UZTARO, 1 - 1991, 77-103 77

METAL AROAK EUSKAL HERRIAN.

ENEOLITO, BRONTZE, etaBURDIN AROA.

Carlos Olaetxea Elosegi

Arantzadi Zientzia ElkartekoPrehistoria Saileko Kidea

Lan honetan, Aurrehistoriaren barnean Metal Aroak bezala ezagunakdiren Eneolitoa, Brontze eta Burdin Aroa aztertzen dira. Lehenengo zatian,bizileku eta hilerriei dagokien atala aztertzen da, ikuspegi orokor batez.Bigarren zatian berriz, metalgintzari dagokion atala aztertzen dugu,indusketetan azaldutako tresnen tipologiaren bidez. Ondorio bezala,Brontze aroa egun, gure aurrehistoriako zati ezezagunenetakoa dela ikusdezakegu, Eneolito eta Burdin Aroko ikerketak aurreratuagoak daudelarik.

HISTORIA

Inguru klimatikoa eta ekonomia

Gure lan hau Eneolito Arotik BurdinAroaren bukaera arte mugatzen da; hauda K.a. 2.500 urtetik K.a. lehenengomenderarte. Garai horiei dagokienklima bi zati nagusietan bana dezakegu:Subboreala eta Subatlantikoa.

Bi klima-aldi hauetan eguraldia etaingurunearen egoera gaurkoarenantzekoa izango zen. Subboreala (k.a.3.000-750): eguraldi epel etalehorrekoa. Subatlantikoa berriz,Burdin Aroan beroxeagoa eta he-zeagoa izango da.

Ikerketa palinologikoak osoeskasak dira garai hauetarako Euskalherrian. Cristina Peñalba-k Atxuri (N),Belate (N) eta Saldropo-ko (B)turberetan egindako ikerketetan(PEÑALBA, C; 1987) azaltzen denez,badirudi Subborealaren haseranerabiltzen den moduan, Quercetummixtum edo harizti nahasia edukikogenukeela. K.a. 1.500 urteareninguruan Fagus edo pagadiakazalduko liratekeela, garai his-torikoetan Castanea edo gaztanediaketa alekiak azaldu eta zabaldukoliratekeelarik. Ikerketa oso mugatuadenez, turbera horien inguruaridagokio batez ere, eta beste turberabatzutan eta aztarnategi ugarietanzabaldu beharko litzateke ordukoklimaren berreraikuntza egin ahalizateko.

Landare-aztarnak (fruitu edo hazimomifikatu eta erreak) eman dituztenaztarnategiak oso urriak dira eta gure

lanaren azken garaietakoak gainera.Garrantzitsuenak Nafarroako Korteseneta Biasteriko (A) La Hoyan azaltzendirenak ditugu. Kortesen artattikia(mijo) Panicum Milicum azaltzen da,erteuropar jatorrikoa. Mediterraneokobidetik berriz, garia Triticum sp. etagaragarra Hordeum vulgare. Erro-maren etorrerakin guztiz zabalduko daalekien nekazaritza (CATALAN, P:1987).

Alekien azaltze honekin loturahandia dute bai Brontze Aroan etabai Burdin Aroan azaldutakotresna batzuk, nekazaritzaren aztar-natzat hartzen direnak: igitai-zatiakaleki-distiraz leunduak eta baitaesku-errotak ere, hasieran barku--antzekoak eta gero bi zatidunzirkularrak.

Badirudi, halere, nekazaritzak ezduela ehiza guztiz baztertu, baina hauere Eneolito Arotik aurrera gutxitzendoa (ALTUNA, J; 1980).

Azken Brontze Aro eta I. BurdinAroko ekonomia iraupen-ekonomiada, artzantzan eta abelazkuntzaneta oraindik indar handirik gabekonekazal ekintzetan oinarritua. II.Burdin Arotik aurrera eskemakaldatzen joango dira: nekazal arloaindartuz joango da alekien ereitearekinbatez ere. Emaitzak ugaritzeanekoizpen-ekonomia sortzen da,soberan dagoen janariak artisauenlana zilegi egiten duelarik. Ondoriobezala merkataritza eta salerosketaazaltzen hasiko dira, La Hoya-kohiriskan argi ikus daitekeen bezala.(LLANOS, A, 1985).

UZTARO, 1 - 1991, 77-103 78

Lurraren erabilpena eta okupazioa

Sarrera

Metal garai hauetako ezagupenapartziala dela esan dezakegu gauregun.

Kantauriko isurialderako arrazoiaknabariak dira: Paleolito Aroarizuzenduak izan dira ikerketa gehienakedo garrantzitsuenak, beste Aroetaraazken 10-15 urtetan soilik zabaldudiren bitartean. Horrela, miaketak erehaitzuloak eta megalitoak bilatzerazuzenduak izan dira batez ere.

Bestalde, Kantauriko isurialdean,landaretzaren eraginarengatik lurzo-ruaren eraketa-prozesuak azkarragoakizan dira eta estalirik utzi dituzte airezabaleko aztarnategi gehienak.

Horrela, gure lanaren barneangelditzen diren Eneolito, Brontzeeta Burdin Aroko aztarnategiakaztertzen baditugu, ikusiko dugu airezabaleko bizilekuen portzentaia osoeskasa dela haitzuloetako aztar-nategi eta megalitoekin konparatzenbadugu.

Mediterraneoko isurialdean bestearrazoi batzu egon dira egun MetalGarai hauetako bizilekuen ezagupenapartziala izateko (Burdin Arokokastroen salbuespenarekin): Eneolitoeta Brontze Aroko aire zabalekobizilekuek utzitako aztarnak ez diraoso nabariak (gehienetan, soroetanazaltzen diren kolore ezberdinekolurzatiak bezala azaltzen dira).

Badirudi material galkor etaorganikoak erabili zituztela berenbizilekuek eraikitzerakoan (egurra,larrua, landare-zuntzak, e.a.) etahauen aztarnak "txabola-hondoak"deiturikoak, ez dira oso nabariak.Askotan lurraren kolorazio ilunagobatean antzeman daitezke soilik.

Nekazaritza lanek eragin handiaeduki dute horrelako aztarnategietan,azaleko mailak desegin eta saka-banatuz goldearen bitartez.

Dena dela, "suharri-tailerrak"deituriko asko ezagutzen ditugu etahauek askotan garai hauetarikoak izandaitezke, baina gutxitan egin dira motahonetako aztarnategietan zerbait argidezaketen indusketak.

Guzti honen ondorioz, Mediterra-neoko isurialde honetan ere hilobienezagupena bai haitzuloetakoena eta baimegalitoena ere garatuagoa dagobizilekuena baino Eneolito eta BrontzeArorako.

Burdin Aroari dagokionez, arazoaalderantzizkoa da eta azken 25 urtehauetan, ikerketa zabal batekaztarnategi ugari ezagutzera eman du,Bai Araban eta bai Nafarroan. hiriskababestu edo kastro hauen egiturakaskoz ere nabariagoak dira eta baimiaketak eta bai indusketakaurreratuagoak daude, egiturei etahiri-eraikuntzari buruzko ezagu-pena nahikoa garatua dagoelarik.Alderantziz, hilerrien ezagupenaeskasa da eta gerora begira ikerketabeharrezko bezain zabal bat eskatzendu egoera honek.

UZTARO, 1 - 1991, 77-103 79

Eneolito eta brontze arokobizilekuak

Kantauri isurialdean

Nahiz eta ehorzketa-haitzuloakezagunenak izan, baditugu bizilekubezala erabilitako haitzuloak ere.Hauen artean Aro hauetako estrati-grafia argi dezaketenak Santimamiñeeta Arenazako haitzuloak dira, biakBizkaian. Santimamiñeko sekuentziaez da oso erabilgarria aspaldianindustu zelako (ARANZADI, T;BARANDIARAN, J.M.; EGUREN, E;1931). Hilobiratzeko erabili ezdiren Eneolito eta Brontze Arokohaitzuloetako mailak baliogarriakzaizkigu sekuentzia osatzerakoan,baina indusketa gutxi egin dira orainarte, gaur egun bizpahiru martxanbaldin badaude ere. Horrela AntonKoban (Oñati, G.) K.a. 2.500±160urtetan datatutako Eneolitoko mailabat daukagu (ARKEOIKUSKA, 1987)Iruaxpe II-an (Aretxabaleta, G.)Brontze Aroko beste maila bat azaltzenzaigu, zeramika ugari eta brontzezkosastagai bat, gezi-punta eta iltzeekin(ARKEOIKUSKA, 1987). BizkaikoLumentxa haitzuloko Brontze Arokomailak (Lekeitio) zerbait argi dezakegarai ilun honetaz. Iparraldean berriz,Chauchat-ek industutako "Grote duPhare" delakoak (Miarritze, L.)Brontze Erdi eta Azkenaren eza-gupenerako datu interesgarriak emanditzake (CHAUCHAT, C:1984).

