Upload
others
View
9
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
MISION WANCA
Perú, 2010
Hecho el Depósito Legal Nº 2010-05146
1000 ejemplares
Primera edición: abril del 2010
GRAFICA PALOMINO
Jr. Amazonas 311 - 765375Huancayo
(
Primera edición, abril del 20101000 ejemplares
MISION WANCA
Av. Giráldez 304 Of. 205Huancayo , Perú
perro Anciano
El anciano ya no puede caminar.
A a
Allu Auquish
jugar
águila
luz
olla
porongo
ama
rojo
yuyo
gente
ausay manca puca
anca wacuy shita
Auquishca puliyta manañam atipanchu.
acchi cuyan nuna
1
cutiycamü. Chaynu liyaptinshi ishpanäluptinjacha-jachap shun´unman yaycula. Chaymanyaycunanpäshi nisyu-nisyu mishicunapatrunnin satanashpa ñaupäninchuwillanacuyalcäñä imacta lulashantasi. Chaymishicunap chaupinchüshi mishinsi balaquïruläwillapacuyta allaycuyäñä: “Ya´acta manammayanniquisi iwalamanquimanchu. Ya´amcanachallan nunäcunacta pilyalcachil lluyalanacächí. Chaymá mishi cay” nilichaycachacuyan. Niptinshi mishi-masincuna:“Anmi ichá sumä sumä cacullanqui” nilalawácuyalcanlä. Parti´agälaycachachicuyalcan cushicuypi canpis.
Chayta uyalilculshi wayapaca “cananwasicta chämuchun jinalla” nishtin walminmancuticamun. Chaychu chänanpäshi mishi´amana imasi limänuy sunsuycachayäñä.Jinayätash cuncanpi chalalcul nicuyan: “¡¿Amsinbirwinsächun pilyachicamanquiman?!¡¿Jinaculcul´a gälañanquilächun cansi?!” nil,cuncanta pichaman iwilcul wicapälun mishictá.Duyñunta piruy gatucta cachishanpam mishi´abïdanta apachicülun.
40
´ ´ ´
´ ´´
´ ´
´
´
´´ ´
´
maguey vomitar
no sé
barbecho
cabello
mañana
a mi papá
a mi pueblo
blanco
lugar silencioso
primero
Esta persona está vomitando mucho.
Ä ä
Äla Ätuy
äli wälaman yulä
äray taytäta chunyä
ächa malcäta wamä
Cay nunam alli-allicta ätuyan.
2
trägächun nimanquichun?! ¡¿Iman cay-nilätayanunayquipä?! ¡Licay´ari imam caywachacuna, achucuna!” nil supay fisyuntajulucuyan.
Chaynu ringay-ringayta lulachiculculshi,chay wälá yacuctapis cülallal, micuynintapistuqui-tuqui limpiullactalä mancanmanjitaycücuyan. Jinalculshi quillpacushallactaläyanacuyanpis “yan´alcha ima anlapisyaycülunman” nil.
Chaynayaptinshi mishin´a tullpapuncunchu jitalaycachayan articta mana imasilulänuy. Chaypïshi anla satanash´a walmicajuc-läducta licalcushancama jitaycülun wäcaacacta. Jinalculshi mishi´a sunsulayan.
Chaypishi chay tardi cumisyun wayapanyalunan cayaptin apuray-apuraypa sirbiycula.Chaychüshi lätunchu talïlun wäca acacta.Chayta talïlulshi lätuctasi chapiycul walmintacamacäcuyan: “¡¿Manachun tuquictayanunquiman wasillachu anchalayal´a?!” nil.Nilculshi: “Canan´a mijur licushä cada bis,cada bis caynu anlan chulcucushactamicayächimänayquitá,” nin.
Nilculshi rasunpa liyan mana imaypis
39
´
´´
´ ´´
´
´ ´
´ ´´
´ ´
vatea bayeta
orgulloso
parte ondo del río
pide ayuda
cebolla
está baveando
azotar
Jacob vendiendo su bayeta está muy orgulloso.
B b
Batya Bayta
Baytacta lanticulculmi Jacob balaquïrucacuyan.
balaquïru sibuylla Jacob
bädun bäbayan
bälicuy sumbay
3
MUTU LINLI MISHI
Juc walmipashcuyay mishin capula.Chay cuyay mishinshiacashninta juc-punsuwacäpuñä. Chayrabyapïshi mishictáchänacuycul linlintamutülun, ñaw-ñawyayäta. Chaynumutüluptinshi:“¡ Cananmi canancacunqui! ¿Linlïtachunya´actamutucamäñanqui?” nil bingacuyta pinsacuyan.
