Mrví llvrd - aelg.gal · mente, nas súas propias palabras, pola guerra. Unha nenez acuguladadelembranzas,comarpresentenoseucontorno,no seu avó mariñeiro; o mar que traía barcos

PAG: NO7SR01 -- EDI: NOV07

revista das letras 442

Cada quen reacciona á súa maneira.A min non me dominou un prontohistérico. Foran demasiados corentaanos de espera, case corenta anos devidas disgregadas, desmembradas detantos amigos mortos, de tantosafectos interrrompidos, de tantasxentes torturadas e encarceradas, detantas aspiracións tronzadas, de tantaangustia, de tanta iniquidade. Odictador, por fin, non era inmortal,aínda que case o tiñamos pensado

mARIVÍ vILLAVERDe

Suplemento de 0 Correo Galego qua aparece os xoves.Coordinacion, A.R. Lopez e Soedade N o ia. Deseño,Anton Lopo.Maquetación, Carme Botana.Fotografía Chico Miras.E-mail: [email protected]

Mariví Villaverde

PAG: N07SR02 -- EDI: NOV07

A historia enprimeira persoa

2 O Correo Galego 7/11/02 O Correo Galego 7/11/02 3

MARÍA VICTORIA VILLAVERDE ERA AÍNDA UNHA NE-NA CANDO SUFRIU O SEU PRIMEIRO EXILIO. FORAUNHA FUXIDA A FRANCIA, IDENTIFICADA CON PA-SAPORTES FALSOS, PARA ATOPARSE CO SEU PAI,O DEPUTADO E ALCALDE REPUBLICANO EN VILA-GARCÍA, ELPIDIO VILLAVERDE. NESE EXILIO COÑE-CE A RAMÓN DE VALENZUELA. SÓ DOUS DÍAS ESTI-VERON XUNTOS ANTES DE QUE MARIVÍ EMBARCA-RA NO ‘MASSILIA’ CARA A BOS AIRES. CINCO ANOS,ENTRE CARTAS QUE CHEGABAN CANDO CHEGA-BAN, TARDARÍAN EN VERSE. DAQUELA, ELA DECI-DE DEIXAR A SÚA FAMILIA EN ARXENTINA E VOLVERA GALICIA PARA, NO 1949, INICIAR O QUE SERÍA OSEU TERCEIRO EXILIO QUE A LEVARÍA DE NOVO ABOS AIRES. HAI UNS MESES A PROPIA MARIVÍ, HO-MENAXEADA HAI UN ANO NO CONGRESO DO EXILIOEN PONTEVEDRA, QUIXO RELATAR EN PRIMEIRAPERSOA AQUELES TEMPOS. A ESCRITORA E AMIGAPERSOAL DE MARIVÍ, MARGA ROMERO; A TRADUC-TORA DA SÚA OBRA ‘TRES TEMPOS E A ESPERAN-ZA’ (EDICIÓNS A NOSA TERRA, 2002), ANXOS SUMAIE A XORNALISTA MARIA LAXE –QUE ACHEGA PARARDL UNHA LONGA CONVERSA COA AUTORA– CON-STRÚEN AS PÁXINAS DESTE MONOGRÁFICO CONS-CIENTES DA IMPORTANCIA DE QUE AS MULLERESESCRIBAN A SÚA PROPIA HISTORIA: SE HAI POU-COS LIBROS DE MEMORIAS, OS DAS MULLERES SE-GUEN A SER UNHA EXCEPCIÓN.


Mar,amor

e exilio


ela, que non se ten por escritora, sentiu a necesidade de contar oque vivira, quizais os tres tempos máis importantes da súa exis-tencia. E principiou relatando a infancia decapitada prematura-mente, nas súas propias palabras, pola guerra. Unha nenezacugulada de lembranzas, co mar presente no seu contorno, noseu avó mariñeiro; o mar que traía barcos de guerra e de pasa-xeiros, dos que baixaban homesdeuniformeedeestrañas indu-mentarias; o mar que arrolaba os baños de sol do verán, os pa-seos coa súa amiga Ánxela; que ficaba como pano de fondo ecomo escusa para exhibir os traxes de baño e as novas modasdos veraneantes e que presenciou a chegada dunha novamoralcoutadora e hipócrita. O mar que lle deu abeiro ó seu pai, que foio camiño que a levou ós seus tres exilios: o primeiro a Francia eos dous seguintes a Bos Aires. Quizais por iso ela dixo nalgúnmomento da súa vida que o mar, ‘‘tan pracenteiro no verán e tandesacougado pero fermoso no inverno’’, fora a súa primeira per-da importante.

Falaba, sen dúbida, da perda da súa propia infancia, tan cheade lembranzas e de momentos felices, de loitas contra as teclasdo piano e de horas vagarosas entre as sombras dun salónondemoneaban butacas tapizadas de veludo. Un tempo que estivomarcado polas xuntanzas na súa casa, pola discusión, pola acti-

vidade política do seu pai, alcalde de Vilagarcía de Arousa e de-putado a Cortes en 1936 por Izquierda Republicana. Lembra aproclamación da II República, os mitins na vila, a campaña elec-toral, a loita política, o malestar e a desconfianza, o arrefío dasamizades, os cambios nos costumes e o Alzamento militar.

Coa guerra chegou un tempo novo. A infancia volveuse es-pectadora de terrores, de berros nas rúas, de himnos fascistas,de lume na noite, de xente a bourear nas portas, de mortos nosfoxos, de horas diante da radio,deespera...Nunca llemarcharíada cabeza tanto medo porque o viviu paso a paso, dende dentroda súa familia, dende a ventá da casa da Rotonda e dende oagocho na casa da avoa. E tamén lle cumpría contar todo iso,para fixar a memoria e para que todo o mundo soubese de tantaatrocidade, mesmo os seus propios fillos.

E o mar sería ocamiñodesaída.Ela tiña14anos.DendeVigo,nun cargueiro inglés e con pasaportes falsos, fuxiucoasúa fami-lia seis meses despois de marchar o seu pai, ata Marsella. Den-de Marsella a París e, de París, a Bordeos, a Orleáns, a Guet-hary. Tres anos de exilio en Francia que marcan o comezo dunterceiro tempo: o tempo do amor e da vida con Ramón de Valen-zuela. El, o escritor, na súa obra Era tempo de apandar, dicía fa-lando dela: ‘‘Estivemos un anaco falando e gustoume. Acompa-ñeina a mercar unhas cousas e gustoume máis. Despois acom-pañoume ela deica a Gare Saint Jean para comprobar a hora dotren e naquel paseo gustoume moito máis... Este amor aíndamedura con tanta forza como naquel intre’’.

Dúas veces. Víronse dúas veces e abondoulles para saberque sería para sempre. Era daquela o ano 1939, comezaba a IIGuerra Mundial e ela marchou coa súa familia para Bos aires,noMassilia, nunha desagradable travesía que duraría 18 díaseon-de coincidiu con Arturo Cuadrado e Amparo Alvajar. Ramónquedaba en Francia, ás ordes do coronel Quesada, xustocandoestaba a piques de embarcar para México. Detivéronodespoiseestivo preso en Biarritz antes de ser entregado ósespañoiseen-trar no cárcere de San Sebastián e, por fin, no de Ávila. Conde-nárono a morte e máis tarde a vinte anos e un día... Estivo inco-municado o tempo suficiente como para facer amizade coascascudas, poñerlles nomes, escribir poemas na porta da cela eborralos coa sola do zapato, estrañala a ela sabéndoa a salvo.

Cando embarcou para Bos Aires ela tiña 16 anos. Ó pouco dechegar enfermou gravemente do pulmón. Botaba o tempo es-coitando música, camiñando ata unha praciña situada a tres-centos metros da casa na que vivía coa súa familia, levaba un li-

bro e lía. Repouso. Deitábase durante dúas horas sen falar, senler, sen poder facer cousa ningunha... Era duro, pero aíndanovaela aturaba o que lle botasen. Tiña moitas ganas de vivir. O es-pacio físico que habitaba estaba limitado polasúadoenzae,ma-lia recibir visitas de bos amigos, como o actor Alberto Closas, vi-vía pendente de Ramón, das súas cartas, que comezou a recibiró pouco tempo de lle levantaren a incomunicación no cárcere deÁvila. Afortalaron a súa relación coa correspondencia e ela aín-da garda un caderno no que anotaba o día en que recibía cartade Ramón e o día en que ela lle escribía a el: cartas que ían ecar-tas que viñan. Os dous estaban presos: el no cárcere e ela nasúa enfermidade. Pouco a pouco foi ampliando o seu territorio,ía ó cine, mesmo fixo un curso de encadernación artesanal, ospaseos eran cada vez máis longos. El saíu do cárcere, pero eraunha liberdade vixiada que non lle permitía ir moi lonxe da súaresidencia, escribiulle a Mariví pedíndolle que volvese a Galicia.E ela aceptou.

De novo o mar, desta vez camiño de reencontro. Nunca antesse separara da súa familia, e menos da súa nai, sempre valoro-sa, sempre conciliadora, a quen os fracasos lle abrían novas es-peranzas. A súa nai díxolle: ‘‘o único que che pido é que ti vaias,pero se chegas alí e non é o que ti pensas, queécapazquenonosexa, pois vés no seguinte barco e aquí non pasou nada, nonvaias pensar que estás obrigada a confirmar iso como algo defi-nitivo’’. Ela, sen embargo, non tiña ningunha dúbida sobre o seufuturo con Ramón, co que se atopou o día de Nadal de 1944 naestación de Redondela. Casaron o 22 de febreiro do ano seguin-te en Vilagarcía e instaláronse en Noalla, onde Ramón se puxe-raa traballar nunha explotación de arxila que era do pai de Mari-ví. E entón comezou o auténtico exilio: ‘‘vivín case cinco anosnaquela Galicia orfa de liberdade, de xustiza, de cultura. Chea,por outra banda, de represión, de fame, de anguria, de medo.Sentinme autenticamente exiliada por vez primeira’’. Exiliadanopropio país, que quizais sexa o exilio máis doloroso, pero conRamón á beira. Para ela Galicia non tiña sentido sen el.Nesta te-rra de difíciles reencontros, de vivencias desencontradas, deamizades esmorecidas, acepta a imposibilidade de recuperaros grandes afectos de antes da guerra. Por riba, as barreiras so-ciais, os meniños a pedir polas portas, o luxo ostentoso dos no-vos ricos, o desleixo xeral ante o estraperlo, o abandono das es-colas, a represión, a perda das ilusións da infancia. Coutada a li-berdade de movementos de Ramón, e contida necesariamentea rabia dos dous, o matrimonio non aguantou moito tempo e pro-curou un novo exilio. Desta vez xuntos e, de novo, co mar comocamiño. Na despedida, coa ría acariñada polo sol, dixéronlles:‘‘Que poidades volver!’’.

Volverían cando todos recuperasen a esperanza. Pero, na-mentres, transcorreron anos de estadía en Bos Aires,acurtandoa distancia que os separaba da terra coa actividade política ecultural, coa súa vinculación á Federación de Sociedades Gale-gas e ós exiliados galegos –Blanco Amor, Laxeiro, estarían moipreto deles– e coa participación en representacións teatrais.Ramón de Valenzuela escribe, dá conferencias; Mariví Villaver-de, lonxe xa aquela doenza que case a impedira na súa primeiraestadía en Bos Aires, encárgase da economía familiar, ademaisde colaborar no xornal Galicia e desenvolver a súa actividadecomo actriz ó lado do seu home e do seu fillo máis vello. E, porfin, é tempo de regreso, que ela mesma nos conta nun epílogoque corenta anos despois engade a estas memorias. Tempopois de regreso e tamén de devolverlles ós protagonistas osseus nomes verdadeiros: ó home, ós familiares, ós amigos e ásamigas. Recuperan a identidade que perderan alá por 1962, naprimeira edición desta obra, escrita en Bos Aires aínda en tem-pos de medos e silencios.

aNXOS sUMAi


A muller que narraos seus exilios


CANDOFALADOSSEUSTRESEXILIOS,MARIVÍVILLAVERDETRANSMITEOESGAZAMENTOQUELLEPRODUCIRON.ESASTRESTRAVESÍASENBARCOSDECARGA,COMERCIAISOUDEPASAXEIROS,NO‘MASSILIA’OUNO‘ALCÁNTARA’,DIVIDENASÚABIOGRAFÍA,AAPAIXONANTEHISTORIADESTAESCRITORAQUE,ATRAVÉSDASÚAMEMORIA,NOSAXUDAACOMPOÑERUNHAVIDAQUE,PORVECES,SEMELLAUNHAPELÍCULADEAMOR,COMPROMISOEGUERRA.

Mariví Villaverde con Ramón de Valenzuela e o seu fillo

Ramón de Valenzuela

Mariví Villaverde

ainfanciaenVilagarcíasópodeserevocadacomoaquelaarcadia felizqueundíaasbom-basdestruíron.FilladeElpidioVillaverde,alcalderepublicanoedeputado,Marivíetodaafamilia teñen que iniciar o primeiro exilio despois do estoupido do golpe militar, abando-nandoxaparasempreatranquilidadeda infancia. ‘‘SaínnomesdeNadaldo36.Saímosfuxidos totalmente,conpasaportes falsos.Meupai fuxiunosprimeirosdíascandosefixocargodogobernocivilogobernadormilitar.Aosseismesesconseguimossaírnós.Meusirmáns levabanpasaportes ingleseseeuviaxabacomofilladesolteiracoamiñanai.Saí-mosnunbarcodeVigoe fomospararaMarsella,dandovoltaporXibraltar’’, contaMarivíVillaverde e, cando relata aquela primeira fuxida tampouco elude comentar nin o medoquedeixabaatrásninaangustiaquelleproducíaamarcha: ‘‘SaímosdeVilagarcíaáhorade xantar, porque non había xente e era cando nos avisaron que podiamos embarcar.Era un barco mercantedenacionalidade inglesa,ocapitáneraescocés.Marchamosdemadrugada.Habíaunmardefondotremendoemareámonostodosamorrer.Tardamosoito días en chegar a Marsella e meu pai xa estaba alí agardándonos porque desde Lis-boaalguénllepuxerauncabledicíndollequechegabamos.LogofomosaParís,ondees-tivemosvivindotresmeses.ParaPascuaaembaixadaconseguiunosunhabolsaanósealgúnsoutros rapacesqueestabanalí.TocounosenOrleánsnun liceode rapazasondeestivemos outros tres meses. Meu pai veunos buscar e marchamos os meses deveránpara os Pireneos e logo xa residimos en Bordeos todo o tempo. En total foron tres anosen Francia. Na nosa casa acollíase a todo canto chegara. Ás veceseramosvinteperso-asáhoradexantare repartiamosospoucosrecursosque tiñamos’’ continua,nunhaen-trevista concedida na súa casa de Madrid, ben antes de que decidira escribir un epílogopara o relato dos seus exilios. Tres meses, tres meses, tres meses, non hai acougo na-quela primeira marcha pero, de todos xeitos, nada comparábel co terror que Mariví e asúa familiadeixanatrás. ‘‘Eramoinova, tiña treceanos,peroaquelhorrormarcoumepa-rasempre.CandoseproclamouaRepública tiñaoitoanose lémbromedomomentoco-moseoviviraagora, teñoas imaxes fixadasabsolutamente.DosmitinsquesederonenVilagarcía,daseleccións,a loitapolíticadaquelaetapa.Vivínaguerrapasoapaso,minu-to a minuto’’ e das atrocidades que presenciou deixa boa conta no libro Tres tempos e aesperanza.