Aire zabaleko aztarnategi gutxiezagutzen da eta ezagupen hori osopartziala da gainera, miaketetatik bait

dator. Horrela, are garrantzi handiagoahartzen du Ilso de Betaio-ko hiriskarenindusketak (Sopuerta, B.) (AR-KEOIKUSKA, 1987). Hiriska hauEneolito edo Brontze Arokotzat emandaiteke, eta gainera trikuharriak osougariak diren zonalde batetankokaturik dago, lotura honekgarrantzia handiagotu egiten duelarik.

Gure eritziz, Kantauriko isurialdehonetan Ilso de Betaioren antzekohiriskek ugariagoak izan beharlukete. Honen moduan, trikuharrizonaldetan kokatuak egongolirateke, agian gaur bertan artzain--txabolak eraikita dauden lurrarenazpian.

Mediterraneoko isurialdean

Hegoaldeko isurialde honetan erebizilekuen ezagupena oso partzialada, trikuharri, tumulu eta ehorzketa--haitzuloekin parekatzen badugu.

Bizileku bezala erabilitakoaztarnategien artean aterpeek garrantzihandia hartzen dute Aro hauenezagupenerako. Haitzulo batzuk erebadute garrantzia eta aire zabalekoaztarnategiak orain arte gutxienindustuak dira.

Estratigrafia edo sekuentziaaberatsena Los Husos-eko aterpekoadugu (Kripan, A.), baina gure ustezez da nahikoa Brontze Aroarenbarnean Mediterraneoko isurialdeosorako baliogarria izan daite-keen banaketa kronologikoa egiteko.Beste aterpe batzuren estratigrafialotu beharko litzaioke: Nafarroako

UZTARO, 1 - 1991, 77-103 80

Padre Areso (Bigotzari) eta LaPeña-koa (Marañon) eta ArabakoPeña Largakoa (Kripan); baitahaitzuloetako indusketa berrienBrontze Aroko mailena ere. Solacuevahaitzuloko estratigrafia ere nahikoabaliogarria izan daiteke (Jokano,A.). Aztarnategi guzti hauetanazaldutako zeramiken tipologiaegin beharreko lana iruditzenzaigu ikuspegi ilun hau zerbaitargitzekotan.

Aire zabaleko aztarnategienikerketak bi zuzenbide nagusi emanditzake:

1.- Eneolito eta Brontze Arokohirisken ikerketa:"suharri-tailerrak"horren ugariak izanik ere, ez diranahikoa ezagunak indusketenfaltagatik. Aztarnategi guzti hauenartean ondo berezi beharko litzatekezeintzu diren benetazko hiriskak,hau da, zeintzuk gordetzendituzten etxebizitzen aztarnak(txabola-hondokoak). Horretarakoindusketak beharrezkoak dira kasugehienetan.

Gaur egun Nafarroako Farangortea(Artaxona) eta Muniain de la Solana(Lizarra) izango lirateke adibidenagusiak.

Hauek mendi bizkar baten gaineandaude, erreka batetik gertu; ikatz etaerrautsen aztarnak bistan daude(sukaldeak) eta aizkora leunduak,igitai-elementuak eta esku-errotakazaltzen dira beste materialen artean.(BARANDIARAN,I; VALLESPI, E;1984)

Araban berriz, horietako hiriskabat industen ari dira. Larenke-koaztarnategia da (Mijancas) EneolitoAroan sartzen diren K.a. 2.450±110urtetako dataketak dituelarik.Datatutako maila honen gaineanazaleko maila, guztiz sakabanatua,kanpanantzeko zeramika, igitai--elementuekin, e.a.

Los Llanos-eko trikuharriareninguruan (Kripan,A.) ere izen berekoaztarnategia industen ari da J.I. Vegas,baina Eneolito Aroko materialakugariak badira ere (Batez eresuharrizkoak), ez da oraingozegiturarik azaltzen, eta ezin dezakeguhiriska bat denik ziurtatu.

2.- Burdin Aroko hiriska babestuedo kastroen oinarriko mailen ikerketa:

La Hoya-ko adibidea oso nabariada, zeren K.a. 1.460±90 urteetandatatutako maila bat azaltzen bait da.Gure ustez kasu berezi bat litzateke,horren maila zaharrak ez bait diraazaltzen Burdin Aroko beste aztarna-tegietan. Kasu gehienetan BrontzeAzkeneko mailen gainean azaldukodira Burdin Aroko hiriska hauenmailak (Brontze Azkena eta I. BurdinAroa bereizten oso zaila delarik).

Horrela, bat gatoz I. Baran-diaranekin, Nafarroan Brontze Arokoedo Eneolitoko hiriskatzat jotzenziren Castellar de Javier, Leguineta Leguin Txiki (Etxaurin) etaCerro del Castillo (Kastejon) AzkenBrontze edo Burdin Aroan kokatzean(BARANDIARAN, I; VALLESPI,E;1984).

UZTARO, 1 - 1991, 77-103 81

Burdin Aroko bizilekuak

Burdin Aroan, lurra okupatzeanematen den pausorik garrantzitsuenakastroen eraikuntza da. Aro honenezaugarri nagusiena dela esandezakegu. Kastro hauen sorrerak gizatalde zabal batzuren presentziaadierazten du eta nolabaitekohierarkizazioa edo agintea, lur- etaharri-mogimendu handi horiek(zelaiketak, harresiak) burutu ahalizateko. (LLANOS,A; 1985).

Halere, eta batez ere ikerketen indarezberdinen eraginarengatik, EuskalHerriaren barnean ezberdintasunhandiak nabaritzen dira Kantauri etaMediterraneo aldeko isurialdeenartean.

Kantauriko isurialdea

Bazirudien isurialde honetan,hiriska babestu edo kastroekhutsune handi bat uzten zutela. Urteaskotan zehar, Gipuzkoa eta Bizkaiakokastro bakar bezala Intxur(Tolosa-Albiztur) eta Marueleza(Nabarniz) hartzen ziren. Eta gainera,materialik ez zela azaltzen eta,okupazio eskaseko tokiak bezalaonartzen ziren.

Indusketa berriak hasi direnean(Intxurren X. Peñalver-ek etaMaruelezan L.Valdes-ek zuzendu-takoak) berehala ikusi da BurdinAroko bizileku finkoak izan zirela etaorain bertan egiten ari diren lanekkastro hauetako biztanleei buruz askoargi dezakete.

Orain arteko datuen arabera,zeramika, burdin eta brontzezkoaztarnak azaltzen dira, K.a. I.milurtearen bigarren erdialdeankokatzen diren dataketekin batera.Maruelezaren kasuan zeltiberiareragina ikus daiteke azaltzen direntornuzko zeramiketan. Garai horretakoerritoen berri eman dezakeenGastiburuko Santutegia, Maruelezakodataketen inguruan dabilena, ereindusten ari dira.

Miaketa sistematikoak ere jarri diramartxan bi lurralde hauetan emaitzaezin hobeak ematen hasi direlarik(Bizkaian gutxienez 9 kastro berribadaude eta Gipuzkoan beste bi,Murugain (Arrasate) eta Buruntza(Andoain)).

Guzti honek Burdin Aroko hutsunehura batez ere ikerketen urritasunarenondorioa zela adierazten digu.

Iparraldean berriz, F. Gaudel-en lanbikainak ere emaitza oparoak ekarriditu. Gaztelu deituriko egiturak hiruprobintzietan zabaltzen dira eta 75erairisten dira momentu honetan, nahizeta ezin ziurtatu guztiak BurdinArokoak direnik (Batzu garaihistorikoetan kokatuko bait lirateke).(GAUDEL,F; 1985).

Mediterraneoko isurialdea

Alde honetan lanak aurreratuagoakdaude eta Araban Arabako ArkeologiInstitutuari esker, 25 urtetan lan handiaegin da, bai miaketa eta bai indusketaarloan, Burdin Aroko bizilekuenezagupen zehatzera iritsiz. Nafarroan

UZTARO, 1 - 1991, 77-103 82

ere Kastro ugari ezagutzen dira etaberoietako batzu industu egin dira.

Miaketa eta indusketa guzti hauenondorioz banaketa argi bat nabari da:

I. Burdin Aroa: Azken BrontzeAroko substratoaren gain egongolitzateke. Hiriska batzutan CogotasKulturaren eragina oso nabaria da(Berbeian a.b.), bestetan berriz eraginaPirineoz bestaldekoa izango da. I.Burdin Aro honetan eskuz eginikozeramika azalduko da eta bukaerarteez da burdinezko tresnarik azalduko,brontzea izanik beren tresnatarakoerabiltzen duten metala.

II. Burdin Aroa: Honek berrizzeltiberiar eragin handia edukiko du,La Hoya eta beste azatarnategibatzutan argi ikusten den bezala.

Tornuzko zeramika izango daezaugarri nagusiena eta burdinezkotresnak azaldu eta zabaltzen joangodira. Hiri-eraikuntza oso garatuaegongo da eta salerosketa etamerkataritzaren adibide ugari azaldukodira.

