130
NOTAS

NOTAS - UMinterclassica.um.es/var/plain/storage/original/application/bcb5ac89a299b13cffc8a833da...Notas 496 id est odium dicta ex contrario, quia minime sint odientes se simul”

  • Upload
    others

  • View
    7

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

NOTAS

495

Primera parte

Notas

En la elaboración de estas notas hemos seguido los siguientes criterios: en aquellasobras que son compilaciones citamos primero la obra en cuestión (GRF, GRFC, EGR, RLM,GL)y luego el autor; cuando la nota corresponde a etimologías registradas en un determinadoautor éstas se disponen por orden de aparición en la obra para que sea más fácil sulocalización, si por el contrario corresponden a más de un autor los términos en cuestiónaparecen en orden alfabético y los autores que los citan en orden cronológico; el texto quese ofrece en las notas es el que ha regularizado el editor de la edición que hemos seguido paracada autor; en aquellos casos en que ofrecemos más de una cita seguidas de una misma obraésta aparece citada de forma completa la primera vez mientras que en las restantesreferencias sólo damos la localización en el texto.

Primera parte

I - La etimología en época preliteraria1 Serv. Georg. 1. 21: "nomina haec numinum in indigitamentis inueniuntur, id est in libris

pontificalibus, qui et nomina deorum et rationes ipsorum nominum continent, quae etiamVarro dicit. nam, ut supra diximus, nomina numinibus ex officiis constat inposita: uerbicausa ab occatione deus Occator dicitur, a sarritione Sarritor, a stercoratione Sterculinus, a

satione Sator".

2 Cato Fil . 7: “Cuninae propter cunas, Ruminae propter rumam, id est prisco uocabulomammam, a quo subrumi etiam nunc dicuntur agni” Cato Fil . 10: “cum primo cibo et potione initiarent pueros, sacrificabantur ab edulibus

Edusae, a potione Potinae nutricis”.

3 Gel. 16. 16-17; Seru. Georg. 1. 315; August. C D. 4. 8. 118.

II - Etimología y gramática en época republicana

1 Var. L. 7. 2: “Aelii hominis in primo litteris Latinis exercitati interpretationem Carminum

Saliorum uidebis et exili littera expeditam et praeterita obscura multa”.

2 GRF Stil. frs. 2, 6, 7, 11, 13, 15, 17, 23, 28, 29, 32, 39, 42, 45, 46, 52, 53, 58, 59 y 71.

3 GRF Stil. fr. 13: “L. Aelius lessum [suspicatur] quasi lugubrem eiulationem ut uox ipsa

significat”.4 GRF Stil. frs. 7, 15, 59 y 71. Los dos últimos pertenecen a los fragmentos de dudosa autoría

eliana. Fr. 7: “caelum dictum scribit Aelius, quod est caelatum, aut contrario nominecelatum, quod apertum est”; fr. 15: “militem Aelius a mollitia kata; ajntivfrasin dictumputat, eo quod nihil molle sed potius asperum quid gerat”; fr. 59: “lucus quia umbra opacusparum luceat et ludus quia sit longissime a lusu et Ditis quia minime diues”; fr. 71: ”simultas

Notas

496

id est odium dicta ex contrario, quia minime sint odientes se simul”. Muller (1910: 104) incluyó, además de los nombrados, los fragmentos 14 y 26. Fr. 14:“manias Aelius Stilo dici ait ficta quaedam ex farina in hominum figuras, quia turpes fiant,quas alii maniolas appellent. manias autem, quas nutrices minitentur paruulis pueris, esselaruas”; fr. 26: “ordinarium hominem - ait dici solitum - Aelius Stilo qui minime ordineuiueret”.5 GRF Stil. frs. 6, 28, 29, 46 y 58 (este último entre los fragmentos dudosos). Fr. 6: “is est

assiduus, ut ait Aelius, appellatus ab aere dando”; fr. 28: “petaurista proprie Graece ideoquod is pro;ß ajevra petatai”; fr. 29: “Aelius pituitam [appellatam ait], quia petat uitam”;fr. 46: “uolpes, ut Aelius dicebat, quod uolat pedibus”; fr. 58: “sunt qui honori nomen[iuglandis] interpretentur et Iouis glandem esse dicant”. Muller (1910: 104) incluye también los fragmentos 12, 22, 24, 27, 30 y 31. Fr. 12: “L. Aeliusputabat ab eo dictum leporem a celeritudine, quod leuipes esset”; fr. 22: “nouensiles -Granius Musas putat consensum accommodans Aelio”; fr. 24: “nuscitiosum - ait appellarisolitum- Aelius Stilo qui plus uideret uesperi quam meridie, nec cognosceret nisi quod usquead oculos admouisset”; fr. 30: “portisculus est, ut scribit Aelius Stilo, qui in portu modumdat classi”; fr. 31: “Aelius procestria aedificia dixit esse extra portam”.

Por su parte, Cavazza (1981a: 41) no incluye el fragmento 28.

6 GRF Stil. frs. 2, 11, 17, 32, 39, 45, 52 y 53 (los dos últimos son de atribución dudosa). Fr.2: “Aelius in explanatione carminum saliarium [fr. 15 M.] eodem nomine [molucro]appellari ait, quod sub mola supponatur”; fr. 11: ”latro est latero ab latere, insidiator uiae”;fr. 17: “monstrum, ut Aelius Stilo interpretatur, a monendo dictum est, uelut monestrum”;fr. 23”nuptias dictas esse [aiunt] - Aelius et Cincius [fr. 23], quia flammeo caput nubentisobuoluatur, quod antiqui obnubere uocarint”; fr. 32: ”ut Aelius scribit, puticulae quodputescebant ibi cadauera proiecta”; fr. 39: “terra dicta ab eo, ut Aelius scribit, quod teritur”;fr. 42: “sed ego quidem cum L. Aelio et M. Varrone sentio, qui triones rustico ceterauocabulo boues appellatos scribunt quasi quosdam terriones”; fr. 45: “uictimam Aelius Stiloait esse uitulum ob eius uigorem”; fr. 52: “classis a calando”; fr. 53: “dium, quod sub caeloest extra tectum, ab Ioue dicebatur et Dialis flamen et dius heroum aliquis ab Ioue genusducens” Muller (1910: 104) incluyó también dentro de este tipo de etimologías los fragmentos 1,10, 16, 20, 23, 33 y 42. Frag. 1: “manuos in carminibus saliaribus [fr. 12.M.] Aelius Stilosignificare ait bonos, ut inferi di manes pro boni dicantur a suppliciter eos uenerantibuspropter metum mortis, ut immanes quoque pro ualde <non bonis> dicatur”; fr. 10: “....intempestam Aelius dicebat cum tempus agendi est nullum”; fr. 16: “minam Aeliusuocitatam ait mammam alteram lacte deficientem, quasi minorem factam”; fr. 20: “nebulodictus est, ut ait Aelius Stilo, qui non pluris est quam nebula aut qui non facile perspici possitqualis sit, nequam nugator”; fr. 33 : “refriua faba - Aelius dubitat an ea sit, quae prolata insegetem domum referatur, an quae refrigatur quod est torreatur”. Por su parte, Cavazza (1981: 40 s.) incluye en su listado, además de los fragmentos yaenumerados a excepción del 23 y el 42, los siguientes: 60, 69, 72 y 76. Fr. 60: “MatremMatutam antiqui ob bonitatem appellabant et maturum idoneum usui et mane principiumdiei et inferi dii manes, ut suppliciter appellati bono essent, et in carmine saliari [fr. 12 M.]cerus manus intellegitur creator bonus”; fr. 69: “<sa>cramina est, <ut Aelius Stilo etClo>atius [fr. 15] dicunt, <mustum indi>tum in amphoram <Meditrinalibus sacr>ifici causa

497

Primera parte

pro <uineis et uasis et ipso uino,> quae quasi sacra <ea re fiunt; quod Li>bero fit, utprae<metium de spicis> Cereri”; fr. 72: “poetae appellarunt summa terrae quae sola teripossunt, sola terrae”; fr. 76: “tumulus est <cumulus are>nae editus secundum mare fluctibus

in <altum ele>uatus; unde similiter et manufac<tus et na>turalis propie dici potest”.

7 Adición: GRF Stil. fr. 7: "caelum" < "celato"; elisión: fr. 11: "latro (< "latero") < latere",

fr. 17: "monstrum" (< "monestrum") < "monendo", fr. 52: "classis" < "calando"; mutación:

fr. 15: "miles" < "mollitia", fr. 29: "pituita" < "petendo uitam".

8 GRF Stil. frs. 11: "latro" < "latero" y 17: "monstrum" < "monestrum".

9 Cf. Cic. Ac. 1. 9 y Brut. 205; Plin. 7. 115. 34; Vitr. 9 praef. 17; Gel. 3. 10, 4. 9, 4. 16, 19.

4; Suet. Caes. 34. 44 y Gram. 23; Apul. Apol. 42; V. Max. 8. 7. 3; Aug. C. D. 6. 2. Su nombreaparece también citado con frecuencia en Festo, Capro, Carisio, Nonio Marcelo, Prisciano

e Isidoro.

10 “Varro tamen quasi pater etymologiae Romanorum fuit: hoc ei concedamus, etiamsi id

historiae potius donum quam meritum uirtutis sit”.

11 ‘Origo uocabulorum / uerborum’Var. L. 5. 4, 6, 7, 14, 128, 166; 6. 1, 37 (dos veces), 59

(dos veces), 61, 94, 97; 7. 4, 9, 15, 26, 28, 32, 45, 47, 110; ejtumologiva 5.2;‘etymologia’ 7.109. Junto a estos términos emplea también ejtumologikhv, 5. 1, 7. 4 y 7.109, y ejvtumon, 6.

40, 51, 83; 7. 2, 45, 82 (dos veces).

12 Var. L. 5. 1: “quemadmodum uocabula essent imposita rebus in lingua Latina, sex libris

exponere institui. de his tris ante hunc feci quos Septumio misi: in quibus est de disciplina,quam uocant ejtumologikhvn: quae contra e<am> dicerentur, uolumine primo, quae pro ea,

secundo, quae de ea, tertio”.

13 Var. L. 6. 37: “primigenia dicuntur uerba ut lego, scribo, sto, sedeo et cetera, quae non sunt

ab ali<o> quo uerbo, sed suas habent radices. contra uerba declinata sunt, quae ab ali<o> quo

oriuntur, ut ab lego legis, legit, legam et sic indidem hinc permulta”.

14 Var. L. 7. 4. De esta derivación en cadena hay más ejemplos a lo largo del de lingua Latina,

por ejemplo 5. 130: “raritudo” > “rete” > “reticulum”; 6. 47: “labi” > “lubere” > “libido”;

7. 25: “curuor” > “cornua” > “cornuta”.

15 Var. L. 6. 3: “ea (referido a la naturaleza) enim dux fuit ad uocabula imponenda homini”.

16 Var. L. 5. 8 (rey ) y 9 (rey Latino, Rómulo) ; 7. 3 y 45 ( Numa Pompilio) y 10. 15 (Rómulo).

17 Var. L. 8. 21-23; 9. 34; 10. 15.

18 Var. L. 8. 21: “declinationum genera sunt duo, uoluntarium et naturale; uoluntarium est,

quo ut cuiusque tulit uoluntas declinauit. sic tres cum emerunt Ephesi singulos seruos,nonnunquam alius declinat nomen ab eo qui uendit Artemidorus, atque Artemam appellat,alius a regione quod ibi emit, ab Ion<i>a Iona, alius quod Ephesi Ephesium, sic alius ab alia

aliqua re, ut uisum est”.

Notas

498

19 Var. L. 8. 21 s. “alius ab alia aliqua re”; “a singulorum oritur uoluntate”; 10. 15 “unus quiuis

a nomine aliae <rei> imponit nomen”, 10. 53 “impositio est in nostro dominatu”.

20 Var. L. 6. 37; 8. 6; 9. 35; 10. 15, 10. 53.

21 Var. L. 9. 34, 10. 16, 10. 53 y 54.

22 ‘Declinare’ significa “derivar”, por ejemplo, en Var. L. 5. 32, 98, 104, 121, 128, 167; 8.

15 etc., y “declinar” en 8. 2, 8, 20; 10. 15, etc. ‘Declinatio’ designa la “flexión” en 6. 37;

7. 110; 8. 6, 20; 10. 77, etc; y la “derivación” en 6. 38, 55, 73; 8. 15; 10. 77, etc.

23 Var. L. 7. 4: “neque si non norim radices arboris, non posse me dicere pirum esse ex ramo,

ramum ex arbore, eam ex radicibus quas non uideo. quare qui ostendit equitatum esse abequitibus, equites ab equite, equitem ab equo neque equus unde sit dicit, tamen hic docetplura et satisfacit grato, quem imitari possimusne ipse liber erit indicio”. Varrón ya habíaindicado en 6. 39 que el etimólogo no busca el origen de las palabras: “de quibus ratio

(referido a los principia uerba) ab se non poscatur”.

24 Var. L. 6. 37: “sin nullius, tamen qui ab his reliqua orta ostenderit, satis dixerit de originibus

uerborum, cum unde nata sint, principia erunt pauca, quae inde nata sint innumerabilia”.

25 Var. L. 7. 4: “... praesertim quom dicat etymologice non omnium uerborum posse dici

causa<m>”.

26 Var. L. 5. 2: “..... priorem illam partem, ubi cur et unde sint uerba scrutantur, Graeci uocant

§tumolog¤an ”.

27 Var. L. 5. 25: “a puteis oppidum ut Puteoli, quod incircum eum locum aquae frigidae et

caldae multae, nisi a putore potius, quod putidus odoribus saepe ex sulphure et alumine”; 7.60: “diuidia ab diuidendo dicta, quod diuisio distractio est doloris”. Más ejemplos en 6. 11,

79, 106, 108; 7. 40, 85, 92, etc.

28 Var. L. 5. 110: “succidia ab suibus caedendis”; 7. 15: “anfractum est flexum, ab origine

duplici dictum, ab ambitu et frangendo”. Más ejemplos en 5. 20, 55, 77, 106, 180; 6. 16, 45,

85; 7. 53, 107, etc.

29 Var. L. 6. 4: “diei principium mane, quod tum manat dies ab oriente, nisi potius quod

bonum antiqui dicebant manum”. También en 5. 76, 84; 6. 7, 8, 9, 14, 66, 85; 7. 23, 31, 97,

101, etc.

30 Var. L. 5. 19: “omnino e<g>o magis puto a chao cho<um ca>uum et hinc caelum”; 7. 25:

“dicere apparet cornutam a cornibus; cornua a curuore dicta quod pleraque curua.”

31 Var. L. 5. 44: “merces (dicitur a merendo et aere) huic uecturae qui ratibus transibant

quadrans”.

32 Var. L. 5. 100: “ursi Lucana origo uel, unde illi, nostri ab ipsius uoce”; 5. 102: “malum,

499

Primera parte

quod Graeci Aeolis dicunt malon”; 6. 28: “idus ab eo quod Tusci itus, uel potius quod Sabiniidus dicunt”; 7. 35: “subulo dictus, quod ita dicunt tibicines Tusci: quocirca radices eius in

Etr<ur>ia, non in Latio quaerundae”.

33 Var. L. 5. 95: “a pede pecudem appellarunt, ut ab eodem pedicam et pedisequum et

pecul<i>ariae oues aliudue quid”; 6. 59: “sic ab eadem origine nouitas et nouicius etnoualis”; 6. 76: “oro ab ore et perorat et exorat et oratio et orator et osculum dictum. indidem

omen, ornamentum”.

34 Var. L. 5. 78: “mergus quod mergendo in aquam captat escam”; 5. 157: “Aequimaelium,

quod a<e>quata Maeli domus publice”.

35 Var. L. 5. 117: “uallum uel quod ea uaricare nemo posset uel quod singula ibi extrema

bacilla furcillata habent figuram litterae V”.

