Miguel Unamuno

Laino

euskaratzailea: Mikel Garmendia

Fitxategi hau “liburu-e” bildumako alea da,liburu elektronikoen irakurgailurako prestatua.

Liburu gehiago eskuratzeko:http://armiarma.com/liburu-e

Itzulpena: Mikel Garmendia.

Euskarazko edizioa: Elkar, 1998Jatorrizkoaren data: 1914

Miguel Unamuno euskaraz:http://ekarriak.armiarma.com/?i=318

Informazio gehiago:http://armiarma.com/emailuok/?p=838

HITZAURREANik egin behar omen diot hitzaurrea, horre-

tan lehiatzen baita don Miguel de Unamuno,Augusto Perez nire lagun onaren istorio benetantristea eta heriotza misteriotsua kontatzendituen bere liburu honi, eta idatzi egin behar,Unamuno jaunaren nahiak manuak baitira nire-tzat, hitz horren adierarik berezkoenean. Nirelagun Perez gizajoaren eszeptizismo hamletia-rreraino heldu ez banaiz ere, erabat sinetsitanago behintzat, nik ez daukadala psikologoekhautamen librea deitzen duten horrelakorik,nahiz eta, nire kontsolagarri, don Miguelek erehalakorik ez izan nire ustez.

Arraroa irudituko zaio beharbada gure irakur-leren bati nik, letra espainiarren errepublikanbatere ezaguna ez naizen honek egitea hainzuzen ere eremu horretan dagoeneko soberaezaguna den don Miguelen liburu baten hitzau-rrea, ohitura bestelakoa baita, hau da, hitzau-rreetan idazle ezagunenek hain ezagun ez dire-nen aurkezpena egitea. Bat etorri gara, ordea,

don Miguel eta biok eta ohitura kaltegarri horialdatzea erabaki dugu, hau da, gauzak atzekozaurrera jarri eta ezezagunak egin dezala ezagu-naren aurkezpena. Azken finean, liburuak tes-tuarengatik erosten baitira hitzaurrearengatikbaino areago, eta normala baita, beraz, niremoduko gazte hasberri batek bere burua ezagu-tarazi nahi izanez gero, letretan trebatua denbati aurkezpen-hitzaurrea egiteko eskatu beha-rrean, haren obretariko batean bere hitzaurreaparatzen uzteko eskatzea. Horra, bidenabar,gazteen eta zaharren arteko betiereko auzihorren arazoetako bat konpondua.

Ez dira gutxi, gainera, don Miguel eta bioklotzen gaituzten lokarriak. Jaun horrek liburuhonetan, nobela nahiz nibola izan —eta niboladelako hori nik asmatua da, hain zuzen ere—, nikAugusto Perez gizajoarekin izandako hainbat hitzeta solasaldi jasotzen dituela eta Victor niresemetxoaren jaiotza berantiarra kontatzen duelaalde batera utzirik, ba omen dut, antza, urrutikoahaidetasunen bat don Miguelekin, haren asabe-tariko baten deitura bera omen dut-eta, erudizio-aren arloan hain ezaguna den nire lagun Antolin

S. Paparrigopulos-en genealogi ikerketa oso lan-duen arabera.

Ezin aldez aurretik jakin zer-nolako harreraegingo dioten nibola honi don Miguelen ohikoirakurleek, ez don Miguel bera nola hartukoduten ere. Arretaz ari natzaio jarraitzen azkenbolada honetan don Miguelek jendearen inozota-sunaren kontra hasitako borrokari, eta txunditu-rik nago inozotasun hori zein sakona eta xaloaden ikusita. Don Miguelek «Mundo Gráfico» etaantzeko beste aldizkari batzuetan egin dituenartikuluak direla eta, zenbait gutun eta probin-tzietako egunkari-errekorte jaso ditu, zeinetanagerian gelditzen baitira gure herrian oraindikbizirik dirauten xalotasun inozo eta pellokerialtxorrak. Batean Cervantes jaunari halako buruargitasunik falta ez zitzaiolako esaldia (donMiguelena) aipatzen dute, eta sutan jartzen diranonbait tamaina horretako begirunerik eza delaeta; beste batean bihotza hausten zaie hostoerortzeari buruz egin dituen gogoeta malenko-niatsu horiek direla eta; beste batean gogobero-tu egiten dira inork hil gabe ere gizonak hil egi-ten direla ikusteak sortutako minak botarazi zion

«gerrari gerra!» oihuarekin; beste batean hitzezhitz pasatzen dituzte hark argitaratutako egiaez-paradoxikoen zerrenda hartakoak, kafetegi,lagunarte eta taldetxo guztietatik jasoak, nonerabiliaren erabiliaz usteldurik eta arrunkeri kira-tsa zeriela baitzebiltzan, eta horrexegatik ikusibaitituzte beraienak bailiren, eta sumindu eginden onkoterik ere izan da, don Miguel logomakohonek batzuetan Kultura K larriz idazten duelakoeta, gauza entretenigarriak asmatzeko halakotrebezia azaldu ondoren, ateraldi eta hitz jokorikasmatzeko gauza ez dela aitortzen duelako, jaki-na baita halako jende lañoarentzat horietaramugatzen direla buru argitasuna eta entreteni-mendua: ateraldi eta hitz jokoetara.

Eta eskerrak irakurlego laño horrek ez dion,dirudienez, antzik eman don Miguelek egindakobeste deabrukeria horietako bati, ze maizko egi-ten baitu listopasauarena, hala nola, artikulu batidatzi ondoren, bertatik itsumustuan aukeratuta-ko hitz batzuk azpimarratzea, zein hitz aukera-tzen zuen ez jakitearren orrialdeei buelta eman-da. Hori egin zuela aitortu zidanean, zergatikegin zuen galdetu nion eta hark erantzun: «Nero-

nek ba al dakit bada... umore onagatik edo! Txi-lipurdi bat egitearren! A, eta gainera, gogaituegiten nautelako eta sutan jartzen azpimarreketa letra etzanezko hitzek! Irakurleari irain egi-tea da hori, baldar deitzea, zera esatea: errepa-ra ongi, gizona, errepara ongi, honek badu-etahalako esanahaia! Eta horrexegatik gomenda-tzen nion nik jaun bati artikuluak goitik beheraletra etzanez idaztea, irakurlea artikulua esa-nahiz beteta zegoela ohart zedin, lehen hitzetikhasi eta azkeneraino. Izkribuen pantomima bes-terik ez da hori; haietan azentuaren eta entona-zioaren bitartez adierazten ez dena keinuarenbitartez ordezkatu nahi izatea. Errepara iezaie-zu, lagun Victor, eskuin muturreko aldizkariei,integrismoa deitzen dugun horretakoei, eta iku-siko duzu nola erabiltzen dituzten neurririk gabeletra etzanak, letra larri txikiak, letra larriak,harridurak eta tipografiazko baliabide oro. Pan-tomima, pantomima, pantomima! Halakoxeabaita haien espresabideen sinpletasuna, edotaberen irakurleen sinpletasun inozoaren kontzien-tzia, hobeki esatearren. Eta akabua eman beharzaio inozotasun horri».

Beste batzuetan, entzun izan diot don Migue-li esaten hor barna umorismoa deitzen diotenhori, benetakoa ordea, Espainian ez dela ia bate-re errotu, eta nekez errotuko dela, gainera, den-bora askoan. Hemen bere burua umoristatzatdutenak, dio, satirikoak dira batzuetan eta ironi-koak beste batzuetan, edo barre-eragile hutsakzenbaitetan. Taboadari umorista deitzea, esatebaterako, hitz hori neurriz kanpo erabiltzea da.Eta ez dago umorismo gutxiagoko gauzarik Que-vedoren satira garratz bezain argi eta gardenabaino, zeinetan berehala antzematen baitzaiopredikuari. Cervantes izan dugu umorista baka-rra, eta berpiztuko balitz, a ze barreak egingolituzkeen —esaten zidan don Miguelek— nikberari buru-argitasunik falta ez zitzaiola esatea-gatik mindu zirenen bizkar, eta a ze barreakegingo lituzkeen, batez ere, haren adar jotzezorrotzenetakoren bat serio hartu dutenen kon-tura! Zalduntzari buruzko liburuei egiten zienburlaren —oso seriotan egindako burlaren—barruan sartzen baitzen, dudarik gabe, haienestilo berbera erabiltzea, eta harako no bien elrubicundo Febo, etc. hura, zenbait Cervantes-

zale inozok estilo eredutzat jartzen dutena, lite-ratur barrokismoaren karikatura xelebre bat bes-terik ez da. Eta zer esanik ez kapitulu hasierabateko la del alba sería hura esamolde jatortzathartzeaz, aurreko kapitulua hora hitzaz bukatzenda-eta.

Gure irakurlea, kultura apaleko irakurle orobezala, susmakorra da berez, halakoxea baitagure herria ere. Hemen inork ere ez du nahi iza-ten inork adarra jotzerik, ez tontoarena egiterik,ez eta inork ziria sartzerik ere, eta hala, batekhitz egiten digun orduko, berehala jakin nahi iza-ten dugu zeri atxiki, eta bromatan ala benetanari den jakin. Ez dut uste beste inongo herritanhain gogaikarri gertatzen denik burlak eta bene-tako gauzak elkarrekin nahastea, eta kontuabenetan esan den ala ez ongi ez bereiztearidagokionez, ba al da gure artean halakorik jasandezakeenik? Askoz gehiago kostako da edozeinespainiar susmakor arrunt kontura dadin, gauzabat aldi berean benetan eta txantxetan esanadela, zinez eta burlaz, eta hari berari jarraikiz.

Arduratuta dabil don Miguel arlote tragikoa-rekin, eta behin baino gehiagotan esan dit ez

lukeela hil nahi arlotada tragiko bat edota trage-dia arlote bat idatzi gabe, baina ez alderdi arlo-tea edo barregarria eta tragikoa nahasirik edobata bestearen ondoan jarririk, baizik eta bateginik eta batean bildurik. Eta hori erromantizis-morik nabarmenena zela esan nionean, erantzunzidan: «Ez dizut ukatuko, baina gauzei gaitzize-nak jarrita ez da ezer konpontzen. Klasikoen ira-kaskuntzan hogei urtetik gora eman ditudanarren, ez zait buruan sartzen klasizismoa erro-mantizismoaren kontra jartzea. Helenismoarenezaugarri omen da bereiztea, finkatzea, muga-tzea; nirea, berriz, mugagabetzea, nahastea».

Eta horren funtsean kontzepzio bat besterikez dago, edota kontzepzioa bainoago, bizitzarensentimendu bat, ezkorra deitzen ausartzen eznaizena, bai baitakit don Miguelek hitz hori ezduela gogoko. Bere ideia finko, monomaniakohori, hau da, bere arima hilezkorra ez bada, ezeta gainerako gizon eta gauza guztiena ere, ErdiAroko katoliko inozoek uste zuten gisa berbe-rean hilezkor gainera, orduan, hala ez bada, deu-sek ere ez duela balio, eta ez dagoela ahaleginikmerezi duenik. Eta hortik dator Leopardiren’

gogaitzearen doktrina, bere azken muturreraino-ko engainua ahitu ondorengoa, ch’io eterno micredei, alegia, bere burua betiereko uste izatea.Eta horra zergatik diren don Miguelen hiru auto-re begikoenetarikoak Senancour, Quental etaLeopardi.

Baina umorismo nahaspilazale latz etagarratz hori, gure jendeen susmakortasuna min-tzeaz gain, solasaren hasieratik jakin nahi izatenbaitute zeri atxiki, enbarazugarri gertatzen daaskorentzat. Barre egin nahi dute, bai, baina lise-riketa hobeto egiteko eta penak ahazteko, eta ezdesegokiro irentsi eta agian kalte ere egin lie-zaiekeena botatzeko, eta are gutxiago penakliseritzeko. Eta behin eta berriro esaten du donMiguelek jendeari barre eragin behar zaiola, bai,baina ez diafragmaren uzkurduren bidez diges-tioa errazteko, irentsitakoa botarazteko baizik,askoz ere argiago ikusten omen baita bizitzareneta unibertsoaren zentzua baraurik, sabela gozo-ki eta jakiz beteta baino. Eta ez du onartzendelako ironia garraztasunik gabea ez eta umoris-mo zuhurra ere, zeren, hark dioenez, garraztasu-nen bat ez dagoen lekuan ez omen dago ironia-

rik, eta zuhurtzia ez omen dator bat umorismoa-rekin, edo malumorismoarekin, berari deitzeagustatzen zaionez.

Horrek guztiak bultzatzen du lan benetandesatsegin eta esker txarrekoa egitera, herria-ren inozotasunaren masajea besterik ez omendena, ea gure herriaren buru argitasuna pixka-naka-pixkanaka bizkortzen eta zorrozten doan.Bere onetik ateratzen baitu gure herria, hegoal-dekoa batez ere, argia dela entzuteak. «Ongipasatzera zezenketetara joan, eta ikuskizun ezinsinpleago hori eder eta aberats ikusten duenherriak, bistan da zer-nolako pentsamoldea dau-kan», dio. Eta gaineratzen du ez dagoela pentsa-molde sinple eta arruntagorik zezenzale batenabaino. Zoaz umore on edo ez hain oneko parado-xak kontatzera Vicente Pastorren ezpatakadaikusi eta txoratzen dagoenari! Gorroto dio zezen-keten berri-emaileen jai giroko generoari, hitzjokoen eta asmamen merkearen zabor guztiarenapezak baitira horiek.

Kontuan izanik, aurrekoaz gain, oso atseginzaizkiola kontzeptu metafisikoen jokoak, ulerga-rria da nola aldentzen den hainbat jende, atseka-

bez aldendu ere, haren irakurgaietatik, horrela-ko gauzek buruko mina sortzen dietelakobatzuk, eta beste batzuk, berriz, harako sanctasancte tractanda sunt esaldia gogoan, alegia,gauza santuez santutasunez aritu behar dela-koa, kontzeptu horiek burla edo jolaserako kon-tuak ez direla uste dutelako. Hark ez omen daki,ordea, zer dela eta ahalegindu behar duten hala-ko gauza batzuk serioski har daitezen, gauzasantuenei ere, hau da, beren lagun hurkoensinesmen eta itxaropen kontsolagarrienei ere,burla egin zietenen seme espiritual direnek. Jain-koari berari burla egin dionik ere izan bada, zer-gatik ez diogu, bada, burla egingo Arrazoiari,Zientziari eta baita Egiari ere? Eta gure bizi itxa-ropen preziatu eta barrukoena kendu badigute,zergatik ez dugu, bada, oro nahasiko denboraeta betierekotasuna hil eta mendeku hartzeko?

Ez litzateke harritzekoa, era berean, batenbatek esango balu liburu honetan badela pasar-te labainik, edo, nahiago bada, pornografikorik;aldez aurretik esana dit, ordea, don Miguelekneronek nibola honetan horri buruzko zerbait ereaipatzeko. Eta prest dago halako leporaketari

aurre egiteko, zeren, hark dioenez, hemen topadaitezkeen gordinkeriak ez baitira haragi beka-tariaren gosea pizteko asmoz eginak, eta ez bai-tute beste helbururik, bestelako burutazioetara-ko irudimenezko abiapuntu izatea baizik.

Aski ongi dakite hura ezagutzen duteneknazka diola edozein pornografi moduri. Eta ezsoilik ohiko arrazoi moralengatik, adimen galga-rririk handiena lizunkeria dela uste duelako bai-zik. Pornografi idazleak, edo besterik gabe eroti-ka idazleak, motzenak iruditzen zaizkio, tontoe-nak, azken finean. Entzuna diot grina txarrenohiko hirukotetik —emakumeak, jokoa etaardoa—, adimenarentzat kaltegarriagoak direlabi lehenak hirugarrena baino. Eta argi gera bedidon Miguelek ura besterik ez duela edaten.«Mozkorti bati hitz egin dakioke —esaten zidanbehineta zer edo zer esan ere egiten du, bainanork jasan dezake jokozale edo andrezale batensolasa? Haren azpian zezenzale baten solasabesterik ez dago, ergelkeriaren azken mutur etagailurra».

Ez nau harritzen, bestalde, erotikoaren etametafisikoaren arteko batasun horrek, zeren,

oker ez banago, gure herriak, beren literaturekerakusten digutenez, gudukari eta erlijiosoakbaitziren hasieran, gero erotiko eta metafisikobilakatzeko. Zorroztasun kontzeptistak gurtzenziren garaian hasi ziren emakumea gurtzen.Gure herrien sorrera espiritualean, Erdi Aroanalegia, barbaroen gizartea erlijioa goratuz bizizen eta baita mistikotasuna eta gudua ere —ezpatak gurutzea dauka giderrean—, emaku-meak, aldiz, oso leku txikia eta bigarren maila-koa zuen haien irudimenean, eta filosofia hutse-ko ideiak lo antzean zeutzan, teologian bilduta,komentuetako klaustroetan. Parez pare garatzendira erotika eta metafisika. Erlijioa gudukaria da;metafisika, ordea, erotikoa edo lizuna.

Erlijiozaletasunak egiten du gizona guduzaleedo borrokalari, edota, bestela, borrokazaletasu-nak egiten du erlijiozale, eta, bestalde, senmetafisikoak, axola ez zaiguna jakin nahiak, jato-rrizko bekatuak azken batean, egiten du gizonasentsual, edo, bestela, sentsualitateak piztendio, Evari bezala, sen metafisikoa, ongiaren etagaizkiaren zientzia ezagutzeko grina. Eta hor

dugu mistika ere, erlijioaren metafisika baita,borrokazaletasunaren sentsualitatetik sortua.

Ondotxo zekien hori Teodota andre kortesa-no atenastar hark, Jenofontek bere «Oroitzape-nak» liburuan esaten digunez halako elkarrizke-ta bat izan baitzuen Sokratesekin, eta bertanproposatu, liluraturik haren ikertzeko edo, hobe-ki esatearren, egia erditzen laguntzeko modua-rekin, bere zelestino bilakatu eta lagunak harra-patzen laguntzeko. (Synthrates, ehizakide, diotestuak, don Miguelek dioenez, grekera irakasleabaita eta hari zor baitiot berri interesgarri bezainargitzaile hori). Eta Teodota andre kortesanoa-ren eta Sokrates filosofo erditze-laguntzailearenarteko elkarrizketa ezin interesgarriago hartanargi eta garbi ikusten da bi ofizio horien arteandagoen ahaidetasun estua, eta nola filosofia,neurri handi batean, amodio bitartekotza den,eta nola amodio bitartekotza ere filosofia den.

Eta hori guztiori nik diodan bezala ez bada,inork ez dit ukatuko zorrotza behintzat badela,eta horrekin aski.

Ondo dakit, bestalde, ez dela bat etorriko nikerlijioa eta guduzaletasuna batetik eta filosofia

eta erotika bestetik jarriz egiten dudan bereizke-ta honekin don Fuljentzio Entrambosmares delAquilon nire maisu maitea, zeinaren berri «Amory Pedagogía» nobela edo nibolan eman baitiguzehatz-mehatz don Miguelek. Egingo nuke «ArsMagna Combinatoria»ren egile ospetsuak hone-la bereiziko lituzkeela: erlijio guduzalea eta erli-jio erotikoa, metafisika guduzalea eta metafisikaerotikoa, erotismo erlijiosoa eta erotismo metafi-sikoa, guduzaletasun metafisikoa eta metafisikaerlijiosoa, eta, beste alde batetik, erlijio metafisi-koa eta metafisika erlijiosoa, erotismo guduzaleaeta guduzaletasun erotikoa, eta gaineratu horrierlijio erlijiosoa, metafisika metafisikoa, erotismoerotikoa eta guduzaletasun guduzalea. Hamaseibinako konbinazio ateratzen zaizkigu guztira. Etazer esanik ez gisa horretako hirunakoekin hasizgero, hala nota erlijio metafisiko-erotikoa edotametafisika guduzale-erlijiosoa! Nik ez izaki,ordea, don Fuljentzioren konbinazio zorroztasunnekaezinik, ez eta don Miguelen indar nahasleeta mugagabetzailerik ere.

Gauza asko datozkit burura istorio honenezusteko bukaerari eta don Miguelek nire lagun

Augusto gizajoaren heriotzaz ematen duen ber-tsioari buruz, bertsio okerra delakoan bainago;ez naiz, alabaina, orain eta hemen, hitzaurrehonetan, hitzaurrea egin diodanarekin eztabai-dan hasiko. Argi utzi nahi dut, halere, nire kon-tzientzia lasaitzearren, bete-betean uste dudalaAugusto Perez-ek bete egin zuela harekin izannuen azken elkarrizketan jakinarazi zidan suizi-datzeko asmoa, benetan egin zuela bere buruazbeste, eta ez ideal edo nahimen mailan soilik.Froga sendoak ditut, nik uste, nire iritziari euste-ko; hainbeste eta halakoak, non iritzi soil izatea-ri utzi eta jakintza bilakatu baita.

Eta, horrenbestez, amaitu dut.VICTOR GOTI

HITZAURRE ONDOKOA

Atsegin handiz eztabaidatuko nituzke hemenhitzaurrea egin didanaren, Victor Gotiren zenbaitbaieztapen; neronek dakit, ordea, bere existen-tziaren —Gotirenaren— sekretua, eta nahiagodut, horrenbestez, bere gain utzi hitzaurre hone-tan dioenaren erantzukizun osoa. Gainera, neukerregutu nion idazteko, eta aldez aurretik agindunion —a priori, alegia— berak niri eman etazegoen-zegoenean onartuko nuela. Ez da bidez-ko, hortaz, nik orain hura ez onartzea, ez etaorain, egindakoaren gainean —a posteriori, ale-gia— zuzenketak egiten hastea ere. Besterik da,ordea, bere zenbait aburu erantzuteke uztea.

Ez dakit zenbateraino ote den zilegi adiskide-tasunik estuenaren baitan esandakoez baliatueta lagunaren zenbait iritzi eta aburu irakurleen-gana helaraztea, lagun horrek halako asmorik ezizanik. Eta horixe da Gotik bere hitzaurrean eginduen arinkeria: sekula argitaratzeko asmorik eznuen nire zenbait iritzi argitara ematea. Ez nuen,

behintzat, lagun artean azaltzen nituen bezaingordin argitaratzerik nahi.

Eta bere baieztapen horri buruz, alegia, hara-ko gizajoak... Baina zergatik gizajoa? Ongi da;demagun gizajoa izan zela. Bere baieztapenhorrek, diot, hau da, Augusto Perez gizajo edodena delakoak bere buruaz beste egin zuela etaez zela nik kontatzen dudan moduan hil, hots,nire hautapen edo erabaki hutsez, irribarrea sor-tzen dit. Halaxe da, bai, iritzi batzuk ez dute irri-barrea besterik merezi.

Eta kontu handiz ibili beharko du hitzaurreaegin didan lagun Gotik nire erabakiak horrelaeztabaidatzerakoan, ze, benetan haserraraztenbanau, azkenean bere lagun Perezekin eginda-koa egingo baitut, hiltzen utziko dut edo hil egin-go dut medikua banintz bezala. Eta badakite nireirakurleek medikuek bi aukera hauek izatendituztela: eria hiltzen utzi, berek hilko ez oteduten beldur, ala eria hil, hilko ote zaien beldur.Era berean, kapaz naiz ni ere Goti hiltzeko hilkozaidala ikusten badut, edo hiltzen uzteko nero-nek hilko ote dudan beldur izanez gero.

Eta ez naiz gehiago luzatuko hitzaurre ondo-ko honetan, aski baita ongietorria emateko nirelagun Victor Gotiri, zeini eskerrak ematen baitiz-kiot egindako lanagatik.

M. de U.

IEtxe atarira irten zenean, Augustok eskuine-

ko besoa luzatu zuen, esku barrena behera etazabalik, eta zerura begira geldirik egon zen unebatez, estatua handikia bailitzan. Ez zen munduabereganatzen ari, euririk bazenentz ikusten bai-zik. Eta esku gainean xirimiri mantsoaren fresku-ra sumatzearekin batera begitartea zimurtuzuen. Eta ez lanbroa gogaikarri zitzaiolako, euri-takoa zabaldu beharragatik baizik. Hain zegoendotore, hain lerden, tolestaturik eta bere zorrobarruan! Euritako itxia dotorea den hein bereanda itsusia euritako zabaldua.

«Zoritxarrekoa gauzez baliatu behar hau —pentsatu zuen Augustok—, gauzak erabili beha-rra. Erabilerak hondatu ez ezik suntsitu ere egi-ten du edertasun oro. Objektuen eginkizuniksotilena ikusgai izatea da. Bai ederra laranja,sabeleratu aurretik! Hau zeruan aldatuko da,gure zeregin guztia Jainkoari eta Harengangauza guztiei so egitera mugatuko edo, hobekiesanda, zabalduko denean. Hemen, bizitza

pobre honetan, Jainkoaz baliatzeaz baino ez garaarduratzen, zabaldu egin nahi izaten dugu, ater-ki baten modura, gaitz guztietatik babes gai-tzan».

Bere baitan hala zioela, galtzak jasotzeramakurtu zen. Azkenean aterkia zabaldu eta unebatez koloka eta pentsakor gelditu zen: «Etaorain norantz abiatuko naiz?; ezkerraldera alaeskuinaldera joko dut?» Augusto ez baitzen ibil-taria, bizitzako pasealaria baizik. «Zakurren batpasa arte itxarongo dut —esan zuen berekiko—eta hark hartzen duen bidetik abiatuko naiz».

Hartan ari zela, kaletik zakurrik ez, bainaneska lirain bat pasa zen, eta haren begien atze-tik joan zen Augusto, erakarria eta zertan ari zenkonturatu ere egin gabe.

Eta hala kalerik kale.«Baina mutiko hura —zioen Augustok bere

artean, pentsatu bainoago bere buruari hitz egi-ten baitzion— zer ariko da han, lurrean buruzbehera etzanda? Txindurriren bati begira, segu-ru! Txindurria, ba!, animaliarik hipokritenetari-koa! Paseatu eta gur lan egiten duela sinestara-zi, ez du askoz gehiagorik egiten. Alfer hori beza-

lakoa da, abiada bizian eta berekin gurutzatzendiren guztiei ukondokadak emanez doana, ziurnagoen arren ez duela beste zereginik. Zer zere-gin izango du, bada! Alferra da, ni bezain... Ez, niez naiz alferra! Nire irudimenak ez du deskantsu-rik. Alferrak haiek dira, lan egiten dutela esaneta zorabiatu eta pentsamendua ito besterik egi-ten ez dutenak.

Ze, bestela, bere burua gur erakustearrenhor, beiraduraren atzean, biraderari eragiten jar-tzen den txokolatari txorimalo hori, lanean aridela erakutsi nahi duen hori; zer da alferra bes-terik? Eta gur zer, hark lan egiten duen ala ez?Lana! Lana! Zurikeria! Hor erdi arrastaka doanelbarri horrena, hori bai lana... Zer dakit nik,ordea? Barkatu, anaia! —hori ozenki esan zion—. Anaia? Zertan anaia? Elbarritasunean! Denokomen gara Adanen seme-alaba. Eta hau, Joakini-to, Adanen seme al da hau ere? Agur, Joakin!Arraioa, hemen al dauzkagu dagoeneko betikoautomobilak, zarata eta hautsa? Eta zer aurrera-tzen dugu distantziak horrela desagertaraziz?Bidaiatzeko maniaren sorburua topofobia da etaez filotopia; asko bidaiatzen duena, uzten duen

leku bakoitzari ihes eginez dabil, eta ez heltzenden leku bakoitzaren bila. Bidaiatu... Bidaiatu...Bai tramankulu nekosoa aterkia... Ixo, zer dahau?»

Eta neska lirain hura, bere begiek erakarritaatzetik jarraitu ziona, sartu zen etxearen atariangelditu zen. Eta orduan konturatu zen Augustohari segika etorri zela. Ateko atsoak begi maltzu-rrez begiratzen zion, eta begirada hark iradokizion Augustori zer egin behar zuen orduan: «Zer-bera hau —esan zuen berekiko— segika etorrinatzaion andereñoaren izen eta gainerako xehe-tasunak noiz galdetuko zain dago, eta, egiaesan, horixe da bidezkoa orain. Bestela, segizioaburutzeke uztea izango litzateke, eta hori ez,hasitako obrak bukatu egin behar dira. Gorrotodiot inperfekzioari!» Eskua faltrikeran sartu etaduro bat besterik ez zuen atzeman. Kontua ezzen orduan aldatzera joatea; horretan denboraeta beta galtzea litzateke.

— Esaidazu, andre on horrek —galdegin zionatezainari hatz erakuslea eta erpurua faltrikera-tik atera gabe—, esan al zeniezadake, konfian-

tzan eta gure artean, hemen sartu berri denandereñoaren izena?

— Hori ez da isilean edukitzekoa, ez deus txa-rrik ere, jauna.

— Horregatik, bada.— Eugenia Domingo del Arco du izena.— Domingo? Dominga izango da...— Ez, jauna, Domingo; Domingo du lehen

deitura.— Bada, emakumeentzat izaki, deitura

horrek Dominga beharko luke bilakatu. Bestela,non dago komunztadura.

— Ez dut ezagutzen jauna.— Eta esaidazu... esaidazu... —hatzak faltri-

keratik atera gabe—, nolatan irteten da horrela,bakarrik? Zer da, ezkongaia ala ezkondua? Ba aldu gurasorik?

— Ezkongaia da eta umezurtza. Osaba-izebabatzuekin bizi da.

— Aitaren aldekoak ala amarenekoak?— Osaba-izebak dituela besterik ez dakit.— Nahikoa eta sobera.— Piano-klaseak ematen ditu.— Eta ondo jotzen al du?

— Hainbesteraino ez dakit.— Ongi da, aski da; eta hartzazu endredoaga-

tik.— Eskerrik asko, jauna, eskerrik asko. Beste-

rik behar al duzu? Beste ezertan zerbitzatzerikba al dut? Enkargurik ematea nahi?

— Baliteke... baliteke... Oraingoz ez... Agur!— Zure esanetara, jauna, eta zuhurtasun

osoz gainera.«Horra, bada —zioen bere baitan Augustok

atezaintsarengandik urrunduz—, nola gelditunaizen andre horri hitz emanda. Orain, duintasu-nez, ez baitut kontua horrela uzterik. Zer esangodu, bestela, atezain zintzo horrek. Hortaz...Eugenia Dominga, ez, Domingo del Arco? Osoongi, idatzi egingo dut, ahantz ez dakidan. Ezdago poltsikoan memori liburu bat eramateabezalako arte mnemoteknikorik. Esana zuen nireLeontzio jaun gogoangarriak: ez sartu buruanpoltsikoan sartzen zaizuena! Eta hauxe erantsibeharko litzaioke horri, osagarri gisa: ez sartupoltsikoan buruan sartzen zaizuena. Eta atezai-na, zein da atezainaren izena? Zenbait pausoegin zituen atzera.

— Esaidazu beste gauza bat, andre onhorrek...

— Zuk esan...— Eta zuk, nola duzu izena?— Nik? Margarita.— Oso ongi, oso ongi... Eskerrik asko!— Ez horregatik.Alde egin zuen berriro Augustok, eta denbora

gutxiren buruan Zumardiko pasealekuan zen.Ateri zen jadanik. Aterkia itxi, tolestu eta

zorroan sartu zuen. Eserleku batera hurbilduzen; ukitu eta hezea zegoela ohartu zen. Egun-karia atera, eserlekuan jarri eta eseri egin zen.Jarraian kartera atera eta estilografikoa astinduzuen. «Hau bai tramankulu baliagarria —esanzion bere buruari—; bestela lapitzaz idatzi behar-ko nuke andereño horren izena eta ezabatu ereegin liteke. Ezabatuko al da bere irudia niregogotik? Nolakoa da, ordea? Nolakoa da Eugeniagoxoa? Begi batzuk ditut soilik gogoan... Begibatzuen deia sumatzen dut. Lirikoki aiko-maikonenbilela, begi batzuen tiramen eztia sentitunuen nire bihotzean. Ea bada! Eugenia Domingo,bai, Domingo, del Arco. Domingo? Ez zait sartzen

bere deitura Domingo izate hori... Ez; aldaraziegin behar diot deitura, Dominga bilaka dadin.Gure semeek, alabaina, Dominga izan beharkoal dute bigarren deitura? Eta nirea, Perez dese-goki hau, kendu eta P. soilik utzi beharko dute-nez, gure semeak Augusto P. Dominga izanbeharko al du! Baina.... nora naramazu, irudi-men ero horrek?» Eta karteran idatzi zuen: Euge-nia Domingo del Arco. Zumardiko ibilbidea, 58.Ohar horren gainean honako bi bertso hauekzeuden:

Sehaskatik datorkigu tristeziasehaskatik, orobat, alegrantzia...

«Horra —esan zuen Augustok bere artean—,Eugenia honek, piano irakasleak, moztu egin ditpoesia liriko traszendentaleko hasiera bikainhori. Etenda gelditzen zait. Etenda?... Bai, gizo-nak gertakarietan, zoriaren gorabeheretan gaibila ibili besterik ez du egiten, bere jaiotzetikotristezia edo alegrantzia osatzeko. Kasu berberatristea zein alegera izan daiteke gure sortzetikojarreraren arabera. Eta Eugenia? Idatzi egin

behar diot, baina ez hemendik, etxetik baizik.Kasinora joango ote naiz, bada? Ez, etxera, etxe-ra. Honelako gauzak etxetik, etxe girotik. Etxegiroa? Nire etxean ez dago etxe girorik. Etxegiroa... Etxe giroa... Hautsontzia, areago! Ai,Eugenia nirea!»

Eta etxera itzuli zen Augusto.

IIMorroiak atea ireki zion eta...Augusto, gizon dirudun eta seniderik gabea,

bere ama xaharra gertakari xume hauek bainosei hilabete soil lehenago hil baitzen, morroia etasukaldari batekin bizi zen, etxean aspaldidanikzerbitzari eta etxe berean zerbitzatutako bestebatzuen seme-alaba biak ere. Morroia eta sukal-daria ezkonduta zeuden elkarrekin, baina ezzuten seme-alabarik.

Morroiak atea ireki eta Augustok, kanpoanizan zen bitartean inor izan zenez galdetu zion.

— inor ere ez, jauna.Sakramentuzko galde-erantzunak tiren,

Augustok apenas izaten baitzuen bisitariketxean.

Bere kabinetean sartu, kartazal bat hartu etahauxe idatzi zuen: «Eugenia Domingo del Arcoandereñoa. Eskuz Esku.» Eta jarraian, paperzuriaren aurrean, ukondoak mahai gainean jarrieta buruari bi eskuez eutsiz, begiak itxi zituen.«Pentsa dezadan aurrenik hartaz», esan zion

bere buruari. Eta halabeharrez bereganatu zutenbeste begi haien dirdiraz jabetzen ahaleginduzen iluntasunean.

Hala egon zen denbora puska batez Eugenia-ren irudia gogora ekarri nahiz, eta doi-doi ikusibesterik egin ez zuenez, irudikatu egin beharizan zuen. Ebokazio lan horri esker, ametsetanbildutako irudi mugikorra taxutzen hasi zen berefantasia. Eta loak hartu zuen. Loak hartu zuen,gau txarra pasea baitzen lorik egin ezinik.

— Jauna!— Zer? —oihukatu zuen iratzarririk.— Mahai gainean duzu gosaria.Zerk esnatu zuen, goseak ala gose horren

oihartzun baino ez zatekeen morroiaren aho-tsak? Misterio psikologikoak! Hala pentsatu zuenAugustok, eta jangelara abiatu zen bere baitanzioela: «O, psikologia!»

Gustura gosaldu zuen egunerokoa: arrautzafrijitu parea, xerra patatekin eta Gruyère gaztapusketa bat. Gero kafea hartu eta kulunkaulkianetzan zen. Habano bat piztu, ahora eraman eta,«Ai, Eugenia nirea!» esanez hasi zen Eugeniazpentsatzen.

«Eugenia nirea, bai, nirea —zioen berekiko—, neure kasa taxutzen ari naizen hau, eta ez bes-tea, ez hezur-haragizkoa, ez ustekabeko agerral-dian etxeko atetik pasatzen ikusi dudana, ez ate-zainak aipatu didana! Ustekabeko agerraldian?Eta zer agerraldi ez da ustekabeko? Zein da age-rraldien logika? Zigarroaren ke bolada hauekbata bestearen atzetik eratzen dituzten irudiena.Halabeharra! Munduaren barne erritmoa dahalabeharra, poesiaren arima. A!, halabeharrekoEugenia nirea! Nire bizitza geldo, beti berdin,umil hau oda pindariko bat da, egunerokotasu-naren mila xehetasunez ehundua. Egunerokota-suna! Emaiguzu gaur gure eguneroko ogia!Emaizkidazu, Jauna, eguneroko mila xehetasu-nak. Gizasemeok ez dugu behea jotzen ez penahandiengatik, ez pozkario handiengatik, penaeta pozkario horiek gertakari tipiz osaturiko lainozabal batek estalirik heltzen baitzaizkigu. Etahorixe dugu bizia, lainoa. Lanbroa dugu bizia.Orain Eugenia sortu zaigu bertatik. Eta nor daEugenia? A, bai!, aspalditik nabil bere bila. Eta nibere bila ibilki, bidera atera zait. Ez ote da horizerbait aurkitzea? Batek bila dabilena topatzen

duenean, ez ote zaio agerpena bera, bere bila-kuntzaz kupiturik, bidera atera? Ez al zen Ameri-ka Colonen bila atera? Ez al da Eugenia nire bilaetorri? Eugenia, Eugenia, Eugenia!»

Eta hara nola ikusi zuen Augustok bere buruaEugeniaren izena ozenki ahoskatzen. Deika arizela entzun eta, morroia, kasualitatez jangelaondotik pasa baitzen, sartu egin zen esanez:

— Deika, jauna?— Ez, zuri ez! Baina, zaude, zuk ez al duzu

Domingo izena?— Bai, jauna —erantzun zuen Domingok,

entzundako galderagatik batere harridurarikazaldu gabe.

— Eta zergatik duzu izena Domingo?— Hala deitzen didatelako.«Ondo, oso ondo —esan zuen Augustok bere-

kiko—; nola deitzen diguten, halakoa duguizena. Homeroren garaian pertsonek eta gauzekbina izen zituzten, bata gizonek eta bestea Jain-koek emana. Nola deitzen ote dit Jainkoak? Etazergatik ez ote dut besteek ematen didatenazbestelako izenik? Zergatik ez diot bada Eugenia-

ri bestek, Margarita atezainak, emandakoaz bes-telako izenik emango? Nola deituko diot?»

— Joan zaitezke —esan zion morroiari.Kulunkaulkitik altxa, langelara joan, idazluma

hartu idazteari ekin zion:

«Andereño: Gaur goizean berean, zerutikakoxirimiri atseginpean, dagoeneko etxe girorik ezdudan arren bertan bizi naizen etxearen ataritikpasa zara, halabeharrezko agerraldian. Esnatunaizenean, zurearen atera joan naiz, non ez bai-takit etxe girorik ba ote duzun. Zure begiek era-man naute hara, zure begiek, izar biki distira-tsuak baitira nire munduko lanbroan. Barkatu,Eugenia, eta utzidazu gure artean izen goxo horiematen; barka lirikotasuna. Ni betirako lirikota-sun infinitesimalean bizi naiz.

Ez dakit besterik zer esan. Bai, badakit. Hain-beste eta hainbeste gauza esan behar dizkizut,ordea, ezen uste baitut hobe dela elkar ikusi etaelkarrekin mintzatzen garenerako uztea. Horidesiratzen baitut orain, elkar ikusi eta elkarrekinmintzatzea, elkarri idaztea, elkar ezagutzea.

Gero... Erabaki bezate Jainkoak eta gure biho-tzek gerokoa!

Eskainiko al didazu, bada, Eugenia, nire egu-neroko bizian eztiki agertu zaren horrek, eskaini-ko al didazu arretarik?

Neure biziko lainoan murgildurik, erantzungodidazulakoan.

Augusto Perez».

Eta sinatu egin zuen esanez: «Alferrikakoadelako dut gustukoa sinatzeko ohitura hau».

Kartazala itxi eta berriro kaleratu zen.«Jainkoari esker —zioen berekiko Zumardiko

ibilbiderantz zihoala—, jainkoari esker badakitnora noan eta badut nora joan! Jainkoarenbedeinkapen bat da Eugenia hau. Helburu bat,zedarri bat jarri die nire kalerik kaleko harat-honatei. Badut dagoeneko zein etxeren inguruanibili; badut atezain salatari bat...»

Bere buruari hala mintzo zihoala, Eugeniare-kin gurutzatu zen, haren begien distiraz ohartuere egin gabe. Trinkoegia zen laino espirituala.Eugeniak ordea bai, begiz jo zuen eta esan zion

bere buruari: «Nor ote da gazte hori? Ez du itxu-ra txarrik eta aberatsa dirudi!»

Kontua da, ohartu ere egin gabe, goizeansegika ibili zitzaion bat aurkitu zuela. Emaztekiekbeti jakiten dute noiz ari zaizkien so, nahiz etaikusi ez, eta noiz diren ikusiak, nahiz eta so eginez.

Eta Augustok eta Eugeniak nork bere bidearijarraitu zioten, beren arimez kaleko amaraunespiritual korapilotsua hautsiz. Kaleak halakosare bat eratzen baitu, non elkar gurutzatzendiren desira, bekaizkeria, erdeinu, kupida, amo-dio eta gorrotozko begiradak, inoiz izandakoespiritua jadanik kristaldua duten hitzak, pentsa-menduak... bete-beteko oihal misteriotsu bat,pasatzen direnen arimak estaltzen dituena.

Azkenean berriro ere Margarita atezainarenaurrean zen Augusto, Margaritaren irribarrearenaurrean. Augusto ikusi bezain pronto atera zueneskua amantaleko poltsikotik.

— Arratsalde on, Margarita.— Arratsalde on, jauna.— Augusto, andrea, Augusto.— Don Augusto —hark arrapostu.

— Gizon guztiei ez zaie berdin gelditzen jaundeitze hori —esan zuen berak—. Juan izatetikdon Juan izatera alde izugarria dagoen bezala,hala Augustotik don Augustura. Baina... tira!Atera al da Eugenia andereñoa?

— Bai, orain dela oso gutxi.— Norantz jo du?— Harantz.Eta harantz abiatu zen Augusto. Baita laster

itzuli ere. Gutuna ematea ahaztu zitzaion.— Helaraziko al duzu, mesedez, gutun hau

Eugenia andereñoaren esku zurietaraino?— Atsegin handiz.— Haren esku zurietaraino beretaraino, gero,

e? Ferekatzen dituen piano teklak bezain eskuzuri marfilezkoetaraino.

— Bai, bai, bestetan bezalaxe.— Bestetan? Zer esan nahi duzu horrekin?— Baina horietako lehen gutuna dela uste al

du jaun horrek?— Horietakoa? Ba al dakizu, ordea, zer-nola-

koa den nire gutuna?— Bai horixe, besteak bezalakoa.— Besteak bezalakoa? Zein beste?

— Ez du, bada, jarraitzaile gutxi izan andere-ñoak...

— A, baina libre al dago orain?— Orain? Ez, ez, jauna; badu halako senargai

moduko bat, nahiz eta nire ustez senargai izannahiko bat besterik ez den... aproban edukiko dubeharbada... behin-behinekoa izango da agian...

— Eta zergatik ez zenidan esan?— Galdetu ez zenidanez...— Egia da. Hala eta guztiz ere, emaiozu

gutun hau eta eskuz esku, ulertzen? Borrokaegingo dugu! Eta tori beste duro bat!

— Eskerrik asko, jauna, eskerrik asko.Kostata aldendu zen handik Augusto. Marga-

rita atezainaren berriketa lainotsu, egunerokoa,laket gertatzen hasia baitzitzaion. Ez al zen,bada, denbora pasatzeko modu bat?

«Borroka egingo dugu! —zioen berekikoAugustok, kalean behera—. Bai, borroka egingodugu! Baduela beste senargai bat, senargai izannahi duen beste bat?... Borroka egingo dugu!Militia est vita hominis super terram. Badu hel-buru bat nire biziak; badut burutu beharrekokonkista bat. O, Eugenia, Eugenia nirea, neurea

behar duzu izan! Nire Eugenia behintzat; begihaiek ikusiz geroztik, nire lanbroko izar huraziztu bizian ikusita nire baitan irudikatu dudanhau; neurea behar du izan horrek, eta bestea,atezainarena, izan belli edonorena. Borrokaegingo dugu! Borrokatu eta irabazi egingo dut.Badakit garaipenaren sekretua. A. Eugenia,Eugenia nirea!»

Eta konturatu orduko kasinoaren atean zen,han baitzuen jadanik Victor, eguneroko xakepartida egiteko zain.

III

Berandu samar hator gaur, motel —esan zionVictorrek Augustori—, beti puntu-puntuan etor-tzen haiz eta!

— Zer nahi duk... eginbeharrak...— Eginbeharrak, hik?— Zer uste duk, bada, burtsan aritzen dire-

nek bakarrik dituztela eginbeharrak ala? Hik ustebaino askoz ere korapilatsuagoa duk bizia.

— Edo hik uste baino xinpleagoa ni...— Balitekek.— Tira, hasi!Augustok bi lauki aurrera eraman zuen erre-

ge pioia, eta ohi bezala hortz artean opera zatiakkantatu ordez, honela hasi zen berekiko: «Euge-nia, Eugenia, Eugenia nirea, nire biziko xede,izar bikien distira laino artean, borroka egingodugu! Honetan bai dagoela logika, xake jokoan,eta bai dela, hargatik ere, lanbrotsua, bai hala-beharrezkoa! Ez ote logika bera ere halabeha-rrezkoa, zoriaren araberakoa! Eta Eugenia nirea

agertze hori, ez ote gauza logikoa? Ez ote xakejoko jainkotiar baten ondorio?

— Baina, motel —moztu zion Victorrek—, ezal genian esan ez duela balio jokaldia atzeraitzultzeak? Fitxa ukitua, fitxa jokatua!

— Hori esan genian, bai.— Bada, hori eginez gero, musu truk jango

diat alfil hori.— Egia, egia; distraitu egin nauk.— Ez, bada, distraitu; jokoan ari denak buru-

belarri aritu behar dik eta. Eta badakik: fitxa uki-tua, fitxa jokatua.

— Bai, bai, ez duela erremediorik, alajaina!— Horrela behar dik. Horixe baita joko honen

alde hezitzailea.«Eta zergatik ez du distraitu behar batek

jokoan? —zioen bere baitan Augustok—. Biziajoko bat da ala ez? Eta zergatik ez ote du baliobehar jokaldiak atzera itzultzeak? Horra logika!Beharbada eskutan izango du dagoeneko gutu-na Eugeniak. Alea iacta est! Egina egina duk. Etabihar? Biharkoa Jainkoarena da! Eta atzokoa,norena ote? O, atzokoa, indartsuen altxorra!

Atzoko dontsua, eguneroko lainoaren sustan-tzia!»

— Xake! —eten zion berriro Victorrek.— Egia, egia... Nolatan utzi diat, ordea, gau-

zak puntu honetaraino heltzen?— Beti bezala motel, distraitu egin haiz eta.

Hain distraitua ez bahintz, jokalari onenetakoahindukegu.

— Baina esaidak, Victor, zer duk bizia, jokoala distrazio?

— Jokoa ez baita distrazioa besterik.— Hortaz, zer axola ziok modu batera edo

bestera distraitzeak?— Bada, jokatzekotan, ongi jokatu.— Eta zergatik ez gaizki jokatu? Eta zer duk

ongi jokatzea eta zer gaizki jokatzea? Zergatikez ditiagu fitxa hauek ohi ez bezala mugitubehar?

— Horixe duk tesia, nire lagun Augusto, hikheuk, filosofo bikain horrek, irakatsi didaanez.

— Entzun, aparteko berri bat eman behardiat eta.

— Bota!— Harritu hadi, baina, motel.

— Ni ez nauk a priori edo aldez aurretik harri-tzen direnetakoa.

— Hor zoak bada: ba al dakik zer pasatzenzaidan?

— Gero eta distraituago habilela.— Hara, maitemindu egin nauk.— Ba! Horrenbeste banekian neuk ere.— Nola bahekiela?— Bai horixe, jaio hintzenetik hago hi maite-

minduta, ab origine; berezko maitemina daukak.— Bai gu jaiotzearekin batera jaiotzen duk

maitasuna.— Ez diat maitasuna esan, maitemina baizik.

Eta banekian nik, heuk esan gabe ere, maitemin-durik hengoela, edo maite zoraturik, hobekiesan. Hik heuk baino hobeto nekian nik.

— Norekin, baina? Esaidak, norekin?— Nik bezainbat dakik hik hori.— Hago, arrazoi duk agian...— Esan ez diat bada? Eta bestela, esaidak:

zer duk, ilehoria ala beltzarana?— Bada, egia esan, ez zakiat. Baina ez dik ez

bata ez bestea izan behar; ile-nabarra, alegia.— Zer duk, luzea ala mozkotea?

— Hortaz ere ez nauk bada ongi akordatzen.Baina hortxe tartekoa izan behar dik. Bainabegiak, motel, haiek dituk begiak ene Eugeniare-nak!

— Eugenia?— Bai Eugenia Domingo del Arco, Zumardiko

ibilbidea, 58.— Piano irakaslea?— Hori bera. Baina...— Bai, ezagutzen diat. Eta orain..., xake

berriz ere!— Baina...— Xake esan diat!— Beno...Eta erregea zaldi batez babestu zuen Augus-

tok. Eta azkenean galdu egin zuen partida.Agurtzerakoan, Victorrek eskubiko besoa

uztarri gisa lepagainean jarri eta honela xuxurla-tu zion belarrira:

— Eugenita pianista, beraz, ezta? Ondo,Augusto, ondo; heurea izango duk lurra.

«Diminutibo horiek baina —pentsatu zuenAugustok—, diminutibo eramanezin horiek!» Etakalera irten zen.

IV«Zergatik ote diminutiboa txera-seinale? —

zioen berekiko Augustok etxera bidean—. Txikituegiten ote du maitasunak maitatzen den gauza?Maitemindua ni! Ni maitemindua! Nork esanbehar zuen!... Baina arrazoi ote du Victorrek? Abinitio maitemindua ote naiz? Nire maitasunaobjektua bera baino lehenagokoa da, beharba-da. Areago, maitasun honek berak sortu du hura,kreazioaren lainotik atera baitu. Baina dorrehura aurreratu banu ez zidan materik egingo, ezhorixe. Eta zer da maitasuna? Nork definitu zuenmaitasuna? Maitasuna definituz gero ez da mai-tasun... Baina, Jainkoarren, nolatan uzten dualkateak dendetako errotuluetarako hain letraitsusiak erabiltzen? Alfil harekin gaizki jokatu dutlehen. Eta nolatan maitemindu naiz, ez baitut,egia esan, hura ezagutzen dudanik ere esaterik?Ba!, gerora ezagutuko dut. Maitasuna ezaguerabaino lehenagokoa da, eta gainera horrexek hil-tzen du hura. Nihil volitum quin praecognitum,erakutsi zidan aita Zaramillok, baina ni kontrako

ondoriora iritsi naiz, hau da, nihil cognitum quinpraevolitum’. Ezaguera edukitzea barkatzeaomen. Ez, barkatzea da ezaguera edukitzea.Lehenik maitasuna, ezaguera gero. Baina nola-tan ez naiz ohartu mate egin behar ziola babesikgabeari? Eta zerbait maitatzeko, zer da aski?Sumatzea! Sumatzea; horra maitasun intuizioa,lainotan erdikustea. Gero dator zehaztea, ikus-men perfektoa, lainoa ur tanta edo kazkabarbilakatzea, edo elur, edo harri. Harri jasa da zien-tzia. Ez, ez, lainoa, lainoa! Arrano nahi nuke izan,hodei artean paseatzeko! Eta hauen artetik, sulanbrotsu gisa orobat, eguzkia ikusteko.

O, arranoa! Zer-nolako gauzak esango zizkio-ten elkarri Patmoseko arranoak, eguzkiari aurrezaurre begiratzen zionak eta gauaren iluneanikusten ez zuenak, eta Minervaren hontzak,gauaren ilunean ikusten zuenak baina eguzkiaribegiratu ezin zionak, batak San Joanen aldame-netik eta besteak Olinpotik alde eginda elkarre-kin topo egin zutenean!»

Puntu horretara heltzean, Eugeniarekin guru-tzatu zen Augusto, baina ez zion erreparatu.