Bukatzeko, "espazioaren arkeolo-giaren" norabideei jarraituz zenbaitikerketa burutuak dira Arabakolurraldeetan. Lan hauek, kastroenartean sare moduko bat dagoelaadierazi dute. Orokorki esango genuke,neurri zabalak dituen hiriska bati ospegutxiagoko eta txikiagoak diren bestebatzu dagozkiola bere inguruan. Datuhonek hiriska nagusi batzu egongozirela pentsatzera garamatza, bestetxikiagoek, bere ingurua beteaz,lurralde-unitateak osatuko lituz-ketelarik.

1. irudia. La Hoya (Biasteri, Araba). Toki honetako populakuntzak izan dituen hirufaseak, marrazki honetan ispilatzen dira. (A. Llanos-en arabera)

UZTARO, 1 - 1991, 77-103 83

Hileta-erritoak

Sarrera

Arkeologoentzat, aztarnategiekematen dituzten datu urriekin,arbasoen eguneroko bizitza eraikitzeanahiko zaila baldin bada, zenbatoztopo gainditu behar izpirituedo arimari dagozkien ekintzakberreraikitzekoan!

Hileta-erritoak aztertzerakoaneginkizun materialak somatuko dituguagian, baina garai horietako gizonenburutik zer pasatzen zen jakitera ezgara inoiz iritsiko, horrela errito hauenizpirituari dagokion zatia galduz.

Horrela, oso zaila egiten zaigubenetan jakitea zergatik, adibidez,Eneolito eta Brontze Aroko gizonbatzu haitzuloetan lurperatuak izatenziren eta beste batzu (ia bizilagunak)trikuharri eta tumuluetan ordea. Edozerk eraman zituen Pirineo aldekoartzaiak trikuharrietan bere ahaideaklurperatzetik, erre eta errautsakharrespiletan gordetzera Burdin Aroan.

Orokorrean esan dezakegulurperatze-erritoa (ehorzketa) Eneolitoeta Brontze Aroan zehar ematen dela,nahiz haitzuloetan, nahiz tumulu edotrikuharrietan. Erreketa partzialaMediterraneoko isurialdeko Ehorzketa--haitzulo batzuetan Brontze AroarenErdialdean azaltzen dela; trikuharribatzuetan ere azaltzen dira hezur errebatzu, La Chabola de la Hechicera-n(Bilar,A.) eta Alto de la Huesera-n(Biasteri, A.). Erreketa eta errausketa

Burdin Aroko erritoak izango diraberriz. Horregatik Aro honetakoikerketa antropologiko guztiakeragotziak izan dira. Halere, gaur egunteknika berriekin hezur erreen aztarnakikertzeko posibilitateak badaude.

Ehorzketa-haitzuloak

Paleolitotik datorren tradizioa badaere, gure lanaren zabalkundekronologiko osoa (ia 2.500 urtetakoa)betetzen duen hilobiratze modua da.Halere, gaur egungo ezagupenekin ezdugu denbora guzti horretan zeharaldaketa handirik ikusten.

Ezaugarri orokorrak hauek dira:

-Kobazuloen artean askotan estueta bajuenak aukeratzen dituztegorpuak uzteko.

-Haitzuloa handia bada, galeria estueta izkutuenak aukeratzen dituzte.

-Sarritan gorpuak haitzuloko lurgainean jartzen dituzte batere zulorikgabe. Haitzuloa berriro erabiliz gero,lehengo hezurrak baztertzen zirentokia uzteko (ARMENDARIZ, A;1983). Gobaederrako haitzuloan(Subijana, A.) ongi ikusten da honenadibidea. (APELLANIZ, J.M.;LLANOS, A; FARIÑA, J; 1964)

Ehorzketa-haitzulo hauetan, Ape-llaniz-ek dioenez, hiru errito bereizdaitezke. Ehorzketa, Erreketa (gorpuaerreta dago baina hezurrak ezagutu egindaitezke) eta Errausketa (gorpua osorikerretzen da errauts hutsak gelditzendiren arte). (APELLANIZ, J.M; 1975).

UZTARO, 1 - 1991, 77-103 84

Teresa Andres-entzat berriz,erreketa hauek neurri praktikoaklirateke gorpu berrientzat toki gehiagolortzeko. (ANDRES, T; 1977)

Ehorzketa-haitzulo hauetanazaltzen diren datuak nahiko urriakdirela esango genuke, Kantauriisurialdean batez ere.

Suharri tresnak Paleolitareraginekoak dira. Zeramikak ososinpleak dira bere formetan etaapaindura eskasekoak (gehien azaltzendena apaindura plastikoa edo buztiñezerantsitako zakartasuna da).

Metalezko tresnak azaltzen dira,batez ere Mediterraneo aldekoaztarnategietan. Beroien arteanaipagarriena Gobaederrakoa da(Subijana, A.) ezten-bilduma ikusgarri

batekin K.a. 1.710. urtean dataturikomailan.

Animalien hezurrak ere azaltzendira aztarnen artean (beste bizitzabaterako elikadura izango lira-tekeenak).

Indusketa berriak behar-beharrez-koak dira aztarnategi hauekdakartzaten bi arazo nagusiei erantzunahal izateko:

-Zer aldaketa eman ziren 2.500urtetan zehar ehorzketa-errito hauetan.

-Nola lotu daitezke garai berdinekotrikuharrietako eta ehorzketa-haitzu-loetako errito hain ezberdinak.(ARMENDARIZ, A; ETXEBARRIA,F; 1983)

2. irudia. EHORZKETA-HAITZULOA. Belako Arkaitza (Alkiza, G) (Armendariz-etik hartua)

UZTARO, 1 - 1991, 77-103 85

Trikuharri eta Tumuluak

Tumuluak aipatzerakoan zenbaitezaugarri finkatu beharra dago:Tumulua lurrez edo harriz eginikoedozein pilaketa izango litzateke.Zehazkiago esanda, hileta-erritobaterako erabilitako pilaketa delaesango genuke. Bainan azaletik ikusitahorietako edozein pilaketa tumulu batdela esatea oso zaila egiten zaigu.Bestalde, trikuharri guztiak jatorriantumulu batez estalirik egoten ziren.

Guzti hau dela eta, gaur eguntumulutzat jotzen diren monumentuasko eta ezberdinak topatzen ditugu:

-Nekazaritza-lanek eraikitako harri--pilaketak (soroetatik ateratakoak).

-Denboraren eta lapurretarenpoderioz ganbararik gabe gelditu direntrikuharriak.

-Benetazko harrizko eta lurrezkotumuluak, batzutan Eneolito edoBrontze Arokoak (Trikuaizti I,Beasain, G.) edo Burdin Arokoak(Urkibi, A.).

-Harri-zirkulu batez inguratutakotumuluak ere azaltzen dira harrespiledo baratzen zonaldetan, Tumulus--cromlech Blot-en esanean. (Bixustia,Zaho II, Pittare, e.a.) (BLOT, J. 1979).

Trikuharrien kopurua 650ingurukoa da. Hauetatik % 45Nafarroan, %14 Gipuzkoan, %14Araban, %10 Bizkaian, %10 Lapurdin,%5 inguru Behe Nafarroan eta %2baino gutxiago Zuberoan. Trikuharri-

-multzo nagusiak, zonalde hauetandaude: Koartango, Gorbea, Errioxa,Agurain, Aizkorri, Altzania, Elosua--plazentzia, Ataun-Borunda, Elgea--Artia, Aralar, Urbasa, Igoin-Akola,Auritz, Artzamendi, Erronkari, etaArtaxona. (BARANDIARAN, I;1988).

Trikuharriei buruz milaka orriidatziak dira jadanik eta orain argitaraberria den A. Armendariz-en EuskalHerriko Dolmenak liburuan gauregungo ezagupen gehienak jasotadaude. Sintesian horrela jaso daiteke:

1-Azken Neolito Aroan (K.a. 3.000.urtean) Euskal Herriko lehensarbidedun trikuharriak eraikitzen dira,Portugaletik etorritakoak, Dueroibaiaren haranetik. Lehen tumuluak etamendiko trikuharriak ere garai honetaneraiki ziren, baina ez dakigu nondagoen hauen jatorria. Garai hauetakoostilamenduak suharrizko mikrolitogeometrikoak, apainduriko hezurrezkoleuntzaileak, e.a. ziren.

2-Neolito eta Eneolito Aroen artean(K.a. 2.500. urtearen inguruan)antzeko ostilamenduak azaltzen dira,baina orain lehenengo gezi-puntak ere,Eneolitoaren ezaugarri den ukitulaunaz eginikoak.

