494
CONSELLO DACULTURA GALEGA CONSELLO DA CUL TURA GALEGA S ECCIÓN DE  L INGUA        C        O        L        E        C        C        I         Ó        N      B      A      S      E    O    P    R    O    C    E    S    O    D    E    N    O    R    M    A    L    I    Z    A    C    I    Ó    N    D    O    I    D    I    O    M    A    G    A    L    E    G    O  .    1    9    8    0      2    0    0    0    E    L    A    B    O    R    A    C    I    Ó    N    E    D    I    F    U    S    I    Ó    N    D    A    L    I    N    G    U    A I I I    H    E    N    R    I    Q    U    E    M    O    N    T    E    A    G    U    D    O    X    A    N    M  .    B    O    U    Z    A    D    A C O L E C C I Ó N  B A S E HENRIQUE MOnTEAGUDO ·  XAN M. BOUZ ADA COORDINADORES o PROCESO DE NORMALIZACIÓN DO IDIOMA GALEGO 1980-2000  V O L U M E I I I ELABORACIÓN E DIFUSIÓN DA LINGUA 

Normalizacion III

Embed Size (px)

Citation preview

  • CONSELLODA CULTURA

    GALEGA

    C O L E C C I N B A S E

    O proxecto O proceso de normaliza-cin do idioma galego (1980-2000) unha anlise cualitativa e global daspolticas lingsticas autonmicas eo seu impacto no prestixio, coece-mento e uso da lingua, polo queconstite un instrumento de infor-macin, avaliacin e de reflexinsobre a evolucin da situacin socialdo galego nos ltimos anos e sobreas posibilidades de mellorar o statusda lingua no futuro inmediato.A presente achega est dedicada anlise da elaboracin e da difusinda lingua neste perodo. Partimosdun dobre obxectivo, dunha banda,trtase de analizar como se afronta-ron os necesarios procesos de adap-tacin do corpus da lingua, esixidospolas novas funcins que esta tivoque asumir: estandardizacin, fixa-cin fontica, morfosintctica, lxi-ca, creacin terminolxica e diver-sificacin estilstica. Doutra banda,estudamos as condicins e ferra-mentas de adquisicin do galegocon especial atencin ao ensinonon regrado. Completa este volumeun apartado sobre o cultivo e difu-sin do galego estremeiro nestemesmo perodo.

    CONSELLODA CULTURAGALEGA

    S E C C I N D E L I N G U A

    CONSELLODA CULTURAGALEGA

    S E C C I N D E L I N G U A

    CO

    LE

    CC

    IN

    BA

    SE

    O P

    RO

    CES

    O D

    E N

    OR

    MA

    LIZA

    CI

    N D

    O I

    DIO

    MA

    GA

    LEG

    O.

    1980

    -2000

    ELA

    BO

    RA

    CI

    N E

    DIF

    USI

    N

    DA

    LIN

    GU

    A

    III

    HEN

    RIQ

    UE M

    ON

    TEA

    GU

    DO

    XA

    N M

    . B

    OU

    ZA

    DA

    C O L E C C I N B A S E

    HENRIQUE MOnTEAGUDO XAN M. BOUZADACOORDINADORES

    o P R O C E S ODE NORMALIZACINDO IDIOMA GALEGO

    1980-2000V O L U M E I I I

    ELABORACINE DIFUSINDA LINGUA

  • o proceso de normalizacin do idioma galego (1980-2000)

    volume III

    Elaboracin e Difusin da lingua

  • EDICINIolanda Galanes Santos

    REVISIN LINGSTICAElisa Gonzlez RosendoAna Ledo VillaverdeVtor Pumario Prez

    CONSELLO DA CULTURA GALEGAPazo de Raxoi, 2 andarPraza do Obradoiro, s/n15705 Santiago de CompostelaTel. 981 957202 Fax 981 [email protected]

    Proxecto grfico e deseo de cubertasMANUEL JANEIRO

    ISBN 84-95415-86-0Depsito legal C-2922-02

    RealizacinLdica 7

    O proceso de normalizacin do idioma galego (1980-2000). Volume III :Elaboracin e difusin da lingua / coordinadores Henrique MonteagudoRomero e Xan M. Bouzada Fernndez. Santiago de Compostela :Consello da Cultura Galega, Seccin de Lingua, 2003. 492 p. ; 22 cm. (Coleccin Base)DL C-2922-02. ISBN 84-95415-86-01. Lingua galega-Normalizacin. I. Monteagudo Romero, Henrique. II.Bouzada Fernndez, Xan M. III. Consello da Cultura Galega. Seccin deLingua. IV. Ttulo

  • o proceso de normalizacindo idioma galego (1980-2000)

    volume III

    Elaboracin eDifusin da lingua

    CoordinadoresHENRIQUE MONTEAGUDO E XAN M. BOUZADA FERNNDEZ

    HENRIQUE MONTEAGUDOROSARIO LVAREZ BLANCO

    ERNESTO GONZLEZ SEOANEIOLANDA GALANES SANTOS

    BIEITO SILVA VALDIVIAXABIER MOURIO CAGIDE

    ROSARIO PREZ MAGDALENAFRANCISCO FERNNDEZ REI

    CONSELLODA CULTURAGALEGA

    S ECC IN DE L INGUA

  • O proceso de normalizacin do idioma galego (1980-2000). Volume III.Elaboracin e difusin da lingua/ coordinadores Henrique Monteagudo e XanM. Bouzada Fernndez; autores Henrique Monteagudo, Rosario lvarezBlanco, Ernesto Gonzlez Seoane, Iolanda Galanes Santos, Bieito SilvaValdivia, Xabier Mourio Cagide, Rosario Prez Magdalena e FranciscoFernndez Rei Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega,Seccin de Lingua, 2003.

    O Proxecto O proceso de normalizacin do idioma galego (1980-2000) estpatrocinado pola Seccin de Lingua do Consello da Cultura Galega. O pro-xecto recibiu unha subvencin inicial da Unin Europea. Comisin dasComunidades Europeas Direccin Xeral XXII, Educacin, Formacin eXuventude (Acordo 97-06-NOR-0139-00).

  • NDICE XERAL

    PRESENTACIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

    ELABORACIN E DIFUSIN DA LINGUA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31Abreviacins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33ndice de cadros, grficos e mapas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

    I. A DEMANDA DA NORMA. AVANCES, PROBLEMAS E PERSPECTIVAS NO PROCESO DE ESTANDARIZACIN DO IDIOMA GALEGOHenrique Monteagudo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371 Estandarizacin: fixacin e difusin da norma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

    1.1 Estandarizacin da lingua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411.2 Difusin da norma ou estandarizacin da comunidade lingstica . . . . 44

    2 A cuestin da norma na historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462.1 O sculo XIX: Rexurdimento. Do galego circunstancial (c. 1810-c. 1850)

    ao galego potico (c. 1850-c. 1915) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462.2 A primeira metade do sculo XIX: Irmandades da Fala/ Ns. O galego

    literario/culto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 522.3 O franquismo (c. 1950-c. 1976). Xeracin Galaxia. O galego comn

    ou protoestndar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613 O debate normativo e o galego estndar (1976-2000) . . . . . . . . . . . . . . . . 68

    3.1 Criterios de seleccin nas NOMIG-82 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 713.1.2 Seleccin da norma fnica. Ortoepia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 733.1.3 Seleccin da norma grfica. Ortografa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 773.1.4 Seleccin da norma morfolxica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 783.1.5 Seleccin da norma sintctica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 833.1.6 Seleccin da norma lxica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 853.1.7 Recapitulacin e balance . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

    3.2 O disenso normativo: o reintegracionismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 933.2.1 Entre autonomismo e reintegracionismo: a proposta de mnimos 973.2.2 O reintegracionismo de mximos: a proposta de AGAL . . . . . . . 99

    3.3 Implantacin de cada unha das propostas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1054 O acordo de concordia de 2001 e a reforma de 2003 . . . . . . . . . . . . . . . . 1065 Difusin do estndar oral: o galego urbano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113Bibliografa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

    II. A GRAMTICA GALEGARosario lvarez Blanco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131Introducin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1311 O estado dos estudos gramaticais ao final da dcada dos 70 . . . . . . . . . . . 133

  • 2 Evolucin da producin lingstica posterior a 1980 . . . . . . . . . . . . . . . . . 1422.1 Os tres esteos: galego vivo, tradicin medieval e lingua de autor . . . 1462.2 A gramtica descritiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

    2.2.1 Fontica e fonoloxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1512.2.2 Morfoloxa e sintaxe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154

    2.3 A gramtica prescritiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1562.4 A gramtica comparada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158

    2.4.1 Portugus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1592.4.2 Espaol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160

    2.5 A variacin e o cambio lingsticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160

    III. A LEXICOGRAFA GALEGA MODERNAErnesto Gonzlez Seoane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1651 O herdo lexicogrfico galego nos primeiros anos 80 . . . . . . . . . . . . . . . . . 1662 A lexicografa moderna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174

    2.1 Os dicionarios monolinges . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1792.1.1 Os dicionarios xerais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1832.1.2 Os dicionarios manuais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1932.1.3 Os dicionarios escolares . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1962.1.4 Os dicionarios elementais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1992.1.5 Os dicionarios infants ou iniciais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201

    2.2 Os dicionarios bilinges . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2012.2.1 O contraste co casteln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2022.2.2 Outros dicionarios bilinges e multilinges . . . . . . . . . . . . . . . . 213

    2.3 Os dicionarios onomasiolxicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2172.4 Os dicionarios paradigmticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2182.5 Os dicionarios de dbidas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220

    3 Conclusins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223Bibliografa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226

    IV. A TERMINOLOXA EN GALICIAIolanda Galanes Santos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229Introducin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2291 Historia e caracterizacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2302 Anlise da producin terminogrfica en Galicia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

    2.1 Anlise . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2342.2 Conclusins parciais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243

    3 Normalizacin lingstica, planificacin lingstica e terminoloxa . . . . . . . 2453.1 O papel da terminoloxa na planificacin lingstica . . . . . . . . . . . . . . 2453.2 A planificacin da terminoloxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246

    4 A organizacin da terminoloxa en Galicia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2484.1 Planificacin terminolxica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2484.2 Nova proposta organizativa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271

    5 Conclusins e algunhas medidas urxentes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275Bibliografa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278

  • Anexos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2811 Grfico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2832 Cadros . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284

    V. OS MATERIAIS PARA O ENSINO E A APRENDIZAXE DA LINGUA GALEGABieito Silva Valdivia e Xabier Mourio Cagide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2891 A lingua galega na escola: antecedentes e marco xurdico actual . . . . . . . . 2892 Das dcadas de materiais para o ensino da lingua galega . . . . . . . . . . . . . 294

    2.1 Evolucin xeral dos materiais escolares en lingua galega . . . . . . . . . . . 2942.2 Evolucin das publicacins sobre ensino da lingua . . . . . . . . . . . . . . . 2962.3 Distribucin por niveis educativos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2982.4 Distribucin por editoriais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3002.5 A tiraxe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3042.6 O soporte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307