Se a represión política marca de maneira dramática a súa vida, o amor en tempo deguerracobranasúabiografíaunha relevanciadaque falaconemoción.Foinoseuexiliofrancés onde coñece ao político e escritor Ramón de Valenzuela, en poucos días selanunha relación que poderá cos anos e a distancia. Cando Mariví Villaverde conta a súahistoriasemellaqueestáarelatarunhaextraordinarianoveladeamorouunhaapaixona-dapelícula.Nonéninunhacousaninaoutra,perobenpoderíanserasdúasaotempo.

‘‘EnBordeoscoñezoaRamón,peroxaaoremataraguerra.ElpensouenirparaMéxi-co incluso tiñaapasaxepero indicáronllequeeraconvenientemontarenPortugalunne-xo de unión conGaliciapara,dalgúnxeito, terunhaactividadepolítica.Ramónquedouenunha das viaxes que fixo atopou ao meu pai en Paris e convidouno a pasar un par dedías en Bordeos. Veu a casa e foi alí onde nos coñecemos’’. Con ese convite do seu paicomeza a historia e é así tamén como elaa relataparaevocardenovounencontroque,singularmente, tanto Mariví como Ramón escribiron nos seus libros. ‘‘Foron dous días,aoterceiromarchoudenovo.Eraomesdeagosto,afinaiscase.Odía2desetembroco-mezou a guerra e entón xa Ramón non puido voltar e tivo que agardar un mes enteiroporque como estranxeiro non podía cambiar de departamento. Cando puido vímonostresdíasmáise logo foicando,nomesdeoutubro,marchamosnósparaBosAires.Meupai decidiu que non había nada que facer e que era necesario irse, con grande indigna-ciónpolamiñaparte’’.

Sorprendecómoaescritora lembraasdatas.Comoseosdíasquedaran fixadosparasempre na memoria co número e o mes. Como se a vida viñera estructurada por certosacontecementosqueaparecíancontantaforzaqueeranquendeconvulsionaravidapa-ra transformala igualquecandoseproduceunhagranrevolución.Nalongaconversasú-manse os días relevantes na vida desta muller, son moitos. Nalgún momento,Mariví re-para en que concretamente o mes de outono lle proporcionou máis dun sobresalto. É aforza de repetilo na conversa pola que revisa a súa memoria cando ela se decata de có-moesemesestáespecialmentemarcadonoseucalendarioparticular.



Mariví entre Ramón e Blanco Amor

Co pintor Laxeiro

En Bos Aires, con Ramón Baltar, Rafael Dieste, Blanco Amor e María Casares

Na homenaxe que se lle rendeu no Congreso do Exilio en Pontevedra (2001) Mariví e Ramón de Valenzuela

‘‘Embarcamosno ‘Massilia’queeraunbarcodeexiliadosnoqueíantaménAr-turo Cuadrado e a súa muller Amparo Alvajar. Recordo mal aquela travesía.Un día os de terceira, xa incómodos, tiraron a comida polos ollos de boi paraprotestar. Eu non comía nada e un camareiro gardábame todos os días unhalaranxa que era co que me alimentei naquelas xornadas. De noite non podíahaber ningunha luz acesa porque o barco corría o risco de ser bombardeadoxa que na zona había submarinos alemáns. Mesmo se prohibía que fumaranfóra por se se detectaba o lume do cigarro. Foron 18 días de travesía e candochegamosaMontevideofomosrecibidoscuncalorenorme,eraoprimeirobar-co que chegaba despois de empezar a guerra, e todo cargado de exiliados.Saíraamediadosdeoutubroechegounoscomezosdenovembrodoano39’’.

Non foiamábelaquela travesía,non.MarivíVillaverde iniciabaoseusegun-do exilio pero deixaba tras de si a Ramón de Valenzuela e puña o océano pormedio. Non sabía nin cando nin ónde se poderían volver atopar. "A idea eraque Ramón viñera a Buenos Aires pero detivérono en Francia. Incomunicáro-no en Biarritz e mesmo así a Policía española levouno pola fronteira de Irún,meteuno preso primeiro enSanSebastiánedespoisenÁvila,ondeestivocer-cadetresanos.Ávilaeradura,eldicíaquetiñadúasestacións,adeinvernoeado ferrocarril. Estivo 50 días incomunicado e tres anos preso. Cando eu che-guei a Bos Aires enfermei, tiña unha grande lesión pulmonar. Case os cincoanos que estiven alí estiven con tratamento incluso tiveron que facerme unhaintervencióncirúrxica".

[Cartasquesecruzaban]Meses pasaron desde que chegou a Bos Airesataquesoubocaleraoparadei-ro de Ramón de Valenzuela naquela longa guerra. Mariví Villaverde conta conangustia aquel tempo de espera e na súa cara traslucese tamén a alegría decando as cartas comezaron a traspasar o océano, axudadas de mans amigas."Ramón estaba en Ávila e eu tardei meses en ter contacto con el. Primeiro foi aincomunicación e despois cando o detiveron non sabía ónde estaba. Pedinlle afamiliares meus que investigaran e souben de que estaba preso. A partir desemomentopuidemosmanterunhacorrespondenciamoiespeciala travésdunhaprimamiña.Euescribíalleaelaporqueelnonpodía tercomunicacióncoestran-xeiro. El escribíalle a miña prima a Vilagarcía e cando conseguía un mariñeirocoñecido mandábame a carta. Eu contestaba utilizando os mesmos medios.Nonéquecontestaraprecisamenteporquenuncaagardabamosunhacartapa-ra responder senón que escribiamos cada un pola súa parte. Tomar o contactode novo con el foi unha gran ledicia. Aínda conservo un caderniñonoqueapun-tabacándoescribíacartaaRamónecandorecibía, todoanotado.

Ascartasmantiveronarelaciónporanoseaventurabanunencontroqueseti-ñaqueproducir,dunxeitoououtro. ‘‘CandoRamónsaíudocárcereestabaen li-berdade vixiada. Para moverse tiña que pedir permiso ao centro do que depen-día. Propúxome que volvera eu, xa que el non podía saír e díxenlle que si. A mi-ñanaidíxome: ‘‘oúnicoquechepidoéquesechegasalíenonéoquetipensas,queécapazquenonosexa,poisvésnoseguintebarcoeaquínonpasounada,non vaias pensar que por ir alá estás obrigada a nada’’. Mariví Villaverde agra-deceuaspalabrasdanaiperonon lle facían falta.Elaestabaconvencidadasúadecisión e sabía que Ramón era a persoa que ela foi coñecendo a través dascartas despois daquel fugaz encontro en Francia. Sen embargo, o seu conven-cemento non ía impedir que se producira na súa vidaunnovoespazamento: ‘‘Adespedida foi terríbel.Eraaprimeiravezquemeseparabadamiñanaieconelatiñaunharelaciónmoi forte.Semprepensamosenvolver.Sabiamosqueonosomundoestabaaquí.Criamosquecandoremataraaguerraegañaranosaliadosque Franco non podía continuar. Cando voltei a fins do ano 1944 era como unadianto para que logo viñeran meus pais e familia. Nin podía imaxinar que todoía seguir igual por tantos anos. Pasado o tempo veu a desilusión porque istocontinuabaecontinuaba...AscousascambiabaneFrancoseguía’’.

O encontro produciuse na estación de tren de Redondela. EraodíadeNadale Mariví Villaverde volvía a un tempo que aínda non había de ser o seu. ‘‘Che-gueiaBilbaoeaRamónnon llederonpermisopara ir recibirme.Esperounosunprimoamineaunha tíaqueviaxabacomigo.Pasamosnacasadexenteamigadel a Noiteboa. O día de Nadal viaxamos a Galiza e para min foi unha emociónmoi grande cando de mañá comecei a ver o Miño. Estaba xa en casa. Ramónagardábame en Redondela e vímonos de novo na estación de ferrocarril. Foi omomento de falar de mil cousas, de tratar de coller os fíos que quedaran mediodesfeitos,sealgunhavezsefixeran...Ede iniciaravida’’.

‘‘Odíaquecasamos,o22defebreiro, fixemosunhafestanuncinedeVilagar-cía que era da miña familia.Quitaron todasasbutacasepuxeronmesas.Comotanto a miña familia como a de Ramón eran bastante grandes había moita xen-te.Alguénsedecatoudequehabíaunhomequenon tiñanadaquevernincunsnin cos outros. Era un policía que presenciaba toda a voda". Aquel comensalsen convite puña á vista que nin Ramón nin Mariví pasaban desapercibidosne-se país cincento no que mesmo unha celebración familiar quedaba baixo con-trol.Nontardaronmoito tempoendecidirmarchardenovoaBosAires,aescrito-

rarecordaqueparaelesera imposíbelaguantaroclimadeopresiónquesevivíanaqueles anos. ‘‘Cando vimos que a dictadura continuaba soubemos que nontiñamos nada que facer. Ramón rematara a carreira pero estaba incapacitadopara dar clases. No consello de guerra ao que o someteron inhabilitárono paraexercer actividade como profesor en dez anos, así que non había forma de po-derseguirporaíninmontaravida’’.Senembargo, tampoucoestamarcha foi fá-cil: ‘‘Houbo que pedir, o que Ramón nunca quixera, o indulto da pena. Ata esedía seguía en prisión atenuada. Tivemos que dirixirnos a todos os centros de li-berdadevixiadaonde residira,a todososcárceresondeestivera,desdeSantia-go, onde estivo cando comezara a guerra con Ánxel Casal, Comesaña ou Ca-milo Díaz. O indulto era preciso para solicitar logo o paso de fronteiras. Todosestes trámites tardarononcemeses’’.

[Unnovooutubro]Un novo outubro e un novo barco marcan de novo a vida de Mariví Villaverde.‘‘Embarcamos no ‘Alcántara’, un barco inglés de pasaxeiros en 1949. Castelaomorreu no 50 e nós chegamos tres meses antes, en outubro. Levabamos osdous pequenos, un de tres anos e outro de dous. Miña nai estaba tola por verchegarosnetosquenoncoñecía.Candomarchei fíxenoangustiadaeprometínque non me ía emocionar porque tiña ganas de vivir fóra da dictadura pero can-do fomos tomar o barco estaban alí uns familiareseunpequenodousanosma-iorqueomeufilloqueestiverasemprecandanós.Omeufillononsedabacontadamarchaperocandoveuqueestabamosnobarcoeosoutrosquedabanabai-xo deuse conta dequealgo importantepasabaecomezouachoraregritarpolopequeno que quedaba abaixo. Entón non puiden deixar de emocionarme. Alíquedaban e non sabía ata cándo’’. En Bos Aires, Mariví Villaverde participa noteatrogalegodoexilioxuntoaBlancoAmoreopropioRamóndeValenzuela,di-rixe o xornal Galicia con Arturo Cuadrado e comeza a súa militancia política noano1962noPartidoComunista.Osanospasabanperonamentedetodoscon-tinuabaa ideadevolver, unha teimaquenuncadeixoudeestarpresente.Aore-matedecadaanoobrindeerasempreomesmo: ‘‘Queopróximosexaalá’’.

‘‘En 1966 fun ver ao meu fillo Fernando que estaba estudiando en Praga e aRamónserviulledepretextoparadicir queeramellorquexanonvolveseaBue-nos Aires. O meu billete era Madrid-Praga-México-Cuba-Arxentina e tiven quedevolverapasaxe.Tomamosesadeterminaciónporcarta.EraomesdexulloeRamón voltou enoutubro.Decidimosdeixalo todoe regresar.Naquelmomentoeu tiña47anoseRamón53eadecisióneraarriscada.EnBuenosAiresqueda-ban os amigos máis queridos. Foran 17 anos nesa etapa e cinco na anterior.Dalgunhamaneiraéunanacodevidaqueperdes, xanonsonasmesmasposi-bilidadesdecompartir,deconvivir. ¡Encantascasasvivín!Compríacomezardenovo máis unha vez’’, explica Mariví desa nova viaxe, nesta ocasión de volta.Unha travesía esperada pero que, como todas, había de producir novas sepa-raciónsenovasausencias.Sabíantaménqueoregresononíaser fácil.

‘‘Ramón comezou a dar clases no Colexio Cisneros e eu tamén daba aulasde francés naquelas academias nas que había que dedicarse a todo. Tiña queestudiar pola noite o que daba ao día seguinte, pero había que ter ingresos, co-mezar a facer algo. Daba clases nunha academia que estaba en Vallecas e pa-ra chegar a ela ninsiqueraestabaasfaltado.Ramóncomezoua traballarnunhaempresa que tiña representación do cristal de Bohemia pero non lle gustabaporque nunca lle interesou a cuestión comercial. Un día decidimos que eu leva-ría a representación e el volcaríase nas clases eenescribir.Traballei vinteanosco cristal e a porcelana’’, explica entre risos Mariví porque pouco antes xa ironi-zada co feito de que Ramón tamén lle pasara a ela o traballo na empresadece-rámicasdaMagdalena,creadaenArxentinapor IsaacDíazPardo.

Non ía ser fácil a volta e os problemas non ían ser só económicos. A Ramóndetéñeno no 1972 e naquela noite, a Mariví Villaverde volvéronlle todos os re-cordos da súa infancia en Vilagarcía. ‘‘Viñeron ás catro da mañá a casa. Cha-maron á porta de forma violenta e era a policía. Revisaron os libros e levárono ácomisaria.Tivenmedoataquesoubenqueestabadetidoporqueaíndameque-dabaoterrordo36cando levabanaxenteenonsesabíanada’’.

