2014KO AZAROAREN 30A 3�

NON ZER

Jabetza: Komunikazio Biziagoa, S.A.L. Lehendakaria:Bego Zuza. Zuzendaria: Estitxu Eizagirre. Asteko Gaia-Pertsonaia: Mikel Garcia. Iritziak: Mikel Asurmendi. Kultura:Garbine Ubeda Goikoetxea. Aisia: Unai Brea. Termometroa:Urko Apaolaza, Xabier Letona, Pello Zubiria. Euskara:Onintza Irureta. Interneteko erredakzio-burua: LanderArbelaitz. www.argia.eus: Gorka Bereziartua, Jon Torner.Multimedia: Axier Lopez. Argazkilaria: Dani Blanco.Produkzioa: ANTZA, S.A.L.Harpidetzak: Iraitz Agirre. Salmentak: Karlos Olasolo.Idazkaritza teknikoa: Aloña Soraluze. Publizitatea: IdoiaArregi, Maite Arrieta, Ixabel Bereziartua, Berdaitz Goia,Olatz Korta, Bego Zuza. Administrazioa: Marijo Aiertza, MariKarmen Loiarte. Harrera: Jone Arzallus. Web garapena:Asier Iturralde. HELBIDEAK: Gipuzkoa: Industrialdea, 15. 20160 Lasarte-Oria. Tel: 943 371545. Faxa: 943 361048. Lapurdi, NafarroaBeherea eta Zuberoa: Xalbardin baita. 64122 Urruña. Tel: 559 473163. Faxa: 559 476001. Bizkaia: Eleizalde 1, 2-D. 48600 Sopela. Tel: 94 6765580 Nafarroa:GaztelukoPlaza 44, 3. eskuina. 31001 Iruñea. Tel: 948 222285. POSTA ELEKTRONIKOA. Komertziala:komertzial@argia.eus. Harpidetzak: harpidetza@argia.eus.Erredakzioa: kazeta@argia.eus. Interneten: www.argia.eus.Lege.gordailua: SS 837-2012. ISSN: 0213-909X.Batzorde.parekidea: 72562 E. Inprimategia: Antza S.A.L.Informatika: iametza interaktiboa, S.L. Urtebetekoharpidetza. Hego Euskal Herria: 145 euro. Ipar EuskalHerria: 176 euro. Espainia: 145 euro. Beste atzerriak: 182euro. Airez: 285 euro. Komunikazio Biziagoa S.A.L.Ametzagaiña Taldeko partaidea da.

Azaleko argazkia:JAGOBA MANTEROLA /ARGAZKI PRESS

Azala: GARBINEUBEDA GOIKOETXEA

ASTEKO GAIAGOSEA Elikaduraren kudeaketa, eraldaketa sozialerako tresna.

MIKEL GARCIA IDIAKEZ / 4

PERTSONAIAMIKEL EPALZA: «Kultura hitza ematetik dator».

SUSTRAI COLINA / 10

GAIAKPREKARIETATEAREN AURPEGIAK EEE selektiboak izan

ziren TSkoak, langile batzuk zigortzeko. ITSASO ZUBIRIA ETXEBERRIA / 15

VIRGINIA BASURTO: «Mugikorretarako material ustiapenakez luke gerra finantzatu behar». UNAI BREA / 16

IRITZIAREN LEIHOAKATALUNIA BUELTAKA GARBIÑE BIURRUN MANCISIDOR / 20LEGEAN KA(N)TIATUTA IÑAKI ODRIOZOLA / 22ALBO-KALTE TXIKI BAT XABIER MENDIGUREN ELIZEGI / 23GORA PRO NOBIS ASISKO URMENETA / 21TXANDAN Jostuna. JOANES ETXEBARRIA / 22

ERDIKO KAIERA‘ARGIA’ DURANGOKO AZOKAN Plan bat proposatu nahi

dizut. ARGIA / 24LITERATURA XABIER ETXANIZ ERLE / 28MUSIKA IKER BARANDIARAN / 29IHESI BERRIATUA (BIZKAIA) Iheserako plan perfektua.

AITOR KALTZAKORTA / 30DENBORA-PASAK ANA ZAMBRANO, KIKE AMONARRIZ / 32ALEA Dialektikaren poderioa.

ÁLVARO HILARIO PÉREZ DE SAN ROMÁN / 33ZIENTZIA JOXERRA AIZPURUA SARASOLA / 34LANDAREAK JAKOBA ERREKONDO / 35DENBORAREN MAKINA NAGORE IRAZUSTABARRENA / 36

TERMOMETROARAFAEL PAREDES: «Etorkina egun lehiakide da, eta talka dator,

xenofobiaren arriskua». KOLDO AZKUNE ETXABARRI / 37UTTA VON GLEICH Nola konbentzitu gurasoak eskolako

hizkuntzak kitxua behar duela izan. MIEL A. ELUSTONDO / 40AMIANTOAREN AUZIA ITALIAN «Lotsagarria da!».

URKO APAOLAZA AVILA / 44EUSKARA ALBISTEAK ONINTZA IRURETA AZKUNE / 46EKONOMIAREN TALAIAN JUAN MARI ARREGI / 46NET HURBIL 2393.etik ikusita, nola ez genuen eragotzi

klimaren zoratzea. PELLO ZUBIRIA KAMINO / 48MALTZAGATIK XABIER LETONA / 50

2014ko azaroaren 30a, 2.439. zenbakia

ARGIAko edukiak kopiatu,moldatu, zabaldu etaargitara ditzakezu, gureegiletza aitortu eta baldintzaberetan eginez gero.

2014KO AZAROAREN 30A4 �

ASTEKO GAIA

GOSEA

Zenbat dira Euskal Herrian gose diren biztanleak? Nola kudeatu beharko genuke elikadurarenkrisia? Zein ardura dute administrazio publikoak, ezkerreko mugimenduek, herritarrek

honetan guztian? Elikadura burujabetza izan al daiteke soluzioa? Galdera horiei heldu zietenGITE-IPES elkarteak urrian Bilbon antolaturiko jardunaldietan. Hona ekitaldiak emandakoa.

Elikaduraren kudeaketa,eraldaketa sozialerako tresna

| MIKEL GARCIA IDIAKEZ |

JATEKO ESKUBIDEA nazioarteko eskubide posi-tiboa da, Nazio Batuen Erakundeak onartuaeta tartean Espainiako eta Frantziako gober-nuek sinatua. Eskubide transbertsala da: ekoiz-penaz, banaketaz, enplegua eta jakiak lortzekoaukeraz… mintzo da, eta zera dio: “Elikagaienbanaketa orekatua bermatuko duten neurriakhartzeko konpromisoa dute Estatu sinatzai-leek, baita zuzenean esku hartzekoa ere, elika-dura egokia lortzeko gai ez diren herritarraketa taldeak daudenean”. Haatik, arlo honetanadministrazioak funtzio utzikeria egiten duelaeta elikadura krisiaren erantzukizuna zuzeneangobernuz kanpoko erakundeen eta herritarrensolidaritatearen esku uzten duela iritzi dioRamón González Parada sozio-logoak: “Horregatik harritzennau sindikatuek, elikagai ban-kuek, Caritasek, alderdi politi-koek… mahai gainean elikadu-raren gaia jarri ez izanak,etxebizitza, hezkuntza edo osa-suna bermatzeko eskubidearenalde egiten den borrokarenpare; ezkerrak bere estrategian barneratubeharko luke elikagaien gestioa”.

Izan ere, datozen urteetan premia dutenenartean elikagaiak banatzen jarraitu beharkodela aurreikusiz, banaketa horrek eraldaketasozialerako tresna izan behar duela aldarrikatudu Gonzálezek. Gaur egun, beharra duteneielikagaiak helarazteko dagoen moduak enpresahandiei egiten die mesede, horiekin hitzematenbaititu administrazioak erosi beharreko jakiak.Eta kanpaina herritarrak ere (Kilo Operazioaeta halakoak) merkataritza gune handiekinadostu ohi dituzte elikagai bankuek. “Kontuada –dio soziologoak– arazoa sortu dutenenpresa handiak eta agroindustria bera direlakonponbidean aktiboki parte hartzen dutenak,euren interesen araberako irtenbideak bilatuz,Estatua ordezkatuz eta politikoki, ideologikoki

eta ekonomikoki posizio indartsua berengana-tuz. Horren aurrean, hartzaileek rol pasiboautzi eta duten arazoa konpontzeko aktore izanbehar dute, antolatu egin behar dira; denak,hartzaile eta banatzaile, arazo sozial bati aurreegiteko kolaboratzaile bilakatu behar dira”.

Caritas eta ezkerreko mugimenduakCaritasen ilara egitea ez bestelako formulakbilatu behar direla azpimarratu du soziologoak,baina horretarako Caritasekin –elikagaienbanatzaile nagusia izanik– hitz egin beharradagoela dio: “Madrilen, ezkerreko taldeak hasidira banaketaz arduratzen, eta Caritasen gauzaberdina egiten dute, baina okerrago, ez daude-

lako hain ongi antolatuta. Zer-gatik lehiatu? Zergatik ez dasaiatzen ezkerra Caritasekin hitzegiten? Egia da Elizak monopo-lizatzen duela erakundea, bainamilioi bat herritar baldin badau-de Caritasen jakiak eskatzen,goseak dagoen milioi hori baz-tertu egingo dugu Caritasen

dagoelako? Jende horrengana gerturatu behardugu. Egun batetik bestera ez dugu aldaketalortuko, baina beste era batera lan egiten hasizgero, eredu berria laster zabalduko da, denen-tzat hobea delako herritarrek beren pobreziaantolatzea, inguruan erostea, bertako merkata-riek parte hartzea, boluntarioek aldaketa etapresio soziala eragitea…”.

Grezian Syriza koalizio ezkertiarrak bul-tzaturiko ekimena jarri du adibide: jakiak har-tzetik kooperatibetan auto-antolatzera igarodira herritarrak, karitatearen eskematik elkar-tasunera, “jendea biktimizatu beharrean, ego-era horretatik ateratzeko baliabideak emateabaita bidea”. Administrazioaren arduraridagokionez, beste adibide bat jarri du sozio-logoak, Espainiako Los Molinos herrikoa:beharra dutenentzat udalak diruz laguntzen

Jakiak hartzetik kooperatibetanauto-antolatzera igaro dira premiadutenak Grezian, karitateareneskematik elkartasunera

AR

GA

ZK

IPR

ESS

/J. M

AN

TE

RO

LAM

.G.I

.D

AN

IB

LAN

CO

2014KO AZAROAREN 30A6 �

dituen elikagai-txekeak hornitzaile sare loka-larekin negoziatu ditu; hala, dendariek mer-keago saltzen dituzte oinarrizko produktuaktxekearen truke, eta txekea udalak ordaintzendio ondoren dendariari. Bertako ekoizle txi-kiak lagunduko dituen banaketa sistemahobesten da horrela, gertuko erosketak etainguruko enplegua sustatuz. Hain juxtu,David Lopategi gizarte hezitzaile eta Bilbokozinegotziaren hitzetan, elikagaiak erostekoadministrazioak inbertitzen duen dirua ain-tzat hartuta (catering-ak, diru-laguntza zuze-nak, elikagai-txekeak…) eraldatzeko gaitasunhandia du eskuartean botere publikoak:“Milioika euroz ari gara eta horiek bertakoekoizleetan, merkatari txikietan, kooperatibe-tan bukatzen badute, ondorioa izugarria dainguruko ekonomian. Adibidez, BilbokoUdalak diruz laguntzen dituen elikagai-txe-keak BM, Carrefour eta antzerakoetan bainoezin badira erabili, zein ari da jasotzen admi-nistrazioak egin duen inbertsio zuzena? Zerelikadura mota ari da sustatzen eta zeinekoizle motaren mesedetan?”.

Egungo eragile nagusietakoa direnek ere,elikagai bankuek, beharrezkotzat jotzen dutealdaketa. Luis Crovetto Bizkaiko ElikagaiBankuko presidenteordearen esanetan, iden-titate arazo bat daukate, botatzear direnjakiak galdu ez daitezen jendartean banatzekosortu baitziren elikagai bankuak, baina krisiamedio elikagaien banaketan maiorista bihurtudira. “Jaio ginen espiritutik aldendu gara;2014an hilero 1.000 pertsona lagundu ditugueta ahal duguna egiten dugu. Administrazioa-rekin harreman etengabea izan behar dugu,elkarri laguntzeko, eta udal ugarik hala egitendu, baina Bilbokoak adibidez ez: dirua jartzendu, baina ez dugu gizarte langileen kolabora-ziorik. Administrazioak, hortaz, lagundu eginbehar du, eta funtsean krisitik atera behargaitu, gure ustez elikagai bankuok ez genu-keelako existitu behar, beharrezko ez izateagustatuko litzaiguke”.

Elikadura burujabetza eta arduren banaketaKontraesana ikusten du Unai Aranguren ViaCampesinako kideak: inoiz baino elikagaigehiago ekoizten dira munduan, baina goseajasaten jarraitzen du jendeak. Zergatik? “Guresistema ekonomikoan dena delako negozioa,baita elikadura ere, eta negozioa ez da jakiakekoitzi eta herritarrak elikatzea, jaki horiek aldebatetik bestera mugitzea baizik. Duela gutxiErrusiako blokeoaren aferak erakutsi du Espai-niako Estatuko enpresa asko Errusiak frutaerostearen menpe daudela. Bertan ekoiztendiren barazkiak ez dira bertan jaten, Errusianbaizik, eta bertan jaten dena aldiz, Marokotikdator; eromena da. Hirietan, elikagaiek batezbeste 5.000 kilometro egiten dituzte guk ahora-tu aurretik. Eta gainera, ekoizle, garraiolari,banatzaile eta kontsumitzaileon artean, elika-gaien herena zakarretara botatzen dugu”. 20-30korporazio erraldoi dira munduko elikagaien%80 kontrolatzen dutenak eta botere publiko-ak ereduari eusten diola salatu du Arangurenek:Europar Batasuna eta AEB ezkutuan adostenari diren merkataritza hitzarmen transatlantiko-ak adibidez –TTIP delakoak–, kontrolak gutxi-tu eta “AEBek bere elikagai hormonatuakEuropara errazago ekartzea ahalbidetuko du”.

Politika horren aurrean, elikadura burujabe-tza aldarrikatu dute hizlariek. “Elikagaiak kan-potik datoz, horrela izatea nahi da gainera,hemen transformatu egiten dira, ikurrina etatxapela jarri eta bertakoak bailiran saltzen dira–kritikatu du nekazariak–. Hori norbaitenardura da, administrazioa eta hainbat nekazarielkarte tartean. Nik galdetuko nieke adminis-trazioari eta herritarrei ea zer ari diren egitenbertako elikagaiak, osasungarriak eta garaikoakkontsumitzeko. Bilbo da EAEn elikadura men-pekotasun handiena duen hiria, baina Udalakez du inongo mekanismorik jartzen nekazallurrak babesteko, lur horiek herritarren eskurajartzeko, formakuntza sustatzeko edo inguru-ko produktuak herritarrengana iristea errazte-ko; alderantziz, behin eta berriz trabak jartzen

“Etxebizitza, hezkuntza edo osasunabermatzeko borrokaren parekoa behardu elikadura eskubideak. Ezkerrak bereestrategian barneratu behar luke”

José Ramón González, soziologoa

“Europako herrialde ugaritan cateringenpresak derrigortuta daudeproduktuen %50 inguruko ekozleeierostera. Zergatik hemen ez?”

Unai Aranguren, Via Campesina

2014KO AZAROAREN 30A 7�

ditu azoka, ekitaldi edo jangelaren bat antolatunahi dugunean. Beldurra ematen dio ekoizpentxiki horren gainean (hain juxtu bertakoa,garaikoa eta kalitate handiena duena) kontrolikez izateak”. Adibidea jarri du segidan: Zebe-rion ekoizturikoa ez da Bilbon kontsumitzen,sistema komertzialetik at geratzen delako.Txile, Brasil, AEB, Argentinako produktuakiristen dira Bilbora, baina Zeberiokoak ez.Administrazioa beste alde batera begira dagoe-la-eta, Arangurenek dio elikagaien banaketara-ko zubi berriak sortu behar dituztela herrita-rrek, balore jakinen inguruan: kontsumotaldeen bidez, merkatari txikiekin hitz eginez,kooperatiben bitartez, azoketan…

Xabier Aierdi Jaurlaritzako Gizarte Politika-ko aholkulariak zaila ikusten du elikadura buru-jabetza artikulatzea, traba administratiboetatikharago herritarren borondatea garrantzitsuabaita: “Gure bizimoduak ere bagaramatza ber-tako ekoizle txikiak laguntzen ez dituen kon-tsumo eredura; horregatik, elikadura burujabe-tzaz mintzo garenean herri-estrategia bat behardela uste dut. Donostiako Kontxan baserrita-rren esnea zuzenean erosteko makina jarrizuten eta bi hilabete iraun zituen. Kontsumoohiturek zeresana dute, baita bizimodu aldake-tak ere: dagoeneko ez zaio hainbeste denboraeskaintzen janaria prestatzeari, horrek jakienplastifikazioa ekarri du, prezio merkeak bila-tzen ditugu… Geure ardurari ere erreparatubehar diogu, nola aldatu pentsatzen hasteko”.

Gizartea oro har oso anestesiatuta dagoelaonartu du Via Campesinako kideak, bainaatzean ez badago sektore jakin baten aldekosustapen politika bat –“eta bistakoa da ezdagoela”–, sektore hori hil egingo dela nabar-mendu du. Esaterako, eskoletako jangela publi-koetan haurrek etxean baino okerrago jatendutela dio, araudiak ez duelako bultzatzeneskoletako catering enpresek hemengo pro-duktuak erostea. Hala, Larrabetzuko eskolan,gurasoek erabaki zuten jangela sistema publi-kotik ateratzea. Sistema pribatuarekin 4 euro

ordaintzen dituzte eta inguruko baserri etadendariei erosten diete. Sistema publikoan,guraso bakoitzak 4 euro ordainduko lituzke etaadministrazioak beste 7, “eta 11 euroren trukeez lukete jakingo oso ongi zeini zer erostendioten”. Eskola publikoetan catering enpreseierosi behar zaie janaria, baina Europakoherrialde ugaritan catering enpresak derrigor-tuta daude produktuen %50 inguruko ekozleeierostera, azaldu du Arangurenek. “Zergatik ezdute hori egiten hemengo catering enpresek?Ez gaude euren kontra, enpresa horiek herrikoekonomiaren aldeko politikak izan ditzatelanahi dugu”.

“Erabaki politikoek egiten dute ohitura”Afera konplexua dela errepikatu du Aierdik,elikatzeko ohitura asko gizartearekin bateraaldatu direlako. Gauzak birplanteatzen hasigara, baina orain arteko garai oparoetan zeinohitura, zein bizi proiektu eta bizimodu era-man ditugu? Horiek aldatzeko prest algaude?, galdetu du soziologo eta aholkula-riak. Ipar Euskal Herrian osasun-erregistroaegin beharrik gabe etxeko produktuak salduahal izatea ez da ohitura, politika publikoakdira, nekazariak merkatura iritsi ahal izatekotresna, erantzun dio Arangurenek. Europanbaldintzak malguagoak direla gaineratu du,artisau ekoizpena eta ekoizpen industrialadutelako, “baina guk ekoizpen industrialabakarrik daukagu. Hori ez dira ohiturak, horierabaki politikoak dira, batzuen mesederakoeta beste batzuen kalterako. Erabaki horiekegiten dute ohitura”. Bilboko Erriberakoazoka Europako azoka estali handiena da,“potentzial handia du, baina bere gestioan ezdira nekazariak aintzat hartzen eta turisten-tzat izatea nahi dutenez, turismo arloko eragi-leak eta sukaldari ospetsuak dituzte kontuan.Ez da azokaren benetako funtzioa betetzen,herritarrak elikagaiez hornitzea. Baldintzaoso txarretan ari direla lanean adierazi diguazokan postua duen hainbatek”.