    3 Anlise dos materiais para o ensino da lingua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3083.1 Os libros de texto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309

    3.1.1 A gramtica como eixe organizador nos libros de lingua . . . . . . 3113.1.2 A historia como eixe organizador nos libros de literatura . . . . . . 323

    3.2 Materiais diferentes aos libros de texto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3284 Conclusins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330

    VI. O ENSINO NON REGRADO DA LINGUA GALEGA. PEQUENA ACHEGA SA SITUACIN ACTUALRosario Prez Magdalena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333Introducin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3331 Etapas e tipoloxa do ensino non regrado da lingua galega . . . . . . . . . . . . 335

    1.1 Etapas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3351.2 Tipoloxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336

    2 Materiais didcticos para a aprendizaxe do idioma . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3493 Algunhas conclusins finais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351Bibliografa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356

    VII. A SITUACIN DO GALEGO NAS COMARCAS OCCIDENTAIS DE ASTURIAS,LEN E ZAMORAFrancisco Fernndez Rei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3631 Xeografa e demografa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364

    1.1 A Terra Eo-Navia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3641.2 O Bierzo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3651.3 As Portelas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366

    2 Diglosia conflitiva e conciencia lingstica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3662.1 A Terra Eo-Navia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3672.2 O Bierzo e As Portelas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369

    3 Usos lingsticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3703.1 Lingua materna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3713.2 Usos lingsticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372

  • 4 Status legal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3734.1 Estatuto de autonoma de Asturias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3734.2 Estatuto de autonoma de Castela e Len . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3744.3 Estatuto de autonoma de Galicia e Lei de normalizacin lingstica . . 3754.4 Congreso dos Deputados: proposicin sobre o galego do Bierzo . . . . . 3764.5 Proposicins non de lei nos parlamentos de Galicia e de Castela e Len . 3784.6 Cortes de Castela e Len: proposicins para o ensino do galego . . . . . 379

    5 Reivindicacin da galeguidade lingstica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3815.1 A Terra Eo-Navia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3815.2 O Bierzo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3855.3 As Portelas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3905.4 Galicia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391

    6 Iniciativas institucionais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3926.1 Asturias: proteccin do gallego-asturiano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3926.2 Castela e Len: reivindicacin de cooficialidade desde os concellos . . . 3976.3 Galicia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401

    6.3.1 Proposta do Consello da Cultura Galega ao MEC . . . . . . . . . . . 4016.3.2 A Xunta de Galicia: acordo coa Junta de Castilla y Len . . . . . . . 4046.3.3 Instituto da Lingua Galega e Real Academia Galega . . . . . . . . . . 406

    7 Codificacin do galego estremeiro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4087.1 As normas do galego de Asturias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4097.2 As normas do gal(l)ego-asturiano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410

    8 Propostas (urxentes) para a normalizacin do galego estremeiro . . . . . . . . 4118.1 Ensino . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412

    8.1.1 Ensino non universitario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4128.1.2 Ensino universitario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414

    8.2 Toponimia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4148.3 Medios de comunicacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4148.4 Circutos culturais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4148.5 Secretara para os Territorios Limtrofes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4158.6 Aplicacin da Carta europea das linguas rexionais e minoritarias . . . . 415

    Bibliografa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417Anexos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425

    1 Mapas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4272 Grficos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432

    CONCLUSINS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435

    APNDICE BIBLIOGRFICO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451Elaboracin do corpus1 Bibliografa: a norma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4532 Bibliografa: gramticas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4553 Bibliografa: dicionarios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4584 Bibliografa: repertorios terminogrficos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464

  • PRESENTACIN

    No presente limiar, imos expor de forma sinttica os conti-dos e obxectivos do proxecto O proceso de normalizacin lingsticado idioma galego (1980-2000), impulsado pola Seccin de Lingua doConsello da Cultura Galega, e que nunha primeira fase recibiufinanciamento da Comisin Europea1. O Consello da CulturaGalega unha institucin oficial de rango estatutario. A sa crea-cin prevese no Estatuto de autonoma de Galicia (Lei orgnica1/1981; art. 32), e foi establecido por Lei do Parlamento galego(Lei 8/1983). Trtase dun organismo consultivo e asesor, plena-mente autnomo respecto dos poderes polticos, representativodos diferentes sectores e institucins da cultura de Galicia. Entre asfuncins do Consello atpanse as de analizar cantas cuestins serefiran patrimonio cultural e fomenta-la lingua e a cultura gale-gas, investigar e valora-las necesidades culturais do pobo galego,asesorar e consulta-los poderes da Comunidade Autnoma emais elevar s poderes da Comunidade Autnoma informes e pro-postas a favor da defensa e promocin dos valores culturais dopobo galego (Lei 8/1983, tt. II, art. 6).

    1. En virtude do Acordo 97-06-NOR-0139-00 entre o Consello da Cultura Galega e aComisin das Comunidades Europeas (Direccin Xeral XXII, Educacin, Formacin eXuventude) desenvolveuse o Informe de Poltica Lingstica e Normalizacin que a base desta publicacin.

  • 12 Presentacin

    O labor do Consello da Cultura Galega estrutrase por sec-cins, das cales unha a de Lingua Galega2. O traballo que pre-sentamos debe comprenderse, pois, nese marco institucional: tr-tase dun estudo promovido polo Consello da Cultura Galega, a tra-vs da sa Seccin de Lingua, con vistas a que a propia institucinelabore recomendacins relativas s polticas pblicas de promo-cin do idioma galego. O noso proxecto foi emprendido a finais de1998, e ser culminado en 2004, coa publicacin dos seus resulta-dos en catro volumes, dos cales o presente o terceiro.

    SITUACIN-MARCO DE PARTIDA.

    A DINMICA SUBSTITUCIN/ NORMALIZACIN

    A situacin-marco da que partimos hora de desear oproxecto que presentamos , a grandes trazos, a seguinte3.

    O galego unha lingua minorizada que via sufrindo unforte desprestixio social, cunha perda masiva de falantes ao longode todo o sculo XX, e moi especialmente desde a metade da cen-turia, co abandono da transmisin interxeracional. O franquismo,coa sa poltica de marxinacin da lingua galega na vida pblica,no sistema educativo e nos medios de comunicacin de masas,coincidindo cunha depauperacin progresiva do medio rural gale-go que acentuou unha hemorraxia emigratoria que via desde ametade do sculo XIX, colocou o idioma galego nunha situacin deextrema debilidade. A pesar do dito, esta contina sendo a linguainicial e usual (isto , o idioma que primeiro se aprendeu a falar eo mis utilizado na vida coti) da maiora da poboacin galega.Con todo, esta posicin de lingua maioritaria dbella sobre todo ao

    2. Vid. na bibliografa final as leis correspondentes editadas polo Parlamento de Galicia(1983).

    3. Para un resumo panormico, vid. Monteagudo (2000). Estudos mis detalladossobre distintos aspectos, con puntos de vista variados, nos nmeros monogrficos dasrevistas Grial, Plurilinguismes e Lengas, vid. na bibliografa anexa a esta introducinbaixo as entradas dos respectivos coordinadores: Monteagudo (1990), RodrguezYez (1993) e Aln Garabato e Rodrguez Yez (2000).

  • O proceso de normalizacin do idioma galego (1980-2000) 13

    seu arraigamento no medio rural, entre as persoas de mis idade,baixa cualificacin educativa-profesional e clase baixa4. No mediourbano, entre os adultos altamente cualificados e no conxunto damocidade, o galego minoritario.

    A partir da transicin democrtica espaola, coa aproba-cin da Constitucin espaola (1978) e pouco despois do Estatutode autonoma de Galicia (1980), produciuse unha notable muta-cin do marco poltico-lingstico. Grazas ao Estatuto, Galiciadotouse de institucins autnomas, en particular un Goberno(Xunta de Galicia) e un Parlamento, con poderes amplos en mate-ria de educacin e cultura. O Estatuto consagrou a cooficialidadedo galego e o casteln, e proclamou o primeiro lingua propia deGalicia, en termos similares aos estatutos das outras das naciona-lidades histricas recoecidas na Constitucin espaola. A Lei denormalizacin lingstica (LNL) de 1983 obriga, mediante manda-to imperativo, ao Goberno autnomo e s demais institucins deGalicia a promover o uso oficial e pblico do idioma galego5. Estalei contn cinco ttulos. Do ttulo I, sobre os dereitos lingsticosen Galicia, salientamos:

    Art. 1: Tdolos galegos teen o dereito de coecer e usa-la lin-gua galega.

    Do ttulo II, que versa sobre o uso oficial do galego, desta-camos:

    Art. 6.1: Os cidadns teen dereito uso do galego, oralmentee por escrito, nas sas relacins coa Administracin Pblica nombito territorial da Comunidade Autnoma.

    4. Vid. Fernndez Rodrguez e Rodrguez Neira (1994, 1995).

    5. Para os aspectos xurdicos e legais, vid. Monteagudo (1990:387-98) (perspectivaxurdica), Garca Negro (1991) (visin crtica desde a perspectiva do nacionalismogalego), Domnguez Salgado, Mayo Redondo e Romero Rodrguez (eds.) (1999:221-39) (perspectiva xurdica, sobre uso administrativo). O conxunto da lexislacin misrelevante encntrase en Graa Martnez (2001).

  • 14 Presentacin

    Art. 6.3: Os poderes pblicos de Galicia promovern o uso nor-mal da lingua galega, oralmente e por escrito, nas sas relacins coscidadns.

    Art. 6.4: A Xunta dictar as disposicins necesarias para a nor-malizacin progresiva do uso do galego.

    Art. 11: A fin de facer efectivos os dereitos recoecidos no pre-sente Ttulo, os poderes autonmicos promovern a progresivacapacitacin no uso do galego do persoal afecto AdministracinPblica e s empresas pblicas en Galicia.

    A LNL destina un ttulo especfico ao uso do galego noensino (tt. III), outro ao uso do galego nos medios de comunica-cin (tt. IV), outro ao galego exterior (V), e, finalmente, un mis funcin normalizadora da Administracin autonmica (tt. VI). Dottulo III, destacamos:

    Art. 14: A lingua galega materia de estudio obrigatorio entdolos niveis educativos non universitarios.

    Art. 13.2: As autoridades educativas da Comunidade Autnomaarbitrarn as medidas encamiadas a promove-lo uso progresivo dogalego no ensino.

    Finalmente, do ttulo VI, queremos destacar:

    Art. 22: O Goberno Galego asumir a direccin tcnica e oseguimento do proceso de normalizacin da lingua galega; asesora-r a Administracin e os particulares, e coordinar os servicios enca-miados a consegui-los obxectivos da presente Lei.

    Art. 23: O Goberno Galego establecer un plan destinado a resal-ta-la importancia da lingua como patrimonio histrico da comunida-de e a poer de manifesto a responsabilidade e os deberes que estaten respecto da sa conservacin, proteccin e transmisin.

