nova situación socioeconómica galega, sendo, neste sentido, significativo o subtítulo do mesmo A construción dun país social e culturalmente diverso.

A Secretaría Xeral de Emigración sendo consciente que con esta investigación se contribúe

ao coñecemento da sociedade galega actual da que todos somos partícipes, considera importante dar a coñecer o seu contido o que se fai a través desta publicación.

MANUEL LUIS RODRÍGUEZ GONZÁLEZ Secretario xeral de Emigración.

ÍNDICE

PRESENTACIÓN

OBXECTIVOS

ARTELLAMENTO E ESTRUTURA DOS CAPÍTULOS

FONTES UTILIZADAS E ASPECTOS CONCEPTUAIS: OS DISTINTOS

SIGNIFICADOS DE ESTRANXEIRO E INMIGRANTE

O TEMA DA INMIGRACIÓN ESTRANXEIRA EN GALICIA NA

BIBLIOGRAFÍA CIENTÍFICA RECENTE

A INMIGRACIÓN NA ERA DA GLOBALIZACIÓN

INMIGRACIÓN E ESTADO DO BENESTAR EN GALICIA.

UNHA PROPOSTA PARA O DEBATE

INTRODUCIÓN

TIPOLOXÍAS E FLUXOS MIGRATORIOS

Galicia na semiperiferia da mobilidade internacional en España

O modelo inmigratorio por parte de poboación estranxeira en Galicia

EVOLUCIÓN DO NÚMERO DE INMIGRANTES ESTRANXEIROS

A INMIGRACIÓN ESTRANXEIRA EN GALICIA SEGUNDO A

NACIONALIDADE DE PROCEDENCIA

A INMIGRACIÓN ESTRANXEIRA EN GALICIA POR DESTINO

OS IMPACTOS DEMOGRÁFICOS DOS ESTRANXEIROS

NA POBOACIÓN DE GALICIA

Movemento natural da poboación

Estrutura por sexos e idade

A ESTRUTURA SOCIOPROFESIONAL DA POBOACIÓN ESTRANXEIRA:

OCUPACIÓN POR GRUPOS E SECTORES DE ACTIVIDADE

Tipoloxía das ocupacións da poboación estranxeira segundo as

afiliacións á Seguridade Social e en alta laboral

Tipoloxía das ocupacións da poboación estranxeira segundo o tipo

de contratos rexistrados

1.

2.

3.

4.

5.

1.

2.

1.

2.

2.1.

2.2.

3.

4.

5.

6.

6.1.

6.2.

7.

7.1.

7.2.

BLOQUE I. BASES METODOLÓXICAS

BLOQUE II. BASES TEÓRICAS

BLOQUE III. ANÁLISE TERRITORIAL.

As consecuencias da inmigración sobre o territorio e a demografía de Galicia

15

17

21

22

23

26

31

33

42

53

55

56

56

63

75

85

93

103

104

112

124

126

133

ANEXO FICHAS

RESIDENTES ESTRANXEIROS EN GALICIA. NACIONALIDADE DE PROCEDENCIA

ANEXO FICHAS

RESIDENTES ESTRANXEIROS EN GALICIA. CONCELLO DE DESTINO

BLOQUE IV. ANÁLISE ECONÓMICA E SOCIAL.

Os impactos dos estranxeiros na economía e a política social do país

BLOQUE V. CONCLUSIÓNS

BIBLIOGRAFÍA

1.

1.1.

1.2.

1.3.

2.

2.1.

2.1.1.

2.1.2.

2.2.

2.2.1.

2.2.2.

2.3.

2.3.1.

2.3.2.

2.3.3.

2.4.

2.4.1.

2.4.2.

OCUPACIÓN E SEGURIDADE SOCIAL

O saldo fiscal da inmigración estranxeira en España

A inmigración estranxeira e o aumento da ocupación

O impacto da inmigración na evolución da poboación afiliada á

Seguridade Social

A UTILIZACIÓN E O ACCESO AOS SERVIZOS DO BENESTAR

POR PARTE DA POBOACIÓN ESTRANXEIRA

Acceso á educación e formación. A utilización de servizos educativos

Ensinanza non universitaria

Ensinanza universitaria

Acceso e utilización de servizos de saúde

Planificación sanitaria e estranxeiría

Utilización de servizos e tarxetas sanitarias expedidas

Inmigración e acceso ao sistema de vivenda pública e privada

Sistema de aluguer

Sistema de propiedade: análise a partir das informacións

sobre transaccións inmobiliarias

A vivenda protexida

Demandantes de emprego e prestacións por desemprego

Demandantes de emprego de nacionalidade estranxeira

Acceso e utilización das prestacións por desemprego por parte

da poboación inmigrante

141

175

199

201

202

206

213

219

224

226

230

237

238

240

248

249

250

256

259

260

266

275

283

I n m i g r a c i ó n e s t r a n x e i r a e t e r r i t o r i o e n G a l i c i a

15

BLOQUE I.

BASES METODOLÓXICAS


17

Se Alicia renacera nos nosos días,

non necesitaría atravesar ningún espello:

bastaríalle con asomarse á ventá”

(Eduardo Galeano, Patas arriba, la escuela del mundo al revés, 1998)

1. PRESENTACIÓN

Este traballo é o resultado dunha investigación científica sobre o fenómeno da inmigración

estranxeira en Galicia, pero tamén é unha reflexión sobre os cambios sociais e territoriais que está

a sufrir o noso país como consecuencia da entrada de novas culturas, linguas e costumes. Por vez

primeira na historia recente de Galicia, deixamos de estudar as consecuencias dos movementos

migratorios de saída, polo tanto en clave negativa ou de perda demográfica, para centrarnos nos

impactos que a distintas escalas producen os movementos de chegada. Un cambio, ou máis ben

unha evolución demográfica, de gran importancia que está motivado fundamentalmente por unha

taxa de migración neta que evoluciona dende uns valores globais negativos a outros positivos.

Na actualidade, o fenómeno da inmigración está de plena actualidade. Os medios de comunicación

fanse eco da preocupación que xera na sociedade, os conflitos políticos que produce dentro do

propio Estado e as crises diplomáticas que hai con outros veciños. Normalmente estes problemas

formúlanse nunha dobre escala: por un lado, estaría a chegada masiva de inmigrantes en

condicións irregulares (cayucos, pateiras…) e, por outro, os conflitos que producen no interior do

propio país, asociándoos fundamentalmente ao aumento da delincuencia e da inseguridade cidadá.

Só despois de resaltar estes aspectos negativos, numerosos artigos de opinión e inacabables debates

periodísticos fan referencia a outros valores máis positivos, case todos centrados nas favorables

achegas económicas dos estranxeiros para as sempre necesitadas arcas da Seguridade Social.

Evidentemente, nestas condicións, podemos chegar a comprender, aínda que non compartir, como

o fenómeno da inmigración está entre as principais preocupacións da sociedade española segundo

as últimas enquisas do Centro de Investigaciones Sociológicas (CIS).

Pero este debate político non é novo. O tema da inmigración estranxeira ten unha presenza

mediática e política importante en España sobre todo dende finais da década dos 1990, o que

coincide cos cambios de goberno no estado e o inicio da evolución alcista máis importante na


18

entrada de inmigrantes laborais. Existen dúas datas e fitos clave que facilitan a construción dun

determinado estado de opinión sobre o fenómeno inmigratorio en España: a revolta social nas

periferias das cidades francesas en novembro e decembro do 2005 e a chegada de inmigrantes ás

costas Canarias dende a África subsahariana nos veráns do 2006 e 2007.

O intenso debate sobre a inmigración en España comezou coa preparación no 1998 dunha nova lei

de estranxeiría que viría a substituír a anterior do 1985, desfasada e sen as ferramentas axeitadas

para facer fronte á nova realidade inmigratoria. No 1998, os partidos políticos de Convergencia i

Unió (CIU), Izquierda Unida (IU) e o Grupo Mixto presentaron tres proposicións de lei orgánica.

Un ano máis tarde, as tres proposicións fundíronse nunha soa lei. O avance foi salientable.

Pasamos dunha lei meramente policial ou de control de fluxos a unha proposta centrada nos

dereitos e liberdades dos estranxeiros. A partir deste momento, o debate político ao redor da

inmigración estranxeira comeza a adquirir unha dimensión considerable. E dende o primeiro

momento, a ideoloxía dos principais partidos políticos con representación parlamentaria é visible

nas encontradas e, en ocasións, enfrontadas propostas. Durante o segundo mandato do Partido

Popular no goberno da nación (2000-2004), as teses do sector máis duro e conservador do partido,

lideradas polo ministro do interior do momento, Jaime Mayor Oreja, obviaron non só as políticas

de corte máis social e integrador defendidas polo resto dos partidos políticos, senón incluso as

ideas máis brandas e conciliadoras expostas polo ex ministro popular Manuel Pimentel. Asistimos

así a un período politicamente difícil. A oposición política e social ante a reforma da lei de

estranxeiría do 2001 acadou límites descoñecidos. O desafortunado accidente de tráfico ocorrido

en Lorca o 3 de xaneiro de 2001, no que morreron doce traballadores ecuatorianos residentes en

España en situación administrativa irregular, puxo de manifesto as irregularidades na contratación

de inmigrantes e a necesidade dunha política inmigratoria distinta á do momento, demasiado

centrada na aplicación de medidas de tipo policial.