«Ezaguera gero dator... —jarraitu zuen berebaitan—. Baina... zer izan da hori? Zin egingonuke nire orbitatik bi izar biki distiratsu eta mis-tiko pasa direla... Bera izan ote da? Bihotzak esa-ten dit... Baina, ixo, etxean nago eta!»

Eta sartu egin zen.Gelara joan zen, oheari begiratu eta esan

zuen:«Bakarrik! Bakarrik lo egitea! Bakarrik amets

egitea! Inorekin lo egiten denean, ametsakkomuna behar du izan, halako jario misterio-tsuek batuko dituzte bi buruak. Ala, ez ote dagertatzen, zenbat eta gehiago elkarretaratubihotzak, are bereiztenago direla buruak? Balite-ke. Elkarren kontrako jarreretan egongo diraagian. Bi maitalek gauza bera pentsatzen badu-te, batak bestearen kontrakoa sentituko du; mai-tasun sentimenduan bat etorriz gero, nork bereapentsatzen du, batak bestearen kontrakoaagian. Emakumeak gizona maitatuko badu,honek ez du hark bezala pentsatu behar, alegia,pentsatu egin behar du. Azter ditzagun senar-emazte ondraduok».

Arratsetan, ohera baino lehen, tutean egitenzuen askotan Augustok Domingo morroiarekineta, bitartean, haren emaztea, sukaldaria, nolajokatzen zuten begira egoten zen.

Has zen partida.— Kopatan hogei! —esan zuen Domingok.— Esaidazue —esan zuen bat-batean Augus-

tok ozenki—. Eta ezkonduko banintz?— Ondo egina, jauna —esan zuen Domingok.— Segun eta nola, jauna —-ausartu zen ira-

dokitzera Liduvina, haren andrea.— Ez al zinen zu ezkondu, ordea?— Segun eta nola, jauna.— Segun eta nola zer? Esazu argi.— Ezkontzea oso erraza da; ezkondu eta

gero, ordea, ez hain erraza.— Herri esaerak dira horiek, eta horietatik

etortzen dira...— Eta zure emazte izango denari dagokionez,

bada... —gaineratu zuen Liduvinak, Augustokbakarrizketa luzea botako ez ote zion beldur.

— Zer, nire emazte izango denaz, zer? Tira,esazu, emakumea, esazu behingoz.

— Bada jaun hori hain ona izaki...

— Tira, esazu, emakumea, esazu behingoz.— Gogoan izango duzu etxekoandreak esa-

ten zuena...Bere amaren doluzko aipamena entzutean,

mahai gainean utzi zituen kartak Augustok, etaaiko-maiko gelditu zitzaion une batez gogoa.Askotan esana zion amak, zorigaitzaren alabaizandako andre goxo hark: «Ni ez nago honezke-ro luzerako, seme; deika ari zait zure aita. Nirebeharra zuk baino gehiago izango du beharbada.Hortaz, ni mundu honetatik joan eta bertanbakarrik gelditzen zarenean, ezkon zaitez, ezkonzaitez lehenbailehen. Ekar ezazu etxera agindu-ko duen andrea. Eta ez pentsa gure zerbitzarileialengan konfiantzarik ez dudanik, ez. Bainaekar ezazu etxekoandre bat. Eta etxekoandreizan dadila, seme, etxekoandre izan dadila. Eginezazu zure bihotzaren, zure poltsaren, zure jaki-tokiaren, zure sukaldearen eta zure erabakienjabe. Bila ezazu emazteki bat, maitatzen dakie-na... eta baita zu zeu gobernatzen ere».

— Nire emazteak pianoa joko du —esan zuenAugustok bere malenkonia eta oroitzapenakuxatuz.

— Pianoa! Eta zertako balio du horrek? —gal-detu zuen Liduvinak.

— Zertako balio duen? Horretantxe datzabere xarma, ez duela ezertako balio, ez duelainolako zerbitzurik egiten. Leporaino nago zerbi-tzuez...

— Gureaz?— Ez; zuenaz, ez! Eta, gainera, egiten du, bai,

zerbitzurik pianoak... alegia, harmoniaz betetzenditu etxeak, hautsontzi izan ez daitezen.

— Harmonia! Eta nola jaten da hori?— Liduvina..., Liduvina...Makurtu egin zuen burua sukaldariak errieta

goxo hura entzutean. Hala zuten ohitura elka-rren artean.

— Bai; pianoa joko du, piano irakaslea baita,hain zuzen.

— Orduan ez du joko —gaineratu zuen tinkoLiduvinak—. Bestela, zertarako ezkondu behardu?

— Nire Eugenia... —has zen Augusto.— A! Eugenia izenekoa eta piano irakaslea?

—galdetu zuen sukaldariak.— Bai, zer bada?

— Izeba-osaba batzuekin bizi dena, Zumardi-ko ibilbidean, Tiburtzio jaunaren dendaren gai-nean?

— Hori bera. Ezagutzen al duzu, bada?— Bai... bistaz...— Ez; bada besterik, Liduvina, bada besterik.

Tira, hitz egizu. Konturatu zaitez zure nagusiarenetorkizuna eta zoriona daudela jokoan...

— Neska ona da, bai, neska ona...— Tira, hitz egizu, Liduvina... nire ama zena-

gatik!— Gogoan izan haren aholkuak, jauna. Baina,

nor dabil sukaldean? Baietz katua izan?Eta zutitu eta atera egin zen neskamea.— Bukatuko dugu, edo zer? —galdetu zuen

Domingok.— Egia, Domingo, ezin partida horrela utzi.

Nor da ateratzen?— Zu, jauna.— Tira bada.Eta galdu egin zuen, oraingoan ere, distraitu-

rik aritzeagatik.«Ene Jainkoa —zioen berekiko gelara

bidean—, denek ezagutzen dute, nik izan ezik.

Horra maitasunaren obra. Eta bihar? Zer egingodut bihar? Ba! Egunean egunekoa. Orain,ohera».

Eta ohean sartuta, honela jarraitu zuen:«Kontua da konturatu gabe aspertzen egon nai-zela, bi urte luzez egon ere... nire ama ona hilzenez geroztik... Bai, bai, bada halako aspertzeoharkabe bat. Gizon gehienak aspertzen garaoharkabean. Asperra da biziaren funtsa, etaasperrak asmatu ditu jokoak, denbora pasak,nobelak eta maitasuna. Biziaren lainoak aspergoxoa hedatzen du, likore gazi-gozoa. Egunero-ko gertakari hutsal hauek guztiak, solasaldi goxohauek guztiak, denbora pasa eta bizia luzatzea-rren egiten ditugunak, zer dira goxo-goxo asper-tzea besterik? O, Eugenia, Eugenia nirea, nirebiziko asper oharkabearen lore, lagun nazazunire ametsetan, egizu amets nigan eta nirekin».

Eta loak hartu zuen.

V

Hodeiak zeharkatuz zihoan, arrano distira-tsua, ihintzezko hegal indartsu perla kolorekoez,begi harrapariak eguzki-lainoan jarririk, bihotzaasper gozoan ekaitzetan zaildutako bularrarenbabespean; inguruan, urrundik lurreko harrabo-tsek eragindako isiltasuna, eta han goian, zerugailurrean, bi izar biki, baltsamo ikustezina zerie-la. Garrasi izugarri batek hautsi zuen isiltasuna:«La Correspondencia!» Eta egun argia ikusi zuenAugustok.

«Ametsetan ari naiz ala bizirik? —galdetuzuen burua mantaz estaliz—. Arrano naiz alagizon? Zer ote dio paper horrek? Zer berri ekarri-ko ditu egun honek berekin? Lurrikararen batekirentsiko ote du Corcubion pasa den gau hone-tan? Eta zergatik ez Leipzig? O, ideien asoziaziolirikoa, desordena pindarikoa! Kaleidoskopio batda mundua. Gizonak jartzen du logika. Zoria daarte gorena. Egin dezadan, bada, beste pixkabatez lo». Eta alde batera egin zuen bira ohean.

«La Correspondencia»...! Ozpin saltzailea!Eta gero zaldi-kotxe bat, eta gero auto bat, etagero haur batzuk. «Ezin! —esan zion berriro erebere buruari Augustok—. Bizia da hori, berrirodatorrena. Eta horrekin batera maitasuna... Etazer da maitasuna? Ez al da horren guztiaren des-tilazioa? Ez al da asperraren zukua? Pentsa deza-dan Eugeniaz, ordu aproposa da-eta horretara-ko».

Eta begiak itxi zituen Eugeniaz pentsatzeko.Pentsatu?Deseginez, urtuz joan zitzaion, alabaina, pen-

tsamendu hura, eta handik gutxira polka bilaka-tu, esku-piano bat gelditu baitzen bere gelakoleihopean eta handik ateratzen baitzen soinuhura. Eta Augustok nota haiek durundatzenzuten bere buruan, ez zuen pentsatzen.

«Musikala da munduaren funtsa —esan zuenAugustok berekiko, pianotxo haren azken notairaungi zenean—. Eta Eugenia nirea, ez al damusikala bera ere? Lege guztiak erritmoarenlege dira, eta erritmoa maitasuna da. Hona nolagoiz jainkotiarrak, egunaren birjintasuna denak,zera deskubriarazten didan: maitasuna erritmoa

da. Erritmoaren zientzia matematikak dira; mai-tasunaren espresio sensiblea musika da. Harenespresioa, ez haren errealizazioa, esan dezagunargi».

Ate kolpetxo batek etenarazi zion.— Aurrera!— Deika, jauna? —esan zuen Domingok.— Bai... gosaria!Ohi baino gutxienez ordu eta erdi lehenago

deitu zion konturatu ere egin gabe, eta behindeituz gero eskatu egin behar gosaria, ordua ezizan arren.

«Maitasunak gosea eragin eta aurreratu egi-ten du —jarraitu zuen Augustok berekiko—. Biziegin behar da maitatzeko! Bai, eta maitatu eginbehar da bizitzeko!»

Jaiki egin zen gosaltzera.— Zer moduzko eguraldia dugu, Domingo?— Beti bezalakoa, jauna.— Horixe, ez ona ez txarra.— Horixe!Teoria hori zuen morroiak, hura ere ez bai-

tzen nornahi.

Garbitu, orraztu, jantzi eta prestatu egin zen,bizian jadanik helburu bat baduenaren modura,bizitzeko barne grinaz beterik, baina malenko-niatsu halere.

Kalera irten zen, eta berehala ernarazi zuenbihotzak. «Egon —esan zion bere buruari—, iku-sia nuen-eta, aspaldidanik ezagutzen nuen-eta;bai, haren irudia nire baitako dut ia! Ama mai-tea, babes nazazu!» Eta aldamenetik Eugeniapasa zitzaionean, elkar gurutzatu zirenean, son-breiruarekin bainoago agurtu zuen begiekin.

Buelta ematekotan egon zen, atzetik jarrai-tzekotan, baina zentzuz jokatu zuen, atezainare-kin hitz egiteko gogoa baitzuen gainera.

«Bera da, bera da —jarraitu zuen bereartean—, bera da, berbera, jakin gabe ere urteaskotan bila ibili naizena; bera da nire bila ibilidena. Elkarrentzat izatekoak ginen aurretik eza-rritako harmonian; bi monada gara, bata bestea-ren osagarri. Familia da gizartearen benetakozedula. Eta ni molekula bat baino ez naiz. Zeinpoetikoa den zientzia, alajainkoa! Ama, amaneurea, hona zure semea; emaidazu aholkuzerutik! Eugenia, Eugenia neurea... !»

Alde guztietara begiratu zuen ea inork begi-ratzen ote zion, airea besarkatzen ari zela kontu-ratu baitzen. Eta esan zuen: «Estasia da maita-suna; gure onetik ateratzen gaitu».

Margaritaren irribarreak errealitatera —errealitatera?— itzularazi zuen.

— Eta... ez al da berririk? —galdetu zionAugustok.

— Ezta batere, jauna. Oso goiz da oraindik.— Ez al zizun ezer galdetu eman zenionean?— Ezer ere ez.— Eta gaur?— Gaur bai. Zure helbidea eskatu dit, eta ea

ezagutzen zaitudan, eta ea nor zaren. Ahaztuegin omen zitzaizun zure helbidea jartzea. Etamandatu bat eman dit gero...

— Mandatu bat? Zer mandatu? Bota.— Berriro etortzen bazinen, hitz emanda

dagoela, senargaia baduela esateko aginduzidan.

— Baduela senargaia?— Esan nizun nik, jauna.— Ez dio axolarik! Borroka egingo dugu!— Beno, egingo dugu bada borroka.

— Agintzen didazu lagunduko didazula, Mar-garita?

— Bai, noski.— Irabazi egingo dugu, bada!Eta joan egin zen. Zumardira joan zen, berde-

tasunari begira eta txoriei beren maitasunakkantatzen entzunez emozioak freskatzera. Berdebilakatzen zitzaion bihotza, eta kantuz arizitzaizkion bihotz barnean haurtzaroko oroitza-pen hegodunak, urretxindorrak bailiren.

Amaren oroitzapenen zerua nagusitzenzitzaion, gainerako oroigai guztietan sutargi urtueta eztia isurtzen baitzuen.

Aitarekin ez zen ia akordatu ere egiten; hanurrunean galtzen zitzaion itzal mitikoa zen, ilu-nabarreko hodei odoltsua. Odoltsua zeren,artean haur zelarik odoletan bustia ikusi bai-tzuen ok egite batean, eta hilotz itxurarekin. Etabere bihotzean durundatzen zuen, hain urrundiketorrita ere, amaren «serre!» oihuak; ez baitze-kien etxea urratu zuen oihu hura hiltzori zegoenaitari zuzendua zen ala berari, Augustori, herio-tzaren misterioaren aurrean harri eta zur geldi-tuari.

Handik gutxira, amak, atsekabez dardarka,bere altzoan besarkatu eta, ene seme!, eneseme!, ene seme! letania errepikatzen ziola,suzko malkotan bataiatu zuen. Negar egin zuenberak ere, amari lotzen zitzaiola eta taupadakaar zen altzoko iluntasun goxo hartatik burua ate-ratzen ez begiratzen ausartzen ez zela, beldurbaitzen ez ote zuen Mamuaren begi gosetiekintopo egingo.

Eta hala pasa ziren egunak, aieneka eta ilun,harik eta malkoak barnerantz joan eta etxeabelztasunak argitzen has zen arte.

Etxe gozo-epela zen. Kortinatxoetan brodatu-tako lore txurien artetik sartzen zen argia. Besozabalik zeuden butakak, kuttunki, urteen pode-rioz haur bilakaturiko agure bailiren. Han egotenzen beti hautsontzia, aitak erretako azkenpuruaren hauts eta guzti. Eta han, horman, bienerretratua, aita eta amarena, alargunarenaordurako, ezkondu ziren egunean berean egina.Aita, garaia baitzen, eserita, zango bat bestea-ren gainean gurutzatuta, botaren mingaina era-kutsiz, eta ama, txikia baitzen, haren aldame-nean zutik eta eskua, heltzeko ez, baina usoak

bezala pausatzeko egina zirudien esku fin hura,senarraren sorbaldan jarrita.

Hara eta hona ibiltzen zen ama soinurik egingabe, txoritxo bat bezala, beltzez jantzia beti,begi zelatariek bilduriko irribarrea beti ahoan,alargunaldiko lehen egunetako malkoen hondar.«Zuretzat bizi behar dut, zuretzat baino ez,Augusto», esaten zion gauez, oheratu aurretik.

Eta artean malkoz bustitako muxua erama-ten zuen Augustok ametsetera.

Amets goxoan zihoakien bizia.Gauez zer edo zer irakurtzen zion amak, san-

tuaren bizitza batzuetan, Julio Verneren nobela-ren bat edo ipuin xalo eta sinpleren bat beste-tan. Eta aldian behin barre ere egiten zuen,behialako malkoak gainditzen zituen barre isileta gozoa.

Gero institutuan sartu zen, eta arratsetanamak galdetzen zizkion lezioak. Eta ikasteari ereekin zion, galdetu ahal izateko. Historia uniber-tsaleko izen arraro haiek denak ikasi zituen, etahonela esaten zion irribarrez: «Zer astakeriak ezdituzten egin gizonek, Jainko maitea!» Matema-tika ikasi zuen, eta horretan agertu zen iaioen

emakume gozo hura. «Nire amak matematikenbidetik jarraitu izan balu..»., esaten zuen Augus-tok berekiko. Eta gogoan zuen zein arreta handizjarraitzen zion bigarren graduko ekuazio batengarapenari. Psikologia ere ikasi zuen, eta horixeegiten zitzaion zailen. «Hori da gauzak konplika-tu nahia!», esan ohi zuen. Fisika eta kimika ikasizituen eta baita naturaren historia ere. Natura-ren historiatik ez zitzaizkion atsegin animalia etalandareei ematen zizkieten izen arraroak. Fisio-logiak ikara ematen zion, eta uko egin zionsemeari halako leziorik galdetzeari. Bihotza edobirikak diren bezala erakusten zituzten laminakikusi hutsarekin senarraren heriotza odoltsuaetortzen zitzaion gogora.

«Arras itsusia da hori guztiori, seme —esatenzion—; ez medikutarako ikasi. Barrualdeko gau-zak nola dauzkagun ez jakitea onena».

Augusto batxiler egin zenean, amak besoe-tan hartu, begiratu eta hala esan zion negarbatean: «Aitak ikusiko bazintu!...» Gero maga-lean eserarazi zuen, lotsaturik, mutil handia bai-tzen ordurako, eta hala eduki zuen, isilik, beresenar zenaren hautsontziari begira.

Eta gero etorri ziren haren karrera, unibertsi-tateko lagunak eta ama gaixoaren malenkonia,semeak alde egingo ziola ikusten baitzuen. «Nizuretzat, ni zuretzat! —esaten zion—, eta zu,auskalo beste norentzat!... Horrelakoxea damundua, seme».

Zuzenbideko lizentzia jaso zuen egunean,etxera iritsi zenean, amak eskua hartu eta,barregarri gertatzen zen komeria eginez, musueman zion, eta gero, besarkatu eta hala esanzion belarrira: «Aitak bedeinka zaitzala, seme!»

Ama ez zen inoiz oheratzen harik eta huraohean sartu, musu eman eta bertan uzten zuenarte. Inoiz ez zuen, hortaz, gaupasarik egitekoaldarterik izan. Eta jaikitzerakoan ama ikustenzuen aurrena. Eta mahaian amak ez zuen jangoAugustok jaten ez zuen hartatik.

Askotan ateratzen ziren elkarrekin paseatze-ra, eta hala joaten ziren, isilik, zerupean, amaksenarra zena eta Augustok, berriz, begien aurre-tik pasatzen zitzaion aurreneko gauza gogoan.Eta amak beti gauza berak esaten zizkion, gauzaarruntak, oso zaharrak eta ia beti berriak. Horie-

tako asko hala hasten ziren: «Ezkontzen zare-nean..».

Haien aldamenetik neska galant edo politenbat pasatzen zen aldiero, betertzez begiratzenzion amak Augustori.

Eta heriotza etorri zen, heriotza geldo, larrieta gozoa, minik gabekoa, hanka puntetan etatxintik egin gabe sartu baitzen, pasoko hegaztibaten gisan, eta hegaldi geldian eraman zuenama, udazkeneko arrats batez.

Eskua semearen eskuan eta begiak semea-ren begietan jarrita hil zen. Eskua hozten arizela, begiak ez hara ez hona gelditzen zirelasumatu zuen Augustok. Esku hotzean musu berobat emanik, bertan behera erortzen utzi etabegiak itxi zizkion. Ohe alboan belaunikatu etaberdin-berdin joandako urte haietako historiapasa zitzaion gogotik.

Eta han zegoen, Zumardian, txorien txorro-txioak goian eta Eugenia gogoan. Eta Eugeniakbazuen senargaia. «Horrexen beldur naiz, seme—esan ohi zion amak—, zure biziko bidean topa-tuko duzun lehen arantzaren beldur». Nahi luke

hura hemen balego, lehen arantza hau arrosabilakaraz lezan!

«Nire ama biziko balitz, aurkituko lioke irten-bidea honi —esan zuen Augustok berekiko—, ze,nolanahi ere, ez baita bigarren graduko ekuaziobat baino zailagoa. Eta, funtsean, horixe besterikez da: bigarren graduko ekuazioa».

Halako intziri ahul batzuek, animalia erirenbatenak nonbait, eten zioten bakarrizketa.Begiez arakatu eta azkenean, sastraka berdebaten erdian, zakurkume gaixo bat aurkitu zuen,norabide bila zirudiena. «Gaixo txikia! —esanzuen berekiko—. Hiltzen utzi dute jaioberria; ezdute akatzeko adorerik izan».

Eta hartu egin zuen.Amaren bular usainean zebilen animaliatxoa.

Augusto zutitu eta etxera itzuli zen, berekikohala zioela: «Eugeniak hau jakiterakoan, ederrakolpea nire arerioarentzat! Bai xarmanki maitatubehar duela animaliatxo gaixoa! Eta polita da,oso polita. Gaixo txikia, nola miazkatzen didaneskua!..».

— Ekarri esnea, Domingo, ekarri azkar gero!—esan zion morroiari, hark atea ireki bezainpronto.

— Baina zakurra erostea bururatu al zaizuoraingoan, jauna?

— Ez dut erosi, Domingo; zakur hau ez dagatibua, librea baizik; aurkitu egin dut.

— Tira, abandonatua dela, alegia.— Denok gara abandonatuak, Domingo. Eka-

rri esnea.Ekarri zion esnea eta baita esponja txiki bat

ere aiseago xurrupa zezan. Gero bibiroi bat ekar-tzeko agindu zuen Augustok zakurtxoarentzat,Orfeorentzat, hala bataiatu baitzuen, ez jakinzergatik, ezta berak ere. Eta harrezkero Orfeokentzungo zituen leialki haren bakarrizketak,Eugeniarenganako maitasunaren sekretuak.

«Entzun, Orfeo —esaten zion isilka—, borrokaegin behar diagu. Zer egin beharko nikek hireustez? Nire amak ezagutu izan bahindu... Bainaikusiko duk, Eugeniaren altzoan lo egitean dua-nean, haren esku epel eta gozoaren azpian. Etaorain, zer egingo diagu, Orfeo?»

Malenkoniatsua izan zen egun hartako gosa-ria, malenkoniatsua paseoa, xake partida eremalenkoniatsua eta malenkoniatsua gau hartakoametsa.

VI«Erabakiren bat hartu behar dut —zioen bere

artean Augustok, Zumardiko ibilbideko 58.etxearen aurrean paseoan zebilela—; ez dagohonela jarraitzerik».

Hori esan eta zabaldu egin zen Eugenia bizizen bigarren pisuko balkoietako bat, eta andrezimel eta ile-zuri bat azaldu zen, eskuan kaiolabat zuela. Kanarioa eguzkitan jartzera zihoan.Baina, jartzera zihoala, iltzeak huts egin eta hanerori zitzaion kaiola goitik behera. Oihu egin menandreak etsiturik: «Ai, ene Pitxin!». Korrikabatean joan zen Augusto kaiola jasotzera. Hegal-daka zebilen barruan kanario gaixoa, izuturik.

Etxera igo zen Augusto, kaiolan batera etabestera zebilen kanarioarekin eta arnasestuka.Zain zeukan andrea.

— O! Eskerrik asko, jauna!— Eskerrak zuri, andrea.— Ene Pitxin, ene Pitxintxo! Ea, lasaitu! Sartu

nahi al duzu, jauna?— Atsegin handiz, andrea.

Eta sartu egin zen Augusto.Egongelara eraman zuen andreak eta esan:

«Zaude pixka batean, nire Pitxin uztera noaeta».

Eta bakarrik utzi zuen. Orduan adineko gizonbat sartu zen egongelan, Eugeniaren osaba,dudarik gabe. Antiojo ilunak zituen begietan etafez bat buruan. Augustorengana hurbildu, alda-menean eseri eta hitz hauek bota zizkion:

— (Esperantozko esaldi bat hemen, esan nahibaitu: Eta ez al duzu nik bezala uste bake uniber-tsala laster iristekoa dela esperantoari esker?)

Ihes egitea pentsatu zuen Augustok, bainaEugeniaganako maitasunak geldiarazi zuen.Besteak hizketan jarraitu zuen, esperantozoraingoan ere. Ausartu zen Augusto azkenean.

— Ez dizut hitz bat bera ere ulertzen, jauna.— Egingo nuke esperanto deitzen dioten

mordoilo horretan ari zitzaizula —esan zuenizeba sartu berriak. Eta jarraian esan zion sena-rrari—: Fermin, gizon hau da kanarioarena.

— Nik zuri esperantoz egiten dizudaneanulertzen didazun bezainbeste ulertzen dizut,bada, orain —erantzun zion senarrak.

— Gizon honek jaso du nire Pitxin gaixoa,kalera erori baitzait, eta ekarri egin dit jatorasko. Eta zu —jarraitu zuen Augustorenganaitzuliz—, nor zaitugu...?

— Augusto Perez naiz, andrea, Perez Rovira-ren alargun zenaren semea; ezagutuko zenuenakaso.

— Soledad andrearena?— Hori da, Soledad andrearena.— Bai horixe, ondo asko ezagutu nuen andre

on hura. Alargun eta ama zintzoa izan zen. Zorio-nak, alde horretatik.

— Zorioneko ezbeharra, zuek ezagutzekoaukera eman didana.

— Zorionekoa? Zorionekoa deitzen diozuhalako ezbeharrari?

— Niretzat bai.— Eskerrik asko, jauna —esan zuen Fermin

jaunak, eta gaineratu—: Gizonak eta beren gau-zak gobernatzen dituzten legeak ulertezinakdiren arren, antzeman diezaieke gizonak. Nik,jauna, neure ideiak dauzkat gauza gehienen gai-nean...

— Uztazu zure betiko lelo hori, gizona —esanzuen izebak ozenki—. Eta nolatan joan ahal izanzara hain azkar Pitxini laguntzera?

— Egia esango dizut, andrea, nire barrua hus-tuta. Etxe inguruan nenbilen.

— Etxe honen inguruan?— Bai, andrea. Iloba zoragarria duzue.— Ez gehiago esan, jauna. Ulertzen dut, bai,

zorioneko ezbeharra. Eta bada kanario probiden-tzialik ere, ikusten dudanez.

— Nork ezagutzen ditu Probidentziarenbideak? —esan zuen Ferminek.

— Nik, gizona, nik ezagutzen ditut —esanzuen andreak ozenki; eta Augustorengana itzu-liz—: Zabalik dituzu etxe honetako ateak... Baihorixe! Soledad andrearen semea... Hara nondiklagundu behar didazun gure neskatoari buruansartu zaion apetatxoa kentzen...

— Eta askatasuna? —esan zuen ahapeka Fer-min jaunak.

— Zaude isilik, gizona, eta gorde zeuretzatzure anarkismoa.

— Anarkismoa? —galdetu zuen Augustokharrituta.

Bete-beteko poza erakusten zuen Fermin jau-naren aurpegiak, eta ahalik eta ahots gozoenazesan zuen:

— Bai, jauna, anarkista nauzu ni, anarkistamistikoa, baina teoriaz, kontuz gero, teoriaz. Ezizan beldur, adiskidea —eta hori esaterakoanbelaun gainean jarri zion eskua maitekiro—, ezdut bonbarik jaurtitzen. Espirituala baino ez danire anarkismoa. Zeren nik, adiskidea, neureideiak dauzkat gauza gehienen gainean...

— Eta zu, ez al zara anarkista zu ere? —gal-detu zion Augustok izebari, zerbait esatearren.

— Ni? Burugabekeria da hori, inork ez agintzehori. Inork agintzen ez badu, nork obeditu behardu? Ez al duzu ikusten ezinezkoa dela hori?

— Fede gutxikoak zuek, ezinezko deitzen bai-tiozue... —has zen Fermin jauna.

Eta izebak berehala:— Ondo, beraz, nire jaun Augusto, eginda

dago tratua. Gizon bikaina zara nire irudiko,gizabidetsua, familia onekoa, errenta politaduena... Aski, aski, zu zara gaurgero nire hauta-gaia.

— Ohore handia da, andrea...

— Bai; zentzarazi beharra dago neskato hori.Ez da gaiztoa, badakizu, bai apetatsua ordea...Gainera, hain bigun hezi zuten!... Nire anaiagizajoaren kontu ikaragarri hura gertatuzenean...

— Kontu ikaragarria? —galdetu zuen Augus-tok.

— Bai, eta nornahik dakienez, ez dizut zertanezkutatu. Eugeniaren aitak bere buruaz besteegin zuen burtsa operazio zoritxarreko batenondoren eta hura ia miserian utzita. Etxe bat gel-ditu zitzaion, baina errenta guztiak jaten dizkionhipoteka batek zamatuta. Eta hipoteka kentzekoadina pilatu arte, lanean irabazten duenetikaurreratuz joaten lehiatu da neska gaixoa. Pen-tsa, ezta piano klaseak ematen hirurogeitahamar urtez arituta ere!

Hori entzun bezain pronto, eskuzabaltasuneta heroitasunezko ekintza bat egitea bururatuzitzaion Augustori.

— Ez da neska txarra —jarraitu zuen izebak—, baina hura ulertuko duenik ez da.

— Esperantoz ikasiko bazenute —hasi zendon Fermin.

— Emaiguzu bakea hizkuntza unibertsalekin.Lehen ere ez dugu elkar ulertzen dauzkagune-kin, eta zera ekarri behar duzu beste bat...

— Baina ez al duzu uste, andrea —galdetuzion Augustok—, on litzatekeela hizkuntza bakarbat izatea?

— Hori, hori! —oihukatu zuen don Ferminekpoz-pozik.

— Bai, jauna —esan zuen izebak tinko—; hiz-kuntza bakar bat: gaztelania, eta gehienez erebablea, neskame zentzugabeekin mintzatzeko.

Asturiarra zen Eugeniaren izeba eta bazuenneskame bat, asturiarra hura ere, zeini bablezegiten baitzion errieta emateko.

— Dena dela, teorian baldin bada —jarraituzuen—, ez zait gaizki iruditzen hizkuntza bakarbat izatea. Nire senar hau, teorian, ezkontzarenkontrako ere bada eta.

— Zera —esan zuen Augustok zutiturik—,molestatzen ari natzaizue beharbada...

— Zuk ez duzu sekula molestatzen, jauna —erantzun zion izebak—, eta hitz emanda zaudeetxe honetara berriro itzultzeko. Badakizu, zuzara nire hautagaia.

Ateratzerakoan, don Fermin hurbildu zitzaionune batez eta esan: «Ken ezazu hori burutik!».«Zergatik, ordea?», galdetu zion Augustok.«Susmoak, gizona, susmoak...» Agurtzerakoan,hauexek izan ziren izebaren azken hitzak:«Badakizu, zu zara nire hautagaia».

Eugenia etxeratu zenean, honela esan zionizebak ikusi bezain pronto:

— Ba al dakin, Eugenia, nor izan den hemen?Augusto Perez jauna.

— Augusto Perez... Augusto Perez... A, bai!Eta nork ekarri du?

— Pitxinek, nire kanarioak.— Eta zertara etorri da?— A ze galdera! Hire atzetik.— Nire atzetik eta kanarioak ekarrita? Ez dut,

bada, ulertzen. Hobe esperantoz mintzatukobazina, osaba Fermin bezala.

— Hire atzetik zebilen eta gizon gaztea dun,ez dun itsusia, dotorea dun, ondo ikasia, zintzoa,eta batez ere aberatsa, neska, aberatsa batezere...

— Gorde ditzala, bada, bere diru guztiak, nikez baitut nire burua saltzeko lan egiten.

— Eta nork aipatu din hi saltzeko konturik,bihurria halakoa?

— Tira, izeba, utz ditzagun bromak alde bate-ra.

— Ikusiko dun, umea, ikusiko dun bera, etaaldatuko zaizkin ideiak.

— Hori...— Ezin esan ur horretatik ez dut edango.— Misteriotsuak dira Probidentziaren bideak!

—oihukatu zuen don Ferminek—. Jainkoa...— Baina, gizona —esan zion emazteak—,

nola lotzen dira Jainkoa eta anarkismoa? Hamai-ka bider esana dizut. Inork agindu behar ezbadu, nondik nora Jainkoa?

— Nire anarkismoa, beste hamaika biderentzun didazunez, mistikoa da, andrea, anarkis-mo mistikoa. Jainkoa bera ere anarkista da. Jain-koak ez du agintzen, baizik eta...

— Obeditu egiten du, ezta?— Zerorrek esan duzu, andrea, zerorrek esan

duzu. Jainkoak berak egin dizu argi. Bai, Jainkoakobeditu egiten du... obeditu...

— Bai, teorian, ezta? Eta hik, Eugenita, utzialde batera txorakeriak, mauka ederra dun-etaaurrean.

— Anarkista naiz ni ere, izeba, baina ez osabaFermin bezalakoa, ez mistikoa.

— Tira, ikusiko dinagu! —amaitu zuen izebak.

VII

«Ai, Orfeo!— zioen Augustok, etxean baitzenjadanik, zakurrari esnea ematen ziola—. Ai,Orfeo! Egin diat pauso handia, zirt ala zartekopausoa: bere etxean sartu nauk, bere santute-gian. Ba al dakik zer den zirt ala zarteko pausoaegitea? Zoriaren haize boladek egiten zigutekbultza eta zirt ala zartekoak dituk gure pausoakoro. Gureak? Gureak al dituk pauso horiek? Bide-zidorrik gabeko oihan zakar eta nahaspilatsuanbarna gabiltzak, Orfeo nirea. Geure oinez egitendiagu bidezidorra, galdu-gordean aurrera eginahala. Izar bati darraiotelakoan zaudek batzuk;ni izar bikoitz bati, izar biki bati narraiolakoannagok. Eta izar hori ez duk bidezidorrak zeruanduen errainua besterik, halabeharrean duenerrainua bera.

Zirt ala zarteko pausoa! Eta esaidak, Orfeo,zer behar zagok Jainkorik, mundurik edo bestedeusik ere izan dadin? Zergatik behar dik izanzerbaitek? Ez al zaik iruditzen beharraren ideia

hori ez dela halabeharrak gure adimenean har-tzen duen forma gorena besterik?

Nondik sortua duk Eugenia? Nire sorkuntzaduk hura ala ni harena? Edota batak bestea, nikhura eta hark ni, sortuak ote gaituk? Ez al dukoro gauza bakoitzak sortua eta gauza bakoitzaorok sortua? Eta zer duk sorkuntza?, zer haiz hi,Orfeo?, zer nauk ni?

Askotan otu zaidak, Orfeo, ni ez nintzela, etakalean zehar nindoalarik inork ez ninduela ikus-ten sartzen zitzaidaan buruan. Beste batzuetanamestu izan diat ez nindutela ikusten nik neureburua ikusten nuen bezala, eta ni behar bezalajantzita nindoalakoan, konturatu ere egin gabe,pailazoarena egiten ari nintzela eta besteak irrieta trufa ari zitzaizkidala. Ez al zaik inoiz horrela-korik gertatu, Orfeo? Ez, noski, hi gaztea haizoraindik eta ez duk bizitzaren esperientziarik.Eta zakurra haiz, gainera.

Baina esaidak, Orfeo, ez al zaizue otuko hala-koren batean zakurrei gizaseme zaretela usteizatea, hainbat gizasemek zakur zirela uste izanduten bezala?

A zer bizimodua, Orfeo, a zer bizimodua, amahil zenetik batez ere! Aurrez joandako orduekbultzata heltzen zaidak ordu bakoitza; ez diatetorkizunik ezagutu. Eta etorkizunari antzema-ten hasi naizeneko honetan, iragan bilakatukozaidala iruditzen zaidak. Eugenia, oroitzapen dukkasik niretzat. Egun hauek... egun hau, betiere-ko egun hau... asperrezko lainotan labainduzigarotzen baita. Gaur atzo bezala, bihar gaurbezala. Ikustak, Orfeo, ikustak nire aitak hau-tsontzi hartan utzi zuen hautsa...

Horixe duk eternitatearen agerpena, Orfeo,eternitate ikaragarriarena. Gizonak, bakarrik gel-ditu eta etorkizunari, ametsari begiak ixten diz-kionean, betierekotasunaren amildegi izugarriaikusten dik. Eternitatea ez duk etorkizun. Hiltzengarenean bira eragiten ziguk heriotzak gure orbi-tan eta atzerantz abiatzen gaituk, iraganerantz,izandakorantz. Eta horrela etengabe, gurepatuaren mataza astalkatuz, eternitate batezegin gaituen infinito osoa deseginez, ezereze-rantz goazela, bertara sekula heltzeke, inoiz ezbaita izan.

Gure izatearen korronte horren azpitik,barrualdetik, baduk kontrako aldera doan bestekorronte bat: horretan atzokotik gaurkora heldugaituk, eta hartan biharkotik atzokora. Ehundueta desehundu egiten duk aldi berean. Eta aldianbehin halako hatsak, lurrinak eta are misteriozkozurrumurruak ere heltzen zaizkiguk bestemundu horretatik, gure munduaren barnealdehorretatik. Historiaren erraiek kontrahistoriaosatzen ditek, alderantzizko prozesuari jarrai-tzen diona. Azpiko ibaia itsasotik iturrira zoak.

Eta orain dir-dir egiten zidatek nire bakarta-sunaren zeruan Eugeniaren bi begiek. Nire ama-ren malkoen distiraz egiten zidatek dir-dir. Etaexistitzen naizela sinestarazten zidatek, bai ilu-sio gozoa! Amo ergo sum! Maitasun hau, Orfeo,euri ongilea bezalakoa duk, bertan desegin etagauzatzen baita existentziaren lainoa. Maitasu-nari esker sumatu diat arima hanturik, ukitu egi-ten diat. Min ematen eta guzti hasi zaidak erdi-erdian arima, maitasunari esker, Orfeo. Etaarima bera, zer duk maitasuna besterik, gorpuz-tutako mina besterik?

Egunak joan, egunak etorri, bertan gelditzenduk maitasuna. Han barruan, barru-barruan,gauzen erraietan, elkar ukitu eta ureztatzendituk mundu honetako korronteak eta bestemunduko kontrako korronteak, eta elkar ukitzeeta ureztatze horretatik heldu duk minik tristeeta gozoena: bizitzea.

Begira, Orfeo, liztariak, begira irazkia, begiranola dabilen bilbea joan-etorrian tutaren bitar-tez, begira nola jostatzen diren primiderak;baina, esaidak, non zagok gure existentziarenehuna biltzen duen subila?»

Orfeok sekula santan ehundegirik ikusi ezmenez, nekez uler ziezaiokeen nagusiari. Bainamintzo zen bitartean begietara so eginez antze-maten zion zer sentitzen zuen.

VIIIDardarka ari zen Augusto eta oinazetokian

jarrita bailegoen sentitzen zen eserlekuan; amo-rratzen zegoen zutitzeko, sala hartatik paseatze-ko, airean eskutadak emateko, oihuak botatze-ko, zirkoko erokeriak egiten hasteko, existitzenzela ahazteko. Ez doa Ermelinda, Eugeniarenizeba, ez don Fermin, haren senarra, anarkistateoriko eta mistikoa, ziren kapaz hura errealita-tera itzularazteko.

— Bada, bai, nire ustez —zioen doa Ermelin-dak—, don Augusto, horixe izango dugu onena,itxarotea, honezkero heltzear izango baita; hotsegingo diot, zuek elkar ikusi eta ezagutu, etahorixe izango da lehendabiziko pausoa. Elkarezagutzetik hasi behar horrelako harremanetan,ezta?

— Bai, bai, andrea —esan zuen, beste mundubatetik hitz egingo balu bezala—, lehendabizikopausoa elkar ikusi eta ezagutzea da...

— Eta, nire ustez, hark zu ezagutu bezainpronto, bada... argi dago gauza!

— Ez hain argi —esan zuen don Ferminek—.Probidentziaren bideak misteriotsuak izaten dirabeti... Eta ezkondu aurretik elkar ezagutzeabeharrezko edo komenigarri delako horrekin eznator bat... ez nator bat... Ezagutza eraginkorbakarra post nuptias ezagutza da. Entzun izandidazu, emazte maitea, Bibliako hizkuntzan zeresan nahi duen ezagutu aditzak. Eta, sinets ieza-dazu, ez dago benetako eta funtsezko beste eza-gupenik, ezagupen sarkorra izan ezik...

— Isildu zaitez, gizona, isildu; ez ezazu esanzentzugabekeriarik.

— Ezagupena, Ermelinda...Ateko txirrinak jo zuen.— Bera! —esan zuen osabak ozenki eta ahots

misteriotsuz.Su bolada bat sentitu zuen Augustok, lurretik

gora zetorkiona, burutik pasa eta han goian,bere buru gainean, galtzen zena. Mailukadakbailiren sentitu zituen bihotzaren taupadak.

Atea irekitzen entzun zen eta baita pausoazkar eta berdin batzuk ere, erritmikoak. EtaAugustok, ez jakin nolatan, atzera ere lasai zego-ela sentitu zuen.

— Banoa bere bila —esan zuen don Fermineketa altxatzeko keinua egin.

— Ez, inola ere ez! —esan zuen doa Ermelin-dak ozenki, bai eta jarraian dei egin ere.

Eta honela esan zion zerbitzariari helduzenean:

— Esan Eugenia andereñoari etortzeko!Eta ondoren, isilunea. Isilik eusten zioten

hirurek, konplize bailiren. Eta Augustok berekiko:«Jasango al dut?, ez ote naiz mitxoleta bezaingorri edo filia bezain zuri jarriko bere begiek atehorretako hutsunea betetzen dutenean?, ez alzait lehertuko bihotza?»

Berbaro apal bat entzun zen, hegan egiteraabiatzen den usoak egina iduri, a! motz eta lehorbat, eta Eugeniaren begiek, freskotasunez bete-riko aurpegian eta lur gainean pisurik ez balubezalako gorputzean ageri, halako argi espiritualeta misteriotsua eman zioten eszenari. EtaAugusto lasai sentitu zen, lasai oso, eserlekuansartuta, bertan jaiotako landare bailitzan, bereburuarekin ahaztuta, begi haiek isurtzen zutenargi espiritual misteriotsuak txunditurik. Eta doaErmelinda bere ilobari: «Hona gure lagun Augus-

to Perez jauna...» esaka hasi zitzaionean,orduantxe etorri zen bere onera: zutitu eta irri-barre egiten ahalegindu zen.

— Hona gure lagun Augusto Perez jauna, eza-gutu nahi zaituena...

— Kanarioarena? —galdetu zuen Eugeniak.— Bai, kanarioarena, andereño —erantzun

zuen Augustok, harengana hurbildu eta eskualuzatzen ziolarik.

Eta pentsatu zuen: «Erre egingo nau bereeskuarekin!»

Ez zen, ordea, horrelakorik gertatu. Esku zuribatek, elurra bezain zuri eta hotz batek, ukituzion berea. Eta barne-barneraino sartzen sentituzuen Augustok, baretasun isurkari gisako bat.

Eugenia eseri egin zen.— Eta jaun hori... —hasi zen pianista.«Jaun hori.. jaun hori... —pentsatu zuen

Augustok berehala—; jaun hori! Jaun deitu dit!Seinale txarra!»

— Jaun hau, alaba maitea, zorioneko ezustebati esker...

— Bai, kanarioari esker.

— Bai misteriotsuak Probidentziaren bideak!—aldarrikatu zuen anarkistak.

— Jaun honek —jarraitu zuen izebak—, zorio-neko ezuste bati esker ezagutu duguna, nik zer-bait ezagutu eta asko errespetatu nuen andrebaten seme dena, jaun honek diot, dagoenekoetxeko lagun dugunez, ezagutu egin nahi izanzaitu, Eugenia.

— Eta miretsi! —gaineratu zuen Augustok.— Miretsi? —esan zuen Eugeniak ozenki.— Bai, pianista modura!— A, banengoen ba ni!— Badakit, andereño, zenbat maite duzun

artea...— Artea? Zein arte, musika?— Jakina!— Engainatu egin zaituzte, bada, don Augus-

to!«Don Augusto! Don Augusto! —pentsatu

zuen—. Don!... Bai seinale txarra don deitze hori!jaun deitze hura bezain txarra ia!» Eta geroozenki:

— Ez al zaizu, bada, gustatzen musika?— Ezta batere, benetan.

«Arrazoi du Liduvinak —pentsatu zuenAugustok—; honek, ezkondu eta mantendukoduen senarrik izanez gero, ez du atzera pianorikjoko». Eta gero ozenki:

— Jendeak irakasle bikaina zarela dioenez...— Nire eginbehar profesionala ahalik eta

ondoen betetzen saiatzen naiz, eta bizi ahal iza-teko irabazi egin behar dudanez...

— Bizitzeko irabazi egin behar hori... —haszen don Fermin.

— Tira, aski da —eten zuen izebak—; dena-ren berri du dagoeneko don Augustok...

— Denaren berri? Zeren berri? —galdetuzuen Eugeniak latz eta altxatzeko keinu antzekobat eginez.

— Bai, hipotekaren berri...— Nola? —oihukatu zuen ilobak zutik jarrita—

. Zer da hau, ordea? Zer esan nahi du honek guz-tiak, zein da bisita honen arrazoia?

— Esan dizut, iloba, jaun honek zu ezagutunahi zintuela... Eta ez horrela haserretu...

— Badira gauza batzuk, ordea...— Barkaiozu zure izebari, andereño —erregu-

tu zion Augustok, bera ere, osaba-izebak bezala-

xe, zutik jarririk—; baina ez da besterik izan...Eta hipotekari eta zure abnegazioari eta lanare-kiko maitasunari dagokienez, nik ez dut deus ereegin zure izebari hain berri interesgarriak atera-tzeko, nik...

— Bai, zuk niri gutun bat bidali eta handikegun batzuetara kanarioa ekarri besterik ezduzu egin...

— Bai, bai, ez dizut ukatuko.— Entzun, bada, jauna, gutun horren erantzu-

na nik nahi dudanean eta inork behartu gabeemango dizut. Eta orain hobe izango da erretira-tzen banaiz.

— Ondo, oso ondo! —oihukatu zuen don Fer-minek—. Hori da sendotasuna, hori da askatasu-na! Hauxe da etorkizuneko emakumea! Ekinarenekinaz irabazi behar dira horrelako emakumeak,nire lagun Perez, ekinaren ekinaz!

— Andereño!... —erregutu zion Augustokharengana hurbiltzen zelarik.

— Arrazoi duzu —esan eta eskua eman zionEugeniak agurtzeko, lehen bezain zuri eta hotza,elurra bezalakoa.

Ateratzeko buelta eman eta horrekin baterabegi haiek, halako argi espiritual misteriotsubaten sorburu ziren begi haiek desagertu zire-nean, Augustok sentitu zuen su boladak gorpu-tza zeharkatzen ziola, bihotzak bularrean mai-luarenak bezalako taupadak ematen zizkiola etaburua lehertzeko zorian zuela.

— Ondoezik al zaude? —galdetu zion don Fer-minek.

— Hau neskatoa, Jainko maitea, hau neska-toa! —oihukatzen zuen doa Ermelindak.

— Miresgarria! Bikaina! Heroikoa! Emaku-mea!, goitik beherako emakumea! —zioenAugustok.

— Horixe uste dut nik ere —gaineratu zuenosabak.

— Barkatu, don Augusto jauna —behin etaberriro izebak—, barkatu; triku txiki bat da nes-kato hau; nork esan behar zuen!

— Poz-pozik nago-eta, andrea, poz-pozik!Izaera sendo hori, menpekotasunik gabeko hori,horixe baitut gogokoen nik, horrelakorik ezdudan honek; hauxe da, hauxe, hauxe eta ezbeste, nik behar dudan emakumea!

— Bai, Perez jauna; hauxe da etorkizunekoemakumea! —aldarrikatu zuen anarkistak.

— Eta ni? —esan zuen doa Ermenildak.— Zu, iraganekoa! Hauxe da, bai, etorkizune-

ko emakumea! Jakina, ez baitira alferrik izangeroko gizarteaz eta etorkizuneko emakumeazegunero-egunero entzun dizkidan mintzaldiak;ez baitizkiot alferrik buruan sartu anarkismoarenaskatasun teoriak... bonbarik gabekoak!

— Ba nik —esan zuen umore txarrez izebak—neskato hau bonbak botatzeko kapaz ere badelaesango nuke!

— Eta hala izanda ere... —erdiesan zuenAugustok.

— Hori ez! Hori ez! —esan zuen osabak.— Eta zer axola dio?— Don Augusto! Don Augusto!— Nire ustez —gaineratu zuen izebak—, ger-

tatu dena gertatu dela ere, ez duzu zertanamore eman zure nahiei dagokienez.

— Ez horixe! Are merezimendu handiagoaizango du horrela.

— Konkistatzera, bada! Eta badakizu zurealde gauzkazula eta nahi duzunean etor zaitez-keela etxe honetara, Eugeniak nahi izan ala ez.

— Baina, emakumea, hark ez du esan donAugusto hona etortzeak nahigabetzen duenik...!Ekinaren ekinaz irabazi behar da, adiskidea, eki-naz! Ezagutuko duzu pixkanaka, bai eta berekemena ere. Goitik beherako emakumea duzu,don Augusto, eta ekinaren ekinaz irabazi beha-rrekoa, ekinaren ekinaz. Ez al zenuen ezagutunahi?

— Bai, baina...— Ulertzen dut, ulertzen dut. Ekin borrokari,

hortaz, adiskidea!— Egia, egia; eta orain, agur!Bakarka egoteko deitu zion gero don Fermi-

nek Augustori, eta esan:— Ahaztu egin zait esatea Eugeniari idaztera-

koan bere izena jotaz jartzeko eta ez gez, Euge-nia, eta del Arco, kaz: Eugenia Domingo delArko.

— Zergatik?— Zorioneko egun hori etorri arte, hau da,

hizkuntza bakarra, gizadi osoarentzako hizkun-

tza bakarra, esperantoa izango denekoa, gazte-lania ortografia fonetikoz idatzi behar delako.Utikan c-ak! Gerra c-ari! Za, ze, zi, zo, zu zetaz,eta ka, ke, ki, ko, ku kaz. Eta utikan hatxeak!Zentzugabekeria da hatxea, erreakzioa, agintea,Erdi Aroa, atzerapena! Gerra hatxeari!

— Fonetista ere bazaitugu, hortaz?— Ere? Zergatik ere?— Anarkista eta esperantista ere bazara

eta...— Oro da bat, jauna, oro bat. Anarkismoa,

esperantismoa, espiritismoa, begetarianismoa,fonetismoa... oro da bat! Gerra aginteari! Gerrahizkuntz banaketari! Gerra hatxeari! Agur!

Elkarri agur esan, eta kalera irten zen Augus-to gainetik zama astun bat kendu izan balu beza-la eta pozik. Inoiz ez zukeen pentsatuko barrual-dean halakorik sentituko zuenik. Geldirik etahurbiletik lehenengoz elkar ikusi eta hitz eginzutenean Eugenia azaldu zeneko moduak,mindu beharrean, areago piztu eta animatzenzuen. Zabalagoa iruditzen zitzaion mundua, gar-biagoa haizea, eta urdinagoa zerua. Lehendabi-zikoz arnasa hartuko balu bezala. Bere belarri

zuloetan amaren agindu hura zebilkion: «Ezkonzaitez». Eder ikusten zituen bidean gurutzatzenzitzaizkion emakume gehienak, oso eder haieta-ko asko eta itsusi bakar bat ere ez. Bazirudien,harrezkero, zeru urdinaren haruntzaldean, harenitxurako bobeda atzean distiratzen zuten bi izarikustezin handitatik zetorren argi misteriotsuberri batek argitzen ziola mundua. Mundua eza-gutzen hasi zen. Eta, konturatu orduko, pentsa-tzen hasi zen zernolako iturri sakona duen herrixehearen nahasketak, haragizko bekatua bate-tik, eta gure lehenbiziko gurasoek ongiaren etagaizkiaren zientziaren zuhaitzeko fruitutik janzutenean egin zuten hutsa bestetik.

Eta hausnarrean aritu zen don Ferminek eza-gutzaren sorrerari buruz adierazitako doktrinaz.

Etxera ailegatu eta Orfeo bila irten zitzaio-nean, besoetan hartu, laztandu eta honela esanzion: «Bizimodu berri bat hasi zaiguk gaur,Orfeo. Ez al duk sumatzen handiagoa dela mun-dua, garbiagoa haizea eta urdinagoa zerua?

Ikusiko duk, bai, ikusiko duk, Orfeo!... Orduansentituko duk zakur baino ez izatearen nahiga-

bea, neronek gizon baino ez izatearena sentitzendudan bezalaxe. Eta esaidak,

Orfeo, nola ezagutu dezakezu bekatu egitenez baduzue, zuen ezagutza bekatu ez bada?Bekatu ez den ezagutza ez duk halako ezagutza,ez duk arrazionala».