“Elikadura burujabetzak herri-estrategia eskatzen du. Baserritarrenesnea zuzenean erosteko makina jarrieta bi hilabete iraun zituen”Xabier Aierdi, Enplegu eta Gizarte Politika Saila

“Jakin behar dugu zer jaten dugun, zerjan nahi dugun, zer den osasuntsua etaekologikoa... Ongi jatea ongiformatzetik dator”

Luis Crovetto, Bizkaiko Elikagai Bankua

Gizarteprestazioak%73rentzatPobrezia egoerandaudenen%72,9renganairisten da EuskoJaurlaritzakbanatzen duenDiru-sarrerakBermatzekoErrenta (DBE).“Ongi dago, bainagainerako%27,1engana iritsibehar dugu –dioXabier Aierdik–.Kezkatzekoa zerada, errenta horipobrezia egoerandaudenen diru-sarreretatik %39zela 2008an, etaorain aldiz, %50.Alegia, familiahorrek zituen diru-sarrera guztienherena izatetikerdia izatera igaroda errenta, jendehori gero etaahulago etamenpekoagobilakatuz. Joeramantentzen bada,batzuk gizartelaguntzetatikbizitzera eramandezake egoerak”.

�8 2014KO AZAROAREN 30A

GOSEA

Txokolatezko palmerak eta produktu bio,natural, organikoakElikadura burujabetzan aurrera egin nahi bada,jaten erakustea ezinbestekoa dela ohartarazi duLuis Crovetto elikagai bankuko kideak. Ikaste-txeetan gosariak ematen hasi zirenean, inguru-ko gozo-dendak kexu agertu zirela kontatu du,txokolatezko palmerak saltzeari utzi ziotelako.Haur askori palmera erosten zieten gurasoekgosaltzeko. “Jateko kultura falta da eta jakinbehar dugu zer jaten dugun, zerjan nahi dugun, zer den jakiosasuntsua eta ekologikoa…Ezagutzen ez badugu, ez dugumaitatuko, ezagutzen ez denaezin delako maitatu. Ongi jateaongi formatzetik dator”.

Autokritika ere egin du Aran-guren nekazariak, kalitatezkomarkekin kontsumitzaileek duten nahasmenahizpide. “Erostera goazenean ez dakigu zer arigaren erosten: ekologikoa, agroekologikoa, bio-logikoa, naturala, organikoa, baserrikoa, berta-koa… Marka askoren esanahia lapurtu diguteeta gainera ez dakit herritarrei laguntzen edo

kontrakoa egiten ari garen; baserritarrak ondoegin nahi du eta bere produktua bereizi nahi du,baina kontsumitzaileari marka eta etiketa anaba-sa iristen zaio. Etiketatzea hobeto landu, sinpli-fikatu eta bide berean goazenon arteko akordioalortu beharko dugu, merkatuan lekua egitekoborroka baita. Produktu, marka eta izendapenbakoitzaren atzean proiektu eraldatzaile batdagoela jakin behar du erosleak”.

David Lopategik ikuspegi orokorragoa alda-rrikatu du, elikadura burujabetzaez dadin izan lehenengo sekto-reari baino eragiten ez dion gaia:“Elikadura burujabetzaz ari gare-nean sektore eta eremu guztiakukitzen dituen paradigma eralda-tzaileaz ari gara: politika soziala,fiskalitatea, lurraldearen antola-mendua, hezkuntza… Adminis-

trazioak asko egin dezake, keinu txikien bitar-tez”. Aierdik jarri du azken puntua:“Bai, ongi dago sektorea bultza-tzea, baina sektore hori eta ohiturahoriek mantentzeko zenbat jendedago prest beste aldean?”. n

2.000 MILIOI LAGUNI eragiten diemalnutrizioak munduan eta 805milioi inguruk gosea pasatzen du.Eusko Jaurlaritzak pobreziaz aur-ten egindako inkestaren arabera,EAEko biztanleen %6 inguru(130.000 bat lagun) pobrezian bizida uneotan eta 250.000 herritarrekez dute ongizaterik. Etxeen %13tanoinarrizko gastuak murriztu beharizan dituzte, %3k dio unerenbatean elikadura arazo oso larriakizan dituela eta %1,2k gose per-tzepzio erreala du (25.000 herritar).

2000. urteko datuetara gerturatzengaitu azken inkesta honek, 2008anpobrezia %4,2ra jaitsi ostean berrizere gorako joera hartu baitu:“Aurrera begira ere, adituek diotekrisi industriala bortitza izango delaeta bigarren lan erreformak gogorjoko dituela orain arte eraginikjasan ez duten zonaldeak, ArabakoLautada eta Gipuzkoako txokougari tartean”, azpimarratu duXabier Aierdik. Nafarroan, Carita-sek aurreratu berri duen txostena-ren arabera, 95.000 lagun (biztan-

leen %14,8) pobrezia arriskuan bizidira eta 20.000 herritar (%3,1)pobrezia larrian.

Datuek argi uzten dute batezere behe mailako klaseak ari direlakrisiaren ondorioak pairatzen:etorkinak eta ama bakarrak dirazigortuenak, eta bi profil berri aridira hazten, 45 bat urteko gizonez-koa diru-ekarle nagusi duen familiabatetik, eta lan merkatuan sartzekoeta gurasoen etxea uzteko zailtasungero eta handiagoak dituzten 20-34 urte arteko gazteak bestetik.

Etorkinak eta ama bakarrak, txiroenak

Udalak diruz lagundutako elikagai-txekeak herriko denda txikietanerabiltzea da administrazioakbultza dezakeen ekimenetako bat

Zu sortzerako gerra asko pasata zeuden zuenean. Nire gurasoen bi familiak 36ko Gerrako erre-fuxiatuak dira. Nire lau aitatxi-amatxiak Hal-tsuko hilerrian ehortziak daude. Odol bizkai-tar eta nafarra dut aitaren aldetik, madrildareta bizkaitarra amarenetik. Aita gudarienkomandante izanik, preso egona eta heriotza-ra kondenatua zen, gerlaren lokatzetan oko-tzeraino sartua. Horregatik sortu naiz Hal-tsun, Hegoaldeari lotua odolez eta izatez,“zazpiak bat” lehen hatsetik sentituz. Etxean,gurasoez gain, iheslariak, Lekeitioko lagunak,arrantzaleak... Denetik ikusi dut beti. Niretzatodolaz harago doan zerbait izan da beti fami-lia. Pentsa, gure etxeko tximinia gainean egonda luzaz behiala kaxarranka dantzatzeko era-biltzen zen Lekeitioko kofradiako banderagorria. Orain gutxi itzuli diogu herriari. Sus-moa dut, alta, istorio horiek etxeetan atxikieta herriak ahanzten dituela.

Bigarren Mundu Gerraren biharamunean sortuzinen zu, etxeek eta herriek ahantzi ezin zutengaraian.Ttikitatik entzun dut alemanak jin zirela, Nie-ves haurride nagusiari tximinia gaineko ban-dera gorria hartzea debekatzen zitzaiola,baina ez dut ez gerla girorik, ez eskasiarikpasa. Ez zen ondasun handirik, baina labo-rantzari loturiko herrikoitasun aberatsagenuen. Behiak, oiloak, mahasti ttipi bat...aski zen guretzako. Gogoan dudana da lekei-tiarrez mintzo ginela etxean eta haltsuerazkarrikan, baina zorionekoak ginela, Arrietaapezak iheslariak onartzen eta herrian inte-gratzen bazekielako. Guk ez dugu pairatuiheslari batzuek nozitu duten baztertzerik.Errefuxiatuak ginen, ez errefusatuak. Bizikiongi txertatu ginen Haltsun, bai euskararenaldetik, bai laborantza mailan, bai Elizarenbideetan, eta nola ez, euskal nortasunari

dagokionez. Ez dut inoiz ahantziko bi dan-bor eta lau tronpetako klika etxez etxe ibil-tzen zela festetan bandera frantsesa aurretikzuela. Gure etxera heldu aitzin, alta, banderafrantsesa bide bazterrean laga eta lehengu-suak utzitako ikurrinarekin sartzen ziren.Jende horrek iheslariei esker izan du herrihonen berri. Horregatik diot ez dela gauzabera iheslari izatea Euskal Herrian edo Cher-bourg-en. Egia da oraindik ez dela dena ira-bazia, hemengo jendea Hegoaldeko aferakaipatzean Espainiaz mintzo dela, baina iziga-rriko elkartasuna eta laguntza izan ditugu.

Nola baloratzen duzu iheslariek bake bideaneginiko ekarpena? Garai bateko herrikoitasun eta herri izaeraaldatu da. Aniztasun batean gara, iheslariakbakearen eragile bihurturik, eta eman dituz-ten azken urratsak txalogarriak ez ezik mires-garriak iruditzen zaizkit. Ez da samurra ihes-lariak biluztu diren bezala biluztea. Bizitzaosoa pasa duzularik herriak ETAren ekintze-tatik fruituak jasoko zituela sinetsita, ez damakala bat-batean borroka armatua bazterutzi eta bakezko armak hartzea, gizarteariburujabetza utziz. Zapalduak izan gara, per-tsona eta herri gisa, zapalkuntza horren aitzi-nean guk ere nahi izan dugu gogorkeria era-

�10 2014KO AZAROAREN 30A

Mikel Epalza. 1946ko otsailaren 14an sortua,Haltsun. 1973an apeztu eta hamahiru urtez egon zenMiarritzeko San Martin parrokian. 1985ean, Itsasmisioaren arduradun izendatu zuen apezpikuak, etageroztik arrantzaleak lagundu ditu itsasoan zein lehorrean.Liburu anitzen egile, elkarte andana baten sortzaile etapartaide, Zokoako (Ziburuko auzoa) apeza da egun.

NORTASUN AGIRIA

PERTSONAIA

«Kultura hitza ematetik dator»

Amaren, alabaren eta espiritu santuaren izenean... Amen.

| SUSTRAI COLINA |

Argazkiak: Dani Blanco

MIKEL EPALZA

�12 2014KO AZAROAREN 30A

kutsi armen bidez, baina zapalduak izatensegi arren gai izan gara logika politiko kultu-ral hori hausteko. Horrek bide eta alternatibaberriak zabaltzen ditu. Noiz izan dugu hola-ko aukera bat? Hori oso baikorra da denen-tzat, jendartearentzat eta iheslarientzat. Orainiheslari izatea ez da geroaren zepoan presoegotea, ez da geroa gainean duzun hilobi losabat garraiatzea bezala. Egoera nekeza izanarren, esperantza izpiak berpiztu dira.

Euskal kausaren alde sutsuki agertzeak arazo-rik sortu dizu Elizaren baitan?Anitzetan erran didate egin nezakeela apez-bide ederragoa, Euskal Herriko erroek ez zida-tela Erromara hegan egiten uzten. Ez naizsekula apez izan nire karrera eklesiastikoa abe-rasteko, herritarrekin, giristino zein ez giristi-

noekin, ebanjelioa bizitzeko baizik. Hala, betiagertu naiz naizen bezalakoa, ez dut sekula nireherria sakelan gorde. Ezin dut ulertu herritikaparteko apez-bide bat. Zauden tokian urosizatea bezalako aberastasunik ez dago niretzat.Daukazunarekin pozik bizitzea da gakoa, ezeskas duzuna mirestea. 30 urte daramatzatZokoako txoko honetan, eta izigarriko xantza-tzat daukat euskaldun, giristino eta apez izatea.Ez nuke bat kendu nahi bestearen gehitzeko.

Euskal Herrian Elizak dituen agintariak ikusita,segur ez zenukeela bat kendu nahi besteagehitzeko?Ez da kasualitatea. Benedikto XVI.ak ez zuenbarkuaren lema bereganatu, eta bere baitatiklan egin beharrean, Opus Dei eta giristinoeskuindar atzerakoien esku utzi zuen agintea.

2014KO AZAROAREN 30A 13�

MIKEL EPALZA

Euskal Herriko Eliza, egitura bezala, salbatubehar zela deliberatu zuen Erromak, etahorretarako Elizaren identitatea zorrotz mar-katzea erabaki. Herriaren zerbitzari, bakeareneragile, eta hizkuntza eta kulturaren gordailuzen euskal Elizak bokaziorik sortu ez izanaeta elizak hustu izana leporatu ziguten. Ezziren ohartu hemen garrantzitsua ez delaontzia, itsasoa baizik. Hala, orain ere erresis-tentzia tokatu zaigu. Horregatik diot Eliza gugarela, ez Erroma. Eskerrak aita santu berriakargia ekarri digun. Euskaldun eta giristinoizan gaitezkeela dio, karrikan jendeekin ibiligaitezkeela, dibortziatu, homosexual eta denadelakoekin bat egin dezakegula... Azkenean,haize fresko pixka bat, esperantza seinale bat.

Zergatik da erlijioa Frantzian homosexualenezkontzaren aurkakoek darabilten lehen argudioa?Tamalgarria zait. Gure apezpikua homose-xualen ezkontzaren aurka mintzo entzutendudanero pena eta mina eragiten dizkit.Homosexual andana ezagutzen dut, orotari-koak, aspalditik bataiatzen ditut heien hau-rrak, eta edonori emango niokeen tratuaematen diet. Nor naiz ni heien bizitza sexualaegokia den ala ez epaitzeko? Zer den debeka-tua eta zer bekatua inposatu behar diet? Horiirrigarria da. Lehengo logikan, ezkondu aitzinxirri batzuk egiten dituen bikotea bekatariada. Zer zentzu du, alta, mundu erdia bainogehiago bekataria dela esateak? Elkar maiteduen jendea bekataria bada itzali kandela etazoaz beste planeta batera bizitzera! Bukatu daegia absolutuen Eliza zapaltzailea. Badiraoraindik beldurraren arma darabilten karkak,baina ez dira ohartzen arma hori erabilizheien burua hiltzen ari direla. Hitzak librebehar du, ez gara frankismotik atera bestediktadura batean sartzeko. Hierarkiarekikokomunio berria ez litzateke obedientzia etamenpekotasun hutsetik sortu behar. Helduakgara, eta Eliza heldu bat nahi badugu hitzaskeko iritzi trukaketak bultzatu behar ditu-

gu. Kasu honetan, arraina ez baita buztanetikusteltzen, burutik baizik.

Kezkatzen zaitu elizak husten ikusteak?Deblauki erranez, hori ez da intuizio bat,datu soziologiko bat baizik. Kezkatzen naue-na botila erdi betea egonik erdi hutsa ikusteada. Batzuen betiereko nostalgia: lehen zegoe-na eta orain ez dagoena. Alabaina, Elizaklehengo pisurik ez izateak ez du baliorik ezduela erran nahi. Erortzean altxatzeko inda-rra ematen dizun zure baitako duintasunsakratuak, eskubideak defendatzeko, jendartehobea bultzatzeko edo bakegintzan partaideizateko lantzen dituzun baloreak ederrakdira. Politikak ezin du dena irentsi. Pertsonekbeharrezkoa dugu gertatzen zaiguna espiri-tualki baloratzea. Nola bizi espiritualki egun-go Euskal Herria? Hori da mahai gaineandugun galdera. Eliza molde batek porrot eginbaitu, baina beste bat sortzen ari da: apala-goa, umilagoa, baina baita benetakoagoa ere.

Lehen zegoena eta orain ez dagoena. Arrantzaleenomonierra izaki, arrantzaz hasiko zinela uste nuen.Lehengo euskal jendartea oso lotua egon dalaborantzari eta arrantzari. Ofizioak bainogehiago, ikur kulturalak ziren. Arrantzale etaontzi kopuruak anitz jaitsi dira, baina izenakez du dena egiten. Herri askotako portuakkirol-portu bihurtu eta arrantzarako bainoturismorako amu gehiago izan arren, arran-tzale kulturakoak dira herri horien portaera,izaera, balore sorta edo ahoz ahoko legendak.Zer geldituko litzateke gure portuetan arran-tzaleak eta arrantzale kultura kenduko bage-nitu? Arrantza eta arrantzale ofizioa bakanduarren, zibilizazio bat gelditzen da, itsas onda-rea zaindu eta garatzeko ardura. Jendeak ofi-zioa laga nahi baitu, ez nortasuna.

1985etik zabiltza lan horietan. Hastapenetik izan dut jendeari hitza ematekokezka. Kultura hitza ematetik dator. Lurra

�14 2014KO AZAROAREN 30A

MIKEL EPALZA

goldatu eta hazia ereitea da kultura, buruakzabaldu eta hitza libratzea. Jendeak ez dakizer aberastasun baden arrantzaleen mun-duan, zer elkartasun sare. Jendeak ontziakikusten ditu, lehen egurrezkoak orain txapaz-koak, baina gutxik egiten du bertan itsasgizon eta emazteak irudikatzeko esfortzua:heien bizimodua, bizibidea, itsasoarekikoharremana, heien kezkak, penak, pozak...Arrantzaleek beraiek ez dute arlo hori soberalandu, eta eskasia jendartera zabaldu da.Armadoreei gure kezkaren berri eman genie-nean “hemengo gazteek ez dutela itsasorajoan nahi? Kanpotik ekarriko dugu jendea!”gaztigatu ziguten. Oso garrantzitsua da eko-nomia ongi pisatzea barku berriak egin ahalizateko, merkatu berriak sortzeko, arrantzaeremu berriak lortzeko, baina non daudebaloreak? Sosa da helburu bakarra? Non gel-ditzen da kultura? Mundu guztia dago prestbarku berri baterako finantziazioa xerkatze-ko, baina jende gutxi humanizazio bideakurratzeko. Jaurlaritzak ere indar ekonomikobat bezala salbatu nahi du arrantza, ez indarkultural eta herrikoi baten gisan.

Zuk, alta, itsasoaren salbazioa arrantzale ofi-zioaren salbaziotik pasako dela diozu.Jakina, itsasoa baratzea bada arrantzaleak dirabaratzezainak. Bukatu da itsasoaren geroazkezkatzen ez ziren piraten aroa. Arrantzaleada egunero itsasora ateratzen dena, itsasoazaintzen duena. Ni naiz itsasoan astoa bezalaibili denetako bat. Arrantzale eta sukaldariaritu naiz ontzietan, eta aitortzen dut, leho-rrean arraina baizik ez genuela deskargatzen.Kanpainarako kargatutako lata, botila etazaborrak itsas zolara botatzen genituen. Gaz-teek konbertitu naute, gazteek ulertarazididate txerri bat nintzela, itsasoa beti urdinegoteak ez zuela zabortegi erraldoi batengisan erabiltzea justifikatzen. Gazte horieiesker, egungo arrantzak eta itsasoak bestebegi batzuekin begiratzen die geroari.

Alta, baratzezainak agintzen du baratzean?Arrantzalea ez da gehiago jaun eta jabe itsa-soan, bere iritzia ez da iritzi nagusia. Egun, ezditu kofradiak hartzen arrantzari dagozkionerabaki behinenak, arrantzalea zepoan harra-patua da, eta zepo horretatik ateratzeko nor-tasun berri bat erakutsi behar du. Arrantza-leak daki zer den itsasoa eta itsasoak zer denarrantzalea, baina itsasoa isilik dago, eta itsa-soaren ordez mintzo direnak bulegoetan dau-denak dira, inoiz portua zapaldu ez dutenak.Hori hala, arrantzaleak bere urrezko lekuaberreskuratu behar du, ez bere iritzia inposa-tuz, itsasoko ezinbesteko partaidea dela era-kutsiz eta bere jakintza eta kultura azpimarra-tuz baizik. Ez da samurra, ordea. Lehen aldizgure historian, arrain hazkuntza gailendu zaioarrantzari. Lehen itsasotik zetorrena akuakul-turatik dator orain. Horrek merkatua itotzeadakar, eta arrantzaleari jarrera are arduratsua-goa eskatzen dio. Itsasora irten eta ahalbezain arrain fresko eta ona ekartzea dago-kio, baina batez ere, berea bio baino bioagoadela aldarrikatzea. Bere burua kalitatearenberme gisa plantatu behar du arrantzaleak.Hori du erronka.