19

O choque ideolóxico e social relacionado co modo de xestionar todo o tema da inmigración

produce fortes impactos mediático e social despois do cambio de partido político no goberno do

Estado na primavera do 2004. Primeiro porque unha das primeiras medidas tomadas polo goberno

do Estado (PSOE) foi promover un sistema masivo de regularización. Segundo, polas dificultades

de frear e controlar os crecentes fluxos de inmigrantes a través da costa canaria e, en menor

medida, andaluza. O tema da regularización do 2005 está no centro do debate. Para os grupos máis

progresistas, esta contribuíu a paliar as condicións de vida de moitos dos novos residentes e, sobre

todo, a aceptar unha realidade que moitos querían obviar. Para os máis conservadores, entre as que

incluímos destacados presidentes de gobernos da Unión Europea que abertamente opinan sobre o

proceso desenvolvido en España, a regularización é a causa principal da actual chegada de fluxos

de africanos a través dunha das principias fronteiras Norte-Sur do mundo.

A solución non é sinxela, nunca o foi. A situación é crítica, tanto dende o punto de vista do debate

ideolóxico como das viciadas visións do fenómeno que difunden determinados medios de

comunicación e algúns políticos, que intentan beneficiarse dos réditos electorais que habitualmente

produce unha xestión dura e inflexible de todo ao concernente á inmigración laboral. Dende hai

anos estamos a comprobar o éxito electoral destas políticas. Pero nada como a influencia na

política española que está a producir o novo heroe da loita contra a inmigración, o ex ministro do

interior francés, Nicolás Sarkozy. As súa política inmigratoria está capitalizada pola discutida

xestión das revoltas sociais producida nas banlieues das principais cidades francesas a finais do

2005 (figura 1). Sen embargo, precisamente as discutidas accións deste popular político

convertérono primeiro en candidato á presidencia da República e logo en Presidente electo.

Figura 1. Un problema sen resolver: a revolta social nas banlieues (suburbios)

das cidades francesas. Imaxes de novembro 2005 e outubro 2006

Fontes: www.elmundo.es; www.elperiodico.com


20

A condición semiperiférica de Galicia, tamén en canto aos principais fluxos migratorios, explica

que este fenómeno non estea no centro do debate político. Probablemente, os estados de opinión

sexan máis unha resposta aos diferentes sucesos que se poidan desenvolver en España que a

problemas ou debates propios, xerados no interior do propio país. Sexa como sexa, a tendencia do

fenómeno inmigratorio estranxeiro en Galicia inxírese nun proceso xeneralizado para España que,

con algunhas excepcións, non comeza a ter importancia ata a segunda metade dos anos 1990.

Neste momento, España deixa de estar entre aquelas nacións europeas con menor porcentaxe de

inmigrantes para converterse no estado con maiores taxas de crecemento interanual dentro da

Unión Europea. Sen embargo, este feito demográfico, que demostra a plena inserción de España

nas dinámicas da globalización, saca á luz moitas deficiencias. Nin as administracións públicas nin

a mesma sociedade parecen saber reaccionar perante a chegada destes novos habitantes. Como

acontece habitualmente nestes casos, as solucións son tamén apresuradas, faltas da necesaria

planificación previa e, en definitiva, por detrás dos acontecementos.

Neste contexto Galicia participa do proceso español pero, a diferenza deste, cunhas taxas máis

modestas e con algunhas particularidades propias relacionadas coa distancia que nos separa dos

principais eixes de desenvolvemento continentais. Para o noso caso, estes factores actúan como un

elemento positivo, no sentido de que a entrada de inmigrantes se produce de maneira máis pausada

respecto a outros territorios emerxentes. Unha situación que nos permite aprender do que está a

suceder noutros territorios e proxectar as políticas de integración con máis tranquilidade, dende

abaixo e apoiadas en plans e programas perfectamente definidos.


21

2. OBXECTIVOS

Ante a perspectiva dunha poboación en proceso de envellecemento e decrecemento, o aumento da

inmigración estranxeira é probable e, ao mesmo tempo, necesario tanto para garantir o nivel de

crecemento económico futuro como o mantemento do Estado de Benestar. Neste contexto, a

integración dos estranxeiros é fundamental para a cohesión social e o desenvolvemento

económico. Para que estes inmigrantes se consideren parte da nosa sociedade debemos tratalos

xustamente e asegurarnos de que contan coas ferramentas apropiadas para que a participación sexa

plena. A integración é un proceso continuo e bidireccional que se basea nos dereitos recíprocos e

as correspondentes obrigas tanto dos inmigrantes como da sociedade de acollida.

A Comunidade Autónoma de Galicia enfróntase nos próximos anos a un cambio seguro na escena

demográfica a causa, fundamentalmente, da tendencia ao aumento da poboación inmigrante

estranxeira. Os interrogantes e as dúbidas que se abren non son poucos xa que, ao tempo que

Galicia continúa a “expulsar” poboación nova cara a destinos españois con mellores ofertas e/ou

perspectivas laborais; tamén se constata un crecemento lento pero sostido de estranxeiros que

optan por instalar a súa residencia en Galicia. A experiencia galega nos movementos emigratorios

é importante pero, pola contra, como sociedade de acollida aínda estamos en pleno proceso de

aprendizaxe e adaptación. Como consecuencia, os retos que se abren para Galicia nos inicios do

novo século son apaixonantes. Conscientes destas realidades, afrontaremos un estudo aplicado

dende as ciencias socias e territoriais, contribuíndo ao coñecemento do fenómeno da inmigración

en Galicia.

Con estes condicionantes, o principal obxectivo do traballo é caracterizar o fenómeno da

inmigración estranxeira en Galicia na actualidade e os impactos producidos, por un lado, no

territorio e na demografía de Galicia e, por outro, na economía e na política social do país. Todo

isto coa intención de establecer as bases de análise e diagnóstico necesarias para a posterior posta

en marcha de políticas públicas que, emanadas dende a Xunta de Galicia, contribúan á cohesión

social e á integración da poboación inmigrante.

Chegados a este punto, e a modo de hipótese de partida, podemos aventurar unha serie de ideas

iniciais que máis adiante iremos corroborando cunha análise científica baseada en fontes

bibliográficas, traballo de campo e coñecemento exhaustivo do terreo e consulta de información


22

estatística. Estas ideas resumímolas en catro aspectos principais: a evolución dos fluxos

inmigratorios, a distribución territorial de determinados colectivos, a procedencia dos inmigrantes

e as políticas públicas desenvolvidas.

- Asistimos a un aumento do número absoluto de estranxeiros residentes en Galicia dende

finais dos anos 1990 pero, para os efectos relativos, a súa representación é aínda baixa

respecto á media española e á da Unión Europea.

- Intuímos unha concentración espacial e territorial importante, visible a varias escalas: o Eixo

Atlántico, os espazos urbanos e determinadas pequenas cidades do interior cunha oferta

importante de emprego terciario e industrial.

- A poboación de orixe portuguesa continúa sendo a máis numerosa, se ben cada vez máis

comparte territorio ou é substituída por novos colectivos latinoamericanos e, en menor

medida, africanos, asiáticos e da Europa do Leste.

- O fenómeno da inmigración en Galicia estivo durante anos ensombrecido polo estudo das

dinámicas emigratorias. Posiblemente isto poda ser demostrado a través da escasa atención

que lle dedica a bibliografía especializada ao fenómeno da inmigración e ás escasas

estatísticas sobre a materia elaboradas e difundidas dende Galicia (Instituto Galego de

Estatística, IGE). Incluso pensamos que a administración autonómica galega é herdeira de

estruturas ríxidas do pasado no tratamento da inmigración procedente do exterior, polo que

segue a centrar a maior parte dos esforzos no loable coñecemento dos problemas dos

emigrantes galegos aínda que, loxicamente, agora en clave de retornados.