3- Eneolito Aro bete eta aurreratuan(K.a. 2.200etik 1.800era) dirudienezzabalkunde demografiko handi batematen da. Hau da trikuharrien garaigorena. Hilobien ostilamenduetankanpanantzeko zeramikak etaberaiekin erlazionaturik daudenobjetuak azaltzen dira batez ere (kobre

UZTARO, 1 - 1991, 77-103 86

Harrespil edo Mairubaratzak

Cromlech izenaz ezagunak direnmonumentu hauek ugariak diraEuskal Herrian, baina beronenEkialdera mugatzen dira batezere. Gipuzkoako Ekialdean etaPirineo mendizerrako bi aldeetanazaltzen da gehiengoa, Arabaneta Bizkaian ale batzu azaltzenbazaizkigu ere. Euskal Herritikkanpora fenomeno hau Ekialderazabaltzen da Bearne, Oska etaLeridaraino iritsiz. Harrespil edoMairubaratz hauek 600 inguru dira,harrespil tumularrak barne, Nafarroaneta Iparraldean biltzen direlarikgehienak.

Kopuru handi honetatik, ehunenekotxiki bat besterik ez da industu orainarte: Araban, J.I. Vegas-ek Men-diluzekoa eta Gastalamendikoa industuditu; Bizkaian KanpazaulokoaApellaniz-ek industu zuen; GipuzkoanEgiar eta Oyanlekukoak J. Altunak(ALTUNA, J; ARESO, P; 1976) etaMulisko Gainako multzoa X. Peñalver--ek (PEÑALVER, X;1987); NafarroanP. Arresek Soldadu-Harriak, Xanxoten--harriak eta Azpegi izenekoak industuditu.

Iparraldean J.M. Barandiaran-ek 3industu zituen: Mendittipi, Zelai E.eta Zelai Gainakoak: Chauchat-ekMeatzeko Lepoan beste 4, eta J. Blot-

eta urrezko tresna eta apaingarriak,hezurrezko botoiak, arkularienplakak...) eta horrez gain ukitu launekogezi-puntak eta suharrizko tresnak, e.a.

4- Zenbait ostilamenduetan AntzinBrontze-Aroko (K.a. 1800-1700)objektu tipikoak konsideratzen direnak

aurkitzen ditugu. Horregatik garaihorietan oraindik trikuharrietan zenbaitgorpu ehorzten zirela pentsatzen dugu.

Badirudi trikuharriak eraikitzekoohitura Brontze Erdialdean desager-tzen dela (K.a. 1.500. urteareninguruan). (ARMENDARIZ, A; 1988).

3. irudia. Landarbaso III trikuharria (Donostia). Oinplanoa eta sekzioak. (L. del Barrio-ren irudia).

UZTARO, 1 - 1991, 77-103 87

-ek berriz, lan ikaragarria egin du23 monumentu industuz. Hauetakohiruk Erdi Aroko dataketakeman dituzte, hauetatik bi tumulu:Bizkartxu eta Ahiga eta SohandyV harrespila. Beste guztiak K.a.I. milurtean kokatzen dira edo ezdute dataketarik (Kontutan hartubehar da Blot-ek industu dituenmonumentuen artean harrespil,harrespil tumularrak eta tumuluakdaudela, berak fenomeno berarenbarianteak bezala hartzen baitditu). I. milurtekoak izango lirate-keenak hauek dira: Errozate II,III eta IV, Okabe 6, Meatze Aeta B, Sohandy IV, V eta VI,Apatesaro I eta I bis, Bixustia,Pittare, Ugatze, Lohossa, Jatsa-gune, Zuhamendi, Zah II etaMillagate IV.

Indusketa hauetan lortutakoostilamenduak aztertuz BrontzeAzkenean eta Burdin Aroan Kokadaitezkeela ikusten dugu, batezere esanahi kronologiko zehatzaduten ostilamenduak aztertzenbaditugu: Oyanlekuko brontzezkoeraztun eta botoia, Peñas de Oro-kokastroan (Murgia, A.) eta NafarroakoKortes-en aurkitutakoekin parekadaitezke; Sohandy VI harrespileanaurkitutako igitaia Fort Harrouad-ekoLa Tène III mailan aurkitutakoabezalakoa da; Errozate IIIan aur-kitutako lantza-pusketa La TèneI edo IIkoa izango litzateke.Bixustiako harrespil tumularreanazaldutako zeramika (errautsakgordetzen zituena) I. BurdinAroan Akitania edo Languedoc-enazaltzen diren bezalako urna bat da.

C14ren bidez egindako dataketagehienak K.a. I. milurtean kokatzendira. Zuhamendiko tumulua dazaharrena 990±100 urtetako data-ketarekin eta Millagate IVekoaberriena K.a. 170±60koarekin. Gero,beste hiru dataketa garai histori-koetakoak dira. Honek bi arrazoi izanditzake:

1- Iraupenarena: hileta-erritohonek gutxienez Erdi Arorarte iraungozukeen.

2- Monumentu hauek eraiki eta urteasko pasa ondoren berrerabiliak izangoziren (hau da Erdi Aroan).

Blot-ek lehenengo eritzia manten-tzen du eta Erdi Aroko monumentohauek ezberdinak direla dio,arduragabe eraikiak Burdin Arokoharrespilekin konparatzen baditugu.(BLOT, J; 1981).

Azkenez, Millagate IVekoharrespilaren indusketak eta ondorengoikerketak bide berriak irekitzen ditu.Harrespil honetan harrizko kutxa batenbarnean errausketa-aztarna ugari bilduzen, hezur-pusketa batzu tartean.Hezur-pusketa horiek aztertuz gizonzahar baten hilobia zela jakitera iritsidira, ikerketa antropologikoaren bidez(DUDAY, H; 1988). Beraz, badakiguharrespil edo baratzak hildakoenerrautsak lurperatzeko eraikitzen zirenmonumentuak zirela, Burdin Aroanzehar eraikiak gehienak.

Halere, Oyanlekun (Oiartzun, G.)eta Millagate IVean argi badago hilobimoduan erabiliak izan zirela, beste

UZTARO, 1 - 1991, 77-103 88

Burdin Aroko hirisken hilerriak

Lehenago aipatu dugun bezala,harritzekoa da Euskal HerrikoMediterraneoko isurialdean BurdinAroko hainbeste bizileku ezagutu etazein hilerri gutxi ezagutzen diren.Hipotesi ia segurutzat jo daiteke kastrobakoitzari gutxienez hilerri batdagokiola esatea. Orain dela biurterarte berriz, bi bakarrik ezagutzenziren, La Atalaya Nafarroako Kortes--en eta La Torraza (Baltierra, N.) LaHoya-ko hilerria (Biasteri, A.) aurkituzen arte.

-La Torraza: Benetazko urna-landabat da. Zeramikaren barnean gorde-tzen ziren hildakoaren errautsakontzitxo txiki batzurekin batera.Atu metalikoak azaltzen dira,seguraski hildakoek berekin zerama-tzatenak errausketarakoan (orratz,botoi, giltzaorratz, e.a.) Maluquer--ren ustez I. Burdin Aroarenbukaerakoa litzateke. (MALUQUER,J; 1953)

-La Atalaya: Beste urna-landa batdugu. Errautsek gordetzen zituztenzeramikak lurraren gainean ezarritazeuden batere ezaugarririk gabe.Hemen ere tornuz eginiko urna etaestalki bat azaldu ziren. Atumetalikoak oso aberatsak ziren (orratz,giltzaorratz, eskumuturreko, e.a.).Maluquer-ek Kortes-eko PIb deiturikomailarekin parekatzen du (K.a. 450-350) (MALUQUER, J;1956).

Bi hilerri hauek Epilan, Zaragozanaurkitzen den Cabezo de Ballesteroshilerriaren parekoak dira, bertan K.a.V. mendeko dataketak (keltiberiareraginaren haserakoak) lortu direlarik.Hauek denak Urna-Landa Berantiarrakbezala konsideratzen dituzte ikertzailegehienek. (ALVAREZ, P; PEREZARRONDO, C; 1987)

-La Hoya-ko hilerria: 1986. urteanazaldu zen mahasti batzu alda-tzerakoan. Goldeak nahiko hondatutautzi zuen aztarnategia. Halere, tokibatzuetan, jatorrizko lekuan zeuden

harrespil askotan, lurperatzen zutenaegurrikatz hutsa izaten zen. Argi dagogorpuaren errausketa ez zelamonumentuan bertan egiten, azaltzendiren ikatzen kopurua oso txikia baitda.

Hilobiratzeko modua ehorzketatikerrausketara nola pasa zen eta zereneraginarengatik, oraindik erantzunikgabeko galdera da; baina errito berrihonen funtsean indoeuropar eraginberezi bat dagoela soma daiteke.

4. irudia. Millagate IV harrespilaren sekzioa. Bertan ikus daiteke errautsak gordetzenzituen harkutxa. (Blot-etik hartua).

UZTARO, 1 - 1991, 77-103 89

harriak eta hilobiak. Harriak zutikajarriak azaltzen ziren eta hauetakobatzu lerro geometrikoz apainduak.