Zeintzuk dira 68 urteko apez baten erronkak?Zutik segitzea, herriaren erronkak nire egineta aski indar eta kemen izatea beti gaztesegitzeko. Langabeziari buruzko lan bat era-man nahi nuke, elikagai bankua bezalakoproiektuak bultzatu, elkar tasun sareakehundu... baina ez unean uneko adabakiekinsoilik, egiturak aldatuz baizik. Nondik sor-tzen da krisia? Nondik miseria? Erroetara joeta saiatu gauzak aldatzen. Bistakoa da jen-darteak funtzionamendu desegoki bat dau-kala. Denak ala inor ez, baina horrela ezinda. Nik ontzi bat bezala ikustendut mundua eta ez dut jasaten,krisiaren izenean, jende bat kare-letik itsasora botatzea bertan itodadin. n

“Uniformearen gibelean gizon bat zegoelaazpimarratu, borroka armatua bukatua dela etabakegintzan gaudela oroitarazi eta euskal gatazkanalde batean zein bestean hildako guztientzat otoitzegitea eskatu nuen. Ikusten dituzularik jendarmeakheien domina eta gradu guztiekin gudarien aldeotoitzean, eta abertzale batzuk hildako polizienalde errezuan... Hori ezinezkoa zen orain bost urte.Orain posible da. Zergatik ez du Elizak hori bultzatubehar?”.

Charles Saenz polizia buruaren hileta

AZKEN HITZA

2014KO AZAROAREN 30A 15�

PREKARIETATEAREN AURPEGIAK

Ion Basurko Flores naiz,mutrikuarra, eta 40 urte ditut.Hamasei urtez TS Fundicionesenlanean aritu ondoren, langabeziannago iazko azaroan enpresa itxizutenetik.

EEE selektiboak izan ziren TSkoak,langile batzuk zigortzeko

OSO URTE GOGORRAK bizitzen ari gara. Orai-naldian diot, enpresa itxita egon arren, har-tzekodunen lehiaketan sartuta baitago, etaegoerari buelta eman eta enpresa berriz mar-txan jartzeko aukera ikusten baitugu. Ezgaude etsitzeko. Ezagutzen ditugu enpresaitxi eta berehala amore eman dutenak, langi-leak batu ez direlako edo muturreko egoerahorretan beren esku-hartzearen balioaz jabe-tu ez direlako.

2013ko azaroan itxi zuten TS Fundicioneseta 150 langile geratu ginen kalean. Ondoren-go sei hilabeteak zentimo bat bera ere kobra-tu gabe igaro genituen, eta izugarrizko estuta-sunak pasa behar izan ditugu etxean.Bikotekidearekin eta bi seme txikirekin bizinaiz, eta hipoteka daukagu ordaintzeko.Bikotekideak denbora erdiz egiten du lan, etairitsi ezinda ibili gara. Bi hilabetetan hipotekaordaindu ezin eta desjabetzeko prozesu juri-dikoan sartzen zara. Ingurukoei laguntzaeskatzea besterik ez zaizu geratzen, bainajoan egin behar da familiarengana diru beha-rrean zaudela azaltzera… Semeei ere esplika-tu behar diezu Olentzero gurasoak garela, etaaurtengoan ezin izango diegula zuhaitzazpian ezer handirik utzi. Momentu honetanondo gaude, dagoeneko langabezia presta-zioa kobratzen ari bainaiz, baina urtebeterenburuan bukatuko zait.

TS Fundicioneseko langileon borrokalehendik dator. Bospasei urte izango diraenpresak bi lantegi zituela, 345 langile. Unegorena zen, baina erortzen hasi zen pixkana-ka. Inguruan ixten ari ziren enpresa batzukezagutzen genituen, baina gurea ez genuenhain muturreko egoeran irudikatzen. Bi lan-tegi izatetik bakarrera pasa ginen aurrena, tal-

detxoak kaleratzen hasi ziren eta ondorenEEEi heldu zion zuzendaritzak. EEE ososelektiboak izan ziren, aukeratutako jendeaizan zen horietan sartu zutena, eta nolabaite-ko zigorra izan zen batzuentzat. Horrenondorioz, gaur egun langabezia prestazioakoso desberdinak dira langile batetik bestera;batzuoi urtebetekoa geratzen zaigun bitar-tean, beste batzuek dagoeneko ez daukateezer. Bitarte horretan, enpresaburuek mugi-mendu bereziak egin zituzten, inbertsioakhan eta hemen, dirua xahutu…

2013ko urrian geratu zen enpresa, baina guez geunden kaleratuta oraindik eta lantegirajoaten jarraitu genuen. Langile guztiok elkartueta borroka estrategia prestatzen zortzi orduematen genituen egunero. Alde batetik, gureegoera kalera atera beharra geneukan, etaparodiak egin genituen Kutxa aurrean, hirueguneko itxialdia enpresan… Eskualdean izu-garrizko babesa izan dugu. Bestalde, hartze-kodunen lehiaketan sartzekoak ginela eta,gure aldetik erostun bat bilatzen ahalegindugara, TSko langileok lehentasunen arteanjarriko gaituena. Eta gaurko egoera horixe da,presioa egiten jarraituko dugu,administratzaileak erostunenartean TSko langileon alde egingoduen enpresa bat aukeratu etaenpresa bideragarri egin dezan. n

| itsaso Zubiria Etxeberria |

�

“Egoerari bueltaeman eta enpresa

berriz martxanjartzeko aukera

ikusten dugu. Ezgaude etsitzeko”.

�16 2014KO AZAROAREN 30A

Alboan Fundazioa, jesuitek Hego Euskal Herrian sortutako gobernuz kanpoko erakundea,uztailetik dago murgilduta bi urte iraungo duen Gatazkarik Gabeko Teknologia kanpainan.Besteak beste, ikusarazi nahi dute mugikor, ordenagailu eta bestelako gailuen eta Kongoko

Errepublika Demokratikoaren ekialdeko gerraren arteko harremana. Virginia Basurtofundazioko teknikaria da kanpainako arduradun nagusia.

| UNAI BREA |

Argazkiak: Iñigo Azkona

Zergatik nabarmendu nahi duzue gatazken etateknologiaren arteko lotura?Gatazketan gero eta eragin handiagoa dutebaliabide naturalen ustiapenak eta salerosketak.Batez ere, gatazken finantzazioan. NBErenarabera, azken 40 urteetan sortu diren hamargatazkatik lauk lotura zuzena dute baliabidenaturalen ustiapenarekin. Kongo ekialdeko

meategietan erauzten diren mineralak funtsez-ko osagaiak dira teknologia berrietan; kanpai-naren bidez erakutsi nahi dugu zer eragin dau-kan gure bizi-estiloak beste leku batzuetan.

Eta zergatik bereziki Kongo? Hango gatazkaren ezagutza zuzena dugu,lankidetzan ari garelako bertan diharduen

VIRGINIA BASURTOALBOAN FUNDAZIOA

«Mugikorretarako materialustiapenak ez luke gerra

finantzatu behar»

2014KO AZAROAREN 30A 17�

VIRGINIA BASURTO

Errefuxiatuen Zerbitzurako Jesuitak taldeare-kin. Gerrak dirauen hogei urteotan haienproiektuetarako diru laguntza eman dugu, etaeurek helarazitako salaketak hemen zabalduditugu. Kongokoa ahaztutako gerra da, bainakontuan izan behar da Bigarren MunduGerraz geroztik hildako gehien eragin duengatazka dela: bost milioi inguru. Hogei urtehauetan intentsitate desberdineko aldiak izanbadira ere, indarkeria etengabe eman da.

Zeintzuk dira gatazkaren gakoak?Zaila da esplikatzea, osagai asko daude: tentsioetnikoak, beste herrialde batzuen interesak,lurren kontrola... Guk beti azpimarratzen dugugatazka konplexua dela eta mineralak hor ego-tea ez dela haren arrazoi nagusia. Hori kon-ponduta ez litzateke beste guztia konponduko.Baina jakin badakigu talde armatuek mineralensalmentatik ateratzen dutela dirua, askotanmeatzariei estortsio eginez. Gatazkan partehartzen ari diren talde guztiek egiten dute hori,Kongoko ejertzitoak barne. Dena den, azkenboladan egoerak hobera egin du, besteak besteAEBek 2010ean onartutako lege batengatik.

Zein lege ?Dodd-Frank Act. Horren arabera, hango bur-tsan kotizatzen duten eta Kongon edo inguru-ko herrialderen batean ustiatutako urrea, tan-talioa (alegia, koltana), wolframaedota eztainua erabiltzen dutenkonpainiek bermatu behar dutemineral horiekin ez dela Kongo-ko gatazka finantzatu.

Gatazka-mineral esaten zaie lauhoriei, ezta?Bai. Baina hori definizio hertsie-gia da, hain zuzen Dodd-Frank legetik dato-rrena. Gatazka-mineraltzat lau horiek bainoez dauzkate, eta Kongori dagokionez baka-rrik. Guri gustatuko litzaiguke definizioazabaltzea, eta munduko edozein lekutan,

baliabide naturalen ustiapenak edo saleroske-tak gatazka bat eragiten edo finantzatzenbadu, horien erabilera erregulatzea.

Zuen kanpainaren webgunean ikus daitekee-nez, Europar Batasuna ere ari da lege bat pres-

tatzen. Horretan eragitea duzuehelburuetako bat. Bai. Zuzentaraua eztabaidatzen aridira, eta guk sinadurak bildu nahiditugu Europako Batzordearieskatzeko legea gogorragoa izandadila orain arte proposatu dutenabaino. Alegia, mineral “zikina” ezerabiltzea derrigorrezko betebe-

harra izan dadila, AEBetan bezala. Europara-ko zuzentarau proposamenak, dagoen-dagoe-nean, borondatearen menpe uzten du mineralhoriek erabiltzea ala ez. Hori ez zaigu gusta-tzen; borondatezkoa bada, enpresek badute

Bigarren Mundu Gerrazgeroztik hildako gehien eraginduen gatazka da Kongokoa:bost milioi inguru

KongokoErrepublika

Demokratikoak75 milioi

biztanle inguruditu.

Meatzaritzatiksostenguaateratzendutenen

kopurua zortzieta hamar

milioibitartekoa delakalkulatu zuen

MundukoBankuak2008an.

JULI

EN

HA

RN

EIS

-CC

BY

SA

�18 2014KO AZAROAREN 30A

orain ere egitea, eta ez dute egiten. Berbarako,ELGAk (Ekonomiako Lankidetza eta Gara-penerako Erakundea) gida bat kaleratu zuen,lau mineral horiekin arduraz jokatzeko, etaenpresek ez dute erabiltzen.

Eta Dodd-Frank legeak ekarri du onurarik?Bai. Lege horri eta bertako gobernuak har-tutako zenbait neurriri esker, gaur egun esandaiteke Kongon erauzten den mineralarenbi heren “garbiak” direla. Baina heren batasko da oraindik. Eta kontsumitzaileok ezdakigu, ez daukagu modurik jakiteko, guremugikorretako tantalioa, wolframa eta abarnondik datozen, zer baldintzatan ustiatudiren, nork atera duen etekina... Eta mugi-korra dioanean, esan nezake, ordenagailua,tablet-a, kamera digitala... Europako legeakbalio behar luke erosleok hori jakin ahal iza-teko. Kontsumitzaileok enpresei adierazibeharko genieke mugikorrak erabiltzenjarraitu nahi dugula, baina ez dugula nahihorrekin gatazkak finantzatzerik.

Munduko tantalio edo koltan erreserba ezagu-nen %80 Kongon dago. Ezinbestekoa da mine-ral hori teknologia berrietan? Bai. Tantalioak, oso mineral kantitate txikiare-kin, elektrizitate asko metatzeko gaitasunadauka. Hori dela-eta, funtsezkoa da gailu txikieramangarrietan. Beste metal batek bete leza-ke funtzio bera, baina askoz leku gehiago oku-patuko luke. Alternatibak bilatzeko ikerketakmartxan daude, baina dena den, Kongon ditu-gun lagunekin hitz egin eta gero gure jarrera dahango minerala ustiatzen jarraitu dadila. Berta-ko jendeak esaten du meatzaritzan jarraitunahi duela, baina baldintza egokietan: bertatik

ateratzen den etekina beraientzat izan dadila.Hau da, gatazka amaitu dadila.

Nor ari da minerala ustiatzen? Zer enpresa? Ez dira enpresa handiak, gizon eta emakumetalde txikiak baizik. Eskuz egiten dute lan,batzuek zeru zabalean eta beste batzuek lur-pean, inolako kontrolik eta segurtasun neu-rririk gabe. Orain saiakerak daude umeekbehintzat lan egin ez dezaten, eta zerbaitlortu da. Horrez gain askok talde armatuenestortsioa jasaten dute.

Multinazionalak ere ez dira urruti ibiliko, ordea...Horiek Kongoko nahasmendua baliatzendute lehengaiak merkeago erosteko. “Gataz-ka hau oso konplexua da eta guk ez dugu horeskua sartzerik”, esaten dute. Eta guk dioguagian gatazka konpontzeko ahalmenik ezdutela, baina euren esku dagoen guztia egindezakete mineral salmentaren bidez taldearmaturik ez finantzatzeko.

Emakumeen kontrako indarkeria Kongokogatazkaren osagai nagusietakoa da. Zuen kan-painak horri ere erreparatzen dio. Zoritxarrez, sexu indarkeria gatazka askotakoelementua da, baina Kongoko kasua paradig-matikoa da. Urtero 100.000 bortxaketa daudelakalkulatu da –kopuru horri buruz eztabaidadagoen arren–, eta gainera salatu diren kasuakoso gogorrak dira: emakume bakarra hainbatgizonek bortxatzea, infektatutako objektuakerabiltzea... Emakumearen suntsi-keta gertatzen ari da, eta haienbitartez komunitate osoarena.Beharrezkoa da emakume horiekberen bizitzen jabe bihurtzea. n

HerbehereetakoFairphone enpresakegindako telefonoadarama argazkihonetan VirginiaBasurtok. “Mugikor‘garbiak’ egitendituzte, ez guztizbaina bai hein handibatean”, azaldu diguAlboaneko kideak.Tantalioa etaeztainua Kongokoakdira, baina ez daudetalde armatuenkontrolpean, etamuntaia Txinanegiten dute,“langileak baldintzaduinetan ari direlabermatuz”. Oraingoz,Euskal Herrianinternet bidez baizikezin dira erosiFairphonen gailuak.

20 � 2014KO AZAROAREN 30A

IRITZIAREN LEIHOA

KATALUNIARI eskaintzen diodan hiruga-rren hausnarketa da denboraldi honetan:lau artikuluetatik hiruk Katalunia izandute hizpide. Eta, egoerari erreparatzenbadiot, ez da azkena izango.

Azaroaren 9an, azkenean, herriak bereiritzia emateko aukera izan zuen, emoziohandiz, nahiz eta oso aukera mugatuaizan ikuspegi juridiko aldetik –ez zen“ofiziala”–. Badakigu gehiengoak ezzuela parte hartu –%36k eman zuenboza, hau da, 2.306.000 biztanlek–, bainaegoera guztiz zaila eta nahasi horretanoso datu adierazgarria da, emaitza zeha-tza bezala –parte hartu zutenen %80kbaietza eman zion estatu independenteaeratzeko proposamenari, 1.850.000 ingu-ruk–. Datu horiek bi interpretazio izandituzte: alde batetik, Kataluniako indarpolitikoen eta sozialen gehiengoarena,positiboa, eta bestetik, Espainiako indarpolitikoen eta Kataluniako gutxiengoare-na, negatiboa, parte-hartzearen eta inde-pendentziaren aldeko emaitza eskasa delaazpimarratuz. Edozein iritzi izanik ere,beste datu objektiboak kontuan hartubehar dira: 2006ko Estatutak 1.900.000boz izan zituen alde, baina Espainianinork ez du aldarrikatu haren zilegitasu-nik eza.

Nola interpretatu politikoki hau guztiaeta zabaltzen diren aukerak? Ez da erra-za. Nork daki zer gertatuko den? Pertso-naia, aldagai, interes eta kalkulu askodaude. Azter ditzagun elementu batzuk:

Artur Mas, printzipioz, indartsu aterada eta horrela azaldu zen gau hartan,Mariano Rajoyri bi asteko epea eman zio-nean bere eskaerari erantzuteko. Bada,astebete igaro da geroztik eta ez dutmugimendurik ikusten, ezta itxurarik ere.

Alderantziz, aurrera doa PSCrekin man-tentzen ari den negoziazioa 2015erakoaurrekontuetarako, horrek esan nahi duMasek ez daukala kontsultari berehalakojarraipenik emateko asmorik.

ERC ere egoera onean dago, baina ezda orain hilabete bat uste zuena, Masenindarberritzea dela eta. Gainera, ez zaitiruditzen kontsultaren emaitza esperozuenik –itxaropen handiagoa zuela esan-go nuke, batez ere parte hartzeari buruz–.

Rajoy ere indarberritua atera delaesango nuke. Ez du kontsulta oztopatu“fisikoki”, “normaltasunez” onartu zuengaldeketa burutzea eta bere eskuinetikkritika zorrotzak jaso ditu horregatik.Gainera, emaitza, esan bezala, ez da izanKatalunian askok espero zutena. Azke-nik, fiskaltza lasai eta “independente”dabil asunto horretan, itxura “demokra-tikoagoa” emanez Espainiako Gober-nuari.

Kataluniako gizarte zibilak hartubeharko du berriro ere prozesu honenagintea eta bidea ondo finkatu. Hasieranez bezala, azkeneko denboraldian alderdipolitikoek izan dute protagonismoa–horrela behar zen–, baina horrek, pano-rama ikusita, ez du bermatzen datozenhilabeteetan herriaren borondatea gauza-tuko denik. Zeren eta, non daude denekaipatu dituzten hauteskundeak? Orain ezdu ematen inori interesatzen zaionik: MasPSCren sostenguaren bila dabil –legealdiaamaitzeko izango da, ezta?– eta ERCkudal hauteskundeak irabazi nahi omenditu –gainera, azken datuen arabera, CiUkmantenduko luke gehiengoa– eta ez lukeinteres berezirik hauteskunde autonomi-koei aurre egiteko.

Eta, bukatzeko, non gelditu da aldeba-karreko independentziaren aldarrikape-na? Ulertu dudanez, hau eguneroko lana-ren bitartez lortuko litzateke –uztenbadiete, noski–. Horretarako, beharrez-koa al zen hau guztia? Kontsultari ematenari zaion erantzun politikoabere asmoarekin bat al dator?

Ez dakit, baina orain hila-bete bat zirudiena gaur ez dutgarbi ikusten. n

Katalunia bueltakaDA

NI

BLA

NC

O

Kataluniako gizarte zibilak hartu beharko duberriro ere prozesu horren agintea eta bideaondo finkatu. Hasieran ez bezala, azkenekodenboraldian alderdi politikoek izan duteprotagonismoa

GarbiñeBiurrunMancisidor �

LEGELAR IA

2014KO AZAROAREN 30A 21�

GORA PRO NOBIS - IRITZIAREN LEIHOA

Asisko Urmeneta �

22 � 2014KO AZAROAREN 30A

IRITZIAREN LEIHOA

MAULEN deus gertatzen ez dela diotenAste Santuko beilari euskaldunek ez daki-te gutxia preziatzen. Ikus bestela besteegunekoa. Galtzak leku txarrean zulatunituen eta josteko haria eta orratza uka-nik ere, ez nintzen ausart nihaur konpon-tzen hasteko. Etxe ondoko jostuna aipatuzidaten.