3. ARTELLAMENTO E ESTRUTURA DOS CAPÍTULOS

O traballo está organizado en catro grandes apartados e rematámolo con outros dous de menor

extensión dedicados ás conclusións e á bibliografía. O primeiro apartado, a modo introdutorio,

representa o encadre metodolóxico da investigación. Comeza por unha necesaria presentación do

traballo en canto a obxectivos e metodoloxía, e continúa cunha análise sobre as referencias

bibliográficas recentes sobre esta temática en Galicia. Entendido como base teórica onde situar a

investigación, a segunda parte é unha reflexión sobre a inmigración estranxeira no marco da

globalización e do Estado do Benestar en Galicia. A terceira parte do traballo céntrase na análise

social e territorial dos inmigrantes estranxeiros en Galicia, que inclúe dende as novas dinámicas


23

poboacionais atribuíbles á inmigración ata o impacto producido por estes novos habitantes no

territorio de Galicia. Basicamente isto significa coñecer e explicar cómo e cántos son estes

inmigrantes dende unha perspectiva xeodemográfica: sexo, idade, nacionalidade, distribución

territorial por concellos, etc. Como consecuencia da chegada destes colectivos, o cuarto apartado

está centrado en estudar as consecuencias que producen na economía e na política social do país,

estudado fundamentalmente en clave de “achegas económicas” á construción do Welfare State e de

“gastos” producidos polo consumo de servizos de benestar.

4. FONTES UTILIZADAS E ASPECTOS CONCEPTUAIS: OS DISTINTOS SIGNIFICADOS DE ESTRANXEIRO E INMIGRANTE Existen dúas fontes principais para a contabilización dos inmigrantes estranxeiros en España: por

un lado, o Anuario Estadístico de Extranjería (elaborado polo Observatorio Permanente de Inmigración) e, por outro, o Padrón de Habitantes e a Estadística de Variaciones Residenciales (Instituto Nacional de Estadística, INE). O primeiro pertence á Delegación del Gobierno para la Extranjería. Os datos proceden da Comisaría General de Extranjería y Documentación (incluída, a súa vez, na Dirección General de la Policía) e do Ministerio del Interior. A fonte mencionada

proporciona información relativa aos residentes estranxeiros que nunha determinada data residen

legalmente en España, entendendo por residente legal aquel que ten unha autorización de residencia en vigor (Verdugo, Lois e Aldrey, 2003). Pola súa parte, a Estadística de Variaciones Residenciales é elaborada a partir da explotación do Padrón de Habitantes, que é o rexistro

administrativo onde constan os veciños de cada concello.

A maioría dos estudos sobre inmigración estranxeira en España utilizan o Padrón de habitantes

como fonte de explotación estatística principal. Coma estes, neste traballo estudamos a poboación

estranxeira empadroada en Galicia, que se corresponde cos colectivos de nacionalidade non española. As causas desta elección están vinculadas cos seguintes tres factores. En primeiro lugar,

o concepto de estranxeiro é máis amplo que o de inmigrante. En segundo lugar, o termo inmigrante

non conta, internacionalmente, cun grao de consenso amplo na súa definición estatística. Terceiro, utilízase estranxeiro en vez de inmigrante porque, como adiantamos, a principal fonte utilizada

neste traballo é o Padrón Municipal de Habitantes. A pesar dalgúns déficits asociados á natureza

desta fonte, os expertos coinciden en sinalar a súa utilidade para mostrar as tendencias seguidas pola poboación estranxeira. Esta é a única fonte oficial que recolle os datos referidos aos stocks de

poboación estranxeira segundo nacionalidade de maneira actualizada. A diferenza do Anuario, no


24

Padrón están incluídos un bo número de estranxeiros en situación administrativa irregular que

necesitan inscribirse no Padrón municipal sobre todo para ter acceso ao sistema público de saúde (é un condicionante obrigatorio para a concesión da tarxeta sanitaria) e á educación para os seus

fillos. Así mentres as estatísticas do Anuario contabilizan unicamente aos residentes en situación

regular, os do Padrón inclúen a moitos sen residencia legal, o que significa que os datos do Padrón achéganse máis á realidade. Aínda así, o Anuario de Extranjería foi utilizado para o estudo

dalgunhas variables das que soamente é posible ter datos cando a persoa está residindo en

condición regular como, por exemplo, todas aquelas vinculadas con cuestións de tipo laboral, dende contratos a prestacións por desemprego.

No momento de redacción desta obra, os últimos datos estatísticos do padrón dispoñibles eran os provisionais do 2007. Polo tanto sempre que nos refiramos a estatísticas do Padrón de habitantes

deste ano estamos referíndonos a datos provisionais. A pesar de que habitualmente se producen

cambios entre os provisionais e os definitivos, a nivel xeral estas diferenzas non deberían de ser importantes, o que explica que optemos por traballar coa información máis recente do momento en

toda a investigación. O Anuario de Extranjería do 2006 (datos a 31 de decembro de 2006)

contabiliza en Galicia un total de 61.302 estranxeiros con tarxeta ou autorización de residencia en vigor. Para esta mesma data, o Padrón de Habitantes de 2007 (datos a 1 de xaneiro de 2007) suma

81.023 persoas con nacionalidade diferente á española. As diferentes regularizacións, como foi por

exemplo a aprobada a finais do 2004, modifican substancialmente o número de estranxeiros residentes sempre e cando utilicemos a fonte do Anuario. Pola contra, un proceso de determinación

de situacións administrativas irregulares ten poucas consecuencias na evolución dos estranxeiros

anotados nos padróns.

As migracións son desprazamentos de individuos dun lugar a outro. A pesar de que en moitas

ocasións se utilicen indistintamente os conceptos inmigrante e estranxeiro non son sinónimos.

Poboación estranxeira é toda aquela non nacional que reside nun país determinado. Inmigrante fai referencia á chegada dunha persoa a un lugar de residencia distinto ao que mantivo no seu país de

orixe. Por isto, non todo inmigrante é estranxeiro1.

1 Existe abundante bibliografía sobre cuestións terminolóxicas, polo que o debate sobre o tema é realmente interesante. Dous exemplos ao respecto. En primeiro lugar, en Francia as palabras “inmigrante” e inmigrado” non significan o mesmo. Inmigrado é o que ten permiso de residencia. E inmigrante é aquel que reside de forma irregular no país ou que intenta conseguir ese permiso. En segundo termo, hai autores que defenden a inadecuación da categoría de estranxeiro (sobre todo da súa función social, xurídica e política) e a súa substitución pola de inmigrante extracomunitario (De Lucas, 1997). Un cambio que se debe situar no proceso de emerxencia de identidades aleatorias.


25

De todas maneiras, cabe lembrar a ambigüidade terminolóxica na clasificación entre estranxeiro e inmigrante. O Instituto Nacional de Estadística (INE) realiza as súas enquisas de migracións co obxectivo de coñecer a intensidade e as características dos movementos migratorios que se producen tanto ao interior de España como aos que proveñen de fóra deste. Considéranse inmigrantes tanto aqueles españois que regresan ao país como aos estranxeiros que trasladan o seu lugar de residencia sobre o territorio español, sempre e cando a súa permanencia en España sexa superior a un ano. Polo tanto, a inmigración exterior é cando a procedencia dos migrantes son do estranxeiro, sen distinción da nacionalidade, é dicir sexan nacionais ou non. Por esta circunstancia, os emigrantes retornados e os seus fillos non están incluídos na nosa investigación. En España, todos os fillos de españois nados noutros países que veñen a España son considerados españois e son parte da poboación inmigrante e, polo tanto, non forman parte do colectivo de estranxeiros. Pola contra, os fillos de estranxeiros nados en España son considerados poboación estranxeira.

Para os efectos da enquisa de emigración do INE, o migrante é toda persoa –nacional ou

estranxeira- que nun período de referencia dado mudou de concello (ou país) de residencia. Ao

referirse ao termo estranxeiro estase considerando ás persoas de nacionalidade estranxeira e ás de

dobre nacionalidade (á súa nacionalidade engaden a española) cuxo movemento migratorio non só

se realizou no ano de referencia, senón que puido realizarse con anterioridade e, moi

probablemente, fose unha inmigración procedente do exterior das fronteiras españolas.

Como exemplo da necesidade de non confundir todos estes aspectos terminolóxicos, os 81.023

habitantes estranxeiros empadroados en Galicia no 2007 sitúan a nosa Comunidade Autónoma no

décimo segundo posto do ránquing de Comunidades Autónomas por número de estranxeiros

residentes. Ademais, os estranxeiros empadroados en Galicia representan o 1,80% dos

contabilizados en España. Sen embargo neste mesmo 2007 residen en Galicia 177.221 habitantes

que naceron no estranxeiro, o que representa o 6,39% da poboación galega. En España, os nados

no estranxeiro son o 11,55% dos efectivos totais. En números absolutos, Galicia é a oitava

Comunidade Autónoma por habitantes empadroados nacidos fóra de España, situada xusto despois

daquelas rexións con maior número de estranxeiros, como son as mediterráneas, Canarias e

Madrid. Neste sentido, as Comunidades Autónomas que preceden a Galicia son, por esta orde,

Cataluña, Madrid, Comunidade Valenciana, Andalucía, Illas Canarias, Murcia e Illas Baleares. É

dicir, se medimos a inmigración a través do stock de estranxeiros o seu peso en Galicia é baixo.