Bazkaria atera zionean, begira geldituzitzaion Liduvina leiala.

— Zer begiratzen didazu? —galdetu zionAugustok.

— Zerbait aldatu dela esango nuke.— Zer dela eta diozu hori?— Bestelako aurpegia du jaunak.— Hala uste duzu?— Bai horixe. Eta?, ari al da konpontzen pia-

nistarena?— Liduvina! Liduvina!— Arrazoi duzu, jauna; hainbeste interesa-

tzen zait, ordea, zure zoriona!— Ba al daki inork hori zer den?— Egia.Eta lurrera begira gelditu ziren biak, zoriona-

ren sekretua lurrazpian bailegoen.

IXBiharamunean gazte batekin hizketan ari zen

Eugenia atezaindegi bateko gelatxoan, bitarteanzaindaria, zuhur, etxe atarira irtena baitzen hai-zea hartzera.

— Bukatu egin behar dik honek, Mauricio —zioen Eugeniak; ezin diagu honela jarraitu, etaare gutxiago, aipatu diadanez, atzokoa gertatueta gero.

— Ez dion, bada —esan zuen Mauricio izene-koak—, jarraitzaile hori zeruan bizi den gizajobat dela?

— Bai, baina diruduna duk eta nire izebak eznaik bakean utziko. Eta, egia esan, ez zaidakgustatzen inori itsuskeriarik egitea, eta inor niestutzen aritzerik ere ez diat nahi.

— Bidal ezan!— Nondik? Nire osaba-izeben etxetik? Eta

haiek nahi ez badute?— Ez iezaion jaramonik egin.— Ez zioat jaramonik egiten ez eta egiterik

pentsatzen ere, baina gizajoak ni etxean naizen

orduan bisitatzera etortzeko ohitura hartukoduen susmoa diat. Eta, ulertuko duanez, ez naukhasiko nire gelan sartu eta hark ni ikusterik nahiez dudala eta horrela, eta nire atzetik ibiltzerikez badu martiri isilarena egingo dik.

— Egin dezala.— Ez; ezin diat jasan inolako eskalerik, eta

are gutxiago begiekin eskatzen duten horietako-ak. Ikusiko bahu nolako begiak jartzen dizkidan!

— Hunkitu egiten hau?— Nire onetik ateratzen naik. Eta, egia esan,

zergatik ez diat bada esango? Hunkitu egitennaik, bai.

— Eta beldur haiz?— Gizona, ez hadi kirtena izan! Ez nauk bate-

re beldur. Bakarra haiz niretzat.— Banekinan! —esan zuen sinetsita Mauri-

ciok, eta esku bat Eugeniaren belaunaren gai-nean jarri eta bertan utzi zuen jarrita.

— Erabaki egin behar duk, Mauricio.— Zer erabaki, ordea, ene kuttuna?— Zer izango duk bada, gizona, zer izango

duk?Behingoz elkarrekin ezkontzea!

— Eta nondik aterako dinagu bizitzeko?— Nire lanetik, hik lanik aurkitu arte.— Hire lanetik?— Bai, musika gogaikarri horretatik!— Hire lanetik? Ezta pentsatu ere!; sekula ere

ez!, sekula ere ez!, sekula ere ez!; ni hire lanetikbizitzea ez beste zernahi! Bilatuko dinat, bilajarraituko dinat, eta bitartean, itxaron egingodinagu...

— Itxaron..., itxaron..., horretantxe joangozaizkiguk urteak! —oihukatu zuen Eugeniak,Mauriciok eskua jarri zion belaunaren azpikooinarekin takoi hotsa eginez.

Eta Mauriciok, esku astinaldia ikusirik, jarritazuen lekutik kendu bai, baina aldi berean lepa-gainean ezarri zion besoa eta hatz artean andre-gaiaren belarritako batekin jostaketan hasi zen.Eugeniak utzi egiten zion jostatzen.

— Begira, Eugenia, nahi izanez gero, aurpegiona jar diezaioken, libertitzearren, gizajo horri.

— Mauricio!— Arrazoi dun; ez haserretu, laztana! —eta

besoa bilduz, Eugeniaren burua berera erakarri,bere ezpainekin harenak bilatu eta bat egin

zituen, begiak itxirik, musu heze, isil eta luzebatean.

— Mauricio!Eta begietan eman zion musu jarraian.— Honek ezin dik honela jarraitu, Mauricio!— Nola? Ba al dun, ordea, hau baino gauza

hoberik? Orain baino hobeto ibiliko garela uste aldun?

— Esana diat, Mauricio, honek ez duela ber-din jarraitzerik. Lana aurkitu behar duk. Gorrotozioat musikari.

Susmatu edo egiten zuen neska gaixoak, ezbaitzen argi eta garbi konturatzen, betierekoprestakuntza dela musika, sekulan heltzen ezden etorrerarako prestakuntza, sekulan amai-tzen ez den betiereko hastapen. Gogaiturikzegoen musikarekin.

— Lana bilatuko dinat, Eugenia, bilatu egingodinat.

— Beti gauza bera diok eta beti gaudek ber-din.

— Ez dun uste izango ordea...— Jakin zakiat, baina, funtsean alfer hutsa

haizela eta neronek bilatu beharko diadala lana.

Jakina, gizonezkoei gutxiago kostatzen baitzai-zue itxarotea!

— Hori hik uste dun...— Bai, bai; ondo zakiat zer diodan. Eta orain,

berriro esango diat, ez ditiat ikusi nahi Augustojaunak, zakur goseti baten moduan, jartzendituen begi urrikalgarri horiek...

— Horiek ditun ateraldiak, neska!— Eta orain —gaineratu zuen zutitu eta bere

eskuarekin harena gainetik kenduz—, hagogeldi-geldirik eta hoa haizea hartzera, baduk etapremia!

— Eugenia! Eugenia! —esan zion belarrira,ahots idor eta ia suhar batez—. Hik gura bahu...

— Heuk ikasi behar duk gura izaten, Mauricio.Badakik hortaz... izan hadi gizon! Bila ezak lana,erabaki ezak azkar; bestela, neuk egingo diatlan; baina erabaki ezak azkar. Bestela...

— Bestela, zer?— Ezer ez! Bukaera eman behar zaiok honi.Eta erantzuten utzi gabe irten zen atezainde-

giko gelatxotik. Atezainarekin gurutzatu zenean,honela esan zion:

— Hor gelditzen da zure iloba, Marta andrea,eta esaiozu erabaki dezala behingoz.

Eta burua tente irten zen Eugenia kalera, nonesku-pianotxo bat polka zaratatsu bat jotzen aribaitzen. «Zer nazka! Zer nazka! Zer nazka!»,esan zuen bere artean, eta joan ez, baina ihesegin zuen kalean behera.

XBarrua hustu beharra zuenez, kasinorantz jo

zuen Augustok, Victor lagun xaharra ikustera,Eugeniarenean izan eta hurrengo egunean, etaEugenia atezaindegian bere senargaiaren gehie-gizko patxadari eztenka ari zitzaion ordu berean.

Bestelako Augusto bat zela sentitzen zuen,bisitaldiak berak eta bisitaldi hartan emakumeadoretsua —adorea baitzerien haren begiei—agertu izanak barrualdea irauli izan baliote beza-la, barrualde horretan orduraino ezkutuan izan-dako iturri bat azalaraziz. Sendoago egitenzituen pausoak, askeago hartzen zuen arnasa.

«Badut helburu bat, badut xede bat bizihonetan —zioen berekiko—: neskato honi kon-kistatzea edota hark ni konkistatzea. Gauza berabaita. Maitasun kontuetan berdin dio garaile alagaraitua izatea. Baina ez..., ez! hemen garaituaizateak ni bestearengatik uztea esan nahi du.Bestearengatik, bai, hemen bai baitago bestebat, ez dut zalantzarik. Beste bat? Beste zer,ordea? Ni bat al naiz, bada? Ni jarraitzaile bat

naiz, galdetzaile bat, baina bestea..., besteahonezkero ez jarraitzaile ez galdetzaile delakoannago; ez duela ez jarraitu ez galdatzen, lortuabaitu jadanik. Eugenia goxoaren maitasuna bes-terik ez, halere. Besterik ez...?»

Freskotasuna, osasuna eta alegrantzia zeriz-kion emakume-gorputz bat pasa zitzaion albotik,bakarrizketa etenarazi eta haren atzetik erakarrizuena. Gorputz hari segika hasi zen, mekanikoki,aldi berean bakarrizketari emana:

«Bai ederra dela! Hau bezala hura, bata zeinbestea. Eta nire lehiakidea, berak jarraitu etagaldatu beharrean, bera izango da jarraitu etagaldatua agian, agian ez dio Eugeniari mereziduen bezala erantzuten... Baina bai alaia neska-to hori! Eta nolako graziarekin agur egin dionhandik doan harako hari! Nondik atera ote ditubegi horiek? Besteak bezalakoak dira ia, Euge-niarenak bezalakoak! Gozoa izan behar du berebesoen artean biziaz eta heriotzaz ahaztea!Beraietan kulunkatzen uztea haragizko olatue-tan bezala! Beste hura...! Bestea ez da, ordea,Eugeniaren senargaia, ez da hark maite duena;

bestea neu naiz. Bai, neu naiz bestea; beste batnaiz ni!»

Beste bat zelako ondoriora iritsi zenean, etxebatean sartu zen aurretik zihoan neskatoa.Augusto geldi geratu zen etxeari begira. Etaorduantxe konturatu zen segika etorri zitzaiola.Pentsatzen gelditu eta, kasinora joateko irtenzela akordatzean, harako bidea hartu zuen. Etaberdin jarraitu zuen:

«Zenbat emakume eder dagoen munduan,alajainkoa! Gehientsuenak. Eskerrak, Jauna,eskerrak: gratias agimus tibi propter magnamgloriam tuam! Zure loria emakumearen ederta-suna da, Jauna! Hori da adatsa, ene Jainkoa, horida adatsa!

Eta egia zen, adats bikaina zuen neskamehark, une hartan, saskia eskuan, bere aldamene-tik igarotzen zenak. Buelta eman eta haren atze-tik abiatu zen. Bazirudien urrezko adats haiekargiaren habia zirela eta adatsek ile-mototshaietatik askatu eta aire fresko eta argian saka-banatu nahi zutela. Eta adats azpian aurpegi bat,dena irribarre.

«Beste bat naiz, bestea naiz —jarraitu zuenAugustok saskidunari segika—; baina ez al dagobeste neskarik? Bai, badago besterik bestearen-tzat! Baina nirea bezalakorik, bera bezalakorik,bakarra bezalakorik, bat ere ez! Bat ere ez!Hauek guztiak ez dira haren, bataren, bakarra-ren, nire Eugenia goxoaren imitazio besterik!Nirea? Bai; neure egiten dut pentsamenduz,desioz. Gizon hura, bestea, alegia, materialkiizango da haren jabe; baina begi haien argi espi-ritual misteriotsua neurea da, neurea, neurea!Eta ez al dute urrezko adats hauek ere halakoargi espiritual misteriotsu bat islatzen? Eugeniabakarra da ala bi dira, nirea bata eta harensenargaiarena bestea? Hala bada, bi baldin badi-ra, har beza hark berea, nik neurea hartuko duteta. Tristeziak jotzen nauenean, gauez batezere; zergatik jakin gabe negargura izaten naize-nean, bai gozoa nire aurpegia, nire ahoa, nirebegiak, urrezko adats horiekin estali eta haienartetik usain gozoz sartutako hatsa hartzea!Baina..».

Gelditu egin zela ohartu zen bat-batean. Sas-kiduna neska lagun batekin hizketan egitera gel-

ditu zen. Une batez duda-mudatan ibili eta esanzuen: «Ba!, hainbeste emakume eder dagoEugenia ezagutu nuenetik...» Eta han abiatu zen,atzera kasinoko bidea harturik.

«Beste gizon hori nahiago duela-eta setatzenbada Eugenia, kapaz naiz erabaki heroiko bathartzeko, handia, ikaratzeko modukoa. Nolanahiere, maite banau eta ez banau, hipotekaren kon-tuak ezin du horrela gelditu!»

Zeruko baretasunetik sortua zirudien bozka-riozko irrintzi batek atera zuen bere bakarrizke-tatik. Irrika ari ziren bi neskato bere aldame-nean, eta haien irriek bi txorik sasi tartean egin-dako txorrotxioak ziruditen. Eder-gosezko begi-rada bota zion une batez neskatila bikoteari, etagorputz geminatu bakarra iruditu zitzaizkion.Besoz beso zihoazen. Eta amorratzen zegoenhaiek geldiarazi, bakoitza beso batetik oratu etahala abiatzeko, bien artean, zerura begira, bizia-ren haizeak nora eramango.

«Baina zenbat emakume eder Eugenia eza-gutu nuenetik! —zioen berekiko irrika zihoanbikoteari segika—. Paradisua da hau! horiek dirabegiak!, hori da adatsa!, hori da irria! Ile-horia

bata, beltzarana bestea; zein da, ordea, ile-horia? Zein beltzarana? Biak nahasten zaizkit!»

— To, esna hoa ala lo?— Kaixo, Victor.— Kasinoan espero hindudan, baina ez hin-

tzen heltzen eta...— Hara nindoaan.— Hara? Eta hortik? Erotu haiz?— Bai, arrazoi duk; baina aizak, egia esango

diat. Aipatu nian Eugenia, nik uste.— Pianista? Bai.— Hara bada: zeharo maitemindurik naukak,

zera bezala...— Bai, maitemindu bat bezala. Segi.— Txoraturik, motel, txoraturik. Atzo bere

etxean ikusi nian, bere osaba-izebak ikustekoaitzakiatan joana nintzen eta; ikusi eta...

— Eta begiratu egin zian, ezta? Eta Jainkoa-gan sinetsi huen?

— Ez, begiratu soilik ez, baina bildu egin nin-dian bere begiradan; eta Jainkoagan sinetsibaino, jainko nintzela sinetsi nian.

— Gogor eragin dik, motel...

— Eta hori neskatoa haserre egonda gainera!Ez zakiat, alabaina, zer gertatzen zaidan harrez-kero: ederrak iruditzen zaizkidak ikusten ditudanemakume gehienak, eta etxetik atera naizene-tik, orain dela ordu erdi baino ez segur aski, hiru-rekin maitemindu nauk dagoeneko, ez, hago,laurekin; batekin, lehendabizi, dena begi bai-tzen; beste batekin gero, adats zoragarria bai-tzuen, eta arestian bikote batekin, ile-horia bata,beltzarana bestea, aingeruak bailiren egiten bai-tzuten irri. Eta laurei aritu natzaiek segika. Zerduk hau?

— Horrek esan nahik dik, Augusto maitea,hire maitasun iturria lotan zegoela hire arimarensakonean, nora isuririk ez zuela; Eugeniak, pia-nistak, heldu eta astindu eta irabiatu egin zianbegiekin hire maitasuna lotan zegoenekoputzua: esnatu duk, bertatik atera eta, hain han-dia denez, alde guztietara hedatzen duk. Hibezalakoak, emakume batekin benetan maite-minduz gero, gainerako emakume guztiekin mai-temintzen dituk aldi berean.

— Guztiz bestela izango zelakoan nengoanbada... Baina, hago pixka bat, begira beltzaran

horri! Gaueko argia duk! Belztasuna omen dukargia gehien xurgatzen duena, bai horixe! Ez alduk ikusten halako argi ezkutua sumatzen delabere adats azpian, bere begien arbeltxarenazpian? Segi egin behar zioagu...

— Nahi baduk...— Horixe bada, guztiz bestela izango zelako-

an nengoan; gizasemea benetan maitemintzendenean, lehen emakume guztiengana barreiatuazuen maitasuna emakume bakar batengana bil-tzen zuela, eta gainerako guztiak hutsal etabaliogabeak iruditu behar zitzaizkiola... Bainabegizak!, begizak nola jotzen dion eguzkiakadats beltz horretan!

— Ez; hago; saiatuko nauk azaltzen. Hi, jakingabe, noski, emakumearekin hengoen maite-mindurik, abstraktuarekin, ez honekin edo hare-kin; Eugenia ikusi huen eta abstraktua konkretueta emakumea emakume bat bilakatu zuan, etamaitemindu egin hintzen harekin, eta orainharengandik, hura utzi gabe, ia emakume guz-tiengana hoa, eta multzoarekin, generoarekinmaitemintzen haiz. Beraz, abstraktutik konkretu-ra pasa haiz, eta konkretutik generikora, emaku-

mearengandik emakume batengana, eta emaku-me batengandik emakumeengana.

— Hori duk metafisika, hori!— Eta zer duk maitasuna, metafisika beste-

rik?— To!— Hiregan batez ere. Hire maitemindura era-

bat zerebrala baita, edota, esan ohi den bezala,burukoa.

— Hik uste duk hori... —oihukatu zuen Augus-tok mindu airez eta umore txarrez, bere maite-mindura burukoa baino ez zelako hura barrurai-no sartu baitzitzaion, eta min eman.

— Eta asko estutzen banauk, hi heu ere ideiahuts baino ez haizela esango diat, fikziozko iza-kia...

— Ez al nauk, besteak bezala, benetan maite-mintzeko gai ikusten?

— Benetan hago maitemindurik, bai horixe,buruz besterik ez, ordea. Maitemindurik hagoelauste duk...

— Eta zer duk maitemindurik egotea halahagoela uste izatea besterik?

— Ai, ai, ai, motel, hori hik uste baino korapi-latsuagoa duk!...

— Esaidak, zertan antzematen zaiok batimaitemindurik dagoela eta ez soilik hala usteduela?

— Aizak, hobe hori utzi eta beste zerbaitengainean mintzatzea.

Augusto atzera etxera itzuli zenean Orfeobesoetan hartu eta esan zion: «Ea, Orfeo nirea,zertan bereizten dituk maitemindurik egotea etahala hagoela uste izatea? Eugeniarekin maite-mindurik nagok ala ez? Hura ikusten dudaneanez al zaidak bihotza bularrean taupadaka hasteneta odola sutan jartzen? Ez ote nauk beste giza-semeak bezalakoa? Haiek adina banaizela era-kutsi behar zieat, Orfeo!»

Eta afalorduan, Liduvinarekin aurrez aurrejarri eta galdetu zion:

— Esaidazu, Liduvina, zertan antzematenzaio gizonari benetan maitemindurik dagoela?

— Baina, horiek dira gauzak otutzen zaizkizu-nak, jauna!...

— Tira, esaidazu, zertan antzematen zaio?

— Bada, antzeman... txorakeria asko egin etaesaten dituenean, orduan antzematen zaio.Gizon bat benetan maitemintzen denean, ema-kume batekin txoratzen denean, nolabait esa-tearren, utzi egiten dio gizon izateari.

— Eta zer da orduan?— Da..., da..., da..., gauza bat, aberetxo bat...

Emakumeak nahi duena egin dezake berarekin.— Orduan, emakume bat gizon batekin bene-

tan maitemintzen denean, txoratzen denean,zuk diozun bezala, nahi bezala baliatzen al dugizonak hura ere?

— Ez da erabat berdin.— Nola, nola?— Zail da oso hori azaltzen, jauna. Baina,

maiteminduta al zaude benetan?— Horixe jakin nahian nabil. Baina txorakeria-

rik, handirik behintzat, ez dut bat ere esan edoegin oraindik..., nik uste...

Liduvina isildu egin zen, eta Augustok bereki-ko: «Benetan maitemindurik ote nago?»

XIBeste egun batean, Augustok don Fermin eta

doa Ermelindarenean atea jo zuenean, egonge-lara pasarazi zuen neskameak eta esan: «Orain-txe deituko diet». Une batez bakarrik eta ezere-zean bailegoen gelditu zen. Bularrak barrurainoestutzen zuela sumatu zuen. Ito beharrean zego-en punpezia hartan. Eseri eta altxa egin zenberehala hormetan zintzilik zeuden koadroakikustera, eta haien artean Eugeniaren erretra-tua. Korrika hasteko, ihesi joateko gogoak emanzion. Pausotxo batzuk entzun zituen bat-bateaneta labana batek bihotza erdibitzen ziola etahalako bruma batek burua estaltzen ziola senti-tu zuen. Egongelako atea zabaldu eta Eugeniaagertu zen. Aulki baten atzealdeari heldu beharizan zion gizajoak. Hain zurbil ikusi zuenean, unebatez zuritu eta aiko-maiko gelditu zen Eugeniagelaren erdian, eta gero berarengana hurbildueta honela esan zion ahots idor bezain apalez:

— Zer duzu, don Augusto, ondoezik al zaude?— Ez, ez da ezer; batek daki...

— Nahi duzu ezer? Behar duzu ezer?— Baso bat ur.Eugenia, zeri lotuko eta, irten egin zen egon-

gelatik bera joateko baso bete uren bila, baitaberehala ekarri ere. Ur txipristinak ateratzenziren edontzitik: areagokoak, ordea, Augustokeskuetan dardarka hartu zuenean eta ahokadabatean edan, arrapataka, ura bizarretik zeriola,hargatik begiak Eugeniarenetik kendu gabe.

— Nahi baduzu —esan zion Eugeniak—kamamila, edo tea edo tila egiteko esango diet...Zer, pasa al zaizu?

— Ez, ez, ez, ez da ezer izan; eskerrik asko,Eugenia, eskerrik asko —esan zion, bizarreko uraxukatzen zuela.

— Ongi, bada, orain eser zaitez —eta biakeserita zeudenean, hala jarraitu zuen —: Haueta-ko egunen batean espero zintudan eta emananion agindua neskameari nire osaba-izebaketxean ez izanda ere, arratsalde batzuetan ezbaitira etxean izaten, zu pasarazi eta niri abisuemateko. Nolanahi ere, zurekin bakarka hitz eginnahi nuen.

— O, Eugenia, Eugenia!

— Tira, ez zaitez berotu. Sekula ez nukeenesango hain gogor joko zizunik, beldurtu ereegin bainauzu hona sartu zarenean; hilotza ema-ten zenuen.

— Hilda bainengoen bizirik bainoago, bene-tan esaten dizut.

— Argi hitz egin beharko dugu.— Eugenia! —esan zuen goraki gizajoak, eta

esku bat luzatu zuen, eta berehala atzera bildu.— Ez dut uste oraindik adiskide gisa eta lasai

hitz egiteko prest zaudenik. Ea, ikus dezagun! —eta eskua hartu zion pultsua neurtzeko.

Eta taupada bizian hasi zitzaion bihotzaAugusto gizajoari: gorri jarri zen, sutan zuenkopeta. Joan egin zitzaizkion bistatik Eugeniarenbegiak eta lainoa besterik ez zuen ikusi, lainogorria. Une batez konortea galduko zuela pen-tsatu zuen.

— Erruki zaitez, Eugenia, erruki zaitez nitaz!— Lasai zaitez, don Augusto, lasai zaitez!— Don Augusto..., don Augusto..., don...,

don...— Bai, nire don Augusto on hori, lasai zaitez

eta hitz egin dezagun patxadaz.

— Baina, utzidazu... —eta esku tartean hartuzion eskubiko eskua, elurra bezain zuri etahotza, hatzak mehe, pianoaren teklak ferekatze-ko eginak, arpejio goxoak sorrarazteko eginak.

— Hala nahi baduzu, don Augusto.Esku hura ezpainetaratu eta musuz josi zuen,

hoztasun xuri hura erdiepeltzea besterik lortugabe, hala ere.

— Bukatzean, hizketan hasiko gara, donAugusto.

— Baina begira, Eugenia, zatoz...— Ez, ez, ez, formal gero! —eta eskua Augus-

torenen artetik kendu eta jarraitu zuen—: Ezdakit zer-nolako esperantzak piztu dizkizutennire osaba-izebek, edo izebak hobeki esan, bainaengainatuta zabiltzala esango nuke.

— Nola engainatuta?— Bai, esan egin behar zizuten badudala

senargaia.— Badakit.— Haiek esan al dizute?— Ez, ez dit inork esan; baina badakit. — Hor-

taz...

— Nik ez dut, ordea, ezer nahi, Eugenia, eznabil ezeren bila, ez dut ezer eskatzen; aski bai-tut, Eugenia, aldian behin hona etortzen uztenbadidazu nire espiritua begi horien begiradanmurgiltzera, zure hatsaren lurrinetan mozkortze-ra...

— Tira, don Augusto, liburuetako kontuakdira horiek; utz dezagun hori alde batera. Nik ezdizut eragotziko nahi adina bider etortzea, nibehin eta berriz ikustea, nirekin mintzatzea ezeta..., ikusi duzunez, niri eskua musukatzea ere,baina badut senargaia, maiteminduta nagoberarekin, eta berarekin ezkontzekoa naiz.

— Baina, benetan al zaude harekin maitemin-durik?

— Hori da galdera!— Eta zertan sumatzen duzu maitemindurik

zaudela?— Erotu egin al zaizu, don Augusto?— Ez, ez, nire lagunik onenak esan dit maite-

mindurik egon ez arren hala daudela uste dutelaaskok, eta horrexegatik esaten dizut.

— Eta zutaz ari zen orduan, ezta?— Bai, nitaz ari zen, zer ba?

— Zure kasuan, egia baita, beharbada, hori...— Zer uste duzu, ordea, Eugenia, ez nagoela

zurekin benetan maitemindua?— Ez ezazu hain gora hitz egin, don Augusto,

entzun egingo dizu-eta neskameak...— Bai, bai —gero eta suharrago—, bada uste

duenik ez naizela gai benetan maitemintzeko!— Barkaidazu pixka batean —eten zion Euge-

niak eta gelatik irten, Augusto bakarrik utzirik.Handik pixka batera itzuli zen eta hala esan

zion lasai-lasai:— Eta, zer, don Augusto, lasaitu al gara?— Eugenia, Eugenia!Ate joka ari zirela entzun zuten orduantxe,

eta Eugeniak esan zuen:— Osaba eta izeba!Handik gutxira egongelan sartu ziren osaba-

izebak.— Bisita egitera etorri da don Augusto, nero-

nek ireki diot atea; joan egin nahi zuen, bainasartzeko esan diot, laster etorriko zinetela, etahemen dago!

— Egunen batean —esan zuen don Ferminekozenki— gizarte-arauak oro galduko dira! Bete-

betean uste dut jabetza pribatuen hesi etamurruak lapur omen direnak erakartzeko beste-rik ez direla, lapurrak besteak izanik, alegia,jabeak. Ez da jabetza seguruagorik, hesi etamurrurik gabe, denon eskueran dagoena baino.Gizona on jaiotzen da, ona da berez; gizarteakgaiztotzen du eta okertzen...

— Isil zaitez, gizona —esan zuen doa Ermelin-dak goraki—, ez didazu-eta kanarioaren kantuaentzuten uzten! Ez duzu entzuten, don Augusto?Zoragarria da hari entzutea! Entzutekoa izatenzen, Eugeniak piano lezioak ikasten zituenean,garai hartan izan nuen kanarioa: asaldatu egitenzen, eta zenbat eta gehiago zanpatu pianoteklak, orduan eta indartsuago ekiten zion kan-tuari. Eta halaxe hil zen, leher eginda...

— Abereei berei ere kutsatzen dizkiegu gurebizioak! —esan zuen osabak—. Gurekin bizidiren animaliak berak ere atera ditugu berenegoera naturaletik! O, gizadia, gizadia!

— Eta luzaroan itxaron behar izan al duzu,don Augusto? —galdegin zion izebak.

— Ez, ez, andrea; batere ez, batere ez, pixka-txo bat, jesus bat... Hala iruditu zait behintzat...

— A, eskerrak!— Bai, izeba, oso denbora gutxi; bere onera

etortzeko adina hala ere, ondoezik edo etorribaita kaletik...

— Nola?— Ez, ez da ezer izan, andrea, ezer ere ez...— Joan beharra daukat orain —esan zuen

Eugeniak, eta Augustori eskua eman eta joanegin zen.

— Ta, zer moduz doa gauza? —galdetu Zionizebak Augustori Eugenia atera bezain pronto.

— Zer gauza?— Konkista, gizona!— Gaizki, gaizki oso! Esan dit baduela gizon-

gaia eta harekin ezkonduko dela.— Esan ez nizun, bada, Ermelinda?— Bada, ez, ez eta ez!, ezin du izan. Gizongai

horrekikoa ezinezkoa da, don Augusto, erokeriahutsa!

— Tira, andrea, eta harekin maitemindutabadago, zer?

— Horixe —esan zuen osabak goraki—, hori-xe. Askatasuna, askatasun santua, aukeratzekoaskatasuna!

— Bada, ez, ez eta ez! Ba ote daki neskatohorrek zertan ari den?... Zuri ezetz esatea, donAugusto, zuri ezetz esan! Horrek ezin du izan!

— Entzun, andrea, pentsa ezazu, egizukontu..., ezin da, ez da Eugenia bezalako gaztebaten nahia horrela bortxatu behar... Bere zorio-na dago jokoan, horrek izan behar du gure ardu-ra bakarra, eta berak hori lortzeko geure burua-ri uko ere egin beharko genioke.

— Zuk, don Augusto, zuk?— Nik, bai, nik, andrea! Prest nago neure

buruari uko egiteko zure iloba Eugenia zoriontsuizan dadin, bera zoriontsu izatean baitatza nirezoriona!

— Hori da eta! —oihukatu zuen osabak—.Hori da! Hori da! Hona heroi bat! Hona anarkistabat... mistikoa!

— Anarkista? —esan zuen Augustok.— Anarkista, bai. Horixe baita nire anarkis-

moa, horixe, bakoitzak besteengatik bere burua-ri uko egitea, besteak zoriontsu eginez norberazoriontsu izatea, eta...

— Ederra jartzen zara, bada, lanegun buruzu-rian zopa hamabiak baino hamar minutu beran-duago ateratzen dizutenean!

— Bueno, badakizu, Ermelinda, nire anarkis-moa teorikoa dela... Ahalegintzen naiz perfekzio-ra iristen, baina...

— Eta teorikoa da zoriona ere! —oihukatuzuen don Augustok, nahigabeturik eta bereartean ariko balitz bezala, eta gero—: Eugenia-ren zorionagatik neure buruari uko egitea eraba-ki dut eta ekintza heroiko bat egitea bururatuzait.

— Zer ekintza?— Ez al zenidan esan behin batean, andrea,

Eugeniari aita gizajoak utzitako etxea...— Bai, nire anaia gizajoak utzitakoa.— ... hipoteka baten zamapean dagoela eta

hark jaten dizkiola irabazi guztiak?— Bai, jauna.— Ederki; badakit, hortaz, zer egin behar

dudan! —eta aterantz abiatu zen.— Baina, don Augusto...— Erabakirik heroikoenak hartzeko eta sakri-

fiziorik handienak egiteko gauza sentitzen da

Augusto. Eta orain jakingo dugu bere maiteminaburukoa baino ez den ala bihotzekoa ere baden,ea maitemindurik dagoela uste duen, maitemin-durik ez egon arren. Eugeniak, jaun-andreok,bizira iratzarri nau, benetako bizira eta, nornahi-rena dela ere, betiereko esker ona zor diot. Etaorain, agur!

Eta atera egin zen handikiro. Eta irten bezainpronto, oihu egin zuen doa Ermelindak:

— Neska kaikua!

XII— Arropa lisatua ekartzen duena etorri da,

jauna —esan zion biharamunean LiduvinakAugustori.

— Arropa lisatua ekartzen duena? A, bai, sardadila!

Sartu zen neskatoa, eskutan Augustorenarropa lisatuz betetako saskia zeramala. Elkarribegira gelditu ziren, eta neskato gaixoak, aurpe-gia berotzen zitzaiola sumatu zuen, sekula ezbaitzion halakorik gertatu hainbat aldiz joandakoetxe hartan. Bazirudien aurrekoetan jaunak ikusiere ez zuela egiten, eta hori zela eta, neskatoaurduri ez ezik muturrez ere egoten zen, uste bai-tzuen pixka bat. Berari ez erreparatzea! Bestegizon batzuek bezala ez begiratzea! Begiez ezjatea, edo areago, begiez begiak eta ahoa etaaurpegi osoa ez milikatzea!

— Zer dun, Rosario?, horrela dun-eta izena,ezta?

— Bai, horrela dut izena.— Eta, zer dun?

— Zer ba, Augusto jauna?— Sekulan ez haut ikusi horrela gorritzen. Eta

gainera beste bat haizela iruditzen zaidan.— Esango nuke zeuk ematen duzula beste

bat.— Balitekek..., balitekek... Baina etorri, hurbil

hadi.— Tira, utz itzazu alde batera txantxak eta

egin ditzagun kontuak!— Txantxak? Txantxetakoa dela uste dun

ala? —esan zion serioskiago—. Hurbil hadi,horrela, ongi ikusteko.

— Bestetan ez al nauzu, bada, ikusi?— Ez, gaurdaino ez nindunan konturatu hain

polita hintzenik...— Tira, tira, jauna, ez burlarik egin... —eta

sutan zuen aurpegia.— Eta orain, kolore horiekin, eguzkiak bete-

betean ematen dinala.— Tira...— Hator, hator hona. Augusto jauna burutik

eginda dagoela esango dun, ezta? Ez, bada, ezdun hori, ez! Orain arte egon bainaiz burutikeginda edo, hobeki esanda, tentelduta, laino

batean galduta, itsu... Oso denbora gutxi dunbegiak ireki zaizkidala. Pentsa, zenbat aldiz ezote haizen etxe honetan sartu eta nik, begiratuarren, ez hindudan ikusten. Esango niken biziere ez naizela bizi izan, Rosarito, bazirudin eznaizela bizi izan... Tentelduta nengonan, tentel-duta... Zer dun, baina, neskato, zer dun?

Rosaritok, aulki batean eseri behar izan bai-tzuen, aurpegia bi eskuez estali eta negarrarieman zion. Augusto zutitu eta atea itxi zuen;neskatoarengana itzuli, besagainean esku batjarri eta honela esan zion ahalik eta ahots bustieta beroenaz, apal-apal:

— Zer dun, ordea, neskato, zer dun hori?— Negar eragiten didazula kontu horiekin,

don Augusto...— Zeruko aingerua!— Ez horrelakorik esan, don Augusto.— Esango ez dinat, bada! Bai, itsututa bizi

izan naun, tentelduta, biziko ez banintz bezala,harik eta emakume bat, ez dakin?, beste bat, iri-tsi eta begiak ireki dizkidan arte; harrezkeroikasi dinat mundua ikusten, eta batez ere zuek,emakumeak, ikusten...

— Baina emakume hori... emakume gaiztoaizango zen...

— Gaiztoa? Gaiztoa dion? Ba al dakin zer dio-nan, Rosario, ba al dakin zer dionan? Ba al dakinzer den gaiztoa izatea? Zer dun gaiztoa izatea?Ez, ez, ez; aingerua dun emakume hura, hi beza-la; ez nain maite ordea..., ez nain maite..., eznain maite... —eta hori esaterakoan ahotsa ahul-du eta begiak malkoz busti zitzaizkion.

— Don Augusto gizajoa!— Bai, heuk esan dun, Rosario, heuk esan

dun! Don Augusto gizajoa! Baina zera, Rosario,ken ezan don hori eta esan ezan: Augusto giza-joa. Tira, esan ezan: Augusto gizajoa!

— Baina jauna...— Tira, esan ezan: Augusto gizajoa!— Hala nahi baduzu..., Augusto gizajoa!Eseri egin zen Augusto.— Hator hona! —esan zion.Salto batean altxa zen neskatoa, hipnotiko

liluratu bat bezala, arnasestuka. Augustok heldu,magalean eserarazi, bularraren kontra gogotikestutu eta, neskatoak sutan zeukan masailariberea itsatsirik, honela has zitzaion bat-batean:

— Ai, Rosario, Rosario; ez zakinat zer pasa-tzen zaidan, ez zakinat zer dudan! Ezagutu ezarren gaiztotzat dunan emakume horrek ikusme-na eman eta itsutu egin nain.

Ez nindunan bizi, eta orain bizi naun; bizi nai-zeneko honetan sentitu dinat, ordea, hiltzea zerden. Nire burua babestu beharra zaukanat ema-kume horrengandik, bere begiradatik babestubeharra zaukanat. Lagunduko al didan, Rosario,beragandik babesten?

«Bai» apal-apal bat entzun zuen Augustok,beste mundu batetik xuxurlatu izan bailioten.

— Oraintxe ez zakinat zer gertatzen zaidan,Rosario, ez zer esaten dudan ere; ez zakinathonezkero emakume horrekin, gaiztotzat dunanemakume horrekin, maiteminduta nagoen...

— Baina nik, don Augusto...— Augusto, Augusto...— Baina nik, Augusto...— Tira, isildu, aski da —eta begiak itxi

zituen—; etzan deus ere esan, utzidan bakarrikhitz egiten, neure buruarekin. Horrelaxe bizi izannaun ama hil zitzaidanetik, neure baitan, neure-kiko besterik ez; lotan, alegia. Eta ez dinat jakin

inorekin lo egitea zer den, bik amets berean loegitea. Batera lo egitea! Ez nor bere ametseanelkarrekin lotan egotea, ez!, batera lo egitea bai-zik, biek amets berean lo egitea! Eta hik etabiok, Rosario, amets berean lo egingo bagenu?

— Beste emakume hori ordea... —has zenneskato gajoa, Augustoren beso artean dardareta intzirika.

— Emakume horrek ez nain maite, Rosario...,ez nain maite..., ez nain maite... Hark erakutsizidan, ordea, badela emakume gehiago... hariesker jakin dinat emakume gehiago ere badela...eta baten batek maitatuko nain, baldin baitere...Maitatuko al naun hik, Rosario; esaidan, maitatu-ko al naun? —eta ero baten moduan estutzenzuen bularraren kontra.

— Baietz uste dut..., maitatuko zaitudala...— Maitatuko haudala, Rosario, maitatuko

haudala!— Maitatuko haudala.Bat-batean atea zabaldu zen eta Liduvina

agertu. «A!» esan eta atzera itxi egin zuen.Rosario ez zen Augusto bezainbeste larritu, eta

azkar zutitu, adatsa txukundu, gorputza astindueta honela esan zuen hitz etenka:

— Beraz, jauna, egingo al dugu kontua?— Bai, hori da. Itzuliko haiz, ordea, e? Itzuliko

haiz.— Itzuliko naiz, bai.— Eta barkatuko al didan? Barkatzen didan?— Zer barkatu, ordea?— Han, hau... erokeria izan dun. Barkatzen

didan?— Ez dizut zer barkaturik, jauna. Eta emaku-

me hartaz ez pentsatu, horixe da egin beharduzuna.

— Eta hik, pentsatuko al dun nitaz?— Tira, joan beharra daukat eta.Kontuak egin eta joan egin zen Rosario. Hark

alde egin bezain pronto Liduvina sartu zen:— Ez al zenidan galdetu lehengoan, jauna,

zertan antzematen zaion gizon bati maitemindu-rik dagoen ala ez?

— Bai..., bai.— Eta txorakeriak egitean edo esatean eza-

gutzen dela erantzun nizun, ezta? Zalantzarik

gabe esango dizut, bada, oraingoan: maitemin-duta zaude.

— Norekin, baina? Rosariorekin?— Rosariorekin?... Bai zera! Bestearekin!— Eta nondik nora diozu hori, Liduvina?— Ba! Besteari esan eta egin ezin zenizkio-

nak esan eta egin dizkiozu honi.— Baina, ez duzu usteko ba...?— Ez, ez, ez dut esan nahi handiagorik gerta-

tu denik, baina...— Liduvina! Liduvina!— Zuk nahi bezala, jauna.Ohera joan zen, burua sutan zuela. Eta ohe

gainean etzan zenean, honela hasi zitzaion oheondoan lo egiten zion Orfeori:

«Ai, Orfeo, Orfeo, bakarrik, bakarrik, baka-rrik, amets bakarrean lo egite hau! Bat bakarra-ren lotako ametsa ilusioa duk, itxura; biren lota-ko ametsa, berriz, egia duk, errealitatea. Zer dukbenetako mundua, denok amesten duguna bes-terik, amets komuna besterik?»

Eta loak hartu zuen.

XIII

Handik egun gutxiren buruan, goiz batez,Liduvina Augustoren gelan sartu eta esan zionatean andereño bat zegoela Augusto etxeanzenez galdezka.

— Andereño bat?— Bai, bera, pianista.— Eugenia?— Eugenia, bai. Bistan da ez zarela erotu den

bakarra. Dardarka has zen Augusto gizajoa. Gati-bu ikusten zuen bere burua. Zutitu, arin-arin gar-bitu, jantzi eta han joan zen edozertarako prest.

— Badakit, don Augusto jauna —esan zionEugeniak ikusi bezain pronto—, zeure egin duzu-la nire akreedorearekin dudan zorra, zure gainhartu duzula nire etxearen hipoteka.

— Ez dizut ukatuko.— Zer eskubide duzu hori egiteko?— Herritar guztiek dute eskubidea, andereño,

jabeak saldu nahi izanez gero edozer gauzaerosteko.

— Ez dut hori esan nahi, baizik eta zertarakoerosi duzun.

— Pena ematen zidalako zu horrelako gizonbaten menpe ikusteak, bost axola zatzaizkionabeharbada eta trafikatzaile bihotz-gogor bat bes-terik iruditu ez zaidana.

— Eta, zuri ez natzaizunez bost axola, zuremenpeko izatea nahi duzu, ezta?

— Ez, horrelakorik ez, sekula ez! Sekula ez,Eugenia, sekula ez! Nik ez dut nahi zu nire men-peko izaterik. Min egiten didazu horrelakorikpentsatze hutsarekin. Ikusiko duzu —bakarrikutzi eta atera egin zen zeharo asaldaturik.

Handik gutxira itzuli zen paper batzuekin.— Hona, Eugenia, zure zorra egiaztatzen

duten dokumentuak. Har itzazu eta egin ezazunahi duzuna.

— Nola?— Bai, uko egiten diodala denari. Horretara-

ko erosi nuen.— Banekien bai nik, eta horrexegatik esan

dizut ni zure menpeko izatea besterik ez duzulanahi. Esker onaren bidez lotu nahi nauzu. Erosiegin nahi nauzu!

— Eugenia! Eugenia!— Bai, erosi egin nahi nauzu, erosi; zuk erosi

nahi duzuna... ez da nire maitasuna, hori ezbaita erosten, nire gorputza baizik!

— Eugenia! Eugenia!— Hori, zuk sinetsi ala ez, zitalkeria da, zital-

keria hutsa!— Eugenia, Jainkoarren, Eugenia!— Ez zakizkit gehiago hurbildu, edozertako

kapaz naiz eta!— Hara, bada, hurbildu egingo natzaizu. Jo

nazazu, Eugenia, jo nazazu; irain nazazu, egida-zu tu, egidazu nahi duzuna!

— Ez duzu ezer merezi —eta zutitu egin zenEugenia—; banoa, baina ez ezazu ahaztu ezdudala onartzen zure limosna edo eskaintzahori! Inoiz ez bezala lan egingo dut; lan eginara-ziko diot nire senargaiari, laster nire senarraizango denari, eta konponduko gara bizitzeko.Eta etxeari dagokionez, zuretzako.

— Nik ez dizut, ordea, eragozpenik jarrikodelako senargai horrekin ezkontzeko!

— Nola? Nola? Zer da hori?

— Hori ez baitut egin zuk, esker onez, senar-tzat har nazazun!... Uko egiten baitiot nire zorio-nari, hobeto esanda, nire zoriona zu, nahi duzunsenarrarekin, zoriontsu izatea baita!...

— Orain konturatzen naiz, bai; zuk biktimaheroikoarena egin nahi duzu, martiriarena!Esana dizut: zuretzako etxea. Erregalatu egitendizut.

— Baina Eugenia, Eugenia...— Aski da!Eta begirada aldendurik, galdu egin ziren

suzko bi begi haiek.Une batez beste mundu batean bailegoen

gelditu zen Augusto, existitzen zenik ere kontu-ratu gabe, eta biltzen zuen nahasmenduzko lai-noa astindu zuenean, sonbreroa hartu eta kan-pora irten zen kalerik kale ibiltzera. San Martinizeneko eliza baten ondotik pasa zenean, barru-ra sartu zen, zertan ari zen konturatu ere egingabe. Sartu zenean aldare nagusiaren aurrekolanparatxoa erdi itzaliaren distira ahula besterikez zuen ikusi. Iluntasun usaina, zahar usainasumatu zuen, intsentsutan lurrindutako tradiziousaina, mendetako etxearena, eta banku batean

esertzera joan zen itsumustuan. Eseri bainoagogorputzari bertan erortzen utzi zion. Nekatutasentitzen zen, izugarri nekatuta eta arnastenzuen iluntasun hura guztia, zahar usain huraguztia bihotza estutzen ariko bailitzaion. Urrun-dik, oso urrundik zetorrela zirudien xuxurlaketabaten artetik eztul neurtu bat entzun zitekeentarteka. Ama etorri zitzaion gogora.

Begiak itxi eta amets egin zuen berriro hara-ko etxe goxo eta epel harekin, nola sartzen zenargia leihoko errezeletan brodaturiko lore xurienartetik! Berriro ikusi zuen ama, hara eta honazaratarik egin gabe, beltzez jantzia beti, malkohondar zen irribarre hura zuela. Eta seme zene-ko bizitza hura etorri zitzaion akordura, amarenbaitan eta babespean bizi zenekoa, eta baitaemakume gaixo haren heriotza geldo, benazko,ezti eta minik gabekoa ere, hotsik atera gabehegan hasten den pasoko txoria bezala joan bai-tzen. Gero Orfeoren aurkikuntza gogoratu edoberramestu zuen, eta handik gutxira halako ego-era espiritual batean murgildu zen, non bereaurretik, zinematografoz, ikuskaririk harrigarrie-nak pasatzen zitzaizkion.

Gizon bat zeukan aldamenean, xuxurlakaotoitzean. Zutitu egin zen gizona kanpora atera-tzeko eta jarraitu egin zion. Eliz atarian gizonhark eskuineko hatz luzea eta bizkorra ponteansartu, Augustori ur bedeinkatua eskaini eta aita-ren egin zuen. Batera suertatu ziren kanpokoburdin hesian.

— Don Avito! —esan zuen Augustok ozenki.— Neu nauk, Augustito, neu nauk!— Zu hemendik?— Ni hemendik, bai; asko erakusten dik bizi-

tzak, eta are gehiago heriotzak; zientziak bainogehiago, askoz ere gehiago erakusten ditek.

— Non da, ordea, jenio izan behar zuena?Don Avito Carrascalek bere semearen ger-

taera negargarria kontatu zion. Eta honda esanzuen bukaeran:

— Horra, Augustito, nondik nora etorri naizenhona...

Lurrari begira zihoan Augusto, ezer esangabe. Zumardian barna zihoazen.

— Bai, Augusto, bai —jarraitu zuen don Avi-tok—; bizitza bera duk bizitzako maisu bakarra;ez zagok beste pedagogiarik. Biziz baino ez duk

bizitzen ikasten, eta gizon bakoitzari zagokiokbizitzen berriro ikasten hastea...

— Eta belaunaldien lana, don Avito, gizaldienekarpena?

— Bi ekarpen besterik ez zagok: ilusioena etaetsipenena, eta horiek biak orain dela gutxi topoegin dugun tokian baino ez daitezkek aurkitu:elizan. Egingo nikek ilusio handiren batek edoetsipen handiren batek eraman hauela hara.

— Bi gauzek.— Bi gauzek, bai, jakina. Ilusioak, itxarope-

nak, etsipena sortzen baitu, oroitzapena; etaetsipenak, oroitzapenak, berriz, ilusioa, itxarope-na. Zientzia errealitatea duk, oraina duk, Augus-to maitea, eta, honezkero, nik ezin diat inolazere oraingo ezertatik bizi. Nire Apolodoro giza-joa, nire biktima —zioen negar ahotsez—, hilzenetik, bere buruaz beste egin zuenetik, ez dukorain posiblerik, ez duk ez zientzia ez errealitate-rik niri balioko didanik; harekin oroituz edo harenzain baino ez naitekek bizi. Eta ilusioak eta etsi-penak oro biltzen dituen etxe horretara joannauk: elizara!

— Fededun al zara, hortaz, orain?

— Neronek ba al zakiat, bada!— Baina ez al duzu sinesten?— Ez zakiat sinisten dudan ala ez; errezatu

egiten dudala, horixe zakiat. Eta ez zakiat ondozer errezatzen dudan. Taldetxo bat biltzen gai-tuk han, ilunabarrean, errosarioa errezatzeko. Ezzakiat nor diren, haiek ere ez naitek ezagutzen,baina halako elkartasun bat sentitzen diagu gureartean, elkarrekiko komunio estuan egoten gai-tuk. Gizadiak jenioak zer arraiotako behar otedituen pentsatzen diat orain.

— Eta emaztea, don Avito?— A, emaztea! —esan zuen Carrascalek, eta

bazirudien begi batean azaldu zitzaion malkoakbarne argitasuna eman ziola—. Nire emaztea!Orain deskubritu diat! Ezbehar izugarri hura ger-tatu arte ez diat jakin nor neukan aldamenean.Orduan sartu ninduan, bai, beste inoiz ez bezala,bizitzaren misterioan, nire Apolodorok bereburuaz beste egin eta hurrengo gau izugarrihaietan, etengabeko negarrari emanik, nireburua haren magalean, amarenean, etzatennuenean. Eta hark, eskua burutik goxo-goxopasatzen zidala, esaten zidaan: «Gaixo seme

nirea, gaixo seme nirea!» Sekulan, sekulan ezduk orain baino amago izan. Sekulan ez nianuste izango, hura ama egin nuenean, eta nola,jenioaren lehengaia eman ziezadan besterikgabe..., sekulan ez nian uste izango hura amaegin nuenean, egunen batean nik ere hura ama-tzat hartu beharra izango nuenik. Nirea ez bai-nuen ezagutu, Augusto, ez nian ezagutu; nik ezdiat amarik izan, ez diat jakin ama edukitzea zerden, emazteak bere eta bion semea galtzearekinbere burua nire amatzat ikusi duen arte. Hik eza-gutu huen hirea, Augusto, doa Soledad andreaparta; bestela, ezkontzeko esango niake.

— Ezagutu nuen, bai, don Avito, bai eta galduere, eta horretantxe ari nintzen han, elizan,harekin akordatzen...

— Bada, berriro amarik eduki nahi baduk,ezkondu hadi, Augusto, ezkondu!

— Ez, nire ama hura ez, nire ama hura ez dutberriro izango.

— Egia duk hori, baina ezkondu hadi!— Nola, ordea? —esan zion Augustok irriba-

rre bortxatu batez eta don Avitoren doktrinetako

batetik entzundakoa gogoratuz—. Nola? Deduk-tiboki ala induktiboki?

— Utz itzak alde batera orain kontu horiek,Augusto, ez iezadak tragediarik gogorarazi, Jain-koarren! Baina..., tira, hire umoreari jarraitzea-rren, ezkondu hadi intuitiboki!

— Eta maite dudan emakumeak maite ezbanau?

— Ezkondu hadi maite hauen emakumeare-kin, nahiz eta hik hura ez maite izan. Hobe duknorberaren maitasuna bestek konkistatzekoezkontzea, norberak besterena konkistatzekobaino. Bila ezak maite hauen bat.

Neskato arropa lisatzailearen irudia pasazitzaion Augustori tximista bezala. Sinetsita bai-tzegoen gajo hura berarekin maiteminduta geldi-tu zela.

Gero don Avito jaunari agur esan eta kasino-rantz abiatu zen Augusto. Xake partida bat eginnahi zuen Victorrekin, buruko eta bihotzeko lai-noa astintzearren.

XIVBere lagun Victorri ohiz kanpoko zerbait ger-

tatzen zitzaiola ohartu zen Augusto; ez zuenjokaldi bat bera ere zuzen egiten; gogorik gabeari zen eta mutu.

— Victor, hik baduk zer edo zer...— Bai, motel bai, badiat zerbait eta larria gai-

nera. Eta barrua hustu beharrean nagoenez,goazemak kanpora; gaua ederra zagok oso; kon-tatuko diat.

Victor, Augustoren adiskide minena izanikere, bospasei une zaharragoa zen eta hamabiurtetik gora zeramatzan ezkonduta, oso gazterikezkondu baitzen, kontzientziak hala aginduta,omen. Ez zuen seme-alabarik.

Behin kalean zeudela, honela hasi zen Victor:— Badakik, Augusto, oso gazterik ezkondu

behar izan nuela...— Ezkondu beharra izan al huen, bada?— Bai, tira, ez ezak ezjakinarena egin, zurru-

murruak denengana iristen dituk eta. Gurasoekezkontarazi gintiztean, nireek eta Elenaren gura-

soek, artean gaztetxo ginela. Eta senar-emazteizate hori jolasa izan zuan guretzat. Senar-emaz-tetara jolasten gintuan. Ustela izan zuan, ordea,alarma hura.