Saltegira lehen aldiz sartu eta berehaladenda ederra zela ohartu nintzen, nahizeta ez den hori hemen aipatu nahi dudana.Ene aitzinean bi emazte baziren, negukoarropak erostera jinak. Hau eta hura berro-gei euro. Eta “comment va Thérèse?”. Eta sal-tzaileak “o, badakizü, toujours pareil...”.

Berriketa luzatu zen eta andereak gehia-go jakin nahi “elle mange pas?”. Eta saltzai-lea, herabe, “doi bat jaten dizü bai, mais l'eaugélifiée et comme ça”. Berriketa arrunta. Eus-kalduna zela oharturik, eta ohartu nintze-lako soilik, ene galtzak euskaraz eman niz-kion, eta euskaraz hartu zituen.

Istorio ttipi honek ez du gogoeta han-dirik piztu nahi, anekdota hutsa da;baina saltegitik ateratzean ikusi nuen sar-tzerakoan huts egin nuena,Euskarari bai pegatina. Detai-le hori, segur aski, Aste San-tuko beilari euskaldunek ikusizuten. n

NORBAITEK aho betez demokrata dela esaten badit,erne jartzen naiz. Izan ere, urteekin ikasi dut, bereburua demokratatzat duela dioenak, zinikoa ez bada,egiaren jabe delako ustea izaten duela, eta, hortik,hurrengo pausoa, beste guztiei bere demokrata-tasu-na inposatzeko saiakeran aritzea izango dela.

Gizatalde batek besteei norberarena inposatzekojoera ez da egungoa. Izatez, historian zehar, eliteekeuren inposizioa legitimatzeko modudesberdinak izan dituzte, bai liderrarenkarisma, bai ohituren indarra, edo arma-da garaiezin bat. Oinarrian, beti, bortxaz-ko indarra.

Ilustratu liberalek, XVIII. mendean,garaiko elite burgesaren boterea babeste-ko kontzeptu berri bat asmatu zuten:legea. Liderrek, ohiturek, armadek agin-tzen dutena, derrigorrez eta mehatxuzbetetzekoa bezala agerrarazten ziguten,eta legeak agintzen duena, ordea, norbe-rak bere buruari, eta guztiok geure burua-ri inposatzen diogun betebeharra. Kantek teorizatu-tako autonomia moral haren ondorio sozial bezala.

Aurrerapauso handia izan omen zen hau, gizaba-nakoa, eta euren arteko elkarbizitza babesteko.Denok moralki autonomoak izan nahi dugu, eta hor,ustezko betiereko legean katiatuta utzi gintuzten elitezapaltzaileen aldeko ideologoek, burujabe izannahian, geure burua euren menpe jarriz.

Horren harira, demokrata ongileak entzuten ditutlegea goraipatzen, guztien artean egina dela, guztiokbetebeharrekoa, jendarteko bakea ziurtatzen duenabstrakzio aldaezina. Eta bakea, justizia, askatasunaedo eskubideen gaineko balio bilakatzen dutenez,demokrazia bera, hitzaren zentzua galduz, legea bete-tzean oinarritzen dute, herritarrak menpean irauna-razteko sistema politikoa zapaltzailea bihurtuz.

Eliteak egoera dagoenean jarraitzekoerabiltzen duen baliabidea da legea.Legearen inperioa beste legitimaziomoduak bezain inposatzailea da, bainasendoagoa, abstraktua, ikusezina. Sako-neko sinesmen sor bezala barneraraztendigute, eta bereiztea ere zaila egiten zaigu:geure burua aske sentitzen dugu, etalegea, berezko betebeharrekoa.

Euren burua demokratatzat dutenakfaxistak direla datorkit burura. Adibideasko daukagu demokrata horiek pertsonaarriskutsuak direla konturatzeko, alde

batetik, politikoki bikaintzat dutelako euren burua, etaetikoki besteak baino goragokoak sentitzen direlako,egia, eta beraz, ongia platoniko-kristaua (ateoa izanarren), zer den baitakite.

Ausartuko ote dira katalanak, azaroa-ren 9a eta gero, demokraziaren izeneanlegea apurtzen, bortxazko indar demo-krata haien esku izanik? n

Legean Ka(n)tiatuta

Iñaki OdriozolaIRAKASLEA �

Legeareninperioa bestelegitimaziomoduak bezaininposatzaileada, bainasendoagoa,abstraktua

Joanes Etxebarria�

KAZETAR IA

DA

NI

BLA

NC

O

XD

Z

Jostuna

2014KO AZAROAREN 30A 23�

IRITZIAREN LEIHOA

DA

NI

BLA

NC

O

JOAN MARI TORREALDAIK, 1975ean, soziologiakobere doktore-tesia egiteko, orduko euskal idazleakhartu zituen ikergai, eta, haien artean egindakoinkesta zabal batean oinarrituta, ikerketa luze etasakon bat burutu zuen, handik bi urtera, besteeduki batzuk ere gehituta eta Elizegi anaien argaz-ki-galeria guztiz inportante batekin, liburu mardulgisa plazaratu zena: Euskal idazleak, gaur. Luxuzkoedizioa izan zen, Jakin taldeak gau-zatu eta Lankide Aurrezkiak plaza-ratua, garai hartan Laboraleko mar-ketin-buru zen Luis Iriondorenizaera baikor eta gartsuari esker,besteak beste.

1995ean, 20 urte igarota, euskalidazleen panorama dezente alda-tuta zegoela susmaturik eta susmohori datuetan ere egiaztatu nahi-rik, aurreko inkesta berritu,momentuko idazleen artean bana-tu, eta handik ateratako ondorioe-kin l iburukote berri bat idatzizuen Torrealdaik berak: Euskalkultura gaur; Jakin eta Laboralarekin batean Elkarfundazioak kaleratua 1997an. Guztiz bestelakoakageri dira garaiko kezkak, eztabaidak, generoak(kazetariak eta saiogileak ia guztiz desagertu zirenidazle aipatuenen artean, fikziogileen mesedetan),baita argazkietako aurpegiak ere, Aitor Bayok egi-nak oraingoan.

2015 izango da datorren urtean. Beste 20 urteigaro dira, ia-ia. Aukera bikaina idazle-jendearenargazki dinamiko horrekin jarraitzeko, gure zimu-rrak nolakoak diren ikusteko, urteotako aldaketasozial, politiko, ekonomiko eta teknologikoek ofiziozahar honi nola eragin dioten galdetzeko, androzen-trismo erabatekoa nola irauliz doan konstatatzeko,lankideen arteko hautuetan top-ten gustukoena nork

osatuko duen kuxkuxeatzeko…Tamalez, ez da halakork izango. EzTorrealdaik eginda behintzat. Bera-ri galdetuta esan digu gaiari buruzzituen paper guztiak Guardia Zibi-lak eraman zizkiola, Egunkariarenkontrako operazioan. Hori, oraindela ia hamabi urte gertatu zen;baina ordutik hona gai horri loturi-ko auziak bizirik jarraitu du epaite-gietan, besteak beste Torrealdairenberaren kontrako zigor mehatxueta guzti. Garbi dago ez dela egoe-rarik onena, 70 urte bete eta gero,hirugarren ikerketa monumental

bati ekiteko. Espainiar zapalkuntzak euskal kultura-ri ekarri dion beste kalte bat; oraingo hau ez horrenhandia, agian, baina kaltea azkenbatean.

Ba al da zuen artean soziologo gazteeta kementsurik, halako proiektu batiheldu nahi dionik? n

Xabier Mendiguren Elizegi� IDAZLEA

Albo-kalte txiki bat

2015 izango dadatorren urtean. Beste20 urte igaro dira, ia-ia.Aukera bikaina idazle-jendearen argazkidinamiko horrekinjarraitzeko, gurezimurrak nolakoakdiren ikusteko

24 � 2014KO AZAROAREN 30A

ERDIKO KAIERA

KONTUA DA, ez dugula jakiten nola leitzengaituzun. Eta zuk seguruenik ez dakizu non-dik idazten dugun ARGIA. Etxe-orratzarenpuntan dagoen erredakzioa etorri zaizu buru-ra? Garaje bat? Salako sofan pijama jantzitalan egiten duen kazetari bat?

Harrigarria da: zenbat gauza esaten diogunelkarri eta ze gutxi dakigun batak besteariburuz. Eta, ez dakit zuk, baina guk batzuetanbehar dugu bion artean dagoen kristala erre-tiratzea. Nor zaren jakin, zergatik zatozenastero aldizkari honetako orrietara edo edo-

Plan bat proposatu nahi dizut

ARGIA DURANGOKO AZOKAN

Laguna berandu datorrelako hasi ote zara hau irakurtzen tabernako barran? Postontzitikhartu ote nauzu egun luze baten ondoren etxera heldu zarenean? Badakit: norbaitek

Facebooken jarri duelako –eman eskerrak gure partez– iritsi zara hona. Edonola, askoeskertuko dizut tarte txiki bat hartzea irakurtzeko.

| ARGIA |

ASTEKO zazpi egunetarako, goizeroko (edo gauero-ko) irakurketa dosi txikia prestatu dizuegu, urterobezala. Astelehenetan historia zati bitxiak irakurtzekoparada izango duzue. Demokrito filosofoak atomoazer izan zitekeen ogi egin berriari esker jakin zuelaikasiko dugu adibidez, eta nola X. mendean, tronuaberreskuratzeko Antso I.ak kiloak galtzeko dieta eginbehar izan zuen. Asteartetan, etxerako lagungarriizango zaizkigulakoan hainbat gomendio eskainiditugu, hala nola, zorriak eta arropako orbanak nolakendu. Asteazkenetan, animaliei buruzko bitxikeriezgozatuko dugu eta ostegunetan berriz, hitzokeiei eskerea ezpainetan irribarrea ateratzen zaigun. Ostiraletan,ARGIA aldizkarian argitaratutako bertsoen hautaketaegin dugu. Jakintsu eta artistek botatako esaldi labu-rrek zer pentsa emango digute larunbatetan. Voltai-rek esandako hau aurkituko duzue adibidez: “Zorion-tsua izatea erabaki dut, biziki ona baita osasunerako”.Igandeetan, irribarretxoa edo algara nagusi izan dadi-la, Kike Amonarrizen txisteek eragina.

Jakintza puska horiez gain, noski, urtero bezalaitsasoari, eguzkiari eta ilargiari begiratu diegu etaSeaskaren izendegia eskaini dugu.

Egutegia 2015

Jakintza eta irribarre puskak egunero

2014KO AZAROAREN 30A 25�

ARGIA DURANGOKO AZOKAN - ERDIKO KAIERA

zein unetan webgunean jarri duguna ikustera. Seguru ez garela oso diferenteak. Zuk ere lanegiten duzu, horretarako aukera duzunean,bizimodua aurrera ateratzeko. Dena erraza-goa izango zela uste zenuen. Asko aldatu diragauzak. Eskema zaharrak borratu behar izandituzu azken urteotan, dena zerotik hasibehar dela dirudi. Aurrera zoaz hala ere.Barre egiten duzu, maite dituzunekin elkar-tzen zara, bizi zara ahal duzun hoberen, egunbakoitzak ematen dizkizu motiboak “merezidu” esateko.

ARGIA zuretzat arrazoi horietako bat izateabesterik ez dugu nahi.

Elkarrekin zerbait egiten hasi nahi duguHotza egiten du erredakziotik kanpo. Zure-tzako lerro hauek idaztera sartu naizen egu-nean etxe honetan lan egiten dugunok elka-r rengandik ger tuxeago sumatu ditut.Taldeko beroan neguak ez du hain gordinaematen. Prozesu baten erdian gaude, gurefuntzionatzeko modua ahalik eta parte-har-tzaileena izan dadin.

Eta etxe barrurako balio duenak kanpora-ko ere funtziona dezakeela uste dugu. Elka-rren arrimuan daukaguna baino hobea denzerbait lortuko dugula. Animatuko ote zina-

teke gurekin zerbait egitera? Elkartu besterikez dugu egin behar.

Nola? Noiz? Aukerak ez dira faltako, bainamomentuz, Durangoko Azoka datorkigu etahortik has gaitezke. Zer iruditzen gure stande-tik pasatzea? Harpideduna bazara, opari batdaukagu zuretzat gordeta, Bixente Ameztoykaldaketaz beteriko beste garai batean, Trantsi-zioan, aldizkari hau artean zerukoa zenean,guretzat egin zituen azalen bilduma.

Kaxa txiki batzuk ere aurkituko dituzugurera bazatoz. ARGIAren harpidetza banadago barruan eta hazi bat, buztinetan bildu-rik. Zu bezalako jendeak bere babes ekono-mikoa ematen digunean, bizitza pixka batematen dio proiektu komunikatibo honi. Etatrukean zuri, edo gurekin gustura egongodela uste duzun zure lagun horri, bizitzapixka bat ereiteko tresna eman nahi diogu.

Hazi bat oparitu eta negua pasatzean eman-go du landarea. Hazi asko oparitu eta komuni-kabide txiki hau baso bihurtuko da, harengerizpean hitz egingo dugu aldatu denaz etaaldatu behar lukeenaz. Lagundu-ko diguzu?Besterik ez nizun esan nahi.Orain zuk zer diozun entzunnahi dut. n

1980AN hasi zen Kike Amonarriz umoreari tartea eskaintzenARGIAko orrialdeetan, Titiriteroak sailean. Bi urte geroago–gaurdaino– astero-astero txisteak argitaratzeari ekin ziontolosarrak, eta harrezkeroztik horien hainbat bilduma plaza-ratu ditugu; lehenbizikoa 1983an, Arpa jotzen izenburuarekin.Ordurako Euskal Herri osoan barrena zebilen Amonarriz,Joxe Ramon Galarragarekin batera, txiste afariak egiten.

1998an Txorakikeriak saileko estreinako alea eman zenargitara; 2014ko Durangoko Azokan salgai jarriko denAzken txorakikeriak, berriz, bosgarrena duzu. Liburua azkenhamarkadan ARGIAn argitaratutako txisteen hautaketa da.

Izenburuak, nahita, ateak zabalik utzi dizkio zalantzari:azkena behin betiko… edo momentuz baino ez? Ez jakin.Ezta egileak berak ere, aitortu duenez. Seguru da, ordea, den-boraldi luze batean Kike Amonarrizen sinadura, 35 urtez ia-ia aldizkariaren berariazko osagaia izan dena, ez dela agertu-ko ARGIAn, ez behintzat txiste bati atxikita. Milaka batzukidatzi ostean, garaia iritsi da luma mahai gainean pausatzeko.

2015eko lehen ARGIArekin batera hasiko da etena. Den-borak esango du atsedena betiko den, edo oraindik Amon…barka, Kikek asmatu edo jasotako pasadizo gehiago ikuste-koak garen orrialde hauetan. Momentuz, balio beza hutsuneabetetzeko Azken txorakikeriak bilduma honek.

Txiste liburua

Txorakikeriak saileko azkena... edo

26 � 2014KO AZAROAREN 30A

ERDIKO KAIERA - ARGIA DURANGOKO AZOKAN

Durangon bi mapa izango diraeskuragai ARGIAren gunean, biekerrealitatea ezohiko modu bateanislatzen dute: Batetik, Europakoherrien mapa berria. Euro-pako kultur aniztasunaislatzen da, egungo esta-tuen egituratik harago.Eurominority elkarteakegin eta ARGIAk euskaratudu. Egun argia.eus/dendagune digitalean 15 euroaneros daiteke, bidalketa gas-tuak barne. Durangon 13,5euroan eskura daiteke,garraiatzeko kar toizkohodi eta guzti.

Bestetik, Petersen Mun-duko Mapa ere eskuragaiizango da euskaraz. Euro-zentrismo menderatzailea-ren isla duen Mercatorrenmapa munduan masiboki

zabalduta dago. Petersen proiek-zioak Mercatorrenak dituen aka-tsak zuzentzen ditu. Alemaniakohistorialariak kartografia hartu

zuen oinarri munduko irudia egi-teko, geografikoki eta politikokiherri bakoitzak behar zuen lekuaizan zezan.

Europako Nazioak eta Petersen proiekzioa

Errealitatea beste era batera islatzen duten mapak

28 � 2014KO AZAROAREN 30A

ERDIKO KAIERA - LITERATURA

IÑAKI ZUBELDIAK eskaintzen digun istorioa bi une-tan zatitzen da, lehena eta garrantzitsuena, arratsaldebatean, eta bigarrena, lehen egun horren ondoriozeginiko jai bat dugu. Alde horretatik, Estibalitzi esko-lan jazotakotik abiatzen da liburua; neskatilak gauaoso gaizki pasa ondoren, lo gutxi egin ondoren,eskolara doa eta bertan logaleak erreta dago; hainnekatua eta logale da neskatoa ezen komunera joaneta bertan lo goxo geratzen baita: “Loguraren zamahain astuna zenez, eserita jarri zenerako loak hartuzuen gajoa (…) neskatila lo sakon, astunean murgil-du zuen. Arnasa baretu zitzaion eta munduko oherikgozoenean bezalaxe egin zuen lo”. Estibalitz eskolanentzerraturik geratu da eta bertan zuzendaria berebulegoan eta leihotik sartu den Panfilo loroa besterikez dago; edo hori uste dute beraiek, gutxienez. Uste-kabeak, egoera bereziak, aldrebeskeriaren batek era-ginda suhiltzaileak, eta baita ertzainak ere, eskolarasartu eta amaiera zoriontsua emango diote Estibali-tzen desagerpenari. Ondoren neskatilaren etxeanospakizun txiki bat egingo dute eskolako lagunek,neskaz kezkaturik han inguruan zeuden lagunek, etaguztien artean jai bat antolatuko dute amaierazoriontsua ospatzeko; San Juan sua egiteko gaueanalkatea ere bertan zelarik, suhiltzaileei, Estibalitzi eta,nola ez, Panfilo loroari eginiko omenaldi kuttuna:“Ume txikiek haiekin dantza egin nahi izan zuten.

Eskolako sorginkeriak gogoratuz hasitako gau ospa-kizuna ametsetako festa bihurtu zen. Astrabuduakofamiliek eta bereziki txikienek ez dute berehala ahaz-tuko San Juan sua egin zuteneko gau magiko eta mis-teriotsu hura.”

Eskola sorgindua ipuina nahiko erraz irakurtzenda, ekintzak eta elkarrizketak dira kontakizunarenelementu nagusiak eta, alde horretatik, arintasunaematen diote testuari eta Zubeldiak aspaldi erakutsizuen hizkuntzaren ezagutza aparta eta erregistroegokiaren erabilera. Hala ere, amaiera aldean konta-kizunak ia ez du elkarrizketarik, deskribapenak har-tzen du pisurik nagusiena eta behin eta berriro erre-pikatzen denaren sentsazioa du irakurleak; etahorrek astundu egiten du apur batean, bederen, ira-kurketa.

Gertakari sinple eta, era berean, umoretsu bateninguruan eraikitako kontakizuna dugu, beraz, sorgin-durik dirudien eskola honen istorioa. Arin eta gustu-ra irakurtzen dena. Eta Estibalitz Jalónen koloretakoirudiek primeran osatzen dute ipuina. Ilustratzailegaztearen lana aparta baita, aurreko lanetan erakutsi-tako estilo propio hori oraingo honetanere azaltzen digularik ipuinaren tonuare-kin asmatuz eta istorioa edertuz. n

Xabier Etxaniz Erle

Eskola sorgindua.Iñaki Zubeldia.

Irudiak: Estibalitz Jalón.Ibaizabal, 2013

Abenturak eskolan

Haur eta Gazte Literatura

2014KO AZAROAREN 30A 29�

MUSIKA - ERDIKO KAIERA

IÑIGO GARCES Cabezafuego-ri buruz liburu bat idatzidaiteke eta baita comic erraldoi bat ere. Iruindarraipurterre hutsa da, nekaezina eta sortzaile gisa ezdauka parekorik, musika sortzen, hitz errepikaezinakidazten zein aurrera ateratzen dituen proiektuei iru-dimena eta umorea borborka gehitzen.