26

En cambio, se a medimos tendo en conta o lugar de nacemento da poboación residente, Galicia é

unha das Comunidades Autónomas de maior inmigración (Lamela, López de Lera e Oso, 2005). A

diferenza entre unha e outra medida remite ao recoñecemento legal da nacionalidade española.

Afondando sobre estas distincións, o profesor Antonio Izquierdo (2003) establece que a poboación

“inmigrante ou non nativa” é aquela que naceu fóra do espazo territorial de referencia. Mentres que

define á poboación “estranxeira ou non nacional” como aquela que non posúe a nacionalidade do

Estado soberano en referencia. En definitiva, o termo estranxeiro fai referencia á nacionalidade. En

España, a Lei de Estranxeiría do 2000 define ao estranxeiro como todo aquel que non é nacional e

esta é outorgada pola nacionalidade dos pais. É dicir, en España rexe o dereito consanguíneo á

nacionalidade, polo que todos aqueles fillos de estranxeiros que nazan en España manteñen a

nacionalidade dos seus pais e pasan a formar parte da poboación estranxeira, ata que os pais ou os

fillos opten por nacionalizarse. Polo tanto, os fillos de estranxeiros son considerados parte da

poboación estranxeira, aínda que non formen parte da poboación inmigrante (Izquierdo e López de

Lera, 2003). Pola contra, noutros países, a nacionalidade é dada polo dereito de solo polo que basta

nacer nun territorio determinado para ser considerado como nacional dentro dese país.

5. O TEMA DA INMIGRACIÓN ESTRANXEIRA EN GALICIA NA BIBLIOGRAFÍA

CIENTÍFICA RECENTE

Como fenómeno demográfico, o estudo da inmigración estranxeira en Galicia ten unha escasa

presenza na bibliografía especializada. A emigración galega ao exterior e o proceso do

avellentamento demográfico son, con gran diferenza, os temas máis traballados polos expertos no

estudo da poboación e a demografía en Galicia nos últimos anos. Só recentemente, ao tempo que

aumenta a taxa de estranxeiría, atopamos algunhas referencias que, de forma positiva, parecen cada

vez mellor integradas en proxectos ou grupos de investigación plenamente consolidados.

Un exemplo da insuficiente atención científica está nas poucas teses de doutoramento lidas nas tres

universidades galegas sobre algúns dos compoñentes da inmigración estranxeira en Galicia, o cal é

un claro síntoma de debilidade que todos deberiamos contribuír a superar. Vinculada estritamente

coa inmigración estranxeira só atopamos unha tese de doutoramento, que foi lida no 2004 no

Departamento de Teoría da Educación, Historia da Educación e Pedagoxía Social da Universidade

de Santiago de Compostela e que trata sobre a diversidade cultural na escola galega. Existen outras


27

teses sobre xeodemografía que inclúen o estudo deste fenómeno, pero sempre formando parte de

investigacións máis amplas, que van dende o estudo da poboación galega nun período determinado

a traballos sobre movementos migratorios en xeral.

A situación non é excesivamente optimista se analizamos a produción bibliográfica por tipoloxías

(libro, capítulo de libro, artigos en revistas científicas e de difusión, recursos electrónicos, etc.).

Durante os primeiros anos, as publicacións son o resultado de esforzos de carácter individual ou de

grupos illados. Na actualidade, moitos traballos son, afortunadamente, produto de grupos de

investigación perfectamente constituídos. Neste sentido compre sinalar a existencia de cinco

grupos de investigación que, dunha ou doutra maneira, teñen á inmigración entre os seus

obxectivos de estudo primordiais. Destes grupos parte non só unha boa porcentaxe da produción

bibliográfica galega sobre este tema, senón probablemente a que acada un maior impacto

científico. Destas, tres pertencen á Universidade de Santiago de Compostela (USC), un á da

Coruña e outro á de Vigo. Na primeira das universidades están os seguintes grupos: Economía

Agroalimentaria e Medioambiental, Desenvolvemento Rural e Economía Social (Departamento de

Economía Aplicada) dirixida por M. Jordán Rodríguez e da que forma parte, por exemplo, a dra.

Rosa M. Verdugo, coñecida especialista en temas de estranxeiría; Escola Cultura (Departamento

de Teoría da Educación, Historia da Educación e Pedagoxía Social), dirixida polo profesor M.Á.

Santos Rego; e Análise Territorial (Departamento de Xeografía) liderado polos profesores R.C.

Lois González e X.M. Santos Solla, e do que eu mesmo formo parte xunto a outros investigadores

entre os que destacaría, polas súas achegas científicas en temas de xeografía da poboación, a J.A.

Aldrey Vázquez. Na Universidade da Coruña destaca a actividade científica desenvolvida na

Facultade de Socioloxía (Departamento de Socioloxía e Ciencia Política da Administración) ao

redor de profesores como A. Izquierdo Escribano e D. López de Lera. Aínda que máis centrado en

aspectos relacionados coa demografía histórica, na Universidade de Vigo sobresae o equipo de

investigación coordinado polo profesor Abel Martín Losada Álvarez (Departamento de

Fundamentos da Análise Económica e Historia e Institucións Económicas).

Fóra destes grupos de investigación, pero igualmente integrado na institución universitaria, destaca

por enriba de todos a Cátedra UNESCO sobre Migracións da Universidade de Santiago. O

coordinador da mesma é o dr. Antonio Eiras Roel, catedrático emérito de Historia Moderna da

Facultade de Xeografía e Historia da USC.


28

A decena de libros que tratan sobre inmigración en Galicia son recentes, xa que todos están

editados despois do 2000. Na maioría dos casos son interesantes polos datos que poidan achegar

pero, salvo catro excepcións, non os podemos considerar traballos científicos. É dicir, a maioría

son libros resultado de informes realizados por diversos organismos (Centro Económico e Social,

Consello Escolar de Galicia, Comisións Obreiras, etc.). As excepcións son un estudo sobre

interculturalidade e educación editado no 1999 pola Xunta de Galicia; un traballo sobre

inmigración e acción educativa (2003), outro do 2005 sobre temas de integración en tres

Comunidades Autónomas (entre as que está Galicia) e o máis recente (2006), de autoría colectiva,

no que se afronta de forma moi ampla e diversa o fenómeno migratorio en Galicia e Portugal. Sen

subestimar a calidade dos outros tres estudos, probablemente este último sexa o que proporcione

unha visión máis xeral do fenómeno da inmigración en Galicia na actualidade.

A pesar de que atopamos avances interesantes nos últimos anos, tampouco é destacado o tema da

inmigración estranxeira en artigos científicos. A día de hoxe aínda predominan os que se centran

nos movementos migratorios en xeral, na emigración, e incluso teñen unha presenza máis ou

menos destacada os relativos á emigración de retorno. Nos poucos que atopamos sobre

inmigración é habitual que os autores expliquen a situación de Galicia no contexto do Estado.

Ademais, aínda que existe un bo número de especialistas de diferente formación que traballan en

inmigración, observamos que hai unha baixa multidisplinaridade. Non traballamos xuntos e en

poucas ocasións colaboramos.

Para rematar, fago unha breve valoración persoal sobre as principias fortalezas e debilidades da

produción científica en temas de inmigración, sen outro obxectivo que contribuír a mellorar a

situación existente. Probablemente a fortaleza máis destacada é o aumento de interese que está a

acadar entre a comunidade científica galega. O incremento do número de publicacións sobre o

tema é constante e, o máis importante, tamén medran as perspectivas de análise. Cada vez son máis

as disciplinas que se preocupan por estudar este fenómeno aínda que en moi poucas ocasións

dende unha perspectiva multidisciplinar.

Entre as debilidades sinalamos tres. A escala autonómica ou rexional capitaliza as investigacións.

Desafortunadamente, non atopamos referencias importantes centradas no estudo de casos, tanto no

que respecta a territorios como a colectivos. Así, consideramos a necesidade de fomentar as


29

investigacións sobre inmigración e cidade e estudar os impactos que produce a presenza de

determinados colectivos (marroquís, subsaharianos, latinoamericanos, portugueses, etc.) nas

sociedades de acollida (dende pequenos núcleos rurais ata cidades ou barrios urbanos). En segundo

lugar, os artigos son presentados case na súa totalidade a revistas editadas en Galicia e España.

Aínda que as galegas son sobradamente coñecidas polos especialistas españois e moitas son de

fácil acceso fóra das nosas fronteiras por estar nas bibliotecas de distintas institucións e

universidades, considerámolo unha debilidade en canto estamos ante unha pobre difusión das

investigacións cara ó exterior. Sería interesante aumentar o número de artigos en revistas

científicas internacionais. En terceiro lugar, os temas de estudo destas achegas non logran cubrir o

amplo espectro de liñas de investigación que se poden incluír na investigación deste fenómeno e

incluso, en ocasións, os obxectivos e contidos son un tanto reiterativos. Por exemplo, bótase en

falta un maior número de investigacións aplicadas sobre os impactos deste tipo de inmigración na

política e nos servizos públicos (educación, saúde, etc.) ou os xa comentados estudo de casos a

escala local e a análise detallada de nacionalidades e procedencias.