36 Pl. Crat. 414c; Phaed. 244bc. Varrón lo expresa claramente en L. 5. 3: “neque omnis

impositio uerborum extat, quod uetustas quasdam deleuit, nec quae extat sine mendo omnisimposita, nec quae recte est imposita, cuncta manet (multa enim uerba li<t>teris commutatissunt interpolata), neque omnis origo est nostrae linguae e uernaculis uerbis, et multa uerba

aliud nunc ostendunt, aliud ante significabant, ut hostis”.

37 Var.L. 5. 6: “quorum uerborum nouorum ac ueterum discordia omnis in consuetudine

com<m>uni, quot modis commutatio sit facta qui animaduerterit, facilius scrutari originespatietur uerborum”: reperiet enim esse commutata, ut in superioribus libris ostendi, maximepropter bis quaternas causas. litterarum enim fit demptione aut additione et propter earumtra<ie>ctionem aut commutationem, item syllabarum productione <aut correptione, denique

adiectione aut detrectione>”.

38 Var. L. 7. 1: “<saepe enim significationem aliquam prioribus temporibus impositam>

repens ruina operuit, <a>ut uerbum quod conditum est e quibus litteris oportet inde postaliqua dempta, sic obscurior fit uoluntas impos<i>toris, non reprehendendum igitur in illisqui in scrutando uerbo litteram adiciunt aut demunt, quo facilius quid sub ea uoce subsit

uideri possit”.

39 Var. L. 7. 2: “cum haec amminicula addas ad eruendum voluntatem impositoris, tamen

latent multa”.

40 A Ennio, Var. L. 5. 55; a Nevio, 5. 43 y 53; a Accio, 5. 98; a Calpurnio Pisón, 5. 149 y

165; a Junio Gracano, 5. 42 y 55; a Sulpicio Rufo, 5. 40; a Procilio 5. 148, 154 y 163.

41 Var. L. 5. 55: “ager Romanus primum diuisus in partis tris, a quo tribus appellata

Titiensium, Ramnium, Lucerum. nominatae, ut ait Ennius, Titienses ab Tatio, Ramnensesab Romulo, Luceres, ut Iunius, ab Lucumone; sed omnia haec uocabula Tusca, ut Volnius,qui tragoedias Tuscas scripsit, dicebat”; 5. 157: ”Argiletum sunt qui scripserunt ab ArgoLa<ri>saeo, quod is huc uenerit ibique sit sepultus, alii ab argilla, quod ibi id genus terrae

sit”.

Notas

500

42 Var. L. 5. 43: “Auentinum aliquot de causis dicunt. Naeuius ab auibus, quod eo se ab Tiberi

ferrent aues, alii ab rege Auentino Albano, quod <ibi> sit sepultus, alii A<d>uentinum abaduentu hominum, quod co<m>mune Latinorum ibi Dianae templum sit constitutum. ego

maxime puto, quod ab aduectu.”

43 Var. L. 5. 10: “de obliuiis relinquam: quorum partim quid ta<men> inuenerim aut opiner

scribam”.

44 Var. L. 5. 7 s.: “nunc singulorum uerborum origines expediam, quorum quattuor

explanandi gradus. infimus quo populus etiam uenit ... secundus quo grammatica escenditantiqua, quae ostendit, quemadmodum quodque poeta finxerit uerbum, quod confinxerit,quod declinarit .... tertius gradus, quo philosophia ascendens peruenit atque ea quae in

consuetudine communi essent aperire coepit”.

45 Var. L. 5. 157 “Aequimalium”, 5. 169 “dupondius”; 6. 14 “tubulustrium”, 6. 24

“Septimontium”; 7. 12 “uestispica”, etc. Este hecho es destacado por numerosos autores:Collart, 1954: 317 ss.; Traglia, 1963: 54-67; Della Corte, 1981: 118; Cavazza, 1981a: 56 nota

72 y 57 nota 74.

46 Var. L. 5. 19: “omnino e<g>o magis puto a chao cho<um cau>um et hinc caelum, quoniam,ut dixi ‘hoc circum supraque quod complexu continet terram’ cauum caelum. itaque dicitAndrom<eda> Nocti: ‘quae caua caeli Signitenentibus conficis bigis’ et Agamemno: ‘inaltisono caeli clipeo’ cauum enim clipeum; et Ennius item ad cauationem: ‘Caeli ingentesfornices’ ”. Más ejemplos en 5. 63, 68, 80; 6. 82, etc.47 Laur. LI. 10: "quartus ubi est aditus et initia regis quo si non perveniam scientiam, ad

opinionem aucupabor quod etiam in salute nostra nonnumquam fecit eum egrotamus

medicus".

48 Un ejemplo de ello es L. 7. 52: “latrones dicti ab latere, qui circum latera erant regi atquead latera habebant ferrum, quos postea a stipatione stipatores appellarunt, et qui conducebantur:ea enim merces Graece dicitur lavtron. ab eo ueteres poetae nonnunquam milites appellantlatrones. <at nunc uiarum obsessores dicuntur latrones,> quod item ut milites <sunt> cum

ferro, aut quod latent ad insidias faciendas”.

49 De los setenta y tres fragmentos que Funaioli reúne del de antiquitates rerum humanarum

et diuinarum en GRF encontramos ciento una etimologías en cuarenta y nueve de ellos frs.110, 115, 117, 119, 121, 125,128, 129, 131, 132, 138, 140 a 149, 151 a 173, 176, 177, 181a 184. Tres de los seis fragmentosque Funaioli reúne del de gente populi Romani ofrecencada uno una etimología, frs. 186, 187, 190. En los ciento veintinueve fragmentos del de uitapopuli Romani reunidos por Riposati (1939) encontramos etimologías repartidas en los

fragmentos 4, 10, 18, 28, 32, 34, 36a, 37, 56, 60, 68, 69, 70, 71, 86, 87, 89, 107 y 108a.

50 “Censor”: L. 5. 81, rer. diu. XX, uit. pop. Rom. II; “consul”: L. 5. 180, uit. pop. Rom. II.;

“curia”: L. 5. 155,uit. pop. Rom. II.

501

Primera parte

51 R. 1. 2. 14 “uilicus” y “uia”, 29. 3 “sulcus” y “porca”, 31. 1 “occare”, 31. 3 - 4 “flagellum”

y “palma”, 31. 5 “uicia”, 50. 1 “messis”; 2. 1. 7 “balare”, 1. 9 y 5. 3 “Italia”, 1. 10 “Porcius”,“Ouinius”, “Caprilius”, “Equitius”, “Taurius” y “Asinius”, 1. 11 “pecunia”, 1. 19 “cordus”,3. 7 “capra”, 4. 9 “sus”, 4. 17 “nefrendes”’, 11. 5 “subrumi”, “lactantes”, 11. 6 “sucida” y11. 12 “cilicias”. Hemos seguido la edición de Heurgon (1978) para el libro I y la de Giraud

(1985) para el II.

52 Sólo se registran tres etimologías: Men. frs. 33 “calor” y “febris” y 48 “tropaea”.

53 Festo: Paul. Fest. p. 42M, Fest. p. 274M = Paul. Fest. p. 275M, Fest. p. 332M, p. 464, p.

476; Gelio: 1. 18. 6, 2. 10. 3 s., 2. 21. 8, 3. 16. 9 s., 12. 10. 4 16. 12. 7, 16. 17. 2; Velio Longo:G. L. 7. 69. 8; Nonio Marcelo: 35. 27L, 63. 29, 66. 20, 71. 12, 76. 25, 78. 19, 79. 33, 80. 4,82. 6, 85. 13, 86. 24, 94. 2 ; Macrobio: Satur. 1. 4. 4, 11. 5;3. 2. 8; Servio: Aen. 1. 20, 52, 172y 647; 6. 224 y 273; 7. 657; 8. 52 y 332; 11 682; 12. 7; Isidoro: Orig. 4. 8. 13, 11. 5; 8. 7. 3;

11. 1. 51, 1. 97; 13. 18. 2; 14. 8. 33; 18. 16. 2, 50. 1; 20. 10. 1.

54 Gel. 4. 9. 1: “Nigidius Figulus, homo, ut ego arbitror, iuxta M. Varronem doctissimus, in

undecimo ....”

55 GRF Seru. Clod. ps. 95-98; A. Phil. ps. 136-141; Nigid. ps. 158-179; Sant. ps. 384-389;

C. Long. ps. 473- 480; Gau. Bas. ps. 486-491.

56 GRF Nigid. frs. 14 “Avarus”, 15 “locuples”, 24“autumno”, 28 “frater” y 48 “saltem”.

57 GRF Nigid. frs. fr. 14 “Iunctum et copulatum”, “copula”; 24 “compositum”.

58 GRF Nigid. frs. 14: “auarus enim inquit appellatur qui auidus aeris est sed in ea copula e

littera inquit detrita est”; fr. 24: “inuenimus in commentario Nigidiano uerbum ‘autumno’compositum ex ‘ab’ praepositione et uerbo ‘aestumo’ dictumque intercise autumno quasi

abaestumo”.

59 GRF Nigid. fr. 4: “ ‘hoc’ inquit ‘inclinamentum’ semper huiuscemodi uerborum, ut

‘uinosus’, ‘mulierosus’, ‘religiosus’ significat copiam quadam inmodicam rei, super quadicitur. quocirca ‘religiosus’ is appellabtur qui nimia et superstitiosa religione sese alligauerat,

eaque res uitio assignabatur”.

60 GRF Seru. Clod. frs. 4 “Nerio”, 6 “axitiosas” y 7 “delicuum”. El primero es el que sigue

el esquema “B quasi” y los restantes el derivativo.

61 Var. L. 7. 66, 70, 106. También los nombra Gelio en 10. 13 y 23. 19.

62 Hace derivar del griego “orchitin” GRF A. Phil. fr. 6. Deriva del latín el cognomen

“Tuditanus” fr. 8.

63 GRF Sant. frs. 8 “daliuum”, 11 “pulchrum” y 12 “querquera (febris)”.

64 GRF Sant. frs. 7 (está muy reconstruido) “porta Collina” y 10 “oscillum”.

65 De los diecisiete fragmentos nueve contienen etimologías: GRF C. Long. frs. 2 “Ianus”,

Notas

502

3 “Apolo”, 4 “Delphi”, 5 “Febus” (ambas etimologías las explica a partir del griego), 7

“Minerua”, 8 “nouensiles”, 11 “nare”, 12 “nuptias” y 14 “oscillantes”.

66 Registramos el esquema causal en GRF C. Long. frs. 3, 5, 7, 8, 11, 12 y 14. El esquema

derivativo tan sólo se registra en los fragmentos 2 y 4.

67 Es el caso de GRF Gau. Bas. fr. 7 Fun. “pedarios (senatores)”.

68 Al primer esquema corresponden GRF Gau. Bas. frs. 1 “diuinatio”, 3 “caelibes”, 6

“parcus”, 7 “pedarios (senatores)”, 10 “Fatuam”. Al segundo los fragmentos 2 “retae(arbores)” y 5 “iuglans”. Del tercero contamos con un único ejemplo, el fragmento 8

“persona”.

69 GRF Gau. Bas. fr. 6 “parcus”.

III - Etimología y gramática en los primeros siglos del Imperio (fines del siglo I a. C.

y siglos I y II d. C.

1 “Au 1er s. avant J. C., on ne trouve à Rome rien qui ressemble aux traités de grammaire

tardifs, comme celui de Donat (IV après J. C. ), qui ont immortalisé une certaine forme del´ars grammatica - c´est le titre qu´ils portent ou le nom qu´on donne. Ce que les Latins du

1er s. ont en tête quand ils parlent d´ars grammatica, c´est encore la science des textes”.

2 Prisciano llamó a la obra de Plinio Ars grammatica, Prisc.G. L. 2. 262. 18, y Artes 2. 233.

13.3 Hemos seguido la edición de Della Casa (1969).

4 Plin. fr. 5 Della Casa: “quare <Plinius> dubii sermonis II indistincto genere dici ait, sed

littera differre, ut pugnatorium per ‘i’ ‘clipeum’ dicamus, quia est ‘clipe<us a ‘clependo’, id>est celare, dictus, imaginem uero per ‘u’ a ‘cluendo’; fr. 6: “ ‘uertex’ a ‘uertendo’ dicitur,‘uortex’ a ‘uorando’ et uult Plinius ‘uerticem’ immanem uim impetus habere, ut [Aen, 1. 114]‘ingens a uertice pontus’; ‘uorticem’ uero circumationem undae esse, ut [Aen. 1. 117] ‘et

rapidus uorat aequore uortex’ “.

5 Las ediciones utilizadas para los autores incluidos en este capítulo son la de Keil (1961=

1885) y la de Cousin (1975). La primera para Niso, Anneo Cornuto, Terencio Escauro, Velio

Longo y Capro. La segunda para Quintiliano.

6 G. L. Vel. 7. 76. 6-8: “at in contimaci melius puto i seruari: uenit enim a contemnendo,

tametsi Nisus et contumacem per u putat posse dici a tumore”.

7 G. L. Ann. Corn. ap. Cassiod. 7. 149. 6-8: “quotidie sunt qui per co cotidie scribant, quibus

peccare licet desinere, si scient quotidie [inde] tractum esse a quot diebus, hoc est omnibus

diebus”. Más ejemplos en 151. 3 s. y 152. 6 s.

8 G. L. Ann. Corn. ap. Cassiod. 7.149. 19-150. 2: “malo qui putant ab eo quod est graece

malon [comparatiuo modo] descendisse et per duo l scribunt, peccant. non enim a graeco

503

Primera parte

translatum est, sed ab antiquorum consuetudine, qui primo magis uolo dixerunt, postea apluribus elisionibus hoc uerbum angustauerunt, ut mage uolo, deinde mauolo, quod

frequentissimum apud illos est: nouissimo in hoc substitit, ut malo esset”.

9 Quint. Inst. 1. 7. 6: “et ‘quotidie’ non ‘cotidie’, ut sit quot diebus; uerum haec iam etiam

inter ipsas ineptias euanuerunt”. También limita el uso de la etimología en 1. 6. 30 cuando

dice “nonnumquam etiam barbara ab emendatis conatur discernere”.

10 G. L. Scaur. 7. 12. 5 s.: ”recorrigitur uero regulis tribus, historia, originatione, quam Graeci

ejtimologivan appellant, proportione, quae graece ajnalogiva dicitur”.

11 En G. L. Scaur. 7. 21. 10-12 tenemos un ejemplo de corrección basada en la etimología:

“non mediocriter peccant etiam qui formoso n litteram assumunt. non magis enim haeclittera huic nomini necessaria est quam glorioso quod a gloria uenit: ita ut gloriosus a gloria,formosus a forma”. En 22. 1-3 se puede leer un ejemplo de justificación, gracias a laetimología, de una grafía que podría parecer incorrecta: “sed illud secuti uidentur, quodcauissa dicta sit a cauillationibus uel a cauendo, deinde per sugkophvn caussa. ita et in hoc

propter sugkophvn geminandum s putauerunt, ut originatio appareret”.

12 Errores ‘per adiectionem’: G. L. Scaur. 7. 19. 16; 20. 2-4, 5-8 y 9 s.; 21. 10-12 y 22. 1-

3; ‘per detractionem’ 24. 3-7; ‘per mutationem’ 24. 20-22 y 25. 1; ‘per adnexionem’ 26. 2-

7.

13G. L. Scaur. 7. 20. 2-4: “negat Varro etiam Gracco aspirandum, quoniam a gerendo sit

cognominatus”.

14 G. L. Scaur. 7. 20. 9 s.: “in mensoribus litteram n, quamuis recuset ratio, quia metior sine

illa dicatur, uindicat tamen consuetudo”

15 G. L. Vel. 7. 68. 17-19: “ [at] praeposuit, ut cum dicimus [hostis harena harenae] halicam

et haliculam, cum ab alendo possit alica dici et aliculam existiment dictam, quod alas nobis

iniecta contineat”. Más ejemplos en 68. 19-69. 3; 69. 4-9; 71. 1- 5 ; 77. 12-14.