    Estes dous ltimos artigos, que conteen senllos mandatosinequvocos para o goberno autnomo, constiten o soporte legalmis claro para impulsar a planificacin lingstica en Galicia. A par-tir da aprobacin desta lei, e en cumprimento do seu artigo 22,creouse unha Direccin Xeral de Poltica Lingstica (DXPL) (1983),no seo da Consellara de Educacin, que foi e o organismo a cargo

  • O proceso de normalizacin do idioma galego (1980-2000) 15

    da aplicacin da propia lei. Mis tarde, artellouse unha ComisinCoordinadora para a Normalizacin Lingstica (1990), que tivounha vida efmera. O que nunca se chegou a realizar un plan xeralde promocin do uso da lingua, ao que apunta o artigo 23, anda quea Xunta de Galicia anunciou en 2002 que se propua elaboralo eannciase unha presentacin inminente.

    O INFORME DE POLTICA LINGSTICA E NORMALIZACIN

    Para expoer os obxectivos do noso traballo, ser til expli-car brevemente a situacin da que partimos en canto ao coece-mento da situacin sociolingstica de Galicia. Durante as das lti-mas dcadas, especialmente no decenio que vai aproximadamentede 1985 a 1995, desenvolvronse unha serie de investigacins decarcter descritivo e cuantitativo acerca da situacin social da linguagalega, basicamente enfocadas ao coecemento, uso e actitudes dapoboacin galega en xeral6 e por sectores (sobre todo, no medioeducativo7), que permiten facerse unha idea bastante exacta e deta-llada da situacin neses parmetros. No entanto, existe unha per-cepcin estendida de que carecemos de informacin bsica, con-trastada e fiable, sobre o uso da lingua por parte das institucinspblicas oficiais e a sa evolucin durante o perodo autonmico.Tamn se botan en falta estudos avaliadores acerca das polticas depromocin do idioma, especialmente por parte do Goberno aut-nomo, principal responsable destas8.

    6. Vid. en particular Fernndez Rodrguez e Rodrguez Neira (1994, 1995, 1996).Tamn son de grande utilidade Siguan (1994, 1999).

    7. Para o sector educativo, son fundamentais Rodrguez Neira e Martnez Lpez (1988),Rodrguez Neira (1998) e VV. AA. (1997) para o nivel universitario, Rubal Rodrguez eRodrguez Neira (1987) para o ensino medio e primario, e Rubal Rodrguez (1992) parao ensino primario. Unha aproximacin ao mbito administrativo local e ao sector socio-econmico en Bouzada Fernndez e Lorenzo Surez (1997). Outros traballos mis par-ciais nos nmeros monogrficos das revistas citadas na nota 3.

    8. Aproximacins especializadas a estes dous aspectos (usos institucionais e avalia-cin de iniciativas) pdense encontrar en Lorenzo Surez (1997), DomnguezSalgado, Mayo Redondo e Romero Rodrguez (eds.) (1999) e Domnguez Salgado,Mayo Redondo (eds.) (2000).

  • 16 Presentacin

    OBXECTIVOS DO PROXECTO. A DIMENSIN AVALIADORA

    O noso proxecto responde a estas das ltimas percep-cins. Ten, pois, un triplo obxectivo: (1) mellorar o coecementodos usos pblicos, especialmente oficiais ou institucionais, da lin-gua; (2) ofrecer elementos para avaliar o impacto das iniciativas enmateria de poltica lingstica por parte do Goberno autnomo nasaproximadamente das dcadas do seu funcionamento (1980-2000), (3) finalmente, a partir da identificacin dos puntos fortese dbiles da poltica lingstica en Galicia, elaborar recomenda-cins para mellorar a sa efectividade.

    En canto ao primeiro obxectivo, o risco que tivemos quesortear foi o de evitar as orientacins dunha recollida de datos fun-dada unicamente nas informacins facilitadas polos propios axen-tes interesados9. En concreto no mbito educativo, as enquisas ofi-ciais promovidas desde a Administracin, as como as investiga-cins baseadas unicamente en datos declarados polos informantes(exclusiva ou fundamentalmente os docentes ou as direccins doscentros educativos), esixan ser contrastadas.

    A idea de realizar un estudo avaliador esixe unha medidada eficacia e da eficiencia das polticas emprendidas, feito queimplica poer en relacin unha serie de iniciativas (maiormente do

    9. Por iso na fase exploratoria deste proxecto contactamos con 1.540 entidades, entreas que se encontran instancias administrativas no nivel local, autonmico, estatal,europeo; as como organizacins educativas do ensino universitario, do ensino prima-rio, secundario, do non regrado, centros de formacin do profesorado, asociacinspedagxicas e institucins acadmicas, e asociacins cientficas de todas as reas decoecemento. Estas informacins completronse coas fornecidas por diversos mediosde comunicacin escritos e audiovisuais galegos, aos que nos diriximos. No tocante aosector socioeconmico contactamos con diversas empresas e con todas as asociacinse colexios profesionaxis radicadas en Galicia. Igualmente, solicitamos informacin detodos os partidos polticos e de boa parte das asociacins sindicais con actividade nopas. Por ltimo, como non poda ser doutro xeito, concentramos unha parte dosnosos esforzos na peticin de informacin s entidades dedicadas lingua, en concre-to aos servizos lingsticos, s entidades dedicadas investigacin da lingua galega,entidades de defensa da lingua, as como editoras e asociacins culturais e fundacins.Ademais de entrevistas cualitativas a persoas de opinin relevante en materia de linguae sobre o proceso de normalizacin lingstica.

  • O proceso de normalizacin do idioma galego (1980-2000) 17

    Goberno autnomo galego) cos resultados esperados, calculando ocusto destes. A finalidade ltima sera determinar qu funciona, enque condicins e a que prezo (Grin e Vaillancourt 1999). As limi-tacins de que partimos para realizar esta tarefa son basicamentede dous tipos. En primeiro lugar, a medida da efectividade daspolticas lingsticas constite un campo de estudo moi poucodesenvolvido: faltan un modelo analtico, estudos comparativos oupolo menos comparables10, metodoloxas aplicables, criterioshomologados, etc. En segundo lugar, existe unha considerablecarencia de datos de partida, e grandes dificultades na dispoibili-dade dos existentes (Grin 2000). As, encontrmonos con que oorganismo oficialmente responsable da poltica lingstica enGalicia durante o perodo estudado (DXPL) carece incluso dunarquivo organizado. Situacin por outra banda non especfica, poisoutras investigacins teen sinalado o mesmo problema en lugaresprximos (Mezo 1996).

    A pesar da boa vontade expresada polos distintos respon-sables polticos a quen nos diriximos, non puidemos ter acceso aun volume considerable de informacins relevantes, ben por impo-sibilidade de recuperalas, ben porque non nos foron facilitadas.Por exemplo, na anlise econmica, tivemos que conformarnos comanexo das cifras presupostadas, sen poder coecer as cifras deorzamento executado, moito mis fiables. Anda que dispuxsemosde todos os datos necesarios, hai que recoecer que as relacinscausa/efecto entre as intervencins glotopolticas e os resultados nouso lingstico son difciles de establecer cun mnimo de rigor.

    Finalmente, no que atinxe ao apartado de recomendacins,foron elaboradas conxuntamente por todo o equipo unha vez con-cluda a fase de avaliacin. Posteriormente, sometronse conside-racin do Plenario do Consello da Cultura Galega, para ser eleva-das ao presidente do Goberno autnomo e dadas a coecer opi-nin pblica.

    10. Vid., con todo, unha anlise comparada das polticas lingsticas no sistema edu-cativo nas diferentes comunidades autnomas bilinges, Argelaget (1999).

  • 18 Presentacin

    PLAN DE TRABALLO. SUBDIVISIN EN REAS

    E SECTORES DO IPLN

    O plan de traballo consta dos seguintes pasos. En primeirolugar, estableceuse en discusin conxunta a orientacin xeral doproxecto e as pautas comns de traballo. Como o rango de cues-tins e mbitos de estudo considerablemente amplo e diversifi-cado, pensamos que era conveniente unha subdivisin do equipopor reas de traballo. Unha vez constitudos os equipos sectoriais,cada rea encargouse de obter a informacin bsica no seu mbitorespectivo. A partir de a, realizouse en colaboracin a tarefa deavaliacin. Posteriormente, cada equipo sectorial presenta as con-clusins provisionais para a sa rea, que son discutidas conxun-tamente, coa participacin dos membros da Seccin de Lingua,para a sa redaccin definitiva. Desa discusin saen tamn as con-clusins globais e a proposta de recomendacins que examinar oPlenario do Consello da Cultura.

    As reas de traballo que establecemos son as seguintes:a) Marco glotopoltico. Trtase dun mbito clave, que en rea-

    lidade constite o marco xeral para o traballo nos distintos secto-res especializados. En primeiro lugar, realizouse un labor de com-pilacin e anlise da producin normativa (leis, decretos, ordes,regulamentos...), das iniciativas parlamentarias relacionadas coalingua galega e dos discursos e alternativas glotopolticas. Ademais,realizamos unha anlise da evolucin dos presupostos destinados promocin do galego, e dos organismos especializados na elabora-cin e execucin da poltica lingstica. Os focos de atencin prio-ritaria nesta rea son o Parlamento de Galicia e o Goberno galego(Xunta de Galicia), en especial a Direccin Xeral de PolticaLingstica. O groso do traballo foi realizado pola empresaCidadania Rede de Aplicacins Sociais, composta por especialis-tas das distintas ciencias sociais e dedicada investigacin aplica-da. A principal novidade da sa actividade a utilizacin de meto-doloxas participativas de investigacin. Realizaron este traballobaixo a direccin de Lus Garca Garca e Xaime Subiela Prez, coa

  • O proceso de normalizacin do idioma galego (1980-2000) 19

    colaboracin de Xos Manuel Nez Seixas e de Xess CostasAbreu na planificacin da investigacin e de Xos Manuel OteroFernndez e Ana Isabel Martnez Fernndez na compilacin demateriais.

    b) Sector de educacin. Dadas as nosas limitacins, e dadoque por unha parte existen estudos sobre a situacin do idioma nasuniversidades da Corua, Vigo e Santiago de Compostela, e poroutra parte, cando emprendemos o proxecto o Goberno autnomoanunciaba a realizacin dunha enquisa exhaustiva sobre o mesmoasunto no ensino secundario, decidimos concentrar a nosa aten-cin no ensino infantil e primario. Realizaron o traballo neste sec-tor Xan Bouzada Fernndez (profesor de Socioloxa daUniversidade de Vigo), Anxo Lorenzo Surez (profesor deSociolingstica galega na Universidade de Vigo), e AgustnFernndez Paz (profesor de ensino medio, ex-mestre e ex-coordi-nador docente de lingua galega), coa colaboracin da socilogaMercedes Fernndez Gestido e de Cidadania na realizacin damacroenquisa dos centros de ensino.

    c) Sector de planificacin do corpus e difusin da lingua. Nestesector, que ten carcter transversal, tratamos dous aspectos:

    1) Planificacin do corpus. Anlise de avances e problemasque se verificaron nos seguintes campos: codificacin(Henrique Monteagudo, profesor da Universidade deSantiago de Compostela), lingstica e gramtica galega(Rosario lvarez Blanco, profesora da Universidade deSantiago de Compostela), lexicografa (ErnestoGonzlez Seoane, profesor da Universidade de Santiagode Compostela) e terminoloxa (Iolanda Galanes Santos,Consello da Cultura Galega/ profesora da Universidadede Vigo).