31

BLOQUE II.

BASES TEÓRICAS


33

1. A INMIGRACIÓN NA ERA DA GLOBALIZACIÓN

A inmigración é o fenómeno demográfico que máis nos recorda que estamos nun sistema global.

Segundo estatísticas do Banco Mundial, estímase que 190 millóns de persoas residen fóra do seu

país de nacemento no 2005. O noso mundo é étnica e culturalmente diverso. Fronte á

homoxeneidade afirmada e imposta polo Estado ao longo da historia, a maioría das sociedades

civís constituíronse historicamente a partir dunha multiplicidade de etnias e culturas (Borja e

Castells, 1999). Nos últimos anos do século XX, a globalización da economía e o acelerado e

intenso proceso de urbanización incrementaron a pluralidade étnica e cultural de todos os

territorios (e especialmente das cidades) a través de procesos de migracións que interactúan a

diferentes escalas. Unha globalización que, en palabras de Milton Santos (2004), representa o paso

da internacionalización á mundialización e que, entre os seus aspectos positivos, destacan as

enormes posibilidades produto da mestura de pobos e culturas de todos os continentes. A

globalización empuxa a moverse a sectores de poboación cada vez máis importantes en todas as

partes do planeta. Aínda que a outra escala, o fenómeno non é novo. No desenvolvemento inicial

da economía capitalista, os movementos migratorios acadaron índices importantes, pero cun

predominio nos desprazamentos a escala rexional, entendidos como movementos campo-cidade.

Agora, os movementos prodúcense a escala mundial, porque é nesta escala onde se desenvolven

cada vez máis os procesos económicos (Pajares, 2000).

Non imos descubrir neste texto as características e os factores positivos e negativos do tan

estudado e debatido fenómeno da globalización. A internacionalización produtiva e a crecente

integración de mercados producen fluxos e redes de capital financeiro, de investimento estranxeiro,

deslocalizacións produtivas, transferencias de tecnoloxía, transaccións internacionais de bens e

servizos, expansión sen límites da sociedade da información, etc. Evidentemente, estes

comportamentos inflúen igualmente no desprazamento de persoas que, se ben xa existiron ao longo

da historia e en todos os continentes, o proceso acada dimensións extraordinarias no marco da

mundialización. Esta é resultado da continuación da relación asimétrica que vincula ao centro coas

periferias do sistema mundial (Pastor, 2001). É dicir, a subordinación periférica exercida polo

centro no contexto da globalización tamén afecta á mobilidade da poboación e o desenvolvemento

desigual no contexto da globalización é a causa principal dos masivos desprazamentos Sur-Norte.


34

A periferia socioeconómica, o Sur sociolóxico, participa da globalización e o desenvolvemento

desigual (figura 2). A diferenza das visións estereotipadas da opinión pública, os máis numerosos

desprazamentos de poboación na última década concéntranse en rexións economicamente

subdesenvolvidas e en territorios de economía emerxente. A principios da década dos 1990, case a

metade dos 80 millóns de internacionais de todo o mundo estaban concentrados na África

Subsahariana e no Oriente Próximo (Campbell, 1994).

Figura 2. Imaxe da globalización económica e sociocultural.

Poboación subsahariana inmigrante en Canarias

Fonte: www.elmundo.es (06-10-2006)


35

El profesor australiano Stephen Castles (2002) resume os fluxos procedentes da globalización en

dous tipos: os que el denomina “fluxos bos” e os “non desexados”. Os primeiros están compostos

polo capital, a propiedade intelectual, os traballadores cualificados e/ou necesarios para os nichos

laborais que se localizan no Norte e os valores culturais occidentais. Os segundos conteñen os

traballadores pouco cualificados, inmigrantes forzosos, refuxiados, modos de vida alternativos,

valores culturais non occidentais ou particularistas. Os fluxos aceptados circulan libremente,

mentres que os valorados como negativos enfróntanse ao peche de fronteiras e á criminalización

das redes transnacionais a través das que se organizan (De Lucas, 2003). Con outras palabras, coa

mundialización, as fronteiras son porosas para o capital especulativo, a tecnoloxía, a información e

a man de obra que conxunturalmente se necesita no Norte. Sen embargo, son infranqueables para

os millóns de desprazados que son expulsados do seu lugar de orixe como consecuencia desas

complexas relacións Norte-Sur. A pesar disto, a inmigración sen documentación ou en situación

administrativa irregular é como un regato de auga, ao enfrontarse a un muro vaise polos lados

(figura 3).

Figura 3. A traxedia da inmigración. O Marine I á deriva con 372 persoas. Localizado na costa

da África Occidental (a unhas 500 millas das illas Canarias) en xaneiro do 2007

Fonte: www.noborderscanarias.wordpress.com


36

Os inmigrantes son persoas que nos devolven as visitas que nos lles fixemos durante séculos: para

conquistalos, para explotar os seus recursos, para fuxir da miseria, etc.. Por mor das cambiantes

relacións Norte-Sur, agora son eles os que nos visitan. Non obstante, de acordo con Javier de

Lucas (2003), a política inmigratoria nos países da Unión Europea supón a mesma negación do

inmigrante, pois non se acepta que veña noutra calidade que non sexa a de traballador. Esta visión

tan instrumental do inmigrante produce un modelo de xestión da inmigración de corte

predominantemente policial e orientando case de forma exclusiva á loita contra a inmigración en

situación administrativa irregular.

Cara ao ano 1985 en case todos os países da Unión Europea desenvolvéronse lexislacións sobre

inmigración co obxectivo principal de evitar a entrada de novos inmigrantes. Unhas normas que

naceron coa intención de pór en serias dificultades á inmigración ilegal pero que igualmente ían

destinadas a recortar os dereitos das persoas inmigradas que xa vivían nestes países (Pajares,

2000). Na década dos 1990, aumentaron aínda máis as políticas restritivas. No actual decenio, esta

parece ser a tendencia predominante seguida pola maior parte das nacións europeas. Agora ben,

como fenómeno que é consecuencia dun proceso global, as políticas de inmigración e asilo terán

cada vez menos que ver con decisións nacionais para acadar unha responsabilidade de

harmonización supranacional ou continental (no noso caso da Unión Europea). De calquera xeito,

para o inmigrante estranxeiro, os países do chamado Primeiro Mundo son os países de chegada,

non de acollida (figura 4).

Figura 4. Inmigración e globalización.

Unha visión crítica dende o punto de vista dos humoristas gráficos

Fonte: El Roto, 2006 (www.elpais.es)


37

Esta tendencia a reducir o fenómeno migratorio a un problema de seguridade, tratándoa sempre a

partir dos riscos que comporta, diríxenos a un novo debate, o que relaciona globalización e

fronteira. De acordo coa franconorteamericana Susan George (2001), a globalización económica

desnacionaliza a economía nacional; en cambio, a inmigración renacionaliza a política. Exemplos

non faltan ao respecto.

Na actualidade asistimos, por un lado, á ruptura das fronteiras para o tránsito de persoas e sobre

todo de capitais en todo o mundo e, no caso que nos ocupa, na Unión Europa. Existe un consenso

crecente para levantar os controis fronteirizos que pesan sobre o fluxo de capitais, de información,

de servizos e, en definitiva, sobre todo aquilo que facilite a globalización. Por outro, co obxectivo

de axilizar todos estes fluxos, buscamos a máxima permeabilidade, en clave de cooperación

transfronteriza, entre diferentes rexións europeas. A cooperación transnacional, transfronteriza e

interrexional está amplamente promovida dende instancias do máximo órgano comunitario, sobre

todo a través da coñecida iniciativa Interreg (I, II e III). Un exemplo coñecido para todos nós son

os diferentes Interreg aprobados para a eurorrexión Galicia-Norte de Portugal. Sen embargo,

mentres os produtos flúen con enorme facilidade dende os centros de produción do Sur menos

desenvolvido cara ao Norte máis opulento, as fronteiras fanse cada vez máis duras e infranqueables

para o tránsito de persoas, incluso entre países non veciños. Cando se trata de inmigrantes e

refuxiados, os países máis desenvolvidos reclaman todo o seu esplendor afirmando o seu dereito

soberano a controlar as súas fronteiras (George, 2001).

Como consecuencia, as fronteiras Norte-Sur asimílanse a unha área militarizada, permanentemente

reforzadas coa intención de repeler as entradas inmigratorias. En España, políticos e medios de

comunicación debaten e reflexionan sobre cómo frear a chegada de inmigrantes, e todas as

propostas están encamiñadas na dirección do fortalecemento das fronteiras: dende acordos

políticos con países africanos (que limiten as saídas migratorias en orixe) ata aumentar as

dotacións policiais e militares (que impidan a entrada de inmigrantes en destino). Nunca tanto

como agora, a Axencia Europea para a xestión da cooperación operativa nas fronteiras exteriores

(FRONTEX) fora tan coñecida e estivera de tanta actualidade en España (figura 5).