Oso gazte hasi zen hardcoretik haragoko bideaegin zuen Half Foot Outside taldean. Handik gutxi-ra, ia muturrera, Los Bichos iparra zuen Jugos Lixi-viados taldean zenbait instrumentu apurtuko zituen,nahita ziur. 90eko hamarkada erdian, baina, goitize-na jarri zion orrazkera ezagun bihurtu zen EuskalHerriko rockzaleen artean, Mermaid taldearekin sto-nerrari eta psikodeliari (eta gerora estilo eta eskolazaharreko rock gogorrari) bidea zabaltzen. Taldeautzi zutenean gutako asko umezurtz utzi gintuzten.

Gerora, pop-rockerantz egindako hurbilketaezohikoak etorri ziren: Royal Canal proiektu ederzein ausarta eta Black Lagun bizarroagoa. Eta ia aldiberean plazaz plaza aritu zen Bizardunak zein AtomRhumba talde entzutetsuetan; batzuetan serio etabesteetan etengabeko trufa barrenean, egoeraren etataldearen arabera.

Hori guztia gutxi balitz, orain dela pare bat urtebakarka emanaldiak egiten hasi zen gitarra alboan,Cabezafuego izenpean. Grazia bazuen, ikaragarria,baina kantuak biluziegiak ziren niretzat. Baina oraingutxi, biolin-jotzaile eta bateria batek lagundutazuzenean berriro deskubritu dut, eta abestiei gor-putz handiagoa gehitu die.

Orain hirukote gisa aritzen bada ere, honako dis-koa grabatzeko hurbileko lagun asko batu ditu ingu-ruan, eta ez edonolakoak: Joseba Irazoki, Felix Bluff,Nacho Beltran… Eta aitortu behar dut emaitzak one-rako harritu nauela. Egia da aspaldian Cabezafuegore-kiko aurreiritziak alde batera utzi behar direla, eta ildoberean onartu behar da azalean ematen duen etorrihandiko mutila baino askoz harago doala, alegia kan-tuak sortzerakoan oso ausarta dela.

Lan honek badu folkik, rockik eta bestelakorik,baina pop-rocka da nagusi. Modu oso gardeneanbatzuetan, baina horren guztiaren azpian irudimen etañabardura handiekin. Resaca de un bohemio eta Caminaconmigo, esaterako, hit-ak dira, hitzek kantatzen dituztenegiengatik, eta batez ere, melodia itsaskorren erruz.Nostalgia kutsua darie kantuei eta baita gustu zeinmusika ezagutza erabatekoa. Bada Josetxo Ezpondainspirazio duen Bichos-en gisako zingira kutsuko kan-turik, baina psikodelia finena eta surfaren dotorezia ereerraz antzematen dira. Eta esango nuke Arthur LeeLove ere estudioan ezkutatuta egon zela grabaziokoasteburuan. Baina diskoak perla asko ditu, norberakaurkitu beharrekoak, eta ez ditut guztiak azalera ekarri-ko. Nahiz eta, lehen aipatu bezala, sartu aurretikaurreiritziak kanpoan utzi behar diren.

A, eta biniloen karpetak Cabezafue-gok berak eskuz eginak dira, barrukokantuen pareko mimoz eginak. n

Iker Barandiaran

Ausardia eta musika ezagutza

Camina conmigo. Cabezafuego

Folk records / Happy place records, 2014.

ERDIKO KAIERA - IHESI

Euskal Herria ezagutuz

BERRIATUA (BIZKAIA)

Betebeharrek preso gaituzten egunerokoan ere, presoaren lehen betebeharra ihes egitea da.Lea-Artibai eskualdeak eskaintzen ditu horretarako aukera dezente. Horietarik asko, oso

ezagunak. Beste batzuk, Berriatuan aurkitu ditzakegunak kasu, ez hainbeste. Asteondakarkizueguna plan bat da: duela 500 urtez gaindi ibilia den Errege Bidearen zati bat

eginez, egunerokoari ihes egiteko plan perfektua.

Iheserako plan perfektua

Testua eta argazkiak:

| AITOR KALTZAKORTA |

EUSKAL HERRIKO eskualderik eus-kaldun eta ederrenetakoan, Lea-Artibain dago Berriatua; Berritxulagunentzat. Haren bihotzean,herriko plazan hasiko dugu Onda-rroatik pasata Saturrarango (Mutri-ku) hondartzaraino doan ibilbidea.Hondarrezko pasealeku horianzehar kateatuko ditugu astiro urra-tsak eta jarriko ditugu emeki begiak,eskualdearen, herriaren eta herrita-rren birika berdeetatik iragan ahala.

Naturaren magalean amildukogara, itsasaldeko kresala eta pago,haritz zein gaztainondoek tentetu-

tako basoen hatsa nahasten dituengiroa arnasteko. Ez dira hauek, ezdirenez, Lea-Artibaiko paraje eza-gunenak. Bideaz gozatzea helburu,abiapuntua bera da helmuga: Berri-txu. Izan ere, Saturraranera joanordez, Ondarroaraino iritsi etabuelta egitea proposatuko dizuegulerrootan. Bi ordutan ematen ahalden paseoa, ibilian-ibilian bideaeginez, presarik gabe, errege-erre-ginek lez.

Herriko plazatik Urepel plazarajoango gara, mendien itxitasunarenartean dagoen zabalgunerako nora-

bidean, ipar-ekialderantz. Mikel Ler-txundi berriatuarrak landutakoLekuko eskultura multzoak apain-tzen du plaza; zurezko, burdinazkoeta harrizko iturri bana dago bertan.Urepeleko iturburuaren omenez, ursoberakinekin sortzaileak harrizkopiezan jarritako ur-jauzitxoa dago.

Ibilbidea, tokiko bizimoduaren erakusleihoPoliki-poliki, futbol zelaiaren ondo-tik pasako gara bertatik ikusten denzubi zuriraino. Horrexen ondoanhasten dira landareek sortutakotunelak. Haien barruko bidezido-rretan abiaturik, 200 metro luzekolehen aldapatxoa pasata beherantzgoazela, eskuma aldera ditugu Olae-txe, Etxetxu eta Okola baserriak.Aurreraxeago, hainbeste berderenartean herdoilak duen xarma era-kusten du Galdos zerrategiak.Arrain-kutxaz oro estalita ageri dabegien aurrekoa, antzina, portueibegira bizi ziren mendialdekoherrien oinordeko. Zerrategi atze-tik Obekola errota ikus daiteke,itsasoari bizkarra ematen dion talaiabaten gisara.

Errotaren hegalak mugitzen dituArtibai errekaren urak. Bere kiribi-lak orrazten jarraitzen du ErregeBideak, Arantzibia Dorreraino.Gutxi falta da Ondarroara iristeko.

2014KO AZAROAREN 30A 31�

IHESI: BERRIATUA - ERDIKO KAIERA

20-30 minutu asko jota. Eta Artibaipasa berritan altxatzen da OrubiaAzpikoa, Orubia Gojeaskoa etaOrubia Nagusia (Orubixe) base-rriek osatzen duten lorez betetakoauzune ederra. Segidan, berotegizosatutako zelai zabala pasa etagutxira dago, harro, XVI. mendekoArantzibia Dorretxea; garaiko jaun-txoen jauregi dotorea.

Bide horia birika berdeanBide horiak udazkeneko orbelarenartetik ihes egin nahi duela dirudi.Ez du lan makala. Aitzina eginez,ordura arte laztandu ditugun zen-tzumenak labarretik Artibaira ete-nik gabe erortzen den uraren xara-melarekin goxatuko dituguAieriraino. Apur bat aurrerago dagoErrenteria auzoa, Ondarroakosarrera. Bidearen azken zati honekgehitzen dio balioa beste guztiari;izan ere, lehen ez bezala, herri bate-

tik bestera errepide nagusitik pasagabe joateko aukera ematen baitu.

Buelta egin eta Berriatura osteraere iristean, berriro zabaltzen da aba-nikoa. Baditu herriak hainbat auzoeta ibilbide eder deskubritzeko. Bes-tela, eskualdean bertan badira txoko-ak, abagunerik balego, iheserako planperfektua luzatu eta borobiltzeko.

Atzera begiratu, aurrera eginGorabeherak gorabehera, 1.200biztanle inguru izan ditu Berriatuakazken 100 urteotan. Uneotan,%90etik gora da euskaldun. Herri-gunetik urruti samar, Kantauri itsa-soarekin du muga alde batean. Men-dexa, Ondarroa, Amoroto,Markina-Xemein eta Mutriku erebaditu mugakide. 1974an Ondarro-aren auzo bihurtu zen Berriatua,baina herritarren desadostasunamedio, 1983an berreskuratu zuenudalerri izaera.

Ordutik, herriak ez dio bereburua edertzeari utzi. Esaterako,duela urte batzuk, Merelludi auzokoLekoia Bekoa baserri ikusgarriaberritu zuten, eta oraintsuago, Etxe-pintxoa etxe-monumentua eta bera-ren fatxadako margolanak, Arantzi-bia Dorretxea eta San Pedro eliza.

Biziberritutako guneen arteanezin aipatzeke utzi, noski, Ihesi hone-tan urratu dugun bidea, iraganeanmerkatariek erabiltzen zuten bera.Tradizioaren kutsua mantenduz,antzinakoa gaurkotuz,bertakoentzat zein kan-pokoentzat pasealekutxukuna egin du Berria-tuak. Plan perfektua. n

B i s i t a t uI h e s i . c o m ,a i s i a l d i r a k owebgune parte-hartzailea.

Ezkerrean: Artibai ibaia, zuhaitz artean. Pinudiz lepo dagoen eskualdean, tokikozuhaitzez osaturiko baso itxia da nagusi ibilbide honetan. Goian: ArantzibiaDorrea, bidearen azken txanpari ekin aurretik geldialdia egiteko toki aproposa.

32 � 2014KO AZAROAREN 30A

ERDIKO KAIERA - DENBORA-PASAK | ANA ZAMBRANO |

8 9 1 2 5

4 2 8

1 2 3 8 6

4 7 3 6

5 6 9 3

2 8 1 9

3 2 4 1 5

3 4 8

7 4 8 9 6

Erraza

Zaila

5 6 4

7 4 6 1

8 9

8 3 5 9

1 4

9 1 2 5

6 3

2 7 9 3

4 2 9

Erraza

Zaila

1

2

3

4

5

6

7

8

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Ezker-eskuin:

1. Arra. Artisau erara. 2. Argazkian. Herri hizkeran, zer. 3. Bi gehi bi. Irten,atera, jalgi. 4. Usoak egiten duten murmurioa. Musika taldea. 5. Larre are gabe.Hegazti mota. Garraiobide erregularra. 6. Zapi, ehun. Legez kanpoko salerosle.7. Ezezkor. Ikuspen. 8. Bizkaiko badia. Apaintzera behartu.

Goitik behera:

1. Paper mota. 2. Nagoen lekura zerbait eraman. 3. Ume, sein. Hurbil. 4. Omen. Ufa eginez. 5. Zorigaitza, ezbeharra. 6. Zalantza, duda. Errepikatuz,gorotza. 7. Hegazti sarraskijale, putre. Zirkulazio-seinale. 8. Lokarria, lotura. 9. Arkua. 10. Zerorrek. Aparta, bikain. 11. Gai likatsua. 12. Seinale, marka. 13. Kaia. 14. Hegal, izkina. 15. Ene!, oi!

Ezker-eskuin:1. Zehe, Eskuz. 2. Ekaitza, Ze. 3. Lau, Abiatu. 4. Urruma, Mak. 5. Lr, Faisai, Linea.6. Oihal, Trafikari. 7. Ukakor, Ikuste. 8. Abra.Apainarazi.

Goitik behera: 1. Zelulosa. 2. Ekarri. 3. Haur,Hur. 4. Ei, Ufaka. 5. Tamala. 6. Ezbai, Ka. 7. Sai,Stop. 8. Amarra. 9. Uztaia. 10. Zeuk, Fin. 11. Lika.12. Ikur. 13. Nasa. 14. Ertz. 15. Aiei.

11 12 13 14 15

153769482

978254613

246831759

835412967

712695348

469378125

691583274

527946831

384127596

896147253

547293168

123856947

489735621

751629834

632481579

968372415

315964782

274518396

Herrialde musulmanetan lapu-rrak harrapatzen badituzte egitendietena da eskua anputatu, IparKorean exekutatu, Norvegianinputatu eta Espainian diputatu.

– Aita! Prestatzen lagunduzenidan euskarako azterketa ezdut gainditu.

– Lasai, alaba. Lortuko zaizubeste batean!

Mikelek Aitorri :– Ez dut ulertzen. Amaiak

ohar bat utzi dit hozkailuan:“Honek ez du funtzionatzen.Banoa etxetik”. Bada, hozkailuazabaldu dut eta oso ondo dabil!

Gurutzegrama Sudokuak

Lapurrak

Euskara azterketa

Ez dabil

Soluzioak

Kike Amonarrizen umorea

2014KO AZAROAREN 30A 33�

ALEA - ERDIKO KAIERA

HARRERA ONA, oso, dantza eta arteeszenikoetako hainbat diziplinauztartzen dituen Bi hots ikuskizunakBilboko estreinaldian (azaroaren1ean, BAD jaialdian) jaso zuena.Izan ere, La Merced ikastetxeanziren 150 inguru ikusleek, zutunik,eskainitako txalo zaparradak behar-tuta, hiru alditan atera behar izanzuten agurtzen antzezleek.

Eszenografiaren aldetik ikuskizunxumea bada ere, oparoak dira Bi hotsobrak jorratzen dituen bideak zeineskaintzen dituen emaitzak. Izenberak azaltzen duen bezala, kontra-koen arteko borroka, dialektika bera,dugu ikuskizunaren ardatz. Hegeleketa Marxek sistematizatutako proze-sua oholtzara eroan dute lanarenegile eta antzezle Naiara Mendioro-zek eta Javier Murugarrenek. Irrin-tziak eta operetak, andrea eta gizona,egurra eta burdina, marrak eta boro-bilak, lurra eta sua, ekaitza eta bareaditugu, besteak beste, arte eta sor-menaren gaineko hausnarketa, espe-rimentazioa, bultzatzeko baliatzendiren elementuetako batzuk.

47 minutuko ikuskizun hau bi ata-letan dago banatuta. Lehenengoari,Mendiorozen eta Murugarrenenahotsek ematen diote hasiera. Argiakbaino ez dituen agertokian, aurrezaurre, elkarri begira, antzezle biektonalitate, erritmo eta hizkuntzaaskotako solasaldia sortzen dute;aurrera egin ahala, gero eta biziagoabihurtzen den elkarrizketa-borrokahorrek –ia-ia, mantra bilakatuta,hunkituta, trantzean lagatzen duikusleria–. Ozta-ozta, Bingen Mendi-zabalen musikak lagunduta, ahotsakoihartzun bihurtzen dira, eta dantzaegiteko gonbidapena luzatzen da.Marrak, borobilak, hutsuneak…Makila-dantza berezia dugu, haragiaeta egurra uztartzen eta elkarrenkontra kokatzen dituena… Ala giza-txalaparta dugu? Bitxia, eraginkorra.Esango nuke literatura figurak ere(aliterazioak, zangalatrauak, errepika-tzeak) bihurtzen dituztela hotsak

zein mugimenduak, hartan bezala,musikaltasuna lortzeko bidean.

Hamar minutuko atsedenaldiarenostean, txalaparta bat agertzen daoholetan, alde batetik bestera mugi-tzen dena; Murugarrenek erritmobiziari ekin bitartean, hara non bestebigarren bat agertzen zaigun, JavierOlaizolarena: txalapartek ere, soinu-guda batean sartuta, dantza egitendute. Baliteke, antzeko elementuakbaliatzen dituen Herritmo lanean ger-tatzen den bezala, tradizioaren ingu-ruko aipamena izatea txalapartarenerabilpena, baina nik egunerokomusika izeneko joeran (egunero gureinguruan diren elementuak musikasortzeko erabiltzen dituena) ere sar-tuko nuke, txalaparta aspalditik baitaguztion bizitzan presente dugun osa-gaia. Bestalde, Olaizolak eta Muruga-rrenek txalapartaren egungo erabil-pena egiten dute: jazzean bezala,inprobisatu egiten dute. Azkenbatean, Dexter Gordonek behin esanzuen moduan, “jazza ez da egitenduzuna, zelan egiten duzun baizik”.

Borroka bizian segituko du biko-teak hang-a (metalezko instrumen-tua) eta harriparta (harrizko txalapar-

ta) jotzen. Bitartean, Mendiorozektxalaparten oholak baliatuko dituzerbait eraikitzeko: hesia, bidea…

Bi hots ikuskariak gozatzera etapentsatzera behartzen gaitu. Norkbere ikuskizuna izatera animatzengaitu; ikuskizunak bere baitan sar-tzen gaitu eta normalean ahaztutadugun ezaugarri garrantzitsu bat,sortzea, askatzen du.

Argiztatzearen ardura, garrantzi-tsua betiere, David Alcortarena da.Paz de Ziganda abesbatzarenak diraikuskizunean entzuten diren aho-tsak. Eusko Jaurlaritzak ekoitzitakolan honetan Mallorkako Centre CapVermell, Deustuko ZAWP, Malasia-ko Rimbun Dahan, Arabako Azalaeta TAE zein Atarrabiako KulturEtxea elkarteek ere parte hartudute. Hil honetan Bilboko BAD,Kuala Lunpurreko Kaleidoscopeeta Atarrabiako Inmediacionesjaialdietan izan dira. Abenduaren19an, berriz, Azpeitian izango daikusgai. n

Alvaro Hilario Pérez

de San Román

BI HOTS

Dialektikaren poderioa

NA

HIK

AR

IM

OR

A

34 � 2014KO AZAROAREN 30A

ERDIKO KAIERA - ZIENTZIA | JOXERRA AIZPURUA SARASOLA |

Babeslea: iametza Interaktiboa

AZAROAREN 12AN, Europako EspazioAgentziak (ESA) bidalitako Rosetta zun-daren Philae moduluak lur hartu zuen67P kometan. Kometa horrek Churyu-mov-Gerasimenko du beste izena, etaTchuri ere esaten zaio.

Ikustekoak izan ziren ESAko tekni-karien algarak eta besarkadak Philae-renlurrartzea iragartzean, ez baitzen txan-txetako lana izan 50 milioi kilometroradagoen harri puskan zunda kokatzea.Egunak igarota, xehetasun gehiago jaso

genuen lurrartzearen uneaz eta bertan gertatutakoaz. Antza, Philae-k kalku-latutako lekuan pausatu zen, segundoko 50 zentimetroko abiadura zuela,baina motelgailuek ez zuten lurrartzearen talka arindu, eta ontziak kilome-tro bateko jauzia egin zuen. Berriro lurra hartu eta beste jauzitxo bat eginzuen, eta hirugarren saiakeran, azkenik, kometa gainean gelditu zen. Jau-zien zergatia kometaren grabitate txikia da. Philae-k ia 100 kilogramokopisua du Lurrean, baina gramo batekoa besterik ez kometan.