Jasotako ostilamendua ikusgarriada, 300 bat pieza berezirekin.(Ezkutuen "umboa"-k, lantzak,sastagaiak eta bere zorroak MonteBernorio motakoak, giltzaorratzak,"afalkata" moduko labanak, La Tènekulturako ezpatak, zintzarriak, e.a.)(ARKEOIKUSKA, 1987)

Badirudi hilerri hau oso bereziadela, hilobi guztiak gerlarienak baitdira.

Metalurgiaren hasera eta garapena

Sarrera

Metalurgiaren hasera eginahaltekniko askoren ondorioa izan zen.Brontzearen kasuan, galdaketarenmaisutasunera iristeko pauso asko emanbehar izan ziren. Bost pauso nagusiberezi dituzte Gallay eta Lahouze-kMediterranioaren ekialde eta Mesopo-tamiarako batez ere (GALLAY, A;LAHOUZE, M.N.; 1976):

1- Kobre eta urrezko mineralenmailukaketa.

2- Kobrearen oxido eta karbonatoenerredukzioa.

3- Urtze oxidatzailea eta kobrearengaldaketa.

4- Artsenikoz osaturiko kobrea.5- Brontzearen lorpena.

Pauso guzti hauek ezin dira bereziEuskal Herriaren kasurako, gaur egun

ditugun datuak oso urriak izanik.Kobrezko eta brontzeko tresnakazaltzen dira, bai, baina gehienetanestratigrafiarik gabe. Ezagutzenditugun kobrezko eta brontzezkoaizkora gehienak lurrazalean azaltzendira eta kasu askotan ezin duguzehaztu non aurkituak izan diren ere.

Material guzti hauek aztertzeko bimetodologia ezberdin baliozkoakzaizkigu: sailkapen tipologikoa etaanalisi espektrografikoak batez ere.

Bi hauek erabili izan ohi diraEuskal Herrian agertutako tresnakazaltzeko, baina eragozpen etasalbuespenak eduki ditzakete:

Sailkapen tipologikoa. Ezin diogubeti atxeki balore kronologiko zehatzbat (Aizkora launak ez dira kasuguztietan ertzdunak baina zaharragoaketa Burdin Aroan ere azaltzen dira).Bestalde, tipologikoki berdinak direnaizkora launak, konposaketaren aldetikzeharo ezberdinak izan daitezke.Analisien bidez ikusten da aizkoralaunak batzutan kobrezkoak direla etabeste batzutan brontzezkoak, hau da,Aro ezberdinetakoak.

Analisi espektrografikoak: Analisihauen bidez materialen konposaketajakiten dugu. Konposaketa horiaztertuz brontzea lortzeko eta kobreariestainurik apropos erantsi zaion jakindezakegu, datu hauek osointeresgarriak direlarik.

Baina analisi hauen bidez besteinformazio bat ere lor daiteke. Hau da,kobrearen zaborrak aztertuaz kobre

UZTARO, 1 - 1991, 77-103 90

horrek zer jatorri duen jakin ahal duguhorretarako kobre-meategiak ere ondoaztertuaz. Irlandako kobreak zilar--hondarrak edukiko lituzke, Iberiarpenintsulakoak artsenikozkoak e.a.talde teknologiko eta kulturalezberdinak osatuz.

Halere, kontu handiarekin erabilibehar dira datu hauek, batez erezonalde txikietako produkzioaaztertzerakoan kobrezko meategienezagupen osoa eduki gabe, zerenbertan egindako tresnak kanpotikekarritakoak bezala azaldu baitdaitezke.

Beste batzutan tresna berriakegiteko tresna zaharren urtuketaerabiltzeak nahastera eraman gaitzakejatorri ezberdineko brontzeak galda-keta berdinean azaltzerakoan.

Euskal Herriko brontzezkotresneriari dagokionez, analisi berriakeginez bere doktoradutza-tesia burutuberria du Luis G. Valdes-ek. Lanhonek anitz gauza argi dezakezailtasunez betetako ikerketa hauetan(G. Valdes, L. 1988)

Urrearen metalurgia

Urrezko pipitak, lurretik hartubezala, mailuaren bidez zapal daitezkeijelkiak lortzeko. Hau izango litzatekemetalaren lehen erabilpena, "sensustricto" metalurgia ez bada ere (ezlitzateke egongo beroak eragindakofuntsezko aldaketarik).

Urrearen erabilpen hau Neolitoarenbukaeran azaltzen bada ere, Eneolito

Aroan zabaltzen da. Euskal Herrian,eta azken aro honetarako, lau adibidedauzkagu: lau urrezko kunder, ijelkitxiki bat biribilduz lortutakoak.Horietako bi Trikuaizti I tumuluan(Beasain, G.) aurkituak izan dira(ARMENDARIZ, A. 1988), beste batSakuloko trikuharrian (Isaba, N.)(BARANDIARAN, I.1984) eta azkenaIthé II deituriko trikuharrian(Alzuruku, Z.) (EBRAD, 1982).

Hau urrearen lehen erabilpenaizango litzateke. Aurrerago benetazkometalurgia bat azalduko da, urrea urtueta beste metal batzurekin aleatuztresna edo bitxiak egingo direnean.Horrela badirudi Ausokoiko trikuha-rrian (Aralar, G.) aurkitutako eraztunaBrontze Aroaren erdialdekoa izangozela, zilarra erantsi bait ziotenurtzerakoan.

Oraindik aurrerago, Burdin Aroan,herri indoeuroparrak benetazkomaisutasuna lortu zuten urrearenmetalurgian, zenbait kasutansalerosketa ere azaltzen delarikErteuropako jatorriko materialakEuskal Herrian azaltzen zaizkigunean,Axtrokiko ontziekin (Eskoriatza, G.)gertatzen den moduan. (BARAN-DIARAN, I. 1975).

Kobrearen metalurgia

Kobrearen galdaketa lortzeko 1.083graduko tenperatura lortu behar da.Labearen eta su indartsu baten beharraeskatzen du honek. Badirudilurrontziak egiteko erabiltzen zirenlabeen eboluzio normala izandaitekeela kobrea urtzeko labearen

UZTARO, 1 - 1991, 77-103 91

aurkikuntza (CAMPS, G; FABRE,G.1980). Urtutako kobrea aurretikprestaturiko moldetara isurikolitzateke. Molde hauek gehienetanhare-harrizkoak izaten dira.

Teknologia hau Eneolito Aroan etaAintzinako Brontzean erabili ohi zeneta kobrez eginiko tresna ugarienakhauek ziren: aizkora launak, mihi--sastagaiak (kirten gisara mihi batduten sastagaiak), gezi- edo lantza--puntak (Palmella deiturikoak batezere), sekzio karratu edo biribilekoeztenak eta apainduriko tresnak(kobrezko kunderrak).

Euskal Herrian lan hauek bertanegiten zirela baieztatzeko eta tresnaguztiak merkataritzaren bidez iritsiakez direla ziurtatzeko oso datu gutxidugu: J. Merino-k Mugasorokotrikuharriaren inguruan (Elizaburu, N.)aurkitutako aizkora launak galdatzekomoldea (MERINO, J. 1965) etaUrtiagako koban (Deban, G.)aurkitutako kobrezko lingote batizango lirateke soilik.

Alderantziz, kobrezko tresna ugariazaltzen da Euskal Herrian zeharsakabanaturik. Askotan, trikuharrienatu edo ehorzketa-haitzuloen atuetan;beste askotan berriz, (batez ere aizkoralaunen kasuan) batere estratigrafiarikgabe (hots, datu kronologikorik gabe).

Brontzearen metalurgia

Brontzea, kobrearen eta beste metalbaten arteko intentziozko aleazioa delaesan dezakegu. Beste metal haugehienetan eztainua izaten da %10

inguruan dabilen proportzioan.Bestetan, bigarren metal hau berunaizan daiteke.

Brontzearen abantailak nabariakdira: aleazio hau kobrea bainogogorragoa da, gutxiago erdoiltzen daeta errazago jasaten ditu urtuketaeta galdaketa. Gainera brontzeamailukatuz lor daitekeen txapakobrearekin lortzen dena bainogogorragoa eta finagoa da.

Brontze Aroko aztarnategietanEuskal Herrian ez dira hainugariak brontzezko tresnak. Gaineramaterial gehienak analizatu gabedaude eta ezin da berezi eakobrezkoak edo brontzezkoak diren.Aurrerago, tipologia aztertzerakoanaipatuko dugun bezala, ikusikodugu kobrezko tresnen bilakaeradirela brontzezko materialak.Aizkorak, haseran launak etakobrezkoak izango dira, geroaizkora launak brontzez eginakazalduko dira, aizkora ertzdunak etataloidunak beti brontzezkoak izanez.Eztenak kobrezkoak izateagatikbrontzezkoak izatera pasako diramota bereziak azalduz.