    2) Difusin do coecemento do galego (planificacin daadquisicin): anlise desde o punto de vista didcticodos materiais para aprendizaxe do idioma galego (BieitoSilva Valdivia e Xavier Mourio Cagide, Instituto de

  • 20 Presentacin

    Ciencias da Educacin-USC); anlise das iniciativas erecursos para a aprendizaxe do idioma por adultos:mtodos, manuais, cursos, etc. (Rosario PrezMagdalena, Consello da Cultura Galega). Tamn presta-mos atencin situacin do galego estremeiro, faladofra dos lmites administrativos da ComunidadeAutnoma galega (Asturias, Len e Zamora), medianteunha achega do profesor universitario e especialista nacuestin Francisco Fernndez Rei.

    A direccin deste sector est a cargo de HenriqueMonteagudo, que contou coa colaboracin estreita de IolandaGalanes Santos, as como con Moiss Barreiro Comedeiro, RosarioPrez Magdalena, Ana Isabel Martnez Fernndez e Mara CuquejoEnrquez.

    d) Sector de administracins pblicas. Aqu tratbase decoecer a evolucin do uso do idioma galego nas distintas admi-nistracins, para mis adiante avaliar os factores que puideroninflur nela. Dada a amplitude do campo de estudo, e a dificultadepara obter a informacin de base, os focos de atencin reducron-se Delegacin do Goberno, Administracin autnoma e sadministracins locais (en especial, deputacins e concellos),ficando fra da anlise a Administracin de Xustiza e de Sanidade.A direccin do traballo deste sector correspndelle a Xess CostasAbreu (xurista, funcionario municipal e ex-concelleiro do Concellode Vigo), que contou coa colaboracin de Iolanda Galanes Santosna redaccin e na elaboracin de materiais, con Ana IsabelMartnez Fernndez na compilacin de datos e co apoio tcnicodas socilogas gueda Gmez Surez, Elvira Gonzlez Solla eIsabel Diz Otero.

    Est previsto que o traballo se complete con dous estudossectoriais mis: un sobre o mbito empresarial e comercial, e outrosobre os medios de comunicacin, que iniciaremos proximamente.

    Como se ve, o equipo de traballo heteroxneo e, comonon poda ser doutra maneira, interdisciplinario. Da coordinacin

  • O proceso de normalizacin do idioma galego (1980-2000) 21

    e artellamento do conxunto encargronse dous directores, XanBouzada Fernndez (profesor de Socioloxa na Universidade deVigo) e Henrique Monteagudo (profesor de Sociolingstica galegana Universidade de Santiago de Compostela), apoiados por unhaSecretara (na fase inicial a cargo de Susana Mayo Redondo e logode Iolanda Galanes Santos, tcnicas do Consello da CulturaGalega). Ademais, contamos coa colaboracin dun equipo de bol-seiros: Moiss Barreiro Comedeiro, Mara Cuquejo Enrquez, ElisaGonzlez Rosendo, Elvira Gonzlez Solla, Mar Gonzlez Tarrela,Ana Ledo Villaverde, Ana Isabel Martnez Fernndez e Antn PortoSnchez, as como persoal en prcticas (Vtor Pumario Prez).

    Nas discusins que deron orixe ao proxecto e que o acom-paaron a cada paso, desde o seu deseo orixinal ata as conclu-sins, non s participaron os membros do equipo, mais tamn,dun xeito especialmente activo, os membros da Seccin de Linguado Consello da Cultura Galega, case todos eles colaboradorestamn no propio proxecto. Enumeraremos aqu a composicinactual da devandita Seccin: Henrique Monteagudo Romero (coor-dinador), Rosario lvarez Blanco, Xan Bouzada Fernndez, ManuelBragado Lpez, Xess Costas Abreu, Agustn Fernndez Paz,Francisco Fernndez Rei e Bieito Silva Valdivia. O responsable daSeccin cando a proposta de emprender este proxecto foi aproba-da era Antn Santamarina Fernndez.

    TAREFAS, MTODOS E MATERIAIS

    A continuacin, monos referir de forma sinttica s tarefasmis importantes que realizou cada sector, aos mtodos de traba-llo seguidos e aos materiais producidos. Destacamos o feito de quealgns datos de base recollidos, ademais de sernos tiles para a rea-lizacin do noso traballo, deron p elaboracin de bases de datosque poeremos a disposicin do pblico en xeral, a travs da pxi-na web do CDSG do Consello da Cultura Galega.

    a) Marco glotopoltico. A documentacin compilada basica-mente de dous tipos. Un primeiro, de carcter xornalstico, trtase

  • 22 Presentacin

    dun caderno de prensa (diarios de Galicia e outras publicacins detipo institucional profesional, poltico, sindical ou cultural), quenos ofrece por unha parte unha informacin valiosa en si mesma,e por outra un material de base para a anlise de posicins e dis-cursos pblicos sobre a lingua. Un segundo no que reunimos unvoluminoso compendio de materia normativa, medidas lexislativase resolucins xudiciais, e en particular realizamos unha base dedatos de iniciativas parlamentarias relacionadas coa lingua galegana Cmara autonmica. Colaborou nesta tarefa o citado Centro deDocumentacin Sociolingstica de Galicia, en particular a sa res-ponsable tcnica, Susana Mayo Redondo, e Xos Manuel OteroFernndez, ademais de Ana Isabel Martnez Fernndez por parteda Seccin de Lingua. Tamn prestamos unha atencin especial anlise dos presupostos anuais da Comunidade Autnoma, espe-cialmente os da Direccin Xeral de Poltica Lingstica. Final-mente, aplicamos a tcnica Delphi a un grupo de testemuas-clave,especialmente responsables polticos, expertos acadmicos e pro-motores destacados do uso do galego en diferentes mbitos. Oobxectivo da aplicacin desta tcnica facer mis participativa erica a investigacin. A travs dela podemos reflectir os lugarescomns sobre a situacin da lingua galega e o proceso de normali-zacin, sobre as tendencias previsibles ou sobre parmetros de ava-liacin das polticas lingsticas. O mtodo permite obter unhaaproximacin cuantificada por consenso sobre temas cualitativos,e ten unha gran virtualidade prospectiva. Polo tanto, constiteunha boa base para orientar as conclusins e recomendacinsxerais. Environse dous cuestionarios: un primeiro aberto, no quecada experto deu a sa opinin de forma confidencial sobre unhaserie de temas que nucleaban a investigacin, e un segundo, noque se especificaban mis as cuestins, para cuantificar as respos-tas. As cuestins presentadas pdense clasificar en tres grandesgrupos: (a) valoracins xerais sobre a situacin da lingua galega,(b) valoracin das polticas lingsticas en Galicia, (c) comparacinde propostas alternativas e novas propostas. Obtivemos 45 respos-tas ao primeiro cuestionario e 31 ao segundo.

  • O proceso de normalizacin do idioma galego (1980-2000) 23

    Os participantes foron escollidos cos seguintes criterios: (a)analistas do proceso de normalizacin lingstica procedentes dedistintas disciplinas das ciencias sociais, (b) investigadores signifi-cados de distintas institucins lingsticas, (c) responsables polti-cos e representantes das distintas forzas polticas e sociais, (d)representantes das asociacins que traballan na promocin da lin-gua. Queremos deixar constancia expresa do noso agradecementoa estas persoas, que colaboraron de forma eficaz e totalmentedesinteresada. Os seus nomes figuran en apndice ao final do pri-meiro volume.

    b) Educacin. Comezamos cunha investigacin macroso-cial, con utilizacin de indicadores cualitativos, a partir dunhamostra significativa de 201 centros de educacin infantil e prima-ria estratificada por tipo de centro (pblico/privado) e por tamaode municipio e provincia. En cada centro recolleuse informacinprocedente de tres fontes: (a) enquisa/entrevista individual co equi-po directivo do centro (cuestionario de 49 preguntas), (b) enqui-sa/entrevista co equipo de normalizacin lingstica do centro(cuestionario de 63 preguntas), (c) ficha avaliadora realizada direc-tamente polos observadores (19 tems). Consideramos imprescin-dible a triangulacin de informacins para asegurar a fiabilidadedos datos obtidos.

    Posteriormente, realizamos un estudo de casos baseado enprospeccins cualitativas a partir dunha tipoloxa de centros deensino con caractersticas de maior ou menor nivel de galeguiza-cin segundo o tipo de zona (urbano/non urbano) e o tipo de cen-tro (pblico/privado).

    Agradecemos aos equipos directivos, equipos de normali-zacin lingstica, e profesores destes centros, a sa paciencia e oseu esprito de colaboracin con este proxecto. Figuran nunha listaque se incle en apndice ao final do volume correspondente.

    c) Planificacin do corpus e Difusin da lingua. Unha parte dotraballo neste sector distribuuse entre distintos especialistas enaspectos concretos (gramtica, lexicografa, terminoloxa e didcti-ca). O labor mis propio de equipo consistiu na elaboracin dunha

  • 24 Presentacin

    voluminosa base de datos coa producin didctica en lingua gale-ga, con especial atencin ao material destinado, dunha banda, aoensino do galego, e doutra, ao ensino en galego. Para medir adiversificacin funcional da lingua utilizamos unha versin adap-tada da denominada retcula de Kloss (Fernndez Salgado eMonteagudo Romero, 1995) para dar conta do grao de desenvol-vemento do galego por reas en diversos mbitos como, por exem-plo, a terminoloxa, na que se incluu a clasificacin temtica daproducin terminolxica galega. Igualmente compilamos biblio-grafa sobre a norma e tamn toda a producin lexicogrfica e gra-matical do galego. Estas compilacins figuran como apndicebibliogrfico fin do volume.

    d) Administracins pblicas. Realizamos un cuestionariosobre uso da lingua en concellos e deputacins, que se enviou porcorreo a cada un destes. Outro cuestionario enviouse s consella-ras do Goberno autnomo e s sas delegacins provinciais.Despois de varias quendas de envo, obtivemos resposta das 4deputacins provinciais e de 204 concellos (o que representa cercados dous terzos do total de 315). En canto ao Goberno autnomo,temos resposta de 7 do total de 12 consellaras, e de 36 delegacinsdestas (dun total de 48).