Gertatutakoaren ondorioz, Philae-ren kokapena ez da espe-ro zena. Modulua itzal eremu batean pausatu zenez, bateriakkargatu ezinik zegoen lerro hauek idazteko unean. Boladabaterako isilik geratu da, beraz, eguzkiaren izpien zain. n

Ama hizkuntza ahaztuarren, garuneangelditzen daKanadako frantses hiztunekinegindako ikerketa baten arabera,gure burmuinak erreakzionatuegiten du txikitan ikasitako etaondoren ahaztutako hizkuntzabateko soinuak entzuten ditugu-nean. Emaitzek berretsi egitendute bizitzaren hasierako urteakoso garrantzitsuak direla ahal-men mentalak eraikitzeko.

ttiki.com/90858(Frantsesez)

Fabiola Gianotti,CERNeko buru berria

Ikerkuntzaren alorrean gero etaemakume gehiago dagoelabegien bistakoa da, baina eurenlana ikerkuntzara mugatzen dagehienetan; gutxitan diharduteikerketa-zentroen kudeaketan.Berriki, berdintasunaren bideanurrats esanguratsua egin da:munduan dagoen ikerketa zen-trorik garrantzitsuenak, Gene-vako CERNek, iragarri du2016tik aurrera Fabiola Giano-tti italiarra izango dela bertakozuzendaria.

ttiki.com/90859(Gaztelaniaz)

Gosari egokiak goseaerregulatzen du

AEBetako ikertalde baten ara-bera, proteinetan aberatsa dengosaria jateak egun osoko goseaerregulatzen laguntzen du, etabatez ere gauekoa. Horrela,hobeto lo egiteaz gain, hainbes-te hedatzen ari den gizentasunahobeto kontrolatu daiteke.

ttiki.com/90860(Gaztelaniaz)

BR

OC

KE

NIN

AG

LORY

-CC

BY

SA

Philae espazio moduluarenjauziak Tchuri kometan

AZKEN HAMABOST URTEOTANez da aldaketa esanguratsurikizan Lurreko itsasoetan neurtu-tako tenperaturetan. 1998an ElNiñoren ondorioz izandakotenperatura hazkundeak 2014raarte iraun du.

Aurten, aldiz, beste igoerabat gertatzen ari da, batez ereOzeano Barearen iparreannabaritu dena. Horrekin batera,alisio haize freskoak inoizko ahulenak izan dira. Behin betikoondorioak ateratzeko goiz samar bada ere, 2014 hasierako ten-peratura hazkundeak urte osoa iraun du eta horrek zientziala-rien arreta bereganatu du. n

15 urteko etenaren ondoren,itsasoen beroketa berriz abian

ESA

-CC

BY

SA

2014KO AZAROAREN 30A 35�

LANDAREAK - ERDIKO KAIERA| JAKOBA ERREKONDO |mandio@zerain.com

Udazkeneko egun motzenak gainean ditugu etahasi hurrengo uda berriari tamaina hartzen. Zerlandatu, zer erein... Hartu pentsatzeko denbora.Hona proposamen bat: Bettina arrosa. Lehengomendean Frantziako Francis Meillandek sortua da.Badu aldaera igokaria ere. Loreak laranja-gorriztakdira, usain izugarria dutenak. Bakoitzak 37 petaloditu. Bazterrak miatu eta ahal baduzu eskuratu. n

37

MARIA CONCEPCIÓN EZPELETA-REN SEMEAK, Francisco JavierGirónek, Espainiako GuardiaZibila sortu zuen 1844an. Berarenaitona, Maria Concepciónen aita,José Manuel Ezpeleta Galdeano(Iruñea 1739-1823) izan zen,Kubako gobernadore (1785-1789), Nueva Granadako –egun-go Kolonbia– erregeorde (1789-1797), Kataluniako KapitainJeneral (1808) eta Nafarroakoerregeorde (1814-1820). Kolon-bian, besteak beste, botanikabidaldiak sustatu zituen. Tartean,José Celestino Mutisen espediziosonatua (Pedro Ursua arizkunda-rrak 1549an han sortutako Pam-plona hirian bizi izan zen Mutis). 30 urte luzatu zen bidaldia,baina lurralde haien aberastasunikaragarriaz jabetzeko bidea garbi-tu zuen. Landare eta animaliaugari izendatu zituzten. Lanhorretan, landare genero berribati Espeletia izena jarri zion Muti-sek, bere mezenasaren oroigarri.Genero horren ahaide gisa, Cua-trecasas i Arumí botanikari giro-narrak, lehengo mendean, Coespe-letia eta Espeletiopsis generoakizendatu zituen.

Ameriketako botanikan nabar-mena da izen euskaldunen emana.Espeletia, Coespeletia eta Espeletiopsishoriez gain, hor daude lehendik ereaipatuak ditugun Uribea, Aristeguie-ta, Echeverria eta Lardizabala ere.

Emana, ordea, ez da horbukatzen... Txilen, adibi-dez, landare mordoxkakdu euskal deituraren bat.

Larrea generoa, bostespezie biltzen dituena.Zientziak eta arteakbultzatu zituen JuanAntonio Hernandez deLarrea elizgizonarenomenez.

Lastarriaea, Txilerenalde Jose Victorino Las-tarria (1817-1889) dipu-tatu iraultzaile eta idaz-leak egindako lanaoroitarazteko.

Ercilla, bermeotarrenseme Alonso ErtzillaZuñiga poetaren ome-nez, Txileko historiako poemaepiko handienatzat duten LaAraucana idatzi zuelako.

Luzuriagaceae familia eta Luzu-riaga generoa, Areatzako IgnacioM. Ruiz de Luzuriaga (1763-1822)doktore kirurgialari eta botanika-zalearen goresle.

Silvestre Ochagavia Errazuriz(1820-1883), Justizia, Kultura etaInstrukzio Publiko ministroa

izandakoaren gorazarrezko Ocha-gavia generoa.

Urmenetea generoak gogoradakar José Tomás Urmeneta Gar-cia (1808-1878) filantropoa. Rodul-fo Amandus Philippi botanikariakjarri zion izena; berazuzendari zen museo-ari dohaintza handibat egin zion, etaordainetan nonbait. n

José Celestino Mutis(1732-1808), landare

genero berri bati Espeletiaizena jarri zion botanikaria.

R. C

RIS

TÓ

BA

L

Nafarrak

36 � 2014KO AZAROAREN 30A

ERDIKO KAIERA - DENBORAREN MAKINA | NAGORE IRAZUSTABARRENA |

Eztiak gozatu zituen Historiaurrea eta AntzinaroaBICORPEKO Armiarmaren haitzuloko(Valentzia) pintura batean gizakiakeztia biltzen agertzen dira, erleak ingu-ruan biraka dabiltzala. Horregatikdakigu Historiaurrean gizakiek jakiakeztiz gozatzen zituztela, Neolitora arteerlezaintza garatu ez zen arren. Antzi-naroan ere, Mendebaldean behintzat,eztia zen gozagarri nagusia, beste bide

batzuk ezagutzen baziren ere. Alexan-der Handiaren almirante batek Indianikusi zuen lehenengoz azukre kanabe-ra: “Bada kanabera mota bat eztia erle-rik gabe sortzen duena” idatzi zuen.Haren berri izanagatik, kanabera azu-krea ez zen Erdi Arora arte nagusitu,eta Aro Modernoan hasi zen hedatzenerremolatxa azukrearen ekoizpena. n

Arrastoak

RE

ESE

HA

LTE

R

CLERMONT-FERRAND (OKZITANIA),1900. André eta Édouard Michelinanaiek Frantziako auto-gidari aitzin-darientzako errepide gidaliburuaprestatzea eta argitaratzea erabakizuten. Hamaika urte lehenagoMichelin gurpil fabrika abiarazizuten, eta negozioak etorkizun han-dia izan arren, promozio pixka batekkalterik egingo ez ziela pentsatuzuten. Hala, bi urte lehenago,1898an, Bibendum maskota sortuzuten, O’Galop diseinatzailearenlaguntzaz. Nahiz haren izena osoezaguna ez den, panpinaren irudiaikono bihurtu zen, zenbaitetan“michelin” hitza txitxien sinonimobihurtzeraino.

1900ean argitaratutako lehenMichelin Gida hark errepide mapakbiltzen zituen, jakina, eta garaikogasolindegi eta tailer mekaniko urriaknon zeuden jasotzen zuen. Badaezpa-da gurpilak norberak aldatzeko etamatxura errazak konpontzeko jarrai-bideak ere gehitu zituzten, eta larrial-dietarako guardiako medikuen berri ere ematen zen.

Lehen urte hartan 35.000 ale banatu zituzten doan,kopuru ikaragarria orduan Frantziako Estatu osoan2.400 auto inguru zeudela kontuan hartuta. Baina libu-ruaren helburua, aurrez zeudenen beharrei erantzuteazgain, auto-gidari berriak sortzea zen; kotxe gehiago sal-duz gero, Michelin anaiek gurpil gehiago salduko zituz-ten. Eta ez soilik Frantzian. 1904an Belgikako gida aterazuten, 1907an Aljeria eta Tunisiakoa, eta 1909an ingele-sezko bertsioa argitaratu zen lehenengoz.

Lehen Mundu Gerrako etenaldiaeta gero, 1920ko hamarkadan,Michelin Gida Bibendum panpinabailitzan gizendu zen. Doakoa iza-teari utzi zion eta orri kopurua han-dituz joan zen, informazio atalekinbatera. Gaua non eman, non bazkal-du edo afaldu... Hotelak agertzenhasi ziren eta, jakina, jatetxeak.1926an Michelin anaiek pentsatuzuten jatetxeak gomendatzeko errazulertuko zen sistema sinbolikoabehar zutela eta horretarako izarrakerabiltzea erabaki zuten. Baina hiruizarren sistema ezaguna ez zuten1931 arte finkatu. Azkenik, 1936an,izarren esanahia definitu zuten:l Izar bat: oso jatetxe ona bere

kategorian.l Bi izar: sukaldaritza bikaina,

desbideratzea merezi du.l Hiru izar: sukaldaritza oneneta-

koa, bidaia horregatik bakarrik egi-tea merezi du.

Izarren itzalean, beste mito batsortu zen: jatetxeen maila balioesteaz

arduratzen den ikuskarien armada misteriotsua. 2009anThe New Yorker aldizkariak Michelin Gidaren ikuskarieiburuzko erreportajea argitaratu zuen; espioitza nobeladirudi: “Michelinek ahalegin izugarria egin du ikuskarienanonimotasunari eusteko. Enpresaren goi kargu gehie-nek ez dute sekula ikuskaririk aurrez aurreezagutu: ingurukoekin eta senitartekoekinlanbideaz ez hitz egiteko gomendatzendiete; eta Michelinek ez die sekula baimenikeman kazetariekin hitz egiteko”. n

1929ko Michelin Gida 25 liberarentruke saldu zen. Ordurako jatetxeengomendioak egiten zituen, eta Michelinanaiek izarrak erabiltzea pentsatutazuten. Handik bi urtera zehaztu zutenegungo hiru izarren sistema.

Gurpilak saltzeko ideia biribila, jatetxe gida ezagunenaren jatorri

2014KO AZAROAREN 30A 37�

TERMOMETROA

DIRU SARRERA eskaseko etorkinak,justiziaren gastuak ordaintzekomodurik ez dutenak, har tzendituzte Iruñeko Etorkinen bulego-an. 27.000 bisita baino gehiagojaso dituzte 2009an lanean hasi

zirenetik. Lantaldean l iberatubakarra dago, Rafael Paredes abo-katua, eta psikologo baten eta zen-bait boluntarioen laguntza jaso-tzen dute. Bertara jotzen duennornahiri zabaltzen dizkiote ateak,

nongoa den edo ze izena duen gal-detu beharrik gabe. Etorkinensufrikario eta pozen testigantzazuzena jasotzen dute Etorkinen,aurreiritzi eta estereotipoak alboanutzita.

RAFAEL PAREDES, ETORKIN ELKARTEKO ABOKATUA

Iruñeko Jarauta karrikako etxabe ilun eta mehar batean du egoitza Etorkinek, besteherrialdeetatik etorritako herritarrei lege-aholkularitza ematen dien elkarteak. Rafael Paredes

bertako abokatuaren esanetan “etorkinak lan egiteko irrikaz daude”.

«Etorkina egun lehiakide da,eta talka dator, xenofobiaren

arriskua»

| KOLDO AZKUNE ETXABARRI |

KO

LDO

AZ

KU

NE

38 � 2014KO AZAROAREN 30A

TERMOMETROA - RAFAEL PAREDES

Gasteizko alkateak agertu du etorkinbatzuei, magrebtarrei kasu, oinarriz-ko errenta jasotzeko baldintzakgogortu behar zaizkiela, laguntzeiesker bizi nahi omen dutelako.Ez dugu adierazpen hauei aurre egi-ten asmatu. Edo administrazioak ezdu bere lana taxuz egiten, edo alka-tea gezurretan ari da. Magrebtarraketa beltzak laguntza horiek kobra-tzeko kinkan badaude, kobratuditzatela. Eta gabeziak Gasteizkobatek baldin baditu, edo Laguardia-ko beste batek, jaso ditzala eta kito.Baldintzak betetzen dituztela?Laguntza merezi dute. Adierazpe-nok asmo txarrez egiten ditu, boto-ak irabazi nahi dituelako. Zerbitzuhauengatik ere gizartean norgehia-goka baitago. Bertakook ere gizar-te-laguntzen premia dugu, eta alka-teak esaten digu beste horiekkentzen dizkigutela. Etorkina, egun,lehiakide bat da. Mahats bilketan,adibide bat jartzearren, lehen ezbezala hemengo jendearekin elkar-tzen dira, eta talka dator, xenofobia-ren arriskua.

Eta iruzurrik balego?Nafarroan ere Iñigo Allí kontseila-riak iruzurra zegoela esan zuen.Ondorengo ikerketek %0,7ko iru-zur eskasa erakutsi zuten. Salaketahauekin baliabide gutxiko jendearenbotoa lortu nahi dute. Nondik ate-ratzen ditu botoak Le Penek Fran-tzian? Gure buruzagi hauek ez diraohartzen suarekin jolasten ari dire-la. Arabako Diputazioko presiden-tea eta Gasteizko alkatea arduraga-be hutsak dira.

Etorkinek osasun zerbitzuak erebehar baino gehiago erabiltzen dituz-tela esan ohi du zenbaitek.Hori faltsua da. Gehienetan gizoneta emakume gazteak direnez, osa-sun-zerbitzuak gutxien erabiltzendituzten hiritarrak dira. Are gehia-go, Espainiako Gobernuak, paperikez edukitzeagatik edo lanik gabeegoteagatik, doako osasun zerbi-tzuak jasotzeko eskubidea kendudie. Eta hau erloju-bonba bat da.Administrazioak ez ditu kontrola-tzen hemen ezagutzen ez ditugungaitzekin jotako jendea, gaitz tropi-kalekin gehienak, ebola kasu. Ez alda sen onekoa guzti hori kontrol-

pean izatea? EAEko eta Nafarroa-ko ospitaleetan, behinik behin,oraindik artatzen dituzte.

Gurea bezalako krisi egoera bateanzein da oinarrizko errentaren garran-tzia?Funtsezkoa da. Nafarroan murriztueta murriztu ari dira. 2012 urteraarte errenta nahiko duina genuen:ez zituzten pertsonak egoera admi-nistratiboengatik bereizten, etaurtebetez hemen bizi izatearekinaski zuten. UPN eta PSNren koali-zio gobernuarekin, Elena Torressozialista Ongizate Departamentu-ko burua zela, murrizketak hasiziren: bi urteko erresidentzia, pape-rik gabekoen bazterketa... Lotsatze-ko modukoa bada ere, sozialistakjoatearekin batera arindu zituztenbaldintzetako batzuk. Orain, adintxikikoen ardura bere gain dutenfamiliek laguntza jaso dezakete,paperak eduki ala ez. 2012ko egoe-rara bueltatu beharko ginateke,gutxienez.

Saharaz hegoaldeko etorkinen egoe-ra zuzenean ikusteko aukera duzue.Nolakoa da?Immigrazioa arras fenomeno kon-plexua da, eta anitza. Txinatarrenedo pakistandarren immigrazioa ezda berdina. Hegoamerikarrak,jeneralean, abioiez etorri ziren;Saharaz hegoaldekoak, txalupazedo Melillako hesitik gora saltoeginez, basamortu erdia bainogehiago oinez edo ahal izan dutenmoduan gurutzatu eta gero. Lati-noak klase ertainekoak ziren batikbat, hona etortzeko 5.000 dolaringuru bildu behar zituzten, etaBolivia bezalako herrialdeetan

hilean 200 euro jasotzen dituztebatez beste. Zeinek ordaindu zeza-keen, bada, bidaia? Txiroenek ez.Ghana, Mali, Liberia, Kamerunedo Senegaleko etorkinak, berriz,pobre-pobreak dira, sorterrian utziduten familia diruz laguntzekozamarekin datozenak. Eta afrika-rrentzat familia ez da aita-ama etaseme-alabak. Han familiaren kon-tzeptua askoz zabalagoa da.

Saharaz hegoaldeko etorkinez solasegiterakoan mafiak aipatzen dira.Mafiak dira penintsularaino hurbil-tzen dituztenak, mafiak dira karrike-tan saltzen dituzten produktuen gibe-lean ezkutatzen direnak...Inondik inora. Uste baino mafiagutxiago dago. Han uzten dituztensenideengatik datoz hona. Eurenherrialdeak nola dauden ikusi beste-rik ez dago: Niger, Mauritania,Ghana, Kamerun, Ginea Conakry,Mali. Familiengatik euren buruakarriskuan jartzen dituzte. Niri kon-tatu didate nola, udan bertan, Ozea-no Atlantikoan, txalupan lagunakhotzaren hotzez hiltzen ikusi dituz-ten. Eta itsasora jaurtitzen zituztengorpuak, txalupan leku gehiago iza-teko. Pateretako jabeek 100-200euro-edo kobratzen dizkiete, bainaberaiek familiak laguntzeko etor-tzen dira.

Gurera iritsita, Europarekin zituztenaurreikuspenak betetzen zaizkie? Ez, ez dira betetzen. Baina paperaklortzeko sei urtez zain ibili zenSenegaleko etorkin batek esanzidana errepikatuko dizut: “Rafa,ni hemendik ez noa. Belarra jangodut gutxienez, baina ez noa”. Saha-raz hegoaldekoak ez datoz, oroko-rrean, diru apur bat biltzera edobizitza-proiektu bat aurrera atera-tzera, espainolek atzerrian, Alema-nian edo Frantzian, egiten zutenmoduan. Bizitza arriskuan jarridute hona etortzeko. Nola itzulikodira zer jateko ez duten leku bate-ra? Ez dauka zentzurik. Beren ilu-sioa sorterrira abioiez joatea da,oporretan, senide guztientzakoopariak daramatzatela. Ez doazbertan gelditzera. Familiaren diru-sarrera nagusia dira. Afrikan ezdago Gizarte Segurantzarik, eztaantzekorik ere.

“UPN eta PSNrenkoalizio gobernuarekinmurrizketak hasi ziren:bi urteko erresidentzia,paperik gabekoenbazterketa... Lotsatzekomodukoa bada ere,sozialistak joatearekinbatera arindu zituztenbaldintzetako batzuk”

2014KO AZAROAREN 30A 39�

RAFAEL PAREDES - TERMOMETROA

Eta zein da gutaz duten irudia?Niri esaten didate euskaldunak beza-lakorik ez dagoela. Eta ahalko balutedenak gurera etorriko liratekeela.Hotzak, hori bai, atzera eginaraztendie. Telebistatik beltzen oso irudinegatiboa igortzen digute. Melillakohesira igotzen diren 40 gizonak guinbaditzera datozela dirudi. Etaazken 10 urtetan 30.000 inguru sartudira bakarrik. Krisia baino lehen,Boliviatik, egunero 3-4 abioi iristenziren, topera beteta. Ekuadorrekomilioi bat etorkin izan ditugu, Erru-maniatik beste milioi bat, 400.000boliviar... Eta lau beltz datoz eta ezdago beraientzat lekurik?