Nishtinshi walmica yanucuyaptinläduncunachu taplaycachayan. Chaychüshiwalmica mana licashan-camallayanucushancäman imapis anlacunactajitaycülun. Walmica manash tantianchu.Jinalshi pay´a yanuy-yanuy cayan.
Chay tardi wayapanta alaycuptinshi,micuyal plätunchu anlacunacta talicuyan.Chayshi shun´unsi timpucuyaptin: “¡¿Caynüta
38
´
´
´ ´ ´´
´
´´
Cerdo Gusano
cuello
está moviendo
bosta
buho
vé
golpea
despierta
erupta
grueso
El cerdo está pisando la bosta.
uno
dame
pero no
C c
Cuchi Culu
Cuchim calcacta jaluyan.
cunca tucu licchacun juc
cuyuyan lican cacyan umaytac
calca tacan lacta amatac
4
nacayaptin juc uchucta mana munayätacachuchicuyan. Chayshi ishcay quimsactauchüta cachülul pampäman lawacacäluluchpiycuyan.
Walminñatacshi achca nunacunawanwayapanpa muyülïninchu manchapacüshalicapäcuyalcan. Allinta licapaycunanpäshiringüpa cäran pasa-pasaypi pucayäsha cayäñäallunpis walcacacüsha. Chay allunpis yana-yanash cayäñä. Chayta licälulshi walminshun´ullanchu nicun: “¿Imapïtan picha watañacasaracusha cayalpis mana allun yana cashantalicalächu?” Nilshi allinpacunanta licapayanllapan nunacunäwan. Chaychuallinpacüluptinshi nin: “Cay puchünintayan´allapis chulacushä ishyaynin cutipäluptinyapa uycunäpä” nil.
37
´´
´
´ ´
´´
´´ ´
´
´
´ ´
mosca puente
al frente
hijo
choza
cerdo
bajo
corta
mucho
hilar
resbalozo
Muchos cerdos están cruzando por el puente.
Ch ch
Chuspi Chaca
chimpa cuchi achca
chuli pacha puchca
chuclla cuchuy lluchca
Achca cuchicunam chacanpa chimpayalcan.
5
Chayshi chacwashca: “Picha sulpam yalun”nin. Chayshi ringucunaca chunca sul illaynintajululcul: “Cay lluypa uycallämay” nin.Chacwashcäñatacshi cushishalä quimsa aptiuchucta puchupaycülun. Chayshi ringucunacushisha uchun malapacüshalá licuyalcanpis.
Chaypïtash Ayacucho malcactalipäcunanpä cärRucta alcacuyalcan. Chaychumicanäcuyaptinshi ninaculcan: “Má, rütalantishanchicta micucuycushun, tuquipu´ushañam cañäpis.” Nilshi uchütapapilninwan pichaycul balaquïrulä micuytaallacuycun. Chaynu cachucuyalshi ringucapampäman lawacacälun “ Uuuujjaaaauuuuujjjaaaa!” nishtin. Walminñatacshimanchäsha licapayllaman camälun. Chaynumana shalcuyta atipal anchaycachacuyaptinshiwalmin: “¡Imatan pasällan! Umanmuyüluptinpischa raspujayta munacuyan. Má,jampishäri.”
Nilshi jatun librunta chalalcul ashicuyanchay ishyaypa ima allin cashantapis.Chaychüshi niñä: “Chay uman muyüluptinraspujay ishyaypä mishqui rüta micuymi allin”nil. Chay niyäta licalculshi wayapan shalcuyta
36
´´
´
´´
´´
´´
´
´´ ´ ´
´
´´
´
pie diez
rabo
chacra
hembra
corral pierna
dónde
crudo ceniza
hueco
Ayer diez vacas de su corral a la chacra.escaparon
quizás no
Ch ch´
Chaqui Chunca´
Anyanmi chunca china canchanpichaclaman ayicula.