    A informacin obtida por esta canle foi contrastada e com-pletada por outras vas. En primeiro lugar, mediante calas no rexis-tro de entrada de varios concellos escollidos de modo complemen-tario. As, analizamos en varias datas as entradas do Concello deBarbads, Cartelle, Moaa, Nogueira de Ramun, Pontevedra,Quintela de Leirado e Vigo e da Deputacin de Ourense, nas quese identificaba a lingua de cada documento recibido e o organismode procedencia. En segundo lugar, mediante calas nos boletns ofi-ciais provinciais, pois en tres das catro provincias, cada texto seinsire na lingua de orixe (o da provincia de Ourense edtase inte-gramente en galego, polo que non til para o noso obxectivo). Enterceiro lugar, no caso de organismos que contaban cun gabinetede normalizacin lingstica estable (caso das catro deputacinsprovinciais e de aproximadamente trinta concellos), mediante a

  • O proceso de normalizacin do idioma galego (1980-2000) 25

    informacin facilitada pola persoa encargada deste. A informacinobtida mediante o primeiro procedemento (calas no rexistro deentrada) tamn relevante para coecer os usos lingsticos dou-tras institucins e organismos, en particular da Administracin doEstado e de empresas que prestan servizos ao Concello. Tomamosestes datos, pois, como indicadores de uso lingstico de diversasinstitucins.

    obrigado facer constar o noso fondo agradecemento sinstitucins que colaboraron no traballo de campo, respondendoaos nosos cuestionarios e aos nosos (s veces impertinentes) requi-rimentos. Estas institucins aparecen listadas en apndice ao finaldo volume correspondente. De xeito moi especial, debemos agra-decer a axuda dos tcnicos e tcnicas en servizos lingsticos quetamn nos atenderon e nos facilitaron informacins vitais para aelaboracin deste traballo e que aparecen relacionados no anexo dovolume correspondente.

    Como deixamos indicado nas lias iniciais desta introdu-cin, os resultados do proxecto aparecern publicados en catrovolumes: o primeiro recolle os resultados do que antes denomina-mos rea de politoloxa; o segundo versa sobre a investigacin dotraballo sobre o ensino infantil e primario; o terceiro correspondeaos traballos sobre adaptacin, actualizacin e difusin da lingua;e o cuarto, e ltimo desta serie, analiza a investigacin levada acabo nas administracins pblicas.

    Anda que nos traballos que presentamos puxemos toda anosa capacidade de investigacin e anlise, e investimos todo origor profesional do que fomos capaces; anda que tentamos sertodo o obxectivos que puidemos na nosa consideracin dos pro-blemas (adoito espientos) que estudamos, anda que, en fin,envorcamos nel toda a ardencia do noso compromiso co futurodo idioma galego, somos conscientes de que o lector pode atoparque aspectos importantes do asunto tratado estn insatisfactoria-mente alumados, algunhas das nosas opcins de traballo e dasconclusins a que chegamos son perfectamente discutibles, osnosos criterios e puntos de vista insuficientemente razoados ou

  • 26 Presentacin

    sinxelamente falibles. Asumiremos con toda naturalidade, emesmo con agradecemento, todas as crticas e opinins a que estetraballo dea lugar, que oxal sexan moitas. Pero, non por ser evi-dente, resulta escusado subliar que o noso labor se ofrece conesprito absolutamente construtivo: cando se sinalan o que xulga-mos erros ou deficiencias, a nosa intencin non sinalar presun-tos culpables, mais contribur a identificar puntos febles ou sin-xelamente mellorables, e de ser o caso suxerir tratamentos oufocaxes dos problemas que nos semellan mis acados. Non escu-driamos no pasado pola ansia de furgar nas nosas deficienciascolectivas ou nos posibles defectos dos nosos gobernantes; porparte, non o noso papel fiscalizar os poderes pblicos; pois paraesta misin concreta a nosa democracia dotouse de partidos pol-ticos e institucins representativas, ademais de contar cos vivosrganos de expresin da opinin pblica.

    Sinxelamente, propuxmonos ofrecerlles sociedade gale-ga, e de xeito especial aos seus responsables polticos, elementos dereflexin e de xuzo, para mellor afrontarmos unha das mis fer-mosas e mis estimulantes tarefas colectivas con que se enfronta onoso pas: a plena normalizacin da sa lingua secular e popular.

    Ao longo desta presentacin deixamos constancia dasnumerosas dbedas de gratitude que fomos contraendo e que fixe-ron posible levar adiante o noso traballo. probable que polomedio esqueceramos persoas ou institucins merecentes de figurarnun ou outro lugar. Adiantmonos a pregar perdn por eses even-tuais descoidos. Non queremos deixar de mencionar, endebn, opersoal tcnico do Consello da Cultura Galega que durante todoeste tempo fixo gala do seu talante atento e colaborativo.Individualizamos este agradecemento na persoa de AntonioMontero Carro, o xerente da institucin, pero queremos que sefaga extensivo a todas as persoas que traballan no Consello. O pre-sidente, Alfonso Zulueta de Haz, e a Comisin Executiva nuncanos relearon o seu alento e apoio para dar cabo a esta singradura,que experimentou tamn os seus episodios de risco e os seus peri-gos de naufraxio. Mercs a todos e a todas.

  • O proceso de normalizacin do idioma galego (1980-2000) 27

    Finalmente, sera imperdoable rematar este limiar sen unhalembranza para o que era presidente do Consello da CulturaGalega cando este proxecto daba os seus primeiros pasos, quen pordesgraza non poder xa contemplar os seus froitos. Carlos Casaresfoi, para este traballo coma para tantas outras empresas culturaisgalegas, unha fonte constante de inspiracin, de estmulo e deapoio. A mellor homenaxe que podemos ofrecerlle agora precisa-mente prlle o ramo a esta nosa tarefa e continuar mirando cara adiante, a traballar por un presente e un porvir mellor para a nosaterra e para a nosa lingua, como el non deixou de facer sempre,incansablemente.

    Henrique Monteagudo

    Coordinador da Seccin de LinguaConsello da Cultura Galega

  • 28 Presentacin

    BIBLIOGRAFA citada

    Aln Garabato, M. C. e Rodrguez Yez, X. P. (coords.) (2000): LeGalicien et la sociolinguistique galicienne la conqute de la reconnais-sance sociale [Lengas n. 47], Montpellier, Universit Paul Valre.

    Argelaget, J. (1998): Las polticas lingsticas: diversidad demodelos lingsticos escolares en Ricard Gom e Joan Subirats(comp.) Polticas pblicas en Espaa, Barcelona, Ariel, 295-316.

    Arquivo de Planificacin e Normalizacin Lingstica (ed.) (2002):Actas dos IV Encontros para a normalizacin lingstica, Santiago deCompostela, Consello da Cultura Galega.

    Bouzada Fernndez, X. e Lorenzo Surez, A. (1997): O futuro dalingua. Elementos sociolingsticos para un achegamento prospectivoda lingua galega, Santiago de Compostela, Consello da CulturaGalega.

    Cidadania, rede de aplicacins sociais (ed.) (2002): Situacin da lin-gua galega no Concello de Santiago de Compostela, Santiago deCompostela, Xunta de Galicia.

    Domnguez Salgado, A. e Mayo Redondo, S. (eds.) (2000): Actasdos III Encontros para a normalizacin lingstica, Santiago deCompostela, Consello da Cultura Galega.

    Domnguez Salgado, A.; Mayo Redondo, S. e Romero, D. (eds.)(1999): Actas dos II Encontros para a normalizacin lingstica,Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega.

    Euromosaic (1996): Produccin e reproduccin de grupos lingsticosminoritarios da Unin Europea, Santiago de Compostela, Xunta deGalicia.

    Fernndez Rodrguez, M. e Rodrguez Neira, M. (coords.) (1994):Lingua inicial e competencia lingstica, A Corua, Real AcademiaGalega.

  • O proceso de normalizacin do idioma galego (1980-2000) 29

    Fernndez Rodrguez, M. e Rodrguez Neira, M. (coords.) (1995):Usos lingsticos en Galicia, A Corua, Real Academia Galega.

    Fernndez Rodrguez, M. e Rodrguez Neira, M. (coords.) (1996):Actitudes lingsticas en Galicia, Vigo, Real Academia Galega.

    Fernndez Salgado, B. e Monteagudo Romero, H. (1995): Do gale-go literario galego comn: proceso de estandardizacin na pocacontempornea en Henrique Monteagudo Romero (ed.), Estudiosde sociolingstica galega. Sobre a norma do galego culto, Vigo,Galaxia, 99-176.

    Garca Negro, M. P. (1991): O galego e as leis. Aproximacin sociolin-gstica, Vilaboa, Edicins do Cumio.

    Gom, R. e Subirats, J. (comp.) (1999): Polticas pblicas en Espaa,Barcelona, Ariel.

    Graa Martnez, V. (2001): Lexislacin da Lingua Galega, A Corua,Xunta de Galicia.

    Grin, F. (2000): Evaluating police measures for minorite languages inEurope, Flensburg, European Centre for Minorite Issues.

    Grin, F. e Vaillancourt, F. (1999): The cost-effectiveness evaluation ofminorite language policies: Case studies on Wales, Ireland and theBasque Countre, Flensburg, European Centre for Minorite Issues.

    Lorenzo Surez, A. (ed.) (1996): Dinamizacin e normalizacin lin-gstica, Vigo, Universidade de Vigo.

    Mezo, Josu (1996): Polticas de recuperacin lingstica en Irlanda(1922-1939) y el Pas Vasco (1980-1992), Madrid, Centro deEstudios Avanzados en Ciencias Sociales.

    Monteagudo, H. (coord.) (1990): Perspectivas sobre a lingua [=Grialn. 107], Vigo, Galaxia.

    Parlamento de Galicia (ed.) (1983a): Lei de fundacins de intersgalego, Santiago de Compostela, Parlamento de Galicia.

  • 30 Presentacin

    Parlamento de Galicia (ed.) (1983b): Lei de recoecemento da gale-guidade, Santiago de Compostela, Parlamento de Galicia.

    Parlamento de Galicia (ed.) (1983c): Lei do Consello da CulturaGalega, Santiago de Compostela, Parlamento de Galicia.

    Rodrguez Neira, M. (coord.) (1998): O idioma na Universidade deSantiago de Compostela, Santiago de Compostela, Universidade deSantiago de Compostela.

    Rodrguez Neira, M. e Lpez Martnez, M. (1988): O galego naUniversidade, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega.

    Rodrguez Yez, X. P. (coord.) (1993): Sociolinguistique Galicienne[= Plurilinguismes n. 6], Pars, Centre dtudes et de Recherches enPlanification Linguistique/ Universit Ren Descartes.

    Rubal Rodrguez, X. (1992): Aproximacin situacin da lingua noensino non universitario (Preescolar e EXB), Santiago de Compostela,Xunta de Galicia.

    Rubal Rodrguez, X. e Rodrguez Neira, M. (1987): O galego no ensi-no pblico non universitario, Santiago de Compostela, Consello daCultura Galega.