38

Figura 5. Inmigración e fronteiras: físicas, administrativas, ideolóxicas

Fontes: www.estrecho.indymedia.org; www.nuevorden.net/d_20.html;

www.nodo50.org/derechosparatodos

Neste sentido, un caso extremo é a fronteira Estados Unidos-México que, entendida como a máis

importante liña fronteiriza entre o centro desenvolvido e a periferia empobrecida, estará separada

por un novo muro da vergoña de 1.226 quilómetros. "Sabemos que os muros funcionan, é hora de

facelos realidade", dixo na sesión do venres 29 de setembro de 2006 o senador do estado de

Alabama Jeff Sessions (Partido Republicano). Esta muralla afecta a catro estados dos Estados

Unidos de América (California, Novo México, Arizona e Texas) e seis de México (Baixa

California, Sonora, Chihuahua, Coahuila, Novo León e Tamaulipas) (figura 6). O seu obxectivo é

frear o cruce de inmigrantes sen permiso de residencia. O custo de construción estímase en 8.000

millóns de dólares. Ademais da construción do muro, que se proxecta como unha dobre barda cun

corredor vehicular no medio, os senadores autorizaron poñer en funcionamento novas cámaras de

vídeo, sensores e avións non tripulados de vixilancia así como un incremento excepcional de 1.500

novos axentes da Patrulla Fronteiriza ata acadar a cifra de 14.800. No 2005 morreron na fronteira

sur de Estados Unidos un total de 472 persoas, case o dobre que seis anos atrás. En definitiva, un

muro que viría a separar non dous bloques e/ou potencias políticas como o coñecido de Berlín,

senón dous mundos económicos e dous mundos demasiado necesitados un do outro pero abocados

a situacións de odio e conflito permanente.


39

Figura 6. Realidades na fronteira México-Estados Unidos, proposta de muro e recreación

dos controis de vixilancia na nova fronteira murallada

Fonte: www.commons.wikimedia.org/wiki/Category:US-Mexico_barrier

Estas reflexións levan a situar o estudo da inmigración estranxeira en Galicia na clásica relación

Norte-Sur na era da globalización. Durante toda a súa historia contemporánea, Galicia participou

de case todas as correntes migratorias españolas importantes. Dende a década do 1880 ata

mediados do 1970, entre un e dous millóns de galegos abandonaron a súa terra para dirixirse a

América, Europa ou ás cidades máis industrializadas de España (Villares e Fernández, 1996).

Como resultado, o saldo migratorio foi negativo ata 1983. O cambio de tendencia comeza a

mediados da década dos 1990. Galicia deixou de ser un territorio fundamentalmente rural e con

problemas de atraso estrutural para integrarse definitivamente dentro das sociedades opulentas no

Norte, urbanas e articuladas no noso continente pola Unión Europea (Lois e Verdugo, 2006).

A partir deste momento Galicia, aínda que segue a manter algún fluxo importante cara ás Illas

Canarias e a Andorra, caracterízase polo aumento da inmigración estranxeira. O mapa de

traballadores foráneos, en canto á tendencia dos fluxos e á caracterización dos distintos colectivos,

é similar ao do conxunto do Estado Español. Sen embargo, as nosas xeografía e historia introducen

certas particularidades que contribúen a caracterizar o fenómeno da inmigración exterior en

Galicia:


40

1. A situación de Galicia na semiperiferia da Península Ibérica e de Europa sitúana fóra dos

principais fluxos de inmigración. Os procedentes de África entran polo sur peninsular e as

Illas Canarias e os europeos non comunitarios cruzan os Pirineos para despois dirixirse ás

áreas urbanas máis desenvolvidas e aos territorios emerxentes do Estado. Como resultado, o

índice de estranxeiría en Galicia é máis baixo que a media de España.

2. A inmigración que recibe Galicia, como en toda relación Norte-Sur, está integrada

fundamentalmente por traballadores pouco cualificados e cidadáns procedentes do mundo

menos desenvolvido (latinoamericanos, africanos, europeos centro-orientais e asiáticos). A

diferenza das rexións mediterráneas españolas (incluídas as Illas Canarias), Galicia, como

país atlántico, non é atractivo á residencia permanente ou temporal de xubilados e/ou

profesionais de medio e alto poder adquisitivo procedentes da Europa comunitaria (figura

7). Non obstante, a diferenza destas, Galicia ten unha importante relación de mobilidade

recíproca con Portugal. A cooperación transfronteriza e a permeabilidade cara ao

desprazamento de persoas na raia galego-portuguesa favorecen o fortalecemento da

eurorrexión e, polo tanto, a presenza crecente de traballadores portugueses no noso país. En

consecuencia, nas nosas análises é necesario diferenciar entre unha inmigración estranxeira

extracomunitaria e outra comunitaria dominada polos portugueses. Tanto nun como noutro

caso, son desprazamentos moi ligados a procesos de dependencia e cooperación produto da

globalización.

3. A longa historia emigratoria galega produce unha longa historia de emigrantes retornados.

Aínda que estes non os podemos considerar inmigrantes estranxeiros (ben teñen a

nacionalidade española ou a dobre nacionalidade, ou ben moitos naceron no estranxeiro pero

son fillos de galegos) si debemos valorar a súa influencia na entrada de nova poboación

estranxeira procedente deses países. Moitos poden ser familiares de galegos emigrados que

xa naceron no exterior, pero outros moitos poden ser nacionais sen ligazón familiar con

Galicia que, debido tanto ao contacto con galegos emigrados como á influencia cultural de

Galicia, se senten atraídos por Galicia, feito que favorece a súa elección como país de

emigración. Isto pode suceder con inmigrantes procedentes de países de América Latina con

importante presenza galega e que están pasando dificultades económicas (Arxentina,

Uruguai, Venezuela, etc.).


41

Figura 7. Principais fluxos inmigratorios en Europa

Fonte: Secretaría de Estado de Inmigración y Emigración,

Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales (www.extranjeros.mtas.es/)

En definitiva, os fluxos inmigratorios en Galicia son os propios dunha sociedade urbana e un país

perfectamente integrado na economía capitalista internacional. Aínda así, Galicia ten unhas

particularidades especiais produto do seu estado de desenvolvemento, a súa situación na

semiperiferia europea pero que comparte fronteira con Portugal e dunha historia marcada polas

saídas emigratorias a América e á Europa opulenta.


42

2. INMIGRACIÓN E ESTADO DO BENESTAR EN GALICIA.

UNHA PROPOSTA PARA O DEBATE

Unha primeira reflexión debe comezar por manifestar o pouco valor dado ao fenómeno

inmigratorio en Galicia fóra do que son as institucións que traballan con estes colectivos. Isto

constátase na falta de individualización de datos sobre inmigración e estranxeiros en case todos os

departamentos autonómicos que, en maior ou menor medida, se poderían ver afectados pola

entrada de novos fluxos migratorios. Evidentemente, esta falta de datos é un obstáculo, en ocasións

insalvable, para a realización de investigacións sobre a materia. En segundo lugar, queremos deixar

constancia da escaseza de traballos publicados en España en xeral e en Galicia en particular sobre

inmigración e Welfare State. Fronte á extensa bibliografía sobre o Estado do Benestar e ás veces

abafadora sobre a inmigración na actualidade, existen escasas referencias á relación entre estes

dous, na medida, por exemplo, de coñecer o papel desempeñado pola poboación inmigrante no

desenvolvemento do Welfare State ou en qué nivel poden influír os servizos do benestar na entrada

de inmigrantes nun territorio determinado. Estudos específicos destinados a afondar sobre estas

cuestións contribuirían a coñecer en maior medida o valor da inmigración estranxeira na

consolidación democrática do Estado social.

O estudo sobre a relación entre inmigración e Estado do Benestar pódese afrontar dende variadas

perspectivas: a inmigración como factor fundamental para sustentar o Welfare State; a integración

dos inmigrantes nos servizos do Estado do Benestar; a política de benestar e a súa contribución

para reducir a pobreza económica das rendas básicas; a inmigración e o aumento do desemprego

(crise do Estado do Benestar), etc. A nosa contribución a este debate parte de considerar á

poboación inmigrante, tanto pola súa idade media como polas súas características

socioprofesionais, como un factor fundamental na consolidación do Estado do Benestar debido ao

seu papel como ofertante de forza de traballo (cotizacións á Seguridade Social) e consumidor de

servizos sociais ofrecidos polas administracións públicas. Recentemente, o Instituto de

Migraciones y Servicios Sociales (IMSERSO) informaba que non hai un uso abusivo dos

inmigrantes das prestacións que ofrece o Estado do Benestar español. Sen dúbida, como hipótese

de partida, esta é unha afirmación de gran valor, sobre todo cando está demostrado o papel que

desempeñan os inmigrantes (mediante as cotizacións á Seguridade Social) no financiamento deste

Estado do Benestar. A Oficina Económica del Presidente (2006) informa na mesma dirección:


43

fronte á idea errónea de que os inmigrantes reciben máis do que achegan, os inmigrantes están

contribuíndo favorablemente ao superávit público, debido á progresividade do noso sistema fiscal.