ContaMarivíVillaverdetodaasúavidaconpaixón,coamesmacoaqueescri-biu Tres tempos e a esperanza. ‘‘Non teño a imaxinación dunha escritora perosentín a necesidade de escribir os feitos que transcorreron durante a miña vi-da’’afirma pero non é certo o que ela di. Mariví Villaverde descóbrese comounhagrandeescritora, comoaautoradunhadasmemorias–daspoucas–máisapaixonantes da literatura galega. Pero no que si ten razón é en que non preci-sou de moita imaxinación para escribir este libro. Todas e cada unha das súaspáxinas recorrenunhaboapartedasúa intensabiografía,unhavida tan realco-moliteraria.

mARIAlAXe


Dignidadeeentusiasmo


Mariví Villaverde por Luis Seoane

adignidade volvía viaxar en barco e Ramón de Valenzuela regresaba na-quel 1966. As cousas non se pintaban con xeito naArxentinae taménha-bíaundevezoporvolver.MarivíVillaverde,viaxaraaPragaparaveraFer-nando, o fillo máis novo, que estudiaba alá. Pasaran uns dez días do mesdexuñoeelautilizaraGalizacomoesaestacióndepaso.Ramóncomuni-caqueémellor regresarevendeacasadarúaVenezueladeBosAires,acasa véndese pola metade do prezo, o mundo depréciase na Arxentina.Os obxectos espállanse en agasallos, levántase a tenda, algunha roupa,todos os libroseoscadrossonabagaxequeempaquetadenovoaespe-ranza.PrimeiraestaciónGaliza.MaisMadrid loitabapor tervozeserunhacapital no mundo, era unha ubicación oportuna para quen nunca perderaninossoñosnina forza.Lugarprivilexiadoparacontinuarunhaactividadepolítica na clandestinidade, sempre con risco, iso si. Por iso moitos se ins-talaron en Madrid. Exilio marxinal que regresaba despois de facervotodeobediencia, para entrar. Outra vez estratexia. Mariví é traballadora dunhaempresa importadora de cerámica e cristaldebohemia.Ramónretomaaescrita para continuar a mensaxe que iniciara con Non agardei por nin-guén para darnos Era tempo de apandar. Mariví lembra este tempo conunhaalegríaqueimpresionaecoassúaslembranzasnovascontaxiaocli-madeentusiasmonoqueocantardeManoloConde,otoledanoquefala-ba un galego moi fermoso, era un lindo final de festa. Excursión pola pro-vinciadeToledo,volveraMadridcoSeat600ateigadodemelónsegarga-lladas. Vivíase nun clima de facer cousas, de actividade política, de nonsufriren co sometemento. Mariví segue vivindo así. Os domingos perten-cían ás reunións no Club de Amigos da Unesco, por alí andaba Patiño,Bautista Álvarez, Ben-Cho-Shei.... Moitos riscos se correron en reunións,incluso de dirixentes do partido, no domicilio de Mariví, naqueles temposnosquetaménEnriqueCurielestabanesabeira,namesmacélula,taménAlexandreCribeiro.

Hoxe na casa de Mariví Villaverde están as pegadas da esixtencia detantos que viviron a vida con gran vontade e que lle entregaron a Galiza oseu traballo cunha xenerosidade aínda moi descoñecida nalgúns casos.Os cadros das paredes non pertencen a unha musa, non son os dun mu-seo, son os cadros da casa dunha compañeira xenerosa. Unha fermosamaternidade de Castelao. Ramón de Valenzuela nun óleo de LeopoldoNóvoa,quen tamén llepintaoportodeBosAires.PeixeirasdePesqueira,a "Muller verde" do arxentino Leopoldo Presas, segue a mostra dos en-controscoandaluzAntoniodeCasas.MoitosdebuxosdeLaxeiro,unofré-cenos a Ramón novo, aí están "o naranxo" e tamén "o naranxo" para o li-brodeRamón,Laxeiroéunmundonestacasa.Seoane,quetaméndebu-xaaMariví, eéunhaMarivígranítica, telúrica, comoasmulleresdopintor,deusasnais,gardadorasdosaberedadignidade,eMarivíéavontadeeaforza, transmisora de enerxía e entusiasmo. Nunha saladacasaestáXo-séLuísdeDios.NocuartodeMariví, osollos impresionantesdoamigodesempreDíazPardo.

Viñerontaménoslibrose,repousandonundosandeisdabiblioteca,es-táesa figuradecerámica fermosaeestrañadaMagdalenadoartistaplás-tico Geno Díaz, é un touro, empresa na que tamén traballara Mariví. Via-

xaron todosos libroseosTres temposeunhaesperanzadaescritoraMa-riví Villaverde. Memorias desde a narración e as vivencias dunha muller,que foi unha nena de infancia moi feliz, nunha Vilagarcía feliz, mais unhanena á que lle roubaron a adolescencia, obrigada pola represión da gue-rra. Temos tan poucas memorias escritas por mulleres, magníficas e ne-cesarias, as de Sira Alonso, as de Isabel Ríos, as de Carmen Cornes, asdeMaríaCasaresemáisactuaisasdePuraVázquez .MarivíVillaverdeéunha escritora da que agardamos obra. Ela coordinaba conxuntamentecon Arturo Cuadrado, a publicación Galicia da Federación das Socieda-des Galegas.En Bos Aires nace a Mariví actriz. O teatro sempre estiverana súa vida, fora sosego nas lecturas que lle facía á súa tía Arxentina, amestra republicana galeguista, represaliada naqueles días do 36, Marivíleváballecomidaealimentábaacoa lectura.CandochegaaBosAires,noqueseríaoseuprimeiroexilio,nacompañadosseuspaise irmáns,enfer-madetuberculoseasúavidaconsistíanunobrigadorepousototal,noqueselle impedíaata falar,a lecturaacompañabaoseupaseoataunhaprazapara apañar algunha raiola de sol, polas noites a radio achegábaa ata unteatro arxentino desde onde se emitía cada día a representación dunhaobra.Elaescoitabadesdeoleito.

No seu segundo exilio de Bos Aires, xa na compaña de Ramón, a súacasa de Castelar convértese nun lugar onde fan sesións de teatro lido, alíestán, Alberto Vilanova, Roberto Villanueva.Decidenquehaiquepasarárepresentación, erguer o pano. Entón o mundo complícase con ilusións ealávaiMariví, trennaestacióndeCastelar,ataaparada11elogoapañarocolectivoataoTeatroLucenseouodaFederación.Etodaafamiliametidanoallo.Polasnoitesderegresoacasaestáfría,axiñasequenta,tenreme-dio. Non é o frío que tronzaba o mundo e os soños dunha nena que vivirasucesos aterradores polo 36, aquel era un frío interior, imposibel de cal-mar. Deciden vender a bonita casa de Castelar, para instalarse no centroda axitación cultural e creativa da que son activistas. Ramón e Mariví tra-duceneadaptanOcasamentodo latoeirodeJ.Synge,quedirixeRobertoVillanueva e que se representa no Teatro do Centro Lucense de Bos Ai-res.MarivíVillaverdeinterpretaapersonaxedavella.Ramónescribeape-za As bágoas do demo, que vai dirixir Blanco Amor, que se representa noTeatroCastelaodoCentroGalego.MarivíVillaverde interpretaapersona-xe de Pepa. Ramón traduce e adapta o texto de Lauro Olmo A camisa, aEmbaixadaEspañolapretendeevitarasúaestreaeargumentaquecare-cendedereitospararepresentaraobra.ÉopropioLauroOlmoquendes-de Madrid envía a autorización e a representación ten lugar no Teatro daFederación. Un Fernando Valenzuela debuta como rapaciño. O que nonsabíaMarivíeraodeLoisTobío,oseuentrañábelamigo,xoveprofesornaFacultadedeDereitoenComposteladunmozoRamón,polostemposnosquenacíaoSeminariodeEstudosGalegos, logoasentadonoUruguaipa-ra que Mariví por fin o coñeza en persoa, no Congreso da Emigración en1956, onde tamén coñecería a Xosé Velo e finalmente, aínda hoxe, ocompañeiro do exilio e do regreso en Madrid. MarivínonsabíaquecandoTobíotraduceaNaiCoraxeemaisosseusfillosdeBrecht,quevaipublicarEdiciós do Castro, na cabeza do traductor está a esperanza de que Ra-mónemaiselaseencarguendarepresentación.Nonpuidoser.

A súa casa de Madrid poboouse tamén de conversas con Seoane, La-xeiro,Dieste,DíazPardoesobretodoBlancoAmor.Marivígardaunamorprofundo por Eduardo, amigo da familia Villaverde desde sempre. Candoa nai de Mariví falece en Miramar é Blanco Amor quen lle fai a despedidamáisfermosaqueanaipoidater.AlgoqueMarivínuncaesquece.Anai fo-ra a muller feliz, coa familia reunida, fillos, irmás, naquela casa grande deVilagarcía. A muller que consegue os pasaportes falsos, que as libra du-nharepresiónaíndamaior.Anaiheroínaanónima,comoaavoa,comoastías,ásqueMarivínasúamemoria llesdevolveoseupapelnahistoria.

Noneposíbelvivirdesdeosilencio,condenadasaerrarsenmemoria,eagora non penso en Mariví Villaverde, penso en nós. A dignidade e a ver-dade viñan tamén na viaxe de regreso e é a nós a quen nos toca andar aponteparaodiálogo, taménconMariví.Porcerto,segueasistindoatodasas exposicións e indígnaa o descoñecemento que existe sobre a Galizanoexilio,sobreaGalizaRepublicana.Taménvaiaoteatro.

mARGArOMERo


‘Estou perdido, non me reteña’ de Jorge Barbi

Sen título. 1984. Manolo Paz

Detalle de ‘Menina. 1983’. Antón Patiño

Atlantismo / 12 notasAUGA e pintura. Pintar con auga. Como suxerimos, haixa tempo, nun texto sobre Guillermo Monroy, compa-ñeiro na aventura atlántica. ‘‘A pintura e a auga’’, noutroachegamento recente máis extenso ó tema, onde setraza o camiño dunha determinada xenealoxía. ‘‘Apren-der a nadar’’ que dicía (e escribía) o inesquecibleCarlosAlcolea no seu singular tratado da pintura. Xeometría lí-quida, así se chamou a miña entrega teórica (en lingua-xe case cifrada) arredor do proceso de creación e cons-trucción da imaxe, tentando manter vivo o enigma e ohermetismo da creación. A modo de metáforas do pro-pio proceso e fluído da pintura. ‘‘A auga e os soños’’ naintuición literaria dos ensaios de Gaston Bachelard. XaRafael Alberti, no seu poema dedicado a Luis Seoaneen ‘‘Pintura’’ detectara a presencia estética da humida-de: ‘‘Unha cor fisterra, golpeado./ Ollo que soña o mar,/cor mollado.’’

NORTE mítico. Reimundo Patiño, Luis Seoane, Vicen-te Risco... escavaron. Botaron man do compás da crea-ción magnética. Como Manuel Antonio (o poeta mari-ñeiro) tentaron ir Máis Alá.

OCÉANO e silencio. Patria de Victor Hugo e outros moi-tos creadores e soñadores. Poetas / pintores como UlisFingal / Urbano Lugrís coa súa cartografía de soños enaufraxios. Deriva na noite: memoria mítica de ánforase pecios submarinos.

ALÉN. (Máis Alá, en galaico-portugués). A ‘‘negra som-bra’’ de Rosalía. Tamén Luis Pimentel ó tornar á casa ti-ña que comprobar no espello que aínda estaba ‘‘aquí’’como un ritual cotián. Fernando Pessoa, José ÁngelValente, Uxío Novoneyra. Aventuras espirituais (meta-físicas). Pobos e culturas da memoria.

FISTERRA para nomear o límite e as súas posibilida-des. O home nórdico (ebrio de infinito) descobre o subli-me fronte ó abismo oceánico e o límite do descoñecido.Entrega periódica das ‘‘mareas negras’’.

ANTROIDO como festa da cor. Máscaras esborran-chads do encontro e policromía da vida. Como na escri-tura barroca (manchada pola cor e pigmentos) deSeve-ro Sarduy. Exuberancia cromática no estalo da festa.

COR do popular. Esa ‘‘dorna’’ pintada e repintada concores cada vez mais intensas e brillantes para vencer ómar. Ese luxo cromático que Barragán descobre na ar-quitectura popular: que reverdece nas novas poéticas.Sinxelas casas de pobo configurando o hábitat dacor.Amáis humildeestanciavibrandode luz.Ese fondodexo-guetes portugueses de madeira e latón en cores puras(na foto de Guillermo Monroy) que íamos buscar ás fei-ras, en Portugal. A cor expresa unha emoción profundana pel do mundo. Epifanía visual da creación. Hai unhacarta de cor tatuada na infancia: A Primera ollada (auro-ral) é a que constrúe mundo.

MEMORIA e viaxe no tempo. Luz escura do norte, alíonde a noite é tamén un sol. Lento regreso ó primordial,

lixeiros de equipaxe. A meta é a orixe (Karl Kraus). Ver-tixe retroprogresiva. A memoria involuntaria fura o pre-sente amnésico. Columna helicoidal xeneratriz. Orixecomo turbulencia e vórtice. Distancia temporal e pleni-tude. Experiencia tamén de contraste. Dialéctica tradi-ción / modernidade. Xustaposición sensibilidade rural /urbana. Amálgama de referentes: memoria sedimenta-da renovada na contemporaneidade creadora.

PAISAXE e xeografía. Presencia mineral do substratoxeolóxico. Terra hondamente humanizada da que faloucon paixón Otero Pedrayo: reconstruíndo carballeiras esoutos coa súa escritura barroca. Dar voz á paisaxe co-mo consigna. ‘‘Home / humus’’ da integración panteístae do reencontro coa natureza. Minifundio da fragmenta-ción multiforme. Summa indefinible de sensacións quesó se poden expresar a través da linguaxe da pintura. Apintura inventa e descobre a paisaxe e parece como sesó ela garda as claves do seu segredo. O enigma dapercepción. Lugares da pintura, dos que falou MariaZambrano con intensidade e paixón. Nubosidade varia-ble: a historia da pintura en media xornada (de Consta-ble a Turner, de Monet a Joan Mitchell ou Ricther...).

PEDRA como presencia constante. Textura mineral.Esa estética do granito (da que tanto se ten falado). Apedra traballada do románico. Os canteiros e a arteanónima. As inscricións e baixorrelevos tatuados napenas. Laxes nas montañas coas súas mensaxes abs-tractas gravadas. Pedras alzadas no ‘‘espacio crom-lech’’ da intuición orixinaria de Oteiza. A pedra da cons-trucción popular á arquitectura (Antonio Pazos / GómezRomán / César Pórtela: a fascinación pola pedra).

CHUVIA incesante. Quizais todo é cuestión simple-mente dun determinado ‘‘coeficiente de humidade’’.Ese clima que transportamos. As ‘‘pingadelas’’ e cho-rróns tan característicos dunha determinada urxenciaexpresiva. O lenzo enchoupado pola chuvia de cores.Como no poema de Alberti dedicado a Seoane, en Pin-tura: (A chuvia, si, pintor,/ ese constante/ pano popular/que xa lava ou deslava a túa cor). Despois virá o ArcodáVella, o Arco-Iris como auténtico emblema da pintura epacto coa natureza.