´ ´ ´
´
6
que será
uywach´
imach´
manach´
uchcu´
uchpa´
cachpa´
maychu´
capchu´
cancha´
china´
chacla´
chupa´
será animal
Juc Ringup cuintun
Huayucachi malcachüshi lünis fïryamuyunchu waquin nuna lanticulcan,waquincunañatac lantishtin pulipäcun.Chaychüshi juc chacwash uchucta lanticuyäla.Juc ringuñatacshi walmintin puliyalcälamanyapïta lluy licashtin, jatun ritratu julucunchalapacüsha imalä canpis. Jinayalshi uchuctalicälul walminta nin: “¡Ima mishqui mishquirütatan caychu cayäñä!Má, lantïshunmicunanchicpá”. Nilshichacwashcämanashuycálil: “Mamay,¿ima rütam cay?” nin.Chacwashcäñatacshiasishtin: “Uchum cay”nin. Niptinshiringucunaca:“¿Imaniyämanquim?” nin.Chacwashc ñatacshi piñatyäshaña nin:ä“Uchum. ¿Manachun lisinqui?”Ringucunañatacshi mana intindil: “ Má,lanticaycamay´ari. ¿Aycapmi yalun?” nin.
35
´´
´ ´
´´
´
´´
´
´ ´
dedo
gratis
daño
infecta
ropa
calor
velar
David se hizo infectar su dedo con el calor.
D d
Dïdu
dinbaldilla müdana David
däñun calday
dispïlay sindicuy
Davidmi dïdunta caldaycäwan dispïlachin.
7
alaläcuycäwan säcupacüsha punchupacüshabujandapacüsha imalä liyälapis. Chayshiwayapaca lupacayämuptin acachácuycäwansüdashtinña caminüta licuyan. Jinalshiallacuycun bujandanta, punchunta, säcunta,chumpanta llushticuyta. Chayshi inticawaywäta nin: “Licay´ari, ya´a manamyan´allachu limacú; lluy müdanantalluchucächí, jucllap jucllap manacallpanchacullal imalä canpis” nil. Nilculshi“Am´a yan´almá alli callpayü-tucunqui” nilquiquintapis ruydupäcuyan imalä canpis.Niptinshi waywaca jucmanyäsha wallïsha“Cananmi ichá gänämanqui. Jamallá,liculläsha” nil tiracun.
Chayshi lluy jachacunactapis yan´alyan´al pücalcul pücalcul shincanuy wicmancayman tupacacul tupacacul mayu lulictaji´acalpun.
34
´ ´´
´
´
´´
Francisco con su faite me está bronqueando.
F f
tipo de látigo
inteligente
fisiu-sapa afanacuy
falsiyay
Faytinwanmi Panchu falsiyäman.
Fayti
afán
falsear
8
pücayta allacuycun. Chayshi wayapäñatac:“ ¡Jesús, Jesus rindyus päri! ¿Imacäñatan caywaywa? Isisí, isisïpaña pücacayälläman,”nicuyan. Chaynu alaläcuyaptinshi wayapacaashwanpaña säcuntapis butunacülunpunchunwanpis sumätalä aytupacülun,bujandapacülun imalä canpis. Chaynujinapacüluptinshi waywaca yapañatacpücachacun: “Cananmi ichá lluytallushtïchishä” nishtin. Ñatac wayapäpapunchun´a manash laplapyanñapischu. Chaynumana atipaculculshi wallïsha rabyäsha cuticun“Canan, má, cachamushä intïta” nil.
Chaychüshi waywaca rabyasha intïta nin:“Canan, má nila, amñatac liy” nil. Nilculpis“Amlächuchatipälunquiman ya´apismana atipayapti´a”nilshi ruydupäcuyan.Chayshi inticaasiycachashtinlä: “Má,canan ya´actamlicamanqui” nin.Chayshi inticaallillapïta lupaytaallacuycun. Chaychu wayapäñatacshi
33
´
´´
´ ´´ ´
´
´ ´
´
bastón el que ara
charlatán
garrocha
yegua
ambicioso
mil
vamos ha leer
El gañan está trabajando con sus toros chispeados.
G g
gäla läga
garucha
gïwa
walanga
lïgishun
Garuti Gañan
Gañancämi shirga wäcanwan ärayan.
9
Intiwan Waywa
Unayshi intwan waywaca pasyayalcä-shanchu tincülälin. Chaychu jucwayapañatacshi alalaptin wayra-wayrallamalcanta säcupacüsha punchupacüsha liyäña.Chaychüshi intïwan waywacaburlapanacuyalcan mayannin callpayu-camacapäcushanpïtapis. Chaynulimayalcäshanchüshi rasunpa quirichinacälälin.
Chayshi waywaca rabyasha: “Má,¿mayanninchicshi mas callpa-sapa canchic wicnunäpa punchunta säcunta lluchünanchicpä?”nin. Chay niptinshi intïñatac: “ Yan´añacham´a; manam atipanquimanchu” nin. Niptinshiwaywaca: “ Amllapïtá ya´a mas callpa-sapamcayá. Cananmi mayan cashätapis licamanqui.Ya´apá ¿imallamá? Rätullam chay punchuntasäcunta lluchucächishä” nin.