    Siguan Soler, M. (1994): Conocimiento y uso de las lenguas enEspaa, Madrid, Centro de Investigaciones Sociolgicas.

    Siguan Soler, M. (1999): Conocimiento y uso de las lenguas en Espaa2, Madrid, Centro de Investigaciones Sociolgicas.

    VV. AA. (1997): Estudio sociolingstico da Universidade de Vigo,Vigo, Universidade de Vigo.

    VV. AA. (1998): Estudio sociolingstico sobre a situacin da linguagalega no Concello de Vigo, Vigo, Concello/ Universidade de Vigo.

  • Elaboracin edifusin da lingua

  • ABREVIACINS

    ADISAC: Asociacin para el Desarrollo Integrado de Sanabria-CarballedaAGAL: Associaom Galega da LnguaAIEG: Asociacin Internacional de Estudios GalegosALBI: Atlas Lingstico de El BierzoALGa: Atlas Lingstico GalegoALPI: Atlas Lingstico da Pennsula IbricaAPNL: Arquivo de Planificacin e Normalizacin LingsticaAS-PG: Asociacin Socio-Pedagxica GalegaBAL: Boletn de Administracin e LinguaBILEGA: Bibliografa Informatizada da Lingstica GalegaBNG: Bloque Nacionalista GalegoBOE: Boletn Oficial do EstadoBOPA: Boletn Oficial do Principado de AsturiasBRAG: Boletn da Real Academia GalegaBUP: Bacharelato Unificado PolivalenteCA: Comunidade AutnomaCCG: Consello da Cultura GalegaCDSG: Centro de Documentacin Sociolingstica de GaliciaCEFORES: Centros de Formacin e RecursosCEG: Confederacin de Empresarios de GaliciaCEOU: Consellara de Educacin e Ordenacin UniversitariaCINDOC: Centro de Informacin e Documentacin CientficaCiU: Convergncia i UniCORGA: Corpus de Referencia do Galego ActualCOU: Curso de Orientacin UniversitariaCPRA: Colexio Pblico Rural AgrupadoCRPIH: Centro Ramn Pieiro para a Investigacin en HumanidadesCRTVG: Compaa de Radio-Televisin de GaliciaCSIC: Consello Superior de Investigacins CientficasCTNL: Coordinadora de Traballadores e Traballadoras de Normalizacin da LinguaCXTG-INTG: Confederacin Xeral dos Traballadores Galegos-Intersindical Nacional dos

    Traballadores GalegosDCB: Deseo Curricular BaseDEGC: Diccionario Enciclopdico Gallego-CastellanoDNGC: Diccionario Normativo Galego-CastelnDOG: Diario Oficial de GaliciaDRAG: Diccionario da Real Academia GalegaDXPL: Direccin Xeral de Poltica LingsticaEA: Eusko AlkartasunaEGAP: Escola Galega de Administracin PblicaERGA: Estudantes Revolucionarios GalegosESO: Educacin Secundaria ObrigatoriaEXB: Educacin Xeral BsicaFEGAS: Fundacin Pblica Escola Galega de Administracin Sanitaria

  • FFT: Facultade de Filoloxa e TraducinFP: Formacin ProfesionalFP1: Formacin Profesional de 1 GraoFP2: Formacin Profesional de 2 GraoICE: Instituto de Ciencias da EducacinICONA: Instituto Nacional para a Conservacin da NaturezaIEO: Instituto de Estudios BercianosIES: Instituto de Ensino SecundarioIGSP: Instituto Galego de Scio-PedagoxaILG: Instituto da Lingua GalegaINE: Instituto Nacional de EstatsticaIPLN: Informe de Poltica Lingstica e NormalizacinIVAP: Instituto Vasco de Administracin PblicaLNL: Lei de normalizacin lingsticaLOXSE: Lei orgnica xeral do sistema educativoLRL: Lexikon der Romanistischen LinguistikMAGUS: Multilingual Animal Glossary of Unveiled SynonymsMDGA: Mesa pr Defensa del Galego de Asturias e da Cultura da ComarcaMDGB: Mesa pra Defensa do Galego do Bierzo e da Cultura da ComarcaMEC: Ministerio de Educacin e Ciencia/ Ministerio de Educacin, Cultura e

    DeporteMNL: Mesa pola Normalizacin LingsticaNOMIG: Normas Ortogrficas e Morfolxicas do Idioma GalegoPAS: Persoal de administracin e servizosPNV: Partido Nacionalista VascoPP: Partido PopularPSOE: Partido Socialista Obreiro EspaolRG: Radio GalegaRAG: Real Academia GalegaRTVE-G: Radiotelevisin Espaola en GaliciaRTVG: Radio Televisin de GaliciaSEG: Seminario de Estudos GalegosSERGAS: Servizo Galego de SadeSNL: Servizo de Normalizacin LingsticaTERMCAT: Centro de Terminoloxa CatalTERMIGAL: Servizo de Terminoloxa GalegaTERMILAT: Terminoloxa e Industrias da Lingua nos Idiomas LatinosTILGa: Tesouro Informatizado da Lingua GalegaTVG: Televisin de GaliciaUFF: Universidade Federal FluminenseUSC: Universidade de Santiago de CompostelaUZEI: Centro Vasco de Terminoloxa e LexicografaUNESCO: Organizacin das Nacins Unidas para a Educacin, a Ciencia e a CulturaVOLGa: Vocabulario Ortogrfico da Lingua GalegaVPGC: Vocabulario Popular Galego-Casteln

  • NDICE DE CADROS, GRFICOS e mapas

    Cadros

    Cadro 1: Duplas opcins admitidas nas NOMIG-82, continuadoras da incompleta

    fusin entre das correntes tradicionais do galego autonomista, o popu-

    larismo e o cultismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

    Cadro 2: Comparanza de seleccin normativa entre variantes morfolxicas en

    galego coas formas normativas do portugus e o casteln . . . . . . . . . . 83

    Cadro 3: Evolucin da elaboracin da lingua escrita no perodo contemporneo

    nos planos grfico, morfolxico e lxico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

    Cadro 4: Versin frouxa e versin forte da opcin mnimos . . . . . . . . . . . . . 99

    Cadro 5: Principais diferenzas entre as propostas ILG/ RAG, mnimos e AGAL 104

    Cadro 6: Novidades introducidas polo acordo de reforma ortogrfica

    (NOMIG-03) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

    Cadro 7: Asignacin de tarefas terminolxicas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247

    Cadro 8: Lista de editores de traballos terminogrficos en Galicia . . . . . . . . . . . 284

    Cadro 9: Plan de normalizacin terminolxica para o galego (I) . . . . . . . . . . . . 286

    Cadro 10: Plan de normalizacin terminolxica para o galego (II) . . . . . . . . . . . 287

    Cadro 11: Calendario de implantacin do sistema educativo (LOXSE): ensinanzas

    de rxime xeral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294

    Cadro 12: Porcentaxes de materiais didcticos por tipoloxas . . . . . . . . . . . . . . . 298

    Cadro 13: Porcentaxes de ttulos adscritos a cada nivel educativo . . . . . . . . . . . . 300

    Cadro 14: Producin editorial en lingua galega (1982-2000) . . . . . . . . . . . . . . . 301

    Cadro 15: Tiraxe por data . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305

    Cadro 16: Tiraxe por nivel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305

    Cadro 17: Tiraxe por tipoloxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305

    Cadro 18: Materiais en novos soportes. Distribucin por niveis educativos . . . . . 307

    Cadro 19: Materiais en novos soportes. Lingua/ sistema educativo en xeral . . . . . 308

    Cadro 20: Os contidos do programa oficial en Lingua galega 1 de BUP, ed. Xerais

    (1983) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312

    Cadro 21: Distribucin de contidos en Lingua galega 1 de BUP, ed. Obradoiro-

    -Santillana (1990) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314

    Cadro 22: Estrutura das unidades dos libros de texto de lingua editados a partir

    da LOXSE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317

    Cadro 23: Distribucin de contidos en Lingua 1 ESO, ed. Xerais (1996) . . . . . . 317

    Cadro 24: Comparacin dos ndices de Literatura galega 3 BUP, ed. Xerais (1983)

    e os libros de 3 e 4 de ESO de Obradoiro-Santillana (1996) . . . . . . 325

    Grficos

    Grfico 1: Evolucin de recursos terminogrficos (1984-2000) . . . . . . . . . . . . . 235

    Grfico 2: reas de traballo terminolxico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

  • Grfico 3: Combinacins lingsticas dos repertorios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

    Grfico 4: Editores de terminoloxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

    Grfico 5: Linguas traducidas ao galego (1992-1999) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283

    Grfico 6: Evolucin das publicacins sobre ensino en xeral . . . . . . . . . . . . . . . 296

    Grfico 7: Evolucin das publicacins sobre ensino da lingua . . . . . . . . . . . . . . 297

    Grfico 8: Os materiais para o ensino da lingua por niveis educativos . . . . . . . . 299

    Grfico 9: Materiais didcticos para ensino non regrado da lingua . . . . . . . . . . . 350

    Grfico 10: Usos lingsticos en Asturias. Uso lingstico dos avs maternos . . . . 432

    Grfico 11: Usos lingsticos en Asturias. Uso lingstico dos pais entre si . . . . . . 432

    Grfico 12: Usos lingsticos en Asturias. Lingua falada pola nai co alumnado . . . 432

    Grfico 13: Usos lingsticos en Asturias. Lingua falada polo profesorado co

    alumnado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432

    Grfico 14: Usos lingsticos en Asturias. Lingua falada polo alumnado coa nai . . 432

    Grfico 15: Usos lingsticos en Asturias. Lingua falada polo alumno cos compa-

    eiros . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432

    Grfico 16: Usos lingsticos en Len. Lingua falada polos avs maternos . . . . . . 433

    Grfico 17: Usos lingsticos en Len. Lingua falada polos pais entre si . . . . . . . . 433

    Grfico 18: Usos lingsticos en Len. Lingua falada pola nai co alumno . . . . . . . 433

    Grfico 19: Usos lingsticos en Len. Lingua falada polo profesorado co

    alumnado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433

    Grfico 20: Usos lingsticos en Len. Lingua falada polo alumno coa nai . . . . . . 433

    Grfico 21: Usos lingsticos en Len. Lingua falada polo alumno cos compaeiros 433

    Grfico 22: Usos lingsticos en Zamora. Lingua falada polos avs maternos . . . . 434

    Grfico 23: Usos lingsticos en Zamora. Lingua falada polos pais entre si . . . . . . 434

    Grfico 24: Usos lingsticos en Zamora. Lingua falada polo pai co alumno . . . . . 434

    Grfico 25: Usos lingsticos en Zamora. Lingua falada polo profesorado . . . . . . . 434

    Grfico 26: Usos lingsticos en Zamora. Lingua falada polos alumnos cos pais . . 434