Brontzeko materialen arteangarrantzi handia edukiko duteapaingailuek. Trikuharrien haserakogaraietan kobrezko kunder, eraztun etaeskumuturrekoak azaltzen bazirenostilamenduetan, Brontze Erdian,brontzezko apaingailuak zabaltzenjoango dira objektu berriak azalduz etaBrontze Azkenean eta Burdin Aroanzehar garapen handia lortuko dutemaisutasun handia azalduz orratz,

UZTARO, 1 - 1991, 77-103 92

giltzaorratz, botoi, gerriko-plaka etabeste tresna asko egiterakoangarai horietako brontzegileek.Maisutasun hori lortzeko aleaziohoberenak eta teknika berriak erabilikodituzte, argizari galdua deritzonteknika bezalakoak (RAURET, A.M.1976).

Kobrezko eta brontzezko tresnak

Puntu honekin jarraitu aurretikesan beharra dago gure asmoaez dela tipologia zehatz bat egitea,baizik eta Euskal Herrian azal-dutako tresnak ohizko tipologietannon kokatuko liratekeen edonola izendatuko liratekeen azaltzea.(PEREZ, C.L; LOPEZ DE LACALLE, C. 1986); (BRIARD, J;VERRON,G. 1976); (NICOLARDOT,J.P; GAUCHER, G. 1975).

Aizkorak

-Aizkora launak: zaharrenakdirateke, baina bere tipologia zertxo-bait aldatuz oso luze irauten dute.

Badirudi aizkora launen barneansailkapen bat egin daitekeela.Txikienak eta sekzio angeluzuzen--konbexukoak zaharrenak lirateke;beranduago Argar modukoak edukikogenituzke Aitzin Brontzean etaBrontze Erdian (Handiagoak,aho kurboekin eta sekzio ange-luzuzenekin; azkenean zizailuantzekoaizkorak egongo lirateke, estu etaluzeak ia sekzio karratukoak,hauek Brontze Erdi eta Azkenean(PEREZ, C; LOPEZ DE LA CALLE,C. 1986).

Analisien bidez ere aizkora launeniraupen hori argi ikus daiteke.Nafarroako "Camara de Comptos"deritzon aizkora-bildumako aizkoralaunetatik sei brontzezkoak bait dira.

Iraupen hori Burdin Arorarteluzatuko litzateke, zeren KortesekoPIIb mailaren zoruan, Maluquer-ekBrontze Azkentzat jotzen dituenzizailu-aizkorak galdatzeko bi moldeazaltzen bait dira. (MALUQUER, J.1985). Mendiluzeko harrespilean ereaizkora launak galdazeko beste moldebat azaltzen da (SAENZ DEBURUAGA, A. 1985) eta Gardelegiko(A.) zulo-gordailuan ere azaltzen baitda beste aizkora laun bat.

Euskal Herrian azaltzen zaizkigunadibideei begiratuz, talde garrantzi-tsuenetakoa dela ikusten dugu.Denetara 24 aizkora azaldu diraorain arte: Gipuzkoan 1 (Oñatin)(ARMENDARIZ, A. 1984); Bizkaian6 (Markinan 2, Urberuagan 2 etaGueñesen beste 2) (APELLANIZ, J.M.1966); Araban 5 (Elvillarren, Delikan,Donanen eta Villodasen 2)(APELLANIZ; J.M..1966) (LLANOS,A. 1970); Nafarroa Beherean 1(Isturitzen (BLANCK, 1985) etaNafarroan 11 (Etxaurin, Huitzin,Navascuesen eta "Camara deComptos" deritzon bilduman, jatorriezezaguneko beste 8) (BARAN-DIARAN, I; VALLESPI, E. 19842)(SANGMEISTER, E. 1961).

-Aizkora erztunak: brontzezkoakdira kasu guztietan eta Brontze Erdiankokatzen dira. Mota honetako adi-bideak eskasagoak dira: Gipuzkoan 2;

UZTARO, 1 - 1991, 77-103 93

Zabalaitzeko Urbian eta PetrinaitzekoaOñatin (ARMENDARIZ, A; 1984).Nafarroako "Camara de Comptos"bilduman 2 ditugu eta KasedakoBardeetan beste 2 (ONA, J.L; PEREZ,J.A. 1985). Lapurdin berriz, Faardikoharrian (Saran) 1 azaldu zen(UGARTECHEA, J.M. 1966).

-Aizkora taloidunak: hauek BrontzeAtlantikoan Galiza eta Portugal aldeanoso ugariak dira. Hemen Brontze

Azkenean eta Burdin Aroan azaltzendira, aurrena helduleko bakarrekoaketa gero bikoak. Adibide bezala, bestebatzuren artean Gipuzkoan Larragain-goa daukagu Arrasaten (ALTUNA,J.1979). Araban Urriolen (Trebiño),(ESTAVILLO, D. 1975), Portillakokastroan (Cividad) eta Henayokokastroan (Dulantzi) (LLANOS, A.1970) azaltzen dira. Nafarroan Iruñeainguruan aurkitutako beste 3 ere badira(CASTIELLA, A. 1977).

5. irudia. Kobrezko eta brontzezko aizkorak. 1-Huitziko aizkora launa (Nafarroa) (PerezArrondo, C; Lopez de calle, C-tik hartua). 2- Petrinaitzeko (Urbia, G.) aizkoraerztuna (Armendariz-etik hartua). 3- Larragaingo bi heldulekudun aizkora taloiduna(Arrasate) (Altuna-tik hartua).

UZTARO, 1 - 1991, 77-103 94

Mihi-sastagaiak

Hauen eboluzioa Gobaederrakooin sinpleko sastagaietatik (nonmihia ez bait da nabaritzen)San Martineko trikuharriko mihi--sastagai erztuneraino doa. Azke-neko honetan mailuaren bidezmihia loditua eta sendotua egongolitzateke.

Analisiek diotenez denak kobrez-koak dira aintzinatasuna adieraziz.Eneolito Aroan eta Brontze Aitzineaneginak izango ziren.

Errematxedun sastagaiak BrontzeAitzinean azaldu eta batez ere BrontzeErdian ugarituko ziren.

Mihi-sastagaien adibideak ugariakdira Euskal Herrirako eta garrantzihandia dute, batez ere estrati-grafiaren barne eta dataketarekinbatera azaltzen direnak. Horrela13 azaldu dira (Hego Obionetakoadesagertu delarik): GipuzkoanUrtaoko kobazuloan (Oñati) 2(ARMENDARIZ, A; ETXEBERRIA,F. 1983) eta Aitzbitartekoan(Errenteria) beste 1. NafarroanGoldanburuko trikuharrian (Gorriti)1. Araban, Herrerako mendatekoHaizpeko Hilobian (Samaniego) 1,Los Husos-eko IIB1 mailan (Bilar )beste 1, San Martineko trikuharrikoIII. mailan (Biasteri) beste 1 etabukatzeko Gobaederrako Ehorzketa-haitzuloan (Subijana) beste 6(hauetatik bi pusketa) 1.710±100 B.C.urteetan datazioaren inguruan ibilibehar dutenak.

Eztenak

Perez de Arrondo-k eta Lopez de laCalle-k egiten duten ikerketarijarraituz (PEREZ, C; LOPEZ DE LACALLE, C. 1986) orokorki hiru taldeezberdinetan bana daitezkeela esandezakegu:

-Piriniotako Eneolito Aroko eztentxikiak: Ia beti Eneolito Arokoostilamenduekin batera azaltzen dira(10 eta 90 mm-ko luzera, sekziobakarra karratu eta borobila, 2mm-kolodiera). Adibideak: La Cañadakotrikuharrian (Urbasa, N.) azaltzendiren 2 eztenak, Debata Realengokotrikuharrikoa (Aralar, N.), Etxaurikokobazulokoa (Etxauri, N.), PadreAreso aterpekoa (Bigotzari, N.).Araban ere azaltzen dira: Alto de laHuesera-ko trikuharrian (Biasteri),Surubi-Allarango tumuluan. Sola-cueva-ko eztenak tipologiazhemen sartu badaitezke, badirudiberanduagoko iraupenak direla.

-Fontbuisse-Gobaederra motakoeztenak: Bigarren momentu batetanezten luze eta lodiagoak egingo zirenFontbuisse taldearen eraginpean edo(Frantziako hegoekialdean). Eztenhauek K.a. 1.700 eta 1.500 urteenartean koka daitezke, hau daEneolitoaren bukaeran eta BrontzeAitzinean. Adibide nabarienakGobaederran (Subijana, a.) edukikogenituzke. Sekzio karratukoak diragehienetan, batzutan sekzio bikoitzakarratu-borobila azaltzen bada ere.Talde honetan Los Husos-eko aterpeko(Bilar, A.) eztenak eta HerrerakoMendateko aizpeko hilobikoa

UZTARO, 1 - 1991, 77-103 95

6. irudia. KOBREZKO MIHI-SASTAGAIAK. 1 eta 2. Gobaederrako oin sinplekosastagaiak. (Subijana, A.). 3. Goldanburuko oin lodiko sastagaia (Gorriti, N.) 4. SanMartin trikuharriko mihi-sastagai erztuna (Biasteri, A.). (Perez Arrondo, C; Lopezde Calle, C-tik hartua).