— Zer alarma izan zuan ustel?— Gu ezkontarazteko arrazoia, hain zuzen

ere. Gure gurasoen lotseria. Gure halako irristegite baten berri izan zitean, halako eskandalupuntua ere eduki zuena, eta hark zer ondorioekarriko zituan, edota ondoriorik ekarri ere egin-go ote zuen jakin aurretik, ezkontarazi egin gin-tiztean.

— Ondo egina.— Ez zakiat, bada. Ze, kontua duk, irristada

hark ez zuela ondoriorik ekarri, ez eta ezkonduondorengo beste irrist egiteek ere.

— Irrist egiteak?— Bai, irrist egiteak zituan gureak. Irrist egi-

ten genian. Esana diat senar-emazte izaterajolasten ginela...

— Gizona!— Ez, ez hadi hain maltzurra izan. Gazteegiak

gintuan eta gaituk oraindik gaiztotzeko. Burutikpasa ere ez zitzaiguan egiten familiarik osatze-

rik. Bi gaztetxo gintuan, elkarrekin bizi etasenar-emazte bizitza delakoa generamanak.Baina pasa zuan urtebete, eta fruiturik ez zeto-rrela ikusirik, elkarri muturra jartzen has gin-tuan, zeharka begiratzen, ezer esan gabe elkargaitzesten. Ezin nian eraman aita ez izatea.Gizona ninduan jadaneko, beteak nitian hogeitabat urte, eta, egia esan, ni besteak baino gutxia-go izatea, lehendabiziko semea ezkondu etabederatzi hilabeteren buruan, lehenago ez bada,ekartzen duen edozein babalore baino gutxiagoizate hura..., ezin nian halakorik onartu.

— Baina, motel, zer erru...?— Eta, jakina, nik, esaten ez banion ere,

berari egozten nioan errua. «Emakume hanantzua duk», pentsatzen nian, «eta lotsagarriuzten naik». Eta berak, berriz, niri egoztenzidaan errua, noski, eta susmoak ere bazitian,zer esango diat, bada...

— Zer?— Ezer ez, urteak joan urteak etorri bikoteak

haurrik ez duenean, erruduna senarra dela pen-tsatu ohi duela emazteak, ezkondu zirenerako ezzegoela sano, edozein gaitzek jota ezkondu

zela... Kontua duk bata bestearen etsai egindageundela; deabrua etxean sartuta geneukala.Eta azkenean deabrua oldarrez piztu eta hanetorri zituan elkarri errieta egiteak, «zuk ez duzubalio», «zu zara balio ez duzuna» eta gainerakoguztiak.

— Horregatik ibili ote hintzen aldi batez,ezkondu eta bizpahiru urtetara, hain eri, hainkezkaturik, hain neurasteniko? Sendaetxe harta-ra bakarrik joan behar izan huenean?

— Ez, ez zuan horregatik izan... Zerbait txa-rragoagatik izan zuan.

Isilunea gertatu zen. Victor lurrera begirazegoen.

— Ongi da, gorde ezak hiretzat; ez diat sekre-turik hondatu nahi.

— Tira, esan egingo diat! Nire emazte gaixo-aren eta bion arteko mokokaldi haiek zirela-etasumindurik, halako batean pentsatu nian, huraez zela intentsitate edo dena delako arazoa,maiztasun arazoa baizik. Entenditzen didak?

— Bai, entenditzen diat, nik uste...— Eta neurririk gabe jateari eman nioan, eta

ustez gauzarik mamitsu eta mardulenak, klase

guztietako espeziez ondo gozatuak, afrodisiako-enak omen diren horietakoez bereziki. Jateari,eta emaztearekin ahalik eta maizenik al itzeari.Eta, jakina...

— Gaixotu egin hintzen.Bai, horixe! Eta garaiz eten izan ez banu eta

atzera zentzatu izan ez bagina, beste mundurajoango ninduan zuzen-zuzenean. Sendatu eginninduan, ordea, bi aldetatik sendatu gainera:atzera emaztearengana itzuli ninduan, eta lasai-tu eta etsi egin genian biok. Eta gutxika-gutxikabakea ez ezik, zoriona ere nagusitu zuan etxean.Bizimodu berri haren hasieran, ezkondu ginene-tik lauzpabost urtetara, dolutu egiten zitzaiguantarteka gure bakardadea, baina elkar kontsolatuez ezik, ohitu ere egin gintuan berehala. Etaazkenean, haur faltarik ez sumatzeaz gain, erru-ki zitzaizkiguan eduki bazeuzkatenak. Elkarrimoldatu gintzaizkioan, ohitura bilakatu gintuanbata bestearekiko. Hik ez duk hori entenditze-rik...

— Ez, ez diat entenditzen.— Hara bada: ni nire emaztearen ohitura bila-

katu ninduan eta Elena nire ohitura bilakatu

zuan. Dena neurriz arautua zegoan gurean,dena, baita bazkariak ere. Hamabi-hamabietanzopa mahai gainean, eta hain duk horrela, ezenegunero gauza bertsuak jaten baititugu, hurren-kera berberaz eta kantitate berberean. Gorrotozieat aldaketei eta gorroto ziek Elenak ere. Erlo-juaren baitan bizi gaituk etxean.

— Bai, bai; gure lagun Luisek Romeratarreiburuz esaten duena gogorarazten zidak horrek,alegia, ezkonduta egon arren mutilzahar etaneskazahar direla.

— Jakina, ez baita haurrik gabeko ezkonduabaino mutilzaharragorik eta kaskagogorragorik.Behin batean, ur faltaren hutsunea betetzea-rren. Azken finean nire ai emaztearen amatasunsentimendua, zakur bat adoptatu genian, edonahiago baduk, semetzat hartu; egun batez, ala-baina, geure begien aurrean hiltzen ikusi genue-nean, hezur bat trabatu baitzitzaion eztarrian,bizi nahi zuela adierazten ziguten begi lausohaiek ikustean, halako pena eta bihotzondokoahartu genian, ezen ez baikenuen gehiago zaku-rrik ez bestelako bizidunik nahi izan. Eta panpinabatzuekin konformatu gintuan, etxean ikusi

dituan andrakila horiekin, nire Elenak jantzi etaeranzten baititu.

— Horiek ez zaizkizue hilko.— Ez horixe. Primeran zihoazkiguan gauzak,

eta gu oso kontent. Ez loa galaraziko zidan hau-rren negarrik, ez neska ala mutil izango den etaharekin zer egin eta halako kezkarik... Eta, gai-nera, nire esku izan diat beti emaztea, haurraldi,edoskitze edo antzeko trabarik gabe; horixe,bizimodu zoragarria!

— Ba al dakik zeren antz handia duen bizimo-du horrek?

— Zerena? Legez kanpoko arrimuarena? Halauste diat. Haurrik gabeko senar-emazte izateahalako legezko ohaidego bilaka daitekek, ondoasko antolatua, txukun askoa, eta baita aski gar-bia ere; azken finean, esandakoa, senar-emaztemutilzahar-neskazaharrak, baina elkarri arrima-tuak, noski. Eta halaxe pasa ditiagu azkenhamaika, ia hamabi urte hauek... baina orain...ba al dakik zer gertatzen zaidan?

— Nola jakingo diat, bada, motel?— Ez al dakik, bada, zer gertatzen zaidan?— Emaztea haurdun utzi ez baduk...

— Horixe, motel, horixe. Hau duk hau zoritxa-rra!

— Hasieran bai, hasierako bizpahiru urtehaietan, gutxi gorabehera. Baina orain... Atzeraitzuli zaiguk deabrua etxera, atzera itzuli ditukelkarren arteko eskatimak. Eta orain, orduanantzutasunaren errua batak besteari egoztengenion bezalaxe, orain batak besteari egoztenzioagu heldu zaigun horren errua. Halako ezize-na ere emana diogu dagoeneko... Ez, ez diatesango...

— Ez iezadak, bada, esan, nahi ez baduk.— Arrotza deitzen hasiak gaituk hari. Eta

amets ere egin nian, goiz batez hezur bat ezta-rrian trabatu eta hil egiten zitzaigula.

— Hori duk astakeria!— Horixe dela astakeria. Eta akabo erregula-

ritatea, akabo erosotasuna, akabo ohiturak!Botagale zen atzo bertan Elena, berezko omenditu gogaitaldi horiek egoera horrek, egoera...interesgarri! omen den horrek. Interesgarria!Interesgarria! interesgarria! A ze interesa! Okegitearena! Ikusi al duk hori baino gauza itsusia-gorik, zikinagorik?

— Pozaren pozez egongo duk, ordea, Elenaama izaki.

— Elena? Ni bezala! Probidentziak, naturakedo dena delakoak egindako zakurkeria dukhori, irain bat. Mutiltxoa edo neskatxoa... berdinziok... artean guraso-maitasunak ez baina harro-keriak eraginda geundela, guk, uso inozook,espero genuenean etorri izan balitz; seme-alaba-rik ez edukitzeak besteak baino gutxiago izateazelakoan geundenean etorri izan balitz; orduanetorri izan balitz, ongi etorria! Baina, orain,orain? Esan diat, irain hutsa duk hau. Zeragatikez balitz...

— Zer, gizona, zer?— Erregalatu egingo niake, Orfeori konpainia

egin diezaion.— Lasaitu hadi, gizona, ez astakeriarik esan...— Arrazoi duk, astakeriak dituk. Barkaidak.

Zer iruditzen zaik, alabaina, ia hamabi urte pasaeta gero, hain goxo bizi ginelarik, ezkonberrienharrokeria txoro hori gainetik kendua genuelarik,orain hau etortzea? Jakina, hain bizi gintuanseguru, hain fidaturik!...

— Gizona, gizona!

— Arrazoi duk, bai, arrazoi duk. Okerrena,ordea, zera duk, ezetz asmatu? Bada, nire Elenagaixoak ezin diola aurre egin bere burua barre-garri ikusteari. Barregarri ikusten dik bereburua!

— Ez diat konprenitzen zergatik...— Ez, nik ere ez, baina hala duk; barregarri

ikusten dik bere burua. Eta halako gauzak egitenditik, ezen beldur bainaiz zer gertatuko zaiongure... mutiltxo... edo neskatxo... arrotzari.

— Gizona! —oihukatu zuen Augustok asalda-turik.

— Ez, ez, Augusto, ez, ez! Ez diagu galdumoraltasuna, eta Elenak, badakik, oso erlijioza-lea baita, men egiten ziek Probidentziaren agin-duei, muturra jarri arren, eta etsita zagok amaizatera. Eta ama ona izango duk, ez diat inongodudarik, oso ama ona. Hain ikusten dik barrega-rri bere burua, ordea, ezen bere egoera ezkuta-tzearren, bere haurduntza estaltzearren, kapazikusten baitut... Tira, ez diat pentsatu ere eginnahi. Baduk astebete gutxienez, etxetik atera ezdela; lotsa ematen omen ziok, kalean denakbegira geldituko zaizkiola iruditzen omen zaiok.

Eta hasia duk esaten alde egin behar dugula,hilabetetan aurrera egin ahala haizea eta eguz-kia hartzera atera behar duenean, ez duela joannahiko ezagutuko duten eta akaso zorionakematera ere hurbilduko zaion jenderik egongoden lekuetara.

Isilik gelditu ziren une batez bi lagunak, etakontakizuna isilaldi labur horrek burutu zuelarik,hala esan zuen Victorrek:

— Beraz, tira, Augusto, ezkon hadi, antzekozerbait gertatuko zaik eta agian; tira, ezkon hadipianistarekin!

— Auskalo! —esan zuen Augustok, bere kasaariko balitz bezala—. Auskalo!... ezkondutaagian berriro edukiko diat ama...

— Ama, bai —gaineratu zuen Victorrek—,hire seme-alabena, ordea! Ekarriz gero.

— Baita nirea ere! Hemendik aurrera, hireemaztea amatzat hartzen hasiko haiz agian, Vic-tor, heure amatzat.

— Gauak galtzen hasiko nauk hemendikaurrera...

— Edo irabazten, Victor, edo irabazten.

— Kontua duk ez dakidala zer gertatzen zai-dan, ez dakidala zer gertatzen zaigun. Eta ni,nire aldetik, etsitzeko prest nagoela uste diat;nire Elena, berriz, nire Elena gaixoa... Gaixoandrea!

— Ikusten? Erruki duk honezkero.— Zer egingo diagu, bada, Augusto, pentsa

ezak ondo ezkondu baino lehen.Eta bakoitzak bere bidea hartu zuen.Etxean sartu zen Augusto, burua don Avitori

eta Victorri entzundakoez betea. Ia ez zen akor-datzen ez Eugeniarekin, ez kendutako hipoteka-rekin, ez eta neskato arropa-lisatzailearekin ere.

Etxera sartzerakoan Orfeo saltoka agurtzerainguratu zitzaionean, heldu eta, zintzurrean fere-kaka eta bekokia zanpatuz, hala esan zion:«Kontu egin hezurrekin, Orfeo, kontu handiz ibiligero haiekin, e? Ez nikek nahi hezurren bat ezta-rrian trabatuta gelditzerik; ez hinduket nirebegien aurrean bizi eske hiltzen ikusi nahi.Horra, Orfeo, don Avito, pedagogoa, arbasoenerlijiora konbertitu duk... herentzia duk! Eta Vic-torrek ez zaramak etsi onean aita izatea. Harksemea galdu zuelako ez dik kontsolatzen bere

burua, eta honek, berriz, semea izango duelako.Eta nolako begiak, Orfeo, nolako begiak! Haiendistira, esan zidanean: «Erosi egin nahi nauzu!Nire maitasuna ez, hori ez baita erosten, bainanire gorputza erosi nahi duzu! Zeuretzat nireetxea!» Nik bere gorputza erosi... bere gorpu-tza...! Neurea ere sobran diat-eta, Orfeo, sobrandiat eta neurea ere! Arima behar diat nik, arima,arima. Suzko arima, gainera, bere begietan,Eugeniaren begietan islatzen zena bezalakoa.Bere gorputza... bere gorputza... bai, bere gor-putza bikaina duk, galanta, berebizikoa; beregorputza arima duk, ordea, arima huts, denabizi, oro esanahi, oro ideia! Nik sobran diat gor-putza, Orfeo, sobran diat gorputza, arimarik ezdudalako. Ala, ez ote duk izango gorputzasobran dudalako falta zaidala arima? Gorputzauki zezakeat, Orfeo, hazta zezakeat, ikus zeza-keat, baina arima?, non duk nire arima?, ba otediat arimarik? Behin sentitu nian arimaren txin-ta, Rosario, Rosarito gaixoa, hemen, belaunengainera besarkaturik eduki nuenean, bera nega-rrez eta ni ere negarrez aritu ginenean. Malkohaiek ez zituan nire gorputzetik atereak; nire ari-

mari zerizkioan. Malkotan baino azaltzen ez deniturburua duk arima. Benetan negar egin artebatek ez zakik arimarik baduenez. Eta orain goa-zemak lotara, Orfeo, uzten badigute behintzat.

XV— Zer egin dun, ordea, neskato? —galdegin

zion doa Ermelindak ilobari.— Zer egin dudan? Zuk ere, lotsarik izanez

gero, nire lekuan egonda egingo zenukeengauza bera; ziur naiz. Ni erosi nahi! Ni erosi nahi!

— Aizan, neskato, askoz ere hobe dun betiere bat erosi nahi izatea saldu nahi izatea baino,ez egin dudarik.

— Ni erosi nahi! Erosi nahi ni, ni!— Ez baita hori, Eugenia, ez baita hori, ordea.

Eskuzabaltasunez, heroitasunez egin din...— Ez dut heroirik nahi, alegia, heroi izaten

saiatzen denik. Heroitasuna berezkoa denean,tira!; baina, aurrez kontuak aterata? Ni erosinahi!, ni, ni erosi nahi! Benetan esaten dizutizeba, ikusiko du horrek. Ikusiko du zer horrek...

— Zer horrek? Tira, buka ezan!— Zer horrek... tontolapiko odolik gabe

horrek. Eta niretzat, existituko ez balitz bezala.Ez baita existitzen, izan ere!

— Tuntunkeriak ditun horiek...

— Zer uste duzu, izeba, tipo horrek...?— Nork, Ferminek?— Ez, beste horrek... kanarioarenak, ba ote

du ezer barruan?— Bere erraiak izango ditin behintzat...— Errairik baduela uste al duzu? Ezta hori

ere! Hutsa baita, ikusten ari naiz, hutsa!— Hator hona, neskato, mintza gaitezen

hotzean eta ez ezan lelokeriarik esan ez egin.Ahaztu ezan hori. Nire ustez, onartu egin behar-ko dun...

— Ez dut maite, ordea, izeba...— Hik ba al dakin, bada, maitatzea zer den?

Ez dun esperientziarik. Fusa bat edo kortxea batzer den jakingo dun, baina maitatzea...

— Iruditzen zait, izeba, hitz hutsak direlahoriek...

— Hik ba al dakin, bada, neskato, maitatzeazer den?

— Nik beste bat maite dut, ordea...— Beste bat? Mauricio alferrontzi hori? Arima

gorputzean barrena paseoan dabilkion hori?Horri deitzen al dion maitatzea? Hori al dun

beste bat? Hire salbazioa Augusto dun eta ezbeste inor. Hain fina, hain aberatsa, hain ona...

— Horrexegatik ez dut, bada, maite, zuk esanbezain ona delako... Ez ditut gustuko gizon onak.

— Ezta nik ere, neska, ezta nik ere, baina...— Baina zer?— Halakoekin ezkondu beharra dagoela.

Horretarako jaioak ditun, horretarako ditunonak, senar izateko.

— Maite ez badut, ordea, nola ezkondukonaiz berarekin?

— Nola?, ezkonduz! Ni ez al nindunan, bada,ezkondu hire osabarekin?

— Baina, izeba...— Bai, orain baietz uste dinat, baietz esango

niken; baina ezkondu nintzenean, ez zakinatmaite nuen ala ez. Begira, liburuetako kontuadun maitasuna, besterik gabe hari buruz hitzegin eta idazteko asmatutako kontua. Poetentxorakeriak. Balio duena ezkontza dun. KodeZibilak ez din maitasuna aipatzen eta bai ezkon-tza. Maitasuna eta hori guztiori musika besterikez dun...

— Musika?

— Musika, bai. Eta badakin musikak ezergutxi balio duela, ez bada musika irakastetikbizitzeko, eta aurrean daukanan bezalako auke-ra bati heldu ezean luzaroan egongo haizela hirepurgatoriotik atera gabe...

— Eta zer? Eskatzen al dizuet ezer? Ez al dutneronek ateratzen aurrera nire bizimodua?Karga bat al naiz zuentzat?

— Ez horrela sumindu, bihurri hori, ez horre-lakorik esan, benetan haserretuko gaitun eta.Inork ez din horrelakorik esan. Eta nik esandakoeta emandako aholku guztiak hire onerako ditun.

— Nire onerako, bai horixe..., nire onerako...Nire onerako egin du don Augusto Perez jaunakgizonkeria hori ere, nire onerako... Gizonkeria,bai, gizonkeria! Ni erosi nahi...! Erosi nahi ni... ni!Esana dut, gizonkeria, gizonkeria... gizonengauza! Gizonak, izeba, hasia naiz ikasten, zakarhutsak dira, basati hutsak; ez dute leuntasunikbatere. Ez dakite mesederik egiten iraindugabe...

— Denak?— Denak, bai, denak! Benetan gizon direnak,

noski.

— A!— Bai, zeren besteak, zakar eta basati eta

berekoi ez direnak, ez baitira gizon.— Zer dira, bada?— Auskalo..., maritxuak!— Horiek ditun teoriak, neskato!— Etxe honetan kutsatu egin beharko.— Hire osabari ez dion, ez, sekula horrelako-

rik entzun!— Ez, niri bururatu zait, gizonak aztertu

ondoren.— Hire osaba ere bai?— Nire osaba ez da gizon... horietakoa.— Maritxua dun beraz, e?, maritxu bat. Tira,

esan ezan!— Ez, ez, ez, hori ere ez. Nire osaba da...

zera... nire osaba... Ez naiz erabat ohitzen hala-kotzat hartzen... alegia... hezur-haragizkotzat.

— Zer dela uste dun, bada, hire osaba, zer?— Zera besterik ez..., ez dakit nola esan...,

nire osaba besterik ez. Alegia, benetan existitu-ko ez balitz bezala.

— Hala usteko dun hik, neskato, baina nikesaten dinat hire osaba existitzen dela, horixeexistitzen dela!

— Basatiak, denak basatiak, basatiak denak.Zuk ez al dakizu zer esan zion Martin Rubio basa-ti horrek don Emeterio gizajoari han alargundueta egun gutxiren buruan?

— Ez dinat entzun, nik uste.— Hara bada; izurrite hura izan zenean,

badakizu, orduan gertatu zen. Zeharo asaldatu-rik zebilen jende guztia, niri ez zenidaten etxetikateratzen utzi hainbat egunetan, eta ura ere ira-kinda hartzen nuen. Bata besteari ihesi zebiltzandenak, eta norbait luto jarri berriaz ikusiz gero,bazirudien izurriak joa zela. Hara bada: don Eme-terio gizajoak, alargundu eta bospasei eguneta-ra etxetik irten beharra izan zuen, beltzez jan-tzia, noski, eta bat-batean Martin basati horrekinegin men topo. Beltzez jantzia ikusi zuenean,halako distantzia zuhur batera gelditu zen, ezkutsatzearren edo, eta esan: «Zer gertatu da,baina, gizona? Ezbeharren bat etxean ala?».«Bai —erantzun zion don Emeterio gizajoak—,galdu berri dut emazte gaixoa..».. «Lastima! Eta

nola hil da?». «Erditu ondoren», esan zion donEmeteriok. «A, eskerrak!», erantzun eta eskuaematera hurbildu zitzaion orduan Martin basa-pizti hori. Zakarkeria handiagorik! Gizonkeria!esana dizut, piztiak dira, pizti hutsak.

— Eta hobe piztiak izatea alferrontziak baino,hala nola, esaterako, Mauricio nagi halako hori,nik zergatik jakin ez baina burtzoraturik haukanhori... Dakidanez, eta iturri onetik zakinat, ezizan dudarik, madarikatua txoro halako hori hire-kin maitemindua bada...

— Ni nago harekin maitemindurik eta aski!— Eta zer uste dun, zer hori... hire senargaia,

alegia..., benetako gizona dela ala? Gizona balitzaspaldi bilatua zinan irtenbideren bat, lanbide-ren bat.

— Gizona ez bada, neronek egingo dut, bada,gizon Egia da, badauka zuk diozun akats hori,izeba, baina horrexegatik maite dut, beharbada.Eta orain, don Augustoren gizonkeria ikusirik...erosi nahi ni, ni!... Hori ikusirik, prest nago Mau-riciorekin ezkondu eta dena arriskatzeko.

— Eta nondik bizi behar duzue, gaixoa?

— Nik irabazten dudanetik! Lan egingo dut,orain baino gehiago egin ere. Onartu egingoditut errefusatu izan ditudan lezioak. Hasteko,uko egin diot dagoeneko etxe horri, don Augus-tori erregalatu diot. Gutizia bat zen, gutizia batbesterik ez. Jaio nintzen etxea. Eta orain, etxea-ren eta bere hipotekaren amets gaiztoak amaitu-rik, gogorrago ekingo diot lanari. Eta Mauriciok,biontzako lanean ari naizela ikustean, lana bila-tu eta lanean hasi beste erremediorik ez du izan-go. Lotsarik badu, noski...

— Eta ez badu?— Ez badu, bada... neuk mantenduko dut!— Horixe! Pianistaren senarra!— Hala izanik ere, neurea izango da, neurea,

eta zenbat eta nik mantenduago, orduan etaneureago.

— Heurea bai..., zakur baten moduan, ordea.Eta horri gizon bat erostea deitzen zaion.

— Ez al nau ni ere gizon batek bere kapitala-ren bitartez erosi nahi izan? Zergatik ez dut,bada, nik ere, emakume naizen honek, nire lana-ren bidez gizon bat erosiko?

— Esaten ari haizen horrek guztiak antz han-dia din, neskato, hire osabak feminismoa esatendion horrekin.

— Ez dakit, ez eta jakin nahi ere. Zuri esatendizut ordea, izeba, oraindik ez dela jaio ni erosi-ko nauen gizonik. Ni?, ni?, erosi ni?

Horretan ari zirela, neskamea sartu zen esa-nez don Augusto zegoela behean, etxekoandrea-ren zain.

— Bera? Zoaz! Nik ez dut ikusi nahi. Esaiozuesan beharrekoak esanak dizkiodala.

— Pentsa ezan pixka bat, neskato, lasaituhadi; ez horrela hartu. Ez ditun ongi ulertu donAugustoren asmoak.

Augustok doa Ermelinda aurrez aurre ikusizuenean, desenkusatzen hasi zitzaion. Oso jotaomen zegoen, Eugeniak ez omen zituen ongiulertu bere benetako asmoak. Eta berak hipote-ka formalki indargabetu zuela eta etxea legezhalako kargarik gabe eta bere jabearen eskuazaltzen zela. Eta Eugenia errentak ez jasotzensetatzen bazen, berak ere ez zuela halakorik egi-terik; eta, horrenbestez, alferrik galduko zirelainorentzako probetxurik gabe, edota, hobeki

esanda, jabearen izenean pilatuz joango zirela.Uko egiten ziola, gainera, Eugeniaren eskuari,eta hura zoriontsu izatea besterik ez zuela nahi;halatan non prest baitzegoen Mauriciori ogibidebat bilatzeko, emaztearen errenten kontura bizibeharrik izan ez zezan.

— Urrezkoa duzu bihotza! —esan zuen ozen-ki doa Ermelindak.

— Horixe besterik ez da falta orain, alegia,zure ilobari nire benetako asmoak zein izan dirensinestaraztea, eta etxearen hipoteka kentzealotsagabekeria izan bazen, barkatzeko. Orain ezda atzera egiteko ordua, nik uste. Berak nahi iza-nez gero, neu izango naiz ezkontzako aitabitxia.Eta gero luzarorako bidaia egingo dut hemendikurrutira.

Doa Ermelindak neskameari hots egin etaEugeniari deitzeko esan zion, don Augustokharekin hitz egin nahi zuela eta. «Atera berna daandereñoa», erantzun zuen neskameak.

XVI

— Hirekin ezin duk, Mauricio —esaten zionEugeniak senargaiari atezaindegiko gelatxo har-tan—. Ezin duk inolaz ere, eta horrela jarraitze-kotan, atzealde hori mugitzen ez baduk, ezbaduk ezer egiten lana bilatu eta elkarrekinezkondu ahal izan gaitezen, kapaz nauk edozeindisparate egiteko.

— Zer disparate klase? Ea, esan ezan, polithorrek —eta lepoa ferekatzen zion neskatilari,lepagaineko ile kizkur bat hatz batean kiribilduz.

— Begira, nahi baduk, gauden bezalaxeezkonduko gaituk eta nik lanean jarraituko diat...biontzako.

— Zer esango diten nitaz, ordea, horrelakorikonartzen badut?

— Eta niri zer hitaz zer esango duten’?— Tira, tira, hori larria dun eta!— Bai, baina ni ez naik horrek kezkatzen; hau

lehenbailehen amaitzea nahi diat nik...— Hain gaizki gabiltzan ala’?

— Bai, gaizki gabiltzak, oso gaizki. Eta eraba-kirik hartzen ez baduk kapaz nauk...

— Ea, zertarako?— Don Augustoren sakrifizioa onartzeko.— Harekin ezkontzekoa?— Ez, horrelakorik inoiz ere ez! Nire etxea

berreskuratzekoa.— Aurrera, bada, polita, aurrera! Irtenbide

hori besterik ez badago...— Ausartu egiten haiz gainera...— Ausartuko ez naun bada! Esango niken

don Augusto gizajo hori burutik eginda dagoela,eta halako apeta izan duenez, ez dinat uste era-gotzi behar diogunik...

— Beraz, hik...— Jakina, polita, jakina!— Gizona hi ere.— Ez hik nahi beste, aditzera ematen duna-

nez. Baina, hator hona...— Tira, utz nazak, Mauricio; hamaika bider

esan diat ez izateko...— Ez izateko txeratsua.— Ez, ez izateko... astoa! Hago geldi. Eta kon-

fiantza handiagoa nahi baduk, ken gainetik nagi-

keria hori, saiatu benetan lana lortzen eta gaine-rakoa badakik. Hortaz, ea tentuz habilen, e? Ezahaztu beste batean ere eman niala belarrondo-ko bat.

— Bai gustura hartu ere! Tira, polita, emai-dan beste bat! Hona nire aurpegia...

— Ez askotan esan... —Ea, eman!— Ez, ez diat horrelako gusturik eman nahi.— Bestelakorik ere ez?— Esan diat ez izateko astoa. Eta berriz esan-

go diat, berehala lana bilatzen saiatzen ezbahaiz kapaz naizela beste hura onartzeko.

— Ongi da, Eugenia, nahi al dun bihotz-biho-tzez hitz egitea, egia, egia osoa esatea?

— Esan!— Nik asko maite haut, asko gero; guztiz txo-

raturik naukan, baina ezkontzeko kontu horrekbeldurra ematen zidan, izugarrizko beldurra.Nagia naun sortzetik, ez dinat ukatuko; lan eginbeharrak izorratzen nain gehien, eta ikusten arinaun ezkonduz gero, eta, jakina, hik seme-ala-bak izatea nahiko dunanez...

— Nahi izango ez diat bada!

— Lan egin beharko dinat, gogotik egin ere,garestia baita bizimodua. Eta lanean hi aritzeaonartzea berriz, horrelakorik ez, sekulan ez,sekulan ez! Mauricio Blanco Clara ez dun emaku-me baten bizkar biziko. Badinagu, alabaina, bes-telako konponbide bat, ez nik ez hik lanik eginbeharrik gabe dena konpontzeko...

— Bota, bota...— Bada... Agintzen didan, neskato, ez haize-

la aztoratuko?— Tira, esan!— Nik jakin dudanetik eta hiri entzundakoa-

ren arabera, don Augusto gizajo hori tontolapi-koa dun, gizagaixo bat, zera...

— Tira, jarraitu!— Ez haiz aztoratuko gero, e?— Jarraitzeko esan diat!— Esaten ari nintzainan zer bat dela... pre-

destinatu bat. Eta, beharbada, horixe izangodela onena, alegia, zure etxearena onartzeazgainera...

— Esan, zer?— Bera senartzat ere onartzea.— E? —eta zutitu egin zen.

— Onartu, eta gizajo bat denez, bada... denakonponduta...

— Nola dena konponduta?— Horixe bada, hark pagatu, eta guk...— Guk... zer?— Bada guk...— Aski da!Eta alde egin zuen Eugeniak, begiak sutan

eta esanez: «Astoak halakoak, astoak halakoak!Sekulan ez nuen sinetsiko... Astoak halakoak!»Eta etxera iritsi zenean gelako atea itxi eta nega-rrari eman zion. Oheratu egin behar izan zuen,ondoezak jota.

Mauricio ez hara ez hona gelditu zen unebatez; baina berehala etorri zen bere onera,zigarro bat piztu, kalera irten eta hitz gozo batbota zion aldamenetik pasa zitzaion lehendabizi-ko neska airosari. Eta arrats hartan don JuanTenorio zuten mintzagai Mauriciok eta bere adis-kide batek.

— Tipo horrek ez naik konbentzitzen —zioenMauriciok—; antzerki kontua besterik ez dukhori.

— Nork eta hik esan horrelakorik, Mauricio,Tenorio baten gisan seduzitzaile plantak egitendituan horrek!

— Seduzitzaile? Ni seduzitzaile? Horiek ditukgauzak asmatu dituztenak, Rogelio!

— Eta pianistarekikoa?— Ba! Nahi duk egia esatea, Rogelio?— Bota!— Hara bada: gizon-emakumeen arteko

harreman gutxi gorabehera ondratuetan, eta hikaipatutakoa ondratu-ondratua duk gero, e!, ehu-neko laurogeita hamarrean baino gehiagotan,emakumea duk seduzitzaile, eta seduzitua,berriz, gizona.

— Ukatu egingo al didak, bada, hik konkista-tu duala pianista hori, Eugenia?

— Bai, ukatu egiten diat; ez diat nik konkista-tu, hark ni baizik.

— Seduzitzailea halakoa!— Nahi duan bezala... Bera duk, ordea, bera.

Ez nian aguantatzen jakin.— Berdin duk, azken finean.— Bai, haina uste diat gauza amaitzear dago-

ela eta berriro ere libre izango naizela. Haren-

gandik libre, noski, ze auskalo ez nauen atzeraere beste batek konkistatuko! Hain nauk ahula!Emakume jaio izan banintz...

— Nolatan zagok, bada, amaitzear gauza?— Bada... zera..., hanka sartu dudalako!

Aurrera jarraitzea nahi nian nik, hau da, harre-manak hastea, ulertzen?, baina ez konpromisoez ondoriorik gabe... eta jakina!, andafuerakosoinekoa emango didala iruditzen zaidak. Irentsiegin nahi nindian emakume horrek.

— Eta irentsi egingo hau!— Auskalo!... Hain nauk ahula! Emakume

batek mantentzeko sortua nauk, duintasunezordea, ulertzen?, eta bestela, ezer ez!

— Eta zeri deitzen diok duintasuna, jakiterikbada.

— Hori ez duk galdetzen, motel! Definiezinakdituk gauza batzuk.

— Egia duk! —erantzun zuen Rogeliok bete-betean sinetsita, eta gaineratu—: Eta pianistakutziz gero, zer egin behar duk?

— Gabe gelditu. Ea besteren batek konkista-tzen nauen. Hainbestetan konkistatu naitek...!Honek, ordea, amore ez emate horrekin, beti dis-

tantzia egokia gordetze horrekin, ondratu izatehorrekin, ezen ondratuena bezain ondratua baitagero, horrekin guztiarekin txoraturik nindukaan,erabat txoraturik alafede. Azkenean, bere nahie-tara jarriko nindian osotara. Eta orain, uztenbanau, benetan sentituko diat, baina libre ikusi-ko diat neure burua.

— Libre?— Libre, bai, beste batentzat.— Bakeak egingo dituzue, nik uste...— Auskalo!... Baina ez diat uste, ez baitu

nolanahiko jenioa.... eta gaur iraindu egin diat,benetan, irain egin zioat.

XVII— Akordatzen al haiz, Augusto —esaten zion

Victorrek—, Eloino Rodriguez de Alburquerque yAlvarez de Castro hartaz?

— Nor, Haziendako enplegatu parrandazalehura, merketik edaten zuena?

— Huraxe. Ezkondu egin duk!— Ez dik, bada, bere gain nolanahiko zaharki-

na hartu dena delako emakumeak!— Handiena, ordea, zera duk, nola ezkondu

den. Adi ezak eta gogoan har. Jakingo duk donEloino Rodriguez de Alburquerque y Alvarez deCastrok, horrelako deiturak izanda ere, ez duelainolako ondasunik edo diru-eskuarterik Hazien-dako soldataz aparte, eta, gainera, guztiz jotadagoela osasunez.

— Bizimodua ere halakoxea egin dik eta.— Bihotzekoa dik, bada, gizajoak, eta bere

onera etorri ezinean zabilek. Ez dik askorik iraun-go. Gogor eman zioan orain dela gutxi eta, horidela eta, hiltzeko zorian egon den arren, ezkon-du egin duk, nahiz eta berriz emanez gero...

lehertu. Kontua duk ostatuz ostatu, etxez etxezebilela gizajoa, eta guztietatik alde egin beharizaten zuela, ez baitago gutiziarik ez beste mun-duko gauzarik eskatzerik lau pezetaren truke,eta bera, izan ere, oso aho-xuria baitzen. Eta ezgarbi-garbia, gainera. Eta hala, etxerik etxe zebi-lela, andre agurgarri batenean suertatu zuan;urteetan sartu samartua, bera baino zaharragoa,nahiz eta berak ere hirurogei urte laster betekodituen, eta bi aldiz alargundua. Lehenengo sena-rra arotza izan zian, bere burua aldamio batetikbehera botatakoa, eta askotan «bere» Rogelioizenaz aipatzen duena. Eta bigarrena karabinerosarjentu bat, hil zenean diru pixka bat utzi bai-tzion, egunean pezeta bat ematen diona. Etahalako batean, andre alargun haren etxeanzegoela, gaixotu egin zuan gure don Eloino, osogaixorik jarri zuan, hain gaixorik ezen bueltarikgabe hilko zela baitzirudien. Lehenik don Joserideitu ziotean, gaixoa ikus zezan, eta gero donValentin-i. Eta gizona, hilzorian! Eta hainbestearreta eskatzen zituen haren gaixotasunak,baita garbitasun handiegirik gabekoak erebatzuetan, ezen etxekoandreak harentzat eta ez

beste inorentzat aritu beharra izaten baitzuen,eta gainerako maizterrak hasiak baitziren aldeegingo zutela mehatxatzen. Don Eloinok ezinaskoz gehiagorik pagatu, eta birritan alargun-duak, ezin gehiago etxean eduki, negozioa alfe-rrik galtzen ari baitzitzaion. «Jainkoarren, etxe-koandre, erruki zakizkit! —esaten omen zioan—.Nora joan behar dut nik honela, nongo etxetanhartuko naute? Botatzen banauzu, ospitalerajoan beharko dut hiltzera... Jainkoarren, errukizakizkit, honezkero ez baitut askorik iraungo...!»Sinetsita baitzegoen hil egingo zela, eta berandubaino lehen gainera. Etxekoandreak, berriz, jaki-na, bere etxea ez zela ospitalea, hura zela bereogibidea, eta pikutara zihoakiola. Eta halakobatean hara non don Eloinoren bulegokide batisalbaziozko irtenbidea bururatu zitzaion: «Zuk,don Eloino, irtenbide bakarra daukazu, hil arteanandre horrek bere etxean edukitzea onartzeko».«Zer irtenbide?», galdetu zioan. «Lehenik —esanzioan lankideak— zure gaixotasunaz zer usteduzun jakin behar dugu». «Bada, nik gutxi iraun-go dudala, oso gutxi; hila izango naiz beharbadanire anai-arrebak etortzen direnerako». «Hain

gaizki zaudela iruditzen zaizu?». «Hilzoriannago». «Horrela bada, irtenbide bakarra geldi-tzen zaizu andre on horrek kale gorrira bota etaospitalera joan beharrik ez izateko». «Zein dairtenbide hori?». «Harekin ezkontzea». «Ni hare-kin ezkondu, etxekoandrearekin? Nor, ni? Rodri-guez de Alburquerque y Alvarez de Castro naize-na! Tira, ez nago txantxetarako!» Eta hain gogoreragin omen zioan burutazio hark, bertan sekogelditu baitzen ia.

— Ez nauk batere harritzen.— Baina, lehenengo kolpe hartatik bere

onera etorri bezain pronto, lagunak berehalaohartarazi zian nola ezkondu eta etxekoandreaalargun geldituz gero hilean hamahiru duro utzi-ko lizkiokeela andre onari, bestela inork eskura-tuko ez lituzkeenak eta Estatuarentzako izangoliratekeenak. Horra...

— Ezagutzen diat, bai, bat baino gehiago gai-nera, lagun Victor, alargun-saria Estatuak bere-gana ez zezan besterik gabe ezkondutakorik.Hori duk gizatasuna!

— Baina don Eloinok haserre bizian gaitzetsibaldin bazuen proposamen hura, pentsa zer

esango zuen etxekoandreak. «Ni? Ni ezkondu,nire adinean, eta hirugarren aldiz, zaharkinhorrekin? Zer nazka!» Medikuarengana jo zian,ordea, aholku eske, eta don Eloinok egun gutxibatzuk besterik iraungo ez zuela ziurtatu ziote-nean, «Egia esan, hilean hamahiru durorekinederki konponduko nintzateke» esan eta onartuegin zian azkenean. Eta orduan erretoreari deituziotean, don Matiasi, badakik, gizon on eta apos-tolikoa bera, hiletsia behin betiko konbentzizezan. «Bai, bai, bai —esan zuen don Matiasek—; bai, gizajoa!, gizajoa!» Eta konbentzitu eginzian. Gero don Eloinok Correita-ri deitu omenzioan, adiskidetu egin nahi zuela esan —haserre-tuta baitzeuden elkarrekin— eta bere ezkontza-ko lekuko izatea eskatu. «Ezkontzekoa al zara,bada, don Eloino?». «Bai, Correita, bai, etxeko-andrearekin ezkontzen naiz!, doa Sinforekin!; ni,Rodriguez de Alburquerque y Alvarez de Castronaizena!, pentsa! Ni, bizirik iraungo dudan egungutxi horietan zaindu nazan..., ez dakit nire anai-arrebak garaiz ailegatuko diren ni bizirik ikuste-ko baina..., eta etxekoandrea, nik utziko dizkio-dan hamahiru duroak poltsikoratzearren».

Eta Correita etxera iritsi zenean dena konta-tu omen zioan, bidezko denez, bere emazte Emi-liari, eta hark, asaldaturik, arrapostu: «Kaikuahalakoa, Pepe! Zergatik ez zenion esan Encarna-rekin ezkontzeko —Encarnacion neskame batduk, ez gaztea ez polita, Emiliak ezkondu zeneandote gisa eramana—, hamahiru duro horientruke beste horrek bezain ongi zainduko zueneta?»

Eta Encarnak gaineratu omen zian: «Ondodio, andrea; ezkonduko nintzen ni ere harekin,eta baita zaindu ere bizirik iraun artean, ez baituaskorik iraungo, hamahiru duroren truke».

— Asmazio tankera hartzen zioat, bada, horriguztiari, Victor.

— Ez izaki, ordea. Horrelako gauzak ez ditukasmatzen. Eta oraindik ez dakik onena. Don Josekenduta, don Valentin arduratu duk gehienbatdon Eloinoz, eta berak kontatu zidaan behin gai-xoa ikustera joanda, don Matias dotore jantzirikikusi zuela, eta gaixoari oleazioa ematera zihoa-zela pentsatu zuenean, hura ezkontzen ari zelaesan ziotela. Eta beranduxeago itzuli zenean,ateraino lagundu omen zioan etxekoandre

ezkonberriak, hirugarrengoz ezkonberriak!,ezkonberriak!, eta larri bezain egonezinik galde-tu: «Esaidazu, don Valentin, biziko al da? Bizirikjarraituko al du?». «Ez, andrea, ez; egun gutxikokontua du..».. «Laster hilko da, ez?». «Bai, bere-halako batean». «Hil egingo da orduan, ezta?»

— Hori duk izugarrikeria!— Eta ez duk hor bukatzen. Don Valentinek

gaixoari esnea besterik ez emateko agindu zian,eta aldiero gutxi gainera. Doa Sinfok, alabaina,hala esaten omen zioan beste maizter bati: «Baizera! Eskatu adina emango diot, bada! Zertanibili hain gutxi iraungo duenari gutiziarik ken-tzen... !» Eta gero aiuta batzuk emateko aginduzian, eta etxekoandreak: «Aiuta batzuk! Uf, horinazka! Zaharkin halako horri? Nik ez, nik ez!Beste bietakoren bat izan balitz, tira, haiek maitebainituen eta neure gustua eginez ezkondu bai-nintzen haiekin. Baina honi? Aiuta batzuk? Nik?Ez badu...!»

— Fantasia hutsa duk hori guztia!— Ez, egiazkoa duk. Eta hala, don Eloinoren

anai-arrebak ailegatu zituan, eta anaiak, zori-gaitz hura ikusirik, esan zian: «Nire anaia ezkon-

du, nire anaia, Rodriguez de Alburquerque yAlvarez de Castro, Pellejeros karrikako etxekoan-drearekin!, nire anaia, Zaragozako, Za-ra-go-za-ko Auzitegiko presidente izandako baten semea,norekin... eta doña Sinforekin». Izututa zegoan.Eta bere buruaz beste egindakoaren alargun etahiletsiarekin ezkondu berria zenak hala zioan:«Ikusiko duzu, bai, ikusten ari naiz gainera, nolakoinatuak garela-eta alokairua pagatu gabe joa-ten diren, eta horixe da hain zuzen nire bizibi-dea!» Pagatu omen ziotean, hala ere, alokairua,senarrak pagatu omen zioan, baina don Eloino-ren urrezko kirten eta guztiko bastoia hartu etaeraman egin zitean.

— Baina, hil zuan?— Bai, handik denbora puska batera. Hobera

egin zian, ongisko jarri zuan. Eta etxekoandreak:«Don Valentinena da errua, igarri egin baitzionzer gaixotasun zuen... Hobea zen bestea, donJose, hark ez baitzion igartzen... eta berak baka-rrik zaindu izan balu, hilda zegokeen honezkero,eta orain, berriz, izorratu egingo nau». Berak,Doa Sinfok, badik, lehenengo senarraren seme-alabez gainera, beste alaba bat, bigarren sena-

rrarena, karabineroarena, eta ezkondu eta den-bora gutxira hala esaten omen zioan don Eloinokalaba hari: «Zatoz, zatoz hona; zatoz, musuemango dizut, orain zure aita naiz eta, nire alabazara..».. «Alaba ez —zioen amak—, alababi-txia!». «Alabaordea, andrea, alabaordea.Zatoz... egoera onean uzten zaituztet...» Etaama marmarka aritzen omen zuan esanez:«Lotsagabea, ederra aitzakia hari igurtzi batzukegitearren...! Sekula horrelakorik ikusi...!» Etagero, jakina, banandu egin zituan. «Engainuaizan da hau, engainu hutsa, don Eloino, ezkondu,berehala hilko zinela ziurtatu zidatelako ezkondubainintzen zurekin, ze bestela... ezta pentsatuere! Engainatu egin naute, engainatu eginnaute». «Engainatu egin naute ni ere, andrea.Zer nahi zenuen, bada, nik egitea? Zure gustuaegitearren ni hiltzea?». «Horretan geldituakginen». «Hilko naiz, andrea, hilko naiz... eta nahibaino lehenago gainera... Rodriguez de Albur-querque y Alvarez de Castro honek nahi bainolehenago!»

Eta mokoka ibili zituan alokairua zela eta,zakur txiki batzuk gora behera, eta azkenean

bota egin zian etxetik. «Agur, don Eloino, ondoizan». «Jainkoa lagun, doa Sinfo». Eta hil dukazkenean gure andrearen hirugarren senarra,2,15 pezeta eguneko utzi dizkiolarik, luturakoeman dizkioten 500 pezetez gain. 500 pezetahoriek ez ditik, noski, lutuan xahutu. Gehienerajota, meza pare bat atera zizkiok, damuz etaalarguntzak utzitako hamahiru duroengatikesker ona erakustearren.

— Zer gauzak, ene Jainkoa!— Asmatzen ez diren gauzak, ezinezkoa

baita horrelakorik asmatzea. Orain tragikomediahorren, antzezlan negargarri horren datu gehia-go jasotzen ari nauk. Hasieran sainete bat egiteapentsatu man, gero hobeki pentsatu eta, Cer-vantesek bere «Quijote»n nobela haiek sartuzituen bezala, nire emaztearen haurdunaldiaksortzen dizkidan buruhausteak aldentzearrenidazten ari naizen nobelan nola edo hala sartzeaerabaki diat.

— Zer? Nobela bat idazten hasi haizela?— Eta zer egin behar nian, bada?— Eta zein duk argumentua, jakiterik bada?

— Nire nobelak ez dik argumenturik, edo,hobeki esan, egin ahala aterako duk. Argumen-tua berez egiten duk.

— Eta nola duk hori?— Hara: behin, orain dela gutxi, zer egin ez

nekiela nenbilean, baina banian, hargatik, hala-ko irrika bat zerbait egiteko, barren-barrenekogose antzeko bat, fantasiaren zirikamen modukobat, eta nire buruari esan nioan: nobela bat ida-tzi behar duk, baina idatzi, bizi garen bezala ida-tziko duk, zer helduko zaigun jakin gabe. Aulkibatean eseri ninduan, orri batzuk hartu etaaurrena burura etorri zitzaidana idazten hasi nin-duan, zer jarraipen izango zuen ez nekiela, inola-ko planik gabe. Nire pertsonaiak jardun eta hitzegin ahala joango dituk itxuratzen, hitz eginahala batez ere; pixkanaka-pixkanaka joangodituk izaera taxutzen. Eta batzuetan izaerarik ezizatea izango duk beren izaera.

— Horixe, nirea bezalakoa.— Ez zakiat. Sortuz joango duk. Utzi egingo

nauk eramaten.— Eta ba al dik psikologiarik? Deskripziorik?

— Elkarrizketak, elkarrizketa dik ugari. Horixeduk kontua, pertsonaiek hitz egitea, asko hitzegitea, deus esaten ez badute ere.

— Hori Elenak iradokiko zian, ezta?— Zer bada?— Gogoan baitut nola behin, denbora pasara-

ko nobela bat eskatu zidanean, esan zidan elka-rrizketa ugari eta eten asko izango zuen bat nahizuela.

— Bai horixe, zerbait irakurtzen ari delarikdeskripzio luze, sermoi edo kontakizunetara hel-tzen denean, paso egiten dik, esanez: lastoa!,lastoa!, lastoa! Berarentzat elkarrizketa duklasto ez den gauza bakarra. Eta pentsa, arazorikgabe antola daitekek sermoi bat elkarrizketagisa...

— Eta zergatik ote duk hori?— Jendeari elkarrizketa hutsa gustatzen zaio-

lako, besterik gabe, baita ezer esaten ez baduere. Batzuek ez ditek jasaten ordu erdiko sermoi-rik eta han egoten dituk gero, kafetegi bateanhiru orduz berriketan. Horixe duk elkarrizketarenxarma, besterik gabe hitz egitea, etenak eginez,esaldiak hautsiz...

— Ni neu ere nekatu egiten naik diskurtsoendoinuak...

— Bai, gizonak hizketa ederresten dik, hizke-ta bizia...

Eta, oroz gain, iduri behar dik egileak ezdituela berak esaten gauzak, ez gaituela berenortasunaz, bere ni satanikoaz nekarazten.Nahiz eta, jakina, nire pertsonaien mintzo guz-tiak neuk esanak diren...

— Hori neurri bateraino...— Nola neurri bateraino?— Bai, hasieran hik gidatzen dituala irudituko

zaik, hire eskutik, baina ez harritu azkenean argieta garbi ikusten baduk berek haramatela hi.Oso maiz gertatzen baita egilea bere fikzioenjostailu bilakatzea...

— Balitekek, baina kontua duk nobela hone-tan burura etorritako guztia sartzea pentsatzendudala, nola edo hala.

— Azkenean ez duk, bada, nobela izango.— Ez, zera izango duk... zera... nibola.— Zer duk hori baina, zer duk nibola?— Manuel Machadori entzun nioan, poetari,

Antonioren anaiari, nola behin don Eduardo

Benot-i alexandrinotan edo ez zakiat zein bestemodu heterodoxotan idatzitako soneto bat era-man zion, hark irakurtzeko asmoz. Irakurri omenzioan eta don Eduardok esan: «Hori ez duk sone-toa, ordea!..».. «Ez, jauna —erantzun Macha-dok—, ez da sonetoa, sonitea baizik». Horra,beraz, nola nire nobela ez den nobela izango,baizik eta..., nola esan diat? nabiloa..., nebuloa,ez, ez, nibola, horixe, nibola! Hartara inork ez dikgeneroaren legeak hausten dituenik esaterikizango... Asmatu egingo diat generoa, eta gene-ro bat asmatzea izen berria ematea besterik ezduk, eta nire gustuko legeak emango zizkioat.Eta elkarrizketa ugari!

— Eta pertsonaiak bakarrik gelditzen dire-nean?

— Orduan... bakarrizketa. Eta elkarrizketarentankera izan dezan, zakur hat asmatuko diat per-tsonaiak hitz egin diezaion.

— Gauza bat esango diat, Augusto: ni neu ereherorrek asmatzen nauala iruditzen zaidak... —Balitekek!

Elkarrengandik aldendu eta han zihoanAugusto bere buruari esaka: «Eta nire bizitza

hau, nobela, nibola edo zer arraio ote? Niri ger-tatzen zaizkidan eta nire ingurukoei gertatzenzaizkien gauza hauek oro, errealitate ala fikzioote? Ez ote hau guztiau Jainkoaren edo denadelakoaren amets, Hura esnatzen denean orodeuseztatuko dena? Eta Hari egiten dizkiogunkantu eta eresiak, ez ote dizkiogu, hain zuzenere, lokartaraztearren, bere loa kulunkatzearrenegiten? Ez dea erlijio ororen liturgia Jainkoarenloa kulunkatzeko modu bat, esnatu eta gu ames-teari utz ez diezaion? Ai, Eugenia nirea! Eugenianirea! Eta Rosarito nirea..».