    Grfico 27: Usos lingsticos en Zamora. Lingua falada polo alumno cos

    compaeiros . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434

    Mapas

    Mapa 1: Santiago de Compostela, na encrucillada das isoglosas correspondentes

    ao seseo (cen), a finais nominais an/ -ao (man), ao plural dos nomes

    acabados en n (cans) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

    Mapa 2: Os dezaoito concellos da Terra Eo-Navia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427

    Mapa 3: reas dialectais do galego en Asturias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428

    Mapa 4: Concellos de fala galega en Len . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429

    Mapa 5: Concellos de fala galega en Zamora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430

    Mapa 6: Fronteira do galego en Len e Zamora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431

  • A DEMANDA DA NORMA. AVANCES, PROBLEMAS E PERSPECTIVAS NO PROCESO DE ESTANDARIZACIN

    DO IDIOMA GALEGO*

    Henrique Monteagudo

    1 ESTANDARIZACIN: FIXACIN E DIFUSIN DA NORMA

    Despois dunha longa historia de marxinacin e reprega-mento, levada a extremos de frrea represin durante a ditadurafranquista, nos ltimos lustros o idioma galego experimentou pro-gresos considerables canto ao seu recoecemento social, sa pro-mocin poltica, ao seu desenvolvemento cultural e sa elabora-cin lingstica. Neste mesmo perodo, a lingua experimentou unrpido proceso de adaptacin (Coulmas 1989), por mor de afron-tar a grande mudanza que supuxo pasar en moi pouco tempo desobrevivir como idioma popular e literario, acoutado no uso oral ena comunicacin privada, a exercitarse como lingua administrati-va, didctica e informativa, de emprego espallado nos mbitospblicos, tanto oralmente coma por escrito. Ese paso histrico abo-cou o galego estandarizacin, de modo e maneira que cuestinsantes escasamente preocupantes, sen grande relevancia prctica ecase invisibles, tornronse temas conspicuos, debullados polomido e discutidos ata a extenuacin.

    No presente contributo monos ocupar de dous aspectoscruciais da estandarizacin lingstica: dunha banda, o procesode constitucin do estndar lingstico, isto , a forxa da varie-dade modelo, en particular a codificacin normativa desta aestandarizacin da lingua; doutra banda, o proceso de implanta-cin desa variedade, isto , a sa difusin, aceptacin, adquisi-cin e adopcin efectiva por parte dos falantes a estandarizacin

    * As referencias bibliogrficas dos textos normativos mencionados neste captulo figu-ran no apndice bibliogrfico final 1 Bibliografa: a norma.

  • 38 A demanda da norma

    da comunidade lingstica1. Ocuparmonos mis demoradamentedo primeiro aspecto, xa que de lonxe o mis estudado e deba-tido, pero isto non debe facer esquecer a importancia crucial dosegundo: un estndar propiamente dito o porque empregadoacoto pola masa dos locutores, caso contrario, o modelo norma-tivo convrtese en papel mollado, unha pura entelequia.

    Non cmpre que nos delonguemos a explicar a importan-cia da estandarizacin lingstica como proceso que acompaa,facilita e contribe normalizacin social do idioma. Non que avariedade estndar dunha lingua sexa preferible en senso absolutoou de superior calidade intrnseca a calquera outra variedade; sin-xelamente, convrtese en imprescindible cando esa lingua empregada en determinados mbitos (sobre todo, ensino,Administracin, comunicacin supralocal e en xeral escrita), eresulta especialmente axeitada para estes. Por parte, a existenciadunha variedade transdialectal do idioma constite unha manifes-tacin obxectiva da consciencia de identidade, unidade e lealdadelingstica da comunidade correspondente (Monteagudo 1994). Avixencia dun modelo de referencia comn para os utentes, ampla-mente recoecido e solidamente implantado, representa as a mate-rializacin dun ideal de lingua socialmente partillado e revela ungrao superior de cultura lingstica e de articulacin interna dogrupo lingstico. A estandarizacin un proceso extraordinaria-mente arduo e complexo, que implica un alto grao de integracine autoconsciencia, de madureza e de institucionalizacin da comu-nidade idiomtica atinxida. un fenmeno que envolve, polotanto, todo un abano de cuestins que non son primaria nin fun-damentalmente lingsticas, mais socio-culturais.

    No centro do proceso de estandarizacin atpase a varie-dade lingstica estndar, modelo ou normativa (tamn deno-minada exemplar ou de referencia). Esta constite o resultado da

    1. O esquema analtico bsico que subxace presente exposicin, con discusin dasnocins mis relevantes e remisin bibliografa especializada correspondente, atpa-se en Lamuela e Monteagudo (1996).

  • O proceso de normalizacin do idioma galego (1980-2000) 39

    maduracin dunha variedade culta/escrita. En principio, a exis-tencia dunha variedade culta/escrita non implica necesariamente aestandarizacin da lingua, mais sinxelamente un certo nivel de ela-boracin desta; endebn, unha vez atinxida a estandarizacin, avariedade culta/escrita practicamente se identifica coa variedademodelo. Ntese que falamos de variedade culta e escrita, e naspxinas do presente traballo contrapormola variedade usual(ou ordinaria) e falada (tamn denominada oral ou coloquial).Obviamente, existen os rexistros lingsticos oral/culto e escri-to/usual, pero onde se manifestan mis claramente as caractersti-cas que contrapoen a lingua elaborada e a non elaborada xusta-mente na comparanza entre o uso escrito/culto dunha banda e ooral/ordinario da outra.

    Ao longo da presente achega porase de vulto a centralidadeda escrita no proceso de elaboracin lingstica e mis en particularde estandarizacin. Non pretendemos disputarlle lingua falada oseu carcter primario e o seu lugar absolutamente central e insubs-tituble na comunicacin humana, mais non se pode negar que aescrita supn unha ampliacin notabilsima das posibilidades queofrece a linguaxe como rgano do pensamento, medio de expresine vehculo de comunicacin. Fronte ao carcter espontneo, irre-flectido e universal da fala (da sa adquisicin e producin en con-dicins normais), a escrita un artefacto do que s se benefician,tras unha laboriosa aprendizaxe, unha minora de linguas domundo e unha minora de falantes dunha parte significativa das lin-guas escritas. Anda que na actualidade os medios de comunicacinaudiovisual son omnipresentes, a escrita contina a ter un rol cen-tral nas nosas sociedades e nas nosas culturas. Precisamente por tra-tarse dun invento cultural e tamn polas sas propias caractersticas(perdurabilidade, fixeza, independencia do contexto extralingsti-co), a escrita susceptible dun control, dun requintamento edunha uniformidade ao longo do tempo e do espazo impensablespara a fala. Por tanto, a escrita un instrumento fundamental deestandarizacin lingstica. A tal punto, que a variedade culta fala-da en boa parte un produto secundario, derivado da escrita e for-

  • 40 A demanda da norma

    temente dependente desta (de a que os estudiosos falen de orali-dade secundaria, vxase o clsico Ong 2002). Isto explica a nosainsistencia en referirnos variedade culta/escrita, anda que, comose ver, non esqueceremos referirnos ao estndar oral.

    En linguas con evolucin histrica normal (como o caste-ln ou o portugus), a estandarizacin desenvolveuse a un ritmorelativamente pausado, en chanzos sucesivos ao longo de centuriasde elaboracin e cultivo ininterrompidos. Pola contra, en idiomascunha evolucin mis accidentada (como o galego ou o cataln), aestandarizacin tivo que desenvolverse a un ritmo mis rpido e encondicins menos favorables. De a deriva a impresin de que aestandarizacin das linguas do primeiro grupo un proceso inxe-nuo, que se desenvolveu de forma natural en ausencia de calquerainxerencia ou mediacin externa; mentres que a das linguas dosegundo grupo un feito artificial, un produto de laboratorio, oresultado dunha fabricacin guiada decisivamente por factoresextralingsticos. Esta impresin rotundamente falsa. Non exis-ten estndares naturais: a estandarizacin en todos os casos unaspecto especfico dun fenmeno moito mis xeral, cal o cultivoou elaboracin das linguas, un fenmeno que implica o controlconsciente e a manipulacin deliberada dos recursos lingsticoscon motivacins e propsitos determinados, non lingsticos (ounon puramente tales) tendentes, falando xenericamente, a mellorara eficacia daquelas como instrumento de comunicacin, a conse-guir o seu refinamento expresivo ou o seu embelecemento esttico,e/ou a incrementar o seu prestixio e o seu valor como smbolo deidentificacin dunha colectividade. Todos os estndares son, nesesenso, produtos artificiais, o cal non impide que, unha vez que seestablecen e se institucionalizan, pasen a ser aprendidos e utiliza-dos coa maior das naturalidades nas comunidades lingsticas nor-malizadas. Esa a vocacin e o destino que lle dan sentido aoestndar galego: que sexa o vehculo corrente de expresin dunhacomunidade lingstica normalizada.

  • O proceso de normalizacin do idioma galego (1980-2000) 41

    1.1 Estandarizacin da lingua

    A variedade padrn do galego pose un cdigo normativopropiamente dito desde a aprobacin en 1982 das Normas ortogr-ficas e morfolxicas do idioma galego (ILG/ RAG 1982), elaboradasconxuntamente polo Instituto da Lingua Galega da Universidadede Santiago de Compostela (ILG) e a Real Academia Galega (RAG),e sancionadas oficialmente pola Xunta de Galicia (Graa Martnez2001:69-71). Estas Normas foron obxecto dunha revisin en 1995,e acaban de ser reformadas pola Real Academia Galega (2003), porproposta conxunta do propio ILG e os departamentos de Filoloxagalega das tres universidades de Galicia2 (a partir de agora, abre-viaremos NOMIG, especificando cando for necesario NOMIG-82para a versin aprobada en 1982 e NOMIG-03 para a versin de2003). A aprobacin das NOMIG-03 pode considerarse a culmi-nacin do proceso de constitucin dun modelo normativo solida-mente asentado e amplamente aceptado, pois resolve as discrepan-cias que afastaban das NOMIG-82 un sector de utentes numerica-mente reducido pero socio-culturalmente significativo (vxasemis abaixo 3.2.1). Anda persisten correntes discrepantes coasNOMIG, moi activas pero francamente minoritarias e faltas deapoios sociais significativos. Polo tanto, o presente contributo vaisecentrar na normativa oficial, cunha rpida referencia s alternativase aos debates a que deron azo.

    As NOMIG supoen a codificacin, e con isto a sistemati-zacin e definicin dunha variedade normativa do idioma galego,pero esta variedade non xurdiu ex novo, mais continuadora his-trica dunha variedade culta/escrita (gallego comn: Carballo Calero19663, Kultursprache: Esser 1990) que veu callando ao longo

    2. Lmbrese que ata c. 1990, a nica universidade existente en Galicia tia sede enSantiago de Compostela, desde a data indicada existen tamn as universidades de Vigoe A Corua.

    3. Na denominacin gallego comn que emprega Carballo Calero (probable trasunto doalemn Gemeinsprache), o adxectivo comn oponse a particular ou dialectal.