Chay niptinshi intica waywäta nin: “Mánila, canallan lluchüchimuy´ari rasunpacallpayu cashayquita licanacpä” nil. Niptinshibalaquirulä waywaca rasunpa licuyan.Chaychüshi alli-allicta callpanchaculcul
32
´ ´ ´
´ ´´
´ ´
´
´
´
´
´
sol palo
pudre
nudo
dos
bién
buscar
su hermano
mujer
piedra
boca
Dos palos están pudriendo.
I i
IluInti
ismun allin walmi
isqui ashiy lumi
ishcay tulin shimi
Ishcay ilum ismuyan.
10
¿Imallash aycallash?
1. ¿Imallash aycallash?
Wayunllanta pushamaptiqui´a maytapis lishämi.
2. ¿Imallash aycallash?
Uchuy nunalla piña piñacha.
3. ¿Imallash aycallash?
Sïda cämallachu puñucun.
4. ¿Imallash aycallash?
Juc machaymi nin: “Ya’allawamni nuna-tucunqui maychüpis.
5. ¿Imallash aycallash?
Suma puca puca lumichanülla mana chalalcuytaatipana.
1. yacu 2. uchu 3. añäru llicantin 4. shimi 5. shansha.
´ ´
´ ´
´
´ ´
´ ´
´
´ ´
´´
´ ´
´ ´
31
era higos
era mis casas
se secó
el que mata
pastor
Mi bulto en mi casa se ha secado mucho.
Ï ï
Ïra Ïgus
ïra
ïgus
wasïcuna wañuchï
ipïta michï
chaquïlun
Wasïchu ipïmi isisïpaña chaquïlun.´
11
a mi bultohigos
Hay otras letras del alfabetocastellano que a veces seprestan en el quechua.Mayormente se utilizan ennombres de personas o delugares.
E eEdgar
H hHerlinda
K kKevin
O oOrcotuna
V vVillanueva
X xXerox
Z zZacarias
30
Otras Letras
maíz echar
cura
criticar
perder quejar
Está echando agua de ajenjo para curar.
J j
jampiy auja
jamuyay
jitay
ajinju
quijay
Jala Jillpuy
Ajinju yacuctam jampinanpa jillpuyan.
12
ajenjo
aguja
29
Porque le pegaron a nuestro padre narizónestá con las ganas de llorar.
[laquityä]
corazón arenilla
mil
zorro
nariz
vergüenza
pegar
nudo
cintura
baja
llorar
Sin asapa taytanchicta ma aluptinmiwa ay wa ay shun uyu cayan.´
walan a
ji alpunmu upin ay
wi awma aysin a
atua uwa ayshun u´
sapo oído
cascara subir
llevar
jugaron dando vuelta
El oído del sapo es pequeño.
L l
Lacha Linli
lumi alan ishpilcun nil
luychu ilu chutal
lapyay ulu ausaculcun muyul
Lachap linlin uchuyllam.
apalcun
13
piedra diciendo
cerrotirarle lapo
venado palo jalando
28
negro agua
variedadde insecto
arco iris
uno solo
esto
come
pastorea
El agua sale del manantial.limpio
cocina
mata depapa
sale
Y y
Yacuca chuyallam pucyupi yalayämun.
Yana Yacu
yanuy ayan maymi tacay
yula ayawantu micuy
yalun tulumanya cayta michiy
jucllaylla
puñeteallama dónde
tela de araña sandalia
suave
sombra
triste
luna
dinero
tierra
tapar
instrumentopara tejer
No puede caminar porque su sandaliase están resbalando.
LL ll
LlanquiLlica
llampu quilla allpa
llantuy allay quillpay
llaqui illay callwa
Llanquin llampüluptinmi mana puliytaatipanchu.
14
cosechartuberculo
27
walmi
WishlaWayunca
away aw
wayta awin ananáw
wacuy tawa alaláw
Walmica wishlanwanmi wawinta wipyayan.
mazorca colgada cucharón
mujer
flor
porongo
tejer en telar
marchita
cuatro
si
me duele
que frío
La mujer le golpea a su hijo con su cucharón.