SOLPOR e melancolía. Na brétema da saudade. Re-xións da intemporalidade. Cultura do solpor: nos pobosdo serán. Sol-Pór. A posta de sol: o astro rei literalmenteengulido polo mar, que xa causara (en tempos) un granimpacto e pavor ós cronistas romanos. Aínda hoxe endía comenta o poeta Carlos Oroza que, en Vigo, á horado Sol-Pór (posta do sol) a cidade se paraliza. A xenteponse con pés de lá expectante: para contemplar o es-pectáculo prodixioso do serán.

aNTÓN pATIÑo

............................................................................................Antón Patiño, ‘Atlantismo / 12 notas’. Guión intervención non deba-te teórico paralelo á mostra Menchu Lambas, Lamazares, Patiño ePaz. BBK, Bilbao, 1997.

Consolidar a modernizaciónda arte en Galicia

‘‘Avintedousanosde1980,ano fronteirizoearranquedunhacronoloxíaprecisa onde confluíron cambios fundamentais no eido das artes visua-is,podemos terunhavisiónmaduraeaxustadadarealidadenaquexur-diu,enGalicia,ocolectivoATLÁNTICA.Éomesmocontexto internacio-nal o que pode posibilitar unha análise válida dos artistas que construí-ron ese núcleo; núcleo que consolidou a modernización daarteenGali-cianoseodoquesechamouposmodernidade,ó tempoquexurdíanenEuropa os modelos estéticos de máis interese –pensemos nos neuenwilden alemáns ou nos transvangardistas italianos, tannacionalistasnoseu momento– como resposta á crise de referencias trala linealidadedasvangardasque remataronó termodossetenta.Senembargo,hoxesabemos que ATLÁNTICA foi máis que un grupo: converteuse xa da-quelanunclima,unhaconfluenciadecircunstanciasnaatmosferacultu-ralevitaldaquelaGaliciaqueabandonabaassúassecuelasruralizadaspara cruza-lo posfranquismo inmediato fóra do reduccionismo enxebreenacionalistaquecaracterizouoseu illamentorealdoscircuítos.

Sexa como sexa, o atlantismo deveu nunha filosofía e nun estilo defacerarte,moda,deseño,música, literatura...; endefinitiva,unconceptoestético implicado na vida que traspasou os límites e mailas intenciónsdogrupoquesedeuacoñecerundíadoveránde1980navilamariñeirade Baiona, símbolo por antonomasia do retornodaprimeiraviaxeatlán-tica do Colón que acababa de descubrir América. Nesa atmosfera exis-tencial que irradiabanaGaliciadoprimeiro lustrodadécadadosoitenta,máis alá do grupo fundador o atlantismo viña se-locuño identificadordanova arte deste Noroeste que trataba de reforza-los seus sinais estéti-cos en consonancia coas preocupacións do retorno a Europa, preocu-pacións que implicaban a revisita das linguaxes procedentes de deter-minadosvangardismoshistóricos–especialmenteosdecorteexpresio-nista, pola vía das tradicións nacionaissegundoospaíses–eunhavon-tade manifesta de se integrar no mundo. (...) O proxecto ATLÁNTICA,heteroxéneo se cabe –poladificultadedeconxunta-las linguaxesemai-losconceptos tandiverxentesdosnumerososartistas,pintores,esculto-researquitectosqueparticiparonnassúasexposicións–viñaafirmaroureivindicar igualmente os signos diferenciadores dunha arte que, comoa galega, tiña unha complexa historia anterior de vencello a unha con-ciencia ferreamente nacionalista. Sen embargo, fronte ó continuísmofalto de autocrítica de doados afagos locais e temas reiterados, evoca-dores da terra arcádica e costumista, a filosofía esencial do atlantismofoi unha resposta contundente que puxo de manifesto a ineludible von-tade de se incrustar na Europa que estaba a impoñe-la súa concienciaestética ó mundo, ó tempo que unha urxente recuperación das mitolo-xíaspropias.Comoideariocolectivoeestratéxico,corpusteóricoeprag-mático da Galicia que renacía das cinzas de infértiles décadas anterio-res,ATLÁNTICAcoincidíacondiferentesexposiciónsespañolas (Otrasfiguraciones, en 1981, Salón de los 16 ou de Tardor, ademais das reali-zadas nas distintas autonomías) que comezaron senta-las bases duninternacionalismo que xamais existira con credibilidade na arte galegaanterior. (...)Ninguéndubidaqueocolectivo,oupolomenosomáis inte-resantedomesmo,chegouase-lorecuperadordoproxectoperdidocoaGuerra Civil do 36, cando se trataba de consolida-lo primeiro ideal devangarda, gracias ó traballo artístico dos considerados Renovadores.Osprotagonistasmáissignificativosdoatlantismoindagannaexpresiónestética e antropolóxica da Galicia tradicional, no seu pasado peculiar,deaías referenciasómundoprehistóricodapedraesculpidacomorele-vo,petroglifo,estelaou idoliño,órománicoeóbarroco,áartepopulareóexpresionismo dos canteiros ou do vangardismo histórico, á literaturaimaxinada en clave de humor, como paisaxe seductora e individualista.(...) As novas alternativas virían dos pasados máis recentes, das incon-clusas neovangardas e experiencias dossesentaen formade revisiónsminimalistas e conceptuais, onde o deseño, o obxecto e maila aspira-ciónátotalidade integradoradaartenunespacioespecíficosubstituiríanás linguaxes máis tradicionais, deixando de lado a mitoloxía de Picassoe de Matisse -como modelos protectores dos primeiros oitenta- en be-neficiodonovogurú,MarcelDuchamp. (...)Como ideario foiunhaestra-texia necesaria para saír de Galicia e medi-la capacidade dun modelocase único na España de recentes autonomías: ideario que dialogabadirectamente coa futura Europa da Acta Única e que amosaba a vonta-denonsódese integrarnomundo,senón taméndeexportarunhaesté-ticanacidanesteNoroesteeenraizadanasúahistoriamáisprofunda."

aNTÓNcASTRo..............................................................................................

Extracto do texto para o catálogo da exposición ‘Atlántica, 1980-1986’de Xosé Antón Castro, comisario da mostra e profesor da Facultade deBelasArtesdePontevedra.



Amirada

oceánica

8 O Correo Galego 14/11/02 O Correo Galego 14/11/02 9Lesbos. 1985. Correa Corredoira

achegarse hoxe de novo a Atlántica (xa dende a distancia de dúas déca-das) permite cecais entender as motivacións da súa fonda repercusión.Foron moitas as razóns que fixeron de Atlántica un referente das artesplásticas dentro e fóra de Galicia. Deica se converter, de feito, dende oprimeiro momento nun paradigma da renovación estética. Un fenómenoen certo xeito sen referentes na cultura galega. O que máis chama aatención ao ver dende a perspectiva de hoxe o acontecemento que xe-rou Atlántica é o aspecto enerxético. O entusiasmo co que foi recibidaaquela proposta, dende o comezo. Transmitindo, xa de primeiras, o re-cendo da aura. "Unha cita dende Baiona co futuro": rezaba o titular dunxornal. Tódalas crónicas e moitas das intervencións que se realizarondaquela no vello Hospital da Caridade de Baiona (que acolleu a primeiramostra) tiñan se mesmo acento de entusiasmo e paixón compartida.Celebrando a reinvención do imaxinario artístico. A extensa crítica dopoeta Miguel González Garcés (o poeta amigo de Lugrís, co que colabo-rara na revista coruñesa Atlántida para lle dar unha raiola de luz á tristei-ra posguerra) tamén tiña o carácter dunha boavinda; chegaba dicir quepara el, aquela primeira mostra de Baiona representaba unha gran es-peranza e aínda en certo xeito un consolo, viña dicír textualmente. Xa-vier Seoane (preto dende o primeiro momento á sensibilidade atlantista,ao través do colectivo Galga no que estaba integrado) nunha das primei-ras crónicas que adicou a Atlántica sinalaba que por fin se enchera ooco, o fondo baleiro que existía na cultura galega contemporánea. A artegalega entraba en sintonía coa modernidade. Poidemos enumerar ou-tras moitas opinións de apoio ao proxecto. Os artigos de M. L. Sobrino.As crónicas de Manuel Rivas. Ou dende fóra de Galicia as opinións decríticos e historiadores de arte coma Antonio Bonet Correa e FranciscoCalvo Serraller entre outros. Juan Manuel Bonet, Santiago Amón, Vale-riano Bozal, Aurora García, Miguel Logroño, Simón Marchán Fiz, MiguelFernández -Cid (daquela en Madrid). Foron ríos de tinta os que se verte-ron arredor de Atlántica. Entre as crónicas internacionais cómpre repa-rar na que fai Dan Cameron, onde falando da presencia de artistas gale-gos na escena madrileña, dixo que era a achegas máis relevante dendea inflexión estética que propiciara Luis Gordillo; e que estaban a facerunha arte dunha orixinalidade sen precedentes: como construíndo osseus emblemas vibrantes dende a nada.

Un dos aspectos esenciais da posta en escena do proxecto Atlánticaé ao enfase que se puxo no diálogo coa tradición. As obras dos artistasestiveron sempre a dialogar coa memoria da pedra. Dende o acolledorespacio da primeira convocatoria ao Palacio de Xelmírez onde tivera lu-gar a derradeira; polo medio o Castelo de Salvaterra do Miño onde as co-res vibrantes falaban coa arquitectura senlleira. A falla de infraestructu-ra artística fixo que houbera que procurar istes espacios privilexiadospara uso expositivo. Marcos históricos da Galicia medieval serviron paraexpresar a boa nova da reinvención da arte galega. A achega dende anosa terra á arte universal (como dixera o poeta Alfonso Pexegueiro: ou-tro dos que estiveron a carón de nós dende o comezo); a lucidez dassuas entregas, parellas á forza expresiva do seu talento poético. Escri-tos sobre Monroy, Moldes, Mon Vasco, Freixanes, Correa Corredoira,sobre un propio. Todo tiña o "instinto de camiño" do que falara XavierSeoane, o "aroma" dunha "fervenza compartida" en verbas de VíctorFreixanes. "Hoxe temos a vontade de pertencer á sempre", dixera Gui-

llermo Monroy, ou ó lendario: "Eiquí, realmente, respírase saúde" de Nó-voa. A aventura atlántica desprendía enerxía e boa saúde. Un dinamis-mo que semella preto da épica do mar que reivindicaba. A mirada oceá-nica dende o miradoiro da beiramar europea no seu derradeiro confín te-rritorial. Algo abrupto, esgrevio, se desprende desta ubicación polo quese ve. Posiblemente a sensibilidade dos pobos do solpor diante do infini-to do mar.

Ese alento fundacional e histórico. A enerxía, e a forza expresiva; asganas de expresar todo o que ficara esmagado pola "longa noite de pe-dra" e de mediocridade. Fuxindo do clima abafante da dictadura e da ou-tra opresión socialrealista dos presuntos programas "alternativos". Li-berados dos tabús e das represións na utopía da esperanza. A convic-ción na liberdade da arte. Esta é a clave para entender o contexto históri-co e cultural daquela (difícil hoxe nos tempos da "posdemocracia", e da"burocracia" artística, do conductismo subliminal de masas , do incesan-te terrorismo de estado, e da superstición globalitaria). Amalgama ideo-lóxica que produce como resultado o cinismo artístico. Daquela a arteestaba vencellada á poesía e á reinvención da vida. Lonxe do costumis-mo estético e a carón da imaxinación e da liberdade.

Permite dar unha idea do esforzo colectivo que se fixo daquela, a rela-ción de actos culturais de debate teórico que se fixeron arredor das mos-tras de Atlántica aos que se lle asignara moita importancia como com-plemento das propostas artísticas. Dende a auroral mostra de Baionadeica a derradeira de Santiago de Compostela. Todas estiveron acom-pañadas dunha chea de actividades: A excepción da mostra feita en Ma-drid no Centro Culural da Villa, na praza de Colón, que non estivo acom-pañada de actividades paralelas (non lembro se por falta de tempo naorganización ou por algunha outra razón). De tódolos xeitos foi moi benrecibida así, sen outro apoio có catálogo que se fixera cun limiar de Xa-vier Seoane. Pola mostra de Baiona pasaron escritores como GonzaloTorrente Ballester que pronunciara unha conferencia, Alberto Datas,Francisco Pablos, Xavier Seoane, Laxeiro: a falar da creatividade na ar-te, e o arquitecto Xose Bar Boo, arredor da integración arte/ arquitectu-ra. A propia reivindicación da arquitectura a carón das artes plásticasque se propiciara daquela aínda hoxe segue a ser innovadora. Aínda te-rán que pasar uns anos para entender a realidade unitaria das artesplásticas, e mesmo a transversalidade coa literatura. En Xelmírez esti-veran Bonet Correa, Santiago Amón, Juan Manuel Bonet e outros. Ade-mais dalgún debate sobre o mercado e a crítica da arte. Estivera tamén oamigo músico Enrique X. Macías cun concerto da súa obra.

Os escritores e poetas foron, coma sempre, os mellores compañeirosde viaxe. Antón R. Reixa co seu berro ‘‘A fotocopia non é o motor da his-toria’’ que cómpre situar ironicamente a carón da lúcida tese de WalterBenjamin da perda da aura da obra de arte na época da reproductibilida-de técnica. Un divertido manual de instruccións para a contemplación daobra de arte (ao través dun collage dadaísta) e o que nos propón Reixadaquela. Víctor Freixanes, Carlos Oroza, Rompente (Romón e Avenda-ño ademais de Reixa). Músicos coma Julián Hernández e máis EnriqueX. Macías. A intuición apaixonada de Román Pereiro (o necesario apoioexterior xunto coa súa dona Malena Lepina). Dese xeito constituíuse oque daquela Xavier Seoane definira como algo así como a nosa vangar-da. Só temos que pensar na escena de renovación que se vai artellarprecisamente arredor da simultaneidade e transversalidade creativadun cativo fato de artistas. Libros, recitais, exposicións, curtametraxes,vídeos, publicacións, perfomances, espectáculos multimedia... un in-tenso fermento interdisciplinar aproveitando tódalas canles e posibilida-des expresivas. A experimentación que viña do remate dos setentaagromou daquela arredor dese epicentro que foi Atlántica. Que pasou ase converter nun adxectivo omnipresente (ás veces utilizado por xenteque tiña a cabeza e o corazón noutro sitio). Luzes de Galiza encheu assúas páxinas de arte. La Naval aparecera daquela subtitulada como re-vista atlántica co seu fermoso repertorio de irónicas invencións carto-gráficas. Con ironía e rigor inventivo. O espacio aberto, o clima integra-dor, a sensibilidade compartida lonxe de miopes localismos, á creacióndun contexto: ese se cadra foi o éxito mais sobranceiro de Atlántica; quevén dende logo do traballo dos seus creadores e dos compañeiros deviaxe. Obras que se converteron en emblemas dunha epoca. Pinturasde Menchu Lamas ou Lamazares. Pezas escultóricas de Leiro. A rein-vención do imaxinario da arte que se desprega cara ó universal, lonxedas pantasmas endogámicas. Sen medo: co escenario da liberdadediante dos nosos ollos. A liberdade do océano. A mirada oceánica.

aNTÓN pATIÑo


Unha actitude


...hoxendía témo-la lucidez de pertencer a sempre. Guillermo Monroy

[*]Quero lembrar e adicar estas notas sobre Atlántica á memoria de Gui-llermo Monroy (1954-1982), un dos mellores representantes da últimaxeración de pintores galegos, e membro fundador de Atlántica. Falar deMonroy é falar da color, da paisaxe, do ritmo e do coñecemento do homeo través da paixaxe e da color. E convido a que se faga unha exposiciónda súa obra nalgún Museo ou Centro de Arte serio e importante do país.Coñecer a pintura de Monroy sería tamén coñecer a arte contemporá-nea galega.., e coñecernos a nós mesmo sen complexos, como el pin-tou.