Administrazioarentzat etorkin onaketa gaiztoak daude?Noski baietz. Gaiztoak laguntzakeskatzen dituztenak dira. Eta, bene-tan esaten dizut, lan egiteko irrikazdaude. Atzo oinarrizko errentajasotzen duen afrikar bat etorri zenbulegora. Pozez gainezka zegoen,aldi baterako lanerako enpresabatek hilabeteko kontratua egin zio-lako. Loteria tokatu izan balitzaiobezala sentitzen zen. Nahiago dute,mila bider, lan egitea laguntzak jaso-tzea baino. Egia da batzuetanmagrebtarrekin talka ematen dela.Eta egia da ere beraiek ere pittin batireki beharko liratekeela, ezjakinta-sunak mesfidantzari bide ematendiolako. Gasteizko alkatea ez datentela, eta badaki nora apuntatu,gizartean magrebtarren aurkakojarrerak baitaude.

Azkenaldian, Caritasek txosten batkarrikaratzen duenean, ematen dutalde iraultzaile batek atera duela.Caritasek betidanik esan duenaerrepikatzen du: pobreen kopuruazein den, pobreziaren ezaugarriakzeintzuk diren, zer egin daitekeenpobreziari aurre egiteko, nola emandiezaiekegun duintasun apur bat

pobreenei... Baina noski, egunezegun geroz eta murrizketa gehiagobaldin badaude, eta behar gorriandagoen jendeak murrizketak paira-tzen jarraitzen baldin badu, Carita-sen zenbakiak ez dira boterearengustuko izanen. Nola iritsi garaegungo egoerara? Nola pasatu gara4 milioi pobre izatetik 8-10 milioipobre izatera? Tristea da Caritasiraultzailetzat jotzea neguan etxee-tan elektrizitatea ez mozteko eska-tzeagatik. Gure gizartean bertanoso ongi bizi diren hiritarrak daude,hilero 2.000-3.000 euro poltsikora-tzen dituztenak, eta gogaikarria egi-ten zaie ikastetxera doazen haurren%25 gosaldu gabe doala jakitea.Diskurtso ofiziala hausten dutenberrien arduradunak errudun bila-katzen dira.

Etorkinak beharrezkoak dira gurebizitza-kalitateari eusteko?Nork zaindu behar ditu gureaiton-amonak? Nork garbitu beharditu gure etxeak? Etxeko lanetandiharduten Latinoamerikako ema-kume asko oso gaizki pasatzen aridira. Modu lotsagarrian esplota-tzen dituzte. Komunikabideetan,berriz, “Neskame batek atso baten

bitxiak lapurtu ditu” bezalako titu-larrak agertzen dira, eta amaierarikgabeko lanorduak, jasan behardituzten irainak, soldata irrigarriakisiltzen dituzte. Hemen kasu askohar tu izan ditugu. Eta buruamakurtu beharrean izaten diraeuren sorterrian seme-alabak utzidituztelako, aiton-amonen edosenideen esku, eta aitak bere egin-kizunei muzin egin dielako. Ema-kumeen artean egoeraoso larria da, gizonenabaino gaitzagoa, etainork ez dio horri erre-paratzen. n

“Bizitza arriskuan jarridute hona etortzeko.Nola itzuliko dira zerjateko ez duten lekubatera? Ez daukazentzurik”

“Iñigo Allí kontseilariak iruzurra zegoela esan zuen. Ondorengo ikerketek %0,7koiruzur eskasa erakutsi zuten”. Irudian, Nafarroako Gobernuko Politika Sozialenkontseilaria bere departamenduaren aurrekontuen inguruko prentsaurreko batean.

NAV

AR

RA

.ES

40 � 2014KO AZAROAREN 30A

TERMOMETROA

IRAGAN MENDEKO 70eko hamarral-dian, pobreziaren kontrako borro-karen barne, hezkuntza egitasmoakaitzinatzen hasi zen AlemaniakoGobernua. Xedea, indigenen hezi-keta maila goititzea, haien hizkun-tzak hezkuntzaraino eramanez.Pobreziaren kontrako kooperazioegitasmoek hizkuntza kooperazioaaintzatetsi eta lekuan lekuko hiz-kuntza indigenen egoera ontzatharturik gauzatzen hasi ziren, Mun-duko Bankuaren eta MundukoBanku Iberoamerikarraren funtseklagundurik.

Zein da Europako eta Peru, Boliviaeta gainerateko herrialdeen artekokooperazioaren historia? Deigarri dahizkuntza indigenak ere kontuan har-tzea.Alemaniaren eta Latinoamerikarenarteko kooperazioak aldebikohitzarmenak ditu oinarri. 60kohamarkadan hasi zen gisako kola-borazioa, Ekonomiaren Garapene-rako Latinoamerikako Kontseilua-ren bidez. Ez zen, beraz,hizkuntzaren gaineko kezkarik.Halarik ere, berehala jabetu zirenpopulazioaren zati handi bat baz-terturik bizi zela Latinoamerikakoherrialde guziz gehienetan. Horra,froga, Munduko Bankuaren azter-

keta, arras erakusten baitzuen indiarizateak pobre izatea eta hizkuntzagaltzea erran nahi duela. Nazioarte-ko erakunde hau kritika latzak jasoazen, aberatsentzako klub kapitalistahutsa zela eta hau eta hura egotzi

zioten, baina garai hartan soziologoeta politologo talde bat eratu zuten,zenbait azterketa egiteko asmoz.Munduko Bankuaren eta BankuIberoamerikarraren politika presta-tzeko balio izan zuen.

Munduko Hizkuntza Ondarearen UNESCO Katedrak gonbidaturik, Gasteizen izan zen iragan urriaren hondarrean Utta von Gleich hizkuntzalari alemana

Kultura arteko hezkuntza elebiduna Perun eta Bolivian mintegian. Von Gleich doktoreaanitz urtez aritu da hizkuntza-kooperazioari loturiko gaiak ikertzen,

eta kitxua-gaztelania eskolatze elebidunari dagozkionak berebat.

UTTA VON GLEICH

| MIEL A. ELUSTONDO |

Argazkiak: Zaldi Ero

Nola konbentzitu gurasoakeskolako hizkuntzak kitxua

behar duela izan

“Hezkuntzan, kultura artekoaren erronka, espainol hiztun elebakarrek gainerakokulturak ezagutzea zen”.

2014KO AZAROAREN 30A 41�

UTTA VON GLEICH - TERMOMETROA

Europan, hain zuzen, sasoi har-tan Alemaniak zuen lidergoa.70eko hamarkadan, pobrezia etapopulazio indigenen bazterketarenkontra egiteko giroa sortu zen.Horixe zen leloa ere: “Pobreziarenkontra”. Eta zein da pobreziarenkontrako antidotoa? “Hezkuntza!”,erran izan da oraindaino. Jakina,berehala dator ondoko galdera:“Nolako hezkuntza?”.

Eta nolakoa zen ordu arteko hezkun-tza Latinoamerikako herrialdeetan?Ordu arte, gaztelania hutsez egitenzuten. Eta eskola uzten zuten, edoerrepikatzen zuten ikasleen tasa, ali-malekoa zen. Ez nago kopuruakazaltzeko moduan, baina, garai har-tan, haur batek, Andeetan, hiruga-rren maila arte egingo zuen eskolan,eta bitartean, hiru aldiz errepikatu-ko zuen: zazpi-zortzi urte emanenzituen eskolan, eta handik irtetean,ez zuen jakinen leitzen ez izkiria-tzen. Horixe zen egoera, eta huraxehobetzea zen gure nahia. Gogoanditut eztabaida teorikoak, eta eginohi zen lehenbiziko galdera hura:“Haurrak espainolez konprenitzenez duelarik, zer egin?”. “Bere ama-hizkuntzan erakutsi!”. Baina taldeindigenak gutiengo sozial dira Lati-noamerikan, ez dute botorik ezbozik parlamentuetan. Bazterkeria-tik irteteko, gaztelania ikasi nahidute! 70eko hamarkadan, horixeizan zen gure lehenbiziko egitekoa:“Haurrak lehenbizi bere ama-hiz-kuntzan ongi ikasten badu, erraza-go ikasiko du, gero, bigarren hiz-kuntzan. Garatuagoak izanen dituhala alderdi kognitiboa nola emo-zionala”. Horixe izan zen LehenHezkuntza elebidunaren abiapun-tua, eskola publikoan betiere.

Gutiengo indigenak, erran duzunez,gaztelaniaz ikasteko porrokatzenomen dira. Zuek, aldiz, kitxuaz iraka-tsi nahi diezue hasmentan.

Bide mingarria izan da. Laborariak,hasteko, erranen dizu gaztelaniazikas dezan igorri duela semea esko-lara, kitxuaz badakielako lehendikere. Gure eginkizuna da, bertzalde,gurasoei zuzen esplikatzea bi hiz-kuntza ikasi ezinik ez dela; errannahi baita, aldi berean ikasi bi hiz-kuntzak. Nolanahi ere den, gurelana ez zen aski izan, eta kitxuazikasteko eskaintza egin ohi zen.Bertzalde, kanpotik zetorren zer-nahi proiektuk izugarri lagunduzuen eskolaren kalitatea hobetzen,

eta horrek gurasoek jarrera aldatzeaeragin zuen, erraten baitzuten:“Hezkuntza elebiduna bada ere,ontzat emanen dugu, baina eskolakmaila ona duelako, ez bertze deu-sengatik!”. Edo, menturaz, bazkariaere ematen ahal zen erran delakoeskolan! Nazioarteko zernahiproiektu ere erakargarri zitzaionlaborariari, oro har, salbu eta taldettipi bati; fundamentalistak, errate-ko maneran: “Hemen ditugu behin,bitan eta hiruretan, misiolariak beti,gu antzaldatu nahirik, gizartearengehiengoan integra gaitezen, gurekultura errespetatzeko asmorik ezdeusik gabe!”. Horrela erratenzuten, guti goiti-beheiti. Eta oroit

naiz “kultura” solasa ematen zutela,ez “hizkuntza”. Hezkuntza elebitanegiteko proiektuak aitzinatzen hasiziren 70eko eta 80ko hamarkade-tan, dela Perun, Bolivian edo Ekua-dorren.

Zein ziren proiektuen ezaugarriak? Batzuk trantsiziozko proiektuakziren, ez zuten hiru urte bertzerikirauten. Handik goiti, gaztelaniazhasten ziren ikasten. Nik “tranpolinproiektuak” deitzen ahal ditut, hiz-kuntza batean ari baitira lanean,baina bertze batean ikasteko espe-roan. Ez dute emaitza onik eman,ez ama-hizkuntzan, ez bigarreneanere. Erran nahi baita, haurrak lau-bost urte egiten baditu lehen hez-kuntzako ikastetxe batean –ikaslepobrez osatutako batean guzizgehienetan–, eta lau horietarik bigeroan presentziarik izanen ez duenhizkuntza bat –amaren hizkuntza–,lantzen ematen baduzu, eta ondo-ren, bertze bi egiten badituzu espai-nola irakasten… bada, emaitzak ezdira onak, ez hizkuntza batean, ezbertzean. Horrek, zerutik jakina da,gogoeta ekarri zuen: “Zerbait alda-tu behar dugu!”. Eta “zerbait” horiKanadako eskola elebidunetatikheldu zen: lehen hezkuntza, osorik,ama-hizkuntzan egitea asmatugenuen, bi hizkuntzen estatusakberdintzeko.

Zer duzu “bi hizkuntzen estatusakberdintzea”?Biek sarrera berdina izatea irakas-kuntzan, erdia kitxua, erdia gazte-lania. Hori zen gogoeta: eskubideberdinak behar zituzten bi hizkun-tzek. Baina hori ere ez da aski, bis-tan denez. Bi edalontzi dituzularik,bata kasik guziz beterik, eta ber-tzea, aldiz, erdi hutsik, ezin zintez-ke berdin aritu. Gaztelania biga-rren hizkuntzatzat irakasteak ezzuen emaitza onik… 80ko hamar-kada arte, bertzalde, ez zen afera

“Gogoan dituteztabaida teorikoak, etaegin ohi zen lehenbizikogaldera: ‘Haurrakespainolezkonprenitzen ezduelarik, zer egin?’.‘Ama-hizkuntzanerakutsi!’. Baina,bazterkeriatik irteteko,gaztelania ikasi nahidute!”

eus

Babeslea: EMUN

42 � 2014KO AZAROAREN 30A

TERMOMETROA - UTTA VON GLEICH

horren inguruko kezkarik. Irakas-leak ere ez ziren behar bezain ongiprestatuak, segur! Gaztelania ira-kasten hasi eta erraten ahal zuten:“Tira, haurra aski poliki moldatzenda!”. Ondoren, metodo aspergarribati lotu zitzaizkion, espainolarengramatika eta bertze irakasten.Hortik ere ez zen onik heldu.Nolanahi ere den, 1986an bereankultura arteko hezkuntza elebidu-nari buruzko sinposio latinoameri-karrak egiten hasi ginen. Alemania-tik bultzatu genuen bilkura hura:aste bat har tu genuen, osorik,gogoeta egiteko. Gure lana hobe-tzeko bideak aztertzen hasi ginen,galdezka geure buruari: “Zer behardugu? Gurasoak konbentzitu, ama-hizkuntza atxiki dezaten? Aldiberean, elebitasun egonkor batsoluzioa izan zitekeela esplikatu,“kitxua ala gaztelania” hautatubeharrik gabe?”…

Zein izatu zen erantzuna?Hobetzea lortu genuen, zalantzarikgabe. Trantsiziozko hezkuntza hurabaztertu eta mantentzeari buruzsolasten hasi ginen, hau da, xedeazen ama-hizkuntza mantentzea,gehi gaztelania bigarren hizkuntza-tzat ikastea. Gogoeta hartan berta-ko irakasleek, akademikoek etapopulazio osoaren hezkuntza egoe-ra hobetzeko presioa sentitzenzuten ministerioetako kideek eskuhartu zuten.

“Kultura arteko hezkuntza elebiduna”diozu zuk behin, bitan eta hiruretan.Zerendako hori?80ko hamarkadaren hasmentan,Perun, “hezkuntza elebidun bikultu-rala” erraten ohi zen. Baina “bikultu-ral” solas horrek ez zuen arrakastaonik izan. Are okerrago, kalapita itu-rri izatu zen: kulturak banatzenzituen, bietan hazia zen haurra ez zenbitasun horretaz jabetzen, ez zituenbereizten ere. Bertzalde, kolonialis-moaren ideologia zaharra ere inda-rrean zen: kultur zapalkuntza, hiz-kuntza zapalkuntza, ekonomidependentzia… eta anitzek ez zuenbegi onez ikusten hizkuntz eta kulturgutiengoak prestatzea, gizarte men-deratzailearen baitan sartzeko. Horiez da berdintasunaren bidea, ezta?Demokratikoa ez, inondik ere.Horrela, 80ko hamarkada fini bainolehen, “kultura arteko hezkuntza ele-biduna” asmatu zen eta, ordurako ezginen populazio indigenari buruzbakarrik ari, gizarte edo estatu bate-ko kide guziei buruz baizik. “Kulturaarteko” solasa, finean, Venezuelakosoziologo batek asmatu zuen, ordu-rako gisako esperientziak aitzinatzenari baitziren herrialde hartan. Nolajokatu gutiengo linguistiko kulturale-kin? Programa bereziak asmatu, edoohiko eskolatzearen bidetik jo? Kul-tura artekoaren erronka zen, beraz,espainol hiztun elebakarrek gainera-ko kulturak ezagut zitzaten halakoherrialde jakin batean.

Kulturak ezagutzea zen helburua.Ezagutu, museoan ere ezagutzenzituzten, baina hizkuntza indigenakerrespetatzea ere helburuen arteanzen. “Hizkuntza? Ez, dialektoada!”, erraten zuten. 70eko hama-rraldiko eztabaida duzu, orainoirauten duena zenbait girotan.1992tik hona, bertzalde, indigenenmugimendua indartsu dator horrikontra egiten. Latinoamerikaren“aurkikuntza” ospatzeari ekin zio-telarik, jendea ez zen pozik: nahiagodu, anitzez, “kulturen arteko topa-keta” baliatu, espainolen, edo“europarren” –espainolak ez sobe-ra mintzearren–, eta indigenen arte-ko topaketaz jarduteko. Errateko,“espainol” solasak ez zuen konno-tazio onik kasik guti arte, bainaPeruko belaunaldi gazteek ongiikusten dute Espainia. Haien irudi-ko, konnotazio txarrikez du, ez baitakite his-toria ere, eta ondorioz,ez dute gisako arazorik.Kar, kar… n

Itziar Idiazabal Munduko Hizkuntza Ondarearen UNESCO Katedrarenkoordinatzailea Utta von Gliech hizkuntzalari alemaniarrarekin.

“Eguneroko bizian, kulturaartekoak erran nahi du interesaizatea, bertzea nola bizi den,zein iritzi duen, zer jaten duen,nola janzten den… jakitekointeresa, eta horrez gainera,diferentzia onartzea. Hizkun-tzari dagokionean, ikasleakmotibatzen saiatu dira, uniber-tsitateko jangeletan kitxuazsolastu daitezen. Ikerketa batere egina dute, eta kitxuaz noizsolasten diren galdeturik, haienerantzuna da: ‘Konfiantzadagoenean!’. Lagunak lagunari,bai. Baina unibertsitatean esko-larik kitxuaz ez dago. Garaibatean bazen kitxuazko litera-tura eta linguistika departa-mendu bat, baina kendu zuten,Sendero Luminoso eta gero,menturaz. Garbiketa egiteko,omen. Hura kendu, eta Enpre-sa administrazioa jarri zuten,guziz ‘gar rantzizko’ gauzabaita, kiosko bat zuzendu nahiizanez gero!”

Kultura artekoa

44 � 2014KO AZAROAREN 30A

TERMOMETROA

Amiantoarekin aberastu zen enpresariaren kontrako zigorhistorikoa baliogabetu du Erromako kasazio-auzitegiak

«Lotsagarria da!»AMIANTOAREN AUZIA ITALIAN

| URKO APAOLAZA AVILA |

STEPHAN SCHMIDHEINY enpresarimilioidunari ezarritako kartzela zigo-rra eta biktimentzako kalte-ordainakbaliogabetu ditu auzitegiak, delituakpreskribitu egin duela esanez.

Minbizia sortzen zuela jakinda ere,Eternit enpresak erruz produzituzuen amiantoa, eta bere jabe Schmid-heiny suitzarra horri esker aberastuzen kontzienteki. Munduko OsasunErakundearen arabera 125 milioilagunek egin dute lan edo bizi izandira amiantoaren arriskupean etaurtean 100.000 inguru hiltzen dira.Horietako milaka batzuk Italiako

Casale Monferrato komuna txikiko-ak dira. Bertako biktimen salaketaurrun iritsi da: Turingo auzitegiak 18urtera zigortu zuen handikia.

Baina inoiz lan-osasun eta inguru-men delituengatik izan den auzibidehandienak boterearen horma topatuzuen parez pare hilaren 19an: “Haulotsagarria da!” oihukatu zuten auzi-tegiko salan zeuden biktimek; ez zenespero halako erabakirik.

Boterea hariak mugitzenAmiantoaren gaian aditua den JexuxUzkudun epaiketan izan da. Bere

esanetan susmoak daude botere-indarrek aldez aurretik hariak mugitudituztela epaian eragiteko: “Horrenerakusle da Italiako Estatuak berak–fiskalaren bidez– zigorra bertanbehera uzteko eskatu izana”.

Biktimen abokatuek nahi duteborondatezko homizidiogatik bede-ren zigortzea Schmidheiny. Bainaauzia berriz hasi beharko litzateke etaazken 15 urteak besterikez lituzke hartuko. Horibaino lehenago hildako-ek, jada ez dute justizia-rik izango. n

SWI

46 � 2014KO AZAROAREN 30A

TERMOMETROA - EUSKARA ALBISTEAK | ONINTZA IRURETA AZKUNE |

EUROPAR BATASUNA (EB) ez da herritarren eta herrienEuropa, merkatarien Europa baizik, kapitalarena etamultinazionalena. Eta EB politikoki gidatzen dutenakeuren esklabuak dira, lekaioak. Ez da lehen aldia tesihau baieztatzen duten gertaerak ematen direla. Orain,beste eskandalu bat ezagutarazi da, izebergaren puntaizan daitekeena: 340 finantza eta multinazional taldehandik (Citigroup, JP Morgan, Volkswagen, Ikea,Pepsi, Vodafone, Apple...) akordio sekretuak dituztesinatuta Luxenburgorekin, zergak saihesteko. Jean-Claude Juncker EBko presidentea, Luxenburgokolehen ministro izan zen, eskandalu honek eztanda eginduen herrialdeko mandatari, alegia.