En España estímase que un superávit duns 5.000 millóns de euros no 2005, o 0,5% do PIB, pode

deberse directamente á inmigración, o que supón a metade do total do superávit das

administracións públicas.

Debemos ter en conta que aínda non hai moitos inmigrantes pensionistas, pero os que traballan

xeran dereito a pensión. Hoxe en día, os inmigrantes cotizan á Seguridade Social por 8.000 millóns

de euros e reciben pensións por valor de 400 millóns de euros. Polo tanto, nos próximos anos este

impacto positivo sobre o superávit irá reducíndose e incluso cambiará de signo a longo prazo

(Oficina Económica del Presidente, 2006). Sexa como sexa, na actualidade estes estranxeiros

achegan ao Estado máis do que realmente consumen en forma de servizos e prestacións socias de

carácter público.

Raramente entenderiamos a universalización de servizos públicos como a sanidade, a educación, a

política de vivenda ou o desemprego, entre outros, sen comprender os fundamentos e o

desenvolvemento do Estado do Benestar. O Welfare State constitúe un tipo de Estado cunhas

orixes que se remontan á Alemaña de Bismarck ou incluso antes, pero que tivo a súa consolidación

tras a Segunda Guerra Mundial nas democracias capitalistas europeas ora coa aplicación de

propostas programáticas de acción política específica (Beveridge, Reino Unido), ora coa

constitucionalización explícita do Estado democrático e social (sozialer rechtsstaat, artigo 20.1 da

Lei Fundamental de Bonn; art. 1 da vixente Constitución Española)” (Puy, 1994). Así, o Estado

benfeitor quedou establecido a partir de 1945 dentro dun novo modelo de regulación do ciclo

económico social (Bilbo, 1990), ao redor da política económica definida polo inglés John Maynard

Keynes e á súa Teoría Xeral e á doutrina do Report Beveridge.

Os trazos característicos do Welfare State pódense resumir en tres principias: intervención estatal

na economía para manter o pleno emprego ou a máxima ocupación; a provisión de carácter público

dunha serie de servizos sociais universais (educación, sanidade, vivenda, axudas familiares e

pensións) e, en terceiro lugar, a responsabilidade estatal no mantemento dun nivel mínimo de vida,


44

entendido como un dereito social, non como caridade pública. Este é un avance de primeira

magnitude, pasando en tan só nunhas poucas décadas dende uns servizos da caridade ou

beneficencia a outros do benestar. Da mesma maneira, este feito constata un proceso evolutivo

paralelo á do paso dun estado benéfico a dun estado protector.

Precisamente ao final da Segunda Guerra Mundial, en plena construción do Estado do Benestar,

moitas destas nacións europeas necesitaron da man de obra exterior para reconstruír as súas

economías. Os países do sur de Europa foron os primeiros en achegar traballadores (Portugal,

España, Italia, Grecia e Turquía) aos do centro e norte. En pouco máis dunha década (1962-1974),

un total de 243.939 galegos emigraron a algún país europeo. Durante todo o período de emigración

a Europa, Galicia está entre as rexións españolas que máis traballadores achega. En poucos anos

seguíronlle outras nacións norteafricanas (Marrocos e Alxeria) e mesmo doutros lugares máis

afastados (ex colonias británicas). Nesta peculiar relación entre orixe e destino, os factores de

expulsión desempeñaron un papel fundamental no desenvolvemento destes procesos migratorios.

Sen embargo, a maioría de expertos están de acordo que nestes movementos migratorios europeos

predominaron os factores de atracción.

A política migratoria posbélica na Europa central potenciou a sinatura de convenios con países que

enviaban poboación en idade activa, determinadas concesións ás nacións de destino co obxectivo

de potenciar fluxos migratorios, etc. Aínda así, no caso galego, os factores de expulsión sempre

desempeñaron un papel fundamental. Incluso cando a crise económica de 1973 reduce de maneira

considerable o número de saídas e toma plena consideración o retorno, Galicia continúa a expulsar

poboación ata o punto de chegar a representar máis do 50% dos emigrantes españois a Europa

durante a segunda metade da década dos 1970. Así, ao tempo que diminúe a saída de galegos

dende 1973 aumenta a representatividade dos galegos na emigración española cara a Europa

(figura 8). O resultado deste alongamento no tempo da emigración galega a Europa é que, durante

anos, os que non retornaron van convivir na Europa central cos novos fluxos migratorios que

chegan maioritariamente de África. E os novos galegos emigrados tiveron que competir nun

mercado laboral en crise cos colectivos procedentes do mundo subdesenvolvido.


45

Figura 8. Emigración continental asistida. Número de saídas de galegos e porcentaxe

da emigración continental galega con respecto ao número de saídas de españois cara a Europa

Ano Total Galicia % España Ano Total Galicia % España Ano Total Galicia % España

1962 9.763 14,94 1963 16.295 19,46 1964 23656 23,15

1965 16.333 21,91 1966 13.640 24,01 1967 7.033 27,14

1968 12.500 18,74 1969 19.997 19,83 1970 21.850 22,37

1971 29.057 25,55 1972 27.201 26,12 1973 28.039 29,18

1974 18.575 36,64 1975 8.001 38,80 1976 5.289 43,62

1977 5.540 48,87 1978 6.405 53,40 1979 7.802 59,92

1980 8.041 57,17

Fonte: elaboración propia a partir de INE

Neste contexto dominado pola necesidade de man de obra estranxeira para as respectivas

reconstrucións nacionais, prodúcese un proceso de afirmación dos dereitos humanos que foi

asumido sobre todo nos países que estaban a desenvolver o modelo de Estado social e de

fortalecemento democrático do Estado do Benestar. Promovéronse acordos e convenios

internacionais, estableceuse o dereito de asilo como piar básico das democracias europeas,

posicionáronse categoricamente contra o racismo e a xenofobia, etc. (Pajares, 2000). Pero ante

todo, como correspondía nun sistema de benestar, púxose en práctica a universalización dos

dereitos e desenvolveuse o principio da igualdade ante a lei.

0

5.000

10.000

15.000

20.000

25.000

30.000

35.000

1962

1963

1964

1965

1966

1967

1968

1969

1970

1971

1972

1973

1974

1975

1976

1977

1978

1979

1980

Nº s

aída

s

0

10

20

30

40

50

60

70

% to

tal s

aída

s Esp

aña

Total Galicia % España


46

Así, en todo o relacionado coa escolarización dos fillos, o acceso aos servizos de saúde ou ás

prestacións por accidentes de traballo, os inmigrantes recibían as mesmas prestacións que os

cidadáns nativos. Os subsidios de paro, nunha situación xeneralizada de pleno emprego, non

suscitaron discusións. Sobre as pensións de xubilación non se pensou demasiado, como en Galicia

e España a día de hoxe, fundamentalmente porque a maioría dos inmigrados estaban nos inicios da

súa idade laboral. Aínda así, en moitos países asináronse convenios que garantían a recepción dos

subsidios nos seus países de orixe unha vez os traballadores cumpriran os seus anos de cotizacións.

É dicir, protexíase a presenza do inmigrante durante a súa idade laboral, precisamente cando máis

produce pero tamén cando máis consume. Sen dúbida isto entra na lóxica socialdemócrata do

Estado do Benestar: o traballador deixa de ser valorado unicamente como man de obra para darlle

unha función primordial como consumidor. No momento que este acade a súa idade de xubilación,

respectaranlle os anos cotizados en forma de concesión dunha pensión estea ou non no país de

acollida. Agora ben, se o inmigrante retorna ao seu país, o inmigrante non supón unha carga

especialmente dura para a economía do país receptor. É verdade que cobra unha pensión, que

anteriormente el mesmo contribuíu a sufragar, pero non consume servizos sociais e sanitarios

propios dunha idade avanzada. En definitiva, a integración estaba asegurada a través do traballo

(valorábanse fundamentalmente como estranxeiros que viñan aos países a cumprir uns contratos de

traballo sen máis) pero tamén eran considerados cidadáns de pleno dereito.