[*]... O Arco tensado onde un extremo está na orixe, no mito e na poéticadas relacións culturais primitivas, e o outro extremo no futuro como de-senlace das nosas tensións, como unha a-estructura onde a corda estásempre ‘‘musicalmente’’ tensa, nerviosa e preparada. Aí descansa (xi-ra) a Historia do seu ‘‘tempo’’ e o seu ‘‘espacio’’, e o pintor e o escultor (o‘‘artista’’, o poeta), é o arqueiro que derruba o ‘‘seguro’’ para reencon-trar e atopar o persoas e o propio, inutiliza a linguaxe vulgar (...) e cons-trúe, como se fose unha catedral, ou unha cidade, a linguaxe do sono,do mito e do desexo...,

[*]Estas palabras que escribín no seu día nun artigo sobre Antón Patiño enoutro sobre Antón Lamazares, define o núcleo da inquietude do GrupoAtlántica e mesmo do que foi Rompente, ou cando menos nas súas in-tencións iniciais...

[*]Poderíamos atrevernos a afirmar que a pintura arrinca formas de silen-cio ali onde a palabra perde a color.

[*]Galicia non foi unha terra de pintores a pesares de ter unha das paisa-xes máis máxicas e pictóricas de Europa, e unha luz que nada ten queenvidiar a do Sur de Francia ou a do Mediterráneo. Galicia careceu du-nha tradicción pictórica ó longo da súa historia, e ben fose por razónsxeográficas, de aillamento político e social, ou por falta de itercambiosde técnicas e ideas co resto do mundo, o certo é que, anque existironpintores como Arturo Souto, Maside, Lugrís Seoane, Maruja Mayo, Col-meiro, Granell ou Laxeiro, Galicia non foi fértil en pintura e escultura (apesares neste caso da tradición de canteiros e da arte popular), e pensoque un dos atrancos foi o non adicarse á pintura ó cen por cen cos riscosque iso leva, e coller a arte, así como a poesía e outras manifestaciónsartísticas, como algo necesario da nosa sociedade. Anque enténdeseque se xa era difícil manter esta actitude fóra das fronteiras ibéricas,imaxinemos neste recuncho que é Galicia arredado do mundo, desva-

lorizado, infravalorado, e considerado como un deses lugares ós que selle podía aplicar aquilo: De Belén non pode saír nada bo. Con esta acti-tude tanto interior como exterior, Galicia vai camiñando, anque máis co-ma unha alma en pena (estranxeira de si mesma, con medo e loucura)que como un pobo que cré en si mesmo e no que fai, cara facerse un ocoe ter unha presteza, non só no mundo político, económico e social, se-nón tamén na arte e na cultura universais.

[*]É no verán de 1980, en Baiona, cando un grupo de pintores e esculto-res, prescindindo das datas xeracionais, forman o que foi o GrupoATLÁNTICA, sen dúbida o movemento máis importante da pintura gale-ga de tódolos tempos. Alí estaban, baixo o título: Atlántida: últimas ten-dencias das artes plásticas en Galicia 80, os pintores Xaime Cabanas,Correa Corredoira, Alberto Datas, M. Facal, Xosé Freixanes, Antón Go-yanes, Armando Guerra, Ánxel Huete, Menchu Lamas, Xosé Lodeiro,F. Mantecón, Manuel Moldes, Guillermo Monroy, Antón Patiño, Rei-mundo Patiño, Manuel Ruibal, Antón Lamazares, Vidal Souto, os escul-tores Ignacio Basallo, Díaz Fuentes, Mon Vasco, Miguel Saco e SilverioRivas, e os arquitectos Fernando Blanco Guerra e Mª Jesús Blanco Pi-ñeiro co proxecto: Vivenda unifamiliar en Xinzo de Limia, Juan Romeroe Santiago Seara co proxecto, Vivendas sociais en Leiro (Ourense),Celestino García Braña e Rosario Gutiérrez co proxecto: Gardería in-fantil Municipal no Grove; F. Javier Peña e J. Luis Saez co proxecto: Vi-venda unifamiliar en Beade (Vigo), e Felipe Peña, Ignacio Ugalde, Ja-vier Corazón e Carlos Sánchez-Casas co proxecto: Casa da Cultura deFonte do Campo (Fene).

[*]Atlántica expoñía en Madrid en 1981, no Centro Cultural de la Villa deMadrid, xa sen arquitectos. E a súa última exposición como Grupo seríano ano 1983 en Santiago de Compostela, coas incorporacións de Fran-cisco Leiro, Xesús Vázquez e Rafael Baixeras.

[*]Sempre que vexo os campos galegos penso en Van Gogh, Nolde, Kirch-ner, Moldes, Paul Klee, Chagall, Lamazares.., cando vexo os ceos e omar galegos penso en Rothko, Turner, Menchu Lamas, Monroy, JorgeBarbi.., cando observo as súas figuras que camiñan, discuten ou aman,penso no románico e nos mestres canteiros, nas máscaras e esculturasafricanas e primitivas, en Giacometti, Matisse, De Kooning, Giotto, Car-los Crego, Bacon, Goya, Balkenhol, Gormley, Freixanes, Leiro... Estavisión universal de Galicia débolla non só ó coñecemento da arte uni-versal, senón ós artistas que tomaron a arte en serio, como un científicotoma a ciencia, ou a vida a natureza. En entre estes artistas atópansealgúns do Grupo Atlántica, aunque ó final uns poucos empezaran a darmostras de cansaz ante esa esixencia e compromiso que a arte impónpara ser, igual que a vida... ou a liguaxe.

[*]A arte consegue ser a cousa, o que non fai a imitación, nin esa visión tan

raquítica en arte de valorar só o que semella a unha imaxe fixa do nosocoñecemento. A arte arrinca ó espírito a súa forma invisible, o seu inte-rior, e fainos presencia. A arte, como poesía, sempre van máis aló doque vemos, e así o manifestaron Giotto, Van Gogh, Cenanne, Giaco-metti, Bracussi, Picasso, Bacon, Rothko, ou Velázquez e Rembrandtquen transmiten unha verdade interior tan profunda como a que recla-maba Chagall: Todo o noso mundo interior é real, poida que máis realque o mundo visible. Cando se lle chama fantasía ou conto a todo aquiloque nos semella ilóxico, só se demostra que non se entendeu a Narute-za. Verdade que hoxe poucos poñen en dúbida, e que xa Lucrecio afir-maba: A verdadeira realidade da materia está feita de corpúsculos invi-sibles.

[*]A verdadeira realidade é invisible ós ollos do home, e este é un mal queacontece como unha epidemia no mundo de hoxe e o que a arte e a lite-ratura, así como o teatro e a música, teñen que facer fronte, sen quedarnun mero mercantilismo, e cambia-lo espíritu da ética ou da estética po-lo espíritu mercantil.

[*]–O esencial é invisible ós ollos, díxolle o zorro ó Principiño, de Saint-E-xupéry.

[*]Pero por moito que se repita...

[*]Tamén a evolución biolóxica serve para apoiar o dito (interior-exterior),coas ideas do paleontólogo heterodoxo Stephen Jay Gould e a súa teo-ría, compartida con Niles Eldredge, do equilibrio puntuado: as especiesestán estables perante moitos anos, e en ‘‘pouco tempo’’ desaparecene son sustituidas por outras, tal como sucedeu no Cámbrico, paraGould, os cambios xenéranse desde dentro, relegando o de fóra a unpapel secundario, como se no Universo houbese un interior que fosemáis importante que o exterior, ou as teorías económicas do economis-ta indio Amartya Sen quen afirma que a felicidade non está tanto no be-nestar como na liberdade de elección: hai outras metas ademais do be-nestar e outros valores ademais das metas, escribiu, ou o arquitectoFrank Lloyd Wrigh quen afirmou que duraríamos ben pouco sen o prin-cipio poético, ou César Portela e Aldo Rossi quen co Museo do Mar, enVigo, mostraron un exemplo claro da supremacía do interior sobre o ex-terior, e fixeron realidade unha das ideas do arquitecto Alvar Aalto: le-var a paisaxe ó interior dos edificios.

[*]Todas estas visións estaban naquel grupo de pintores que configurarono núcleo de Atlántica, e que consideraron a arte non só como coñece-mento, senón tamén como a manifestación dese interior que ‘‘é tan realcomo o visible’’ e que determina a forma exterior.

[*]¿Non se dá acaso na experiencia da arte unha pretensión de verdadediferente da da ciencia pero seguramente non subordinada ou inferior aela?... Por suposto que será unha forma distinta da do coñecementosensorial que proporciona a ciencia... –escribe Hans-Georg Gadameren ‘Verdade e Método’– ¿Pero non será a pensar de todo coñecemento,isto é mediación de verdade?

[*]A verdade sempre anda polo medio, tanto na arte como na vida, mesmonas relacións humanas. E arte e poesía son mediacións de verdade. Ar-te e poesía son verdade.

[*]¿Acaso nos deixaron atrás na présa por nos facer homes e mulleresconstructores do fracaso e rendibles?

[*]Porque nos arrincan a forma (a pel) de achegarnos ás cousas, para em-puxarnos en cane viva ó suceso.

[*]É esa visión precisamente a que da unha forma nova ou unha maneiradistinta de ver non só a paisaxe galega, senón tamén o seu mundo e asúa sociedade facéndoa universal.

[*]Desde 1980 Galicia pode mirar no espello universal da creación plásti-ca sen medo, sen complexos. Ese é para min un dos valores principaisdo Grupo Atlántica, pero que abrangue tamén a artistas como CarlosCrego, Jorge Barbi ou Manolo Paz, entre outros.

[*]Lembro cando despois da reunión que tivo Atlántica no mosteiro de Poi-o, aproveitando que se celebraba no mosteiro o I Congreso de Escrito-res en Lingua Galega os días 2, 3 e 4 de maio de 1981, Guillermo Mon-roy me falou de que eu abandeirase Atlántica, díxenlle que non, comen-toume o da Transvangarda italiana, pero dixen que eu non pretendía sercrítico nin teórico da arte. Pero agora que pasou o tempo, e reflexionan-do sobre aquela conversa, igual este foi un dos puntos que debilitaronAtlántica, no sentido e non sei por qué, de que sempre se ‘‘necesita’’ uncrítico ou un teórico que puxe, defenda e manifeste unha corrente artís-tica, e mesmo literaria, quizais porque o mundo da arte (e da literatura)está demasiado nas mans destes teóricos que non artistas, así como oestá nas mans do mercado e da política, o cal leva sen dúbida a mercan-tilizar excesivamente algo que en principio cae fóra do valor mercantil edos poderes políticos.

[*]A liberdade e a vida nunca son políticas, anque se apropien delas.

[*]Si, quizais a Monroy, a quen quero lembrar aquí xunto co escultor MonVasco, non lle faltaba razón. Pois os críticos que tocaron o tema Atlánti-ca nin creron nel nin souberon facelo, nin lles interesou, perdéndosequizais unha oportunidade histórica para unirse ás correntes artísticascontemporáneas. E como exemplo, a oportunidade perdida no ano1987 cando a Fundación Gulbenkian de Lisboa fai unha proposta de ex-posición de Atlántica, e isto convértese nunha exposición moito máisampla, titulada: Antropología e memoria: Visão actual da arte galega, ena que houbo ademais de pintura e escultura, desde Colmeiro, Granellou Laxeiro ata o grupo Atlántica, tamén arquitectura e fotografía, o quenon quer dicir que estas exposicións non se fagan se se fan con criterioe seriedade, senon que quizais non fose o momento para xeneralizar edispersar e si para concentrar. Aí poida que se perdera unha oportuni-dade para saltar fóra, pero unha vez máis careceu dun teórico firme econ convicción, e Guillermo tiña razón.

[*]Ninguén nega que o Grupo era demasiado amplo e nunca se pode colleristo como referencia de Atlántica, senón que a referencia debe ser a ac-titude, a inquietude, o compromiso coa arte, o cambio e a transforma-ción (non todos eran Atlántica, efectivamente, o mesmo que algúns quenon estaban podían estar).

[*]Coida que ó non existir un teórico, como quería Monroy, Atlántica come-zase a minguar, pero non para desaparecer, senón para semellar nu-nha escultura de Giacometti e gañar en forza cando nos achegamos aela (falo sempre dun reducido grupo).

[*]Hoxe é un bo momento para reflexionar sobre o que significou aquilo.

[*]A arte como a poesía, cando asumen a verdade, carecen de tumba: sonliberdade.

aLFONSO pEXEGUEIRo

PAG: N2151101 -- EDI: NOV21

Si regresa o sol, se cae a tarde,se a noite ten un sabor de noites futuras,se unha sesta de chuvia parece regresarde tempos demasiados amados e nunca

posuidos de a feito,xa non atopo felicidade nin no gozar nin no sufrir

por esa causa:xa non sinto diante de min toda a vida...Para ser poetas hai que ter moito tempo:

horas e horas de soedade son o único xeitode que se forme algo, que é a forza, abandono,

vicio, liberdade, para darlle estilo ó caos.Eu agora, teño pouco tempo: por culpa da morteque se me ven enriba, no ocaso da xuventude.