16 Encontramos ejemplos del uso de la etimología en caso de ‘orthopeia’ en G. L. Vel. 7. 71.

15 s. y 71. 17-72. 2. Ejemplos de confusión entre ‘orthopeia’ y ‘orthographia’ los tenemosen 73. 2-6; 73. 6-8; 73. 9-11; 74. 10-12; 74. 13; 74. 16-20; 7. 75.10 s.; 7. 76. 7 s.; 77. 12-15;

79. 13 s.; 79. 17-18; 80. 8-10.

17 Así ocurre en G. L. Vel. 7. 76. 7 s. y en 79. 17 s. En el primer caso la segunda opinión

corresponde a Niso y en el segundo, aunque no lo indique, a A. Cornuto. Ofrece unaetimología de Varrón en 69. 4-9. Nombra a Niso también en 7. 76. 12 s. , 7. 79. 8 y 20.

Nombra a Antonio Rufo en 79. 13 s.

18 Así ocurre en G.L. Vel. 7. 68. 11-13, donde expone las dos posibles etimologías de

“clipeus” como ya hiciera Plin. fr. 5 Della Casa.

19 G. L. Vel.7. 72. 18 s.: “at in comisatore utramque consonantem simplicem ponamus: nam

Notas

504

aut a comitate uox dicta est aut a graeco para; to;n kw`mon”.

20 G. L. Vel. 7. 73. 2-5: “sic etiam delirus placet Varroni, non delerus: delirus non enim, ut

quidam existimant, a graeco tracta uox est, para; to; lhrein, sed a lira, id est sulco”.

21 G. L. Vel. 7. 74. 13.

22 G. L. Vel.7. 71. 20-23: “d enim non minus in r litteram transit, quam in c .... unde pro

audiculis ab audiendo auriculas dicimus et meridiem pro medio die loquimur”.

23 G. L. Vel.7. 69. 4-9: “item non nulli harenam cum adspiratione, siue quoniam haereat, siue

quod aquam hauriat, dicendam existimauerunt; aliis sine adspiratione uidetur enuntiandam.nos non tam propter illas causas quas supra proposuimus harenam dicimus quam propteroriginem uocis, siquidem, ut testis est Varro, a Sabinis fasena dicitur, et sicut s familiariter

in r transit, ita f in uicinam adspirationem mutatur”.

24 G. L. Vel.. 7. 69. 18: “quae inter se adfines”.

25 Emplea el término latino una sola vez, G. L. Vel. 7. 69. 7, y dos el griego, 71. 3 y 77. 5.

26 G. L. Capr. 7. 95. 16-18:”exsul cum addito s scribendum est etymologiae causa, a solo

quoniam uenit. formosus sine n scribendum est ab etymologia, quod est a forma”. Másejemplos en 95. 18; 106. 10; 107. 1 s. En el de uerbis dubiis encontramos ejemplos en 109.

6; 109. 7 s.; 109. 11; 109. 13; 109. 16; 110. 11 s.; 111. 2.

27 G. L. Vel.7. 73. 2-6; 74. 13.

28 Fest. p. 228M: “Pictor Zeuxis risu mortuus, dum ridet effuse pictam a se [anum] graun.

cur hoc loco relatum sit a Verrio, cum de significatu uerborum scribere propositum habuerit,equidem non uideo”; p. 496: “ Tatium ........ quod ad significationem uerborum non magispertinet , quam plurima alia, et praeterita iam et deinceps quae referentur”; p. 496: “talionis

mentionem ......... neque id, quid significet, indicat, puto quia notum est”

29 Fest. p. 242M: “ <poriciam> ... cum propositum habeam ex tanto librorum eius numero

intermortua iam et sepulta uerba atque ipso saepe confitente nullius usus aut auctoritatis

praeterire, et reliqua quam breuissime redigere in libros admodum paucos”.

30 Fest. p. 154M: “mend<icium dici Verrius putat a mente> eius, quam fef<ellerit fortuna,

uel quod precetur quemque> ut uitae su<ae medeatur cibo>”, p. 192: “occare, et occatoremVerrius putat dictum ab occaedendo, quod caedat grandis globos terrae”, p. 440: “spondereVerrius putat dictum, quod sponte sua, id est uoluntate, promittatur”. Mas ejemplos “solia”p. 386, “serilia” p. 460, “Turannos” p. 484, “uineae” p. 516, etc. En “matronae” p. 142,”impetum” p. 228, “praerogatiuae centuriae” p. 290, “Sacram uiam” p. 372, “sas” p. 432 y

“taminia” p. 492 indica el parecer de Verrio respecto a otras cuestiones no etimológicas.

31 Sirven de ejemplo de este proceder Paul. Fest. p. 95M “inpages”, p. 100 “inlices”, p. 104

“lacuna”, Fest. p. 164 (= Paul. Fest. 165) “nauteam”, p. 226 “petoritum”, Paul. Fest. p. 441

“squalidum”, etc.

505

Primera parte

32 Así ocurre, por ejemplo, con Paul. Fest. p. 2M “augur”, p. 38 “Camenae (musae)”, p.

70 “exuuiae”, p. 102 “lectus”, p. 187 “nouendiles (feriae)”, p. 241 “puteolos, etc.

33 Cita al autor de la etimología en Fest. p. 166M “nare”, p. 174 “nuptiae”, p. 192 “occare”,

p. 212 “oscilum” y “oscillante”, p. 226 “petauristas”, p. 402 “Subura”, p. 476 “Oppius”, p.484 “Turanni”, p 486 “Tuscos”, etc. Ejemplos del uso del indefinido son p. 166 “naccae”,

p. 188 “odefacit”, p. 392 ”suci”, p. 416 “stagnum”, etc.

34 GRF Ver. Fl. frs. 27 “amoena”, 28 “Angeronia” y 29 “iuniperum”.

35 GRF Ver. Fl. fr. 24 “festinare”.

36 GRF Ver. Fl. frs. 8 “manibia” y 10 “polenta”.

37 Fest. p. 222M: “ Orcum quem dicimus, ait Verrius ab antiquis dictum Ur[a]gum, quod et

u litterae sonum per o efferebant et per c litterae formam nihilominus g usurpabant”.

38 Gel. 16. 12. 1: “Cloatius Verus in libris, quos inscripsit uerborum a Graeci tractorum, non

pauca hercle dicit curiose et sagaciter conquisita, neque non tamen quaedam futtilia et

friuola”.

39 GRFC Iul. Mod.frs. 6, 7, 8, 9 y 10.

40 Expresa sus dudas, por ejemplo, en el lema “pictor Zeuxis”, en Fest. p. 228M, o en el de

“satis”, p. 476. Señala el carácter anticuado de un término en el desarrollo del lema

“poriciam”, p. 242.

41 Sobre el carácter lexicográfico o glosográfico de esta obra y de su predecesora, la de Verrio

Flaco, remitimos al artículo de C. Codoñer (1986) “Antecedentes del diccionario. Libro X

de Etymologiae” en Antigüedad y cristianismo III, Murcia, 358-361.

42 Fest. p. 242 s.M: “ poriciam .... cuius opinionem, neque in hoc, neque in aliis compluribusrefutare minime necesse est, cum propositum habeam ex tanto librorum eius numerointermortua iam et sepulta uerba atque ipso saepe confitente nullius usus aut auctoritatispraeterire, et reliqua quam breuissime redigere in libros admodum paucos. ea autem, dequibus dissentio, et aperte et breuiter, ut sciero, scribta in [h]is libris meis inuenientur, <qui>

inscribuntur ‘priscorum uerborum cum exemplis’ “.

43 Fest. p. 222M: “oppidum originem optime refert Cicero lib. I de gloria (8), eamque

appellationem usurpation[e]m appellatam esse existimat, quod opem darent”; p. 378:“scurrae uocabulum Verrius ineptissime aut ex Graeco tractum ait, quod est skurqavzein, auta sequendo, cui magis adsentitur”. También es negativa su consideración de la etimologíaque Verrio propone para “solida sella”. Sin embargo, el estado fragmentario del texto impidesaber qué decían uno y otro autores acerca de dicho lema. No obstante, sí se puede leerclaramente que Festo consideraba absurdo lo propuesto por Verrio, “absurde, ut mihi

uidetur” p. 472.

44 Fest. p. 260M: “dictus est forsitan a pendendo”.

Notas

506

45 Fest. p. 222M : “Orcum quem dicimus, ait Verrius ab antiquis dictum Ur[a]gum, quod et

u litterae sonum per o efferebant et per c litterae formam nihilominus g usurpabant. sed nihil

affert exemplorum, ut ita esse credamus: nisi quod is deus nos maxime urgeat”

46 Fest. p. 386M: “solia .... quae , ut ait Verrius, omnia ducta sunt <a> solo....... quae a

s[c]e[n]dendo potius dicta uidentur, quam a solo”.

47 Fest. p. 192M: “occare et occatorem Verrius putat dictum ab occaedendo, quod caedat

grandis globos terrae: cum Cicero (de senect. 51) uenustissime dicat dicat ab occaecando

fruges satas”.

48 Son de origen griego Paul. Fest. p. 5M “astu”, p. 30 “blatterare”, p. 44 “cutis”, p. 46

“creui”, p. 95 “inchoare” y p. 155 “mater Matuta”. De origen sabino es p. 77 “famuli” y

de origen latino Fest. p. 202 “Opima spolia” y p. 222 “oppidum”.

49 Sirven de ejemplos Paul. Fest. p. 6M “alterum”, p. 30 “benignus”, p. 93 “Iouiste”, p. 163

“nepos”, etc.

50 Paul. Fest. p. 35M “coclacae”, p . 44 “culliola”, p. 246 “palmulae”, Fest. p. 406 “sutelae”,

etc.

51 Paul. Fest. p. 6M “aegrum”, p. 27 “bocas”. Mas ejemplos p. 27 “bombitazio”, “barrire”

y “balare”, p. 33 “coturnix”, p. 213 “ouantes”, etc.

52 Los ejemplos de antífrasis son más escasos que los de los restantes tropos estoicos.

Figuran, entre otros, Paul. Fest. p. 10M “aridus”, p. 22 “auidus” y p. 109 “militem”.

53 Encontramos más ejemplos en Gel. 4. 4. 2, 7. 12. 2, 11. 17. 4, 13. 10. 3, 20. 1. 28, etc.

54 Gel. 16. 6. 1-12: “redeuntes Graecia Brundisium navem advertimus. ibi quispiam lingua

Latinae litterator Roma a Brundisinis accersitus experiendum sese vulgo dabat. imus ad eumnos quoque oblectamini gratia; erat enim fessus atque languens animus de aestu maris.legebat barbare insciteque Vergilii septimum, in quo libro hic versus est:

centum lanigeras mactabat rite bidentis,et iubebat rogare se, si quis quid omnium rerum vellet discere. tum ego indocti hominisconfidentiam demiratus: ‘docesne’ inquam ‘nos, magister, cur bidentes dicantur?’ ‘ “bidentes”‘ inquit ‘oves appellatae, idcircoque “anigeras” dixit, ut oves planius demonstraret’.‘posthac’ inquam ‘videbimus, an oves solae, ut tu ais, bidentes dicantur et an Pomponius,atellanarum poeta, in Gallis transalpinis erraverit, cum hoc scripsit:

Mars, tibi voveo facturum, si umquam redierit, bidenti verre

sed nunc ego a te rogavi, ecquam scias esse huiusce vocabuli rationem’. atque ille nihilcunctatus, sed nimium quantum audacter “oves” ‘ inquit ‘ “bidentes” dictae, quod duostantum dentes habeant’. ‘ubi terrarum, quaeso te’ inquam ‘duos solos per naturam denteshabere ovem vidisti? ostentum enim est et piaculis factis procurandum’. tum ille permotusmihi et inritatus ‘quaere’ inquit ‘ea potius, quae ex grammatico quaerenda sunt; nam de

507

Primera parte

ovium dentibus opiliones percontatur”.

55 Gel. 2. 21. 6 ss.: “ ‘uulgus’ inquit ‘grammaticorum “septentriones” a solo numero stellarum

dictum putat. “triones” enim per sese nihil significare aiunt, sed uocabuli esse supplementum;sicut in eo, quod “quinquatrus” dicamus, quinque ab Idibus dierum numerus sit, “atrus”nihil. sed ego quidem cum L. Aelio et M. Varrone sentio, qui ‘triones’ rustico uocabulo bouesappellatos scribunt quasi quosdam “terriones”, hoc est arandae colendaeque terrae idoneositaque hoc sidus, quod a figura posituraque ipsa, quia simile plaustri uidetur, antiquiGraecorum aJvmaxan dixerunt, nostri quoque ueteres a bubus iunctis “septentriones”appellarunt, id est septem stellas, ex quibus quasi iuncti triones figurantur. praeter hanc’inquit ‘opinionem id quoque Varro addit dubitare sese, an propterea magis hae septem stellae“triones” appellatae sint, quia ita sunt sitae, ut ternae stellae proximae quaeque inter sese

faciant “trigona”, id est triquetras figuras’ ”.

56 Gel. 1. 23. 13 “Praetextatus”; 2. 10. 3 s. “fauisae; 2. 20. 5 “roboraria”; 3. 16. 10 “Nona”,

“Decima” y "Parca"; 4. 3 “paelex”; 5. 6. 8-21 ”corona obsidionalis”, “corona ciuica”,“corona muralis”, “corona castrensis” y “corona naualis; 5. 12 “Diouis” y “Vediouis”; 9. 11.

1 y 8 “Coruinus”; 9. 13. 2 s. y 19 “Torquatus”; 16. 16. 1 “Agrippa”.

57 En 2. 22. 2-10 con ocasión de la lectura de un poema en su casa durante una cena, Favorino

explica las etimologías de los vientos “iapyx”, “eurus”, “boreas” y “euronotus”. En 5. 12,a proposito de una antigua plegaria ofrece las etimologías de los teónimos “Diouis” y“Vediouis”. El comentario del edicto de un antiguo pretor le lleva a exponer la etimologíade “reta”, 11. 17. 4. En 2. 20, al comentar un discurso de Escipión, ofrece la etimología de“roboria”. En 20. 1. 28 el jurista Sexto Cecilio discute con Favorino el sentido de un pasajede la ley de las XII tablas. En su explicación el jurista recurre a la etimología de uno de los

términos de dicha ley, “iumentum”, etc.

58 En 6. 7. 13 expone la crítica que Higino le hace a Virgilio acerca del uso del término

“praepetes”.

59 En 2. 6, para defender el uso correcto que hace Virgilio de los términos “uexasse” y

“squalans” ante las críticas de algunos comentaristas de su mal uso, Gelio no duda en recurrira su etimología. En 10. 26. 4 Asinio Polión critica a Salustio por utilizar de forma inapropiadael término “trangressus” aplicado a los navegantes. Para justificar su crítica recurreprecisamente a la etimología del término en cuestión. En 17. 10. 18 s. Favorino critica el maluso que Virgilio hace de “candens” en la descripción del monte Etna recurriendo para ello

a su etimología.

60 En 18. 6. 8 se sirve de la etimología para distinguir entre “matrona” y “mater familiae”.

61 En ocasiones Gelio no parece objetar el origen griego de algunos términos. Así hace en

16. 12. 2 s. con “errare” o “alucinari”. Otras veces lo critica. Es el caso de “fur”, 1. 18 4-6,

o de “faenerator”, 16. 12. 5.

62 En 5.7 elogia la etimología de “persona” conocida gracias a la lectura de obras

lexicográficas.

Notas

508

63 Son producto de la lectura de obras históricas o de carácter anticuario etimologías como

2. 10. 4 “fauisa”, 1. 23. 13 “Praetextatus”, 9. 11. 1 y 8 “Coruinus”, 9. 13. 2 s. y 19“Torquatus”, 11. 1. 1 “Italia”, 16. 17. 1 “Vaticanus” o los nombres de los diferentes tipos de

coronas expuestos en 5. 6 .