W w
olla mano
barro
dulce
susto
está pujando
mujer
echar culpa
masticarsin diente
La olla lo negreó a la mano de la mujer.
tú
es hueso
es bonito
M m
Manca
mitu amayan tumpay am
mishqui camacay tullum
manchay walmi llumlluy tuquishllam
Walmip maquintam mancaca yanatälun.
tampa
Maqui
15
pelo enrredadoterminar
26
ichu empollar
ichu
oro
empollar
está soplando
hacer bulla
dónde
zorro
nuevo
adivino
En medio del ichu el zorro está durmiendo.
Ü ü
Üllay
pücayan atü
üru lüyay
üllay licacü
Üshap shun unchümi atüca puñülun.´ ´
Üsha´
´
mushü´
maychümi´
Üsha´
fuego gente
duro
no
caliente
asustar
vas llevar
color rojizo
va
su piedra
su animal
La persona se calienta con fuego.
dijo
dolor
dígame
N n
Nina
nila ana manchay lin
nanay manam lumin
nimay unu anta uywan
Ninawanmi nunaca unupacun.
apanqui
Nuna
16 25
cabeza oveja
piojo
olluco
su basura
rojo
tímido
menudo
picaflor
Cuando el piojo entra a la cabeza de la ovejase desnutre.
U u
UwishUma
uta mujun chunchu
usa amun chusu
ullucu puca inchu
Uwishpa umanman usa yaycuptinmi umpun.
su semillapellejo
ojo delgado
estómagomovido
nariz chata
sufre
pedir
crece
muere
El hombre de nariz chata jala palo de su ojo.
Ñ ñ
ñati mañay
ñacay
wiñay
wañuy
Ñawi Ñañu
Ñatuca ñawinpi ñañu iluctam chutan.
ñatu
1724
pan buho
grande
manta
neblina
estátemblando
estácociendo
turbio
estaratento
listo paraagarrar
listo paracomer
Está esperando listo para comer .pan
fogón
lluvia
voltear
T t
Tanta Tucu
tullpa jatun catcayan uyat-uyat
tamya cata chalat-chalat
ticlay pucutay putca micut-micut
Tantactam micut-micut alcayan.
utcayan
puerta hilo
terrenodescansado
neblina
cinco
llevar
su bulto
ciego
algo deromperse fácil
mariposa
Cinco mujeres están hilando en la puertade la casa.
del animal
P p
Puncu Puchca
pulun apay apla uywap
pucutay ipin ilup
picha ishpin iptu allup
Picha walmicunam wasip puncunchupuchcayalcan.
capllu
18
del tronco
del perrosube
´
23
palo de hilar pantunfla
palo
cuy
El ratón lo mascó la pantunfla.
venga
levantate
su nombre
Sh sh´
aca hś
Ucushmi shucuyta cachülun.
a hnuś
´´ ´
Shucuy´Shucshu´ ´
retírate combinación decolores grandes
animal salvaje burro
roto un pedazo está oliendo ratónucushmushmuyan´asha´shutin´
ushu´shalcuy´
allash´cashpi´ashucuy´shamuy´
19
luna diente
tres
hoja redondade la coca
faldear
ancestro
triste
bonito
vas a morir
sandalia
luz
El mismo abuelito muy triste esta jalandosu diente.
Qu qu
QuiluQuilla
quimsa auquillu wañunqui
quintu llaquisha llanqui
quinlay tuquish achqui
Quiquin auquillunmi llaquisha quiluntachutayan.
22
boca uña
busca
desperdiciode la lana
silba
intestino
enfermo
bonito
tarilla
El borracho no puede silbar por quees bigotón.
yuyo
borracho
Sh sh
Shimi Shillu
shapu ashuti wishyan uywactash
shita ashin tuquish
shinca ticshi ishyan tanquish
Shincaca shapu-shimi calmi manawishyayta atipanchu.
allashquiperritobigote a animales dice
20
trompo
hacia la troja
onda
niños
me estáestorbando
colorchispeado
intocable
Ricse está cuidando su trompo.
intrumentode viento
R r
Rumbu
rüja waraca jirga yawar
rüjiman urucuna yungur
ribityay iridayäman irqui
Ricsim rumbunta ama-pacha niyan.
shirgabrujo
coser alrededorde una prenda
frazada sangre
21
raíz delincuente
está riendo
está jugando
panzón
cal
oscuro
desata
tú también
oveja nomás
este también
El ratero metiche riendo se murió.
difícil
largo
patea
S s
Sapi Suwa
sasa asiyan iscu ampis
suytu ausayan uwishllapis
saytan pata-sapa caypis
Suytu shimi suwaca asiyalmi wañucun.
aspa
pasquin