Pero tamén por culpa deste o noso mundohumano,

que lle quita o pan ós pobres e os poetas a paz.

pIER pAOLO pASOLINI


Suplemento de 0 Correo Galego qua aparece os xoves.Coordinacion, A.R. López • Soedade Noia, Deseño: Anton Lopo.Maquetación, Carme Botana.Fotografía, Chico Miras.E-mail: [email protected]


Un mes para ocine castigadopolo mercado


APRIMEIRACONVOCATORIAABRIUSENO1987.FOIUNHASE-MANAQUEPASOUASERMESNATURAL, ININTEROMPIDA-MENTE,ATAHOXE.CONVOCACIÓNTRANSGRESORA,OSNO-VEMBROSDECINEUROPALEVANMUDANDODENDEHAIANOSNONSÓAPAISAXESERENAEGRANÍTICADECOMPOS-TELASENÓNTAMÉNHÁBITOSEAXENDAS:PARAVERCÓMOSEPREMIANTRAXECTORIASCREATIVAS–OCINEASTAJOSÉLUISBORAU,OACTORARXENTINOFEDERICOLUPPIOUAPRESIDENTADAACADEMIAESPAÑOLADECINE,MARISAPA-REDES–;PARAVERESOUTRASCINTASDECINEÚRGOSCO-MOMANOELDEOLIVEIRA,ALAINTANNER,ETTORESCOLA,NANNIMORETTI,ANTONIONI,WENDERS,OIRADOKENLO-ACHOUOPOLACOKIESLOWSKI.NOMESCOSQUESEDETEC-TANDISCURSOS:DISCURSOSMOLESTOS,VISIÓNSIRREVE-RENTES,MIRADASAGOCHADAS,CLAVESPERDIDAS,BUSCADAVERDADE.....ESPACIOPARAADÚBIDA.ÉOCINEALTER-NATIVO‘DASOUTRASCINEMATOGRAFÍAS’CASTIGADASPO-LALEIDOMERCADO.RETROSPECTIVASDERIPSTEIN,LOM-BARDI–DOCINECUBANOOUMEXICANO–ÚNENSEÁSREPO-SICIÓNSDECINTASCLÁSICAS.CINEUROPAMÓVESEENCON-STRUCCIÓNENESACONSTRUCCIÓNARDLBUSCOU‘MIRA-DASSOBREASMIRADAS’TENTANDOAVISIÓNCRÍTICA.ÉCI-NEUROPACOMOUNHAESCUSAPARAAREFLEXIÓN. ‘‘OCINEDEBESERUNESPELLODOMUNDONOQUEVIVIMOS.TEMOSQUESERVIRNOSDELPARAPROVOCAR,MOLESTAR,DISTRA-ERESACAROPÚBLICODOSEUTORPOR’’,ESCRIBEMIRANAIR,ACINEASTADEBHUDANESHWAR(ORISSA,1957)QUEACHEGOUPARAO11-SUNHAHISTORIAVERDADEIRA:CÓMOUNANAISEDEDICAABUSCAROSEUFILLOQUE,NESEDÍA,NONVOLVEUÁCASA’’.OUDECÓMOAMIRADAOCCIDENTALCHEGAÓSEXTREMOSDEMÁXIMAABERRACIÓN.CATROXORNALISTAS–LUPEGÓMEZ,FRANCISCOPÉREZLORENZO,JOSEFAPAREDES,X.M.GIRÁLDEZ–EOPROPIODIRECTORDOCERTAMEECRÍTICODECINEJOSÉLUISLOSAVOLVENPARAARDLÓNOVEMBRODECINEUROPA


Descargo deconciencia


Coñecín Cineuropa, ou o seu xermolo, na incubadora e chamáronme parabotar unha man no parto. Era unha criatura de vida breve, unha semana.Depelículas dirixidas a ratos de filmoteca, nunha cidade naquenonhai filmote-ca. E segue sen habela, niso non prosperamos. Vivía Cineuropa sete díasea súa sede eran uns multicines da rúa Fernando III O Santo. A deshumani-zación do cine no deshumanizado Ensanche. Non había colas. Perde o coi-dado, aquilo era máis ben desolador. Lembro ver na soidade das parellasunha película checa, Papilio, que lle fascinou moito á miña única acompa-ñante na sala, unha amiga especialista en Wittgenstein e á que non quixencontrariar, para non provocar afastamentos, así que a min tamén me fasci-nou Papilio. Claro que daquela tamén me fascinaba o Círculo de Viena e oTractatus de Wittgenstein. Aquel Cineuropa do ano 87 era algo tractatus e amin non me convencía nin o seu deseño de ladrillo. Nin a súa brevidade.Ninseu Ensanche. O Principal, nacionalizado no 88, regalounos o escenario.Recentemente remozado, non tan grande como para dar medo escénico.Máis medo impoñía a proposición de que Cineuropa durase un mes. ¡E sencine norteamericano! Lembro, xa entón, as colas. Tampouco niso progre-samos e son xa dezaseis anos de paciencia que se lle debe ó persoal. Ade-mais, a entrada non era numerada, nin sequera en butaca, e producíansecarreiras de obstáculos para alcanzar unha butaca en fila oito. Xa non pro-xectabamos películas checas de filmoteca. Con todos os respectos, o Murocaía e xa non era necesario presupoñer que todo o cine chegado do lesteera clarividente. E a min Wittgenstein xa non me resultaba operativo. Neseano, lembro que gustou moito Greenaway, que sería un dos campións dobo gusto naquela edición, e aínda en varias das seguintes, co seu debuxan-te, o seu arquitecto, o seu cociñeiro, as súas mulleres conspiradoras, assúas tatuaxes chinesas.

Tanto é así, que houbo unha edición, a do 90, na cal veu Wim Mertens,para interpretar en directo, noutro ámbito que acababa de nacer, oAuditoriode Galicia, a súa composición para O ventre do arquitecto. Foi no ano 90: opresuposto milagrosamente estirouse nesa ocasión. Ocupamos o Yago eviñeron a tocar en directo Mertens, Nyman e ata Michel Legrand, toda unhamestura de estilos. Ah, o do presuposto foi un espellismo (hai quen pensaque tamén o foi Greenaway) e ó ano seguinte volvemos ás trincheiras doPrincipal. Sempre pensei que se o Principal quixo representar algo nestesdezaseis anos é a Liña Maginot dunha convocatoria romántica por un cineóque o mercado lle pon a proa. Romanticismo no sentido de que é un cinedestinado ó fenecemento. De feito, o resto do ano algúns destes tipos, KenLoach ou Kaurismaki, que parecen en novembro os reisdomamboa teordademanda que provocan as súas películas na rúa Nova, aguantan logo ma-lamente unha semana na sala diminuta duns multicines angostos. FormulaLupe Gómez, nesta RVL, nun artigo que a min me irradia suxestións e chis-pazos lúcidos e loucos, a opinión dunha amiga que fala dunha ‘modaCineu-ropa’, da posibilidade de que este novembro de pelis multicores se nos tran-sforme nun acto social. Espero que esta amigaseequivoqueequeLupees-tea no certo e non sexa así. Noutras cidades pasa moito o do ‘acto social’.Vin en Valladolid a señoras co rexo aspecto de visitar o mesmo xinecólogoque Ana Botella visionando no teatro Calderón, un sábado de gala, unhapelícula con ereccións, felacións, exaculacións e outras derivas que nou-tras circunstancias as moverían a desmaio, pero, iso si, facíano na indul-xencia do ‘marco incomparable’ do teatro Calderón e no glamour perfecta-mente resistible dunha Seminci. E se minto, que me desdiga Jose Paredes,que presenciaba comigo aquel akelarre. Unha Liña Maginot (unha illa de li-berdade, di Jose Paredes) dun cine destinado comercialmente ó matadoi-ro. Non nos enganemos. Non hai espacio para ter unha bolsa de flocos demillo nas mans mentres un ve unha película de Hou Hsiao Hsien. Despois,aHou Hsiao sien quédanlle dous telediarios. O totalitarismo da cadea de en-grenaxe é un blitzkrieg que vai levar por diante o cine libre e pensador. Oque fai rir e chorar. O que te fai neno ou te madura de golpe. O que, en defini-tiva te fai mellor. Ou candomenos, te fai sentirmellor.Xaestápasando.EsteNadal as secuelas de Harry Potter e O señor dos aneis ocuparán 1700 das

4000 salas deste país. E nin Loach nin farropos de gaita. A ficción sobre aficción do relato ficcionado, esa ‘moneca rusa’ da que fala tamén nesta RVLFran Lorenzo, non será nunca máis un xogo de espellos cuando acabenporocluír esas trincheiras, esas pantallas alternativas nas que aínda se podenproxectar sombras chinescas como as desa pantasma de Cravan, corpo-reizado por Isaki Lacuesta. Será a morte do cine como puñeteiro testemuñoda realidade (arma política) ou como borracheira da fabulación (arte anar-ca, surreal, ficción sobre ficción).

Quédanos novembro. Senespíritodemoda,quemoitosdosqueestán le-van dezaseis anos vestindo a retina nesta mesma tenda de retais que é oPrincipal. E ningunha moda, acto social, políticoouelectrodoméstico (dicía-o o outro día Vicente Verdú; lino hai dúas semanas, non digo que non seacasual nunha publicación británica) pasa hoxe dos oito anos.Espero que Cineuropa non morra como fashion-victim. Desde logo, non se-rá víctima do glamour. Sempre digo que os meus mellores momentos de to-do este tempo en canto a contacto con autores/actores se condensan nu-nha comida con Michi Panero e Ricardo Franco, que viñan presenta-lo do-cumental formidable Después de tantos años: Michi padecía unha disfun-ción muscular que o facía andar con dificultades. E Ricardo tiña xa afectadoo nervio óptico, como consecuencia do mal que acabaría coa súa vida untempo despois. Foi unha noite que compartiron co público de Cineuropa,con todo o esforzo que a Michi lle supuxo chegar ó escenario. Logo, nestetempo, coñecín a moita xente que gaña no trato humano. Este mesmo no-vembro, a Federico Luppi e a Susana, cos que todo é tan cálido. Non creoque pecasemos nunca de glamour, nin sequera creoquepecarade fetichis-mo (vaia, só un pouco) cando Ana Siñariz me falou, con finxido candor, dasúa devoción por unha marca de zapatos, o nome da cal non desvelarei an-que me vaia a vida. Non-Glamour. ¿Perda de orixinalidade? Volvo a Lupe(non a Luppi) e á súa amiga en crise. Faise o que se pode. Cineuropa non in-venta, transmite o que outros crean. E nin sequera pode transmitir todo oque desexa (non por atrancos políticos: gozamos sempre de plena autono-mía nese sentido. Non podería ser doutra forma) nese mar dos argazos damercadería da distribución, que ás veces nega o que tanto desexas (esteano, sen ir máis lonxe, Egoyan, Leigh, Yimou, Neil Jordan, Bowling for Co-lumbine ou unha marabilla brasileira, Cidade de Deus, pola consecución dacal nos últimos dous meses só nos faltou utilizar o teléfono vermello.Alarma vermella: as colas, as molestias, o caos. Morrer de éxito. Pode queachuvia de novembro sexa romántica (eu detéstoa sempre) pero hai que de-satoar ese conflicto. Descargo de conciencia: dóeme, con sinceridade, o‘estres’ dos que non poden esperar ese tempo. Percíboo polo portelo dodespacho de entradas como un burato negro. Comprendo a quen se acalo-ra ante a imposibilidade de ver todo o que quere. A aqueles quesenten fobiaó burocratismo da fila. Se o caos foi ata agora consubstancial a Cineuropa,imaxino que é hora de madurar. Con dúas salas en marcha e algunha facili-dade para vender eses retais de soños por anticipado hai que facer máisaberta a trincheira. Creo que debería haber butaca para tanta xente. Benvi-dos, con ou sen ‘acto social’ polo medio ó cine que alenta sen respiraciónasistida de pop-corn. Aínda que eu, coma Lupe, sexa dos que prefire a fun-ción de catro da tarde. E como Jose, dos que queda nas illas de liberdadedamadrugada. Pero non se pode ignorar ese estado de cabreo. Camiño damaioría de idade legal, toca facer que a burocracia tamén funcione. Agoraque os soños, as palabras, as risas, os silencios, demostran de novo que,mentres sigan fluíndo imaxes heterodoxas, haberá as ‘illas de liberdade’desde onde deixarse sentir náufrago da fea realidade. Eu só desexo queLupe siga vindo ó cine como quen ve cabalos correr. E que me axude a quea súa amiga saia da ‘crise Cineuropa’ e cabalgue de novo.

jOSÉ L. lOSa


Nunha illa libre Pan, rosase bágoas


Cando John Ford chegou en 1952 á esta-ción de tren do condado irlandés de Cun-ga e preguntou polo camiño para chegaraInnisfree, os paisanos que lle responde-ron confundírono cun turista americanoatraído pola pesca. Para eles Ford eraaínda Jack, o fillo dos O’Feeney, que emi-graron anos antes a Estados Unidos e cu-nha casa, aínda en pé, na que pretendíarodar as imaxes de O home tranquilo.

Trinta e seis anos despois José LuisGuerin volveu a Inisfree, a gaélica illa libreque dá nome a Irlanda, para emprenderun exercicio especial da memoria en bus-ca das pegadas que aquel filme deixounos seus habitantes. Naqueles que vivi-ron a experiencia e nos seus descenden-tes, a quen foi legada case en forma delenda. De como o cine cambiou a ollada ea vida daquelas persoas.

Cineuropa volveu proxectar este ano ofilme de Guerin. A madrugada na que sepasou no Principal, os asíduos do festivallevaban xa quince días nas vencidas bu-tacas do teatro, aínda sen maniotas nasretinas e algo máis anchos nas plateas,por compartir, á fin, as sesións co veciñoSalón Teatro.

E tamén cambiados, tras dúas sema-nas de cine, como os ledos extras deJohnFord, hoxe anciáns, que comparten pin-tas e lembranzas de John Wayne no mes-mo bar de Pat Cohan. Coa ollada amplia-da e a miopía corrixida despois do BloodySunday, de Paul Greengrass, outro do-mingo sanguento en Irlanda, ou da ondaexpansiva dun 11-S que tamén se viviu esufriu arredor do mundo, retratado por óp-ticas alleas á versión imperialista das ca-deas de noticias norteamericanas, que

retransmitiron tanto esa desfeita comocalaron e seguen calando outras, tanto oumáis mortíferas. Mortos de risa despoisdo acedo De Vito e a súa vitriólica críticado mundo do espectáculo que inxecta De-ath to Smoochy. Entenrecidos pola quixo-tesca defensa do patrimonio nacional queLuppi e a súa banda de ladrónd e gandoxubilados levan ata o final en O últimotren, varado na vía morta que desfai Lati-noamérica. Liberados polo soldador fran-cés que se escapa a Venecia en LundiMatin, aínda que leve billete de volta. Feri-dos polos desencontros no ChungkingExpress de Wong Kar Wai, pola obsesióndo rapaz de Kieslowski en Non amarás,en plena paranoia de celos pola Emanue-lle Béart de Chabrol. Curiosos e intriga-dos: ‘‘¿Quen é ese Cravan?’’, trala sor-prendente cinta de Lacuesta. Distintos edispostos a compartir a experiencia, senon no bar de Cohan, no Rhin. A volver apreguntarse polas ficcións vistas e poloque destilan do segredo de vivir, algo me-llor comprendido.