64 Son tema de conversación con algunos gramáticos las etimologías de 6. 17 “obnoxius”,

15. 30 “petorritum” y 16. 6 “bidentes” y con un erudito la de 2. 21 “septentriones”.

65 De Elio Estilón: 1. 18. 2 “lepus”, 2. 21. 9 “triones”; de Varrón: 1. 18. 2 “lepus”, 1. 18.

3 s. “fur” , 2. 21. 9 “triones”, 3. 16. 10 “Nona” y “Parca”, 6. 11 “nequam”, 6. 12 “faenerator”,11. 1. 1 “Italia”, 11. 1. 5 “multa”, 16. 16. 4 “Postuerta” y “Prorsa”, 16. 17. 1 “Vaticanum”;de Nigidio Fígulo: 9. 12. 6 “infestum”, 10. 5. 1 “auarus”, 12. 14. 3 “saltem”, 13. 10. 4 “frater”,15. 3. 4 s.“autumnus”; deValerio Sorano: 2. 10. 3 s.“fauisa”; de Cicerón 15. 3. 1 s. “aufugio”y “aufero”; de Tirón 12. 3. 3 ”lictor”, 13. 9. 4 s.“sucula”; de Gavio Baso: 2. 4. 3 “diuinatio”,3. 18. 3 s. “pedarii senatores”, 3. 19. 2 “parcus”, 5. 7. 1 “persona”, 11. 17. 4 “rete”; de AurelioOpilio: 1. 12. 17 “indutiae”; de Verrio Flaco: 16. 14. 4 “festinare”, de Cloacio Vero: 16. 12.2 s. “errare” y “alucinari”, 16. 12. 5 “faenerator”; de Antisitio Labeón: 13. 10. 3 “soror”;de Ateyo Capitón: 20. 2. 3 “siticines”; de Masurio Sabino: 4. 9. 8 “caerimoniae” y“religiosus”; de Trebacio: 7. 12 5 s. “sacellum”; de Servio Claudio 13. 23. 19 “Nerio”; deSulpicio Apolinar: 4. 4. 2 “sposalia”, “sponsa” y “sponsus”, 7. 12. 1 “testamentum”, 16. 5.

6 “uescum” ; de Frontón: 19. 8. 11 “quadriga” y de Sexto Cecilio 20. 1. 28 “iumentum”.

66 Omite el nombre, por ejemplo, en 2. 4. 6 “diuinatio”, 2. 20. 5 “roboria”, 11. 1. 5 “multa”,

12. 14. 6 “saltem”, 16. 6. 13 “bidentes” y 18. 6. 8 “matrona”. A Favorino corresponden, entre

otras, 2. 22. 7-10 “eurus”, bovreaß y eujrovton, 3. 19. 3-5 “parcus” y 4. 1. 17 “penus”.

67 Gel. 1. 18. 4 s.:“sed in posteriore eiusdem libri parte ‘furem’ dicit ex eo dictum, quod

ueteres Romani ‘furuum atrum appellauerint et fures per noctem, quae atra sit, faciliusfurentur. nonne sic uidetur Varro de fure, tamquam L. Aelius de lepore? nam quod a Graecisnunc klevpthß dicitur, antiquiore Graeca lingua fwvr dictum est. hinc per adfinitatem

litterarum, qui fwvr Graece, est Latine ‘fur’ ”.

68 Gel. 10. 5. 1-3: “ ‘auarus’ non simplex uocabulum, sed iunctum copulatumque esse P.

Nigidius dicit in commentariorum undetricesimo .... nam de ‘auaro’ ambigitur: cur enim non

uideri possit ab uno solum uerbo inclinatum, quod est ‘aueo’? ”.

69 Gel. 7. 12. 1-4: ”Seruius Sulpicius iureconsultus, uir aetatis suae doctissimus, in libro de

sacris detestandis secundo qua ratione adductus ‘testamentum’ uerbum esse duplexscripserit, non reperio; nam compositum esse dixit a mentis contestatione. quid igitur‘calciamentum’, quid ‘paludamentum’, quid ‘pauimentum’, quid ‘uestimentum’, quid alia

mille per huiuscemodi formam producta, etiamne ista omnia composita dicemus?”.

70 Gel. 7. 12. 5 s.: “ ‘sacellum’ ex duobus uerbis arbitror compositum ‘sacri’ et ‘cellae’, quasi

‘sacra cella’. hoc quidem scripsit Trebatius; sed quis ignorat ‘sacellum’ et simplex uerbum

esse et non ex ‘sacro’ et ‘cella’ copulatum, sed ex ‘sacro’ deminutum”.

509

Primera parte

71 Gel. 12. 3. 3: “ et nos cum illo (Valgio Rufo) sentimus; sed Tiro Tullius, M. Ciceronis

libertus, ‘lictorem’ uel a ‘limo’ uel a ‘licio’ dictum scripsit... si quis autem est, qui proptereaputat probabilius esse, quod Tiro dixit, quoniam prima syllaba in ‘lictore’, sicuti in ‘licio’,producta est in eo uerbo, quod et ‘ligo’, correpta est, nihil ad rem istuc pertinet. nam sicuta ‘ligando’ ‘lictor’ et a ‘legendo’ ‘lector’ et a ‘uiendo’ ‘uitor’ et ‘tuendo’ ‘tutor’ et ‘struendo’

‘structor’ productis, quae corripiebantur, uocalibus dicta sunt”.

72 Gel. 16. 12. 1-5: “Cloatius Verus in libris, quos inscripsit uerborum a Graecis tractorum,

non pauca hercle dicit curiose et sagaciter conquisita, neque non tamen quaedam futtilia etfriuola. ‘errare’ inquit ‘dictum est ajpo; tou ejvrrein.... item alucinari factum scripsit ex eo,quod dicitur Graece ajluvein, unde ‘elucum’ quoque esse dictum putat .....sed in libro quarto‘faenerator’ inquit ‘appellatus est quasi faineravtwr ajpo; tou` faivnesqai ejpi; to;crhstovteron......siue hoc autem ipse Cloatius siue nescio quis alius nebulo effutiuit, nihil

potest dici insulsius”.

73 Gel. 16. 14. 3: “Verrius Flaccus rationem dicere uolens differentiae huius ‘ ‘festinat’ ’

inquit ’a fando dicitur, quoniam isti ignaviores, qui nihil perficere possunt, plus verborumquam operae habent’. sed id nimis coactum atque absurdum uidetur, neque tanti momentiesse potest prima in utroque uerbo littera, ut propter eam unam tam diuersa uerba ‘festinare’et ‘fari’ eadem uideri debeant. commodius autem propiusque uisum est ‘festinare’ esse quasi

‘fessum esse’ ”.

74 Gel. 1. 18, 5. 8. En tres ocasiones emplea el término ejvtumon 13. 10 (además de en el título,

también aparece en el desarrollo del capítulo), 16. 14 y 18. 4. 11.

75 Gel. 19. 13. 3. Conoce también el adjetivo derivado ‘etymologicus’ que utiliza igualmente

con el término ‘ratio’ en 1. 18. 1.

76 Gel. 2. 16. 3, 3. 19 (epígrafe).

77 La determinación aparece en todas las ocasiones en las que ambos términos se utilizan

coordinados, 2. 21 (epígrafe) y 6. 17. 1 ‘origo et ratio uocabuli’, 9. 12. 6 ‘origo et ratio uerbi’y 13. 10. 1 ‘uocum origines rationesque’, y en casi todas en las que se emplean por separado,1. 18. 3, 1. 25 (epígrafe), 2. 22. 25 ‘ratio uocabulorum’, 2. 22. 2, 3. 18. 3, 16. 5 16. 10. 9, 16.13 (epígrafe), 16. 17 (epígrafe) ‘ratio uocabuli’, 4. 6. 7 ‘ratio uerbi’, 5. 12. 3, 16. 17. 2‘nominum ratio’, 10. 11(epígrafe) ‘uocis ratio’, 1. 25. 18 ‘origo uerbi’, 3. 19. 3, 11. 1(epígrafe) ‘origo uocabuli’, 5. 7 (epígrafe) y 6. 17 (epígrafe), 12. 14. 1, 18. 4. 5 y 11 ‘origo

uocis’.

78 Gel. 16. 5.

79 Gel. 1. 25. 14-16 “indutiae” (quasi per quendam coitum et copulam nomen); 2. 21. 7 - 8

“septentriones” (uocabuli supplementum); 4. 6. 5 “succidaneae” (‘ae’ littera per moremcompositi uocabuli in <‘i’> litteram mutata); 5. 12. 4 “Iuppiter” (uocabulo iuncto), 5. 12 9

“Vediouis” (‘ue’ particula); 16. 5. 4 “uesca” (‘u’ particula et ‘esca’ copulatum est).

80 Gel. 3. 18. 3 s. “pedari (senatores)”, “curules (senatores)”; 16. 6. 8 “bidennes”.

Notas

510

IV - Etimología y gramática en la Antigüedad tardía (siglos IV al VI)

1 G. L. Diom. 1. 426. 32-427. 2:”grammaticae initia ab elementis surgunt, elementa

figurantur in litteras, litterae in syllabas coguntur, syllabis conprehenditur dictio, dictionescoguntur in partes orationis, partibus orationis consummatur oratio, oratione uirtus ornatur,uirtus ad euitanda uitia exercetur”. Se repite la idea con otra formulación en Dositeo, Dosith.

7. 377. 1-4.

2 G. L. Serg. 7. 537. 2-538. 1: “ars grammatica ...... haec his rebus continetur, litteris, syllabis,

accentibus, pedibus, VIII partibus orationis, anomalis, uitiis, figuris, clausulis, metris,

etymologia, orthographia, expositione historicorum et poetarum”.

3 G. L. Diom. 1. 300. 20 s., tras no una sino tres definiciones del término “oratio”, se indica

su etimología. Lo mismo ocurre con “casus” 301. 32 - 33, “nomen” 320. 25-27, “uerbum”334. 5-6 y ”littera” 421. 26-28; M. Vict. (Max. Vict.) “ars” 6. 188. 13, “casus” 189. 17 s.;

“oratio” 192. 1 s. y “syllaba” 196. 20.

4 G. L. Don. 4. 365. 10 “praepositio”, 362. 15-16 y 385. 11-12 “aduerbium” y 391. 26 -

27 “interiectio". Para definir el participio recurre no a una oración de relativo sino a una

construcción participial, 363. 13.

5 Char. p. 200. 9 B; G L. Diom. 1. 329. 2, Dosith. 7. 413. 6.

6 G. L. Seru. 4. 405. 12-14, Serg. 4. 487. 33-36,Cled. 5. 10. 7-13, Pomp. 5. 96-99.

7 G. L. Diom. 1. 8. 7 s.: “quae propterea liquidae dictae sunt, quod minus aridi habeant et

in pronuntiatione liquescant”, 1. 334. 5-6: “uerbum autem dictum est ab eo quod uerberatolingua intra palatum aere omnis oratio promatur”; Prob. 5. 545. 38: ”participia dicta sunt,

quod partem capiant nominis partemque uerbi”.

8 G. L. Prisc. 2. 551. 9-18: “unde rationabiliter hoc nomen est ei a grammaticis inditum per

confirmationem duarum partium orationis principalium. nec solum participium non abaliqua propria ui, sed ab affinitate nominis et uerbi nominatum est, sed aliae quoque quinquepartes orationis non a sua ui, sed ab adiunctione, quam habent ad nomen uel uerbum,uocabulum acceperunt: ‘pronomen’ enim dicitur, quod pro nomine ponitur, et ‘aduerbium’,quod uerbo adiungitur, et ‘praepositio’, quae tam nomini quam uerbo praeponitur, et

‘coniunctio’, quae coniungit ea, et ‘interiectio’, quae his interiacet”.

9 Los términos por cuya etimología pregunta Mario Victorino (Maximo Victorino) son

“casus”, “littera”, “oratio” y “syllaba”. Salvo en el caso de “littera”, la pregunta se hace con“unde”. La respuesta es variada: quia (“casus”), quasi (“oratio”), ajpov (“syllaba”). El uso deajpov sería el equivalente a las preposiciones latinas “ab” y “ex”. Se recurre a esa preposición

en la mayoría de las ocasiones en las que el término inductor es griego.

10 G. L. Don. 4. 357. 2 y 379. 23-24 “pronomen”, 362. 15 - 16 y 385. 11 - 12 “aduerbium”,

363. 13 “participum”, 365. 10 y 389. 19-20 “praepositio” y 391. 26 - 27 “interiectio”.

511

Primera parte

11 G. L. Don. 4. 387. 18 - 19.

12 Así ocurre, por ejemplo, con las etimologías de "littera": G. L. Diom. 1. 421. 26-28,

M.Vict. 3. 1 s. Mar.; “accentus”: Diom. 1. 431. 1-3; “syllaba”: M. Vict. (Max. Vict.) 6. 34.

28 - 35. 2 y 196; “oratio”: Diom. 1. 300. 20-21; “soloecismus”: Diom. 1. 453. 24-28.

13 “Accentus”: G. L. Diom. 1. 431. 1-3; Seru. 4. 426. 7-9; “soloecismus”: Sacerd. 6. 449

Diom. 1. 453. 24-28, Seru. 4. 445. 36 s.; “syllaba”: M. Vict. (Max. Vict.) 6. 196, Seru. 4.423. 11 s. En el comentario de Servio encontramos también la etimología de “genus”, Seru.

4. 407. 39, que acuñara tiempo atrás Varrón, Var. ap. Serg. 4. 492. 7.

14 “Littera”: G. L. Diom. 1. 421. 26-28, Seru. 4. 421. 2-4; “nomen”: Diom. 1. 300. 20-21,

Seru. 4. 405. 12; ”optatiuus”: Diom. 1. 340, Seru. 4. 411. 31; “uerbum”: Diom. 1. 334. 5 s.,

Seru. 4. 405. 14 s.

15 G. L. Seru. 4. 406. 6 s. (= 418. 32, 441. 35): “praepositio dicitur, quoniam in loquendo

praeponitur”, cf. Char. p. 298. 2 s. B; G. L. M. Vict. (Max. Vict.) 6. 203. 16, Don. 4. 635.10.Lo mismo ocurre con el término ‘coniunctio’ que Servio reformula 4. 406. 5: “quia coniungit

elocutiones”.

16 G. L. Seru. 4. 411. 29 s. “indicatiuus”, 411. 31 s. “optatiuus", 411. 32-36 “coniunctiuus”,

411. 37 s. “infinitiuus”.

17 G. L. Seru. 4. 418. 6 “copulatiua”, 418. 11 s. “disunctiua”, 418. 14 s. “expletiua”, 421.

9 “consonans”, 421. 10 s. “semiuocalis”.

18 Sirven como ejemplos de etimologías que Servio toma de autores anteriores: “littera”: G.

L. Serg. 4. 518, Cled. 5. 26. 26 s., Pomp. 5. 98, 15-17 y 19 s.; “nomen”: Serg. 4. 488. 3 y553. 23, Cled. 5. 10. 7 s., Pomp. 5. 96. 22 s.; “uerbum”: Serg. 4. 488. 22, Cled. 5. 10. 9 s.y 53. 29 s., Pomp. 5. 97. 6 s. y 212. 6. Son ejemplos de etimologías de formulación renovada:“conunctio”: Serg. 4. 489. 5 y 515. 36, Pomp. 5. 97. 29 y 246. 17 y “praepositio”: Serg. 4.489. 8 y 517. 2, Pomp. 5. 406. 6 s., 418. 32 y 441. 35 . Como ejemplos de etimologías queregistramos en Servio por primera vez figuran: “copulatiuae”: Cled. 5. 24. 14 s., Pomp. 5.265. 20; “disiunctiuae”: Cled. 5. 24. 9 s. y 13 s., Pomp. 5. 266. 5 ss.; “expletiuae”: Serg. 4.516. 13, Cled. 5. 24. 17 s., Pomp. 5. 266. 10; “indicatiuus”: Cled. 5. 54. 6 s., Pomp. 5. 214.