UZTARO, 1 - 1991, 77-103 96

(Samaniego, A.) 187mm-koa eta sekziohirukoitzekoa sartuko genituzke.

-Iparrorratzak (Alènes losan-giques): Badirudi kanpotik ekarrita-koak direla, edo behintzat Erteuropakoeragin handia dutela, brontzezkoakdira beti. Kronologikoki Brontze Erdieta Aitzinean kokatzen dira.

Euskal Herrirako hiru kasuditugu: Bizkaian Santimamiñekokoban (Kortezubi) azaldutakoa,Gipuzkoan I. Uelogoenako triku-harrian (Aralar) azaldutakoa(APELLANIZ, J.M. 1973) etaNafarroako I. Obionetako trikuharrian(Aralar) azaldutakoa.

Gezi-puntak

Gezi puntekin bi talde handi eginditzakegu:

-Lehenengo taldea Palmelladeituriko gezi-puntek osatuko lukete(oin sinple eta txorten batezosaturikoak), gehienetan kanpanan-tzeko zeramikekin azaltzen dira.Euskal Herrirako adibideak hauekdira: Sakulo-ko trikuharrian azalduziren bi gezi-puntak (Isaba, N.), SanSebastián Sur (Catadiano, A.)trikuharrian azaldutakoa eta Los Husosaterpeko IIB 3 mailan (Bilar, A.)azkenekoa.

Baratzeko Errekako punta(Auritzperri, N.) eta El Sotillotrikuharrikoa (Biasteri, A.) lehenagoaipatutakoak baina beranduagokoaklirateke.

-Bigarren taldea txorten etahegaltxodun gezi-puntek osatukolukete. Iraupen handia dute, etaBrontze aitzinean azaltzen hasten

7. irudia. GEZI-PUNTAK. 1 eta 2. Sakulo trikuharriko "Palmella" gezi-puntak (Isaba, N.)3 eta 4. Lamikelako haitzuloko hegaltxo eta txortendun gezi-puntak (Contrasta,A.) 5. Hego Obionetako trikuharriko hegaltxodun eta txorten luze eta topedungezi-punta. (Aralar, N.) topedun (PEREZ ARRONDO C; LOPEZ DE CALLE,C-tik hartua).

UZTARO, 1 - 1991, 77-103 97

badira Burdin Arorarte iraungo dutelabaiezta daiteke. Hauen eboluzionormala txorten eta hegaltxo zuzenadutenetatik hegaltxo zorrotzagoakdituztenetara doa; azkenean, txortenluze eta topedunak egongo lirateke.Gezi-punta hauek hasieran kobrezkoakbadira, pixkanaka brontzezkoak izaterapasatzen dira.

Bigarren talde horretarakoadibideak ugariagoak dira: Nafarroan:Cerro Viejo-ko haitzuloan 1 (Lezaun),La Mina de Farangortea trikuharrian 1(Artaxona), Hego ObionetakoTrikuharrian 1 (Aralarren) (Honentipologia oso aurreratua da txorten luzeeta topeduna bait da; halere, analisienbidez kobrezkoa dela ikusten dugu),Tirapun ere beste bat azaltzen da.

Araban: Alto de la HueserakoTrikuharrian 1 (Biasteri), Lamikelakohaitzpeko hilobian 2 (Contrasta) etaHego Legaireko Trikuharrian beste bat.

Gipuzkoan: Ausokoi-ko Triku-harrian 1 (Aralar) (APELLANIZ, J.M;ALTUNA J., 1966)

Bizkaian: Kurtzia-ko aire zabalekoaztarnategian (APELLANIZ, J.M.1973).

Apaingailuak

Apaingailu asko azaltzen dirakobrez edo brontzez egindakoak:eraztunak, eskumuturrekoak, kun-derrak, e.a. Eneolito eta Brontze Aroanbatez ere. Halere, apaingailu horiekgarapen osoa edukiko dute BrontzeAroaren bukaeran eta Burdin Aroanmaisutasun osoa azalduz eta tresna--mota ezberdinak ugalduz.

Eneolitoko, eta Brontze Erdiraino-ko apaingailuen adibide ezagunenakeraztun, eskumuturreko eta kunderrakdira. Aralarko Trikuharrietan biltzendira adibide gehienak.

Eraztunak: Kalparromuñobarre-nako trikuharrian (Aralar, G.)Armendiako trikuharrian (Uharte, N.)(BARANDIARAN, I; VALLESPI, E;1984) eta La Chabola de la Hechicera--ko trikuharrian (Bilar, A.)(APELLANIZ, J.M; 1973)

Eskumuturrekoak: Aranzadi-kotrikuharrian (Uharte, N.), DebataRealengo-ko trikuharrian (Aralar, N.)eta Zubeintako trikuharrian (Uharte,N.) (BARANDIARAN, I; VALLESPI,E; 1984). Baita ere Lamikelakoaterpean ere (Contrasta, A.) etaArantzazuko haitzuloan (Partzoneria,G.) (ARMENDARIZ, A; 1983).

Kunderrak: Nafarroako Arzabal etaZubeintako trikuharrietan azaltzendira (Uharte) eta La Chabola de LaHechicera-ko trikuharrian (Bilar, Araba).

Oso luzea litzateke BrontzeAzkeneko eta Burdin Aroko apain-gailuen zerrenda osoa ematea osougariak direlako. Halere, Arabakoakzehatz-mehatz jasota daude PatriciaCaprile-k Estudios de ArqueologíaAlavesa 14garren alean argitaratutakolanean. (CAPRILE, P; 1986).

Burdinaren metalurgia

Burdina lortzeko eman beharrezkopauso garrantzitsuak hauek lirateke:

UZTARO, 1 - 1991, 77-103 98

1-Burdinaren urtze-tenperaturarenazpitik, burdin mea erreduzituz, labebajuaren eta egurrikatzen bidez burdinbelakia lortzen da.

2- Lortzen den belaki honi sarra etaaroltasuna kentzen zaio mailukatuz.

3- Ateratako metal hau 800 edo 900gradoraino berotuaz eta mailuaz landaiteke forjaketaren bidez, nahi zaionforma emanez eta burdina sendoagobat lortuz bidebatez.

Euskal Herriko aztarnategieibegiratuz, Korteseko PIIb mailanazaltzen dira burdinazko tresnazaharrenak, Maluquer-en esanetan K.a.650-550 urteetan sartuko liratekeenak.Badirudi halere, data hauek zaha-rregiak direla, zeren burdinarenmetalurgiarentzat Ebro Haranekobidea onartzen badugu, Kortesekoburdinaren hasera gutxienez K.a. VI.mendearen erdialdean kokatu beharbait genuke. (Mediterraneo aldeanAgullana eta Molako hilerrietanazaltzen diren tresnak gehienez K.a.VII. mendearen erdialdekoak bait dira)(ALVAREZ CLAVIJO, P; PEREZARRONDO, C; 1987).

Ukatu ezin dena, orain artedauzkagun datuen arabera, E.H.anburdinaren metalurgia I. BurdinAroaren bukaeran azaltzen dela eta II.Burdin Aroan garatzen dela indarhandiz zeltiberiar eraginez (La Hoya).Beraz, I. Burdin Aroa ez litzatekeizango teknologiaren aldetik"benetazko Burdin Aro bat", ugarienerabilitako metala brontzea litza-tekeelarik. (RAURET, A.M. 1976).

Horrela, II. Burdin Aroan burdinmetalurgia garatu bat azaltzen zaigu,zenbait erreminta egitera etaarmagintzara zuzendua batez ere,apaingailuak brontzez egiten jarraitzendutelarik.

Burdinezko tresna hauen arteannekazaritzarako direnak izango diraugarienak La Hoya-ko aztarnategian(Biasteri, A.) azaltzen den bezala:sarde, igitai, sega, haitzur, haitzurtxo,e.a.

Tresneria guzti honek ez dualdaketa handirik jasango Erdi Aroarenbukaerarte, jada garai historikoetan.

UZTARO, 1 - 1991, 77-103 99

Bibliografia

ALTUNA, J; Hallazgo de un hacha de la Edad del Bronce en Mondragón.Munibe 31. 279-280. Donostia. 279-280. Donostia, 1979.

ALTUNA, J; Historia de la domesticación animal en el Pais Vasco desde susorígenes hasta la romanización. Munibe 32. 1-163. Donostia, 1980.

ALTUNA, J. ET ALII; Carta arqueólogica de Guipúzcoa. Munibe 34. 1-242 +carpeta. Donostia, 1982.

ALVAREZ CLAVIJO, P. eta PEREZ ARRONDO, C.L; La cerámica excisa dela 1ª Edad del Hierro en el Valle Alto y Medio del Ebro. Instituto deestudios riojanos. Logroño, 1987.