Os irlandeses que retrata Guerin vol-ven a ver O home tranquilo cando se pro-xecta na localidade. Os subtítulos recitano que parece o titular dunha noticia: ‘‘Ha-bitantes de Innisfree, hoxe espectadoresde Innisfree, miden a erosión da súa pai-saxe a través doutra ollada’’. No Principalobservan os noctámbulos, máis viaxa-dos, náufragos do Hollywood do pensa-mento único, nunha illa libre.

jOSEFA pAREDEs

Cunha devoción case irrefreable acudo cada edi-ción de Cineuropa a ver o último de Ken Loach. Éunha peregrinación, poden crelo. Este ano á magní-fica Sweet Sixteen, sobre a marxinalidade urbana eas guerras interiores da adolescencia. Loach móve-se no límite incómodo dos barrios, dos desampara-dos, dos esquecidos. Terra sangrante de fronteira.Pan, rosas e bágoas. Non é nada novo, pero si é al-go moi europeo. O cine comprometido, diciamossempre,vaimoitomáisaládoglamour.Algúnsodianestas etiquetas: o cine é cine, como unha rosa éunha rosa. Pero, mesmo en plena globalización sal-vaxe, abominable, o cine segue mostrando as no-sas diferencias e as nosas intencións. Afortunada-mente.

En realidade,acudocondevociónóúltimodeKenLoach e (aínda que non estea en Cineuropa) ó últi-mo de Woody Allen. Dúas paixóns distintas, peroque se tocan.Haialgode rebeldía,de loitaporsees-preguizar, de aire fresco, no que ambos os dous fan.Son dous iconoclastas, e amo os que rompen ídolosde barro e de ouro. Woodycoseuxoguetepsicolóxi-co, pero sempre xoguete acedo, demoledor. Loachcoa súa ollada torva e crú para as vías do tren, ondetanta maleza medra. Coa súa ollada ós suburbiosonde se acumulan cascos de botellas, xiringas san-guinolentas e pulsos rotos. Ou esa introspeccióndas mañás frías no metro, no autobús, no tren, esasoidade do obreiro santificado pola dor das súasmans, esa bendita sinxeleza dos anónimos quequentanocorpocunbocadilloenvolvidoenpapeldealuminio. Eu creo que niso consiste a grandeza dunhome.

Logo, claro, hai outras conexións. O novo cine in-glés paréceme engaiolante, como mo parecía o ve-llo. E non digamos o máis vello aínda. Os consagra-dos, os adoradores das coidadas arquitecturas vic-torianas. Ah: tamén amo esas delicias da estética,eses primores da linguaxe. E o noso egocéntricoKenneth Brannagh, refacendo a Shakespeare co-mo quen fita dun nobelo de fío de ouro, unha e outravez, deconstruindo a Shakespeare. ¡Eu son un ob-seso de Enrique V! Pero, sen dúbida, esta nova xe-ración posterior a Margaret Thatcher conseguiu re-novar o panorama. Con Loach á cabeza, por supos-to. Non só polo compromisosocial, senónpolo trata-mentodosactoresedosguións.Estescineastasde-ron unha volta marabillosa, e tal vez haxa que agra-decerllo á propia Mrs. Thatcher e á súa endiañadapolítica, a destrucción dos sindicatos e á derrota senpaliativosdosmineiros.

EnonsóestáonosogranLoach.StephenFrears,quexa fixode todo, fermosamente,éunasíduoaes-ta corrente do cine descarnado: a poesía amarga doparo, a lírica poeirenta dos barrios, o humor das ta-bernas desoladas. Caso curioso o de Frears, que écapaz de combinar a máis delicada estética coamáis cru ollada ásbatallasdocotián.FalodeCafé Ir-

landés, ou de A camioneta, ou de Murmurios nosteus oídos. E entónveuMikeLeigh,outro imprescin-dible (Segredos e mentiras) e a consolidación deapostas máis estéticas, pero non por iso menoscomprometidas, como Neil Jordan, Derek Jack-mannouAntoniaBird.

O novo cine inglés trae aires novos: en realidadetampouco é tan novo, qué diaños. ¿Cantos anos le-va Loach insuflando dignidade, aire fresco, compro-miso? Está frontalmente dirixido contra a políticaadormecedora de Hollywood, contraosdictadosco-merciais da peor especie, e está a favor da intelixen-cia. Fai da ironía e do humor acedo a súa principalarma.Algoquenonéraronos ingleses:songrandesirónicos ós que a miúdo pode a estética. Con Loachasistimos a unha espendorosa concepción da bele-za: a que se deriva dos nosos infernos e os nosospequenos ceos cotiáns. A emoción dos seres sinxe-los,queson,porsuposto,osauténticos.

Danny Boyle (Trainspotting) e Peter Cattaneo vi-ñeron a confirmar esta tendencia. The Full Monthybateu forte,porqueohumorea tristura,adesolacióneaesperanza,producenestadosdeánimomoicon-tundentes. Aquí, chegou Fernando León para reco-ller a vea social que tanto necesitamos: Los lunes alsol (Lundi matin!: ah, a dor, o baleiro, a nada dosluns).Los lunesal solésóocomezodunha formademirarqueseabrecamiño taménenEspaña.

E,porsuposto,nonpodemosobviarós franceses.‘‘Á fin deixamos de facer cine para a xente de máisde 30 anos’’, din que dixo Eric Zonca, o director damagnífica e reveladora A vida soñada dos ánxeles.Esteano,Franciaestivooutravezmoibenrepresen-tada en Cineuropa. Eu convertínme tamén ós seusdeliciosos xoguetes fílmicos, tan minutisimamentetrenzados desde a pequenez doméstica, desde a lí-ricadosobxectosmáis insignificantes.Aínda lembroa emoción obreira, a enerxía vital, que desprendía aestupenda Marius e Jannette (Robert Guédiguian):creo que pasou un pouco desapercibida, e laménto-o. ¿Ou tal vez non? E, a pesar de olladas agalleirascomo a de Jeunet en Amélie, creo que as cousasvanmáispolohumoracedoealgobufonescodePa-triceLeconte,ouavisiónradicaleestéticadeClaudeChabrol:unasiduoásgozosascitasdenovembro.

Pero, despois de todo, se un busca en Cineuropafilmes sen complexos, sen barreiras, sen veos nintrabas, non esquezan que ademais deste grupo debritánicos e franceses que están a renovar desdehaianosaolladacinematográfica,semprepodemosvolver a dous clásicos contundentes e crus: ArturoRipstein e Costa-Gavras. Mestres a corazón aberto,habitualmenteenestadopuro.

jOSÉmIGUELgIRALDEz


¿Quen di aquía verdade?


Fuxir dos espellos, procurar o real e achegarse á esencia dos acontece-mentos e das imaxes. Teóricos coma Roland Barthes ou Susan Sontagteñen cifrado nos seus escritos a fructífera dualidade dos signos e dossímbolos, o que vemos e o que hai, o que procuramos expresar e o que,–levados polas palabras e as estructuras lingüísticas–, acabamos por di-cir.

A imaxe cinematográfica é, de seu, representación, traspaso de pode-res, proxeccióndo tanxibleoficiadanunhacámaraescura.Malia todo,haina ficción audiovisual unha sorte de negativa a ese contrato esencial cosacontecementos, unha traizón deliberada ásúa fontedevida;comoseassombras da caverna platónica reclamaran o seu selo de garantía, a súamarca de autenticidade, malia que se saiba que son, ó fin e ó cabo, refle-xos ideais.

Epítome desta singular relación é o dogma, cine de decálogo que recu-pera os achados da nouvelle vague con aire posmoderno e reductor. Alíonde Truffaut, Godard, Rivette, Chabrol ou Rohmer procuraron, hai xacorenta anos, a imaxe cinematográfica como realidade en si mesma, au-tosuficiente, vehículo de expresión artística, os fillosdeLarsVonTrier (al-gúns con máis acerto ca outros) apelan á cámara en man como metoni-mia da ollada. ‘‘Aquí pasa o que se ve’’, parécennos dicir, ‘‘todo é obxecti-vo, o son é real, non hai montaxes, non hai digregacións narrativas’’. Asnormas están aí e ben sería analizar o influxo destes dictados, –a cadavolta máis permeables, máis asumibles polo gran público– nunha pro-ducción cinematográfica e visual que recupera a vida en directo como al-tar privilexiado para o sacrificio das audiencias.

Nesta festa do transxenérico, do cine que se quere verdadeiro ou dofeito que se quere narración ficticia, achan un lugar privilexiado variasdas propostas deste Cineuropa, películas e documentais que transitanentre as mentiras fílmicas e as verdades vulneradas.

Cravan vs. Cravan, en palabras do seu director Isaki Lacuesta (Xirona,1975), é ‘‘quizais o primeiro documental real que parece falso. Aínda quemoita xente cre que isto é un falso documental é un documental verdadei-ro sobre un poeta que mentía moito’’. Aí mesmo, nesa fronteira ambiguaque tan ben explora este traballo, abrolla o relato de Arthur Cravan, –so-briño de Oscar Wilde, creador de vangarda admirado por surrealistas edadaístas, boxeador, precursor da performance e mito do dandismo–, óque nos achega Frank Nicotra, un actor e boxeador de hoxe, alter egodun provocador Cravan que desapareceu sen deixar rastro en 1918 nal-gún lugar do Golfo de México.

A pescuda no mito, nun collage complexo e apaixonante, ancórase napropia ambigüidade do poeta mentireiro, unha sorte de xogo de espellosque é quen de facer lenda da verdade e verdade da lenda. Ninguén sabe.

De realidades espelladas fala un clásico recuperado para esta edicióndo festival, a impagable Imitation of life (Imitación á vida), asinada poloalemán Douglas Sirk en 1959, se cadra o máis alto cumio do melodramacomo xénero na casa común da Universal. Baseado na novela de FannieHurst, e cunha versión anterior de John M. Stahl protagonizada por Clau-dette Colbert, Imitación á vida (que en francés se titulou Mirage de lavie,–Espello da vida–) é, na súa apoloxía do technicolor e do pastel pictó-rico, un drama de matices raciais e conflictos filiais.

Lana Turner é Lora Meredith, unha actriz amateur, nai solteira, quechega coa súa filla a Nova York na procura dun soño. De xeito casual,Lorna (Lana) coñece a unha muller negra e á súa filla Sarah Jane, mulatade pel branca, coas que acabará convivindo. Dúas fillasedúasnais,dúasclases sociais, dúas razas e varios soños diferentes e diverxentes; ne-gras que queren ser brancas e brancas que queren ser algo máis (Lornaconverterase nunha estrela de Broadway) no medio de reflexos que suxi-ren irrealidade e certa ironía implícita.

Aí está Lana Turner representando na pantalla o papel que os produc-

tores tomaron para ela da súa propia vida, a da perversa middle-class, adeusa transxenérica, a bebedora, a nai voluptuosasenredención,aCoradeOcarteirosemprechamadúasveces,apromiscuacasadaen inconta-bles nupcias e unida ó gángster Johnny Stompanato, que acabou sendoasasinado por Cheryl Crane, filla dun casamento anterior de Lana Tur-ner.

No xuízo a Cheryl (que foi declarada inocente), saíron á luz as cartasentre Lana e Johnny, ateigadas de declaracións libidinosas e sadomaso-quistas da actriz. Realidade e ficción dábanse a man e o público ficabatranquilo. O melodrama iniciaba o seu declive e moitos e moitas quixeronver, no pomposo cortexo fúnebre que fecha Imitación á vida, a despedidadun xénero que acadara con Sirk as súas cotas máis sublimes.

A herdanza de Sirk, sen embargo, tomaría corpo máis tarde en directo-res como Warhol, Fassbinder e Almodóvar, que, dun xeito máissuntuosoou radical, recolleron as estratexias narrativas dun xénero que é crosso-ver, metáfora, imitación, manierismo, camp con actitude e arquetipo daafectación, redimido pola ollada gay.

Cineuropa ofértanos nesta liña a candidata francesa ós Oscar, Huitfemmes –Oito mulleres (2002)–, o agardado musical de François Ozon,autor de cintas xa de referencia como Sous le sable (2000) ou Gouttesd’eau sur pierres brûlantes (1999), adaptación esta última dun texto deFassbinder.

O realizador francés, hábil estilista pero tamén intachable narrador, re-cupera a oito grandes actrices da escena francesa (Catherine Deneuve–evocadora de Lana Turner–, Isabelle Huppert, Fanny Ardant e Emma-nuelle Béart, entre elas) para, no marco dunha luxosa mansión, facelaspartícipes dunha morte violenta en noite de nadal. Cun barroquismo vi-sual debedor de Sirk e de Minelli e un suspense antinaturalista pasadopolo verniz de Agatha Cristie, Ozon, emotivo e cómico ó tempo, xoga,unha vez máis, ás apariencias, ás identidades deformadas, malia quesempre sexa quen de extraer autenticidade do delirio, coma quen acharaouro no máis insospeitado dos filóns.

De realidade como tesouro da memoria fala tamén Bloody Sunday(2002),destavoltaun relatopresque real.DirixidoporPaulGreengrass,ofilme narra paso a paso aquel domingo sanguiñento de 1972 no que oexército británico matou a trece civís e feriu a outros catorce nunha mar-cha polos dereitos civís en Irlanda do Norte.

Actores tirados do cotián, cámara en man, Bloody Sunday é unha pelí-cula, circunscrita a un feito. Non hai antecedentes, non hai consecuen-cias; pásase á súa beira coma quen pasa á beira dunha conversa na rúa;afonda na dor e na inxustiza pero é a súa falta de actitude, de pose, dedogmatismo dogma, a que converte a Bloody Sunday nese fragmentonu, desprovisto de roupas, verdadeira mentira real cinematográfica.