Korporazio horiek lortutako eskugain fiskalakmilioi asko balio du, sinadura batzuek euren etekinen%1etik beherako zergak ordaintzen baitituzte Luxen-burgon. Etekinen gaineko zergak ez dituzte zerbi-tzuak eta produktuak saltzen dituzten herrialdeetanordaintzen, hau da, ez dituzte %30 inguruko zergak

ordaintzen, eta herrialde horien (Frantziako etaEspainiako estatuak tartean, Euskal Herria barne)zerga-galera nabarmena da. Gobernuen murrizketasozialak bezain nabarmena. EBko gainerako enpreseketa herritarrek aldiz, %25 eta %50eko zergak ordain-du behar izaten dituzte, hurrenez hurren.

Europako herriek eta herritarrek EBko gobernuakpresionatu behar dituzte, gehiegikeria eta eskandaluhoriek ahalbidetzen dituzten politikak errotik aldatze-ko eta paradisu fiskalak ezabatzeko. Ez da erraza izan-go, europar politikak diseinatzen, kontrolatzen etazuzentzen dituztenak finantza eta industria mandatarihoriek baitira, herritarrek aukeratu ez badituzte ere.Herrien eta herritarren Europak aurrez aurre borro-katu beharko luke merkatarien Europarenkontra, multinazionalen eta kapitalarenkontra.

Juan Mari Arregi

Merkatarien Europa

TERMOMETROA - EKONOMIAREN TALAIAN

ABENDUAREN 2RAKO egin dutedeialdia herriko hainbat eragilek.Euskaraz ederki asko egiten dute-nei, erdipurdi dabiltzanei eta ulertubaino egiten ez dutenei, norberakbere alea jar dezan eskatuko diete.Egun arrunt batekiko alderik izan-go den ere neurtuko dute.

Abenduaren 3a NazioartekoEuskararen Eguna dela aitzakiahartuta, azaroaren 29an hasi etaabenduaren 3a arteko ekitaldiakantolatu dituzte Hernanin. Euska-ra ari du Hernanin lelopean, hiz-kuntzaren erabilera bultzatzekoasmoz, hainbat eragile bildu diraantolaketa lanetan: AEK, udal eus-kaltegiak, herriko ikastetxe guz-tiak, Dobera euskara elkar tea,Banaiz Bagara, Berriaren lagunaketa Udala.

Antolatzaileek Kaxko auzo elkar-teari eta Berriak Merkatari eta Osta-larien Elkarteari azaldu diete aben-duaren 2ko asmoa eta haienlaguntza eskatu. Harrera ona izandute. 150 merkatari eta tabernarire-

kin banaka-banaka hitz egin duteeuskara bultzatzeko prestatu dutenekitaldiaz. Herritarrei zein merkata-riei gauza bera eskatuko zaie: nor-banakoak bere neurrian euskarazaritzeko ahalegina egitea. Honakoegoerak planteatu dituzte: euskarazprimeran daki baina gaztelaniarakojoera du; bada, euskaldunak eutsidiezaiola euskarari. Beste batzuetaneuskaldunak ez du pazientziarikerdipurdi euskaraz ari denarenaurrean; abenduaren 2an, Hernani-ko kaleetan, euskara ikasten aridena anima dezala euskaraz jarrai-tzera. Euskaraz egiten ez duenakberriz, lagunari edo dendariari esandiezaioke ulertzeko gai dela etamesedez euskaraz egiteko. Kalean,poteoan, dendan, jolasean… Her-naniko kaxkoan horretan saiatukodira abenduaren 2an.

Boluntario talde batek hizkuntzaerabilera horien neurketak egingoditu eta bost eguneko ekintza sorta-ren bukaeran emaitzak jakinarazikodituzte.

24 orduz euskaraz Hernaniko kaxkoan

Urtarrilean 1.gozenbakia

“ALEA”, ASTEKARIA IZANGO DA etaAraba osoan banatuko da. 32 orrial-de koloretan izango ditu. Egitas-moa Geu Gasteiz Euskaldunaelkarteak, Goienak eta Berriak jarridute abian. Bi helburu ditu proiek-tuak: euskararen erabilera eta pre-sentzia areagotzea eta euskarazkoinformazioaren bitartez lurraldeakohesionatzea.

0 zenbakia aurkezteko, azaroaren29an jaia antolatu dute OihanederEuskararen Etxean. Abenduaren3an, Euskararen Egunean, Gasteizkohamaika gunetan eskutik eskurabanatuko dute 0 zenbakia. Urtarri-lean argitaratuko da 1. go zenbakia.Harpidetza urtean 50 euro izango da.

48 � 2014KO AZAROAREN 30A

TERMOMETROA - NET HURBIL

Irudi txikian erreportajean aipatzen den libu-rua, Naomi Oreskes eta Erik Conwayk plaza-ratu berria. Handia World Resources Institu-te erakundeak erakusten du berewebgunearen azalean: tifoiak eraginikouholdeak itotako hiri handi batean herritarbatek bere alaba eta etxetik ateratako hain-bat ondasun daramatza sasi-txalupan jarrita.Historiagileok salatzen dute zientzialariekepelegi jokatzen dutela jadanik frogatutzateman daitekeen klimaren zoratzearenaurrean: “Arrazoi mordoa daukagu esatekoklimaren aldaketarekin lotuta daudela uraka-nak eta mundua berotzen ari dela, urakanokgero eta ugariagoak eta bortitzagoak izangodirela. Baina zientzialarien komunitateakuzkur jokatzen du, aski ebidentzia ez omendaukalakoan, %95eko konfiantza beharomen dute. (...) Beren buruak huts egitekoarriskutik babestuz, gu uzten gaituzte ezer ezegitea den errore handiagoaren aurrean”.

BARRUAN MEZUA DARAMAN BOTILAbasamortuan galduta, horra doi-doi100 orritan mezu kezkagarria zabal-tzen duen liburuaren azala: TheCollapse of Western Civilization: AView from the Future (MendebaldekoZibilizazioaren kolapsoa, etorkizu-netik ikusita). Harvard eta Kalifor-niako unibertsitateetan historia ira-kasten duten Naomi Oreskes etaErik Conwayk plazaratu berri dute.2010ean argitaratu zuten Merchantsof Doubt: How A Handful of ScientistsObscured the Truth on Issues from Tobac-co Smoke to Global Warming (Zalantzasaltzaileak: Nola zientzialaribatzuek lortu zuten egia iluntzeatabakoaren kalteetatik hasita bero-keta globaleraino).

Oraingo liburuan jarri dira 2393.urtean bizi den historialari batenlarruazalean. Txinako BigarrenHerri Errepublikan bizi da, etapuntu honekin hasieratik marka-tzen dute beren hipotesiaren ezau-garrietako bat: beste ezein herrial-dek baino aukera handiagoz Txinakiraun lezakeela XXI. mendean pla-netari egokituko zaizkion kalamita-teen artetik pasa ostean.

Etorkizunetik begiratuta –fikzioadelako ez bedi gehiegi lasaitu ira-kurlea– 2023. urtean nozitu zuenLurrak sekulako astinaldia, “urteosoan uda” izan baitzen. Idazkiandiotenez, “500.000 pertsona hil

zituen beroaldi handi hark, 500.000milioi dolarreko kalteak eragin sute,uzta galtze eta azienden eta etxekoanimalien hiltzearekin. Etxeetakokatu eta zakurren galerak [jakienurritasunagatik, antza] bereziki asal-datu zituen Mendebalde aberatsekojendeak, baina 2023an berezia ger-tatu zen egoera hura geroztik nor-maltasun berria bilakatu zen”.

Geroztik, XXI. osoan zeharmamitu zen, inork hori saihestealortu gaberik, zientzialariek etabeste askok aurretik iragarritakohondamendia: Afrika eta Ozeania-ko populazio osoak desagertu ziren,klimaren aldaketak ekarri zituenmundu osoan zehar idorteak, jana-ririk eza, itsasoa lehorrean sartzea,liskarrak, gerra zibilak, 1.000 milioijende baino gehiagoren migrazioaeta lege martzialak erabiltzen zituz-ten sistema politikoen nagusitzea.

Fikzio-zientziazkoa den arren,liburuan 2013a baino lehenagokoazidatzitako guztia da benetan gerta-tua. 2013tik aurrera asmatu dutena,diote historialariek, idatzi duteoinarrituta dagoenekoz frogatutadagoen ebidentzia zientifikoan.Urakanak gero eta bortitzagoakizango direla jadanik badakigu. Itsasmaila igotzeaz eta Artikoaren men-debaldeko izotz geruza galtzeazfroga zientifiko oso sendoak dauz-kagu jadanik. Klimaren berotzeak

lehorteak eta janarien urritzeadakartzala dakigun moduan.

“Mendebaldeko zibilizaziokojendeak –dio 2393ko ustezko histo-rialariak– bazekien zer ari zen ger-tatzen baina ez zen gai izan huragelditzeko. Gertakizun haietannabarmenena da hain zuzen zenbatinformazio zeukan jende hark etazer nolako ezintasuna zeukatenzekitena ekintza bihurtzeko. Ezagu-tza ez zen bilakatu ahalmen”.

Erregimen bortitzen aroa Ingurumen aferez ari den Living onEarth (Lurrean Bizi) gunean elka-rrizketatu dute bi idazleetatikNaomi Oreskes. Kazetariari azaldudionez, bera bezala Erik Conwaykezkatuta daude “jendea ez delakoohartzen klimaren aldaketak daka-rrenaz, askok uste dute Artikokohartz zurien kontua dela. Guk azal-du nahi diegu gu guztioi eragitendigula, gure bizimoduari baina baitagure instituzioei ere, erakunde eko-nomiko, politiko eta sozialei”.

Aurreko Merchants of Doubt libu-ruan, historialariok azaldua zutennola korporazioek antolatu dutenklimaren aldaketari buruzko zalan-tzak zabaltzeko borroka, beldurzirelako egia zientifikoak auzitanjarri zitzakeela demokrazia liberala,enpresa librea, eta beste. Oraingoannabarmendu nahi dute historiaren

Nola interpretatuko ote da 2393. urtean gaur hemen bizidugun XXI. mende hau? The Collapse of Western

Civilization fikzio-zientziazko liburuan Naomi Oreskes etaErik Conway historialariek kontatu dute nola gertatu zen

–nola gertatzen ari den?– Mendebaldeko kontsumozibilizazioa hondamendira eraman zuen kolapsoa.

2393.etik ikusita, nolaez genuen eragotziklimaren zoratzea

| PELLO ZUBIRIA KAMINO |

2014KO AZAROAREN 30A 49�

- TERMOMETROA

ironia, nola egia ukatzearen pode-rioz munduan eragin zuten kataklis-moak ekarri zuen kapitalismo libe-ralaren suntsiketa.

Txina aipatzen dute XXI. mendegatazkatsua ondoen gainditu zuenherrialdetzat, bi arrazoirengatik.Batetik, historiarik luzeena daukanherrialdea baldin bada, bizirautekoprobabilitate estatistiko handienakberak dauzka. Bestetik, aitortuzTxina urteotan aritu dela beste inorbaino astoago ingurumenaren era-bileran, Txinako sistemak erakutsidu ahalmena daukala justu kontrakonorabidean ere jauzi handiak egite-ko, diziplina eta antolaketa handiz.

Txina ez bezala, paradoxa irudituarren, XXI. mendean pikutara joanziren Mendebaldeko zibilizazioak

gozatu zituen askatasun indibidua-lak, klimaren aldaketak eragindakolarrialdiaren eraginez: “Ororen gai-netik norbanakoaren askatasunabermatu behar omen zuen neolibe-ralismoak ekarritako egoera latzhark berak eragin zuen gobernuenesku hartze izugarri handia”.

Baina zergatik ez ziren Mende-baldeko jendarteak gai izanXXI.ean egin beharreko trantsizioaburutzeko? Alde batetik, dioteOreskes eta Conwayk, merkatukofundamentalismoa deitu dutenagatik:“Klimaren aldaketa benetan gerta-tzen ari dela ukatzen dutenetakoaskok halako fede batez sinestendute merkatuak egingo duela zer-bait magiazkoa bezala eta arazo haukonponduko duela merkatuaren

esku ikusezinak mirakuluz bezala,pieza bakoitza bere lekura erama-nez mirarizko soluzio bat aurkitukoduela. (...) Aldiz, Munduko Bankua-ren ekonomialari buru izandakoNick Sternek aitortua du klimarenaldaketa dela sekula ikusi den mer-katuaren huts egite [market failure]handiena”.

300 urte beranduagoko begieta-tik hau guztia gertatu zen XXI.mendean boterea zegoelako erregaifosiletatik aberasten ziren indarreneskuetan, historialariok “the carboncombustion complex” deitu duten indarmultzoak bahituta. Sare horrek bil-tzen zituen erregai fosilen ekoiz-leak, erregaiok merkaturatzen zituz-ten konpaniak (petrolioa ateratzendutenak, horientzako ari diren erai-kuntzako eta bestelako korporazio-ak, petrokimikakoak...), erregai fosilmerkeetan oinarritutako industriak(automobilak eta hegazkingintza),gehi guztien kapital beharrak ase-tzen zituzten bankuak.

XXI. mendeko hondamendi kli-matikoaren beste erantzule nagu-siak, Oreskes eta Conwayrentzako,zientzialariak izan ziren. Bakoitzabere gai hiper-berezituan murgil-durik, ikuspegi orokor bat eduki-tzeko miopeegi, edozein ondorio-tara iristeko %95eko segurtasunaedukitzeko behar horrekin. . .“Zientzialariek oso-oso beldurtijokatu dute ‘otsoa datorrela!’ oihu-katzeko orduan eta ondorioa izanda denok egon garela bibolinajotzen Erroma kiskal-tzen ari zen bitartean,edo zehazkiago esan-da, Groenlandia urtzenzen bitartean”. n

50 � 2014KO AZAROAREN 30A

NAFARROAN ez dira hauteskun-deak aurreratu, baina joan denasteko navarrometroak datorrenForu Legebiltzarrerako emandakoemaitzek (Podemos 18 eserleku,EH Bildu 11, UPN 8, PSN 5,Geroa Bai 4, Ezkerra 2, PP 1 etaUPyD 1) gutxitan moduan aztora-tu dute panorama politiko-media-tikoa. Angelu gehienetatik eginda-ko irakurketa nagusia zera izan da:ez dira sinesgarriak, baina aldake-tarako joera oso argia adieraztendute hauteskundeetarako. Inkestakaspertzeraino izango direnez dato-zen sei hilabeteetan, joera horiekjoango dira zehazten apurka.

Eta hauteskundeen biharamu-nean moduan, emaitzen osteanbalizko akordioetarako unea dator.Inkestaren muturrera joz, UPNkhauteskundeak berak irabazikodituela adierazi du. Norekin egin-go lukeen akordiorik ez, bainaesan beharrik ere ez.

Begirada guztiak Podemosenjarri dira eta haien bozeramaileJoan Boschek bere iritzia emandu, berak Geroa Bai eta Ezke-rrarekin egingo luke akordioa,baina Bildurekin egin nahi izan-go dutenak ere izango direlaaitortu du. Eta Bildu urrutitikikusi nahi ez dutenak ere izangodira haserrearen alderdian. EH Bil-duko Adolfo Araizek argi adierazidu, prest daude Podemosekin bil-tzeko. Asko du EH Bilduk irabazte-ko aliantza horretatik, baina Pode-mosek ere bai, behintzat herritarreieta beren programa eta ideiei begi-ra. Berriz ere, baina, Espainiakoberen batzar osoak erabakiko duahal den ala ez. Eta gaurkoz Bildu-rekiko erantzuna Espainian ezetzada. Aldaketatik begiratuta, beraueskatzen duten lau alderdien gober-nua litzateke logikoena eta eragin-korrena: Podemos, EH Bildu,

Geroa Bai eta Ezkerra. Gaitza? Bai,baina kalean azken lau urteetanbehin eta berriz elkartu diren botoemaileen borondateari lotuz gero,ez luke hain zaila behar.

Desagertutako izarra bailitzan,navarrometroa itzaliko da apurka,baina bere argi izpiak 2015ekomaiatzaren amaieraraino luzatukodira dagoeneko, besteak besteUPNko hautagaiaren sei hilabete-ko gurutze-bideari argi eginez. Etanor ote berau? José Javier Esparzasailburua, Juan Ramón RábadeTuterako Ospitaleko zuzendariaedo Amelia Salanueva senataria?Hilaren 29an erabakiko duUPNko Kontseilu politikoak. Bar-cinaren dimisioarekin –barkamanipulazio txikia– eta navarrome-troarekin Nafarroako eskuina hasida botorako tronpeta jotzen. Pen-tsa baino gehiago estutuko dutelehia, baina denak adierazten due-nez, oraingoan galtzeko.

JOSEP FONTANA irakurtzea pla-zer da beti, ikasgaia bata bestearenatzean. Zorroztasuna eta zuhur-tzia darion historialariari Katalu-nia independenterik nahi duengaldetu dio kazetariak elkarrizke-tan: “Bai horixe. Baina jabetzennaiz zailtasunez. Arrazoi askoren-gatik, ez zait iruditzen epemotzean lor daitekeen helburuadenik. Indarrez irabazi behar bada,Kataluniak ez du armadarik. Etazail ikusten dut beste era batera–negoziazioz– irabazteko aukera,batzuk zein besteak ez baitaude

amore ematekotan eta nazioartekotestuingurua ere ez da aldekoa.Badakit ez naizela berau ikustekobiziko”.

Suhiltzaile lanetan dabil Fonta-na, A9aren ostean baretzen ez denKataluniako sutean. Eta zer egin-go du Masek azkenean? Lortukodu ERC hauteskunde zerrendabateratura eramatea? Oriol Jun-querasen alderdiak ezetz esanzuen joan den astean, baina argidago oraindik ez direla ateak itxi,are gutxiago A9an Masen irudiakaparrak moduan gora egin ondo-ren. Eta are gutxiago soberanis-moak Masen aurkako kereila Kata-luniako herriaren aurkako erasogisa hartu duenean. A9aren aurre-ko asteetan bezala, orain ere azkenuneak erabakiko du Masen propo-samena. Eta ERCrena. Gero etagarbiago dago, hala ere, martxoaamaitu aurretik egingo direla hau-teskundeak. Hori inork gutxik jar-

tzen du zalantzan. El Periódicokiragan asteburuan ezagutzeraemandako inkestaren arabera,elkarrekin baino (58 eta 60artean) banatuta eserlekugehiago lortuko lituzkete (63eta 67 artean).Masek independentziarenaldeko hautua egina ei du

datorren legealdirako, beti ere, LaVanguardiako kronista politikoaden Isabel Garcia Paganen ber-bak aintzat hartzekotan. Honenesanetan, batera edo banatuakjoanda, bi indar hauek gehiengoosoa lortuz gero, Masek bi helbu-ru izango lituzke datorren legeal-dirako: edo Espainiarekin egiazkokontsulta adostea Kataluniarenetorkizuna erabaki-tzeko, edo Espainia-ko Gobernuarekinindependentzia nego-ziatzea. n

DA

NI

BLA

NC

OXabier Letona

TERMOMETROA - MALTZAGATIK

Joan Boschek bere iritziaeman du, Geroa Bai etaEzkerrarekin egingo lukeakordioa

Aldaketa: lau alderdiko gobernua Nafarroan