ANDRES, T; Las estructuras funerarias del Neolítico y Eneolítico en laCuenca Media del Ebro. Principe de Viana 146/147. Iruñea, 1977.

APELLANIZ, J.M; El hacha de Delica y las hachas de metal en el País Vasco.Estudios de Arqueología Alavesa 1. 127-137. Gasteiz, 1966.

APELLANIZ, J.M; Corpus de materiales de las culturas prehistóricas concerámica de la población de cavernas del País vasco meridional.Munibe Supl. 1-136. Donostia, 1973.

APELLANIZ, J.M; El grupo de Santimamiñe durante la prehistoria concerámica, Munibe 28. 1-136. Donostia, 1975.

APELLANIZ, J.M. eta ALTUNA, J; Excavaciones en dólmenes de Guipúzcoa.Munibe 18. 167-184. Donostia, 1966.

APELLANIZ, J.M. eta ALTUNA, J; Memoria de la 2ª y 3ª campaña deexcavaciones arqueológicas en la cueva de Arenaza I (San Pedro deGaldames, Vizcaya.) Noticiario Arqueológico Hispano 4. 158-199.Madril, 1975.

APELLANIZ, J.M., LLANOS, A. eta FARIÑA; Cuevas sepulcrales de Lechón,Arralday, Calaveras y Gobaederra. E.A.A. 2. 21-47. Gasteiz, 1964.

ARANZADI, T; BARANDIARAN, J.M. eta EGUREN, E; Exploraciones en lacaverna de Santimamiñe. 2ª memoria Los niveles con cerámica y elconchero. Bizkaiko Foru Aldundia. Bilbo, 1931.

UZTARO, 1 - 1991, 77-103 100

ARKEOIKUSKA; Araba. Indusketak. La Renke-ko aztarnategia. 14. orr, 1985.

ARKEOIKUSKA; Gipuzkoa. Indusketak. Anton koba-ko aztarnategia. 34-36 orr.1987.

ARKEOIKUSKA; Gipuzkoa. Indusketak. Iruaxpe III. 39. orr. 1987.

ARKEOIKUSKA; Bizkaia. Indusketak. Ilso Betaio-ko Hiriska. 57 orr. 1987.

ARMENDARIZ, A; Dos nuevas hachas prehistóricas de metal de Guipúzcoa.Munibe 36. 67-69. Donostia, 1984.

ARMENDARIZ, A; Euskal Herriko Dolmenak. Kriseilu. Donostia, 1988

ARMENDARIZ, A. eta ETXEBERRIA, F; Las cuevas sepulcrales de la Edad delBronce en Guipúzcoa. Munibe 35. 247-354. Donostia, 1983.

BARANDIARAN, I; Analisis metalográfico de los cuencos de Axtroki (Guipúzcoa).Congreso Nacional de Arqueología 13. 579-586. Zaragoza, 1975.

BARANDIARAN, I; Antecedentes prehistóricos de Euskal Herria. In EuskalHerriaren Historiari buruzko Biltzarra. II. Euskal Mundu Biltzarra. 15-37.Eusko Jaurlaritza. Gasteiz, 1988.

BARANDIARAN, I. eta VALLESPI, E; Prehistoria de Navarra. Trabajos deArqueología Navarra 2 2gn edizioa. 187-221. Iruñea, 1984.

BLANC, C., ETCHECOPAR, D. eta BOURHIS, J; Decouverte dúne hache plate àBoueilh-Boueilho-Lasque. Archeologie des Pyrenées Occidentales 5. 87-94.Pau, 1985.

BLOT, J; Les rites d'incineration au Pays Basque durant la protohistoire. Munibe31. 219-236. Donostia, 1979.

BLOT, J; Le tumulus d´Ahiga. Une tradition protohistorique au plein Moyen Age.Munibe 33. 191-193. Donostia, 1981.

BRIARD, J. eta VERRON, G; Typologie des objets de l' Age du Bronze en France.Fascicules III et IV. Société Prehistorique francaise. Comission du Bronze.Paris, 1976.

CAMPS-FABRER, G; Manuel de recherche prehistorique. Cahier VIII. Etude del'outillage en metal (cuivre et bronze). Doin arg, Paris, 1980.

UZTARO, 1 - 1991, 77-103 101

CAPRILE, P; Estudio de los objetos de adorno del Bronce Final y la Edad delHierro en la Provincia de Alava, E.A.A. 14, Gasteiz, 1986.

CASTIELLA, A; Tres hachas de talón en las cercanías de Pamplona, CongresoNacional de Arqueología 14. 279-306, Zaragoza, 1977.

CATALAN, P; Historia de la Agricultura. VI. Udako Ikastaroak Donostian,Euskal Herriko Unibertsitatea, 111-133, Donostia, 1987.

CHAUCHAT, C; La grotte du Phare en Biarritz, Bull, Soc.P.F. 343-35, 1984.

DUDAY, H; Le tumulus-cromlech de Millagate IV. Etude des restes humains,Munibe 40 105-110, Donostia, 1988.

EBRAD, C; Informations arqueologiques, Gallia Prehistoire 25 435-436, Paris,1982.

ESTAVILLO, D; Contribución a la prehistoria del País Vasco, E.A.A. nº 8,Gasteiz, 1975.

G. VALDES, L; La metalurgia del cobre y sus aleados en el Cantábrico Oriental yAlto Ebro. IIº y Iº milenio, depósito, Dep. de Prehistoria e Historia antiguade la Universidad Central de Barcelona.

GAUDEUL, F; Les enceintes de type protohistorique du Pays Basque Francais,Archéologie des Pyrenées Occidentales 5 1-17, Pabe, 1985.

GALLAY, A; LAHOUZE, M.N; Pour une préhistoire de la metallurgie (Europe,Proche-Orient), Archives Suisses d´Antropologie générale 40 137-200,1976.

LLANOS, A; Sobre algunas nuevas hachas de metal localizadas en Alava, E.A.A.4. 43-51, Gasteiz, 1970.

LLANOS, A; Metalurgia eta egitura hiritarren garapena. Azken Brontze Aroa etaBurdin Aroa, Euskal Herriaren Historiaz II. E.H.U. Udako Ikastaroak, 125-152. Bilbo, 1985.

MALUQUER DE MOTES, J; La necrópolis de la Edad del Hierro de la torrazaen Valtierra (Navarra), Príncipe de Viana 52/53, Iruñea, 1953.

MALUQUER DE MOTES, J; Los poblados de la Edad del Hierro de Cortes deNavarra, Zephyrus 5 (1). 1-16, Salamanca 1954.

UZTARO, 1 - 1991, 77-103 102

MALUQUER DE MOTES, J; Contribución al estudio del estrato superior delpoblado de Cortes de Navarra, Príncipe de Viana 59, 117-132, Iruñea,1955.

MALUQUER DE MOTES, J; Avance del estudio de la necrópolis de la Atalaya(Cortes de Navarra), Príncipe de Viana 65, 389-454, Iruñea, 1956.

MALUQUER DE MOTES, J; Cortes de Navarra: Exploraciones de 1983,Trabajos de Arqueología Navarra 4, 40-64, Iruñea, 1985.

MERINO, J.M; Molde para hachas de cobre en arenisca, Munibe 17, 120-121,Donostia, 1965.

MUSEO DE ARQUEOLOGIA DE ALAVA; Museo de arqueología de Alava,Arabako Foru Aldundia, Gasteiz, 1983.

NICOLARDOT, J.P; GAUCHER, G; Typologie des objets de l'Age du Bronze enFrance. Fascicule V: Outils, Société Prehistorique Francaise, Comission duBronze, Paris, 1975.

ONA, J. L; PEREZ, J.A; Dos hachas de rebordes halladas en la Bardena deCasdeda, Trabajos de Arqueología Navarra 4, 33-40, Iruñea, 1985.

PEÑALBA, C; El paisaje vegetal Cuaternario en el País Vasco a través de laPalinología, VI. Udako Ikastaroak Donostian E.H.U.ren argitalpen-- zerbitzua, 25-39. orr, 1987.

PEREZ ARRONDO, C. L.; LOPEZ DE LA CALLE, C; Aportaciones al estudiode las culturas eneolíticas en el Valle del Ebro. II: Los orígenes de lametalurgia, Cuadernos de investigación. Instituto de Estudios Riojanos 1-248, Logroño, 1986.

RAURET, A. M; La metalurgia del bronce en la península ibérica durante laEdad de Hierro, Universidad de Barcelona, Bartzelona, 1976.

SAENZ DE BURUAGA, J.A; Excavaciones arqueológicas en Alava durante1984, Revista de Arqueología nº 48 (Abril), 61. orr, 1985.

SANGMEISTER; Contribución al estudio de los primitivos objetos de metal en elPaís Vasco, Anuario de Eusko Folklore 18 49-55, Donostia, 1961.

UGARTECHEA, J. M; Notas sobre el Bronce Final en el País Vasco, E.A.A. 1,146. orr, Gasteiz, 1966.

UZTARO, 1 - 1991, 77-103 103