Como verdade depurada conclúe este percorrido o filme 11-S, unhalongametraxe colectiva (11 directores, 11 pezas, 11 minutos) que, con talescusa palindrómica, oferta un collage,irregular pero valioso, das visiónsó redor dos atentados das Torres Xémeas de Nova York. Pulindo a ver-sión oficial, lonxe de interesadas proclamas antiterroristas, once realiza-dores achéganse a un acontecemento que, neste caso, imitou á ficcióncinematográfica, ese cine de catástrofes que funcionou, aquí, a xeito deanestésico visual ou ensaio xeral para a teatralización da dor. Tres pro-postas, –a do norteamericano Sean Penn, a da iraniana Samira Majmal-baf e a do xaponés Shosei Imamura– erguen alto esta película, que é,agora si, ficción sobre a ficción dun relato ficcionado. Rien ne va plus.¿Quen di aquí a verdade?

fRANCISCO pÉREZ lORENZo


Abrir orio do cine


Un ano máis vivimos e celebramos Cineuropa, un mes de cine, un mundode cine.Eucomoespectadoraasistocontenta,bailando.Todoununiversose abre ante min na pantalla e eu estou na butaca, feliz na escuridade, mi-rando, entusiasmada. Como se se abrise un barco de papel nos meusollos de fantasía e poemas. Como se todo fose mar, marabilloso mar. Pelí-culas chinesas, francesas, sudamericanas, danesas, pasan ante min co-mo estrelas que me caeran do ceu. Síntome privilexiada por poder acce-der a tantas miradas diversas. Miradas que abren a miña mirada con coite-los poderosos. As comedias pasan rindo e os dramas pasanchorando,co-mo pasan os vellos da aldea ante os meus ollos de fábula, cun peso eunhaconstancia grandes. O celuloide éncheme de felicidade, de versos, desensacións, de risas, de pensamentos, de atafegas, de paz, de rabia, deidealismo, de forza. Algunhas películas gústanme máis que outras perovale a pena probar sempre. Sempre se saca algo. Sempre aprendes algo.Teño unha amiga moi cinéfila que di que ten crises con Cineuropa, que to-dos os anos se repite, que non hai orixinalidade. Eu non estou de acordototalmente con ela. Creo que a orixinalidade é unha meta moi buscada naarte pero tremendamente difícil, e eso hai que comprendelo. A orixinalida-de deste ano paréceme suficiente. Cineuropa ábrese como unha ventámoi grande ante min, e eu vou correndo ao cine. Xeralmente vou ás primei-ras sesións, para as que non teño que facer cola, pero as colas para as ou-tras sesións son moi grandes e a xente protesta e cansa. Deberían buscaroutra solución os organizadores para que acceder ao cine non sexa unhacarga. Vai moita xente a Cineuropa. Asiste moito público. Un públicoestra-ño, no sentido de que as películas non comerciais non teñen éxito nas sa-las habituais, pero teñen éxito en Cineuropa. Outra amiga miña, á que ve-xo sempre nos ciclos de cine, dime que esto estase convertindo nun "actosocial" e que se fose verdade que á xente lle interesa tanto este cine esta-riamos na cidade máis culta do mundo. Eu deixo que a xente critique nega-tivamente este evento. Eu teño moitas razóns para aplaudir. Para aprobartodo o que supón Cineuropa.Cineuropa é un mapa polo que vas coa bici-cleta sen caer nunca. É un xogo divertido que te atrae, que te engancha. Ocine serve para elevar o ánimo, para elevar á xente, para integrar o ser hu-mano. Eu pásoo ben asistindo cada tarde. Sempre vexo xente coñecida.Tomo o café previo noRhinounoRúaNova.Voucontenta.Comounhane-na que vai feliz a algunha parte.

Como alguén nunha moto que corre moito, moitísimo, tanto que sepodematar na estrada. Vou ao cine con paixón, con entrega, con ilusión.

Miro cada mañá o xornal buscando a orientación do crítico, neste casoJosé Luis Losa, fíome bastante do seu criterio. E escollo a película quequero ver. E eso determina os meus dias invernais de novembro, nesta ci-dade de chuvia e vida e amor. Nesta cidade onde tanto chove dun xeito tanromántico. Esas dúas horas que paso no cine son un momento especial,especialmente vívido, cheo de encanto, maxia, emoción. Unha forma dematar o tempo, de matar a vida, de escapar por un campo, coa sinxela ideade correr e bailar. Divertirse. Abandonarse. Hai moito de abandono na ac-ción de mirar cine. Hai tamén que poñer toda a atención,concentrarse.Porun lado deixarse levar. Por outro lado, que o cine te atrape e te faga estaren tensión todo o tempo, máis viva que cando vas pola rúa mirando cho-ver, máis libre que cando cumpres todas as múltiples normas que omundoche impón.

Liberdade aberta de mulleres co sexo aberto e as faldas rotas. Liberda-de de abrir o silencio e inventar música. Liberdade de poesía, toda a litera-tura que o cine sempre encerra. Liberdade de tacóns altos e vestidos ver-mellos de arroubo. Roubar sensacións para atopar un sitio alto e preciosono que vivir. Ser personaxes en vez de ser persoas, identificarse, sentirseautorrepresentados na pantalla. Cuspir. De vez en cando cuspir. Entre-garse.

Entregarse moito, abrindo moito os ollos.Os ollos, ese lugar do corpo polo que todo vai entrando no cine. Escoitar

e oír, perderse no río das imaxes, confundir películas e secuencias, amon-toar todo dentro de nós. Eu non poño orde. Nin me acordo do que vin, es-quezo case todo. Ten que ser unha película que me guste moitísimo paraque me acorde sempre dela. Teño que dicir que por agora non vin en Ci-neuropa esa película marabillosa da que me acordarei sempre. A últimapelícula coa que me pasou eso foi con Elling,tamén vista nun ciclo do Prin-cipal ,creo que nunca a esquecerei, porque me desequilibrou -trataba dexente desequilibrada, tola-, porque me impactou fortemente.

As películasque levovistoenCineuropagustáronmetodasmenosunhaou dúas pero teño que dicir, sinceramente, que todas son para min esque-cibles. O cal non é unha crítica nin quere dicir nada. Simplemente é unhaopinión persoal miña, e quizáis un defecto na miña memoria -gustaríamerecordar máis,ter máis cultura cinéfila-. Eu miro, saio do cine, esquezo. Eudisfruto, fago o amor, e despois a outo choio, faracroio. Realmente é asi nomeu caso. Quizais tamén inflúe que vemos moitas imaxes, moitas pelícu-las, recibimos moita información, e dalgún xeito estamos embotados. Amin non me importa moito. Gústame amar e abandonar. Gústame amar eesquecer. O mes de novembro é mes de cine. Os prezos son accesibles, eagradécese. A organización ás veces está algo desorganizada, pero nonme importa demasiado. Quizáis este ciclo debería durar máis, para quedese máis tempo a ver todo, porque así perdemos películas importantes.Pero tampouco me preocupa moito o que perdo ou deixo de perder. O quequeda sen ver non me supón un problema nin me apura nada. Vexo xenterealmente estresada por esta razón, dicindo "é que non podo ir a todo" ouun mozo amigo, que come correndo un bocadillo no Rhin, antes de ir ao ci-ne e dime "xa non se pode nin comer". Non hai que vivir nada -nin o cine-con ese apuro, con esa perspectiva deformada. Hai tempo para todo. Otempo ben chega. Imos morrer igualmente, aínda que vexamos moitisi-mas e boísimas películas.

Chámame a atención, neste sentido, a pouca xente que asiste aos ci-clos mensuais do Principal, ciclos moi parecidos a Cineuropa, pero queparece que non teñen esa aura de "acto social" do que me fala a miña ami-ga, toda estrañada, decindome que ela vai pasar de vir a Cineuropa, poloproblema das colas. Supoño que habería que solucionar ese problema,pero eu non sei cal é a solución. As tardes de cine do mes denovembro....éromántico, son románticas. Ano tras ano. Eu non teño crise con Cineuro-pa. Eu desfruto todos os días, cadadíaunpoucomáis, in crescendo.Signi-fican un bonito abrollar de luz. Sirven para ensoñar e sentirme viva. Polanoite hai moitisima xente, e tamén é moi animado todo, aíndaquemáisdifi-cil coller un bo sitio. Pasará novembro e virán tardes grises e un feo Nadal.Pasará Cineuropa e non haberá maxia en Compostela. A cidade máis cul-ta do mundo, como di a miña amiga, mirando as colas impresionantes, ca-se asustada, case apurada.

Eumirocinecomoquenvecabaloscorrer.Eumirocinedendeunestadoespiritual pleno. Miro cine porque me gusta, porque descanso, porque re-voluciono o silencio, porque persigo un poema. As putas tamén van ao ci-ne e entran, coas súas miradas cansas, cos golpes da vida na cara, cosvestidos sucios.As vacas están na aldea, as vacas están na paz do cine,pacen tranquilas nos prados, eproxéctansepelículasmoi interesantes.Asvacas somos todos, sentados no Principal, co peso dos nosos corpos gor-dos na herba. As vacas son un mundo de cine oriental e perfecto.

Eu son espectadora contenta de Cineuropa, unha espectadora anima-da, moi positiva. A xente fai críticas pero eu quedo calada. Eu gardo dentroo orgullo dunha nación cansa. Eu non cambiaría nada nas películas de Ci-neuropa. Son distintas, son divertidas, son innovadoras, non son comer-ciais, son cultas, son intensas. Fan rir, chorar, pasar o tempo. Paga a penagastar os cartos en Cineuropa. Abrir o río das bragas. O río do cine.

lUPE gÓMEzFotos que ilustran este monógrafico da RDL. Na páxina 2 – de dereita á esquerda e de arriba abaixo: Federico Luppi en Compostela, fotograma de ‘Balzac e a mozacostu-

reira chinesa’, de ‘Cravan versus Cravan’; ‘Competencia Desleal’; ‘Los Diablos; Infierno; unha imaxe do teatro PrincipalenCompostela; fotogramade‘Lapromesa’; ‘Trendesombras’; ‘Last Orders’, o cineasta Antonioni e fotograma de ‘Amores Perros’. A imaxe dapáxina5correspondearodadede‘Amén’deCosta-Gravas.Napáxina6, fotogra-ma de ‘Un home tranquilo’. Na páxina 8: fotograma de ‘Oito mulleres’. A imaxe desta páxina corresponde a curtametraxe de Mira Nair en ‘11-S’

PAG: N2851101 -- EDI: NOV28


Suplemento de O Correo Galego que aparece os xoves.Coordinacion, A.R. López • Soedade Noia. Deseño, Anton Lopo.

Maquetación, Carme. Botana.Fotografía. Chico Miras.E-mail:[email protected]

PAG: N2851102 -- EDI: NOV28

Dentro do labirinto,ata o mar é negro.Mentíronnos:o azul petróleonon existe.



Foto facilitada por Quique Costas Foto: Lavandeira JR.

Ahistoria–sosteñenboapartedoscientíficosdopaís–éun labirintoeo labirinto–engaden–écircular.Sobreestahipótese,algúnscon-textualizaron aquel accidente no decurso histórico e viron sinais reveladores nas coincidencias simbólicas: o país –tal como o coñe-cían– nacera coa chegada dunha balsa de pedra e o país –tal como o coñecería o futuro– xurdía agora dunha balsa de petróleo. Paramáis coincidencia, a nova balsa chamábase ‘Prestige’ e o seu capitán respondía ó nome de ‘Apóstolos’, alcume tamén do capitán queguiabaaoutrabarca–adepedra–eadvocaciónprotectoraáqueopaísseentregarapara tornarasdesgracias.

Asprimeirasendarosinaldanovaera foronasaves:morríanachuzos, tinxidaspolonegropetróleodabalsa,queseextendíasenpará-metros medibles, aleatoriamente, pola costa. Avesde todasasespecies,paxarosde todososchíos–comoas lavandeirasouopaspa-llás–,perosobre todoavesmariñas,comoocorvomariño,óbordomesmodaextinción.Noneraaprimeiravezqueopaísvíadesapare-cerassúasespecies:oafundimentoanosatrásdoutrabalsadepetróleoexterminaraas lontrasdaCostadaVela,deCíeseOns.Oseurecordoquedou, isosi,na toponimia,comoquedaoacentonosfalantesdas linguasmortas.



Foto facilitada por Quique Costas Foto: Nacho Santás

Opaís,noutro tempo, foraunpaíscon fachadasdecoresepraiasdeareabranca,pero,enopinióndalgúns, resultabaunpaísdemasiadocontradictorio,voluble.Despoisdetodo,seguíasenpasarnada,anqueosnostálxicoscreasenasociaciónsparaapreservacióndascoresenremotosportosdacosta,comoodeCamelle,queconservabapegadasartísticasdoMuseodeMan.Oscascosdosserviciosde limpe-za foron os únicos autorizados para transgredir o negro uniforme da nova estética. Entre tanto estrago, todos consideraron de mal gustomercarcoressalmón,verdepistachoouvermellopaixón.

Nunprimeiromomento,opaísvalorouararomareporquesecreu–levandoóextremoesepoderdeadaptacióndoquesemprefixeranga-la os seus habitantes– que o mare se volvera terra e como tal era unha sementeira. Logo, asfaltadas xa as pistas e corredoiras dos catropuntos cardinais, pensaron que se trataba dun ambicioso proxecto de infraestructura anfibia. A mellor ferramenta, dixéronse, é a pa oumesmoomachadoparaentrarnese labirintoqueempezaraa fraguarsenossetenta,conprofetascomoo ‘Polycomander’,o ‘Urquiola’ouo‘AndrosPatria’.Aúnicadefensaéporvecesaironía.



Foto: Lavandeira Jr. Foto: Lavandeira Jr.

Do mesmo xeito que a pedra da balsa construíra en granito as vilas do país, o petróleo da nova balsa tinxiu de inmaculada cor negraascasas, convertendoapaisaxenunhasucesióndematerialhoméxeneo.A inéditamorfoloxíacreoua ilusión–tantasvecessoñada–dunurbanismo harmónico, letarxicamente fermoso, exótico, que cubriu de regularidade o incómodo desequilibrio no que caera a construc-ción do país nos últimos anos, denominados xa os ‘anos da decadencia’. Os teóricos do determinismo atoparon nesta característica aconfirmacióndeque,desdeoprincipio,opaíseranegro,comoaterra,comoalonganoite,comoospercebes.

O país, de pequenas propiedades e propietarios adictos á pequenez das súas pequenas propiedades, reaccionou ó petróleo da balsacomo sabía: con chamadas telefónicas e xuntanzas onde se anunciaba a creación de centos de plataformas, algunhas formadas portres ou catro individuos que non se decidían a intervir por medo a seren expulsados do hiperespacio, práctica habitual dos políticos dopaís cando alguén os incomodaba. Só vinte días despois da aparición da balsa, emerxeu unha plataforma única contra a dictadura doblackstyle,mentresopaíspreferíacrerquenonpasabanada;que,enrealidade,nuncapasaranada.



Foto: Nacho Santás Foto: Lavandeira JR

Idearon serpes para dar saída á nova situación. Así, seguindo o exemplo dos grandes parques temáticos, quixeron ir máis alá e buscar ofeitodiferencial,paradarlle–dicíase–‘‘unhaminguiñamáisderiscoóasunto’’.Abriuseunconcursodeideascoobxectodedarconalterna-tivasástravesíasturísticaspolaríaque,noutrotempo,provocabanososegoperoqueagora,máisquecalmaroscorposestresados,crea-banelesunhaespeciededesacougoinsostible.Habíaqueafacerseánovarealidade.¡Renovarseoumorrer! repetíancomounhaconsig-napostmoderna.Erenováronse, facendodasríasoescenario idóneoeemocionantedundeportedealtorisco.

Anqueabalsadepetróleodescansanun lugarnuncaaclaradodoocéanoesegueaagacharnoventreotesourodoseulume,opaísen-controu un novo espacio de peregrinación: os restos do ‘Prestige’. Unha vez que se correu a voz de que unha das súas lanchas de sal-vamento encaiara na praia do Castro de Baroña, os restos pasaron a ser portada de todos os xornais. E non polo feito en si, senón poraquelas reunións espontáneas ás que acudían, día trasdía,milesdeveciños–deCaión,FisterraouLaxe–conofrendase flores,Baro-ñaconverteusenanovacatedraleo ‘Prestige’nasúaveneradareliquia.Concluíaamutación.Comezabaofuturo.

Documents

Mrví llvrd - aelg.gal · mente, nas súas propias palabras, pola guerra. Unha nenez acuguladadelembranzas,comarpresentenoseucontorno,no seu avó mariñeiro; o mar que traía barcos