— Kaixo. Orfeo!Atera irten zitzaion Orfeo, eta saltoka ari

zitzaion magaletik gora igo nahian. Besoetanhartu eta eskua miazkatzen hasi zitzaion zakur-txoa.

— Jauna —esan zion Liduvinak—, zain duzuRosarito arropa lisatuarekin.

— Eta nola ez diozu zerorrek kasu egin?— Ez dakit bada... esan diot jauna laster itzu-

liko zela, itxaron nahi izanez gero...— Zerorrek kasu egitea zenuen, bestetan

bezala...

— Bai baina... tira, badakizu...—Liduvina! Liduvina!— Hobe izango da zuk zeuk kasu egitea.—Banoa.

XVIII

— Kaixo Rosarito! —egin zuen oihu Augustokhura ikusi bezain pronto.

— Arratsalde on, don Augusto —ahotsa lasaibezain argia zuen neskatoak, baita begirada ere.

— Nolatan ez ditun Liduvinarekin egin kon-tuak, bestetan, hi etorri eta ni egoten ez naize-netan bezalaxe?

— Ez dakit! Itxaroteko esan dit. Zer edo zeresan nahi zenidala pentsatu dut...

«Zer da hau, ordea, inozotasuna ala zer?»,pentsatu zuen Augustok, eta aiko-maiko geldituzen une batez. Une deserosoa izan zen, isiluneurduritasunez betea.

— Joan den egunekoa ahaztea nahi dinat,Rosarito, harekin gehiago ez akordatzea, uler-tzen?

— Beno, zuk nahi bezala...— Bai, erokeria bat izan zunan hura... eroke-

ria bat... ez nekinan ongi zertan ari nintzen ezzer esaten nuen... eta oraingo honetan ere ez

zakinat... —eta neskatoarengana hurbilduz ziho-an.

Neskatoa, bitartean, lasai eta etsita nolabaitere. Augusto sofa batean eseri eta dei egin zion:«Hator hona!»

Magalean esertzeko esan zion, aurrekoanbezala, eta denbora puska batez egon zitzaionbegietara so. Begirada hura lasai asko jasanzuen arren, dardara batean zegoen, makal hos-toa bailitzen.

— Dardarka, neskato?— Ni? Ni ez. Dardarka zu ari zarela esango

nuke.— Ez egin dardararik, lasaitu.— Ez iezadazu berriro ere negar eragin.— Berriro ere negar eragitea nahi dun hortaz.

Esan, ba al dun senargairik?— Hori da galdera...— Esan, ba al dun?— Senargaia... egia esan, senargairik... ez!— Oraindik ez al zain, bad, hire adineko muti-

lik hurbildu?— Badakizu, don Augusto...— Eta zer esan dion?

— Gauza batzuk ez dira esatekoak.— Egia dun. Baina, tira, esan, maite al duzue

elkar?— Baina, Jainkoarren, don Augusto!— Begira, negar egin behar badun, banoan.

Neskatoak Augustoren bularrean etzan zuenburua, bertan gorde, eta negarrari eman zion,negar zotinik irten ez zekion saiatuz. «Konorteagalduko dit neskato honek», pentsatzen zuenAugustok adatsa ferekatzen zion bitartean.

— Lasai hadi! Lasaitu!— Eta beste emakume hura...? —galdetu zion

Rosaritok bururik altxa gabe eta negar zotinakirentsiz.

— Akordatzen haiz, beraz? Bada, emakumehark erabat errefusatu nain. Sekula ez ninanneureganatu, baina oraingoan betiko galdudinat, betiko!

Neskatoak burua altxa eta aurrez aurre begi-ratu zion, egia zioen ikusteko nonbait.

— Engainatu egin nahi nauzu, ordea... —xuxurlatu zuen.

— Nik hi engainatu nahi? A, bai, bai. Horretangaitun beraz, ezta? Ez al dun esan, bada, bahue-la senargaia?

— Nik ez dut ezer esan...— Lasai! Lasai! —neskatoa bere aldamenean

jarri zuen, eta zutitu eta egongelan alde batetikbestera has zen.

Berriro begiratu zion eta neskato gaixoa zur-bil eta dardarka ari zela ohartu zen. Orduan kon-prenitu zuen neskatoa babesik gabe zegoela;modu hartan, bakarrik, bere aurrean, urrunsamar, sofa hartan epaitua fiskalaren aurreanbezala eserita, kordea galtzeko zorian zegoela.

— Egia da! —egin zuen oihu—; zenbat etahurbilago, orduan eta babestuago gaude.

Eseri egin zen berriro, atzera bere magaleaneserarazi zuen, besarkatu eta bularraren kontraestutu zuen. Beso bat sorbaldatik pasa zion nes-kato gaixoak, bere gainean etzatearren bezala,eta berriro ere ezkutatu zuen aurpegia Augusto-ren golkoan. Hala jarrita, haren bihotz taupadakentzun eta ikaratu egin zen.

— Ondoezik al zaude, don Augusto?— Eta nor zagok onik?

— Nahi al duzu deitzea, zerbait ekar diezazu-ten?

— Ez, ez, utzi. Bazakinat nire gaixotasunazein den. Bidaia bat egin behar dinat, horrexenbeharrean nago eta —eta isilune baten ondo-ren—. Lagunduko al naun?

— Don Augusto!— Utz ezan don hori! Lagunduko naun?— Zuk nahi bezala...Lainotu egin zitzaion burua Augustori; odola

lokietan taupaka hasi zitzaion eta bular esturasumatu zuen. Horri itzuri egitearren, begietanmusuka hasi zitzaion Rosaritori, eta honek itxiegin behar izan zituen. Bat-batean jaiki, neska-toa alboratu eta esan zion:

— Utz nazan! Utz nazan! Beldur naun!— Zeren beldur?Neskatoaren bat-bateko lasaitasunak areago

beldurtu zuen.— Beldur dinat, ez zakinat nori, hiri, neure

buruari.Dena delakoari! Liduvinari! Begira, hoa, hoa,

baina itzuliko haiz, ezta? Itzuliko haiz?— Nahi duzunean.

— Eta lagunduko naun beste bidaia horretan,ezta?

— Zure esanetara...— Orain hoa, hoa!— Eta beste emakume hura....Jadanik zutitua zen neskatoagana oldartu zen

Augusto, heldu zuen, bularraren kontra estutueta bere ezpain lehorrak neskaren ezpainei itsa-tsi zizkien, musukatzeke, eta hala egon zenpuska batez, ahoa ahoaren kontra estutu etabere buruari eraginez. Gero, askatu eta esanzion:

— Tira! hoa!Irten egin zen Rosario. Eta Rosario irten

bezain pronto, Augusto, nekaturik, mendirikmendi ibili izan balitz bezala, ohe gainean etzan,argia itzali eta bakarrizketan hasi zen:

«Gezurretan aritu natzaio eta baita neureburuari ere. Beti gertatzen da berdin! Oro da fan-tasia eta fantasia besterik ez dago. Gizonak hitzegin orduko gezurra dio, eta bere buruari hitzegiten dionean ere, hots, pentsatzen duela jaki-nik pentsatzen duenean ere, gezurra dio. Bizitzafisiologikoa da egia bakarra. Hitza, gizartearen

produktu hori, gezurretan aritzeko sortua da.Gure filosofoari diot entzuna, egia, hitza bezala-xe, gizartearen produktu dela, denek sinestendutena, eta hori sinetsiz elkar ulertzen dutela.Gezurra da gizartearen produktu».

Miazkada batzuk sumatu zituen eskuan: «A!,hemen haiz, Orfeo? Hik ez duk hitz egiten eta ezduk, hortaz, gezurrik esaten, eta esango nikektronpatu ere ez haizela tronpatzen, ez dioalagezurrik esaten heure buruari. Nahiz eta hiri ere,abere haizenez, gizonak zer edo zer kutsatukozian... Gezurra esan eta geure buruak goretsibesterik ez diagu egiten. Gure sentipen etainpresioak oro handitzeko dituk eginak hitzak...,sinesteko ere bai agian. Hitzak eta baita konben-tziozko espresio modu guztiak ere, hala nolamusuak, besarkadak... Nork bere papera antzez-tu besterik ez diagu egiten. Denok pertsonak,denok mozorroak, denok komikoak! Inork ez dikez sofritzen ez gozatzen esan eta adieraztenduena, nahiz eta agian sofritu eta gozatu usteizan; bestela, ez bailegoke bizitzerik. Funtseanlasai asko gaudek. Eta halaxe nagok ni ere orainhemen, nire komedia bakarka antzeztuz, aldi

berean antzezle eta ikusle bilakatua. Hiltzenduen gauza bakarra min fisikoa duk. Egia baka-rra gizon fisiologikoa duk, hitz egiten ez duena,gezurrik ez dioena..».

Ate kolpetxo bat entzun zuen.— Zer dugu?— Afaltzeko asmorik ez gaur ala? —galdetu

zion Liduvinak.— Egia; itxaron, banoa eta.«Eta gero lo egingo diat, egunero bezala, eta

berak ere lo egingo dik. Egingo al dik lo Rosari-tok? Ez ote diat urduriarazi barrutik? Eta berenaturaltasun hori, inozotasuna ote ala malezia?Ba al duk, ordea, inozotasuna baino gauza male-ziatsuagorik, edota, malezia baino gauza inozoa-gorik? Bai, bai, banengoan, bada, funtsean ezdagoela gauza zeragorik... nola esan...?, gauzazinikoagorik inozotasuna baino. Bai, bere buruanire esku hain lasai uzte hori, beldurra sentiara-zi didan hori, ez zakiat ongi zeren beldurra, horiinozotasuna besterik ez zuan. «Eta beste emaku-me hura» esan duenean, jelosia, e?, jelosia?Segur aski jelosia sortzen denean baino ez duksortzen maitasuna, jelosiak esaten ziguk maite-

mindurik gaudenez. Emakume bat gizon batekinoso maitemindurik egonda ere, nola gizon batemakume batekin, ez dituk konturatu ere egiten,ez ziotek elkarri esaten maitemindurik daudela,hau da, ez dituk benetan maitemintzen, hariketa gizona emakumeak beste gizon bati begira-tzen diola eta emakumea gizonak beste emaku-me bat begiratzen diola konturatzen diren arte.Munduan gizon bakar bat eta emakume bakarbat baleude, beste gizakirik gabe, ezinezko litza-tekek bata bestearekin maitemintzea. Gainera,beti behar izaten duk hirugarren bat, alegia,Celestina, eta Celestina gizartea duk. GaleotoHandia! Bai egokia hori! Bai, Galeoto Handia!Hizkuntzagatik beragatik baino ez bada ere. Etahorrexegatik duk maitasunaren hori guztioribeste gezur bat. Eta fisiologikoa? Ez, maitasunfisiologikoa ez duk maitasun, ezta hurrik emanere. Horrexegatik duk egia! Baina..., tira, Orfeo,goazemak afaltzera. Hori bai, hori egia duk eta!»

XIXHandik bi egunetara, emakume bat zain zeu-

kala esan zioten Augustori, berarekin elkarrizke-tatu nahi omen zuena. Haren bila irten eta doaErmelindarekin egin zuen topo: «Zu hemen-dik?». Eta hark erantzun: «Berriro gu ikusteraetorri nahi izan ez duzunez...!»

— Ulertuko duzu, andrea —erantzun zionAugustok—, azkenekoz zuenera joan naizenbitan gertatu zaizkidanak gertatu ondoren,Eugeniarekin bakarka behin eta ikusi nahi izanez ninduenean bestean, ez nuela joan behar. Nikeutsi egiten diot eginari eta esanari, baina ez duthara itzultzerik.

— Eugeniaren mandatu batekin natorkizubada...

— Eugeniarena?— Bai, berea. Ez dakit zer gertatu ote zaion

senargaiarekin, baina hura aipatzen ere ez duentzun nahi, haserre bizian dago harekin, etalehengoan, etxera itzuli zenean, bere gelan sartueta ez zuen afaldu ere egin nahi izan. Bizi-biziak

zekartzan begiak, isuritako malkoen ondorioz, eznolanahiko malkoak, ordea, erretzen dutenhorietakoak baizik, ez dakizu?, amorruzkoak...

— Ba al da malko-klase bat baino gehiagorik,ordea?

— Bai horixe; badira malko batzuk freskatueta lasaitu egiten dutenak, eta badira bestebatzuk areago berotu eta sumintzen dutenak.Negar egina zen eta ez zuen afaldu nahi izan.Eta behin eta berriro errepikatu zidan bere leloa,alegia, gizonak basatiak eta basatiak besterik ezzaretela. Eta muturrez egon da azken egunotan,haserre bizian. Atzo, alabaina, deitu egin zidaneta zuri esandako guztiaz damu zela esan, pasaegin zela zurekin eta ez zuela zuzen jokatu, beraerosi nahi izateari buruzko hura barkatzeko ez,baina horrelakorik sinesten ez duela esatekoagindu zidan. Horretxeri eman zion garrantzirikhandiena. Oroz gain, sinets diezaiozula, halako-rik esan bazuen urduri zegoelako, amorruarenamorruz esan zuela, baina ez duela halako uste-rik...

— Sinesten dut, bada, halako usterik ezduela.

— Gero..., gero zuri buruzko gauza bat jakite-ko agindu zidan... diplomatikoki.

— Eta diplomaziarik onena diplomaziarik ezada, andrea, nirekin batez ere...

— Gero hauxe jakiteko eskatu zidan: ea gaiz-ki hartuko zenukeen eskaini diozun oparia, ale-gia, bere etxea, inolako konpromisorik gabeonartuko balu.

— Nola konpromisorik gabe?— Bai, horixe, opari huts gisa onartzea.— Halaxe ematen baitiot, nola onartu behar

du bestela?— Baietz, prest dagoela dio, bere borondate

ona eta esan zuenagatik benetan damututadagoela erakustearren, eskuzabalki egin diozunoparia onartzeko prest bai, baina besterikgabe...

— Aski da, andrea, aski! Esango nuke orainere, konturatu gabe, ni iraintzen ari zaretela...

— Nahi gabe izango da.— Irainik okerrenak nahi gabe egiten omen

dira batzuetan. Hala diote.— Ez dut, bada, entenditzen.

— Argi eta garbi dago, baina. Behinola bilerabatean sartu nintzen eta han zegoen nire ezagunbatek ez zidan agurrik egin. Irteeran, kexukajoan nintzaion beste lagun bati eta hark esan:«Ez harritu, ez du apropos egin; ez baita kontu-ratu ere egin bertan zinela». Eta nik erantzun:«Horra hor zakarkeriarik handiena; ez ni agurtuez izana, bertan nintzenik ere konturatu ez izanabaizik». «Nahi gabe egin du hori; distraituada..»., ihardetsi zidan. Eta nik: «Nahi gabe egitenomen diren horiek dira zakarkeriarik handienak,eta zakarkerietan zakarrena inoren aurrean dis-traitzea». Inolako zentzurik gabe gauzez nahigabe ahazte deitzen duten hori bezalakoa da,andrea, gauzez nahita ahazterik balego bezala.Nahi gabe ahaztea zakarkeria izaten da.

— Eta zer dela-eta diostazu horrelakorik?— Hori diotsut, doa Ermelinda andrea, zeren,

nire opariaren esker on gisa bera erosi nahiomen nuelako egin zidan eraso moduko hurazeta-eta barkamena eskatu ondoren, ez baitakitongi zer dela-eta orain bai, orain onartu nahiduen, baina, hori bai, konpromisorik gabe. Zerkonpromiso eta zer konpromiso ondoko?

— Ez horrela berotu, don Augusto...!— Berotuko ez naiz bada, andrea, berotuko

ez naiz bada! Zer uste du, ordea, horrek... nes-katxa horrek, niri burla egingo didala, nirekinjolasean arituko dela? —eta hori esanez batRosarito zetorkion gogora.

— Jainkoarren, don Augusto, Jainkoarren!— Esana dut lehendik ere hipoteka kendua

dela, kitatu egin dudala, eta bere etxearen jabeegin nahi ez badu, nik ez dudala zerikusirikhorrekin. Eta eskertzen didan ala ez, ez zaidalaaxola honezkero!

— Baina, don Augusto, ez horrela jarri, ordea!Zurekin bakeak egin nahi ditu eta, atzera lagunizan zaitezten...

— Jakina, orain bestearekin haserretu daeta... Lehen ni nintzen bestea; orain, berriz,bata, ezta? Orain ni harrapatzea, hori da kontua,ezta?

— Nik ez dut horrelakorik esan.— Nik igarri, ordea.— Oker zabiltza, bada, oso oker. Izan ere,

nire ilobari zuri esan berri dizkizudan guztiakentzun ondoren iradoki eta aholku eman nio-

nean ezen, bere senargai alferrontziarekin hase-rretu zenez, saia zedila zu halakotzat beregana-tzen, badakizu...

— Bai, ni berriro konkistatzen...— Horixe! Bada, aholku hori eman nionean,

behin eta berriro esan zidan ezetz eta ezetz,horrelakorik ezetz; estimatzen zintuela eta pre-ziatzen lagun gisa eta lagun izateko, baina ezzintuela atsegin senartako, gizonen batekinezkontzekotan maitemindurik ezkondu nahiomen du...

— Eta nirekin ez dela sekulan maitemintzerahelduko, ezta?

— Ez, horrenbestekorik ez zuen esan.— Badakit, bai; diplomazia oraingoan ere...— Nola?— Horixe, nik zer horri... neskatxa horri bar-

katzeko eskatzera ez ezik, ea emaztetako hartu-ko nukeen jakin nahian etorri zara, ezta? Aurrezhitz eginda, ezta? Eta, jakina, berak etsi egingoluke...

— Zin degizut, don Augusto, zin degizutneure ama santaren, memoria santuarren, goianbego, zin degizut...

— Bigarrena, ez duzu zin egingo...— Zin degizut, bada, zu ahaztu zarela orain-

goan, nahi gabe, noski, ni nor naizen, ErmelindaRuiz y Ruiz nor den.

— Hala bada...— Halaxe da, bai —eta halako indarrez bota

zituen hitzok, ezen ez baitzuen duda txikienikere egiteko aukerarik uzten.

— Bada, orduan orduan..., esaiozu ilobarionartzen dizkiodala bere esplikazioak, benetaneskertzen dizkiodala, lagun izango nauela aurre-rantzean ere, lagun leial eta zintzoa, baina lagunbesterik ez gero, e?, lagun besterik ez, lagunasoilik... Eta ez iezaiozu esan ni ez naizela nahie-rara jo daitekeen piano bat, ez naizela gaur baieta bihar ezko gizon bat, ez naizela ez ordezkoez senargaiorde, ez naizela bigarren mahaikoplater...

— Ez zaitez horrela berotu.— Ez naiz eta berotzen! Horixe, bada, bere

laguna naizela oraindik...— Eta laster etorriko al zara gu ikustera?— Hori...

— Bestela ez baitit sinetsiko, pena hartuko dugaixoak...

— Bidaia luze bat egitekoa naiz, ordea, urru-tira...

— Joan aurretik, agurtzeko...— Tira, ikusiko dugu...Agur esan zioten elkarri. Doa Ermelinda etxe-

ra heldu eta ilobari Augustorekin izandako elka-rrizketaren berri eman zionean, hauxe esan zuenEugeniak berekiko: «Hemen beste neska batdago tartean, dudarik ez; oraingoan neuregana-tuko dut».

Augusto, berriz, bakarrik gelditu zenean,gelaren alde batetik bestera hasi zen, bere bai-tan zioela: «Jolasean aritu nahi du nirekin, pianobat bainintzen..., batean utzi, bestean onartu,berriro ere utzi egingo nau... Badaezpada nindu-kan ni... Nahi duena esango du, baina atzeraberari galde egitea nahi du, mendeku hartzekoagian, bestea jeloskortu eta bere meneko egite-ko beharbada... Ni halako zer bat bainintzen,panpina, ezerez bat... Nik ere neure nortasunaizaki ordea, alafede, ni ni naiz! Horixe, ni ni naiz!Ni ni naiz! Berak pieu zidan, ordea, ezin uka, nire

maitatzeko gaitasuna; behin pieu eta sustaturikez dut, alabaina, haren beharrik; emakumeakbesterik ez dago eta».

Puntu horretara iritsi zenean irribarrea aterazitzaion, bat-batean gogoratu baitzitzaion behinVictorrek Gervasio-ri botatakoa, zeinek, ezkon-berritan, emaztea eta biak aldi baterako Parisajoatekoak zirela esan baitzion. Honakoa botaomen zion: «Parisa eta emaztearekin? Hori Esko-ziara bakailao batekin joatea bezalakoxea duk,motel!» Izugarrizko grazia egin zion, nonbait,ateraldi horrek Augustori.

Eta honela jarraitu zuen berekiko: «Emaku-meak besterik ez dago. Zoragarria benetanRosaritoren maieziazko inozotasun hori, maleziainozo hori, betiereko Evaren edizio berri hau!Zoragarria benetan neskatoa! Hark, Eugeniak,abstraktutasunetik konkretutasunera jaitsiarazinau, baina honek orokortasunera eraman nau,eta hainbeste emakume gozo dago gainera,hainbeste... Hainbeste Eugenia! Hainbeste Rosa-rio! Ez, ez, ez da jaio nirekin jolasean aritukodenik, eta zer esanik ez emakumea bada. Ni ninaiz! Txikia izango da nire arima, baina neu-

rea!». Eta bere nitasuna laudatze hartan, nitasu-na puztuz zihoakiola eta etxea, berriz, tipi geldi-tzen ari zitzaiola sentitu zuelarik, kalera irten zenhari lekua eta hatsartea ematearren.

Kalera irten orduko han ikusi zuen bereburua, zerua goian eta jendea alde batetik bes-tera, nor bere afera edo gustuari lotua, berarierreparatzeke, nahi gabe, noski, eta jaramonikere egin gabe, ezagutzen ez zutelako jakina. Etasentitu zuen bere nitasuna, «Ni ni naiz» zioene-ko nitasun hura, gero eta txikiago bilakatzenzitzaiola eta gorputzean tolestatzen, eta baitagorputz barrenean bilatzen zuela txokoren batbertan uzkurtu eta inork ikus ez zezan. Zinema-tografo bat zen kalea eta halaxe ikusten zuenbere burua ere: zinematografiko, itzal, mamu.Izan ere, jendartean bainatze hark, bera ezagu-tzeke eta jaramonik egin gabe alde batetik bes-tera doan jendetzaren artean galtze hark, betisentiarazi zion natura zabalean bainatzen arikobalitz bezala, izarpean eta haizeen arrosarijarraikiz.

Bakarrik zegoenean sentitzen zuen soilikbera zela; bakarrik zegoenean baino ez ziezaio-

keen esan, konbentzitzearren apika, bere burua-ri: «Ni ni naiz»; besteen aurrean, lanpeturik edodistraiturik zebilen jendetzaren artean, ezin sen-titu bera zenik.

Eta hala iritsi zen bizi zen auzo baztertukoplaza bakartian zegoen lorategi ezkutu hartara.Plaza bare bezain patxadatsuan beti zebiltzanhaurren batzuk jostatzen, handik ez baitzen eztranbiarik ez ia autorik ere pasatzen, eta agurebatzuk ere joaten ziren eguzkia hartzera udazke-neko arratsalde goxoetan, han preso bizi zirenhamabi indi-gaztainen hostoak, haize gorriareneraginez dardaratu ondoren, espaloian zeharitzulikatzen zirenean edo beti berdez, hosto fres-koaren kolorez pintatutako zurezko banku haie-tako eserlekuak estaltzen zituzten sasoian.Lerro-lerro zeuden zuhaitz etxeko, hiriko haiek,ordu jakinetan, euririk ez zenean, erreten batetikureztatzen zituztenak eta erroak plazako espa-loiaren azpitik hedatzen zituztenak; preso zeu-den zuhaitz haiek, etxeko teilatutik eguzkia noizaterako eta noiz sartuko zain; apika oihan urru-narekin bakar minez akordatzen ziren zuhaitzkaiolaratu haiek, halako tiramen misteriotsu

batez erakartzen zuten Augusto. Adaburuetantxori batzuk aritzen ziren kantari, hiriko txoriakhaiek ere, haurrengandik ihes egiten ikasiak, baieta lantzean behin ogi papurrak botatzen zizkie-ten agureengana hurbiltzen ere.

Zenbat aldiz ez ote zuen ikusi, plaza hartakobanku berdeetako batean bakarrik eta bakartieserita, ilunabarreko sua teilatu baten gainean,eta aldian behin arrasgorri zoragarri haien urrez-ko sutan etxe bateko tximini gainetik katu beltzbaten soslaia ere! Eta aldi berean, udazkenean,hosto horiak erortzen ziren, mahats hostoakbezain zabalak, esku momifikatu, laminatuakbailiren, hiri barruko lorategi tipien gainera. Etahan aritzen ziren, hosto artean, haurrak josta-tzen, haiek biltzera jostatzen apika, arrasgorripiztuaz konturatu ere egin gabe.

Egun hartan plaza lasai hartara heldu, ban-kua estaltzen zuten hosto lehorrak kendu —udazkena baitzen— eta bertan eseri zenean,jolasean ari ziren haur batzuk, beti bezala, zego-en tokitik gertu. Eta haietako batek beste batindigaztainetako baten kontra pega-pega egindajarri eta honela esaten zion: «Hor hengoen hi,

preso, lapur batzuek harrapatuta...» `Bainani..»., has zen bestea haserre, eta lehenak arra-postu: «Ez, hi ez hintzen hi...» Augustok ez zuengehiago entzun nahi izan; jaiki eta beste bankubatera joan zen. Eta pentsatu zuen: «Berdin-ber-din jolasten dugu helduok ere. Zu ez zara zu! Niez naiz ni! Eta zuhaitz gaixo horiek, beraiek ote?Beren anaia menditarrek baino lehenago, askozere lehenago botatzen dute hostoa, eta adarhutsik gelditzen dira, eta adar horiek itzal koxka-dunak islatzen dituzte lurzoruan, gau argi elek-trikoen distiren eraginez. Zuhaitz bat indar elek-trikoak argitua! Bai itxura bitxia, fantasiazkoa,bere adaburuaren udaberrian, arku boltaikoakitxura metaliko hori ematen dionean. Eta hemenez ditu haizeak kulunkarazten...! Gaixo zuhai-tzak, ezin dasta ilargirik ez denean mendialdeanegin ohi dituen izar distiratsuz jantzitako gaubeltz horietakorik! Iduri du gizonak zuhaitz horie-tako bakoitza bere lekuan landatu eta esandiela: «Zu ez zara zu!», eta hori ez ahaztearreneman diela halako gau argi elektrikoa..., loak harez ditzan... Gaixo zuhaitz gautarrak! Ez, ez, nire-kin ez dute zuekin bezala jolasik egingo!

Bankutik jaiki eta han hasi zen kalean goraeta behera, ametsetan jaiki eta ibiltzen direnakbezalaxe.

XXZer egin behar zuen bidaia harekin, abiatuko

zen ala ez? Baietz esanda zegoen ordurako,Rosaritori aurrena, zer zioen ere ondo ez zekiela,zerbait esatearren, edo lagunduko ote zion gal-detzeko aitzakia gisa hobeki esan, eta baita gerodoa Ermelindari ere, zera frogatzearren... zerordea? Zer frogatu nahi ote zion bidaia bat egi-tekoa zela esan zionean? Auskalo! Kontua zen,ordea, bi bider lotu zuela bere burua, esan eginzuela urrunerako bidaia luze bat egingo zuelaeta bera ez zen nortasunik gabeko gizona, berabera zen; hitzeko gizona izan behar ote zuen?

Hitzeko gizonek lehenik gauza bat esan,ondoren pentsatu, eta azkenean, pentsatu ondo-ren, ongi nahiz gaizki iruditu, egin egiten dute,hitzeko gizonek ez dute atzera egiten, ez dutebehin esandakorik atzera zuzentzen. Eta esanazuen berak urrutirako bidaia luze bat egingozuela.

Urrutirako bidaia luze bat! Zergatik? Zertara-ko? Nola? Nora?

Iragarri zioten andereño bat etorri zitzaiolaikustera.

— Andereño bat?— Bai —esan zion Liduvinak—; zera dela uste

dut..., pianista!— Eugenia!— Bera.Aiko-maiko gelditu zen. Zorabiozko tximista

bezala pasa zitzaion burutik hura bidaltzekoideia: esan ziezaiotela ez zela etxean. «Ni kon-kistatzera dator hori, nirekin, panpina bainin-tzen, jolasteko asmoz —esan zuen berekiko—,berari jokoa egin diezaiodan, bestearen ordezkoizan nadin...» Gero hobeto pentsatu eta: «Ez,gogor agertu behar dut!»

— Esan oraintxe noala.Zur eta lur eginik zeukan emakume haren

ausardiak. «Aitortu egin behar erabateko ema-kumea dela, bete-beteko nortasuna duela, horida adorea hori! Hori da bizitasuna hori! Horiekdira begiak horiek! Baina ez, ez, ez dit etsiarazi-ko! Ez nau konkistatuko!»

Augusto egongelan sartu zenean, han zego-en Eugenia zutik. Keinua egin zion eser zedin,

baina hark, eseri aurretik, hauxe bota zion gora-ki:

— Engainatu egin zaituzte don Augusto, niengainatu nauten bezalaxe!

Eta hala gelditu zen gizajoa zer egin edo zeresan ez zekiela. Biak eseri, eta isilik egon zirenpixka batean.

— Horixe bada, esan bezala, don Augusto,engainatu egin zaituzte nirekiko, eta engainatuegin naute ni ere zurekiko; horixe da dena.

— Elkarrekin hitz eginda gaude baina, Euge-nia!

— Ez egin jaramonik nik esandakoari. Joanajoana da!

— Bai, joana beti da joana; eta ezin bestelaizan.

— Entenditzen didazu. Nik zera nahi dut,eskuzabalki egin didazun oparia bere horretan-txe onartu dudala uler dezazun, alegia, ez beste-lako esanahirik ematea.

— Horixe nahi dut nik ere, andereño, nireoparia bere horretantxe onartzea, alegia, beste-lako esanahirik gabe.

— Hori da, leialtasunari leialtasuna. Eta orainargi hitz egin behar baitugu, esan behar dizut,pasa direnak pasata eta esan nizkizunak esanda,ezin niezazukeela, ezta nahita ere, eskuzabalkiegin zenidan opari hura neure esker on hutsezbaino eskertu. Eta zuk ere, nik uste...

— Halaxe da, andereño, nik ere, pasa zenapasa ondoren eta azkeneko solasaldian esanzenidana esan zenidalarik, eta zure izebak kon-tatuaz gain nik neuk idurikatzen dudala idurika-tzen dudalarik, nik ere ez niezaioke, ezta nahitaere, nire eskuzabaltasunari preziorik jarri...

— Bat gatoz, hortaz?— Guztiz bat, andereño.— Beraz, berriro lagun izan gaitezke, lagun

onak, benetako lagunak?— Izan gaitezke, bai.Eugeniak eskua luzatu zion, esku fin hura,

elurra bezain hotz eta zuria, teklatuak menpera-tzen ohitutako hatz hezur-kolorekoz osatua, etaAugustok dardarka ari zitzaion bere eskuarekinestutu zuen.

— Lagun izango gara, beraz, don Augusto;lagun onak, nahiz eta laguntasun honek niri...

— Zer?— Jendaurrean agian...— Zer? Esazu! Esazu!— Baina, tira, izan berri ditudan zenbait espe-

rientzia mingarriren ondoren, zenbait gauzariuko eginda nago dagoeneko...

— Azal ezazu argiago, andereño. Ez du baliogauzak erdizka esateak.

— Hara bada, don Augusto, argi esango diz-kizut gauzak, argi eta garbi. Erraz dela uste alduzu, gertatu dena gertatu ondoren eta jakinaizanik, hala baita gure ezagunen artean, ezennire ondarearen hipoteka horrela, opari gisa,kendu duzula, erraza dela uste al duzu inor nire-kin interesatu eta hurbiltzea?

«Deabru emakumea!», pentsatu eta lurraribegira gelditu zen Augusto zer erantzun ezzekiela. Berehala, burua altxa eta isilkako malkobat xukatzen ikusi zuen Eugenia.

— Eugenia! —egin zuen oihu ahots dardara-tiz.

— Augusto! —murmurikatu zuen Eugeniaketsita.

— Zer nahi duzu, bada? Zer egitea nahi?

— O, ez, patua dugu, patua besterik ez;haren jostailu gara. Zoritxarrekoak gu!

Bere besaulkia utzi eta sofan eseri zenAugusto, Eugeniaren ondoan.

— Aizu, Eugenia, Jainkoarren, ez ezazu nire-kin horrela jolas egin! Zu zeu zara patua; zeuzara hemen dagoen patu bakarra. Zeu, bihi batbainintzen hara eta hona narabilzun hori; zeu,erotzen nauzun hori; zeu, asmo tinkoenak bertanbehera utziarazten dizkidazun hori; zeu, ni neuez izatea lortzen duzun hori...

Eta besoa lepagainean jarri, bere aldera era-man eta bularraren kontra estutu zuen. Euge-niak, emeki-emeki, sonbrerua kendu zuen.

— Bai, Augusto, patuak ekarri gaitu honaino.Ez..., ez zuk ez nik ez dugu geure burua saltze-rik, desleial izaterik; zu ez zaituzte, nik ilunaldibatean esan bezala, ni erosi nahian dabilengizontzat hartu behar, eta ni ere ez naute hartubehar zu ordezko, senargaiorde bihurtu nahi zai-tuen emakumetzat, bigarren mahaiko plater,nire izebari esan zenionez, zure eskuzabaltasunaeskertu besterik nahi ez duena...

— Eta guri zer, Eugenia nirea, horrela edohala hartzen bagaituzte? Nork hartu gainera?

— Guk geuk!— Eta zer, Eugenia nirea...Atzera bere kontra estutu eta bekokia eta

begiak musukatzen hasi zitzaion. Entzutekomoduan egiten zuten arnas.

— Utz nazazu! Utz nazazu! —esan zuenEugeniak, ileak txukuntzen zituela.

— Ez, zu..., zu..., zu..., Eugenia, zu...— Ez, ni ez, ezinezkoa da...— Ez al nauzu, bada, maite?— Maitatu... Ba al daki inork maitatzea zer

den? Ez dakit..., ez dakit..., ez nago batere segu-ru...

— Zer da hau, orduan?— Hau... momentuko patua da hau!, damua-

ren ondorio edo..., auskalo...; horrelako kontuakezin dira aldez aurretik erabaki, bizi egin behardira... Eta, gainera, Augusto, ez al dugu esanlagunak izango ginela, lagun onak, baina lagunonak besterik ez?

— Bai, baina... eta zure sakrifizioaren zerhori, zer?

Nire oparia onartu izanagatik, nire lagun, nirelagun besterik ez izateagatik inor ere zurekininteresatuko ez delako hori, zer?

— A, horrek ez dio axolarik; hartua dut eraba-kia!

— Haserrealdi haren ondoren agian?...— Agian bai...— Eugenia! Eugenia!Une hartan atea jo zuten eta Augustok, dar-

dara batean eta aurpegia gorriturik, oihu eginzuen zakar:

— Zer dinagu?— Rosario, zure zain! —erantzun Liduvinaren

ahotsak. Kolore gorria joan eta ubel jarri zitzaionaurpegia Augustori.

— A! —bota zuen Eugeniak—. Sobran nagohemen honezkero. Zera da... Rosario, zure zain.Ikusten nola ez gaitezkeen lagunak, lagun onak,oso lagun onak besterik izan?

— Baina Eugenia...— Zain dagoela Rosario...— Eta eman zenidan ezetza eman zenidala-

rik, Eugenia, hau da, erosi egin nahi zintudalaeta azken finean beste bat zeneukala esan zeni-

dalarik, zer egin behar nuen, bada, nik, zu ikusi-ta ikasi bainuen maitatzen? Ez al dakizu despitazer den, habiarik gabeko txera zer den?

— Tira, Augusto, eman bosteko hori; ikusikodugu elkar, baina argi geldi bedi joanak joandirela.

— Ez; joanak joan ez; ez!, ez!, ez!— Ongi da, ongi da; zain dagoela Rosario...— Jainkoarren, Eugenia...— Ez, hori ez baita beste munduko gauza;

zain edukitzen nuen lehen nik ere hura..., Mauri-cio. Ikusiko dugu elkar. Eta izan gaitezen serioaketa gure barruarekiko leial.

Sonbrerua jarri, eskua luzatu zion Augustori,zeinek hura hartuta ezpainetara eraman bai-tzuen eta musukatu, eta irten egin zen, Augus-tok ateraino lagundu ondoren. Hari begira geldi-tu zen une batez: han zihoan, zut eta lerden,eskaileran behera. Eugeniak azpiko mailartebatetik gora so egin eta agur egin zion esku-begiekin.

Buelta eman eta atzera gelan sarturik, hanRosario zutik eta plantxako saskia eskutan zuelaikustean, honela esan zion zakar:

— Zer dinagu?— Don Augusto, emakume hori zu engainatu

nahian dabilela esango nuke...— Eta hiri zer axola zain?— Zuri buruzko gauza guztiak axola zaizkit

niri.— Hi engainatzen nabilela esan nahi dun...— Horixe ez zait bada axola.— Ez didan sinestarazi nahiko, halako espe-

rantzak eman ondoren jeloskor ez hagoenik,ezta?

— Jakingo bazenu, don Augusto, nola eta zer-nolako familiaren baitan hezia naizen, ondo uler-tuko zenuke neskatoa izan arren alde baterautziak ditudala honezkero jelos kontu horiek.Guk, gure mailakook...

— Isildu!— Nahi duzun bezala. Baina berriro diotsut

emakume hori zu engainatu nahian dabilela.Hala ez balitz eta maite baduzu eta hori badazure gustua, zer nahiago nik zu harekin ezkon-tzea baino?

— Baina, benetan al dion hori guztia? —Bene-benetan.

— Zenbat urte ditun? — Hemeretzi.— Hator hona —eta beso bietatik helduta,

aurrez aurre jarri eta begietara begira geldituzitzaion.

Eta neskatoari ez baina Augustori aldatuzitzaion kolorea.

— Egia esan, neskato, ez haut entenditzen.— Sinesten dizut, bai.— Honezkero ez zakinat hau zer den, inozota-

suna, malezia, burla, gaiztotasun goiztiarra...— Txera besterik ez duzu hau.— Txera? Eta zergatik?— Jakin nahi duzu zergatik? Ez zara haserre-

tuko esaten badizut? Agintzen didazu ez zarelahaserretuko?

— Tira, esaidan.— Ongi da; zeren... zeren... zeren... gizon

dohakabe bat zarelako, gizajo bat...— Hik ere bai?— Nahi duzuna. Baina fidatu neskato hone-

kin; fidatu... Rosariorekin. Zurekiko leialago...,ezta Orfeo bera ere!

— Betiko?— Betiko!

— Edozer gertatuta ere?— Bai, edozer gertatuta ere.— Hi haiz, hi haiz benetako... —eta besarka-

tzen saiatu zen.— Ez, orain ez; lasaiago zaudenean eta...— Aski da, ulertzen dinat.Hala, agur esan zioten elkarri.Augusto bakarrik gelditu zenean, honela

zioen bere artean: ` Erotu egingo naute erabatbataren eta bestearen artean... Honezkero ni eznaiz ni..».

— Jauna, politikan edo antzeko zerbaitetansartu beharko zenukeela uste dut —esan zionLiduvinak, bazkaria mahairatzearekin batera—;halaxe distraituko zinateke eta.

— Eta nondik nora bururatu zaizu horrelako-rik, emakumea!

— Hobe baita norbera distraitzea beste inorkdistraitzea baino eta... badakizu!

— Tira, bada, dei iezaiozu orain zure senarra-ri, Domingori, eta esan, bazkaltzen bukatzenduenean, tutean egin nahi dudala harekin... dis-traitzeko.

Eta tutean ari zirela, Augustok bat-bateankartak mahai gainean utzi eta galdetu zion:

— Esaidazu, Domingo, zer egin behar dugizon batek, aldi berean bizpahiru emakumere-kin batera maitemindurik egonez gero?

— Gauza nola den...— Gauza nola den?— Bai! Oso diruduna eta adoretsua izanez

gero, hirurekin ezkondu eta, bestela, bat berare-kin ere ez.

— Ezinezkoa da, ordea, lehenengo hori, gizo-na!

— Diru asko izanez gero, zernahi egin daite-ke!

— Eta emakumeek hori jakinez gero, zer?— Haiei ez zaie axola.— Axolako ez zaio, bada, emakume bati

beste batek bere senarraren txeraren parte batkentzea?

— Aski egiten du bere partearekin, jauna,baldin eta zenbat diru gastatzen duen neurtzenez badiote. Orduantxe ernegatzen da emaku-mea, gizonak janaria, jantziak eta horrelako gau-zak, luxuzkoak, mugatzen dizkionean; aldiz, nahi

adina xahutzen uzten badio... Baina, jakina,haren seme-alabarik izanez gero...

— Haren seme-alabarik izanez gero, zer?— Hortik datorrela jelosia oro, jauna, seme-

alabengandik. Ama horrek ez du beste amarikedo amagairik onartzen; ama horrek ez du onar-tzen beste seme-alaba edo beste amaren batenmesedetan bereei deus kentzerik. Baina haurrikizan ez eta, ez jatekorik, ez jaztekorik ez eta pun-pezia eta arrandiarik neurtzen ez badiote, bo!,arindu ere egingo dizkio bati lanak... Batek, berekontura bizi den emakumeaz gain, sosik ere ken-tzen ez dion beste bat badauka, bere konturabizi denak ez du ia batere jelosiarik sentitukohutsaren truke daukan beste horrenganako, etainolako kosturik ez sortzeaz gain errentagarriaere baldin bada.... emakume batengandik atera-takoa besteari ematen badio, orduan...

— Orduan, zer?— Dena primeran joaten dela. Sinetsi, jauna,

ez dago Otelarik...— Ez eta Desdemonoarik ere.— Baliteke!...— A ze gauzak esaten dituzun...

— Handiki-etxe askotan zerbitzatua bainaizLiduvinarekin ezkondu eta zure etxean zerbitza-tzera etorri baino lehen... Halako etxeetan ibilianaiz mutil koskorretatik.

— Eta zuen mailan, zer?— Gure mailan? Bo! Debekatuak ditugu zen-

bait luxu.— Eta zeri deitzen diozu luxua?— Teatroetan ikusten eta nobeletan irakur-

tzen diren gauza horiei...— Aizu, ez dira, bada, hilketa pasional horie-

tako gutxi ikusten zuen mailakoen artean!...— Bo! Harroputz horiek teatrora joaten dire-

lako eta nobelak irakurtzen dituztelako, beste-la...

— Bestela, zer?— Denoi gustatzen zaigula itxurak egitea,

jauna, eta inor ere ez dela norbera, besteek egi-ten dutena baizik...

— Filosofo zabiltza...— Halaxe deitzen zidan lehen izan nuen

azken nagusiak ere. Baina nire Liduvinak esan-dako gauza berbera uste dut nik ere: politikansartu beharko zenuke.

XXI— Arrazoi duzu, bai —esaten zion Antoniok

Augustori arratsalde hartan kasinoan, txokobatean bakarka ari zirela—, arrazoi duzu; badamisterio mingarri bat, oso mingarria, nire bizian.Zer edo zer igarri duzu zuk. Gutxitan izan zaranire etxe apalean; nabarituko zenuen, alabaina,halako...

— Bai, halako gauza arraro bat, ez dakit,halako tristura bat airean, bereganatzen nindue-na...

— Nire seme-alabak, nire seme-alaba gaixo-ak, han izanik ere, seme-alabarik gabeko etxea,senar-emazterik gabekoa apika, irudituko zitzai-zun...

— Ez dakit... ez dakit...— Urrundik etorri ginen, oso urrundik, iheska;

baina gauza batzuk aldean daramatzagu beti,inguratu egiten gaituzte eta ingurumari misterio-tsu baten gisan biltzen. Nire emazte gaixoa...

— Bai, aurpegian igartzen zaio zure andrearibizitza osoa eman duela...

— Sofritzen, bai, esan ezazu lasai. Begira,lagun don Augusto, ez dakit ongi zergatik, ezku-tuko sinpatia batengatik edo, baina zuk erakutsiizan diguzu txerarik handiena, errukirik handie-na beharbada, eta nik, oraingoan ere gainetikzama bat kenduko dudalakoan, nire zorigaitzakjakinaraziko dizkizut gure artean. Emakume hori,nire seme-alaben ama, ez da nire andrea.

— Pentsatzen nuen, bai; baina zure seme-alaben ama baldin bada, zure andrea bailitzanzurekin bizi baldin bada, zure andrea da.

— Ez, nik badut beste andre bat... legezkoa,esan ohi denez. Ezkonduta nago, baina ez zukezagutzen duzunarekin. Eta hau, nire seme-ala-ben ama, ezkondua da bera ere, baina ez nire-kin.

— A! Bikoitza...— Ez; laukoitza, ikusiko duzu. Zoraturik, mai-

tasunez guztiz zoraturik ezkondu nintzen, ema-kume isil eta hitz gutxiko batekin, hitz gutxikoaeta beti esaten zuena baino askoz ere gehiagoesaten zuela ematen zuena; haren begi urdintsueztiek, benetan eztiek, lo antzean egoten zirenarren, noizean behin, arratsalderen batean,

esnatzen zirenean, su-txinpartak ateratzenzituzten orduan. Eta halakoxea zen goitik behe-ra. Haren bihotza, arima osoa, gorputz osoa, lozeudela baitzirudien normalean, kolpez esnatzenziren bat-batean; baita berehala atzera lokartuere, behin bizitasun tximista hura —ez nolanahi-ko bizitasunekoa!iraganik, eta gero ezertxo eregertatu izan ez balitz bezala, gertatutako guztiaahantzi izan balu bezala. Bazirudien behin etaberriro hasten genuela bizitza, behin eta berriroari nintzela hura konkistatzen. Halako atake epi-leptiko batean onartu ninduen senargaitzat, etabeste atake epileptiko horietako batean emanzidan baietza ere, nik uste, aldarearen aurrean.Sekula ez nuen lortu maite ninduen ala ez esa-tea. Galdetzen nion bakoitzean, bai ezkonduaurretik bai ezkondu eta gero ere, erantzun berabeti: «Horrelakorik ez da galdetzen; lelokeria batda». Beste batzuetan esaten zuen maitatu aditzaez omen dela honezkero teatroan eta liburuetanbaino erabiltzen, eta nik inoiz «maite zaitut» ida-tzi izan banio, besterik gabe bidalia izango nin-duela haizea hartzera. Bi urte pasa egin geni-tuen modu arraro hartan elkarrekin ezkonduta,

egunero ekiten niolarik esfinge hura konkista-tzeari. Ez genuen izan haurrik. Gau batez ez zenetxean azaldu, ero baten moduan jarri nintzen,alde guztiak miatu nituen bere bila, eta bihara-munean jakin nuen, gutun labur bezain idorbaten bitartez, urrutira joana zela, oso urrutira,beste gizon batekin...

— Eta ez al zenuen aurrez inongo susmorikizan, ez al zenuen usnatu...

— Ezta batere! Nire andrea maiz ateratzenzen bakarrik etxetik, amarenera, lagunengana,eta bere hoztasun arraro harexek babesten zuennire edozein susmotatik. Sekula ez nion deus ereigarri esfinge hari! Gizon ezkondu batekin eginzuen alde, zeinak neurearekin joateko bereandrea eta neskatxo bat abandonatzeaz gain,berarekin eraman baitzituen andrearen diru guz-tiak ere, lehendik ere bere nahierara maneiatuzituenak eta zenbateko polita egiten zutenak.Esan nahi dut, emaztea abandonatu ez ezik, harilapurreta egin eta xentimorik gabe utzi zuela.Eta jaso nuen gutun labur-idor hartan nireandrearen bahitzailearen andrea zein egoeratangelditzen zen aipatzen zen. Bahitzaile edo bahi-

tu... batek daki! Egun batzuk eman nituen ezlorik egin, ez jan, ez atsedenik hartu gabe; nirehiriko auzo baztertuenetan barna paseiatu bes-terik ez nuen egiten. Eta dauden biziorik txar etamakurrenetan erortzeko zorian egon nintzen.Eta mina arintzen eta pentsamendu bilakatzenhasi zitzaidanean, beste gaixo hura etorri zitzai-dan gogora, babesik gabe gelditzen zen emaku-me hura, maitasunik eta dirurik gabe utzia.Barruak agintzen zidan ezen, zorigaitza nireemaztearen kariaz heldu zitzaionez, diru-lagun-tza eskaini behar niola, Jainkoak dirudun eginbaininduen.

— Antzematen diot gainerakoari, don Anto-nio.

— Berdin dio. Ikustera joan nintzaion. Pentsanolakoa izan zen gure lehen elkarrizketa hura.Nork bere zorigaitza deitoratu genuen, zorigaitzberak jota baikeunden biok ere. Nire baitannioen: «Eta nire andrea hartzeko utzi du bestehau gizon horrek», eta zera sentitzen nuen, zer-tako ez dizut, bada, aitortuko egia?, halakobarne sentsazio bat, esplikaezinekoa, nik bestegizon hark baino hobeto aukeratzen jakin eta

hark hori onartzen zuelako edo. Eta berak ere,haren andreak, gisa bereko gogoeta egitenomen zuen, nahiz alderantzizkoa izan, geroraaitortu zidanez. Diru-laguntza eskaini nion, niredirutik behar adina har zezala, eta errefusatuegin zidan hasieran. «Lan egingo dut bizitzekoeta nire alaba mantentzeko», esan zidan. Behineta berriro eskaini nion, ordea, hainbeste bider,non onartu egin baitzidan azkenean. Nire etxe-koandre izatea eskaini nion, nirekin bizitzeraetortzea, gure aberritik oso urrun, noski, etabehin eta berriro pentsatu ondoren, onartu eginzuen hori ere.

— Eta, jakina, behin elkarrekin bizitzera joan-da...

— Ez, denbora behar izan zuen, denbora bat.Elkarbizitza, halako mendeku sentimendu bat,despetxuzko sentimendu bat, auskalo zerenkariaz izan zen... Harekin ez baina haren alaba-rekin txoratu nintzen, nire andrearen maitalea-ren alaba gaixoarekin; aita-maitasuna hartunion, aita-maitasun bortitza, egun ere badioda-na, ikaragarri maite baitut, ikaragarri bai, neureseme-alabak berak adina, gehiago ez bada.

Besoetan hartzen nuen, nire bularraren kontraestutu, musuz bete, eta negar egiten nuen,haren gainean negar. Neskato gaixoak esatenzidan: «Zergatik egiten duzu negar, aitatxo?»,hala deitzeko eta halakotzat hartzeko bainionagindua. Eta haren ama gaixoak ere negar egi-ten zuen ni negarrari emana ikustean, eta halanahasten genituen batzuetan gure malkoak nireandrearen maitalearen, zoriona ebatsi zidanarenalabaren burutxo horiaren gainean.

Egun batez jakin nuen —jarraitu zuen— nireandreak seme bat izan zuela bere maitalearen-gandik, eta egun hartan sutan jarri zitzaizkidanerraiak, inoiz ez bezala sofritu nuen, eta erotueta nire buruaz beste egingo nuela uste izannuen. Jelosia, jelosia gordin ezinagoa, ordurarteez nuen hainbestekorik sentitu. Nire arimakozauria, ordurako orbaindua zirudiena, ireki eginzen eta odola zerion..., sua zerion! Bi urtetik gorabizia nintzen nire andrearekin, neure andreare-kin, eta deus ere ez!, eta orain lapur hark...! Idu-rikatu nuen nire emaztea guztiz esnatu zela etasuhar betean bizi zela. Besteak, nirekin bizizenak, zer edo zer igarri eta esan zidan: «Zer

duk?» Gure artean hika egitea genuen erabakia,neskatoarengatik. «Utz nazan!» erantzun nion.Azkenean, dena aitortu nion, ordea, eta dardar-ka hasi zen. Eta nire jelosia hura ere kutsatuviola esango nuke...