A partir da depresión económica de mediados dos anos 1970, este modelo de Estado comeza a

entrar en crise. As fórmulas keynesianas de posguerra parece que xa non son adecuadas para facer

fronte á crise fiscal e económica. Así, formulacións como a crise fiscal, a inflación, o freo ao

desenvolvemento económico, a fin do pleno emprego e a súa substitución polo desemprego

masivo, etc. foron e continúan sendo as principais causas polas que optan moitos autores á hora de

analizar as causas do desmantelamento do Estado do Benestar. Non obstante, baixo este clima

económico negativo, que na década dos 1980 coincide cun aumento das teses ideolóxicas máis

conservadoras (exemplificados na Gran Bretaña de M. Tatcher e os EE.UU. de R. Reagan)

escóndense uns fundamentos ideolóxicos polo cal se pode falar, como diría Mishra (1989), dunha

crise ideolóxica de confianza no Estado de Benestar da posguerra.


47

Coa crise do 1973 a situación mudou de facto tamén para os inmigrantes: o desemprego afectou

tamén a estes colectivos que, precisamente, son os primeiros prexudicados polas políticas de

regulación de emprego. Os países de destino intentaron pechar as súas fronteiras e favorecer o

regreso dos migrados coa intención de alixeirar o saturado mercado laboral. Iníciase así unha nova

etapa restritiva á entrada de traballadores estranxeiros comezando coa ruptura daqueles acordos

destinados ao recrutamento de man de obra do exterior. Como resultado, entre 1973 e 1989, os

fluxos de inmigración entran nunha fase de crecemento máis moderada e inauguramos unha nova

etapa de emigración de retorno (aumento das taxas de desemprego e entrada da primeira xeración

de emigrantes na idade de xubilación). A pesar destes esforzos, moitos estranxeiros optaron por

quedar nos países de acollida e, aínda que numericamente menos numerosas, chegáronse a xerar

novas ondas á Europa occidental máis desenvolvida. É dicir, moitos inmigrantes (empregados ou

non empregados) optaron por quedarse en Europa. Neste sentido non debemos esquecer que aínda

con incremento das taxas de desemprego, hai sectores de produción que demandan man de obra

barata que é cuberta por inmigrantes.

En conclusión, ao tempo que o mercado laboral dos países centroeuropeos deixa de ser atractivo

aos inmigrantes, estes afúndense nunha crise xeneralizada (económica, ideolóxica, do Estado

social…) e os gobernos asumen que non necesitan máis inmigrantes. Nesta situación de crise do

Welfare State, prodúcese un intenso debate sobre inmigración e servizos do benestar. Dende

mediados da década dos 1970, na opinión pública atopamos tres posicións contrapostas (Aparicio e

Tornos, 2002):

1. A postura anti-inmigración. Os servizos do benestar contribúen a aumentar a entrada de

migrantes (efecto chamada) coa consecuencia última de deteriorar a calidade dos fluxos.

Para os defensores desta postura radical, a solución sería o peche absoluto de fronteiras.

2. A defensa incondicional do inmigrante. Defenden o seu pleno acceso aos servizos de

benestar, independentemente dos efectos que produza nos fluxos migratorios e no

mantemento dos servizos.

3. Entendida como unha postura intermedia, unha terceira idea propón a extensión das

políticas de benestar aos inmigrantes pero con limitacións. Estas políticas deben ser

axustadas ao novo contexto, de modo que sexan realmente efectivas para a integración

dos inmigrantes e non produzan efectos non desexados.


48

Na década dos 1980, a integración a través do traballo non estaba asegurada. Ante o fracaso

relativo da política de “peche de fronteiras”, prodúcese un cambio de estratexia que inclúe a

promoción de políticas de integración por parte dos países de destino coa intención de facilitar a

convivencia entre a poboación autóctona e os inmigrantes estranxeiros, mesurar a paz social e

loitar contra a inseguridade cidadá. É dicir, os países máis desenvolvidos de Europa tomaron

conciencia de que os inmigrantes formaban parte das súas sociedades e que era necesario

desenvolver políticas especificamente destinadas a estes colectivos. Pero, non nos enganemos,

tratábase dunhas políticas de integración que naceron como un tema de seguridade, como unha

resposta e un medio de loita contra a conflitividade social.

Desta maneira, a integración do inmigrante entrou no debate político das nacións europeas na

década dos 1980. Por un lado, asistimos ao aumento dos fluxos inmigratorios en Europa a finais

dos anos 1980. Uns fluxos que progresivamente incorporan novas nacionalidades de orixe (ex-

soviéticos, ex-iugoslavos, etc.), novos países de destino (o sur de Europa, fundamentalmente países

tradicionalmente emigratorios como España e Italia), novas categorías de migrantes (refuxiados e

solicitantes de asilo, familiares reagrupados, "temporeros", etc.) e novas relacións internacionais ao

carón da globalización. Por outro, os gobernos están obrigados a reflexionar sobre o papel dun

Estado do Benestar que estaba en pleno proceso de desmantelamento pero que, para a maioría dos

expertos, debería desempeñar un papel primordial nas novas e complexas políticas multisectoriais

dirixidas a facilitar a integración do colectivo inmigrante. O reto é, sen dúbida, complexo pero

tamén apaixonante.

Evidentemente, a situación en España non coincide co proceso xeral en Europa. A ditadura militar de corte fascista que gobernou España durante case catro décadas fixo que a aceptación dos principios do Estado do Benestar fose tardía, precisamente no momento que outras nacións europeas desconfiaban da súa eficiencia e optaban pola progresiva destrución. Polo tanto, a pesar dos esforzos realizados (sobre todo na segunda metade da década dos 1980), o Estado do Benestar en España é débil e está pouco desenvolvido. España asumiu a crise do modelo de Estado social en pleno proceso de construción do mesmo. Coincidindo con esta curta pero intensa etapa de creación e crise do Estado do Benestar en España (1985-1991), o noso Estado mellora considerablemente o seu nivel de desenvolvemento económico e social e intégrase como país de pleno dereito na Unión Europea (1986). Entre outras consecuencias, España incorpórase ao grupo de países que recibe


49

inmigrantes. Agora ben, isto acontece cando moitos dos debates sobre o tema estaban máis ou menos superados en Europa. E é por isto que en España se falou de integración dende o mesmo momento no que se comezou a falar de inmigración. A diferenza de países como Francia ou Alemaña, en España non houbo uns anos de recepción importante de inmigrantes sen estar oficialmente formulada a cuestión da súa integración (Aparicio e Tornos, 2002). Así, o recente do fenómeno e a falta de experiencia explica que as políticas de integración en España estivesen dende o seu inicio directamente influídas polas estratexias desenvolvidas noutros países do noso contorno, sen definir un auténtico modelo en función da nosa propia problemática. A partir deste momento, o debate sobre Estado do Benestar e inmigración é abordable dende diferentes ópticas e perspectivas (figura 5). Como achega ao debate, podemos resumilas en catro reflexións, cando menos polémicas, esgrimidas por Aparicio e Tornos (2002):

a) hai voces que atribúen ás prestacións do benestar a chegada de continxentes que non van a atopar traballo; b) as prestacións por desemprego e a universalidade no acceso e uso de servizos públicos fundamentais produce unha suposta falta de interese por atopar traballo na poboación inmigrante; c) algunhas persoas chegan a preguntarse sobre se as prestacións do benestar non son ás veces utilizadas polos inmigrantes para manter unha vida marxinal dependente e precaria respecto ás sociedades de acollida, pero en realidade pouco integradas e creadoras a longo prazo de bolsas de marxinación; d) en sentido contrario e dende puntos de vista máis integradores e amables, atopamos voces que se preguntan se as institucións do benestar cumpren suficientemente cos inmigrantes no obxectivo de evitar situacións miserables e desesperadas que, a medio ou longo prazo, poden chegar a xerar conflitividade.

Independentemente da opinión de cada persoa e da ideoloxía sobre a que se fundamente, a realidade é que España está agora entre os países europeos con taxa de estranxeiría elevada. Estamos así no momento adecuado para preguntarse sobre as posibilidades de desenvolver políticas públicas estruturadas a partir dun tipo de discriminación positiva. Na actualidade, a integración do inmigrante prodúcese a partir dos mesmos servizos do benestar que existen para os cidadáns nativos. É dicir, a integración dos inmigrantes en España defínese como aquela situación na que estes comparten os mesmos dereitos e obrigas que os españois (Aparicio e Tornos, 2002).


50

En definitiva, é necesario evitar discursos e interpretacións fáciles dun fenómeno moi complexo

que demanda a intervención a partir de políticas multisectoriais que, en clave de discriminación

positiva ou non, loiten contra a exclusión social (entendido como o reverso da integración) do

inmigrante. Os servizos públicos propios do Estado do Benestar desempeñan neste campo un papel

primordial, dada a súa ampla capacidade para intervir tanto sobre as consecuencias desta exclusión

como sobre os factores que producen esa mesma exclusión.

Documents

Inmigración estranxeira e territorio en Galicia · dos mesmos, pasando de fluxos migratorios cara ao exterior, ... fanse eco da preocupación que xera na sociedade, os conflitos