6 s.; “semiuocalis": Serg. 4. 476. 31, Cled. 5. 27. 2, Pomp. 5. 101. 4.

19 “Casus”: G. L. Diom. 1. 301. 32 s., Serg. 4. 534. 23, Pomp. 5. 170. 27 y 182.1 y “oratio”:

Diom. 1. 300. 20 s., Serg. 4. 487. 23, Pomp. 5. 96. 19;. Pertenece también a un autor anterior,aunque no sabemos a quién, la etimología de “deponens” registrada en Pomp. 5. 228. 19 s.

de la que el propio artígrafo indica que se encuentra “in artibus istis uulgaribus”.

20 G. L. Pomp. 5. 171. 8 “nominatiuus”; 171. 9 y 182. 24 “genetiuus”; 171. 10 “datiuus";

171. 10 s. “accusatiuus”; 171. 11 s. “uocatiuus”; 219. 14 s. “meditatiua”.

21 “Littera” G. L. Prisc. 2. 6. 12 ss., “nomen” 2. 57. 3s., “casus” 2. 184. 2 s. y 172. 7 s.

Notas

512

22 G. L. Prisc. 2. 6. 5 s.: ” ‘uox’ autem dicta est uel a uocando, ut ‘dux’ a ducendo, uel ajpo;

tou bow, ut quibusdam placet”; 2. 412. 16-18 “supinum”: “supina uero nominantur, quia a

passiuis participiis, quae quidam supina nominauerunt, nascuntur”.

23 G. L. Prisc. 3. 465. 37 s. “coniunctio”, 468. 21 s. “praepositio”, 473. 3 s., 486. 27 s. y

512. 25 s. “participium”, 474. 25-27, 479. 17 s., 484. 19 s., 505. 14-16 y 512. 4 s.

“aduerbium” y 491. 6 s. “pronomen".

24 El término inductor es griego para los términos “ars”: G. L. Diom. 1. 412. 7, Prob. 4. 47.

17, Seru. 4. 405. 2 y Pomp. 5. 95. 5, “grammatica”: Mar. Vict. (Max. Vict. ) 6. 188.1 Serg.4. 486. 16, Aud. 7. 3321. 7, “uox”: Prisc. 2. 6. 5 ( segunda etimología), “syllaba”: Char. 8.10B,G. L. Diom. 1. 427. 7 s., Mar. Vict. (Max. Vict). 6. 35. 2, 196. 20, Seru. 4. 423. 11,Serg. 4. 478. 10, Cled. 5. 28. 23, “oratio”: Diom. 1. 300. 20, “nomen”: Diom. 1. 320. 25,Prisc. 2. 57. 1 s..Es latino en “uox”: Prisc. 2. 6. 4 (primera etimología), “littera”: Diom. 1.421. 27, Prisc. 2. 6. 12 s., 3. 108. 13, “accentus”: Diom. 1. 431. 1 Aud. 7. 357. 15, “positura”:Cledo. 5. 34. 2, ”casus”: Diom. 1. 301. 32, Prob. 4. 74. 19, Mar. Vict. (Max. Vict)6. 189. 17,

Seru. 4. 433. 14, Cled. 5. 11. 25 y 44. 6, Prisc. 2. 272 y “genera”: Serg. 4. 492. 37.

25 G. L. Diom. 1. 334. 5 s.: “uerbum autem dictum est ab eo quod uerberato lingua intra

palatum aere omnis oratio promatur”; Seru. 4. 405. 14 s.: “uerbum dictum est eo, quoduerberato aere motu linguae haec pars orationis inuenta sit”; Serg. 4. 488. 22: “uerbumdicitur ab eo, quod aerem uerberat uox”; Pomp. 5. 97. 6 s.: “dictum haec ratione, quoduerberato aëre motu linguae fit sonus”. Cledonio y Prisciano modifican la etimología, Cled.5. 53. 29 s.: “uerbum dictum a uerberato aëre, quod motu fit linguae, sed et aliae partes sicfiunt”, Prisc. 2. 369. 5 s.: “uerbum autem quamuis a uerberatu aeris dicatur”. En Cledonioencontramos también la etimología causal, 5. 10. 9 s.: “verbum, quod verberet os motus

linguae reductus”.

26 G. L. Diom. 1. 431. 1-3 “accentus”; Cled. 5. 53. 29 s. “uerbum".

27 G. L. Seru. 4. 445. 36- 446. 1 s.: “soloecismus dictus est uel ex Graeca etymologia, quasi

swvou lovgou aijkismovß, id est sani sermonis uitium, aut certe ideo, quod Soloivkoi uenientes

Athenas et male loquentes nomen ex se uitio dederunt”.

28 G. L. Pomp. 5. 95. 5-8: “quaeritur enim etymologia ipsius artis. multi dicunt artem dictam

esse ajpo; th`ß ajrethß, id est a uirtute et scientia unius cuiusque rei. alii refutauerunt istam

definitionem et dixerunt artem dictam esse, quod artis praeceptis cuncta concludat”.

29 G. L. Pomp. 5. 288. 33 s.

30 G. L. Diom. 1. 320. 25-27: ”..... uel a Graeca origine para; to; ojvnoma”.

31 G. L. Serg. 4. 478. 10. Los demás artígrafos que ofrecen esta misma etimología o bien

señalan que procede del griego mediante los sintagmas “a Graecis”, Char p. 8. 1 s. B, “exGraeco (uocabulo)” G. L. Seru. 4. 423. 11, o bien ofrecen la etimología griega directamente,

ajpo;.., Cled. 5. 28. 23.

32 G. L. Diom. 1. 320. 25-27: “nomen autem dicitur, quod unam quamque rem monstret ac

513

Primera parte

notet quasi notamen media syllaba per syncopen subtracta, uel a Graeca origine para; to;

ojvnoma”.

33 G. L. Prisc. 2. 57. 1: “dicitur autem nomen uel a Graeco, quod est novma et adiecta o ojvnoma”.

34 “Accentus”: “accentus quasi adcantus”G. L. Seru. 5. 40. 10. “Littera”: “littera dicta est

quasi legitera” Diom. 1. 421. 26-28, M. Vict. 3. 1 s. Mar., Seru. 4. 421. 2-4, Serg. 4. 475.5, Cled. 5. 26. 26 s., Pomp. 5. 98. 15-17, Prisc. 2. 6. 12-14. “Nomen”: “nomen dicitur quasinotamen” Diom. 1. 320. 25-27, Serg. 4. 488. 3 y 553. 23, Cled. 5. 10. 7 s., Prisc. 2. 57. 3s. “Particapium”: “dictum est participium quasi particapium eo, quod partem nominis capiat

partemque uerbi” Serg. 4. 513. 9, Pomp. 5. 256. 10 s.

35 G. L. Phoc. 5. 419. 16 s.

36 G. L. Phoc. 5. 430. 24 s.

37 G. L. Euth. 5. 449. 15-24: “ perfectae autem formae uerba, ........ tres enim uocales ante o

uel or uerbi finales reperiuntur, e i u, quia nec a penitus nec o ante o inuenitur, nisi in uerboreboo, quod factum est a bow graeco uerbo .......et inchoo inchoas, quod a covw graeco

uidetur traductum”.

38 G. L. Prisc. 3. 444. 26-30 y 445. 1-7.

39 La etimología sirve para optar, en caso de duda, por una determinada ortografía, por

ejemplo, en el caso de “Parilia” frente a “Palilia”, Char p. 73. 6-8 B: “Palilia dicuntur Palesenim dea pastoralis est, cuius dies festus Palilia; nisi quod quidam a partu Iliae Parilia diceremaluerunt” o “tus” frente a “thus” p. 95. 18 s.: “tus a tundendo sine adspiratione dicitur,quamuis Iulius Modestus ajpo; tou quvein tractum dicat”. Encontramos más ejemplos de suuso en la ortografía “mensa” / “mesa” 73. 1 s., “adsiduus” / “assiduus” p 95. 11-17, “”harena”/ “arena” p. 131. 24, “lingula” / “ligula” p. 132. 14, “scida” / “schida” p. 134. 9,“nomenclator” / “nomenculator” p. 136. 4, “pecunia” / “pequunia” p. 137. 31. Con ayuda dela etimología justifica la cantidad de la a del término “calumnia”, p. 72. 30. Le sirve tambiénpara distinguir “podagrosus” de “podagricus”, p. 22-25: “podagrosus a podagra bene dicitur,sed et podagricus a pedum aegritudine”. Más ejemplos “uertex” / “uortex” p. 111. 5,“polenta” / “pulenta” 123. 13, “manibia” / “manubia” p. 124. 12, “erumna” / “aerumna” p.

125. 3, “suoueturilia” / “soliturilia” p. 139. 5.

40 Char. p 109. 20-25 B: “quaeritur quare nux nucis faciat et coniux coniugis, cum omnia

nomina in ux terminata genetiuum per cis faciant..... excipitur hoc solum, quod genetiuumper gis facit, coniux coniugis, et idcirco facit, quia ex uerbo deducitur, id est a iungendo”.Para los nombres que acaban en -ex señala que hay varias posiblidades de genitivosindicando que la más frecuente es -cis. Indica que algunas palabras como “rex” y “remex”hacen el genitivo en -gis y acude a la etimología para justificarlo, p. 11. 17-21, los dos

sustantivos derivan de verbos en cuya raiz hay una g.

41 G. L. Prisc. 2. 26. 7 ss., 140. 16, 497. 18, 547. 2; 3. 47. 23 s., 54. 21 s., etc.

42 G. L. Pomp. 5. 107. 4 ss.: “etymologias intuere et sequere naturam rei. puta amor unde

natum est? ab amare. ecce a qualis est? a breuis est”.

Notas

514

43 G. L. Pomp. 5. 250: “appellatur mane, quasi quod emanet et effluat. si inde habet

etymologiam, non potest recipere conparationem. diximus enim ea aduerbia reciperecomparationem, quae originem ducunt a nominibus recipientibus conparationem. siue amanando siue a manibus dictum uolueris mane, siue illud siue illud, non recipitconparationem”. Los comentaristas Servio, Sergio y Cledonio también señalan en susexplicaciones que este adverbio carece de forma comparativa, Seru. 4. 415, Serg. 4., Cled.

5. 68. 30, pero no apelan a su etimología como hace Pompeyo.

44 G. L. Pomp. 5. 221. 5-10: “pytisso et uacillo uerba sunt diminutiua, et tamen principalia

non habent. non enim possum dicere pysso ab eo quod est pytisso, quamquam legerimus inetymologiis quod inuenitur ratio horum uerborum. dicunt enim pytisso ita esse permutatalittera, quasi potisso. et si est potisso, habet principale poto, ut per synaeresin hoc factum sit

[ceterum potisso uenit ab eo quod est poto].”

45 G. L. Serg. 4. 501. 21; Pomp. 5. 239. 15 s., 241. 27 s.

46 G. L. Pomp. 5. 239. 11-16: “idcirco errant qui sic scribunt, triumfo, per f. nam necesse est

ut, litteram illam graecam f cum uolueris exprimere, per p et h et o scribas...... et idcirco

triumpho sic debet scribi. inde enim habet originem, ajpo; tou qriambeuvein”.

47 G. L. Pomp. 5. 141. 31 “Africanus” y 5. 142. 26 s. “Crispus”.

48 G. L. Serg. 4. 519. 4 s.

49 G. L. Prisc. 1. 26. 7 s. “filamen” y Pomp. 5. 221. 8 ”potisso”. Este último ejemplo es

igualmente el único que registramos del uso de la ‘quaterna causa’.

50 Encontramos este capítulo en las obras del tipo Schulgrammatik: Char. p. 194. 24-28 B;G.

L. Diom. 1. 301. 24-30, Prob. 4. 54 s., Don. 4. 377. 4-14, Serg. 4. 494 s., Pomp. 5. 178 -

181, Prisc. 2. 177. 9-183. 18.

51 G. L. Pomp. 5. 178. 14 s..: “habes in arte Probi, id est institutis ipsius, hoc tractatum: ait

sic, nomina omnia posse conponi uel ex non intellegendis (hoc stultum est) uel ex integris

uel ex corruptis (hoc bene dixit). ‘ex non intelligendis’ stultissimum est”.

52 G. L. Pomp. 5. 178. 21: “numquam enim licet tibi referre rem ipsam ad etymologiam nisi

ipsa etymologia consentit rei principali”.

53 Cf. Cassiod. de art. ac disc. P. L. LXX 1151: “dicendumque prius est de grammatica, quae

et uidelicet origo et fundamentum liberalium litterarum”; Isid.Orig. 1. 5: ”grammatica est

scientia recte loquendi, et origo et fundamentum liberalium litterarum”.

54 M. Capel. de nupt. 6. 627 “Hiberia”, “Baetica”, “Tarraconensis”, 642 “Parthenope”, 645

“Sardinia”, 646 “Sicania”, 645 “Leucsia”, 654 “Hellenes”, 659 “Creta”, 667 “Africa”, 677“Erythraeum”, etc. También hay etimologías en el libro segundo en la descripción de ladivinidades y personajes que asisten a la boda, 2. 149: “Iuno”, “Iouis”, “Lucina” y “Hera”,

160 “heroes”, 161 “Summanus”, etc. Seguimos la edición de Dick (1969).

515

Primera parte

55 August. Retract. 1. 6. 3: “sed earum solum de Grammatica librum absoluere potui quem

postea de armario nostro perdidi”. También redactó seis libros del de musica correspondientes

al ritmo faltando otros seis relativos a la melodía.

56 Los comentaristas de Donato indicaron en sus obras que, además de la tradición de ocho

partes donacianas, otros autores distinguían tres, cinco, nueve, diez y hasta once partes dela oración, cf. G. L. Cled. 5. 10. 6-9, Serg. 5. 487. 23-28, Pomp. 5. 134. 4-16, Prisc. 2. 54.

8 ss.

57 August. C. Cresc. 1. 14. 17 “grammatica”; doctr. christ. 3. 29. 40 “pronomen” y

“uerbum”.Repite la etimología de este último término en de magistr 5. 12.

58 August. de magist. 5. 12: “si horum duorum ex uno appellata sunt uerba ex altero nomina,

uerba scilicet a uerberando, nomina uero a noscendo, ut illud primum ab auribus, hoc autemsecundum ab animo uocari mereruit?”. “Versus” de mus. P. L. XXXII 3. 4: “quamobremnon mihi uersus ex eo appellatus uidetur, ut nonnulli putant, quod a certo fine ad eiusdemnumeri caput reditur, ut nomen ductum sit ab iis qui se uertunt dum uia redeunt; nam hoc illicum his etiam metris, quae uersus non sunt, apparet esse commune: sed magis fortasse acontrario nomen inuenit, utquemadmodum grammatici deponens uerbum quod r litteramnon deponit, sicuti est, lucror, et, conqueror, appellauerunt ... quia uerti nnon potest, uersus

uocetur“.

59 August. Ars P. L. XXXII 1397. 13 “imperatiuus” y “coniunctiuus”, 1399. 17 “(uerba)

communia”, 1400. 18 “deponens”, 1401. 19 “(uerba) actiua”, 1402. 21 “aduerbium”, 1405.

24 “participium”.

60 Cassiod. Inst. diu. P. L. LXX 1 praef.

61 Cassiod. de art. ac disc. P.L. LXX 1153D: “haec brauiter dicta sufficiant”

62 Cassiod. de art. ac disc. P.L. LXX 1152C: “sed quamuis auctores superiorum temporumde arte grammatica ordine diuerso tractauerit, suisque saeculis honoris decus habuerint, utPalaemon, Phocas, Probus et Censorinus, nobis tamen placet in medium Donatum deducere,qui et pueris specialiter aptu, et tironibus probatur accomodus”; en 1153D insiste en que

Donato es su modelo.