— Eta, jakina, horren ondoren...— Ez, beranduxeago heldu zen, eta beste

bide batetik gainera. Behin, neskatoa eta hirurakelkarrekin geundela, nire magalean jarririk,kontu kontari, musuka eta tontakeria batzukesaka ari nintzaiola, ama hurbildu eta laztanakegiten hasi zitzaion bera ere. Eta hark, gaixo txi-kia!, eskutxo bat nire sorbalda gainean eta bes-tea amarenaren gainean jarri, eta esan zigun:«Aitatxo... amatxo... zergatik ez didazue ekar-tzen anaiatxo bat nirekin jostatzeko, beste nes-kato batzuen antzera, orain bezala bakarrik egonez nadin...?» Ubel-horitu egin ginen, begietarabegiratu genion elkarri arimak biluzik uztendituzten horietako begiradaz, eta arimak biluzikikusi eta gero, ez lotsatzearren, neskatoa musu-katzen hasi ginen, eta musu haietakoren bat edobestek aldatu egin zuen bere xedea. Gau hartansortu genuen, jelosiazko malko eta sumindura

artean, zoriona lapurtu zidanaren alabarenlehendabiziko anaiatxoa.

— Bai istorio bitxia!— Eta gure arteko amodioa, nolabait deitzea-

rren, amodio idor eta mutua izan zen, suz etaamorruz egina, hitz samurrik gabekoa. Nireandrea, nire seme-alaben ama, alegia, berabaita eta ez beste inor nire andrea, ohartukozinenez, emakume graziatua da, ederra agian,baina, elkarrekin bizi izanda ere, sekula ez zuennigan desira irrikarik sortu. Eta esan dizudanaegitera iritsi ginelarik ere, ez zitzaidan iruditzenoso maitemindurik nengoenik, harik eta behinguztiz kontrako uste osoa izatera iritsi nintzenarte. Kontua da behin, haur egin berritan, gurelaugarren umea jaio zenean, hain ondoezik jarrizitzaidala, hain ondoezik, hilko zitzaidala usteizan bainuen. Ia erabat odolustu zen, argizariabezain zuri gelditu zen, itxi egiten zitzaizkionbetazalak... Galdu egingo nuelakoan nengoen.Erotu bezala egin nintzen, argizaria bezain zurini ere; izozten ari zitzaidan odola. Eta etxekobazter batera joan nintzen, inork ikusiko ez nin-duen lekura, bertan belaunikatu eta emakume

santu hura hiltzen utzi baino lehenago ni hiltze-ko eskatu nion Jainkoari. Negar egin nuen etabaita bularrean atximur eta harramazka egin ereodola atera arte. Orduan jabetu nintzen zeintinko zegoen lotuta nire bihotza nire seme-ala-ben amaren bihotzarekin. Zertxobait onera egin,konortera bihurtu eta arriskutik kanpo geldituzenean, ahoa hurbildu nion belarrira, oheanetzanik berriro sortzen ari zitzaion biziari irriba-rre zegion bitartean, eta artean sekulan esan eznion eta gisa berean atzera sekulan esan ez dio-dana esan nion. Eta berak irribarre, irribarre egi-ten zuen sabaiari begira. Nire ahoa harenari itsa-tsi eta besarkatu egin nuen, bere beso biluziaklepo jiran jartzen zizkidala; eta negar egin nuen,nire begietako malkoak haren begietara isuriz.Eta esan zidan: «Eskerrik asko, Antonio, eskerrikasko niregatik, gure seme-alabengatik, gureseme-alaba guztiengatik..., guztiengatik..., guz-tiengatik..., harengatik, Ritarengatik...» Gurealaba zaharrena da Rita, lapurraren alaba...; ez,ez, gure alaba da, nire alaba. Lapurrarena bestebat da, garai batean nire andrea omen zen hare-

na. Ulertzen al duzu orain kontua osorik noladen?

— Baita askoz gehiago ere, don Antonio.— Askoz gehiago?— Gehiago, bai! Bi andre dauzkazu, beraz,

don Antonio!— Ez, ez, ez dut bat besterik, bakarra, nire

seme-alaben ama. Bestea ez da nire andrea, etabere alabaren aitarena den ala ez ez dakit.

— Eta tristezia hori...— Legea beti da tristea, don Augusto. Eta

tristeagoa amodio bat beste amodio baten hilo-biaren gainean sortu eta hazia baldin bada, lan-dare usteldu batetik, ongarria bailitzan, elika-tzen den landarea bezala. Gaiztakeriek, bai, bes-teren gaiztakeriek juntarazi gaituzte, gaiztakeriaote gure elkarrenganatzea? Haiek hautsi eginzuten hautsi behar ez dena, eta guk zergatik ezgenituen, bada, atze-aurreak lotuko?

— Eta ez al duzue haien berri...?— Ez dugu nahi izan. Gainera gure Rita ema-

kume koskortua dugu honezkero; usterik gutxie-neko egunean ezkonduko zaigu... Nire deiturare-kin, noski, nire deiturarekin, eta hor konpon gero

legea. Nire alaba da eta ez lapurrarena; neronekhezi dut.

XXII— Eta, zer? —ari zitzaion galdezka Augusto

Victorri—, zer moduz hartu duzue arrotza?— A, sekulan ez nian halakorik uste izango,

sekula ere ez! Jaiotzaren bezpera berean erehaserre bizian gintuan artean. Eta haurra mun-duratzeko borroka bizian ari zela ez dakik zerirainak ez zizkidan botatzen nire Elenak. «Hik,hik duk errua, hik!» esaten zidaan. Edota: «Aldehemendik, ken nire begien bistatik! Ez al haizlotsa hemen egoteaz? Hiltzen banaiz, hirea izan-go duk errua». Edo bestela: «Bat eta azkena, bateta azkena!». Hura jaiotzearekin, ordea, denaaldatu duk. Amets batetik esnatu eta ezkonduberri garela ematen dik. Ni itsu gelditu nauk, era-bat itsu; itsutu egin naik haur horrek. Pentsazenbateraino nagoen itsu, ezen denek esanarren nire Elena haurdunaldiak eta haur egiteakoso itxuragabetuta utzi dutela, hezurretan dago-ela eta gutxienez hamar urte zahartu dela, niri,aldiz, inoiz baino biziago, mardulago, gazteagoeta baita mamitsuagoa ere iruditzen baitzait.

— Portugalen entzundako fogueteiroarenkontaera gogorarazten zidak horrek, Victor.

— Bota.— Badakik Portugalen suziriak edo piroteknia

delakoa benetako arte ederra dela. Portugalekosuak ikusi ez dituenak ez zakik zer gauzak egindaitezkeen horiekin. Eta a zer izenak dituztenak,ene Jainkoa!

— Bota, bota kontaera.— Hara bada. Bazuan Portugaleko herri

batean piroteknikari edo fogueteiro bat osoemazte ederra zuena, bere kontsolamendu,xarma eta harrotasuna zena. Harekin zoratzerai-no maitemindurik bazegoen ere, are handiagoazuan bere harrotasuna. Atsegin zitzaioan besteeihozkia ematea, nolabait esatearren, eta ondoaneraman ohi zian, esanez bezala: ikusten duzueemakume hau?, gustatzen?, bai, ezta?, neureada ba, neurea baino ez!, aski duzue izorratzea!Etengabe aritzen zuan emaztearen edertasunagoresten eta harexek inspiratzen omen zizkioan,gainera, bere produktu pirotekniko ederrenak,huraxe omen haren suen musa. Eta hara non,behinola, su horietako bat prestatzen ari zela eta

emaztea, ohi bezala, hura inspiratzearren, alda-menean zuela, sutautsak su hartu, eztanda egineta senar-emazteak konortea galdurik eta erre-dura larri eta guzti eraman behar izan zituzten.Emazteak erredura handiak izan zitian aurpegieta bularraldean, eta itsuski desitxuratua geldituzuan; bera, aldiz, fogueteiroa, itsu gelditu zuanzorionez eta ez zian emaztearen desitxuraketazohartzerik izan. Eta harrezkero ere harro azal-tzen zuan bere emaztearen edertasunarekin,hura denen aurrean goretsiz eta bere ondoaneramaki, itsu-neska bihurtua, lehen bezalakoxedesafiozko arrandi planta eta airearekin. «Ikusial duzue sekula hau baino emakume ederrago-rik?» galdetzen zian, eta hari gertatutakoarenjakinaren gainean, fogueteiro gizajoaz errukitueta goraipatu egiten ziotean denek emaztearenedertasuna.

— Artean ez al zian, bada, bere ustez, ederizaten jarraitzen?

— Lehen ere baino ederrago beharbada, hire-tzat hire emaztea arrotza eman ondoren bezala.

— Ez iezaiok horrela deitu!— Hi hasi hintzen horrela deitzen.

— Ez zioat, ordea, beste inori entzun nahi.— Maiz gertatzen duk hori; norbaiti jartzen

diogun goitizen berberak oso bestela egitenziguk belarrira beste bati entzunda.

— Bai, inork ere ez omen dik bere ahotsa eza-gutzen...

— Ez eta bere aurpegia ere. Niri dagokidanezbederen, bazakiat ikara handiena ematen dida-ten gauzetako bat dela ispilu aurrean, bakarrik,inork ikusten ez nauenean, neure buruari so gel-ditzea. Kolokan jartzen diat azkenean neureexistentzia bera eta, nire burua beste bat bainin-tzen ikusirik, irudikatzen diat amets bat naizela,fikziozko izaki bat...

— Ez, bada, hire buruari modu horretan soegin...

— Ezin diat. Nire barrua aztertu zalea nauk.— Azkenean fakirrak bezala hasiko haiz,

bada: heure zilborrari begira.— Eta batek bere ahotsa eta aurpegia ezagu-

tzen ez baditu, ez dik, nik uste, bere den ezer ereezagutzen, ezta bere-bere dena, bere atal gisa...

— Bere emaztea, esate baterako.

— Horixe; nagok, ezinezkoa behar duela izangenrekin bizi den eta azkenean genre parte iza-tera heltzen den emakumea ezagutzea. Ez aldakik poetarik handienetariko batek, Campoa-morrek, zioena?

— Ez. Zer zioan?— Bada, esaten zian gizon bat ezkontzen

denean, benetan maitemindurik ezkonduz gero,hasieran emaztearen gorputza ukitu bezainpronto pizten zaiola halako grina haragikoia,baina denbora pasa ahala, ohitu egiten dela, eta,hala, berdin izaten zaiola orduan eskuarekinemaztearen izter biluzia ukitzea edo bere izterraukitzea, baina orduan ere, emazteari izterramoztu beharko baliote, berea moztuko baliotebezala hartuko lukeela min.

— Halaxe duk, izan ere. Ez dakik ondo zenbatsofritu nuen haur egin zuenean!

— Gehiago sofrituko zian berak.— Batek zakik...! Eta orain neure gauza

denez, neure parte denez, apenas konturatu nai-zen, diotenez, nola desitxuratu eta itsustu den,norbera ez baita konturatzen nola desitxuratu,zahartu eta itsusten den bere burua.

— Baina, benetan uste al duk norbera ez delakonturatzen nola zahartu eta itsusten den?

— Ez duk konturatzen, ez, baietz esan arren.Gauza jarraitua eta geldia bada, noski, ze, beste-la, ustekabekorik gertatuz gero... Baina norberaknola zahartzen den sumatzen duela, keba!; ingu-ruko gauzak nola zahartzen edo gaztetzen diren,horixe sumatzen dik norberak. Eta horixe beste-rik ez diat sumatzen neronek ere orain semebaten aita izaki. Eta badakik zer esan ohi dutenaita-amek beren seme-alabei buruz: «Hauexek,hauexek egiten gaituzte zahar». Gauzarik eztieta aldi berean ikaragarriena duk, nik uste,seme-alabak hazten ikustea. Ez hadi, beraz,ezkondu, ez hadi ezkondu betirako gaztetasuna-ren ilusioaz gozatu nahi baduk behintzat.

— Zer egingo diat, baina, ezkondu ezean?Zertan emango diat denbora?

— Egin hadi filosofo.— Ez ote duk ezkonduen bizitza bera, filosofi

eskolarik onena, bakarra agian?— Ez, motel, ez! Ez al haiz konturatu zenbat

eta zenbat filosofo handi izan den mutilzahar?Orain burura datozkidala, fraide izandakoak alde

batera utziz, hor dituk Descartes, Pascal, Spino-za, Kant...

— Ez aipa niri filosofo mutilzaharrik!— Eta Sokrates, ez al haiz akordatzen nola

bidali zuen bere ondotik bere emazte Jantipa, hil-tzekotan zegoenean, gogoa barreia ez ziezaion?

— Horrelakorik ere ez aipa. Ezin diat sinetsiPlatonek kontatzen digun hori nobela hutsa ezdenik...

— Edota nibola...— Nahi duana.Eta elkarrizketa goxoa bat-batean etenik,

kalera irten zen.Kalean eskale bat hurbildu zitzaion eta esan:

«Limosnatxo bat, Jainkoarren, jauna, zazpiseme-alaba ditut eta!». «Aski huen ez egitea!»,erantzun zion Augustok haserre. «Ikusi nahi zin-tuzkedan, bai, nire egoeran —erantzun zioneskaleak, eta gaineratu—: seme-alabak eginaberatsentzako, zer besterik egin dezakegu,bada, pobreok. «Arrazoi duk —ihardetsi zionAugustok—, to, hartzak, filosofo horrek!», etapezeta bat eman zion, baita azkar joan ere gizo-na aurreneko tabernara, emandakoa xahutzera.

XXIIILur jota zegoen Augusto gizajoa. Ez soilik

bere burua, Buridan-en astoaren antzera, Euge-nia eta Rosarioren artean aurkitzen zuelako, bai-zik eta ia emakume bat ikusi orduko harekinmaitemintzeko joera hura, apaldu ordez, areago-tuz zihoakiolako. Eta gauza ikaragarriak kausi-tzera iritsi zen.

— Alde Liduvina, alde hemendik, Jainkoarren!Alde, utz nazazu bakarrik! Alde, alde! —arizitzaion behin neskameari.

Eta hura joan bezain pronto, ukondoak mahaigainean jarri, burua esku-barneen artean etzaneta esan zion bere buruari: «Ikaragarria da han,ikaragarria benetan! Iruditzen zait konturatugabe... baita Liduvinarekin ere ari naizela maite-mintzen. Domingo gizajoa! Dudarik gabe Liduvi-na, berrogeita hamar urte beteak izan arren,planta ederrekoa da oraindik, eta hunki onekoabatez ere, eta batzuetan sukaldetik mahukahutsik, beso pottolo horiek agerian dituela atera-tzen denean... erokeria, erokeria dela hau! Eta

kokots bikoitz hori, eta lepoan sortzen zaizkiontolesdura horiek...! Izugarria da hau, izugarria,izugarria..».

«Hator hona, Orfeo —jarraitu zuen, zakurraharturik—, zer egin beharko nikek hire ustez?Nola babestu behar diat nire burua egoera hone-tan, behingoz erabaki eta ezkontzen naizenarte? Hago, bazakiat!, badiat ideia bat, ideia argibat, Orfeo! Bihur dezagun hala segika ari zaidanemakumea aztergai. Zer iruditzen zaik emaku-meen psikologia aztertzen hasten banauk? Bai,bai, eta bi monografia egingo ditiat, hain modandauden horietakoak: bataren izenburua Eugeniaizango duk, eta bestearena Rosario, eta erantsi-ko zieat: emakume azterketa. Zer deritzok nireideiari, Orfeo?»

Eta Antolin S. —Sanchez, alegia— Paparrigo-pulos-i iritzia eskatzera joatea erabaki zuen,garai hartan emakume azterlanak egiteariemana baitzegoen hura, nahiz eta bizitzan bai-noago liburuetan egiten zituen.

Antolin S. Paparrigopulos erudito esatenzaien horietakoa zen, aberriari bere gloriarikezezagunenak azalduz loriazko egunak emango

zizkion gaztea. Eta hotsa atereaz jendearen arre-ta bereganatu nahian zebilen gazteria zaratatsuharen artean S. Pagarripopulosen izena ezezagu-na baldin bazen, bazituen horrek arrazoiak: aldebatetik, indarraren benetako barne ezaugarriazeukalako, alegia, pazientzia, eta, bestetik, hain-bestekoa zelako jendearekiko eta bere buruare-kiko zuen begirunea, ezen atzeratu egiten bai-tzuen bere aurkezpen ordua harik eta, beharbezala prestaturik, zein zoru zapaltzen zuenseguru ikusi arte.

Arras alde batera uzten zuen zernahi berrike-riaren bitartez besteen ezjakintasunean oinarri-tutako itxura hutseko ospe galkorrik bilatzea,eta, aitzitik, egin asmo zituen literatur lan guzienhelburua gizakiok iritsi dezakegun neurriko per-fekzioa eta, batez ere, zentzuaren eta gustu ona-ren ildoetatik ez ateratzea zen. Bere entzuteasustatzearren ahotsik gozakaiztu ez, baina, bereahotsa behar bezala hezirik, jatorrizko sinfonianazional garbi eta ederra indartu nahi zuen.

Argia zen S. Paparrigopulosen adimena,batez ere argia, gardentasun zoragarrikoa, inola-ko lainodura eta nahas-mahasik gabea. Gaztela-

nia hutsean pentsatzen zuen, ez iparraldekobruma itsusien arrastorik, ez Pariseko bulebarre-tako gainbeheraldi giroko kutsurik gabe, gaztela-nia garbian, eta halaxe pentsatzen zuen tinkoeta sakon, bera sostengatzen zuen eta bereespiritua zor zion herriaren arimarekin pentsa-tzen baitzuen. Ondo irizten zien laino hiperbore-oei garagardo azkarraren edaleen arterako; ez,ordea, zeru distiratsu eta kisuzko Valdepeas osa-sungarriko Espainia argi-argi honetarako. Bece-rro de Bengoa zoritxarrekoaren filosofiari jarrai-tzen zitzaion, zeinek Schopenhauerri tipo arrarodeitu eta ziurtatzen baitzuen garagardoa edanordez Valdepeas edan izan balu hari bururatuta-korik bururatuko ez zitzaiokeela, eta era bereanesaten baitzuen neurastenia muturra besterengolkoan sartzetik datorrela eta astabelar entsa-ladarekin sendatzen dela.

Jabeturik S. Pagarripopulos azken fineanforma dela oro, barruragoko edo azaleragokoforma, unibertsoa bera batzuek besteei itsatsita-ko formen kaleidoskopioa dela, eta formei eskerbizi direla mendeek ematen dituzten obra handiguztiak, Berpizkundearen sortzaile zoragarrien

antzera, gogotik ekiten zion bere geroko lanakjantziko zituen hizkuntza lantzeari.

Sentimentalismo neorromantikoaren joeraguztiei eta gizarte arazo deiturikoekiko modahondatzaile horri amorerik ez emateko indarraeta kemena izan zuen. Jabeturik gizarte arazoaez dagoela hemen behean ebazterik, beti izangodirela pobreak eta aberatsak, eta azken horienkaritateak eta beste haien etsipenak emandako-az beste hobekuntzarik itxaroterik ez dagoela,aldendu egiten zuen bere gogoa probetxuzkoezertara ez daramaten eztabaidetatik, eta artekutsatugabearen eremu txit garbian hartzenzuen babes, hara ez baita heltzen pasioen zabo-rreria eta han aurkitzen baitu gizonak biziarenetsimenduentzako aterpe kontsolagarria.Higuingarri zitzaion, gainera, kosmopolitismoantzua, ezen espirituak ezintasunezko ametsutopia motelgarrietan murgildu besterik ez baituegiten, eta itsu-itsuan maite zuen Espainia, hainiraindua eta bere seme askorentzat hain ezeza-guna; bere geroko ospearen oinarri izango zirenlanetarako lehengaia emango zion Espainia.

Paparrigopulosek, bere barne indar handiez,gure herriaren iraganeko benetako bizimoduaikertzeari ekiten zion, musu truk eta tinko ekinere. Ez zen makala bere asmoa; berpiztu eginnahi zuen bere herrikideentzat gure iragana, ale-gia, bere berraiton-amonen oraina, eta berpiztehori fantasia hutsez egiten saiatzen zirenenengainuaren jakitun, bila eta bila aritzen zen zer-nahi klaseko memoria zaharretan, bere erudi-ziozko zientzia historikoaren etxea oinarri sendobatzuen gainean eraikitzearren. Estimaezinekoprezioa zuen beretzat, garrantzirik gabea emanarren, iraganeko edozein gertakarik.

Bazekien unibertsoa ur tanta baten barruanikusten ikasi beharra dagoela, hezur bat askiduela paleontologoak animalia osoa berregiteko,baita arkeologoak eltze gider bat ere zibilizaziozahar oso bat berreraikitzeko; eta bazekien, eraberean, izarrak ez direla mikroskopioz begiratubehar, ez eta ur eltxoak teleskopioz ere, zirtola-riek nahasi ikustearren egin ohi duten bezala.Hala ere, arkeologoak ahanzturaren altzoan lur-peratutako arte bat berreraikitzeko eltze giderbat aski zuela jakinik ere, bere apalean ez bai-

tzuen bere burua jeniotzat jotzen, nahiago izatenzituen bi gider bakarra baino —zenbat eta kirtengehiago hobeto— eta baita eltze osoa gider soilabaino.

«Hedaduran irabazten bide den bezainbestegaltzen da sakontasunean», horixe zuen goibu-ru. Bazekien Paparrigopulosek lanik berezitue-nean ere, monografiarik zehatzenean ere, filoso-fia oso bat isuri daitekeela, eta, sinetsi, lanbereizketaren mirarietan sinisten zuen batezere, bai eta zientziei zernahi motatako igel zula-tzaile, hitz harrapari, data asmatzaile eta tantazenbatzaile samalda sofrituek eragindako aurre-rapen itzalean ere.

Gure literatur historiaren arazo latz eta kora-pilatsuenek erakartzen zuten bereziki bere arre-ta, hala hola Prudentzioren aberriari buruzkoak,nahiz eta azken bolada hartan, jasotako ezezkobatzuen kariaz omen, iragan mendeetako ema-kume espainiarrak aztertzeari emana zen.

Lan itxuraz garrantzirik gabeetan ikusi beharzen eta miretsi S. Paparrigopulosen zorroztasu-na, zentzua, zolitasuna, sen historiko miragarriaeta kritikarako sakontasuna. Halaxe ikusi behar

ziren bere ahalmenak, aplikaturik eta konkretu-ki, gauza bizietan, eta ez teoria huts eta abstrak-tuan; bere hartan ikusi behar zen. Disertaziohaietako bakoitza indukziozko logika klase batzen osotoro, Lionnet-en sahats-beldarrari buruz-ko obra adinako monumentu miragarria, eta,batez ere, Egia santua hertsiki maitatzea zer denerakusgarri. Itzuri egiten zion, izurritea bailitzan,azkartasunari, eta sinetsita zegoen Egia dibinoa,baita gauzarik ñimiñoetan ere, errespetatzenohituz baino ez ditugula behar bezala miretsiahal izango gauza handiak. «Calila etaDimna»ren alegien edizio herrikoia ari zen pres-tatzen, Indiako literaturak Erdi Aro espainiarreanizandako eraginari buruzko hitzaurre eta guzti,eta oxala argitaratu izan balitu, zeren herrita-rrek, haiek irakurriz gero alde batera utziko bai-tzituzketen, seguru, tabernak eta salbamen eko-nomiko ezinezkoen doktrina galgarriak. Bestela-koak ziren, ordea, S. Paparrigopulos prestatzenari zen bi obra handiak: bata, idazle espainiarezkutukoen historia, hau da, ohiko literatur his-torietan aipatzen ez diren edota omen dutengarrantzia apala dela-eta halako aipamentxo bat

besterik egiten ez zaienena, hartara hainbestedeitoratzen zuen eta beldurra ere ematen zionurtetako bidegabekeria bere onera ekarriz; etabestea, obrak galdurik, haien izena eta, gehiene-ra jota, haiek idatzitako obren izenburuak beste-rik gelditzen ez zaizkugunei buruzkoa. Eta haste-kotan zen, era berean, ezer idatzi ez bazuten ereidazteko asmoa izan zutenen historia.

Bere asmoak hobeto burutzearren, behingure literatura nazionalaren mami mardulaz jan-tzirik, atzerrikoetan sartu zen, eta hori gauzanekeza gertatzen zitzaionez, traketsa baitzenatzerriko hizkuntzetarako eta haiek ikasteakgoragoko azterlanetarako behar zuen denborakentzen baitzion, bere maisu ospetsuari ikatita-ko baliabide bikain bati jarraitu zitzaion: atze-rrian argitaratzen ziren literatur kritika eta histo-riazko lan garrantzitsuenak irakurtzen zituen,frantsesez idatziak izanez gero, noski, eta behinkritikari ospetsuenen halako edo halako egileriburuzko batez besteko iritzia jasotzen zuenean,gainbegiratu bat ematen zion egileari, bere kon-tzientziarekin lasai eta besteren iritziak berregi-

teko aske gelditzearren, eta horrek ez zion deusere kentzen bere kritikari-zintzotasun zorrotzari.

Bistan da, hortaz, S. Pagarrigopulos ez zelapentsamenduaren eta fantasiaren eskumenetanzehar, han-hemenka txinpart iheskorren bat edobeste jaurtikiz akaso, norabide jakinik gabepaseatzen diren gazte arlote eta alderrai horie-takoa, ez! Bideari estu eta tinko atxikiak ager-tzen ziren haren joerak; helmuga jakin bateradoazen horietakoa zen. Haren azterlanetan ezzen ezer nabarmenduko, oro izango baitzen gai-lur, ordekak bailiren, Gaztelerriko lautada zabaleta eguzkitsuen benetako irudi, non batera etabestera egiten baitu urre koloreko labore mardu-lak.

Emango al dizkio Probidentziak EspainiariAntolin Paparrigopulos asko! Haiei esker, denokgure tradizio ondarea eskuratu eta etekin itzelaatera ahal izango genioke. Paparrigopulosennahia zen —eta da, bizi baita oraindik, berelanak prestatzen diharduelarik— bere kritikarakogoldearen hortza arlo berean aurretik jardunda-ko goldariek baino zentimetro bat sakonago bes-terik ez bada ere sartzea, zuku berriei esker

laborea mardulago haz zedin, eta buruxkekhobeto bihitu zezaten eta irina hobea izan zedineta espainiarrok ogi espiritual hobea eta mer-keagoa jan genezan.

Esana dugu Paparrigopulosek bere lanakprestatzen diharduela argitara emateko. Etahalaxe da. Elkarren lagunek esanda zekienAugustok hura egiten ari zen emakumeei buruz-ko azterlan haien berri, baina artean ez zuen etaoraindik ere ez du deus argitaratu.

Badira, nola ez, beste zenbait erudito, espe-zie horren ezaugarri den karitateaz, Paparrigo-pulos begiz jo eta halako ospea eskuratukoduela susmatzen baitute, aldez aurretik bekaitz,hura gutxietsi nahian dabiltzanak. Hala, batekdio Paparrigopulos, azeriak bezala, buztanarekinbere aztarnak ezabatu, eta gero jira eta bira ibil-tzen dela beste bide batzuk urratuz, ehiztarianahasi eta oiloa atzematera nondik jo duen jakinez dezan; eta, egia esan, Paparrigopulosek aka-tsik izatekotan, behin dorrea amaiturik aldamio-ak zutik uztea da, hartara ez baitago dorrea ongiikusi eta miresterik. Beste batek hitz apailatzailedeitzen dio mesprezioz, hitzak ongi apailatzea

arte gorena ez bailitzan. Beste batek, berriz,atzerritik hartutako ideiak itzuli zein moldatuegiten dituela leporatzen dio, ahazturik Paparri-gopulosek bere gaztelania hain garbi, jator etagarden hartan emanez, gaztelar eta, hortaz,berezko bilakatzen dituela, Aita Islak Lesageren«Gil Blas» berezko bilakatu zuen bezalaxe. Badaisekaz haren oinarri nagusia jendearen ezjakin-tasunean fedea izatea dela dioenik, eta halakojuzkua ematen duenak ez daki fedeak mendiakmugitzen dituela. Berak inongo kalterik egin ezdion jendearen juzku gaizto horien eta bestebatzuen zuzengabekeriarik handi eta nabarme-nena ikusteko, aski da, alabaina, kontutan izateaPaparrigopulosek ez duela oraindik deus ereargitaratu, eta mokoka ari zaion orok, entzunda-koez eta isilik ez egotearren hitz egiten duela.

Ezin, beraz, erudito bakan honi buruz idatzi,astiro eta lasai eta inolako arrandia niboliarrikgabe egin ezik.

Gizon harekin, erudito harekin alegia, gogo-ratu zen, bada, Augusto, jakinik emakume-azter-ketan ziharduela, liburuetatik noski, hori baitaemakumeak aztertzeko modurik seguruena, eta

iragan mendeetako emakumeak, horretan aridenarentzat askoz ere seguruagoa baita orobathaiek aztertzea gaur egungoak baino.

Antolin erudito bakarti harengana, egunero-ko emakumeekin aritzeko lotsaz eta, mendekuhartzearren, liburuetan aztertzen zituen haren-gana, jo zuen Augustok aholku bila.

Bere asmoa azaldu zion bezain pronto oihuegin zuen eruditoak:

— Gaixo jaun Perez, erruki zaitut benetan!Emakumeak aztertu nahi? Ez duzu lan txikiahartu behar...

— Zeu ere horretan ari zara eta...— Sakrifizioa eskatzen du. Azterketa, azter-

keta luzea, eramankorra, isila, horixe da nirebizitzeko arrazoia. Hala ere, badakizu, pentsa-menduaren langile apala nauzu, apal-apala, nireondoren etorriko direnek probetxu ateratzenjakin dezaten aritzen bainaiz materialak pilatueta antolatzen. Gizakion obra talde lana duzu;gauza bat tinko eta iraunkorra izango bada,talde lanekoa izan behar...

— Eta jenio handien lanak? Hala nola «LaDivina Comedia», «Eneida», Shakespearerentragediak, Velazquezen koadroak...

— Talde lana duzu hori guztiori ere, ustebaino askoz cre areago. «La Divina Comedia»prestatzen, esaterako, halako talde...

— Bai, badakit.— Eta Velazquezi dagokionez... karia horreta-

ra, ezagutzen al duzu Justik hari buruz idatzitakoliburua?

Antolinentzat, giza adimenaren berebizikoobren balio nagusia, bakarra ia, kritika edo iruz-kin-liburu bat eragitean datza; artista, poeta,margolari, musikari, historialari, filosofo handiak,halako erudito batek beren biografia egin eta kri-tikari batek beren obra iruzkinak egin diezaiz-kien, horretarako dira jaioak. Hala, idazle handibaten halako edo halako esaldik ez du, zuzeneanharturik, inongo baliorik, harik eta erudito batekerrepikatzen eta hura jaulki zueneko obra, edi-zioa eta orrialdea aipatzen ez duen arte. Eta lantaldearen elkartasuna edo dena delako hurabekaizkeria eta ezina besterik ez zen. Homeroriburuzko iruzkingile klase horretakoa zen, zeinek,

Homero bera berpiztua beren bulegoan kantuzsar baledi, bultzaka botako bailukete, harenobretako testu hilei buruz lan egiten eta haietanzernahi apax bilatzen utziko ez liekeelakoan.

— Ongi da, baina, zer iritzi duzu, ordea, ema-kumearen psikologiaz?

— Horrelako galdera batek, horren zehazga-be, horren orokorki, horren abstraktuki boteak,ez du esanahi zehatzik nire moduko ikerlari apalbatentzat, lagun Perez, nire moduko gizonbatentzat, ezen jeniorik ez izanik, ezta nahi ere...

— Ezta nahi ere?— Ezta nahi ere. Ez da ofizio ona. Beraz, gal-

dera horrek niretzat ez du esanahi zehatzik.Horri erantzuteko zera beharko nuke...

— Bai, badakit, zure beste lankide hark beza-la, zeinek liburu bat idatzi zuen Espainiakoherriaren psikologiari buruz, eta antza denezespainiarra izaki eta espainiarren artean bizizelarik, halakok hau eta beste halakok bestehura dioela esanez bibliografia bat osatzea bes-terik ez zitzaion bururatu.

— A, bibliografia! Badakit, bai...

— Ez, ez jarraitu, lagun Paparrigopulos, etaesaidazu albait zehatzen zer iruditzen zaizunemakumearen psikologia.

— Gauza bat dago lehenengo eta behin plan-teatu beharra: ba ote du arimarik emakumeak?

— Gizona!— Ez, ez du balio horrela, besterik gabe

zapuzteak...!«Ba ote du berak?», pentsatu zuen Augustok,

eta esan:— Esaidazu, orduan, emakumeengan arima-

rena egiten duenaz..., zer uste duzu?— Agintzen al didazu, lagun Perez, esango

dizudana isilpean gordeko duzula...? Baina ez,ez, zu ez zara erudito.

— Zer esan nahi duzu horrekin?— Zu ez zarela bati entzundako azkeneko

gauza lapurtu eta berea bailitzan ematen dutenhorietakoa...

— Horrela al gabiltza...?— Ai, lagun Perez, lapur txikia duzu berez

eruditoa; eta neuk esaten dizut, ni ere halakoxeabainauzu. Halaxe ibiltzen gara eruditook, kausi-

tzen ditugun gauzatxoak bata besteari kentzeneta inork aurrea har ez diezagun ahalegintzen.

— Ulertzen dut, bai: biltegia duenak arretahandiagoz gordetzen ditu bere salgaiak lantegiaduenak baino; putzuko ura gorde behar, ez itur-burukoa.

— Baliteke. Beraz, zuk, ez baitzara erudito,nik plazaratu arte isilpean gordeko duzula agin-tzen badidazu, esango dizut emakumearen ari-mari buruzko teoria arras interesgarria irakurridiodala XVII. mendeko idazle holandar ilun eta iaezezagun bati...

— Ea bada.— Idazle horrek dio, eta latinez esan ere,

gizon bakoitzak bere arima duelarik, emaku-meek ez dutela denentzako arima bat eta berabesterik, arima kolektibo bat, Averroesen» adi-men eragilearen antzeko zerbait, emakumedenen artean banatua. Eta gaineratzen du, ema-kume bakoitzarengan ikusten ditugun sentitze-ko, pentsatzeko eta maitatzeko modu desberdi-nen zergatia ez dela besterik, ezpada arraza,eguratsa, elikadura eta horrelakoen kariaz sortu-tako gorputz desberdintasunetik datorrena, eta

horregatik direla hain txikiak. Emakumeek, dioidazle horrek, askoz ere elkarren antz handiagoadute gizonek baino, oro baitira emakume bakarbat eta bera...

— Horra beraz, lagun Paparrigopulos, nolabehin batekin maitemindu orduko, gainerakoguztiekin ere maitemindurik nengoela sumatunuen.

— Jakina! Eta era berean dio hain interesga-rria izanik ia ezezaguna den ginekologo horrek,emakumea gizona baino askoz ere indibidualita-te handiagokoa bai, baina era berean askoz erenortasun gutxiagokoa dela; emakumeak gizonakbaino norbereagoa, indibidualagoa ikusten dubere burua, baina baita funts gutxiagokoa ere.

— Antzematen diot, bai, nik uste, dena dela-koari.

— Berdin dio, beraz, lagun Perez, emakumebakarra edo bat baino gehiago aztertzen baditu-zu. Aztertzeko aukeratuko duzun emakumeasakon aztertzea, horixe da kontua.

— Eta ez al litzateke hobe izango bi edogehiago hartzea, erkaketa lana egin ahal izate-

ko? Dakizunez, punta-puntako gauza baita gauregun erkaketa delakoa...

— Halaxe da, bai, erkaketa duzu zientzia;emakumeei dagokienez, ordea, ez dago erkake-taren beharrik. Bat, bakar bat ondo ezagutzenduenak, denak ezagutzen ditu, Emakumea eza-gutzen du. Gainera, badakizu zabaltasunean ira-bazten den bezainbeste galtzen dela sakontasu-nean.

— Bai horixe, eta neronek ere sakon aztertunahi dut emakumea, ez zabal. Bi gutxienez bai,ordea... gutxienez bi...

— Ez, bi ez! Inolaz ere ez! Batekin aski ez iza-tekotan, hori baita nire ustez onena eta baitanahikoa lan ere, hiru gutxienez. Bitasunak ez duezer ixten.

— Bitasunak ez duela ezer ixten?— Ez, noski. Bi lerrorekin ez duzu itxiko espa-

zioa. Poligonorik soilena triangelua duzu. Hirugutxienez.

— Triangeluak sakontasunik ez, ordea. Polie-drorik soilena tetraedroa da; hortaz, lau gutxie-nez.

— Bi behintzat ez, inoiz ere ez! Bat bainogehiago izatekotan, hiru gutxienez. Hala ere,azter ezazu bat sakonki.

— Horixe egingo dut.

XXIVPaparrigopulosekin izandako elkarrizketa

amaitu eta handik atera zenean, hala zioen bere-kiko Augustok: «Bietako bati uko egin edotahirugarren bat bilatu beharrean nago, beraz.Nahiz eta azterlan psikologiko horretarako Lidu-vina bera ere primeran letorkidakeen hirugarrenerkagai gisa, erkagai ideal huts gisa. Hiru dauz-kat, beraz: Eugenia, nire irudimenari mintzo bai-tzaio, nire buruari; Rosario, nire bihotzari, etaLiduvina, nire sukaldaria, nire urdailari mintzozaiona. Eta burua, bihotza eta urdaila dira, bestebatzuek adimena, sentimendua eta borondateadeitzen dieten arimaren hiru ahalmenak. Burua-rekin pentsatzen dugu, bihotzarekin sentitu etaurdailarekin maitatu. Argi dago hori! Eta orain..».

«Orain —jarraitu zuen pentsatzen—, ideiaargi bat, argi-argia! Itxura egingo dut berriro ereEugenia lortu nahi dudala, berriro eskatuko diotea senargaitzat onartzen nauen, baina, jakina,froga huts gisa, esperimentu psikologiko gisa,eta ziur naizenez errefusatuko nauela..., horixe

baietz! Errefusatu egin behar nau. Gertatutakoagertatu ondoren, gure azken solasaldian esanzizkidanak esanik, honezkero ez nazake onar.Hitzeko emakumea da, nik uste. Baina..., hitzikha al dute, bada, emakumeek?; emakumea,Emakumea, horrela, letra larriz, bakarra, milioikaemakume-gorputz gutxi gorabehera ederretan—gehiago gora, behera baino— banatzen dena,behartua al dago Emakumea hitzari eusten?Hitzari euste hori, ez ote da gizonezkoen kontua?Baina ez, ez! Eugeniak ez nazake onar: ez naumaite. Ez nau maite eta onartua du honezkeronire oparia. Eta nire oparia onartu eta dastatzenari bada, zertarako ni maitatu?»

Baina... esandakoan atzera egiten badu —pentsatu zuen gero—, baietz esan eta senargai-tzat onartzen banau? Zernahitarako prest egonbeharra baitago. Eta, diodana, onartzen banau?Ederra egingo dit! Nik botatako sare berberazharrapatuko nau! Horra arrantzalea sarez harra-patua! Baina ez, ez! Ezinezkoa da! Eta halabada? A! Etsi egin behar orduan, derrigorrez.Etsi? Bai, etsi. Jakin beharra dago zorionarenaurrean etsitzen. Eta zorionaren aurrean etsitzea

da apika zientziarik zailena. Esaten ez digu badaPindarok, Tantalori bere zoriona liseritu ezinaksortu zizkiola zoritxarrak oro? Liseritu egin beharda zoriona! Eta Eugeniak baiezkoa ematen badit,onartzen banau, orduan... psikologia garaile!Gora psikologia! Baina ez, ez, ez! Ez nau onartu-ko; ez nazake onar, bereari eustearren besterikez bada ere. Eugenia bezalako emakume batekez du amore ematen; Emakumea, Gizonarekinburuz buru nor setatsuago eta nor saiatuago jar-tzen denean, zernahi egiteko kapaz da... Ez nauonartuko, ez!

— Zain duzu Rosarito.Sentimenduz betetako hiru hitz horiekin eten

zuen Liduvinak nagusiaren gogoeta haria.— Esan, Liduvina, leialak al zarete, zure

ustez, emakumeak behin esandakoarekin? Ba aldakizue emandako hitzari eusten?

— Noiz eta nola den.— Bai, zure senarraren leloa. Zuzen erantzun

ordea, eta ez emakumeek egin ohi duzuenmodura, gehienetan galdetutakoari erantzunbeharrean galdetzea espero zenuten horri eran-tzuten baitiozue.

— Zer galdetu nahi izan didazu, bada?— Ea zuek, emakumeek, emandako hitzari

eusten dio zuen.— Zer hitz ematen den.— Zer hitz ematen den?— Argi dago bada. Hitz batzuk eustekotan

ematen dira eta beste batzuk, ez eustekotan.Eta, hartara, jakineko gauza denez, ez da inorengainatzen...

— Tira, tira, esan Rosariori sartzeko.Eta Rosario sartu zenean, galdetu zion

Augustok:— Aizan, Rosario, zer uste dun hik, eutsi egin

behar zion emakume batek emandako hitzari alaez?

— Nik dakidala, ez dizut hitzik eman...— Kontua ez dun hori, baizik eta emakume

batek emandako hitzari eutsi behar ote dion alaez...

— A, bai; beste horrengatik diozu..., emaku-me horrengatik!...

— Dena delakoarengatik. Hik zer uste dun?— Nik ez dakit batere gauza horiei buruz...— Ez zion axolarik!

— Tira bada, horretan lehiatzen zarenez,esango dizut hitzik batere ez ematea delaonena.

— Eta batek emana badu?— Ez ematea zuen.«Bistan da —esan zuen berekiko Augustok—

neskato hau ez dudala hortik aterako. Bainahemen dagoenez gero, psikologia erabiliko dut,esperimentu bat egingo dut».

— Hator hona, eser hadi hemen! —eta belaungaina erakutsi zion.

Lasai eta batere larritu gabe obeditu zionneskatoak, aldez aurretik hala erabakita bailego-en. Augusto, aldiz, nahasturik eta bere esperi-mentu psikologikoa nondik hasi ez zekiela geldi-tu zen. Zer esan ez zekienez, bada... egin egitenzuen. Bere bular hatsantuaren kontra estutzenzuen Rosario, aurpegi osoa musukatzen zion, etaanartean berekiko: «Nago ez ote dudan ikerketapsikologikorako behar den lasaitasuna galduko».Halako batean, ordea, gelditu, lasaiturik antza,Rosario beregandik zertxobait aldendu, etahitzetik hortzera esan zion:

— Baina ez al dakin beste emakume batmaite dudala?

Isilik gelditu zen Rosario, besagainak jaso etahari adi-adi begira.

— Ez al dakin, bada?— Augustok berriro.— Eta niri zer hori orain...?— Axolako ez zain bada?— Orain ez! Orain ni maite nauzu, nik uste.— Hala uste dinat nik ere, baina...Ezusteko bat gertatu zen orduan, Augustoren

aurreikuspenetan ez zegoena, Emakumeariburuzko esperientzia psikologikoetarako bereprograman sartzen ez zena: bat-batean besoaklepo jiran jarri eta musuka hasi zitzaion RosarioAugustori. Hauxe pentsatzeko denbora izan zuenozta-ozta gizajoak: «Neu naiz orain esperimenta-tua; gizonaren psikologiari buruzko azterlaneanari da neskato hau». Eta zertan ari zen kontura-tzeke, bere esku dardaratiez neskatoari zirrikaari zitzaiola ohartu zen harriturik.

Bat-batean altxa zen Augusto, Rosario aireanhartu eta sofa gainera bota zuen. Neskatoak,aurpegia gorriturik, ez zuen indarrik egiten. Eta

Augusto, hura bi eskuekin besoetatik heldurik,begietara so gelditu zitzaion.

— Ez itzan itxi, Rosario, ez itzan itxi, Jainkoa-rren! Ireki itzan. Horrela, horrela, gero eta zaba-lago. Utz iezadan nire burua hire begietan ikus-ten, hain txiki...

Eta bere burua begi haietan, ispilu bizi baili-ren, ikusi zuenean, hasierako asaldura baretuzzihoakiola sumatu zuen.

— Utz iezadan nire burua hire begietan ispilubaten aurrean bezala ikusten, hain txiki... Horiizango baita nire burua ezagutzera iristeko modubakarra, alegia, nire burua emakume begietan.

Eta ispiluak harriturik begiratzen zion. Rosa-riok pentsatzen zuen: «Gizon hau ez zait besteakbezalakoa iruditzen; burutik egina behar du».

Bat-batean, neskatoarengandik aldendu eginzen Augusto; bere buruari begiratu zion, geroeskuekin ukitu eta esan zuen ozenki:

— Eta orain, Rosarito, barka iezadan.— Barkatzeko? Zer bada?Beldurra adierazten zuen Rosarito gaixoaren

ahotsak beste edozein sentimendu baino area-go. Ihes egiteko gogoa zuen, bere baitan pentsa-

tzen baitzuen: «Gizon bat zentzugabekeriak esa-ten edo egiten hasten denean, ezin jakin norainohelduko den. Ni hiltzeko ere kapaz litzatekegizon hau halako zoraldi batean!» Eta malkobatzuk atera zitzaizkion.

— Ikusten? —esan zion Augustok—, ikusten?Barkatu, bai, barkatu, Rosarito; zertan ari nin-tzen ere ez nekinan.

Eta neskak berekiko: «Zertan ari ez den, hori-xe da ez dakiena».

— Eta, hoa, hoa hemendik!— Bota egiten nauzu?— Ez, nire burua defendatzen ari naun. Ez

haut botatzen, ez! Alafede! Nahi badun neukalde egingo dinat eta gelditu hadi hi hemen,botatzen ez haudala ikusteko.

«Bistan da ez dagoela burutik sano», pentsa-tu zuen neskatoak, eta pena eman zion.

— Hoa, hoa, eta ez nazan ahaztu, e? —koko-tsetik heldu eta ferekatxoak egin zizkion—. Eznazan ahaztu, ez ahaztu Augusto gizajoa.

Besarkatu eta musu luze eta estua eman zionahoan. Ateratzerakoan, beldur misteriotsuzbeteriko begirada egin zion neskatoak. Eta hura

irten bezain laster, pentsatu zuen Augustokberekiko: «Mesprezatu egiten nau, dudarik ez,mesprezatu egiten nau; barregarri jokatu dut,harregarri, barregarri... Zer daki, ordea, gajohorrek gauza hauen gainean? Zer daki psikolo-giaz?»

Une hartan Augusto gizajoak Rosarioren espi-ritua irakurtzerik izan balu are etsituago gelditu-ko zatekeen. Oso bestelako pentsamendua bai-tzeraman neskato inozoak: «Ez dit ez berehalahorrelako trantzerik pasaraziko beste harenmesedetan..».

Berriro asaldatzen hasia zen Augusto. Kontu-ratzen baitzen nola galdutako denbora berriroetortzen ez den, ez eta, harekin batera, alferrikgaldutako okasioak ere. Bere buruarekin amo-rratzen jarri zen. Zer egiten zuen konturatzeke,eta denbora pasatzearren, Liduvinari deitu zion,eta bere aurrean ikusi zuenean hain lasai, hainpottola, maleziaz irribarre zegiola, halako etahain ez ohiko sentimenduak hartu zuen, ezen«Zoaz, zoaz, zoaz!» esan eta kalera irten bai-tzen. Beldur izan baitzen une batez ez ote zion

bere buruaren jabe izateari utziko eta Liduvinarieraso.

Kalera irtetearekin lasaitu egin zen. Basoabezalakoa da jendetza; nor bere lekuan jartzendu, bere tokira eramaten du.

«Burutik sano ote nago? —pentsatzen zuenAugustok—. Ez ote da izango ni kalean barna,pertsona normalak bezala —eta zer da pertsonanormala?—, behar bezala noalakoan, agian kei-nuka, tximinokeriaka eta plantak egiten noala,eta nire ustez begiratzen ez didan edota beste-rik gabe begiratzen didan jende hori benetan niriadi-adi begira dagoela, edota nire bizkar barreegin edo errukitu egiten dela?... Eta burutaziohan bera ere ez ote erokeria? Benetan burutikeginda ote nago? Eta azken finean, hala banagoere, zer? Gizon bihoztuna, sentibera, ona, erotuegiten da, bestela kaiku hutsa da. Eroa ez dago-ena tontoa da edo lotsagabea. Baina horrek ezdu esan nahi, noski, lotsagabeak eta tontoakerotzen ez direnik».

«Rosaritorekin egin dudana —jarraitu zuenpentsatzen— barregarrikeria izan da, barregarri-keria hutsa. Zer pentsatu ote du nitaz? Eta niri

zer, horrelako neskato batek nitaz zer pentsa-tzen duen?... Gaixo txikia! Zeinen inozoki uztenzidan, ordea, ferekatzen! Izaki fisiologikoa da,fisiologikoa arras, fisiologikoa baino ez, baterepsikologiarik gabea. Alferrik hartuko dut, bada,esperimentu psikologikoetarako akuri edo igel-txotzat. Fisiologikoetarako gehienez ere... Bainapsikologia, eta emakumearena batez ere, ez alda fisiologia hutsa, edo, nahiago bada, psikolo-gia fisiologikoa? Emakumeak ba al du arimarik?Eta niri, esperimentu fisiologikoetan hasteko,prestakutza teknikoa falta zait. Sekulan labora-tegi batean izan gabea naiz, eta gainera, ez duttresneriarik. Eta psikofisiologiarako tresneriabehar. Burutik eginda ote nago, beraz?»

Kalean barna bere nekeei batere jaramonikegiten ez zion jendetza lanpetuaren artean egin-dako gogoeta hauen bitartez barrua hustu zue-nean, lasai sentitu zen eta etxera itzuli zen.

XXV

Victor ikustera joan zen Augusto, haren semeberantiarra laztantzera, etxe hartako zorionberria atseginez dastatzera eta, bidenabar,barrutik zer moduz sentitzen zen galdetzera. Etaharekin bakarka gelditu zenean, esan zion:

— Zer moduz zoak idazten ari hintzen nobelaedo..., nola zuan?... a, bai!, nibola hura? Pentsa-tzen diat, orain, semea dela eta, alde baterautzia izango duala.

— Oker hago, bada. Dagoeneko aita naizela-ko, horretxegatik ekin zioat berriro ere. Bertanisurtzen baitut asebetetzen nauen umore ona.

— Irakurriko al didak zatitxoren bat?Orrialdeak atera eta hemengo zati bat eta

hango beste bat irakurtzen hasi zitzaion laguna-ri.

— Aldatu egin haute, motel! —egin zuen oihuAugustok.

— Zer ba?

— Irakurri dituan horietako batzuk lizunkeriahutsa baitira ia eta baita hori baino areagokoakere...

— Lizunkeria? Inolaz ere ez! Gauza gordinakbai, baina ez lizunak. Biluzgorriren bat edo bestebai tarteka, baina erantzitakorik bat ere ez...Errealismoa duk...

— Errealismoa, bai, eta baita...— Baita zinismoa ere, ezta?— Zinismoa, bai!— Zinismoa ez duk lizunkeria, ordea. Gordin-

tasun horien bitartez irudimenari eragiten zaiok,gauzen errealitatea zorrotzago azter dezan; gor-dintasun horiek zera dituk... gordintasun peda-gogikoak. Horixe, pedagogikoak!

— Baita barregarri samarrak ere...— Baita ere, ez diat ukatuko. Atsegin diat

bufoitza.— Funtsean tetrikoa izaten baita beti ere...— Horrexegatik. Txiste goibelak, heriozko

umorea baino ez diat atsegin. Besterik gabekobarreak tristura ematen zidak, eta baita beldurraere. Tragediarako prestakuntza besterik ez dukbarrea.

— Niri, berriz, higuingarri gertatzen zaizkidakbufoikeria gordin horiek.

Bakartia haizelako, Augusto, bakartia, adiezak ongi, bakartia... Eta nik zera sendatzearrenidazten ditiat... Ez, ez, ez ditiat ezertarako idaz-ten, horrelakoak idazten ongi pasatzen dudalakobaizik, eta aski diat irakurtzen dituztenek ereongi pasatzen badute. Baina aldi berean senda-bidean jartzen badut hi bezalako bakartiren bat,bakarti bikoitza...

— Bakarti bikoitza?— Bai. Gorputzez bezala arimaz ere bakarti.— Aizak, Victor...— Bai, bazakiat zer esan behar duan. Aholku

eske etorri haiz hire egoera dela-eta, aspalditxo-tik larria baita, benetan larria, ezta`?

— Bai, halaxe duk.— Igarri egin diat. Entzun bada, Augusto,

ezkon hadi, ezkon hadi lehenbailehen.— Zeinekin, baina?— To, bat baino gehiago al zagok, ordea?— Eta nola asmatu duk hori ere?— Oso erraz. Galdetu izan bahu «norekin,

baina?», ez nian pentsatuko bat baino gehiago

dagoenik ez eta bat bera ere badenik; hik, ordea,«zeinekin, baina?» galdetu didak eta, jakina, bi,hiru, hamar edo auskalo zenbaten artetik izanbeharko zeinekin.