  • 42 A demanda da norma

    dunha tradicin de cultivo da lingua que arrinca dos meados dosculo XIX (Alonso Montero 1970, Carballo Calero 1972 e 1974,Fernndez Salgado e Monteagudo 1995, Santamarina 1995,Monteagudo 1999:357-505). certo que o galego escrito nuncagozou dunha completa fixacin e codificacin, basicamente polarazn de que o propio idioma careceu de todo recoecemento ofi-cial ata 1980, cando se aprobou o Estatuto de autonoma de Galiciaque sentou os alicerces para o autogoberno. Mesmo as, antes destadata, a lingua galega non se viu privada de esteos institucionais(precarios): coma tal, a Real Academia Galega fundada en 1906, oSeminario de Estudos Galegos (SEG) que existiu entre 1923 e1936, ou o Instituto da Lingua Galega (ILG) creado en 1970. Alis,estas institucins emprenderon tentativas de codificacin: Normasdo Seminario de Estudos Galegos (SEG 1932, 1936), Normas daAcademia de 1970 e 1971 (RAG 1970, RAG 1971), Bases pr uni-ficacin das normas lingsticas do galego que promoveu o ILG(Universidade de Santiago 1977). Pero estas propostas careceronnalgns casos da amplitude e sistematicidade requiridas, e entodos do imprescindible respaldo socio-poltico (Alonso Pintos2002, Monteagudo 2003).

    Sexa como for, por obra dos cultivadores do idioma, pase-niamente foise decantando unha modalidade de linguaculta/escrita razoablemente estable e ben definida, que, coas sasvacilacins, incoherencias e desvos, serviu de alicerce sobre o quese construu unha variedade estndar apta para ser utilizada nascondicins de plenifuncionalidade que, co desenvolvemento doautogoberno, se lle foron abrindo progresivamente ao idioma gale-go a partir de 1980. Desde 1981 Galicia pose un goberno e unparlamento autnomos que utilizan publicamente o galego como

    Recolleremos esta denominacin, considerando o galego comn como a base do galegoculto. Para referirnos ao galego coloquial falado de maneira espontnea e xeral en con-textos non pblicos e informais, especialmente (pero non s) por falantes non cultiva-dos, utilizaremos a denominacin galego usual ou ordinario, tomando o ltimo adxec-tivo como sinnimo de corrente, e obviando, como lxico, as connotacins pexora-tivas que se poidan asociar ao adxectivo ordinario.

  • O proceso de normalizacin do idioma galego (1980-2000) 43

    idioma oficial preferente, desde 1983 est vixente unha Lei de nor-malizacin lingstica que, entre outras cousas, establece o ensinoobrigatorio do idioma nos centros educativos, prev o seu usocomo lingua vehicular da educacin, e dispn a sa progresivaextensin como lingua oficial das administracins pblicas; edesde 1986 funciona unha emisora pblica de radio-televisin(RTVG) que utiliza maioritariamente o galego (Siguan 1992:216-230, Monteagudo e Bouzada (coords.) (2003)). Obviamente, a ofi-cializacin e a ampliacin de mbitos funcionais da lingua torna-ban imperiosa a fixacin dun modelo normativo no que fincar aelaboracin de novas variedades funcionais, e a esa necesidade res-ponden as NOMIG (Monteagudo 1993:130-134).

    Canto elaboracin da variedade modelo (estandarizacinda lingua), como sabido, o debate polarizouse arredor da linguaescrita entre unha corrente autonomista hexemnica e outra rein-tegracionista minoritaria4. Na corrente autonomista, pola sa vez,pdense distinguir unha rama maioritaria, agrupada por volta doInstituto da Lingua Galega e das NOMIG-82, e outra minoritaria,pero con notable implantacin nos sectores mis mobilizados,agrupada arredor da Asociacin Socio-Pedagxica Galega (AS-PG)e as sas Orientacins para a escrita do noso idioma, que tamn se tendenominado reintegracionista de mnimos. Baixo a denominacinreintegracionista apareceron diferentes propostas ( parte dadevandita), pero o grupo mis representativo o nucleado arredorda Associaom Galega da Lngua (AGAL), partidario dunha nor-mativa transicional cara ao portugus, mentres que outros sectoresdefenden a adopcin inmediata e ntegra do portugus padro

    4. Non existe unha denominacin establecida da corrente maioritaria, que ten sidodesignada como autonomista, rexeneracionista, diferencialista e isolacionista (os dous lti-mos termos sanos os seus detractores, con connotacin pexorativa). Esta falla dedenominacin fixa significativa do seu carcter hexemnico. O normal ser autono-mista, e o que non normal o que recibe unha denominacin estable: reintegracio-nista ou lusista (a segunda usada sobre todo polos seus detractores, con connotacinsdesmellorativas). Na nosa opinin, as designacins mis precisas para ambas as corren-tes son, respectivamente, galeguista e integracionista, pero pregmonos por comodida-de s usuais.

  • 44 A demanda da norma

    (Irmandades da Fala Galiza-Portugal, Associao de AmizadeGaliza-Portugal). A corrente autonomista postula a elaboracindun estndar galego autnomo, continuador da tradicin literariacontempornea e prximo ao uso falado ordinario; a reintegracio-nista propugna un estndar integrado no polisistema idiomticolusitano (ou luso-brasileiro). As diferenzas entre autonomistas ereintegracionistas teen unha plasmacin moi visible no planoortogrfico. A ortografa autonomista contina, simplificndoa edepurndoa, a tradicin comn do galego escrito desde o sculoXIX, que se orixinou como unha adaptacin fonmica galega daortografa castel. A ortografa reintegracionista consiste, pola sabanda, nunha adaptacin do sistema grfico do portugus euro-peo, e presntase como continuadora da do galego medieval. Misadiante volveremos sobre esta cuestin.

    1.2 Difusin da norma ou estandarizacinda comunidade lingstica

    Verbo da cuestin da difusin da norma (estandarizacin dacomunidade lingstica), os problemas proceden principalmente de:(a) as disensins con respecto definicin do padrn lingstico(segundo explicamos no pargrafo anterior), as deficiencias canto definicin deste e a sa relativa inestabilidade, o que implicaatrancos para a sa aceptacin; (b) as dificultades para a sa difusin(ou socializacin), derivadas da situacin sociolingstica do gale-go, en particular do feito de que o casteln ocupa a maior e mellorparte do espazo de comunicacin pblica e cuase-monopoliza asaxencias de difusin da lingua (emisins radiofnicas e televisivas,xornais e publicacins, etc.), o que representa un serio problemapara a sa adquisicin; (c) as dificultades para a sa adopcin, tantopor parte dos galego-falantes que case por definicin son dialect-fonos e na sa meirande parte foron e continan a ser alfabetiza-dos en casteln, como por parte dos casteln-falantes, sobre todoos procedentes dos medios sociais e os hbitats xeogrficos conmenor presenza do galego.

  • O proceso de normalizacin do idioma galego (1980-2000) 45

    Canto ao primeiro punto sinalado (a), obvio que as pol-micas normativas, adoito ruidosas e virulentas, teen prexudicadoseriamente o proceso de normalizacin do galego, e en particular,a aceptacin da sa variedade normativa. Por parte, ao longo dotempo o modelo oficial sufriu sucesivos retoques en aspectosmenores, o cal perfectamente lxico e normal, pero en ocasinsas mudanzas de criterio e trasacordos non foron debidamente pon-derados e sobre todo, acaidamente divulgados e explicados, o calnon deixou de provocar desconcerto entre os utentes (Harguindey,1993). No tocante ao segundo punto (b), hai que ter en conta quepara a efectiva estandarizacin da comunidade lingstica nonabonda coa presenza do modelo normativo na escola (e menosanda se unicamente se aprende como materia de estudo e non seutiliza como lingua vehicular), mais os medios de comunicacin demasas desempean un papel absolutamente fundamental. s vecestense a impresin de que algns lingistas manteen neste parti-cular unha actitude excesivamente idealista e voluntarista, sendecatrense de que soamente unha exposicin intensa e continua lingua (en particular sa variedade exemplar) garante un coece-mento comprehensivo e fludo desta por parte de amplos sectoresda poboacin. E anda as, da competencia receptiva competen-cia produtiva vai un treito que non doado de percorrer.

    Finalmente, no que atinxe ao terceiro punto (c), non haique esquecer que o casteln o idioma nativo de mis dun terzodos habitantes de Galicia, exclusivo dos sectores sociais mis ele-vados, maioritario (ou case) nas camadas medias, os grupos profe-sionais mis cualificados e a poboacin mis nova ambientalmentedominante nos ncleos urbanos, lingua tradicional da instrucin eda comunicacin formal e escrita, e usufruidor, como dixemos, damaiora dos medios de comunicacin de masas. E tampouco sepode perder de vista que xustamente a figuran os mbitos decomunicacin que fan circular a variedade estndar, os grupossociais en que esta ania e os sectores profesionais aos que estnadscritos os seus principais portadores e difusores. Pero xa estamosa adiantar as cuestins que imos desenvolver mis adiante.

  • 46 A demanda da norma

    Comezaremos pola constitucin da norma, tracexando enprimeiro lugar unha panormica histrica do correspondente proce-so, detndonos a seguir nas NOMIG-82 e os debates normativos queas arrodearon, ata desembocar nas NOMIG-03. Remataremos co tra-tamento das cuestins vencelladas difusin e adopcin da norma.

    2 A CUESTIN DA NORMA NA HISTORIA

    2.1 O sculo XIX: Rexurdimento. Do galego circunstancial(c. 1810-c. 1850) ao galego potico (c. 1850-c. 1915)

    Anda que o idioma galego experimentou, parcialmente encomunidade co portugus e parcialmente en paralelo a este, unhaprimeira emerxencia durante a Idade Media (sculos XIII ao XV),esta viuse tronzada pola intromisin do casteln, que desde o pri-meiro terzo do sculo XVI ata os comezos do sculo XIX se tornoupracticamente en nica lingua escrita en Galicia (xunto ao latn)(Monteagudo e Santamarina 1993, Monteagudo 1999). Destarte,na poca moderna inicibase un proceso de asimilacin lingsti-ca, que nos sculos XVI-XVIII avanzou paseniamente, pero quegaou ritmo nos sculos XIX e XX, e que tera abocado a unha dia-lectalizacin irreversible do galego se non fose polo agromar dunmovemento galeguista na segunda metade do sculo antepasadoque gozou dunha notable continuidade, a pesar de sufrir revesestan graves como a ditadura (1936-1975). Feito crucial para o quenos interesa que este movemento galeguista mantivo as reivindi-cacins lingsticas na cerna dos seus sucesivos proxectos poltico-culturais. Precisamente o lugar central outorgado lingua na con-figuracin da identidade colectiva galega constituu o mbil prin-cipal do seu cultivo, o cal explica a orientacin deste cara confi-guracin dun idioma culto propio, autnomo, ben que concibidoidealmente como membro dunha familia lingstica mis ampla, agalego-portugu