63 Cassiod. de art. ac disc. P. L. LXX 1153D: “quatenus diligens lector in uno codice

reperire possit, quod arti grammaticae deputatum esse cognoscit”; 1153D: ”caeterum qui eauoluerit latius pleniusque cognoscere cum praefatione sua codicem legat, quem nostracuriositate formauimus, id est Artem Donati, cui de Orthographia librum et alium de

Etymologiis insuerimus, quartum quoque de Schematibus Sacerdotis adiunximus”.

64 Cassiod. de art. ac disc. P. L. LXX 1153C: “addendum est etiam de etymologiis et

ortographia, de quibus alios scripsisse certissimum est”.

65 Cassiod. de art. ac disc. P.L. LXX 1153C:”etymologia est aut uera aut uerosimilis

demonstratio declarans ex qua origine uerba descendant”.

Notas

516

66 Seguiremos para ambos autores la edición de Keil, cf. G.L. Agroec. 7. 113-125 y Cassiod.

7. 143-210.

67 M. Vict. 4. 1 Mar.: “nunc, quoniam res admonuit, non absurdum uidetur de orthographia

paucis scribere uel analogia. erit itaque in principio dicendum, quemadmodum antiqui

scripserint, dehinc quid nunc debeamus obseruare".

68 M. Vict. 4. 35-37 Mar.: “reliquas uoces, quae ante uocalem habuerint U pro consonanti

positum, ut ‘quando, quaeritur, quispiam, quoddam’, per Q potius quam per C scribetis.attamen ‘locutus, secutus’ per C, quamuis quidam praecipiant ad originem debere referri,quia est ‘locutus’ a loquendo, ‘secutus’ a sequendo, <et ideo> per Q potius quam per C haecscribenda. nam ‘consussus’ quamuis a quatio habeat originem et ‘cocus’ a coquendo et

‘cotidie’ a quoto die et ‘incola’ ab inquilino, attamen per C quam per Q scribuntur”.

69 G. L. Agroec. 7. 113: “huic ergo Capri libello, qui est de orthographia et de propietate

sermonum, quaedam adicienda subieci, non quod uir tantae peritiae aliquid praetermiserit,tam multis praesertim litterarum operibus celebratus et in commentando etiam Cicerone

praecipius, sed quia nos difficilia putamus facilia neglexit”.

70 G. L. Agroec. 7. 119. 6 s. y 121. 5 s.

71 La etimología antifrástica la encontramos en G. L. Agroec. 7. 121. 5 y la onomátopeyica

en 115. 14.

72 G. L. Cur. Val ap. Cassiod. 7. 156.13 y 197. 4, Ada. ap. Cassiod. 7. 182. 8.

73 G. L. Cassiod. 7. 158. 9 ss., Prisc. 2. 27. 11.

74 G. L. Papir. ap. Cassiod. 7. 158. 18-19 = Vel. 7. 79. 17-18; 7. 159. 8-11 = Vel. 7. 80.8;

7. 160. 19-161. 2 = Vel. 7. 71. 12.

75 G. L. Cassiod. 7. 159. 8 ss. y 160. 19-161. 2.

76 G. L. Cassiod. 7. 145. 6-18.

77 G. L. An. Corn. 7. 149. 6-8, 149. 19-150.1, 151. 3 s., 152. 6 s.; Vel. 155. 6-10; Cur. Val.

156. 13; Papir. 158. 18-19, 159. 8- 11, 160. 19-161. 2; Ada. 167. 6, 182. 8, 197. 4; Cesel. 200.

6; C. Vind. 203. 22-204.2, 204. 7-10.

78 Non. p. 84. 23-2L DEVORSORIA dicta sunt hospitia, a deuorsando. Cicero de Oratore

lib. II (234): ‘quiescam in Caesaris sermone quasi in aliquo opportuno deuorsorio’ ”; p. 87.11-88. 14: LUCULENTUS, pulchrum et bonum et perspicuum: dictum a luce. LiciniusMacer Annali lib. I (6): ‘auspicia pulchra et luculenta conmemorat’. Plautus Cornicula (65):

‘pulchrum et luculentum hoc nobis hodie euenit proelium’ “.

79 Ejemplos de la autoridad de Varrón son Non. p. 35. 27L: “Calendae”, p. 35. 1 “consul” y

“praetor”, p. 41. 15 “fulgora”, p. 63. 29 “paupertas”, p. 66. 20 “febris”, p. 77. 8 “tropeus”,p. 79. 28 “petaurista”, p 79. 1 “curia”, p. 85. 13 “legumina”, p. 85. 17 “porca”, etc. y deCicerón p. 35 “fides”, p. 60. 29 “prudentia”, p. 61. 13 “occatio”, p. 61. 23 “pecuniosus”,

517

Primera parte

“locuples”, p. 91. 18 “aequor”, etc.

80 El ejemplo de onomatopeya es “mugitus” Non, p. 14. 17L y el de similitud “testudines”

Non. p. 81. 8.

81 Esquema derivativo, “B ab A”: Non. p. 19. 3- 5L: “AUSTRA proprie dicuntur rotarum

cadi, ab auriendo; sicuti graece ajntliva. Lucretius lib. V (516)”. Más ejemplos en p. 28. 14“trua”, p. 38. 16 “rabulae”, p. 38. 19 “ebullire”, p. 38. 23 “rapones”, p. 39.19 “putus”, p. 68.20 “cingillum”, p. 68. 23 “Tutilina”, etc. Esquema causal, “B quod/quia”: p. 17. 23: “FINITORES dicebantur, quos nunc agrimensores dicimus: dicti quod finis diuiderent.Plautus Poenulo (48)”, p. 23. 8: “EXTIPICES proprie aruspices dicti sunt, quod extaspiciant”. Otros ejemplos en p. 29. 4 “particulones”, p. 31. 12 “stricturae”, p. 67. 30“uespertilio”, etc. Esquema mixto, “B ab A quod”: p. 8. 5-6: “TEMULENTA dicta estebriosa: dicta a TEMETO, quod est uinum quod attemtet”. Mas ejemplos en p. 49. 8-10

“euerriculum”, p. 58. 17-18 “uerminari”, etc.

82 Non. p. 6. 26L: “HOSTIMENTUM est aequamentum: unde et hostes dicti sunt, qui ex

aequa causa pugnam ineunt”. Más ejemplos en p. 15. 25: “focula ... unde et foculare dicitur”,p. 20. 10: “crepera .... unde crepusculum dicitur ..... et decrepiti dicti”, p. 31. 24: “caries...undecariceum ueteres dixerunt”, p. 43. 4: “antes....unde et antae dictae sunt”, p. 61. 15“coagmenta ... unde et coagulum”, p. 74. 15: “ador ... unde et adorare potest dicti uideri”; p.77. 12: “luxum ..... inde luxuria”, p. 92. 8-10: “manum .... unde etiam mane .... inde Matuta

.... inde Manes”, etc.

83 Non. p. 77. 25L: “iumentum a iungendo dictum putant, g littera in eo nomine adtrita”.

84 Como ejemplos contamos con Non. p. 45. 15L “sudum”, p. 60. 22 “tergiuersari”, p. 67.

10 “prodeundo”, p. 83. 21 “mansuetum”, etc.

85 Non. p. 32. 3L.

86 Macr. Satur. 1. 17. 5.

87 Macr. Satur. 3. 3. 3, 3. 8, 5. 1.

88 Macr. Satur. 1. 15. 16-18: “ alii putant idus, quod ea die plena luna uideatur, a uidendo

uidus appellatas, mox litteram u detractam, sicut contra, quod Graeci ijdein dicunt, nos ulittera addita uidere dicimus. non nullis placet idus dictas uocabulo Graeco, oiJ`on ajpo; toueijvdouß, quod eo die plenam speciem luna demonstret. sunt qui aestiment idus ab oue idulidictas, quam hoc nomine uocant Tusci et omnibus idibus Ioui immolatur a flamine. nobisilla ratio nominis uero propior aestimatur, ut idus uocemus diem qui diuidit mensem. iduareenim Etrusca lingua diuidere est, unde uidua quasi ualde idua id est ualde diuisa, aut uidua

id est a uiro diuisa”.

89 Macr. Satur. 1. 12. 5-34 ofrece etimologías de los nombres de los meses; en 1. 14. 5 expone

la etimología de “annus”; en 1. 15. 13-17 explica las diferentes etimologías de los términos“nonae’ e “idus” y en 1. 16. 36 la del término “nundina”. Incluye también la etimología delnombre de algunas festividades como las “angeroniae”, 1. 10. 7, las “populifugia”, 3. 2. 14,

Notas

518

o las de algún nombre de día concreto como “dies instauraticius”, 1. 11. 5.

90 A lo largo de las explicaciones del libro primero ofrece varias etimologías del dios al que

están dedicadas estas fiestas, Satur. 1. 8. 9 y 1. 10. 20, así como de los epítetos que recibe,1. 7. 25 “Sterculium”. Dedica un largo excursus a los epítetos del dios Apolo, 1. 17. 7-1. 18.13, en el que va señalando el origen de cada uno de ellos jIhvioß, Paiavn, Loxjvivaß, Delius,Foiboß, Lycius, jEleleuvß, Puvqioß, Devlfion, Favneta. También ofrece las etimologías deotras divinidades como Ops, 1. 10. 20, Jano, 1. 9. 11 y los epítetos de este dios, 1. 9. 16,Venus, 1. 7. 6, Mercurio, 1. 17. 5 y 1. 19. 9, Diana, 1. 15. 20 o Liber, 1. 18. 3. Las explicacionesde los cuatro últimos están referidas no a los nombres latinos de estas divinidades sino a los

griegos.

91 Macr. Satur. 1. 6. 16 “Hostus Hostilius”; 1. 6. 25 “Praetextatus”; 1. 6. 29 “Asina”,

“Aemilianus “ y “Seruilianus”; 1. 17. 27 “Sylla”.

92 Macr. Satur. 3. 3. 3 “profanus”; 3. 3. 8 “religio”, “caerimonia” y 3. 5. 1”animales”.

93 Macr. Satur. 1. 3. 13 “mane” y 1. 13. 15 “uespera”.

94 Macr. Satur. 6. 5. 2 “Mulciber”.

95 Macr. Satur. 5. 22. 12.

96 Macr. Satur. 5. 21. 9, 11 y 19 “cymbia”; 5. 21. 18 “calix”.

97 Macr. Satur. 5. 9. 18.

98 Macr. Satur. 5. 18. 15 .

99 Macr. Satur. 5. 17. 13.

100 Gel. 17. 10. 18 - 19.

101 Macr. Satur. 7. 16. 27 = 1. 15. 20

102 Macr. Satur. 1. 4. 14 “Feralium”.

103 Macr. Satur. 1. 6. 5.

104 Macr. Satur. 1. 6. 6.

105 Macr. Satur. 6. 8. 9

106 Macr. Satur. 5. 19. 17: “.... interpretationem quoque nominis eorum, quam Graeci

ejtumologivan uocant”.

107 Macr. Satur. 1. 23. 17: “deo enim, quem summum maximumque uenerantur, Adad nomen

dederunt. eius nominis interpretatio significat unus unus”.

108 Derivación: Macr. Satur. 1. 4. 14, 7. 25, 8. 9, 10. 7, 10. 21, 12. 22, 15. 16; 3. 3. 8, 18. 5;

5. 17. 13; 6. 7. 17, etc. Composición: 3. 3. 3; 5. 19. 18; 6. 8. 18, 9. 2, etc. Similitud: 6. 8. 6.

109 Don.Verg. (Diehl): “quoniam de auctore summatim diximus, de quoniam carmine iam

dicendum est, quod bifariam tractari olet, id est ante opus et in ipso opere. ante opus titulus

519

Primera parte

causa intentio. ‘titulus’ in quo quaeritur cuius sit quid sit; ‘causa’, unde ortum sit et quarehoc potissimum sibi ad scribendum poeta praesumpserit; ‘intentio’ in qua cognoscitur quidefficere conetur poeta. in ipso opere sane tria spectantur numerus, ordo, explanatio; Serv. inAen. 1: “in exponendis auctoribus haec consideranda sunt: poetae vita, titulus operis,

qualitas carminis, scribentis intentio, numerus librorum, ordo librorum, explanatio”.

110 Seru. Buc. 1. 2 : “MEDITARIS quod Graeci µελετω dicunt, per antistoechon ‘meditor’

dixerunt Latini: l enim et d interdum sibi inuicem cedunt, unde et ‘sella’ pro sedda dicitur

a sedendo”. Más ejemplos en 1. 32; 3. 30; 5. 10; 6. 42; 7. 29; 10. 4, etc.

111 Seru. Georg. 1. 43: “modo autem nouum uer ideo ait, quia anni initium mensis est Martius.

et sciendum est, decem tantum menses fuisse apud maiores. martium autem anni principiumhabere uoluerunt propter Martem suae gentis auctorem ... aprilis uero dictus est, quasi terrastepore aperiens; maius a Maia; Iunius a Iunone, quamquam alii a maioribus et iunioribus hosduos mensis uelint esse nominatos: nam antea populus Romanus in centurias iuniorum etseniorum diuisus fuerat. reliqui iam a numero nominabantur quintilis, sextilis, september,october, nouember, december. et hi erant tantum decem menses: duo uero propter rationemsignorum anni intercalabantur, qui postea a Iano et a Februo nominati sunt. Februus autemest Ditis pater, cui eo mense sacrificabatur. quintilis et setilis mutati sunt postea in honoremIulii Caesaris et Augusti: unde sunt Iulius et Augustus. sic Ouidius in fastis. ergo ‘uere nouo’et anni initio accipimus et prima parte ueris”. Más ejemplos en 1. 10, 21, 138; 2. 389; 3. 2,

113, 230; 4. 14, 199, etc.

112 Seru. Aen. 3. 138: “CORRUPTO CAELI TRACTU hic est ordo pestilentiae, ut Lucretius

<VI 1090> docet: primo aëris corruptio, post aquarum et terrae, mox omnium animalium.notandum sane Apolline offenso pestilentiam semper creari: quod etiam Homerus ostendit,cum eum armatum inducit sagittis: unde et Apollo dicitur secundum aliquos ajpo; touajpolluvein”. Más ejemplos en 1. 144; 2. 781; 3. 73, 126, 171, 441; 4. 2, 302, 670; 5. 117, 560;6. 222, 775, 808; 7. 286; 8. 337, 479, 597, 635, 636; 9. 52, 85, 581; 10. 14, 24, 198; 11. 263,

etc.

113 Don. Ter. Hec. 77: “PERCONTATUM ADVENTUM PAMPHILI honestam causam

dixit, id est propter aduentum Pamphili. et ‘percontatum’ scribitur et ‘percunctatum’. si‘percontatum’, a conto, quo nautae utuntur ad <exploranda> loca nauibus opportuna; si uero

‘percunctatum’, ab eo quod a cunctis perquiratur”.

114 Seru. Aen. 1. 289: “HONUSTUM ..... sed oneratus aspirationem non habet, quia ab onere

uenit, honustus uero, quia etiam ab honore descendit, retinet aspirationem”. Contamos con

otro ejemplo en 1. 172.

115 Seru. Aen. 8. 51: “..... hic autem mons Palatinus secundum Vergilium a Pallante, auo

Euandri, est dictus, secundum Varronem et alios a filia Euandri Pallantia, ab Hercule uitiataet postea illic sepulta, uel certe a Pallante eius filio illic sepulto inmaturare aetatis: alii a filioEuandri, qui post mortem patris seditione occisus est: alii a balatu ouium Balanteum uoluntdictum, et exinde per antistichon Pallanteum dictum. sed si a balatu hoc nomen uenerit ‘pa’longa est, sicut eam Martialis ponit plerumque; si autem a Pallante, ‘pa’ breuis est, ut eamponit ubique Vergilius secundum suam opinionem”. Encontramos otros ejemplos en 1. 726

Notas

520

y 2. 557.