— Egia duk.— Ezkon hadi, bada, ezkondu, maitemindua

haukatenetako edozeinekin, eskuerago duanare-kin. Eta ez gehiegi pentsatu. Begira, ni ere pen-tsatu gabe ezkondu ninduan; ezkontarazi beharizan gintiztean.

— Emakumearen psikologi esperimentuetaraemana nabilek orain, ordea.

— Emakumeari buruzko psikologi esperimen-tu bakarra ezkontza duk. Ezkontzen ez denak ezdik sekulan ere Emakumearen arima psikologi-koki esperimentatzerik izango. Emakume-psiko-logiako edo ginepsikologiako laborategi bakarraezkontza duk.

— Horrek ez dik erremediorik, ordea!— Ez eta benetako ezein esperimentaziok

ere. Edozein dela ere, kontuak aldez aurretikatereaz eta ez zirt ala zarteko erabakiak hartuaz,zerbait esperimentatu nahian hasten bada, ezdik sekulan ere deus egiazkorik ikasten. Sekulan

ez hadi fida bere soin atalen bat moztu ez duenzirujauarekin, ez eta burutik eginda ez dagoenzoroen sendagilearekin ere. Psikologia jakin nahibaduk, beraz, ezkon hadi.

— Hortaz, mutilzaharrok...— Mutilzaharrena ez duk psikologia; metafisi-

ka hutsa duk, hau da, fisika baino harantzago-koa, gauza naturalak baino harantzagokoa.

— Eta zer duk hori?— Hi hagoen egoera, gutxi gorabehera.— Metafisikan al nagok bada ni? Ni ez nagok

eta, Augusto maitea, gauza naturalak bainoharantzago, honantzago baizik!

— Berdin duk.— Nola berdin?— Bai; gauza naturalak baino harantzago edo

honantzago esatea gauza bera duk, espazioabaino harantzago edo honantzago gauza beraden bezalaxe. Ikusten al duk marra hau? —etamarra bat egin zuen paper batean—. Luza ezakalde batetik eta bestetik infinitoraino eta bategingo ditek muturrek, itxi egingo ditek infinito-an, han oro elkartzen baita eta oro nahasten.Marra zuzen oro zirkunferentzia erradio infinito-

duna duk eta infinitoan ixten duk. Berdin duk,beraz, gauza naturalak baino honantzagokoazein harantzagokoa izan. Ez al zagok argi?

— Ez; ilun-ilun zagok, oso ilun.— Hain ilun dagoelako, horrexegatik, ezkon

hadi.— Hainbeste duda zatozkidak, ordea, buru-

ra...!— Hala hobe, Hamlet txiki hori, hala hobe.

Duda egiten duk’?, beraz, pentsatzen duk; pen-tsatzen duk?, beraz, bahaiz.

— Bai, duda egitea pentsatzea duk.— Eta pentsatzea duda egitea eta duda egi-

tea besterik Sinetsi, jakin eta irudikatu, dudarikegiteke egiten da; ez fedeak, ez jakituriak, ezirudimenak ez ditek duk eskatzen, dudak suntsi-tu egiten baititu; ezin, ordea, dudarik egin gabepentsatu. Eta dudak bilakatzen ditik fedea etajakituria, gauza estatikoak, geldiak, hilak dire-nak, pentsamendu, zeina, aitzitik, gauza dinami-koa, egonezina, bizia baita.

— Eta irudimena?— Bai, horretan bazagok dudarik egiterik.

Dudatan egoten nauk nire nibolako pertsonaiei

zer esan edo eginarazi, eta zerbait esan edo egi-narazten diedanean ere dudatan gelditzen naukongi egin ote dudan eta benetan nik jarritakohori dagokien ala ez. Baina... zernahi onartzendiat! Bai, bai, egin daitekek dudarik irudikatzera-koan, irudikatzea ere pentsatzeko modu batbaita...

Augusto eta Victor solasaldi niboliar horretanmurgilduta zeuden bitartean, nik, irakurle,eskuartean duzun eta irakurtzen ari zaren nibolahonen egile naizen honek, irribarre egiten nuenenigmatikoki, ikusirik nire pertsonaia niboliarraknire alde eta nire jokabideak justifikatzen arizirela, eta pentsatzen nuen nire batean: «Jakin-go balute gizajook ni haiekin egiten ari naizenajustifikatzen ahalegintzen besterik ez direla ari!Hala, zerbait zuritzeko arrazoi bila gabiltzaneanJainkoaren aurrean justifikatu besterik ez duguegiten. Eta ni naiz bi deabrutxo niboliar horienJainkoa.

XXVI

Eugeniaren etxerantz abiatu zen Augustoazken psikologi esperimentuari, behin betikoariekiteko prest, nahiz eta beldur zen neskak erre-fusatuko ote zuen. Eta eskaileretan egin zutentopo, haietatik behera baitzetorren hura Augus-to igotzen has zenean.

— Zu hemen, don Augusto?— Bai, baina kalera zoazenez, beste baterako

utziko dut; banoa.— Ez, goian da nire osaba.— Ez nuen zure osabarekin hitz egin behar,

zurekin baizik, Eugenia. Utz dezagun beste bate-rako.

— Ez, ez, goazen gora. Lehenbailehen gau-zak.

— Zure osabaren aurrean ordea...— Ba! Anarkista da! Ez diogu deituko.Eta berekin igoarazi zuen Augusto. Gizajoa,

esperimentatzaile-aireekin joana, gel sentitzenzen orduan.

Egongelan biak bakarrik gelditu zirenean,Eugeniak, sonbrerua kentzeke eta sartu zenekokale soinekoa aldatzeke, esan zion:

— Ea bada, jakin dezagun zer esan behardidazun.

— Bada..., bada... —totelka hasi zen Augustogizajoa—, bada..., bada...

— Tira, zer bada?— Ezin atseden harturik nabilela, Eugenia;

mila buelta eman dizkiedala buruan azkenekozhitz egin genuenean elkarri esandako gauzei,eta hala eta guztiz ere ezin dudala onartu, ez,ezin dut!

— Eta zer da onar ez dezakezuna?— Hauxe, bada, Eugenia, hauxe!— Eta zer da hauxe?— Zu eta biok lagunak besterik ez izatea...— Lagunak besterik z!... Gutxi iruditzen al

zaizu, don Augusto jauna?, ala gehiegizko irudi-tzen zaizu elkarren lagunak izatea?

— Ez, Eugenia, ez, ez da hori.— Zer da, bada?— Jainkoarren, ez iezadazu sufriarazi...— Zerorrek sufriarazten diozu zeure buruari.

— Ezin dut onartu, ez!— Zer nahi duzu, bada?— Zu eta biok... senar-emazte izatea!— Azkenean!— Azkenera heltzeko hasi egin behar.— Eta eman zenidan hitza?— Ez nekien zer nioen. — Eta Rosario hura...— Jainkoarren, Eugenia, ez horrelakorik

gogorarazi!, ken ezazu burutik Rosario!Orduan Eugeniak sonbrerua kendu zuen,

mahaitxo baten gainean utzi, atzera ere eserieta esan zuen mantso eta handikiro.

— Beraz, Augusto, zu, azken finean gizonaizaki, hitzari zertan eutsirik ez duzula uste duzu-nez, nik ere, emakume bat besterik ez bainaiz,ez dut hitzari zertan eutsirik. Gainera, libratuegin nahi zaitut Rosariorengandik eta baita lotuzaitzaketen gainerako Rosario edo Petra guztien-gandik ere. Ez zure eskuzabaltasunagatiko eskeronak ez eta niri Mauriciorekin gertatuagatikodespitak lortu ez zutena —ikusi zeinen zintzo arinatzaizun—, kupidak lortuko du. Bai, Augusto,pena ematen didazu, pena handia! —eta hori

esatearekin batera bi zartadatxo eman zizkioneskubiko eskuaz belaun batean.

— Eugenia! —eta besoak luzatu zizkion hel-tzekoa eginez.

— Kontuz, gero! —egin zuen oihu haren beso-ak saihestu eta bere burua babesten zuela—,kontuz!

— Baina aurrekoan..., azkenekoan...— Beste egoera bat zen, ordea, hura!«Hona ni igel bilakatua», pentsatu zuen psi-

kologo esperimentalak.— Bai —jarraitu zuen Eugeniak—, izan ere,

lagun bati, lagun baino ez denari, eman dakizkio-ke halako aukeratxoak, hain zuzen ere zerari...,hau da, senargaiari eman ez dakizkiokeenak!

— Ez dut bada ulertzen.— Ezkondutakoan azalduko dizut, Augusto.

Baina orain, geldi-geldirik, entzun?«Hau eginda dago», pentsatu zuen Augustok,

honezkero gel sentitzen baitzen goitik behera.— Eta orain —gaineratu zuen Eugeniak zuti-

turik— osabari deitzera noa.— Zertarako?

— Zertarako izango da, bada? Honen berriemateko!

— Egia da! —-bota zuen Augustok, harrituta.Handik pixka batera Don Ferminekin itzuli

zen.— Hara, osaba —esan zion Eugeniak—,

hemen duzu don Augusto Perez, berarekinezkontzeko eskatzera etorria. Eta nik baiezkoaeman diot.

— Miresgarria! Miresgarria! —oihukatu zuendon Ferminek—. Miresgarria! Hator hona, mai-tea, hator besarka hazadan! Miresgarria!

— Hain miresgarria iruditzen al zaizu guezkontzea, osaba?

— Ez, miresten dudana, txoratzen nauena,menderatzen nauena zera da, nola ebatziduzuen arazo hau, biok bakarrik, bitartekaririkgabe... gora anarkia! Eta lastima, lastima dazuen nahia burutzeko agintaritzara jo beharra...Nahiz eta, jakina, zuen barrurako halakorik onar-tzen ez duzuen, ezta? Pro formula, pro formulabesterik ez. Nik bai baitakit senar-emaztetzatdituzuela jada zuen buruak. Eta, izatekotan, nik,Jainko anarkikoaren izenean, neuk ezkondu egi-

ten zaituztet! Eta horrekin aski. Miresgarria!Miresgarria! Zeure etxean zaude gaurdanik, donAugusto.

— Gaurdanik?— Arrazoi duzu, bai, betidanik izan baita

zurea. Nire etxea... nirea? Bizi naizen etxe hauzurea izan da betidanik, nire anai-arreba guztie-na izan da betidanik. Baina gaurdanik... ulertzendidazu.

— Ulertzen dizut, bai, osaba.Atea jo zuten orduan eta Eugeniak:— Izeba!Eta izeba egongelan sartu eta hangoa ikusi-

rik, esan zuen ozenki:— Bapo, ikusten dut, bai! Eginda dago, beraz.

Lehendik ere banekien nik hau.Augustok bere baitan: «Igela, goitik behera

igela! Eta denen artean harrapatu naute».— Gurekin bazkaltzera geldituko zara gaur,

noski, ospatzeko... —esan zuen doa Ermelindak.— Zer erremedio! —atera zitzaion gel gizajo-

ari.

XXVIIBestelako bizimodua hasi zen orduan Augus-

torentzat. Egun osoa ematen zuen ia andregaia-ren etxean, psikologia ez, baina estetika ikasiz.

Eta Rosario? Rosario ez zen berriro harenetxera itzuli. Beste batek, emakume arruntbatek eraman zion hurrengoan arropa lisatua.Ausartu ere ez zen egiten galdetzen zer dela-etaez zen engoitik Rosario etortzen. Zertarako, iga-rri egiten baitzuen... Eta mesprezio hark, mes-prezio hutsa baitzen hura, ondo asko zekienez,ez zion minik egin eta, aitzitik, umore onez hartuzuen. Ederki hartu behar zuen ordaina, bai,Eugeniarekin. Nahiz eta honek berdin jarraitzenzuen: «Kontuz gero, eta eskuak geldirik!» Ez bai-tzen makala neska!

Begiratzen baino ez zion uzten Eugeniak,begiratzen baino ez, gogoa pizten ziolarik harta-ra. Behin esan zion Augustok:

— Hau da gogoa zure begiei bertso batzukegitekoa!

Eta hark arrapostu:

— Egin itzazu!— Hobe litzateke, ordea —gaineratu zuen

Augustok—, bitartean pianoa joko bazenu, inspi-ratu egingo ninduke eta.

— Badakizu, alabaina, Augusto, zure eskuza-baltasunari esker piano klaseak alde baterauzteko aukera izan dudanetik, ez dudala behinere jo eta, gainera, ez dudala batere atsegin pia-noa jotzea. Ez baitit neke gutxi eman!

— Berdin dio, jo ezazu, Eugenia, jo ezazu nirebertsoak egin ditzadan.

— Tira bada, behingoz besterik ez bada ere!Eseri egin zen Eugenia pianoa jotzeko, eta

jotzen zuen bitartean hauxe idatzi zuen Augus-tok:

Han-hemenka zebilen aire arima gorputzetikurrun

ideiaren bruma galduetanhan, esferek kantatzen omen dutenmusikaren nota artean galdua; eta bakarrik zegoen nire gorputzaarimarik gabe eta triste harantz eta honantz. Elkarrekin bizitza lantzeko sortuak

ez ziren bizi; hura materia hutseta hau izpiritu huts izakielkar osatu nahian, Eugenia goxoa! Hara non sortu ziren, ordea, zure begiaknire bideko goialdetikargi biziaren sorburu, eta aire arima hartueta, zeru goibeletik zalantzazko lurrera eka-

rririk, nire gorputzean sartu; eta harrezkero, harrezkero baino ez naiz bizi, Eugenia! Zure begiek, iltze gorriak iduri, nire gorputza arimari eratxikieta sutsuki eragiten diote amets nire baitan

odolarieta tira ideiak haragi dituzte bilakarazten.Nire biziko argi hori itzal badadi, eta espiritua eta materia elkarrengandik

bereizi, galduko naiz bruma zerutiarretaneta sakonaren ilunpe suntsikorretan.

— Zer iruditzen zaizkizu? —galdetu zionAugustok irakurri ondoren.

— Nire pianoa bezalakoak, musikaltasungutxikoak edo ia batere gabeak. Eta «omen»hori sartzea...

— Bai, lagunartekotasuna ematearren sartudut.

— Eta «Eugenia goxoa» hori, berriz, betega-rri bat iruditzen zait.

— Zer? Betegarri bat al zara, bada, zu?— Hor bai, bertso horietan bai! Eta gainera,

oro har, oso zera iruditzen zait, oso...— Badakit, bai, oso niboliarra.— Zer da hori?— Ezer ez, Victor eta bion artean asmatutako

ziri bat.— Entzun bada, Augusto, nik ez dut nahi ziri-

rik nire etxean behin ezkontzen garenetik aurre-ra, aditzen? Ez ziririk ezta zakurrik ere. Hasi pen-tsatzen, beraz, zer egingo duzun Orfeorekin...

— Baina Eugenia, Jainkoarren!, badakizu-etanola aurkitu nuen, gizajoa!, eta nire konfidenteada gainera...! Berari botatzen baitizkiot nirebakarrizketa guztiak...!

— Behin ezkondu ondoren nire etxean ez da,ordea, bakarrizketa gehiagorik izango. Sobrandago zakurra!

— Jainkoarren, Eugenia, haurra ekarri artebesterik ez bada ere...

— Baldin badakargu...— Bai, noski, baldin badakargu. Eta bestela,

zergatik ez zakurra?, zergatik ez zakurra, diote-nez, zuzentasun handiz esan ere, dirurik izanezgero gizonaren lagunik onena izango bailitzate-ke...?

— Ez, zakurra, dirurik izanez gero, ez litzate-ke gizonaren laguna izango, ziur naiz. Dirurik ezduelako da hain zuzen ere haren laguna.

Beste behin esan zion Eugeniak Augustori:— Entzun, Augusto, gauza gogor bat aipatu

behar dizut, oso gogorra, eta aldez aurretikeskatu behar dizut barkatzeko baldin eta esangodizudana...

— Esan, Eugenia, Jainkoarren!— Badakizu izan nuela senargai bat...— Bai, Mauricio.— Ez dakizu, ordea, zergatik bidali behar izan

nuen lotsagabe halakoa...

— Ez eta jakin nahi ere.— Ondratu egiten zaitu horrek. Ongi da; bida-

li egin behar izan nuen alferrontzi lotsagabehura, baina...

— Zer? Atzetik al dabilkizu oraindik?— Oraindik ere bai!— Nik harrapatzen badut!— Ez, ez da hori. Atzetik dabilkit bai, baina ez

zuk uste duzun asmoz, bestelakoz baizik.— Ea!, ea!— Ez larritu, Augusto, ez zaitez larritu. Mauri-

cio gizajoak ez du hozka egiten, zaunka egitendu.

— Egin ezazu, bada, esaera arabiarrak dioe-na: «aidera zakurra zaunkaka ateratzen zaizunaldiero geldituz gero, sekulan ez zara azkenerairitsiko». Alferrik da harriak botatzea. Ez iezaiozujaramonik ehin.

— Zeini?— Badaezpada ere, poltsikoan ogi pusketa

batzuk eramatea eta zaunkaka ateratzen zaizki-gun zakurrei botatzea, goseak direlako egitenbaitute zaunka.

— Zer esan nahi duzu?

— Orain Mauriciok zera besterik ez duelanahi, zuk edozein lanbide edo ogibideren batbilatzea beretzat; eta hartara bakean utzikoomen nau, baina bestela...

— Bestela...— Mehatxu egiten dit esanez nire atzetik ibi-

liko dela ni konprometitzearren.— Lotsagaldua!, alproja!— Ez zaitez asaldatu. Nire ustez, onena bizi-

tzeko adina emango dion edozein lanbide albaiturrunen bilatu eta begien bistatik kentzea izan-go da. Gainera, halako errukia edo badiot nikgizajoari, badakizu nolakoa den, eta...

— Arrazoi duzu, beharbada, Eugenia. Eta tira,uste dut dena konpondu ahal izango dudala.Bihar bertan hitz egingo dut nire lagun batekineta bilatuko diogu enpleguren bat, nik uste.

Eta halaxe izan zen, aurkitu zion enpleguaeta baita urruti samar destinatzea lortu ere.

XXVIIIMuturra okertu zuen Augustok goiz batez

Liduvinak gazte bat zain zuela iragarri eta Mau-riciorekin topo egin zuenean. Etxetik bidaltzeko-tan egon zen hari entzun ere egin gabe, bainaerakargarri gertatzen zitzaion behiala Eugenia-ren senargai izandako gizon hura, Eugeniaklehen maite izan eta oraindik ere nolarebaitapika maite zuena; agian bere emazte, Augusto-ren emazte, izango zenaren intimitate batzuk,Augustok ezagutzen ez zituenak, jakingo zituenhura; hura... Bazuen lotura bat harekin.

— Eskerrak ematera natorkizu, jauna —hasizen apal-apal Mauricio—, Eugeniaren bitartekari-tzaz, egin didazun mesede eskerga dela eta...

— Ez didazu zertan eskerrik eman, jauna, etaaurrerantzean nire emazte izango dena bakeanutziko duzula espero dut.

— Nik ez dut-eta batere molestatu!— Badakit zer diodan.— Bidali ninduenetik, eta ondo egin zuen ni

bidaltzen, izan dudan ondoen saiatu naiz kontso-

latzen eta baita, noski, haren erabakiak errespe-tatzen ere. Eta berak besterik esan badizu...

— Ez ezazula, arren, nire emazte izangodenaren izenik berriro aipa, eta are gutxiagoegiari huts txikienik ere egin dionik inolaz ereaditzera eman. Kontsola zaitez ahal duzunmoduan eta utz gaitzazu bakean.

— Egia da, bai. Eskerrik asko, bada, berrizere, egin didazuen mesedeagatik, enplegutxohori emateagatik. Hori betetzera joango naiz etaahal dudan moduan kontsolatuko naiz. Ez dakitbadakizun, baina nirekin neskato bat eramatekoasmoa dut...

— Eta niri zer hori, jauna?— Zera, ezagutzen duzulakoan nagoela...— Nola? Nola? Adarra jo nahi didazu ala?— Ez... ez... Rosarito izena du, lisaketa taller

batean egiten du lan eta, oker ez banago, arro-pa lisatua eramaten zizun lehen...

Zurbildu egin zen Augusto. «Denak ote dakiz-ki honek?», pentsatu zuen, eta horrek aurrekosusmoak baino areago aztoratu zuen, gizon harkEugeniaz berak ez zekiena zekielako susmoak

baino areago. Baina bat-batean bere oneratu etaesan zuen ozenki:

— Eta zer dela eta zatoz orain honekin?— Uste dut —jarraitu zuen Mauriciok, ezer

entzun ez balu bezala— mesprezatuei utzi eginbehar zaigula elkarren artean kontsolatzen.

— Zer esan nahi duzu, ordea, gizona, zeresan nahi duzu? —eta dudatan gelditu zenAugusto ez ote zuen gizon hura hantxe bertan,Rosaritorekin azken pasadizo hura izandako tokiberean, lepotik heldu eta itoko.

— Ez horrela asaldatu, don Augusto, ez horre-la asaldatu! Esan dudana besterik ez dut esannahi. Hark..., nik aipatzerik nahi ez duzunak,mesprezatu egin ninduen, bidali egin ninduen,eta neskato gajo horrekin egin dut topo, bestenorbaitek mesprezatua bera ere eta...

Augustok ezin izan zuen gehiago jasan; zur-bildu egin zen aurenik, gero sutan jarri, Mauricio-ri bi besoetatik oratu, airean jaso eta sofa gaine-ra bota zuen, zer ari zen ondo konturatzeke,hura jo eta bertan itotzeko asmoz edo. Etaorduan, sofa gainean zegoela konturatu zenean,hauxe bota zion Mauriciok hotz-hotzean:

— Begira orain zure burua nire begi ninietan,don Augusto, eta ikusiko duzu zeinen txiki ikus-ten duzun...

Augusto gizajoa urtzekotan egon zen. Besoe-tako indarra behintzat erabat urtu zitzaion, etaegongela lainotzen hasi zitzaion. «Ametsetan ariote naiz?» pentsatu eta hara non ikusi zuen Mau-ricio, bere aurrean zutitua, irribarre gaiztoa egi-nez esaten ziola:

— Lasai, ez da ezer gertatu, don Augusto, ezda ezer gertatu! Barka iezadazu, bat-bateaneman dit... zer egin dudan ere ez dakit..., ez naizkonturatu ere egin... Eta eskerrik asko, eskerrikasko berriz ere! Eskerrak zuri eta baita... hariere! Agur!

Mauricio irten bezain pronto, Liduvinari deituzion Augustok.

— Esan, Liduvina, nor izan da hemen nirekin?— Gizon gazte bat.— Nolakoa?— Nik esan beharko al dizut, bada?— Benetan izan al da norbait hemen nirekin?— Jauna!

— Ez..., ez..., zin egizu benetan izan delagazte bat hemen nirekin eta zuk esango duzugainera nolakoa...: garaia, ile-horia, ezta?, bibo-teduna, ez argala baizik eta lodi samarra, sudurxorrotxa... Hemen izan al da?

— Ondo al zaude, jauna?— Ez al da ametsa izan?— Biok amets bera egin ez badugu...— Ez, ezinezkoa da aldi berean bi lagunek

amets bera egitea. Gauza bat batena bakarrik ezdenean, orduantxe jakiten dugu, hain zuzen ere,gauza hori ez dela amets...

— Zaude bada lasai, hemen izan baitzen dio-zun gazte hori.

— Eta zer esan zuen irteeran?— Irteeran ez zuen nirekin hitz egin..., ikusi

ere ez mien egin...— Eta zuk, Liduvina, ba al dakizu nor den?— Bai, badakit nor den. Zeraren senargai

izandakoa...— Bai, aski da. Eta orain, noren senargai da

orain?— Gehiegitxo jakitea litzateke hori.

— Emakumeek inork irakatsi gabeko hain-beste gauza dakizkizuenez...

— Eta, aldiz, irakatsi nahi dizkigutenak ikas-terik ez dugu lortzen.

— Ongi da, Liduvina, esan egia: ez al dakizunorekin dabilen orain zer hori... tipo hori?

— Ez, baina baditut nire susmoak.— Zer dela eta?— Diozunagatik.— Tira, deitu orain Domingori.Zertarako?Jakiteko oraindik ametsetan ari naizen ala ez,

eta benetan Liduvina zaren, haren emaztea.— Edota Domingo bera ere ametsetan ari ote

den? Bada, ordea, nik uste, gauza bat hobea.— Zein?— Orfeo etorraraztea.— Arrazoi duzu; horrek ez du ametsik egiten!Handik pixka batera, Liduvina joana zelarik,

zakurra sartu zen.«Hator hona, Orfeo —esan zion nagusiak—,

hator hona! Gaixo txikia! Egun gutxi emangodituk honezkero nirekin bizitzen! Hark ez hauetxean nahi. Nora botako haut, ordea? Zer egin-

go diat hirekin? Zer egin behar duk hik ni gabe?Hiltzeko ere kapaz haiz eta, bazakiat! Zakurrabaino ez duk izaten kapaz bere burua nagusirikgabe ikusi eta bertan hiltzeko. Eta hire nagusiabaino gehiago izan nauk ni, hire aita, hire jain-koa! Ez hau etxean nahi; bota egiten hau nireondotik! Etxean enbarazu egiten al diok badahik, leialtasunaren irudi haizen horrek? Auska-lo...! Zakurrak, isilik egoten bada ere, etxeanberekin bizi direnen pentsamendu isilpekoenakere jakin egingo ditik eta... Eta hau da ezkondubeharra, ezkondu beste erremediorik ez zau-kaat..., bestela, sekula santan ez nauk ametsetikaterako! Esnatu egin behar diat».

`Gaina, zergatik begiratzen didak horrela,Orfeo? Malkorik gabeko negarrez ari haizelaematen dik eta...! Zer edo zer esan nahi aldidak? Hitzik ez dualako sofritzen ikusten haut.Azkar esan nian hik ametsik egiten ez duala! Hibai ari haizela ametsetan, Orfeo! Zergatik gai-tuk, bada, gizonak gizon, ez bada zakur, katu,zaldi, idi, ardi eta klase guztietako abereak, etxeabereak batez ere, hor ditugulako’? Iritsiko alzian bada gizonak bere gizatasuna, biziaren abe-

retasunaren zama deskargatzeko etxe abererikgabe? Gizonak zaldia domestikatu izan ez balu,ez al gintuzkek ibiliko gutariko erdiak besteerdiak bizkar gainean hartuta? Zuei zor zaizue,bai, zibilizazioa. Zuei eta emakumeei. Baina ez alduk, bada, emakumea ere beste etxe abere bat?Eta emakumerik ez balego, gizonak gizon izangoal lituzkek? Ai, Orfeo, kanpotarrak botako hauetxetik!»

Eta bularraren kontra estutu zuen, eta zaku-rrak, benetan ematen baitzuen negarrez ari zela,bizarra milikatzen zion.

XXIXListo zegoen dena ezkontzarako. Augustok

ezkontza apal eta isilkakoa nahi zuen. Hark,aldiz, bere emazte izango zenak, nahiago zuennonbait ospe eta entzute handiagoa ematea.

Egun hura hurbilduz zihoan ahala, gero etairriki biziagoa zuen senargaiak harekin harremanestuxeagoak izan eta halako salbuespentxoakegiteko. Eugeniak, berriz, gero eta tinkoago eus-ten zion zuhur izateari.

— Egun gutxi barru bata bestearenak izangogara eta, Eugenia!

— Horrexegatik, hain zuzen ere. Hasi beharradaukagu dagoeneko elkar errespetatzen.

— Errespetua..., errespetua...; errespetuakalde batera uzten du maitasuna.

— Zuk uste duzu hori... Gizona azken finean!Eta Augustok zerbait arraroa sumatzen zion,

zerbait bortxatua. Bere begiradei itzuri egitensaiatzen zela ere iruditu zitzaion inoiz. Eta bereamarekin akordatu zen, bere ama gaixoarekin,nola betidanik irrikatu izan zuen bere semea

behar bezala ezkontzea. Eta orain, Eugeniarekinezkontzear zegoela, Mauriciok Rosario berekineramango zuela esan izanak, horretxek atseka-betzen zuen. Jeloskor zegoen, izugarri jeloskoreta amorraturik okasio hura pasatzen utzi zuela-ko, neskatoaren aurrean barregarri gelditu zela-ko. «Han ariko dira orain biak nire bizkar barreeginez —zioen berekiko—, eta gusturago arikoda gainera Mauricio, Eugenia utzi eta niri pasataeta Rosario berekin eramanda». Behin bainogehiagotan egon zen bere konpromisoa hautsieta Rosario konkistatzera, Mauriciori neskatohura kentzera joateko zorian.

— Eta zer gertatu zen neskatila harekin,Rosario harekin? —galdetu zion Eugeniak ezkon-tza baino egun batzuk lehenago.

— Nondik nora oroitarazten didazu orainhori?

— A, oroitzapen hori atsegin ez bazaizu, ezdizut aipatuko!

— Ez..., ez..., baina...— Behin gure arteko elkarrizketa bat eten

zuenez, bada... Ez al duzu gehiago haren berririk

izan? —eta aldetik aldera zulatzen duten horieta-ko begirada egin zion.

— Ez, ez dut gehiago haren berririk izan.— Nor ote dabil hura konkistatzen edo nork

ote du honezkero konkistatua...? —eta begiradaAugustorengandik kendu eta hutsartera, begira-tzen zuena baino haruntzago begira gelditu zen.

Susmo arraro andana pasa zitzaion burutiksenargaiari. «Honek bazakik zer edo zer» pen-tsatu eta esan zuen ozenki:

— Ezer ba al dakizu, bada?— Nik? —erantzun zuen batere axola ez bali-

tzaio bezala eta berriro ere Augustori begiratuz.Misteriozko itzal bat zebilen bien artean.— Uste dut honezkero ahaztua izango duzu-

la...— Zer dela eta aipatzen didazu hainbeste

bider zer hori... neskatila hori?— Ez dakit bada!... Eta gaia aldatuta, zer ger-

tatzen ote zaio gizon bati, lortu nahi duen neskabecte batek kendu eta berekin eramanez gero?

Hori entzutearekin odol olde bat igo zitzaionburura Augustori. Gogo bizia sartu zitzaion han-dik irten, korrika Rosarioren bila joan, beregana-

tu, harekin batera atzera Eugeniarengana itzulieta esateko: «Hara hemen, nirea da eta ez...zure Mauriciorena!»

Hiru egun falta ziren ezkontzarako. Pentsakorirten zen Augusto andregaiaren etxetik. Gau har-tan ez zuen ia lo egiterik izan.

Biharamunean, esnatu berritan, Liduvinasartu zitzaion gelara.

— Gutun bat duzu hemen, jauna; oraintxeekarri dute. Eugenia andereñoarena dela ustedut...

— Gutuna? Harena? Haren gutuna? Uztazuhor eta zoaz!

Liduvina irten eta Augusto dardarka hasi zen.Ezinegon arraro batek astintzen zion bihotza.Rosario etorri zitzaion gogora, eta gero Mauricio.Ez zuen, alabaina, gutuna ukitu ere egin nahiizan. Izuturik begiratu zion gutun azalari. Ohetikjaiki, aurpegia garbitu, jantzi, gosaria eskatu etazanpa-zanpa barruratu zuen. «Ez, ez dut hemenirakurri nahi», esan zuen berekiko. Etxetik irten,hurbileneko elizara joan, eta han, meza entzutenari ziren zenbait eliztarren artean, hantxe irekizuen gutuna. «Kontrolatu egin beharko dut nire

burua hemen —esan zuen berekiko—, ez baitakitzer esan nahian dabilkidan bihotza.» Eta halazioen gutunak:

«Augusto estimatua: Lerro hauek irakurtzera-koan Mauriciorekin izango naiz, zure eskuzabal-tasunari esker destinatu duten herrira bidean;eta eskuzabaltasun horra esker orobat disfrutatuahal izango ditut nik ere nire errentak, Mauricio-ren soldatarekin batera elkarren ondoan ongixkobizitzeko adina emango baitigute. Ez dizut bar-kainenik eskatzen, hau ikusi ondoren jabetukobaitzara, nik uste, nik ez zintuzkedala sekulanzoriontsu egingo eta askozaz ere gutxiago zukni. Behin lehenengo zartada hau gainditua duzu-nean, berriro idatziko dizut eta argituko zer dela-eta egiten dudan orain eta modu honetan pausohau. Mauriciok ezkontza egunean berean aldeegitea nahi zuen, elizatik atera ondoren; osokorapilatsua zen, ordea, bere plana, eta alferri-kako krudelkeria iritzi nion gainera. Eta besteinoiz ere esana dizudan bezala, lagun izatenjarraituko dugulakoan Trago. Zure lagunak,

Eugenia Domingo del Arco

P.S. Rosario ez dator gurekin. Hortxe geldi-tzen zaizu eta harekin kontsola zaitezke».

Gorputza banku baten gainera erortzen utzizuen Augustok, behea jota. Handik gutxira,belaunikatu eta erretzeari ekin zion.

Elizatik irtetean, lasai zihoala iruditu zitzaion;lotsak gindako lasaitasuna zen hura, ordea, ika-ragarria. Eugeniaren etxerantz jo zuen, eta hanaurkitu zituen osaba-izebak lur jota. Ilobak gutunbidez adierazi zien hartutako erabakia eta gauosoan ez zen gehiago azaldu. Bikoteak tren bathartu zuen arratsean, Augusto andregaiarekinazkenekoz elkarrizketatu eta oso denbora gutxi-ren buruan.

— Zer egin behar dugu orain? —esan zuendoa Ermelindak.

— Zer egingo dugu, bada, andrea —erantzunzion Augustok—, aguantatu besterik!

— Lotsagarria da hau! —egin zuen oihu donFerminek—; honelako gauzek ez lukete beharbezalako zigorrik gabe gelditu behar!

— Eta zuk diozu hori, don Fermin, zuk, anar-kista horrek...?

— Hori ez da kontua. Gauza horiek ez dirahorrela egiten. Gizona ez da horrela engaina-tzen!

— Bestea ez du, bada, engainatu! —esanzuen hotz Augustok, eta baita gero izutu ere zeinhotz esan zuen ikusita.

— Engainatuko du bai..., engainatuko du... ezdudarik izan!

Deabruzko plazerra sentitu zuen AugustokEugeniak azkenean Mauricio ere engainatukozuela pentsatzerakoan. «Ez nirekin, ordea»,esan zuen apal, berak bakarrik entzutekomoduan.

— Ongi da, jaun-andreok, sentitzen dut ger-tatu dena, eta zuen ilobarengatik batez ere,baina alde egin behar dut.

— Ulertuko duzunez, don Augusto, guk... —hasi zen doa Ermelinda.

— Jakina!, jakina! Baina...Ez zegoen egoera hura luzarazterik. Augus-

tok beste gauzatxoren bat esan eta alde eginzuen.

Han zihoan, bere buruarekin, gertatzenzitzaionarekin, edo, hobeki esan, gertatzen ez

zitzaionarekin izuturik. Burlarik handiena itxurazbederen hain hotz jaso izanak, baretasun hark,dudatan jartzen zion bere existentzia bera ere.`Besteak bezalako gizona banintz —zioen bere-kiko—, bihoztuna alegia, edota, besterik gabe,gizon bat banintz, benetan existituko banintz,nola jasan nezake hau, jasan dudan bezainlasai?» Eta, konturatu gabe, bere gorputza uki-tzen hasi zen, eta baita atximurka egin ere, eaezer sentitzen ote zuen.

Bat-batean norbait zango batetik tiraka arizitzaiola sentitu zuen. Orfeo zen, Augusto kon-tsolatzera bidera irtena. Poz handia hartu zuen,bai arraroa!, Orfeo ikustearekin; besoetan hartueta esan zion: «Poztu hadi, Orfeo nirea, poztuhadi! Poztu gaitezen biok! Ez haute etxetik bota-ko; ez haute nigandik aldenduko; ez gaitiztekbata bestearengandik bananduko! Elkarrekinbiziko gaituk nola bizitzan ala heriotzan ere. Ezzagok kalterik gauza onen bat ez dakarrenik, kal-tea oso handia eta gauza ona oso txikia izanikere, edo alderantziz. Hi, hi leiala haiz, Orfeonirea, hi leiala haiz! Bazakiat batzuetan hirezakur emearen bila ibiliko haizela; ez haiz harga-

tik etxetik ihesi joaten, ez nauk hargatik abando-natzen; hi leiala haiz. Eta begira, sekula aldeegin beharrik ez izateko, zakur eme bat ekarrikodiat etxera, bai, ekarri egingo diat. Ze orain, nirebila irten ote haiz nire pena kontsolatzearren, alahire zakur emeari bisita egin eta bueltan topatunauk? Dena dela, hi leiala haiz, hi bai, eta engoi-tik inork ere ez hau nire etxetik botako, inork ezgaitik elkarrengandik bereiziko».

Etxean sartu zen, eta bere burua berriro erehan ikusi bezain laster, bakarrik, lehen barezegoela eman arren, bat-batean hasi zitzaionekaitza ariman. Halako sentimendu batek hartuzuen, elkarrekin nahasita sentitu zituelarik tris-tura, tristura mikatza, jelosia, amorrua, beldurra,gorrotoa, maitasuna, kupida, mesprezioa eta,batez ere, lotsa, egundoko lotsa, ikaragarria bai-tzen zein barregarri gelditzen zen jakitea.

— Hil egin nau! —esan zion Liduvinari.— Nork?— Hark.Gelan sartu zen eta atea itxi. Eta Eugenia eta

Mauricioren irudiekin batera, Rosariorena ereazaltzen zitzaion bere baitan, berari burlaka

hura ere. Eta ama zetorkion gogora. Ohe gai-nean etzan zen, burukoari ausikika, bakarrizke-tari utzi eta mutu gelditu zen; arima agortzenariko balitzaio bezala sentitu eta negar bateanhasi zen. Negar eta negar egin zuen. Eta aieneisil hartan urtu egiten zitzaion pentsamendua.

XXX

Sofa zoko batean hondoratua aurkitu zuenVictorrek Augusto, lurra baino beherago begira.

— Zer duk hori? —galdetu zion, esku batbesagainean jartzen ziola.

— Hau zer den galdetzen didak? Ez al dakikzer gertatu zaidan?

— Bai, bazakiat zer gertatu zaian baina kan-potik, han da, neskak zer egin duen; ez zakiat,ordea, barrutik zer gertatzen zaian, ez zakiatzergatik hagoen horrela...

— Ezinezkoa ematen dik!— Amodio batek egiten dik alde, a-renak; ez

al dauzkak oraindik hor b, c, edo x-renak, edotan-etako beste edozeinena?

— Ez diat uste txantxetarako garaia denik.— Bai horixe, hauxe duk txantxetarako

garaia.— Ez duk, ordea, amodioa min egiten didana;

burla duk, burla, burla! Burla egin zidatek, isekaegin zidatek, barregarri utzi naitek; erakutsi nahi

izan zidatek..., auskalo!... existitzen ez naizelaedo.

— Hori duk zoriontasuna!— Ez burlarik egin, Victor.— Eta zer dela eta ez diat burlarik egin

behar? Hi, Augusto maitea, esperimentatzaileizan nahi eta esperimentatu gertatu haiz; igel-tzat hartu nahi izan huen hura, eta hara non harkhartu hauen hi igeltzat! Murgil hadi, bada,putzuan, eta kro-kro egin eta bizi!

— Berriro eskatzen diat arren...— Ez txantxetan aritzeko, ezta? Txantxetan

ariko nauk, bada. Honelakoetarako egina zagokburla.

— Hondagarria duk hori, ordea.— Hondatu beharra zagok eta. Gauzak naha-

si beharra zagok. Nahasi batez ere, dena nahasi.Loa eta esnaldia, fikzioa eta errealitatea, egiaeta gezurra, dena laino bakar batean nahasi.Hondagarria eta nahasgarria ez den txantxak ezdik deustako balio. Haurrak barre egiten ziok tra-gediari; agureak negar egiten dik komediarekin.Hura igel egin nahi izan huen, eta hi egin hau

hark igel; onar ezak, bada, eta hartzak igeltzathire burua.

— Zer esan nahi duk horrekin?— Hire buruarekin esperimentatzeko.— Bai, nire buruaz beste egiteko.— Ez diat baietzik ez ezetzik esango. Hori

lukek irtenbide bat, besteak beste, baina ezonena.

— Orduan, haiek bilatu eta jo eta bertan hil-tzeko.

— Inor besterik gabe hiltzea zentzugabekeriaduk. Gehienez ere gorrototik libratzeko balio dik,arima gaiztotu besterik ez baitu egiten horrek.Aihertsu batek baino gehiagok sendatu izan dikbere aiherra, eta bere biktimari erruki izan etaare hura maitatzera ere heldu duk, behin beregorrotoa harengan ase eta gero. Gaizkintzeklibratu egiten haute sentimendu gaiztoetatik.Legeak sortzen baitu bekatua.

— Eta zer egin behar diat nik?— Entzunda egongo haiz mundu honetan hik

besteak irentsi ala besteek hi irentsi, beste auke-rarik ez dagoela.

— Bai, besteei burla egin, bestela besteekegingo diate burla.

— Ez; bazagok beste aukera bat, nork bereburua irenstea, nork bere buruari burla egitea.Irents ezak hire burua! Irensten duenak gozatuegiten dik, baina etengabe gogoratzen duk beregozaldien akabantzaz eta ezkor bilakatzen duk;irentsia denak, berriz, sofritu egiten dik, bainabeti zagok bere penak noiz amaituko zain etabaikor bilakatzen duk. Irentsi ezak hire burua,eta hire burua irensten hartuko duan plazerraeta irentsia izatean hartuko duan mina elkarre-kin nahasi eta neutralizatu egingo direnez, era-bateko patxadaz, soseguaz jabetuko haiz; ikuski-zun huts izango haiz hire buruarentzat.

— Eta hik esaten dizkidak, Victor, hik, horre-lako gauzak?

— Nik, bai, nik esaten dizkiat Augusto!— Garai batean hire pentsamenduak ez

zituan, bada, hain... hain hondagarriak.— Orduan ez ninduan aita.— Eta aita izateak zer...?— Aita izateak, eroa edo ergela ez bada

behintzat, gizonak duen gauzarik ikaragarriena

pizten ziok bati: ardura! Gizadiaren ondareiraunkorra uzten zioat nire semeari. Aitatasuna-ren misterioaz gogartzen hasiz gero, erotzekoadina zagok hor. Eta aita gehienak erotzen ezbadira tontoak direlako duk... edo aita ez direla-ko. Poztu hadi, beraz, Augusto, hura ihesi joanizanari esker ez baihaiz, agian, aita izango. Etanik ezkontzeko esan nian; ez, ordea, aita izate-ko. Ezkontza esperimentu... psikologikoa duk;aitatasuna, berriz... patologikoa.

— Aita egin naik ordea, Victor!— Zer? Aita egin hauela?— Bai, neure buruarena! Uste diat oraingoan

benetan jaio naizela. Sofritzeko gainera, hiltze-ko.

— Halaxe duk, bai, bigarren jaiotza, beneta-koa, minaren bidez etengabeko heriotzaren kon-tzientziara jaiotzea duk, beti hiltzen ari garelakokontzientziara. Baina hire buruaren aita eginbahaiz, hire buruaren seme ere egin haiz.

— Gezurra ematen dik, Victor, gezurra ema-ten dik gertatzen zaidana gertatzen zaidala,nork eta hark! egin didana egin ondoren, nikoraindik hain lasai entzun ahal izatea zorrozta-

sun hauek, kontzeptu joko hauek, ateraldi izuga-rri hauek, eta baita okerragorik ere...

— Zer?— Ni distraitzea. Amorratzen jartzen nauk

nire buruarekin!— Komedia duk hori, Augusto, geure burua-

ren aurrean, norberaren baita delako horretan,kontzientziaren oholtzan antzezten dugun kome-dia, aldi berean komiko eta ikusle gisa jokatuz.Eta minaren agerraldian mina antzezten diagueta desegokia iruditzen zaiguk orduan, bat-batean, barregura sartzea. Eta orduantxe izatendiagu hain zuzen barregurarik handiena. Kome-dia, komedia duk mina!

— Eta minaren komediak bati bere buruazbeste eginarazten badio?

— Suizidioaren komedia!— Benetan hiltzen duk, ordea!— Komedia hori ere!— Zer duk orduan benetakoa, egiazkoa, sen-

titua?— Eta nork esan dik komedia benetakoa eta

sentitua ez denik?— Orduan?

— Oro gauza bat dela eta bera; nahastubeharra zagok,

Augusto, nahastu beharra zagok. Eta nahas-ten ez duena nahastu egiten da.

— Eta nahasten duena ere bai.— Balitekek.— Orduan?— Honelaxe bada, berriketan, zorroztasune-

tan aritu, hitz eta esamoldeekin jokatu... Denbo-ra pasa!

— Haiek ariko dituk, bai, denbora pasa!— Baita hi ere! Ikusi al duk inoiz hire burua

orain baino interesgarriago? Nola zakik batekhalako soin atala baduela, minik ematen ezbadio?

— Tira, eta zer egin behar diat nik orain?— Egin..., egin..., egin...! Be, hasia haiz hire

burua drama edo nobela bateko pertsonaia sen-titzen! Aski diagu, bada... nibola batekoak iza-tearekin! Egin..., egin..., egin... ! Gutxi egitea iru-ditzen al zaik honela hizketan aritzea? Ekintzara-ko mania duk, alegia, pantomimarakoa. Gauzaasko gertatzen omen duk halako antzezlanbatean aktoreek keinu asko egin ditzaketenean,

eta pauso handiak egin eta borroka itxurak egineta salto egin eta... Pantomima! Pantomima!Gehiegi hitz egiten dute!, ziotek beste batzue-tan. Hitz egitea egitea ez balitz bezala. HasieranHitza izan zuan eta Hitzari esker egin zuan oro.Orain, esate baterako, hor, armairu horrenatzean ezkutatutako zer batek... nibolagile batekhemen esaten ari garena takigrafiaz jaso etaargitaratuko balu, ez lukek harritzekoa izangoirakurleek deus ere gertatzen ez dela esatea eta,aitzitik...

— O, barrua ikusiko balidate, Victor, izan ziurez luketela halakorik esango!

— Barrua? Noren barrua? Hirea? Nirea? Gukez diagu barrurik. Hemen deus ere gertatzen ezdela esateko beren barruak ikusi beharko litizke-tek, bereak, irakurleenak. Drama, nobela edonibola bateko pertsonaiaren arimaren barrubakarra zerarena duk...

— Bai, egilearena.— Ez, irakurlearena.— Ziurtatzen diat, bada, Victor...— Ez ezak deus ere ziurta eta irents ezak hire

burua. Hori duk seguruena.

— Irensten diat, irensten diat. Itzala, fikzioabainintzen hasi ninduan; urteetan ibili nauk fan-tasma baten modura, lainozko panpin batenmodura, nire existentzian bertan ere sinetsigabe, ezkutuko jenio batek jolastearren edo berebarrua hustearren asmatutako pertsonaia fan-tastiko bat nintzela iruditzen zitzaidalarik; orain,aldiz, hark zer egin didan ikusirik, haiek zer egindidaten ikusirik, burla honen, burla ikaragarrihonen ondoren, orain bai!, orain sentitzen diat,sumatzen diat nire gorputza, ez diat dudarik nirebenetako existentziaz.

— Komedia! Komedia! Komedia!— Nola?— Bai, komediaren barruan sartzen duk erre-

gearena egiten duenak bere burua erregetzathartzea.

— Zer nahi duk, ordea?— Hi distraitzea. Eta gainera, esan bezala,

ezkutuko nibolagile batek esaten ari garenaentzun eta egunen batean argitaratuko balu,nibola horren irakurleak, instant batez besterikez bada ere, duda egitea bere gorputz errealita-

teaz eta bere burua pertsonaia niboliartzat bainoez hartzea, guk bezala.

— Eta hori, zertarako?— Hura aske uzteko.— Entzunda nagok, bai, horixe dela artearen

alderdirik askatzaileena, existitzen dela ereahaztarazten diola bati. Hor aritzen dituk batzukburu-belarri nobelak irakurtzen, bere buruarijaramonik ez egitearren, penak ahaztearren...

— Ez, artearen alderdirik askatzaileena zeraduk, duda eginarazten diola bati existitzen denala ez.

— Eta zer duk existitzea?— Ikusten? Hasia haiz sendatzen: hasia haiz

hire burua irensten. Hire galdera horrek froga-tzen dik. «Izan ala ez izan!»..., Hamletek esana,Shakespeare asmatu zutenetariko batek.

— Bada, niri, Victor, huskeria galanta irudituizan zaidak beti «izan ala ez izan» delako esaldihori.

— Esaldiak, zenbat eta sakonagoak izan,orduan eta hutsagoak izaten dituk. Ez zagoksakontasun handiagorik hondorik gabeko

putzuarena baino. Zer iruditzen zaik denetanbenetakoena?

— Bada... zera... Descartesen hura: «Pentsa-tzen dut, beraz banaiz».

— Hori ez, hauxe baizik: A berdin A.— Hori ez duk ezer, ordea!— Eta horrexegatik duk benetakoena, ezer ez

delako. Eta Descartesen beste huskeria hori haindudaezina iruditzen al zaik?

— Bai horixe!...— Ongi da; Descartesek esan al zian hori?— Bai!— Eta ez zuan egia. Ze, Descartes fikziozko

izakia, historiaren asmakeria besterik izan ezdenez, bada... ez zuan existitu... eta ez zian pen-tsatu!

— Eta nork esan zian, bada, hori?— Hori ez zian inork esan; berez esan zuan.— Orduan, izan eta pentsatzen zuena pentsa-

mendu hori bera al zuan?— Jakina! Eta, pentsa, horrek esan nahi dik

izatea pentsatzea dela eta pentsatzen ez duenaez dela.

— Argi zagok!

— Ez ezak, bada, pentsatu, Augusto, ez ezakpentsatu.

Eta pentsatzen lehiatzen bahaiz...— Zer?— Irents ezak hire burua!— Nire buruaz beste egiteko, ezta?...— Horretan ez nauk sartuko. Agur!Victor handik atera eta han utzi zuen Augus-

to bere burutazioetan galdua eta nahastua.

XXXIAugustoren arimako ekaitz haren ondoren

barealdia etorri zen, barealdi ikaragarria alabai-na: bere buruaz beste egitea erabaki zuen. Hilegin nahi zuen bere burua, handik baitzetozkionzorigaitzak. Baina bere asmoa burutu aurretik,itsasoan galduta dabilenak taula kaskar bati hel-tzen dion bezala, kontakizun honen egile naizenhoni aholku eskatzea erabaki zuen. Garai hartannire saiakera bat irakurria zen Augusto; saiakerahartan, gainetik besterik ez bazen ere, suizidioaaipatzen nuen eta, halako zirrara egin bide zion,niri irakurritako beste gauza batzuek bezala,ezen ez baitzuen mundu honetatik alde eginnahi izan ni ezagutu eta nirekin hitz-aspertutxobat egin gabe. Eta hala abiatu zen hona, Sala-mancara, hogei une baino gehiago baitirahemen bizi naizela, bisita egitera.

Haren bisita iragarri zidatenean halako irriba-rre enigmatikoa egin nuen eta nire bulegokoliburutegira pasarazteko agindu. Fantasmabaten modura sartu zen, nire liburutegiko libu-

ruen gainean dagoen oliozko nire erretratuaribegiratu, nik keinua egin eta nire aurrean eserizen.

Nire literatur eta, neurri batean, filosofi idaz-lanei buruz hasi zitzaidan; ongixko ezagutzenzituela erakutsi zidan eta horrek, jakina, atsegineman zidan. Berehala hasi zitzaidan, alabaina,bere bizitza eta zorigaitzak kontatzen. Eten etaesan nion ez alferrik aritzeko, berak bezain ongiezagutzen nituela bere bizitzako gorabeherak,eta halaxe frogatu nion bere barru-barrukoxehetasunak, sekretu handientzat zituenak,aipatu nizkionean. Ikaraz betetako begiez begi-ratu zidan, izaki izugarri bat bainintzen; irudituzitzaidan aurpegiko kolorea eta eitea aldatzenzitzaizkiola eta are dardarka ere ari zela. Txundi-turik neukan.

— Gezurra ematen du! —zioen behin etaberriro—. Gezurra ematen du! Ikusi ezean eznuke sinetsiko... Ez dakit esna ala ametsetan arinaizen...