116 Seru. Aen. 1. 73: “et ‘conubio’ nu breuem posuit, cum naturaliter longa sit. nubo enim,

unde habet originem, longa est. sed est tropus systole, qui fit quotienscumque longacorripitur syllaba propter metri necessitatem .... sciendum tamen est, quia plerumque in

conpositione uel deriuatione principalitatis natura corrumpitur”.

117 Seru. Aen. 1. 2: “LAVINAQUE VENIT LITORA haec ciuitas tria habuit nomina. nam

primum Lauinum dicta est a Lauino, Latini fratre; postea Laurentum a lauro inuenta a Latino,dum adepto imperio post fratris mortem ciuitatem augeret; postea Lauinium a Lauinia, uxoreAeneae. ergo ‘Lauina’ legendum est, non ‘Lauinia’, quia post aduentum Aeneae Lauinium

nomen accepit, et aut Lauinum debuit dicere, sicut dixit, aut Laurentum”.

118 Seru. Aen. 7. 568: “SPIRACULA DITIS, a spirando. antiqui codices ‘piracula’ habent,

quae dicta sunt ajpo; tw``n peravton, hoc est a finibus infernorum”.

119 Seru. Georg. 2. 531 “palaestra” (dos); 3. 2 “Nomius” (dos), 18 “circenses” (dos); Aen. 1.

12 “urbs” (dos), 45 “scopulus” (dos), 247 “Patauium” (cuatro), 286 “Caesar” (dos), 490“Amazones” (dos), 532 “Oenotria” (dos), 533 “Italia” (dos); 2. 171 “Tritonia” (dos), 469“Vestae” (dos); 3. 6 “Antandros (dos), 11 “Cybeles” (dos); 6. 77 “Tartarus” (dos); 8. 663“Salii” (dos), 724 “Mulciber” (tres); 10. 14 “clarigatio (dos); 11. 143 “cadauera” (dos), 603

“celeres” (dos); 12 . 7 “latro” (dos), etc.

120 Porf. Hor. Ser. 1. 2. 44 “calones”, Epist. 1. 11. 12 “satura”; Don. Ter. Ad. 358 “nugae”.

121 Seru. Aen. 1. 172: “HARENA quaeritur, habeat necne nomen hoc adspirationem. et Varrosic definit si ab ariditate dicitur non habet, si ab haerendo, ut in fabricis uidemus, habet.melior tamen est superior etymologia”. Más ejemplos en 1. 312, 490, 533; 2. 225; 3. 6, 441,

552; 4. 302, etc.

122 Seru. Aen. 7. 675: “Auentinus ... quem constat ab auibus esse nominatum .... quidam etiamrex Aboriginum, Auentinus nomine ..... Varro tamen dicit in gente populi Romani, Sabinosa Romulo susceptos istum accepisse montem, quem ab Auente, fluuio prouinciae suae,Auentinum appellauerunt”; 8. 322: “ et Vergilius Latium uult dici quod illic saturnus latuitfugiens Iouem .... Varro autem Latium dici putat, quod latet Italia inter praecipitia Alpiumet Apenini ..... quidam ferunt a Latino dictum Latium, alii ipsum Latinum a Latio”. Otro

ejemplo en 8. 51.

123 Porf. Hor. Carm. 2. 11. 16 s. “Asysria”; Don. Ter. Ad. 848 “meridies”, Eun. 304 “alacris”,

478 “soller”, Phorm. 708 “hariolus”; Seru. Buc 1. 1 “sella”, Aen. 1. 292 “Vesta”, 1. 535“Orion”, 6. 359 “Velia”, 7. 695 “Falisci”, “febris” y “Formiae”, 8. 51 “Palatinus”, 8. 597

“Caere”, 11. 263 “Canopus”, 10. 24 “murus”, etc.

124 Nombres comunes: Porf. Hor. Ars 277 “tragoediam” < “trygadiam”; Don. Ter. And. 726

“uerbena” < “herbenae”, Eun. 318 “sucus” < “sugus”, 359 “taberna” < “traberna”, Phorm.708 “hariolus” < “fariolus”; Seru. Buc. 1. 2 “sella” < “sedda”, 4. 23 “cunabula” < “cynabula”,Georg. 4. 287 “Canopus” < “Canobus”, Aen. 5. 523 “augurium” < “auigerium”, 11. 64

521

Primera parte

“feretrum” < fevrtron, 11. 567 “munia” < “moenia”, etc. Nombres propios: Don. Ad. 90“Mulciber” < “Mulctiber”; Seru. Aen. 1. 247 “Patauium” < “Padauium”, 7. 631“Crustumerium”, 8. 52 “Pallanteum” < “Balanteum”, 8. 414 “Vulcanus” < “Volicanus”,

etc. Adjetivos: Don. Eun. 260 “famelicus” < “famedicus”.

125 Seru. Aen. 8. 664 “flamen” < “filamen” cf. Var. L. 5. 84; Seru. 7. 412 “Ardea” < “ardua”,

cf. Ovid. Met. 14. 573.

126 Seru. Aen. “carcer < “arcer”, cf. Isid. Orig. 5. 27. 13.

127 Porf. Hor. Ars 277 “tragoediam” < “trygadiam < truvga”; Seru. Buc. 4. 23 “cunabula”

< “cynabula” < kuvein, Aen. 10. 1 “Olympi” < “ololampi”< oJlolamphvß.

128 Onomatopeya: Porf. Hor. Carm. 2. 11. 17 s.; Seru. Georg 1. 357, Aen. 3. 386, 7. 16.

Similitud: Porf. Carm. 2. 7. 22 “ciboria”; Seru. Buc. 2. 29 “cerui”, Aen. 2. 469, 8. 332, 11.

682. Antífrasis: Don. Ter. Andr. 128; Seru. Aen. 1. 22 y 139, 3. 63, 6. 250, 299 y 375, 7. 412.

129 Esquema derivativo “B ab A”: Porf. Hor. Carm. 1. 36. 11 s. “Salii”, 1. 20. 1 “modicum”,

Serm. 1. 2. 44 “calones”, Epist. 1. 11. 12 “satura”, etc.; Don. Ter. Ad. 90 “Mulciber”, 359“taberna”, 952 “uerbum”, Hec. 77 “percontatum”, Phorm. 26 “Phormio”, 708 “hariolus”,710 “hariga”, etc; Seru. Buc. 1. 2 “fagus”, 3. 59 “Camenae”, 5. 7 “labrusca”, Georg. 1. 58“castores”, Aen. 2. 2 “torus”, 6. 43 “ostium” y “ditum”, 7. 657 ”Auentinus”, 8. 210“indicium”, 9. 775 “tropaeum” y “triumphum”, etc; “B inde / unde”: Porf. Epist. 2. 1. 157“Saturnius”; Don. Andr. 726 “uestibulum”; Seru. Georg. 2. 27 “Gangariadae”, etc. Esquemacausal “B quod / quia / (ab) eo quod”: Porf. Ars 277 “tragoediam”; Don. Hec. 2 ”clades”, 65“Mulciber”, 77 “percunctatum”, 267 “caro”, 656 “nubes”; Ser. Aen. 1. 6 “Latium”, 4. 2“uenenum”, 6. 347 “cortina”, etc. Esquema “B ab A quod / quia”: Don. Ad. 397 “nares”, 401“ager”, 583 “porta”, Seru. Aen. 1. 12 “urbs”, 1. 557 “freta’, 2. 469 “uestibulum”, 4. 2

“uenenum”, 8. 264 “cadauer”, 10. 184 “Grauiscae”, etc.

130 Don. Ter. Ad. 547 “obnuntio”.

131 ‘Etymologia’ Georg. 2. 4, 86 y 417; Aen. 1. 172, 184 y 312; 2. 468; 6. 273 y 347; 10. 316;

11. 31, 97 y 657; 12. 7 (dos veces) y 139. ‘Origo’ Seru. Aen. 1. 73 y 169; 6. 179.

132 Seru. Georg. 2. 86; Aen. 1. 184 y 312; 2. 468; 6. 347. No aparece determinado por el

adjetivo ni en Georg. 2. 417 ni en Aen. 11. 657.

133 Seru. Georg. 2. 4; Aen. 6. 273,10. 316, 11. 31, 12, 7 (primera mención). De todas ellas el

término 'etymologia' aparece determinado por el gentilicio 'Latina' en Seru. Aen. 11. 31 y

12. 7.

134 Seru. Aen. 1. 171; 6. 273; 12. 7. El Reatino es citado en otras ocho etimologías de ese

mismo comentario, 1. 20; 52 y 647; 6. 224; 7. 657; 8. 52 y 332; 11. 682.

135 Seru. Aen 11. 97: “Varro in libris logistoricis dicit, ideo mortuis ‘salue’ et ‘uale’ dici, non

quod aut ualere aut salui esse possunt, sed quod ab his recedimus, eos numquam uisuri .......ergo cum mortuo dicitur ‘uale’, non etymologia consideranda est, sed consuetudo, quod

Notas

522

nullis ‘uale’ dicimus nisi a quibus recedimus”.

136 Seru. Aen. 12. 139: “... aut bene dixit de Iunone diuam, respiciens etymologiam”.

137 Seru. Aen. 1. 73 y 169, 6. 179.

138 Nombres propios: Porf. Hor. Carm. 1. 36. 11 s. “Salii”, 1. 26. 9 “Pipleides (musae)”, 2.

11. 17 s. “Euhius”, etc. Nombres comunes: Carm. 1. 22. 14 “aesculeta” y “pineta”, Ars 277“tragoedia”, Serm. 1. 2. 44 “calones”, etc. Adjetivos: Carm. 1. 20. 1 “modicus”, 1. 36 20

“ambitiosa”.

139 Nombres propios: Don.Ter. Ad. 90 “Mulciber”, 352 “Simulo”, etc. Nombres comunes:

Andr. 236 “officium”, 940 “scrupulus”, Ad . 952 “uerbum”, Hec. 65 “uxor”, etc. Adjetivos:Andr. 229 “temulenta”. Verbos: Andr. 504 “occipere”, Ad. 547 “obnuntiare”. Adverbios:

Andr. 501 “prorsus”, Eun. 51 “nauiter”, Phorm. 552 “pedetemptim”.

140 Topónimos: Aen. 6. 2 “Cumas”, 107 “Baias”, 132 “Cocytus”, 134 “Styx”, 312 “Africa”,

359 “Velia”, 577 “Tartarus”. Antropónimos: 808 “Numa”, 815 “Ancus”, 844 “Serranus”.Gentilicios: 392 “Alcides”. Teónimos: 12 “Sibila”, 250 y 375 “Eumenides”, 299 “Charon”,395 “Cerberus”, 580 “Titanes”, 775 “Inuus”. Nombres comunes: 1 “classis”, 43 “ostium”y “aditum”, 180 “cedria”, 222 “capulus”, 224 “fax” y “funus”, 273 “uestibulum”, 347

“cortina”. Adjetivos: 179 “fortuitus”, 312 “apricus”, 441 “lugens”, etc.

141 Seru. Aen 1. 184: “cerui dicti sunt ajpo; tw`n keravtwn, id est a cornibus; sciendum autem

est etiam Latina nomina Graecam plerumque etymologiam recipere”.

142 Seru. Georg. 2. 4 “Leanaeus autem ajpo; th`ß lhnou dicitur, id est a lacu: nam quod Donatus

dicit ab eo quod mentem deleniat, non procedit; nec enim potest Graecum nomen Latinametymologiam recipere”; Aen. 11. 31: “Arcadico a ciuitate Arcadiae, quam Donatus uult aparra aui dictam: quod procedit, si parra nomen est Graecum; si autem Latinum est, stulte

sensit, nam Graecam nomen etymologiam Latinam non recipit”.

143 Seru. Aen. 1. 45, 247 y 292; 2. 171; 3. 402; 12. 7, etc.

144 G. L. Prisc. 3. 467. 8-12 ”Troia”, 469. 31-35 “conticuere”, 476. 24 s. “Priami”, 477. 7

“euertere”, 480. 27 s. “interea”, 481. 7-9 “medius”, 482. 20 “classe”, 489. 1 s.“immittit”,497. 17-22 “belli”, 498. 3 “Laurentium”, 505. 32-33 “domus” 507. 31 s. “oceanum”, 509.

27 “Aurora”, 515. 17-20 “Latinos”.

145 G. L. Prisc. 3. 465. 37 s. “coniunctio”; 468. 21 s. “praepositio”; 473. 3 s., 486. 27 s. y 512.

25 s. “participium”; 474. 25-27, 479. 17 s., 484. 19 s., 505. 14-16 y 512. 4 s. “aduerbium”;

491. 6 s. ”pronomen”.

146 Las ediciones seguidas para estos autores son: la de M. Adriaen (1963) para el comentario

in Is., la de P. de Lagarde (1959) para interpr. Hebr. nom. y Hebr. quaest. in Gen. CCSL72, y los volúmenes XXIV y XXV de la edición de Migne para las restantes obras nombradasde Jerónimo. Para Agustín hemos seguido la edición de Daur (1970) del de magistr., la deJ. Martin (1962) para el doctr. christ. Finalmente hemos utilizado la edición de Adriaen

523

Primera parte

(1958) para la Expositio psalmorum de Casiodoro.

147 Hieron. in Zach. praef. P.L. XXV 1418A:”scripsit in hunc prophetam Origines duo

uolumina, usque ad tertiam partem libri a principio. Hyppolytus quoque edidit Commentarios,et Didymus quoque Explanationum libros, me rogante, dictauit, quos cum aliis tribus in Oseeet mihi prosefwnhvsen: sed tota eorum ejxhvghsiß allegorica fuit, et historiae uix pauca

tetigerunt”.

148 Hieron. Psalm. 1. 3: “et erit tamquam lignum quod plantatum est secus decursus

aquarum.... quod fructum suum dabit in tempore suo........ lignum hoc duo habet: habet etfructus, habet et folia. fructus habet sensum in scripturis; folia, uerba simplicia. fructus insensu est, folia uero in uerbis sunt. quicumque igitur scripturas sanctas legit, si secundumIudaeos legit, tantum folia intellegit; si uero spiritaliter intellegit, fructus capit”. Insiste enese doble sentido en numerosas ocasiones en sus diferentes obras exegéticas como, por

ejemplo, en Ieron. In Math. 13. 35.

149 Hieron. In Is. praef.p. 3. 73 s.: “post historiae ueritatem, spiritualiter accienda sunt

omnia”.

150 Hieron. de psalm. 77, 43, 226.

151 Don. Epist. 1 “inspectis fere omnibus ante me qui in Virgilii opere calluerunt”.

152 Hieron. in Zach. P. L. XXV 1418A: “historiae Hebraeorum tropologiam nostrorum

miscui ut aedificarem super petram et non super arenam (Matth. VII) ac stabile iacerem

fundamentum”.

153 Hieron. apo. adu. Ruf. P. L. XXIII 409C-410A;in Hier praef. P.L. XXIV 681A; in Zach.

P.L. XXV 1444B; in Is. V prol. p. 160, XI prol. p. 428, etc.

154 Encontramos ejemplos en in Is. 16. 5 de lo primero y 40. 10. 28-32 de lo segundo.

155 Hieron. Hebr. quaest. in Genes. 10. 4-5. 7, 10. 7. 26 y 30, 10. 10. 18 s., 10. 22. 4 s., 10.

24 s. 18 s, etc. El único ejemplo del libro quinto del comentario a Isaias es in Is. 5. 15. 1.

156 Hieron. Hebr. quaest. in Gen. praef. 8-13: ”studii ergo nostri erit uel eorum, qui de libris

hebraicis uaria suspicantur, errores refellere uel ea, quae in latinis et graecis codicibusscatere uidentur, auctoritati suae reddere, etymologias quoque rerum, nominum atque

regionum, quae in nostro sermone non resonant, uernaculae linguae explanare ratione”.