— Ez esna, ez ametsetan —erantzun nion.— Ez dut ulertzen..., ez dut ulertzen —gaine-

ratu zuen—; baina, antza denez, nitaz nik neu

adina dakizunez, nire asmoa zein den ere asma-tuko duzu agian...

— Bai —esan nion—-. Hik —eta doinu larde-riatsuz indartu nuen «hik» hori—-, hik, hire zori-gaitzek abailduta, hire buruaz beste egitekoideia deabruzkoa taxutu duk, eta hori egin aurre-tik, nire azken saiakeretako batean irakurritako-ak eraginda, niregana jo duk aholku eske.

Durduzatuta bezala dardarka ari zen gizajoa,eta poseitu baten modura begiratzen zidan. Jai-kitzen ahalegindu zen, nigandik itzuri egitekoedo; ezin zuen. Ez zuen indarrik.

— Ez hadi mugitu! —agindu nion.— Baina..., baina... —hasi zen totelka.— Baina hik ezin duk hire buruaz beste egin,

ezta nahita ere.— Nola? —egin zuen oihu, bere burua halako

ukazio eta kontraesanean ikusi zuenean.— Bai. Batek bere burua hiltzeko, zer duk

beharrezko? —galdegin nion.— Hartarako adorea izatea —erantzun zidan.— Ez —esan nion—, bizirik egotea!— Bai horixe!— Eta hi ez hago bizirik!

— Bizirik egongo ez naiz, bada? Hil egin alnaiz, bada? —eta zertan ari zen konturatzeke,bere gorputza haztatzen hasi zen.

— Ez, gizona, ez! —erantzun nion—. Lehenesan diat ez hengoela ez esna ez lo, eta orainesango diat ez hagoela ez hilda ez bizirik.

— Argi hitz egin behingoz, Jainkoarren! Hitzegin argi! —erregutu zidan asaldaturik—. Arra-tsalde honetan ikusitakoak ikusita eta entzunda-koak entzunda, beldur bainaiz ez ote naizen ero-tuko.

— Ongi da; egia esan, Augusto maitea —esannion ahalik eta ahotsik goxoenaz—, ez duk hireburua hiltzerik, ez baihago bizirik, eta ez hagobizirik, ezta hilda ere, ez baihaiz existitzen...

— Nola ez naizela existitzen? —egin zuenoihu.

— Ez, ez haiz existitzen fikziozko izaki gisabaino; ez haiz, Augusto gizajoa, nire fantasiareneta nik asmatutako —eta idatzitako hire mentu-ra eta ibilaldien kontakizuna irakurtzen dutennire irakurleen fantasiaren fruitu besterik; hi ezhaiz nobela edo nibola edo dena delakoko per-tsonaia besterik. Badakik, beraz, hire sekretua.

Hori entzutean begira gelditu zitzaidan giza-joa, begiratzen dutena zulatu eta areago doaze-la ematen duten horietako begiradaz, gero nireliburuen gainean dagoen oliozko nire erretratua-ri begiratu zion, atzera kolorea eta arnasa itzulizitzaizkion, bere oneratu, bere buruaren jabeegin, ukondoak nire aurrean, aldamenean zeu-kan ohetxoan jarri eta, aurpegia esku artean har-turik eta begi indartsuez begiratuz, esan zidanemeki-emeki:

— Begirazu ongi, don Miguel..., ze, litekeenabaita zu oker ibiltzea eta zuk sinetsi eta niri esa-ten didazunaz guztiz kontrakoa gertatzea.

— Eta zer duk guztiz kontrakoa? —galdetunion, berezko bizitzaren jabe egiten zela ikusirikkezkatuta.

— Litekeena da, nire don Miguel maitea —gaineratu zuen—, ez ni, baizik eta zu izatea fik-ziozko izakia, benetan existitzen ez dena, ez bizi-rik ez hilda ere... Ez ote da izango zu nire istorioamunduari helarazteko aitzakia besterik ez iza-tea...?

— Horixe besterik ez genian behar! —oihuka-tu nuen haserre samar.

— Ez zaitez horrela aztoratu, jaun Unamuno—erantzun zidan—, zaude lasai. Nire existentzia-ri buruzko dudak azaldu dituzu zuk...

— Dudak ez —eten mon—; ziur zakiat hi ezhaizela existitzen nire nobelagintzatik kanpo.

— Ez, bada, horrela urduritu nik ere zureexistentzia jartzen badut dudatan eta ez nirea.Goazen harira: ez al da zuk esana, eta behinbaino gehiagotan gainera, don Quijote eta San-cho benetakoak ez ezik, Cervantes bera bainobenetakoagoak direla honezkero?

— Ez diat ukatuko, baina esandako horrieman nahi nion zentzua...

— Tira, utz dezagun alde batera zentzuhorren kontua eta goazen beste gauza batera.Ohean geldi-geldirik eta lotan dagoen gizonbatek amets egiten duenean, zer da gehien exis-titzen dena: bera, amets egiten duen kontzien-tzia gisa hartuta, ala bere ametsa?

— Eta bera, amets egilea existitzen delaamesten badu? —erantzun nion nik.

— Orduan, lagun don Miguel, hauxe galdetu-ko nizuke: zer gisa existitzen da bera: bereburuaz amets egiten duen amesgile gisa, ala

berak amestutako amesgai gisa? Eta ohar zaitez,gainera, nirekin honela eztabaidan aritzeaontzat ematen duzunez gero, onartu egitenduzula orobat nire existentzia aske eta berez-koa.

— Ez, hori ez! Hori ez! —esan nion gartsuki—. Eztabaidatu beharra zaukaat nik, eztabaidariketa kontraesanik gabe ez nauk bizi, eta kanpoanez dagoenean eztabaidatu eta kontraesangodidanik, neure baitan asmatzen diat. Elkarrizke-tak dituk nire bakarrizketak.

— Eta zuk taxututako elkarrizketak ez diraagian bakarrizketa huts besterik izango...

— Balitekek. Berriro esaten diat eta esango,hi ez haizela nire baitan baino existitzen...

— Eta nik berriro iradokitzen dizut existitu,zeu ez zarela existitzen nire eta asmatu ustedituzun gainerako pertsonaien baitan izan ezik.Ziur naiz nire iritzi berekoak liratekeela don AvitoCarrascal eta don Fuljentzio handia ere...

— Ez aipa zer hori...— Tira, aski da, ez ezazu maiseatu. Eta esai-

dazu, zer iritzi duzu nire suizidioaz?

— Nire iritzia duk, hi nire fantasian bainoexistitzen ez haizenez, berriz esaten diat, eta fingogoak ematen didana besterik egiterik ez dua-nez, eta hik hire buruaz beste egitea gogoakbatere ematen ez didanez, ez duala hire buruazbeste egingo. Horixe!

— Gogoak batere ez emate hori, Unamunojaunt, oso espainiarra da, baita oso itsusia ere,ordea. Eta gainera, ontzat emanik ere zure teo-ria bitxi hori, alegia, ni benetan existitzen ez nai-zela eta zu bai, ez naizela ezer, fikziozko izaki,zure fantasia nobelatar edo niboliarraren fruitubesterik, hala ere nik ez dut zertan egon zuk«gogoak emate» deitzen duzun horren, zureapetaren, menera. Fikziozko izaki direlakoek erebadute beren barne logika...

— Entzunda nagok, bai, kantata hori...— Halaxe baita; nobelagileek, dramaturgoek

ez dute berek sortutako pertsonaiarekin nahidutena egiterik, inolaz ere ez; nobela-fikziozkoizaki batek ez du, artearen legera, ezein irakur-lek espero izango ez lukeenik egiterik...

— Nobelako pertsonaia batek agian ez...— Orduan?

— Nibolako pertsonaia batek, ordea...— Utz ditzagun bufoikeria horiek, iraindu eta

barru-barruan mintzen bainaute. Nik, dela neu-rez, eta hala uste dut nik, dela zuk emanda, etahala uste duzu zuk, badut neure nortasuna,neure izaera, neure barne logika, eta logikahorrek nire buruaz beste egiteko esaten dit...

— Hik hala uste, oker habil, ordea!— Ea, zergatik nabil oker? Zertan nabil oker?

Azal iezadazu non dagoen nire okerra. Zientzia-rik zailena nork bere burua ezagutzea denez, ezda harritzekoa ni oker egotea eta nire atseka-been irtenbiderik onena suizidioa ez izatea,baina froga iezadazu. Ze, zaila bada, lagun donMiguel, nork bere burua ezagutze hori, badabeste ezaguera bat hori bezain zaila...

— Zein duk? —galdetu mon.Irribarre enigmatiko eta maltzurrez begiratu

eta esan zidan emeki-emeki:— Nork bere burua ezagutzea baino are zai-

lagoa da, ba, nobelagile edo dramagile batek iru-dikatzen edo irudikatu uste dituen pertsonaiakondo ezagutzea...

Urduritzen hasia nintzen Augustoren ateraldihoriekin, bai eta pazientzia galtzen ere.

— Eta berriz diot —gaineratu zuen—, ontzatemanik ere zuk eman didazula izaera, eta fik-ziozko izaera gainera, ezin didazu halere, beste-rik gabe, gogoak ematen dizulako, zuk diozunez,nire buruaz beste egitea eragotzi.

— Beno, aski duk! Aski duk! —oihukatu nuenohetxoan ukabilkada bat emanik— Isildu hadi!Ez diat tentelkeria gehiago entzun nahi!... Nirekume batengandik, gainera! Eta dagoenekoaspertuta naukaanez eta gainera hirekin zeregin ez dakidanez, oraintxe erabaki diat hik hireburuaz beste egin ez, baina neronek hilko hau-dala. Hilko haiz, beraz, eta laster gainera! Osolaster!

— Zer? —oihukatu zuen Augustok asaldatu-rik—. Hiltzen utziko nauzula, hilarazi egingo nau-zula?

— Bai, hilarazi egingo haut!— Ez, hori sekulan ere ez! Sekulan ez! Seku-

lan ez! —oihukatu zuen.— A! —esan nion, penaz eta amorruz begira-

tzen niola—. Prest hengoen hire burua hiltzeko

eta ez duk nahi nik hiltzea? Hire buruaz besteegin behar huen eta ez didak utzi nahi hi hiltzen?

— Ez horixe; ez baita gauza bera...— Entzunda nagok, bai, antzeko kasurik.

Behin entzun nian nola tipo bat irten zen gauezpistola batekin bere burua hiltzeko prest; lapurbatzuk irten omen zitzaizkioan bidera eta erasoegin; hark aurre egin, haietako bat hil eta gaine-rakoak ihesi joan omen zituan; eta bere biziabeste batenaren truke erosi zuela konturatu etaalde batera utzi omen zian bere asmoa.

— Ulertzekoa da —esan zuen Augustok—;kontua norbaiti bizia kentzea zen, gizon bat hil-tzea, eta beste bat hil zuenez gero, zertarako hilbehar bere burua? Suizida gehienak hiltzailefrustratuak dira; beste inor hiltzeko adorerik eza-gatik hiltzen dute bere burua...

— To, ulertzen diat, ‘bai, Augusto, ulertzendiat! Hik esan nahi duk Eugenia edo Mauricio,edota biak, hiltzeko adorerik izanez gero, ez hin-tzatekeela heure burua hiltzeaz pentsatzenariko, ezta?

— Bada, hain zuzen ere bi horiek... ez!— Nor, orduan?

— Zu zeu! —eta begietara begiratu zidan.— Nola? —egin nuen oihu eta zutitu—. Nola?

Ni hiltzea bururatu zaik?, hik? eta ni?— Eser zaitez eta lasaitu. Ez duzu gero pen-

tsatuko, lagun don Miguel, lehenengo aldiz ger-tatuko litzatekeela fikziozko izaki batek, zuk dio-zun bezala, izaera... fikziozkoa eman uste zionahiltzea, ezta?

— Gehiegizkoa duk hau —nioen nik, bulego-an alde batetik bestera ibilki—, neurriz kanpokoaduk hau! Horrelakoak ez dituk gertatzen zeretanbaino...

— Niboletan baino —borobildu hark trufaz.— Aski da! Aski! Aski! Jasanezina duk hau!

Nigana aholku eske etorri eta heu hasten haizdudatan jartzen neronen existentzia lehenik, etagero ea eskubiderik ba ote dudan hirekin gogo-ak ematen didana egiteko, horixe, bai, gogoakematen didana, zeraren puritan jartzen zaida-na...

— Ez izan horren espainiarra, don Miguel...— Eta gainetik hori, alua! Espainiarra nauk

bada, bai, espainiarra sortzez, heziketaz, gorpu-tzez, espirituz, hizkuntzaz eta baita lanbide eta

ofizioz ere; espainiarra oroz gain eta ezer bainolehen, eta espainiartasuna duk nire erlijioa, etanik sinetsi nahi dudan zerua Espainia zerutiar etabetierekoa duk, eta nire Jainkoa Jainko espainia-rra, Gure Jaun Don Quijote-rena; espainierazpentsatzen duen Jainkoa eta espainieraz esanzuena: izan bedi argia!, eta haren hitza espainie-razko hitza izan zuan...

— Ongi da, eta? —eten zidan atzera errealita-tera itzularaziz.

— Eta gero ni hiltzeko ideia ere bota duk. Hikni hil? Ni? Hik? Ni nik sortutako batek hil? Nahi-koa duk. Ez diat gehiago onartuko. Eta hire atre-bentzia eta azaldu dizkidaan aburu suntsitzaile,bitxi eta anarkiko horiek zigortzeko, ebazten diateta erabakitzen hi hiltzea. Hire etxera helduorduko hilko haiz. Hil egingo haiz, nik esatendiat, hil egingo haiz!

— Baina, Jainkoarren!... —egin zuen oihuAugustok, oraingoan erregu antzean, beldurrezdardarka eta zurbil.

— Ez Jainko eta ez Jainko ondoko. Hil egingohaiz!

— Nik bizi egin nahi dut, ordea, don Miguel,bizi egin nahi dut, bizi nahi dut...

— Ez al huen, bada, hire buruaz beste egite-ko asmorik?

— O, horregatik bada, zin degizut, jaun Una-muno, ez dudala nire buruaz beste egingo, ezdudala Jainkoak edo zerorrek emandako bizi haukenduko; zin degizut... Zuk hil nahi nauzun hone-tan, nik, aldiz, bizi egin nahi dut, bizi, bizi...

— A ze bizimodua! —egin nuen oihu.— Bai, dena delakoa. Bizi egin nahi dut, berri-

ro ziria sartuko badidate ere, beste Eugenia etabeste Mauricioren batek bihotza urratuko badi-date ere. Bizi egin nahi dut, bizi, bizi...

— Ezinezkoa duk honezkero..., ezinezkoaduk...

— Bizi, bizi egin nahi dut..., eta neu izan, neu,neu.

— Hi ez haiz, ordea, nik nahi dudana beste-rik...

— Ni izan nahi dut, ni! Bizi egin nahi dut! —eta aieneka mintzo zen.

— Ezinezkoa duk..., ezinezkoa duk...

— Entzun, don Miguel, zure seme-alabenga-tik, zure emaztearengatik, gehien maite duzuna-rengatik... Gogoan izan zu ere ez zarela zu izan-go... hilko zarela...

Nire oinetan belaunikatu, eta oihuka erregu-tu zidan.

— Jainkoarren, nik, don Miguel, bizi egin nahidut, izan nahi dut!

— Ezinezkoa, Augusto gizajoa —esan mon,esku batetik heldu eta altxatzen laguntzen nionbitartean—, ezinezkoa! Idatzita zaukaat etaatzeraezina duk; ezin duk bizirik jarraitu. Ezzakiat honezkero hirekin zer egin. Jainkoak,gurekin zer egin ez dakienean, hil egiten gaitik.Gogoan zaukaat gainera ni hiltzea ere bururatuzitzaiala...

— Baina nik, don Miguel...— Berdin ziok; bazakiat zer esaten dudan.

Eta beldur nauk, izan ere, azkar hiltzen ezbahaut ez ote nauan azkenean heuk ni hilko.

— Esan ez genuen ordea...?— Ezinezkoa duk, Augusto, ezinezkoa. Iritsi

duk hire ordua. Idatzita zagok eta ezin diat atze-

ra egin. Hil egingo haiz. Honezkero ezer gutxira-ko balioko dik, gainera, bizitzak…

Baina, Jainkoarren!...— Ez bainarik, ez Jainkorik eta ez ezer. Hoa!— Ez, beraz, e? —esan zidan—-. Beraz, ez? Ez

didazu utzi nahi neu izaten, lainopetik irteten,bizitzen, bizitzen, bizitzen, neure burua ikusten,neure ahotsa entzuten, neure gorputza ukitzen,sentitzen, min hartzen, neure baitan izaten. Ezdidazu utzi nahi, beraz? Fikziozko izaki hil behardut, beraz? Ongi da, nire jaun sortzaile donMiguel, hilko zara zu ere, zu ere bai, eta irtenzineneko ezerezera itzuliko zara... Jainkoak ezzaitu gehiago amestuko! Hil egingo zara, bai,hilko zara, nahi ez baduzu ere; hilko zara zu etabaita nire istorioa irakurriko duten guztiak ere,guzti-guztiak, bat bera ere ez da geldituko! Nibezalako fikziozko izaki; ni bezalaxe! Denak hilkodira, denak, denak. Neuk esaten dizuet, AugustoPerez-ek, zuek bezalaxe izaki fikziozko, niboliarnaizen honek. Zeren zu ere, nire sortzaile hori,don Miguel nirea, beste izaki niboliar bat beste-rik ez baitzara zu ere, eta izaki niboliarrak dira

zure irakurleak ere, ni, Augusto Perez, zure bikti-ma, naizen bezalaxe...

— Biktima? —egin nuen oihu.— Biktima, bai! Hiltzen uzteko ni sortzea!

Hilko zara zu ere! Sortzen duenak bere buruasortzen du eta bere burua sortzen duena hil egi-ten da. Hilko zara, don Miguel!; hilko zara zu etahilko dira ni pentsatuko nauten guztiak! Hil gai-tezen, bada!

Bizitzeko grinaz, hilezkortasun irrikaz eginda-ko azken ahalegin horrek lur jota utzi zuenAugusto gizajoa.

Eta bultza egin nion aterantz eta burumakuratera zen. Bere gorputza haztatu zuen, ordurakobere existentziaz beraz ere duda egingo bailuen.Nik malko iheskor bat xukatu nuen.

XXXIIGau hartantxe alde egin zuen Augustok ni

ikustera etorritako hiri honetatik, Salamancatik.Han joan zen, heriotza-epaia bihotzean eta jabe-turik ezen harrezkero, saiatu arren, bere buruazbeste egitea alferrikako litzatekeela. Gizajoa,nire epaia gogoan, ahalik eta gehien luzatzensaiatzen zen etxera itzultzea; halako tiramenmisteriotsu batek, halako barne indar batek era-kartzen zuen, ordea, etxera. Penagarria izan zenbidaia. Minutuak kontatuz zihoan trenean, minu-tuak benetan kontatuz ordea: bat, bi, hiru, lau...Bere zorigaitz guztiak, Eugenia eta Rosariogana-ko maitasunezko liluramen triste hura guztia,ustel irten zitzaion ezkontzaren pasarte huraguztia, ezabatu egin zitzaizkion oroimenetikedota, hobeki esan, laino batean urtu zitzaizkion.Do-do suma zitzakeen eserita zegoeneko eserle-kua eta bere gorputzaren zama bera ere. «Egiaote benetan existitzen ez naizela? —zioen bere-kiko—. Arrazoi ote du gizon horrek, bere fanta-siaren fruitu besterik ez naizela, fikziozko izaki

hutsa naizela dioenean?» Triste-tristea, guztizmingarria izan zen azken bolada hartan berebizimodua; are tristeagoa, mingarriagoa gertatuzitzaion, alabaina, hura guztia amets huts izanzitekeela pentsatzea, eta ez bere amets, gaine-ra, neurea baizik. Mina baino izugarriago iriztenzion ezerezari. Norberak bizi dela amestea...,tira; baina norbera beste batek amestea!...

«Eta zergatik ez naiz, bada, existituko? —zioen berekiko—. Zergatik? Demagun egia delagizon horrek irudikatu nauela, amestu nauela,sortu nauela bere irudimenean; baina, ez otenaiz honezkero besteenean bizi, nire biziarenistorioa irakurtzen dutenenean? Eta hala, hain-baten irudimenean bizi banaiz, ez al da beneta-koa hainbatena eta ez bakar batena dena? Etanire fikziozko bizitzaren kontakizuna jasoko duenliburuko orrialdeetatik, edo, areago, liburu horiirakurriko dutenen adimenetatik —zuenetik,orain irakurtzen ari zaretenonetik— sortuabanaiz, zergatik ez naiz existituko betierekoarima mingarri gisa? Zergatik?

Deskantsu hartu ezinik zebilen gizajoa.Begien aurretik pasatzen zitzaizkion Gaztelerriko

mortuak, artadiak, pinudiak; mendietako gailurelurreztatuei begira zihoan, eta ikusirik atzekoaldean, bere buruaren atzean, bruma batean bil-duak, bere bizitzako lagunak, heriotzara deituasentitzen zuen bere burua.

Etxera iritsi zenean atea jo zuen, eta Liduvi-nak ireki eta ikusi zuenean zurbildu egin zen.

— Zer baina, Liduvina? Zer dela-eta ikaraaurpegi hori?

— Jesus! Jesus! Hila dirudizu, jauna, bizirikbainoago... Beste mundukoa ematen duzu aur-pegi horrekin...

— Beste mundutik nator, Liduvina, eta bestemundura noa. Eta ez nago ez hilda ez bizirik ere.

— Erotu al zaizu, baina? Domingo! Domingo!— Ez deitu senarrari, Liduvina. Eta ez nago

eroa, ez! Eta ez nago, esan dizut, hilda, nahiz etalaster hilko naizen, ez eta bizirik ere.

— Zer diozu baina?— Ez naizela existitzen Liduvina, ez naizela

existitzen, fikziozko izakia naizela, nobeletakopertsonaiak bezala...

— Liburuetako kontuak dira horiek! Harezazu suspergarriren bat, sartu ohean, tapatuondo eta ez jaramonik egin fantasia horiei...

— Baina zer uste duzu zuk Liduvina, existi-tzen al naiz?

— Tira, tira, utzi alde batera nahaspila horiek,jauna; afaldu eta ohera! Bihar beste egun batizango da eta!

«Pentsatzen dut, beraz banaiz —zioen bere-kiko Augustok, eta gaineratu—: Pentsatzen duenoro da eta den orok pentsatzen du. Bai, den orokpentsatzen du. Banaiz, beraz pentsatzen dut».

Ez zuen afaltzeko batere gogorik, eta ohitura-ren poderio hutsez eta bere zerbitzari leialenerreguei men egitearren, bi arraultza uretanpaseak ekartzeko eskatu zuen, hori besterik ez,afari arin bat. Baina arraultza uretan paseakjaten ari zela, halako apetitu bitxi bat sartuzitzaion, jan eta jan egoteko amorrua. Eta bestearraultza pare bat eskatu zuen, eta xerra batgero.

— Horrela, horrela —esaten zion Liduvinak—; jan, jan. Ahuldadea izango duzu, ez besterik.Jaten ez duena hil egiten da.

— Baita jaten duena ere, Liduvina —esanzion Augustok triste.

— Ez goseak, ordea.— Eta zer axola dio goseak ala beste edozein

gaitzek jota hiltzea?Eta gero pentsatu zuen: «Baina ez, ez! Nik

ezin dut hil; bizirik daudenak hiltzen dira, existi-tzen direnak, eta ni, existitzen ez naizenez, ezinhil..., hilezkorra naiz! Ni bezala jaio ez eta existi-tzen ez denarena bezalako hilezkortasunik ezdago. Fikziozko izaki bat ideia bat da, eta ideiakbeti dira hilezkorrak..».

— Hilezkorra naiz! Hilezkorra naiz! —eginzuen oihu Augustok.

— Zer diozu? —esan zuen Liduvinak bereha-la harengana etorrita.

— Ekartzeko orain... ez dakit bada!...,urdaiazpiko gozoa, fianbreak, foie-grasa, dagoe-na... Egundoko tripa zorriak ditut eta.

— Horrela ikusi nahi zaitut, jauna, horrela.Jan, jan, apetitu ona duena sano baitago etasano dagoena bizi baita!

— Ni ez naiz bizi, ordea, Liduvina!— Baina, zer diozu!

— Horixe ezetz, ni ez naiz bizi. Hilezkorrak ezgara bizi, eta ni ere ez naiz bizi, iraun egiten dut;ideia naiz ni! ideia naiz!

Zanpa-zanpa hasi zen urdaiazpiko gozoajaten. «Baina jaten badut —zioen berekiko—,nolatan ez naiz bizi? Jaten dut, beraz existitzennaiz! Dudarik ez. «Edo, ergo sum! Nondik noraote dut honenbesteko apetitua?» Orduan akor-datu zitzaion behin baino gehiagotan irakurriazuela nola hiltzera kondenatuek, kaperan igaro-tzen dituzten orduetan, jan egiten dutela. «Seku-la ez naiz horretaz konturatu... —pentsatuzuen—. Ulertzekoa da Renanek bere ‘JouarrekoAbadesa’ idazlanean kontatzen diguna...

Ulertzekoa da hiltzera kondenatutako bikotebatek, hil aurretik, bizirik irauteko eta erreprodu-zitzeko sena sentitzea, baina jatekoa!... Bainabai, bai, gorputza da babes bila ari. Arima, hilkodela jakiten duenean, tristetu edo asaldatu egi-ten da; gorputzari, aldiz, gorputz sanoa izanezgero, jateko gogo amorratua sartzen zaio. Jaki-naren gainean jartzen baita gorputza ere. Bai,nire gorputza da, nire gorputza babes bila ari.Zanpa-zanpa jaten dut, hiltzear nago beraz!»

— Liduvina, ekarri gazta eta pastak... etafruta...

— Gehiegixko iruditzen zait, jauna; gehiegida. Kalte egingo dizu!

— Esaten ez zenuen, bada, jaten duena bizidela?

— Ez horrela, ordea, ez zu orain jaten arizaren bezala... Eta badakizu, jauna, esaerak dio-ena: Más mata la cena, que san Avicena.

— Ni ez nazake hil, ordea, afariak.— Zergatik?— Ez naizelako bizi, ez naizelako existitzen,

esan dizut lehen ere.Senarraren bila joan zen Liduvina, eta esan

zion:— Domingo, uste dut etxeko jauna erotu egin

zaigula... Oso gauza bitxiak esaten ditu..., libu-ruetako gauzak..., ez omen da existitzen... Zerdakit nik!

— Zer dugu, jauna? —esan zion Domingoksartu zenean—. Zer gertatzen zaizu?

— Ai, Domingo —erantzun zuen Augustokmamu baten ahotsez—, ezin dut; izugarrizko bel-durra ematen dit oheratzeak!...

— Ez zaitez, bada, oheratu.— Ez, ez, oheratu beharra daukat; ez naiz

gauza zutik egoteko.— Paseotxo bat egin beharko zenuke nik

uste, jauna, afaria jaisteko. Gehiegi afaldu duzu.Zutitzen ahalegindu zen Augusto.— Ikusten, Domingo, ikusten? Ez naiz gauza

zutik egoteko.— Jakina, halako betekada egin ondoren...— Ez, gizona, errazago eusten zaio zutik

karga eta guzti. Ez naiz existitzen, horixe da kon-tua. Begira, orain dela gutxi, afaltzen ari nintze-la, barneratzen nuen guztia ahotik hondorikgabeko kupel batera erortzen ariko bailitzen iru-ditu zitzaidan. Jaten duena bizi da, arrazoi duLiduvinak, baina arrats honetan nik jan dudanbezala, desesperazioz jaten duena ez da existi-tzen. Ni ez naiz existitzen...

— Tira, tira, utzi alde batera txorakeriak; harezazu kafea eta kopa, jandako guztiari bultzaegin eta pausa dadin, eta goazen paseotxo bategitera. Nik lagunduko dizut.

— Ez, ez naiz gauza zutik egoteko, ikusten?— Egia da.

— Zatoz, zuri helduta joango naiz. Gaurgauean zuk nire logelan lo egitea nahi dut, zure-tzako jarriko dugun koltxoi batean, gaubeila egindiezadazun...

— Hobe izango da ni ez oheratzea, jauna, etahan, butaka batean gelditzea...

— Ez, ez; zu oheratzea eta lo egitea nahi dut;lo egiten, zurrungaka sentitu nahi zaitut...

— Nahi duzun bezala.— Eta orain entzun, ekarri paper plegu bat.

Telegrama bat jarriko dut, eta nik jarritako helbi-dera bidaliko duzu ni hil bezain pronto...

— Baina, jauna!...— Egin esandakoa!Obeditu egin zion Domingok, eta papera eta

tintontzia eraman zizkion, eta hona Augustok zeridatzi zuen:

«Salamanca.Unamuno.

Irabazi duzu. Hil naiz.Augusto Perez «

— Bidali ni hil bezain pronto, entzun?

— Nahi duzun bezala —erantzun zuenmorroiak nagusiarekin eztabaidan ez jarraitzea-rren.

Logelara joan ziren biak. Halako dardarizoazuen Augusto gizajoak biluzten hasi zenean, noneranzteko arropari heltzen ere ez baitzuenasmatzen.

— Erantzi nazazu zuk —esan zion Domingori.— Zer duzu, ordea, jauna? Deabruak ikusi

zaituela ematen du eta! Elurra bezain zuri etahotz zaude. Nahi al duzu medikuari deitzea?

— Ez, ez; alferrik da.— Ohea berotuko dizugu.— Zertarako? Utzi! Eta erantzi nazazu goitik

behera, zeharo; utz nazazu nire amak mundura-tu ninduenean bezala, jaio nintzenean bezala...Inoiz jaio banintzen!

— Ez horrelakorik esan, jauna!— Orain etzan nazazu, etzan nazazu zuk zeuk

ohean, ezin baitut mugitu.Domingo gizajoak, izuturik bera ere, oheratu

egin zuen nagusia.— Eta orain, Domingo, esan belarrira, poliki-

poliki, aita gurea, agur maria eta salbea. Horre-

la..., horrela..., emeki-emeki..., emeki-emeki...-eta buruz errepikatu zituenean—: Orain, begira,har ezazu eskuineko eskua, atera iezadazu, iru-ditzen zait ez dela nirea, galdu izan banu beza-la..., eta lagundu aitaren egiten... horrela...horrela.... Hilda behar du beso honek... Begiratuea pultsurik daukadan... Orain utz nazazu, utziea lo kuluska bat egiten dudan...; baina tapanazazu, tapa nazazu ondo...

— Hobe izango da, bai, lo egitea —esan zionDomingok, tapakien goialdea jasotzen zion bitar-tean —; loarekin pasako zaizu...

— Loarekin pasako zait, bai... Baina esan, loegin, amets egin, ez ote dut bizi osoan besterikegin? Laino bat besterik ez ote da izan hori guz-tia?

— Tira, tira; utzi gauza horiek. Horiek guztiakLiburuetako gauzak besterik ez dira, nire Liduvi-nak esaten duen bezala.

— Liburuetako gauzak..., liburuetako gau-zak... Eta zer ez da liburuetako gauza, Domingo?Ba ote zen, bada, ezer, nolabaiteko libururik,kontakizunik, hitzik, pentsamendurik izan aurre-tik? Eta geldituko al da ezer behin pentsamen-

dua agortu eta gero? Liburuetako gauzak! Etanor ez da liburuetako gauza! Ezagutzen al duzudon Miguel de Unamuno, Domingo?

— Bai, paperetan irakurri dut zer edo zer hariburuz. Gizon arraro samarra omen da, harira ezdatozen egiak idazten dituena...

— Ezagutzen al duzu, bada?— Nik? Zertarako?— Unamuno bera ere liburuetako gauza da...

Denok gara liburuetako gauza... Eta hilko dabera ere, bai, hil egingo da, nahi ez badu ere...hilko da! Eta horixe da nire mendekua. Ez ditbizitzen utzi nahi? Hil egingo da, bada, hilko da,hilko da!

— Ongi da; uztazu bakean gizon hori, Jainko-ak erabakiko du noiz hilko den, eta zu lotara!

— Lotara..., lotara..., amets egitera... Hil..., toegin..., lo egin..., amets egin agian!... Pentsatzendut, beraz banaiz; banaiz, beraz pentsatzendut... Ez naiz existitzen, ez! Ez naiz existitzen...ama! Eugenia... Rosario... Unamuno... —eta loakhartu zuen.

Handik pixka batera goititu egin zuen ohetikgorputza, zurbil, arnasbeharrez, begiak oro beltz

eta ikaraz beterik, iluna baino harantzago begiraeta oihukatuz: «Eugenia, Eugenia!». Bereganajoan zen Domingo. Burua bular gainean erortzenutzi, eta hilda gelditu zen.

Medikua iritsi eta artean bizirik zegoela pen-tsatu zuen hasieran, eta odola ateratzea etasinapismoak jartzea aipatu, baina berehala jabe-tu zen benetako egoera tristeaz.

— Bihotzekoa izan da... asistoli atakea —esanzuen medikuak.

— Ez, jauna —erantzun zuen Domingok—,betekada izan da. Ikaragarri afaldu zuen, ohi ezbezala, sekula ez bezala, zera nahi izango balubezala...

— Bai, aurrerantzean jango ez zuen guztiajan, ezta? Beharbada aurrez sumatuko zuenbihotzak hil egingo zela.

— Bada nik —esan zuen Liduvinak— burukozerbait izan dela esango nuke. Egia da neurririkgabe afaldu zuela, baina itxura batean zertan arizen konturatzeke, eta kirtenkeriak esaka...

— Zer-nolako kirtenkeriak? —galdetu zuenmedikuak.

— Existitzen ez zeta eta horrelako gauzak...

— Kirtenkeriak? —gaineratu zuen medikuakhortz artetik eta bere buruarekin ariko baili-tzan—. Nork jakin hura existitzen zen ala ez, etaare gutxiago berak... Norberak daki gutxien bereexistentziaz... Besteentzako baino ez da existi-tzen...

Eta gero, gaineratu zuen ozenki:— Bihotza, sabela eta burua, hirurak gauza

bat eta bera dira.— Bai, gorputzeko atalak dira —esan zuen

Domingok.— Eta gorputza gauza bat eta bera da.— Dudarik gabe!— Zuk uste baino gehiago, ordea...— Eta ba al daki, jaun horrek, zenbateraino

uste dudan nik?— Egia da hori ere, eta konturatu naiz ez

zarela leloa.— Ez dut halakotzat nire burua, jaun medi-

kua, eta ez zait buruan sartzen nola batzuekedozeinekin topatuta ere, kontrakoa erakutsiarte, tontotzat jotzeko ohitura duten.

— Tira, bada, esaten ari nintzenez —jarraituzuen medikuak—, urdailak odola osatzen duten

zukuak sortzen ditu, horiekin bustitzen ditu biho-tzak burua eta sabela, beren eginkizunak beteditzaten, eta buruak gobernatzen ditu sabelareneta bihotzaren mugimenduak. Beraz, Augustohiru gauzez hil da, gorputz osoaz, sintesiz.

— Nik, berriz, uste dut —esan zuen Liduvi-nak— nire jaunari buruan sartu zitzaiola hil eginbehar zuela eta, jakina, hiltzen lehiatzen dena,hil egiten da azkenean.

— Argi dago —esan zuen medikuak—. Norbe-rak hilko denik sinisten ez badu, hiltzeko zorianegonda ere ez litzateke agian hilko. Aldiz, duda-rik txikiena sartu eta hiltzea besterik gelditzenez zaiola pentsatuz gero, galdua da.

— Suizidioa izan da eta suizidioa besterik eznire jaunarena. Etorri zen bezala etorrita afalduzuen bezala afaltzea suizidioa da, suizidioa bes-terik ez. Nahi zuena lortu du!

— Nahigabeak akaso...— Eta handiak, handiak oso! Emakumeak!— Bai, bai! Baina, tira, orain ehorzketa pres-

tatzea beste atarramendurik ez zaigu gelditzen.Domingo negarrez ari zen.

XXXIIIAugusto hil zela jakinarazten zidan telegrama

jaso nuenean, eta gero zehatz-mehatz nola izanzen jakin, pentsakor gelditu nintzen ea ongi eginote nuen, ni ikustera eta bere buruaz beste egi-teko asmoari buruz aholku eske etorri zitzaidanarratsalde hartan esan niona esanez. Damutuere egin nintzen hura hil izanaz. Hark arrazoizuela eta berea egiten, bere buruaz beste egitenutzi behar izan mola ere pentsatu nuen. Eta ber-piztuko ote nuen pentsatzen has nintzen.

«Bai —esan nion nire buruari—, berpiztuegingo dut eta egin dezala gero nahi duena, egindezala bere buruaz beste, halako apeta badu».Eta hura berpizteko ideia buruan, loak hartu nin-duen.

Lokartu eta pixka batera, Augusto agertuzitzaidan ametsetan. Zuri zegoen, hodei batbezain zuri, eta ertzak sartaldeko eguzkiak ilumi-naturik edo. Adi-adi begiratu zidan eta esan:

— Hemen nauzu berriro ere!— Zertara hator?

— Zuri agur esatera, don Miguel, betiko aguresan eta agindu bat ematera, bai, agintzera, ezerregutzera, nire menturen nibola idazteko agin-tzera...

— Idatzita zagok!— Badakit, dena dago Idatzita. Eta beste zer-

bait ere esan behar dizut, alegia, pentsatu duzunhori, ni berpiztea, gero neronek nire buruazbeste egin dezadan, hori disparate bat dela,areago oraindik, ezinezko gauza dela.

— Ezinezko gauza? —esan nion nik: hori guz-tia ametsetan, noski.

— Ezinezko gauza, bai! Zure kabinetean elka-rrekin hizketan aritu ginen arratsalde hartan,oroitzen?, zu esna eta ez orain bezala, lo etaametsetan, zeundela, esan nizun guk, fikziozkoizakiok, zuk diozun bezala, badugula geure logi-ka eta alferrik ariko dela gu irudikatzen gaituenagurekin nahi duena egiten saiatzen, oroitzen?

— Oroitzen nauk, bai.— Eta ziur naiz orain, lehen bezain espainiar

izanik ere, ez dizula gogoak batere ematen,ezta?

— Ez zidak, ez, gogoak batere ematen.

— Ez horixe, lotan eta ametsetan ari denariez dio gogoak batere ematen. Eta bai zuk baizure herrikideak ere lotan zaudete eta ametse-tan, eta gogoa duzuela egiten duzue amets,baina benetan ez duzue gogorik.

— Eskerrak lotan nagoen —esan nion—, bes-tela...

— Berdin dio. Eta ni berpizteari buruz, esanbehar dizut ez duzula horrelakorik egiterik, ezinduzula nahita ere, edo nahi duzula amets egindaere...

— Baina, gizona!— Batek sor dezake, bai, baita akabatu ere,

fikziozko izaki bat, hezur-haragizko bat bezala-xe, zuk hezur-haragizko gizona eta ez haragi-fik-ziozkoa eta hezur-fikziozkoa deitzen duzunhorietakoa; behin hura hil ondoren ez dago, ala-baina, berpizterik, ez horixe! Gizon hilkor etaharagizko bat, hezur-haragizkoa, airea arnastenduena, sortzea erraza da, oso erraza, errazegiatamalez...; gizon hilkor eta haragizko bat, hezur-haragizkoa, airea arnasten duena, hiltzea errazada, erraza oso, errazegia tamalez...; baina ber-piztea?, ezinezkoa da berpiztea!

— Horixe ezinezkoa! —esan nion.— Gauza bera gertatzen da —erantzun

zidan—, gauza berbera, zuk fikziozko izaki dei-tzen diezun horiekin; erraza da guri izana ema-tea, errazegia agian, eta erraza, berebat, erraz-erraza, gu hiltzea, errazegia tamalez; baina guberpiztea?, ez da jaio benetan hildako fikziozkoizakirik benetan berpiztu duenik. Don Quijoteberpizterik badela uste al duzu? —galdetu zidan.

— Ezinezkoa! —erantzun nion.— Bada, gainerako fikziozko izaki guztiokin

ere gauza bera gertatzen da.— Eta berriro ere amesten bahaut?— Ezin bi bider amets bera egin. Berriro

amestu eta ni naizela uste izango duzun horibeste bat izango da. Eta orain, lotan eta ametse-tan ari zarelarik, eta halaxe onartzen duzu, eta niamets bat naizelarik, eta halaxe onartzen dut,berriro esango dizut orain, lehengoan hainbeste-ko haserrea eragin zizuna: adi, nire don Miguelmaitea, ez ote den gertatuko fikziozko izakia zuzeu izatea, benetan existitzen ez dena, ez bizirikez eta hilik ere; ez ote zaren aitzakia hutsa izan-go nire istorioa eta neurea bezalako beste istorio

batzuk, munduan zehar batetik bestera ibil dai-tezen. Eta gero, benetan hilko zarenean, zeurearima ez ote dugun guk geuk garraiatuko. Ez, ez,ez zaitez asaldatu, lotan eta ametsetan ari baza-ra ere bizirik baitzaude oraindik. Eta orain, agur!

Eta laino beltzean desagertu zen.Hiltzen nintzela egin nuen gero amets, eta

azken hatsa hartzen nuela amesten nuen uneanberean esnatu nintzen, halako bular estualdibatez.

Eta horixe da Augusto Perezen istorioa.

HILETA OTOITZA HITZATZE MODURA

Ohitura izaten da nobela bukaeretan, heroiaedo protagonista hil edo ezkondu ondoren, gai-nerako pertsonaien harrezkeroko nondik norako-en berri ematea. Hemen ez diogu jarraituko ohi-tura horri eta, beraz, ez dugu aipatu ere egingonondik norako joera izan zuten Eugenia eta Mau-riciok, Rosariok, Liduvina eta Domingok, don Fer-min eta doa Ermelindak, Victor eta bere emaz-teak eta Augustoren inguruan azaldu zaizkigunguztiek, eta Augustoren heriotza bitxiagatik zersentitu eta pentsatu zuten ere ez dugu esango.Salbuespen bakar bat egingo dugu, Augustorenheriotza sakonen eta modurik benetazkoeneansentitu zuenarekin, alegia, bere zakur Orfeore-kin.

Hala izan zen, bai, Orfeo umezurtz geldituzen. Ohe gainera salto egin eta bere nagusi hilausaindu zuenean, bere nagusiaren heriotzausaindu zuenean, hodei beltz lodi batek bilduzuen bere zakur espiritua. Lehendik ere bazuen

horrelako eskarmenturik, hainbat zakur eta katuhil usainduta eta ikusita zegoen, saguren batedo beste hilda ere bai, eta gizaseme hilik ereusaindua zen; bere nagusia hilezkorra zelakoanzegoen, ordea. Jainkotzat baitzuen nagusia. Etahura hilda sentitzean, bizitzan eta munduanzuen fedearen oinarriak oro hankaz gora jartzenzirela sentitu zuen bere baitan, eta halako goibe-laldi handi batek bete zion bularra.

Eta nagusi hilaren oinetan uzkurturik, pentsa-tu zuen: «Gaixo nagusi nirea!, gaixo nagusinirea! Hil egin da; hil egin zait! Dena hiltzen da,den-dena; dena hiltzen zait. Eta okerragoa daniri dena hiltzea ni denetarako hiltzea baino.Gaixo nagusi nirea!, gaixo nagusi nirea! Hemendatzan hau, zuri eta hotz, laster ustelduko dena-ren usaina, jateko haragi usaina dariona, hau ezda honezkero nire nagusia. Ez da, ez. Nora joanda nire nagusia?, nora laztantzen ninduena, hiz-ketan egiten zidana?

Bai animalia arraroa gizasemea! Sekula ezdago aurrean duenera. Zergatik ez dakigunean,orduantxe laztantzen gaitu eta ez guk gehienlaztantzen dugunean, eta haren menera jartzen

garenean, orduantxe errefusatzen gaitu etazigortzen. Ez dago jakiterik zer nahi duen, etaauskalo berak ere ba ote dakien. Iduri du bestenonbait dagoela beti, eta ez dagoen horretan,eta begiratzen ari denari begiratu ere ez dio egi-ten. Harentzako beste mundu bat edo izangobailitzan. Eta, jakina, beste mundurik bada, hauez da.

Eta, gainera, oso modu korapilatsuan egitendu hitz, edo zaunka. Guk orro egiten genuen etaharen antzera egitearren ikasi genuen zaunkaegiten, eta hala ere ez dugu elkar ulertzen. Harkorro egiten duenean baino ez diogu benetanulertzen. Gizasemeak orro edo oihu edo meha-txu egiten duenean ederki ulertzen diogu gaine-rako animaliok. Bai baitirudi orduan ez dagoelabeste mundu batean distraitua!... Baina beremodura egiten du zaunka, hitza, eta horrenbidez asmatu du ez dagoena eta dagoenari erre-paratu ez. Gauza bati izena jarri dionetik, ez dugehiago gauza hori ikusten, jarritako izenaentzun, edo idatzita ikusi, besterik ez du egiten.Gezurretan aritzeko, ez dagoena asmatzeko etanahasteko balio dio hizkuntzak. Eta aitzakiak

jarri besterik ez du egiten besteekin edo bereburuarekin hitz egitearren. Zakurrok ere kutsatugaitu eta!

Animalia eria da, ez dago dudarik. Beti dagoeri! Lotan dagoenean baino ez du ematen nola-bait onik edo dagoenik, eta ez beti, batzuetanlotan dagoenean ere hitz egiten baitu. Eta horiere kutsatu ez digu, bada! Zenbat gauza ez diz-kigun kutsatu!

Eta iraindu egiten gaitu gainera! Zinismoadeitzen dio, hau da, zakurtasuna edo zakurkeria,axolagabekeria edo lotsagabekeriari, nork etaberak, animaliarik hipokritenak. Hipokrita bilaka-tu du hizkuntzak. Hain da horrela ezen hipokri-siari antropismoa deitu beharko bailitzaioke,axolagabekeriari zinismoa deitzez gerotan. Etahipokrita egin nahi izan gaitu, alegia, komiko,itxurati, gu, zakurrok! Gu, zakurrok, gu ez baikin-tuen gizonak, zezena edo zaldia bezala, indarrezmenperatu eta domestikatu, geure borondatezegin baikenuen harekin bat, hitzarmen bialdekobidez, ehiza ustiatzeko. Guk bilatzen genionharrapakina, hark ehizatu eta gure partea ema-

ten zigun. Eta hala sortu zen, kontratu sozialbidez, gure partzuergoa.

Eta horren ordainetan horra: gu prostituitueta iraindu egin gaitu! Gu itxurati, tximu etazakur jakintsu egiten saiatu da! Zakur jakintsudeitzen diete barregarrikeriak antzezten erakus-ten dieten zakurrei, hartarako jantzi egiten baiti-tuzte eta itxuratxarki ibiltzen erakusten, atzekohanketan jarriak, zutik! Zakur jakintsuak! Horrazeri deitzen dioten gizonek jakituria, barregarri-keriak antzeztu eta bi hankatan ibiltzeari!

Eta, jakina, bi hankatan jartzen den zakurrakaurrez aurre erakusten ditu lizun eta zinikokibere lotsariak! Halaxe egin zuen gizonak erezutitu zenean, zutikako ugaztun bilakatu zenean,berehala sentitu baitzuen lotsa, eta erakutsitakolotsariak estaltzeko behar morala. Eta horregatikomen dio haien Bibliak, hala entzun diet nikbehintzat, lehen gizonak, alegia, bi hanka gai-nean ibiltzen hasi zen lehenak, lotsa izan zuelabere Jainkoaren aurrean biluzik agertzeko. Etahorretarako asmatu zuten jantzia, sexua estal-tzeko. Baina hasieran bai gizonek bai emaku-meek jantzi bera jartzen zutenez, ez zuten elkar

bereizten, ez zuten beti ongi bereizten sexua,eta hortik sortu dira hamaika giza gehiegikeria,haiek zakurrenak edo zinikoak direla esatensaiatzen direnak. Haiek, gizonek, okertu gaituztezakurrok, beraiek eman digute zakurtasuna, zini-kotasuna, horixe baita gure hipokrisia. Zeren,zinikotasuna hipokrisia baita zakurrarengan,gizonarengan hipokrisia zinikotasuna den beza-laxe. Elkar kutsatu dugu.

Jantzi berdina jarri zuten hasieran gizonekzein emakumeek; baina elkar bereizten ez zute-nez, sexu bakoitzarentzat jantzi desberdinaasmatu behar izan zuten. Galtza horiek gizona bihankatan jarri izanaren ondorio hutsa dira.

Bai animalia bitxia gizona! Sekula ez dagoegon behar duen lekuan, horretara baitago, etagezurretan aritzeko hitz egiten du, eta jantzi egi-ten da!

Gaixo nagusia! Laster lurperatuko dutehorretarako egina duten leku batean! Gizonekgorde edo pilatu egiten dituzte hildakoak, eta ezdute uzten zakurrek edo beleek jan ditzaten!Hartara animalia guztiek, gizonarengandik hasi-ta, munduan uzten duten gauza bakarra gera

dadin: hezurrak. Pilatu egiten dituzte hildakoak!Hizketan egin, jantzi eta hildakoak pilatzendituen animalia! Gaixo gizajoa!

Gaixo nagusi nirea!, gaixo nagusi nirea!Gizon bat izan zen, gizon bat besterik ez, gizonbat soilik! Nire nagusia izan zen, ordea! Eta zen-bat gauza ez zidan zor, hark hala uste eta pen-tsatzen ez bazuen ere!... zenbat! Zenbat gauzaez ote mon erakutsi nire isiluneekin, nire milika-dekin, hark, bitartean, hitz eta hitz eta hitz egi-ten zidalarik! «Ulertuko ote didak?», esan ohizidan. Horixe baietz, ulertzen nion, bai, bereburuari mintzo zitzaiola hitz egiten zidanean, etahitz eta hitz eta hitz egiten zuen. Bere buruarimintzo zitzaiola hitz egiten zidalarik, bere baitanzegoen zakurrari hitz egiten zion. Neuk iraunara-zi nuen bizirik haren zinikotasuna. Bai bizimoduzakurra izan duena, bizimodu zakurra benetan!Eta a zer zakurkeria edota, hobeki esan, a zergizonkeria, horiek biek egin diotena. GizonkeriaMauriciok egin diona; emakumekeria Eugeniakegin diona! Gaixo nagusi nirea!

Eta hona orain hemen, hotz eta zuri, geldirik,jantzita, bai, baina hizketarik gabe, ez kanpoko

ez barrukorik. Honezkero ez dauka bere Orfeorizer esanik. Eta Orfeok ere honezkero ez dizubere isiltasunarekin zer esanik.

Gaixo nagusi nirea! Zer izango ote da orainhartaz? Non ote dago haren baitan hitz etaamets egiten zuen hura? Han goian beharbada,mundu garbian, lurreko ordeka altuan, oro kolo-re garbizko lur garbian, Platonek ikusi bezala,gizonek dibinoa deitzen dioten hark; lur azal har-tan, nondik erortzen baitira harri bitxiak, nonbaitaude gizon garbiak eta purifikatuak aireaedan eta eterra arnastuz. Hantxe daude, bere-bat, zakur garbiak, San Hunberto ehiztariarenak,Santo Domingo Guzmangoarena, ahoan zuziaduela, San Rokerena, zeini buruz eta haren iru-dia seinalatuz hala baitzioen sermolari batek:«Hara San Roke, bere zakurtxo eta guzti». Han,mundu garbi platonikoan, ideia haragituen mun-duan, han dago zakur garbia, zakur benetan zini-koa. Eta hantxe dago nire nagusia!

Nire espiritua purifikatzen sentitzen dutheriotza honen, nire nagusiaren purifikaziohonen ondoan, eta baita hura azkenean deseginzeneko lainorantz jotzen ere, laino horretatik

sortu baitzen eta laino horretara itzuli —Orfeoklaino beltza hurbiltzen sentitzen du... Eta nagu-siagana doa saltoka eta buztanari eraginez—.Nagusi nirea! Nagusi nirea! Gaixo gizona!»

Domingo eta Liduvinak jaso zuten gero zakurgaixoa bere nagusiaren oinetan hila, nagusiabezalaxe garbi eta laino beltzean bildua. EtaDomingo gizajoa, hura ikusirik, hunkitu egin zeneta negarrari eman, ez dakigu ongi bere nagu-siaren heriotzarengatik ala zakurrarenagatik,nahiz eta segur aski leialtasun eta fideltasuneredu zoragarri hura ikusita egin zuen negar. Etaesan zuen:

— Esango dute berriro ere penaz ez dela inorhiltzen!