157 Hieron. Hebr. quaest. in Gen. 17. 15. 8-18: “errant qui putant primum Saram per unum

R scriptam fuisse et postea ei alterum R additum et, quia R apud Graecos centenariusnumerus est, multas super nomine eius ineptias suspicantur: cum utique, utcumque uoluntei uocabulum commutatum, non graecam, sed hebraeam debeat habere rationem, cum ipsumnomen hebraicum sit. nemo autem in altera lingua quempiam uocans, ejtumologivan uocabulisumit ex altera. Sarai igitur primum uocata est per sin res ioth: sublato ergo ioth, id est Ielemento, addita est he littera, quae per A legitur, et uocata est Saraa”. Ieron. in Is. 7. 20. 1:“pro Thartan LXX Thanatan transtulerunt: et pro Sargon, Arna, quod quid interpretetur,

Notas

524

scire non possumus. neque enim falsorum nominum falsas possumus etymologias fingere”

158 Hieron. hebr. quaest. in Gen. 2. 23. 1-13: “hoc nunc os ex ossibus meis et caro ex carne

mea: haec uocabitur mulier , quoniam ex uiro sumpta est. non uidetur in graeco et in latinosonare, cur mulier appelletur, quia ex uiro sumpta sit, sed ejtumologiva in hebraeo sermoneseruatur. uir quippe uocatur his et mulier hissa. recte igitur ab his appellata est mulier hissa.unde et Symmachus pulchra ejtumologiva etiam in graeco uoluit custodire dicens haecuocabitur andrivß, oJvti ajpo; ajndro;ß ejlhvmfqh, quod nos latine possumus dicere: haec uocabouirago, quia ex uiro sumpta est. porro Theodotion aliam etymologiam suspicatus est dicenshaec uocabitur assumptio, quia ex uiro sumpta est. potest quippe hissa secundum uarietatem

accentus et assumptio intellegi”.

159 Hieron. in Is. 1. 1. 3:”nec comparauit eos canibus, quod sagacissimum genus animantium

est, et pro paruo cibo dominorum tecta defendunt; sed stolidioris sensus boui et asino,quorum alterum carpenta trahens, durissimas terrae glebas uertit uomere, alterum portauitonera et hominum in gradiendo laborem temperat: unde et iumenta appellantur ab eo quod

iuuent homines”.

160 Hieron. adu. Iouin. P.L. XXIII 2. 37 “caelibes”; in Is. 1.1. 22 “conuiuium”, 2.3.3 “consul”.

161 Hieron. in Gal. P.L. XXVI 415B: “uerum nos quia non uerborum etymologias, sed

scripturae sensum disserere conamur”.

162 Hieron. Hebr. quaest. in Gen. 17. 3-5: “et non uocabitur ultra nomen tuum Abram, sed

erit nomen tuum Abraam, quia patrem multarum gentium posui te”. Retoma la explicación

en 21. 26. 29 s.

163 Hieron. in Zach. P.L. XXV 1428A: ”nominum expressimus etymologias, ut sensum

breuiter percurramus”.

164 Hieron. interpr. Hebraic. nom. p. 79. 14: “Asemona os eius, ab osse, non ab ore”, p. 81.17 s.: “Fasga abscisus uel dolatus aut os multum, ab ore, no ab osse”, 97. 16: “Sela latus, a

latere, non a latitudine”, p. 108. 24 s: “Soba secta, a secando, non a sectando”, etc.

165 Hieron. interpr. Hebraic. nom. p. 142. 15 s.: “Efrain fertilis siue auctus, quem nos

possumus ab augendo Augentium dicere”.

166 Hieron. interpr. Hebraic. nom. p. 142. 24 ss.: “Andreas decus in statione uel respondens

pabulo. sed hoc uiolentum. melius autem est, ut secundum graecam etymologiam ajpo; tou

ajndro;ß, hoc est a uiro, uirilis adpelletur”. Más ejemplos en p. 147. 2 ss., p. 149 5 s., etc.

167 Hieron. interpr. Hebr. nom. p. 143. 3 ss.; Hebr. quaest. in Gen. 4.1. 10 ss., 19. 36-38. 28s.,

24. 43. 13 s., 26. 32. 33. 24 s., 30. 12-13. 10 ss., 30. 17-18. 19.

168 August. doctr. christ. 2. 10. 15-2. 15. 22, 3. 2-3. 4.

169 Augus. doctr. christ. 2. 11. 16, 2. 16. 23.

525

Primera parte

170 August. Beat. uit. 2. 8 “frugalitas”; in euang. Iohn. 16. 3 “prodigum”; C. D. 6. 5

“mithicus”, 8. 1 “philosophus”, 10. 21 “heroas”; Serm. 49. 2 “fides”, 51. 22 “adulterium”,88. 7 “sodales”; Retract. 1. 13. 9 “religio”, 2. 37. 2 “caerimonia”; Ord. 2. 18. 48 “cuneus”,

etc.

171 Cassiod. in psalm. praef. X p. 14. 2-5: “quasdam superscriptiones psalmorum per

allusionem consimilem constat spiritaliter intuendas, quia si litteram consideras, extraneumest, cum non ea inuenias in psalmis, quae continentur in titulis”. En praef. XIII p. 16. 27-28insiste en esos dos sentidos: “multa quoque secundum litteram commonet, multa spiritaliter

iubet”. Curti (1986: 110 ss.) ofrece ejemplos concretos de ambos tipos de explicaciones.

172 Cassiod. in psalm, praef. XIV p. 17. 7-11: “... tertio: arcanum psalmi, partim secundum

spiritalem intelligentiam, partim secundum historicam lectionem, partim secundum mysticumsensum, subtilitates rerum discutiens proprietatesque uerborum, prout concessum fuerit,

conabor aperiret”.

173 Aparecen en el titulo en in psalm. 21. 1, 85. 1 y 113. 1, y en la conclusión en 1. 6.

174 Cassiod. in psalm. 1. 1: “etymologia est enim oratio breuis, per certas assonationes

ostendens ex quo nomine id, quod quaeritur, uenerit nomen”.

175 Cassiod. I de art. ac disc. P.L. LXX 1153C: “etymologia est aut uera aut uerosimilis

demonstratio declarans ex qua origine uerba descendant”.

176 Cassiod. in psalm., praef. XIV 7 y XV 50.

177 Cassiod. in psalm. 85. 1.

178 Cassiod. in psalm. 2. 3: “ terminus autem dictus es, ut quidam uoluerunt, quod lapis ipse

a tribus pedibus aliud minus habet”; 8. 9: “uolucres enim a uolatu crebro dictae sunt”; 32.2: “ cithara est, sicut in praefatione iam dictum est, lignei uentris in imo sita concauitas, quaesursum chordarum fila transmittens sonos dulcissimos percussa proloquitur. quae ideo talenomen accepit quoniam cita iteratione percutitur”; 71. 10: “insula enim dicta est, eo quod

in salo sit posita”.

179 Cassiod. in psalm. 9. 18: “conuertantur peccatores in infernum, omnes gentes quae

obliuiscuntur Dominum. ...... sequitur: in infernum, ne se crederent alibi esse mittendos.infernum autem dictum est ab eo quod illic animae iugiter inferantur siue, ut quidam uolunt,a parte inferiore. sed hic infernum uult intellegi perpetuam mortem, ad quam sine dubio

peruenturi sunt qui Domini praecepta contempserunt”.

180 Cassiod. in psalm. 36. 10: “et pusillum adhuc et non erit peccator.... pusillum, exiguum

aliquid paruuumque significat, quod constrictis digitis manu possit includi. pusillum enima pugno dicitur. hanc breuem atque ultimam aetatem in remedio laborantium Ecclesiapollicetur, ne longa credatur, ubi fidelis fatigari posse cognoscitur. pusillum uero dicittempus quod restat usque ad diem iudicii, quod comparatione praeteritorum dierum omnino

paruissimum est”.

Notas

526

181 Cassiod. in psalm. 8. 9: “uolucres caeli et pisces maris qui perambulant semitas mari.s

uolucres caeli superbi sunt homines qui inflati uento iactantiae quasi per inane aerisefferuntur et humilia despiciunt, cum altius eleuantur. uolucres enim a uolatu crebro dictaesunt”; ib. 13. 3: “uenenum aspidum sub labiis eorum, quorum os maledictione et amaritudineplenum est ... uenenum enim dictum est ab eo quod per uenas serpat. sic et uota malignorum

occulta cogitatione grassantur”.

182 Cassiod. in psalm. 7. 17: “conuertetur dolor eius in capite eius et in uerticem eius iniquitas

eius descendet. hic caput nostram animam debemus accipere, qua parte sumus sine dubiocelsiores. huic subiecta sunt peccata, quando refrenantur obnoxia. quod si delictis contingatanimam uinci, supra eam necesse est emineant, quae multitudine prauitatis exundant. uertexquoque dictus est, quod dextra laeuaque uertat capillos, qui significat capitis summitatem”;71.10: “reges Tharsis et insulae munera offerent .... insulae uero sunt, qui circumfluentiamundi uitia a suis corporibus excluserunt, nec dominatur in eis mare mundanum, quod

perfidorum cordibus constat infusum. insula enim dicta est, eo quod in salo sit posita”.

183 Cassiod. in psalm. 6. 7: “lauabo per singulas noctes lectum meum. si hoc ad litteram uelis

accipere, merito quidem lectum, quem noctibus polluerat, lacrimis abluebat. sed occurritimpossibilitas, ut tanta fuisset copia lacrimarum, quae non solum faciem, sed etiam lectumlauisse diceretur. quapropter melius lectum, delectationem corporis intellegamus, in quauelut in cubili nostro marcente uoluptate remittimur, quam potest homo lacrimis, quamuispaucis lauare, si eum contingat caelesti inspiratione deflere. lectus autem ab electis ac

mollibus herbis dictus est”.

184 Cassiod. in psalm. 10. 7: “ pluit super peccatores laqueos, ignis et sulphur et spiritus

procellarum pars calicis eorum .... pars calicis eorum, id est: mensura actibus ebrianturpollutis actibus ebriantur. calix autem dictus eo quod assidue calidum soleat susciperepotionem. Macrobius quoque Theodisius in quodam opere suo gentem dicit Cylicranorumfuisse iuxta Heracleam constitutam, composito nomen ajpo; tou kuvlicoß, quod poculi genusuna littera immutata calicem dixit. unde hoc nomen meoriae constat infixum”, cf. Macrob,Sat. 5. 21. 8. En 15. 5 repite la etimología de “calix” esta vez sin señalar la de Macrobio; en

1. 6, además de la etimología de “iter” que aparece en el texto, ofrece también la de “uia”.

185 En Cassiod. in psalm. 39. 15 aparece en el texto bíblico el verbo “cogitare”. La explicación

etimológica la ofrece no de dicho término sino de su sustantivo “cogitationes”.

186 Así ocurre en Cassiod. in psalm. 1. 6.

187 Ofrece etimologías varronianas en in psalm. 1. 3 “fructus”, 1. 6 “uia” e “iter”, 2. 11

“terra”, 8. 9 “uolucres”, 24. 2 “arma”, 24. 4 “semita”, 26. 2 “pauper”, 26. 2 “olera”, 38. 13“peregrinus”, 44. 18 “meridies”, etc. Corresponden a Festo las de 15. 4 “calix” y 24. 9“mansuetus” y a Servio las de 2. 10 “uirga”, 10. 5 “palpebrae”, 13. 3 “uenenum”, etc.Algunas de las etimologías recuerdan las definiciones de los artígrafos. En 37. 13 y 85. 1define, por ejemplo, ‘oratio’ tal y como lo habían hecho los artígrafos Carisio, Diomedes,Dositeo o Pompeyo, “oratio est oris ratio”. Su definición de ‘nomen’ en 71. 17, recuerdatambién la dada por Servio y Cledonio, ‘nomen enim dictum est, quod notam rem faciat’.A este respecto nos hubiera gustado consultar la obra de Erdbrügger Cassiodorus unde

527

Primera parte

etymologias in Psalterii commentario prolatas petiuisse putandus sit, diss. Iena 1912.

188 Cassiod. in psalm. 43. 19: “ .... uia uero a uiolentia nuncupatur”.

189 Se encuentran repetidas en su comentario las etimologías de “altar” 25. 6 y 42. 4; “calix”

10. 7 y 15. 5; “gemitus” 6. 7 y 37. 10; “hereditas” 2. 9, 15. 5 y 77. 62; “prodigium” 49. 9 y77. 43, “uia” 1. 6 y 24. 4. Sólo hay una palabra de la que hayamos registrado dos etimologíasdiferentes. Se trata de “uia”. En 1. 6 ofrece la etimología ya conocida de Varrón, “quod peream unusquisque transeuntium uehatur”, y en 43. 19 da una nueva interpretación, “uia a

uiolentia nuncupatur”.

190 Cassiod. in psalm. 9. 18:”infernum autem dictum est ab eo quod illic animae iugiter

inferantur siue ut quidam uolunt a parte inferiore”. También ofrece una doble etimología

para explicar el término “pax” en 121. 7.

191 Sólo hemos contabilizado dos ejemplos, in psalm. 117. 22 “angulus” y 123. 3 “animus”,

de un total de 121 etimologías.

192 Cassiod. in psalm. 118. 70: “lac dictum est a liquore, quod de interna substantia naturali

potius liquore decurrat; a enim in i conuertitur, ut amicus, inimicus et his similia”. Lanotación fonética incluida en la cita de Macrobio figura en 10. 7. En 14. 1 en la explicaciónde “tabernacula” indica las diferentes formas de esta palabra sin comentario alguno acercadel cambio fonético operado: “ ‘Domine, quis habitabit in tabernaculo tuo...?’ sed curuocetur tabernaculum paulo diligentius perscrutemur. maiores nostri domos pauperumtabernas appellauerunt propterea quia tantum trabibus, non adhuc tegulis tegebantur, quasitrabernas. et quia ibi habitabant et cenabant, sicut antiquis mos erat semel cibum sumere exduobus nominibus unum traditur factum esse uocabulum, id est ex taberna et cenaculo quasitrabernaculum. hinc iam tabernacula consonanter dicta sentimus expeditionales et subitas

habitationes”.

193 Son ejemplos de antífrais Cassiod. in psalm. 87. 2 “inopia” y 118. 134 “calumnia”. De

onomatopeya sólo hemos registrado uno en 40. 8 “susurratio”.

194 Cassiod. in psalm. 1. 1 “uir”, 1. 3 “fructus”, 2. 9 “gens”, 2. 11 “terra”, 4. 8 “frumentum”,

5. 2 “auris”, 6. 7 “lectus”, 8. 9 “palpebrae”, 10. 35 “pauper”, 15. 5 “calix”, 31. 9 “frenum”,33. 2 “laus”, 36. 2 “olera”, 36.10 “pusillum”, 39. 15 “cogitationes”, 77. 31 “fraus” y “esca”,

113. 4 “colles”, 121. 7 “pax”, etc.

195 Cassiod. in psalm. 1. 2 “nox”, 1. 6 “uia”, 2. 10 “uirga”, 10. 7 “calix”, 13. 3 “uenenum”,

23. 7 “portae”, 27. 1 “lacus”, 30. 23 “uultus”, 32. 2 “cithara”, 36. 6 “cicatrix”, 45. 9

“prodigium”, 71. 10 “insula”, 79. 14 “aper”, etc.

196 Cassiod. in psalm. 2. 9 “hereditas”, 2. 11 “terra”, 34. 2 “arma”, 67. 27 “fons”, 113. 15

“nares” y 140. 3 “ostium”.

197 Cassiod., in psalm. 35. 30: “ iudicium enim dictum est quasi iuris dictum quod in eo ius

dicatur”, 37. 12: “amicus enim dictus est quasi animi aequus quia aequali nobis uoluntate

Notas

528

coniungitur”, 77. 43: “prodigia uero quasi porro dicentia est quae praefigurabantur esseuentura”, etc. Los dos términos de un compuesto también pueden expresarse mediante elesquema derivativo “B ab A”. Así ocurre, por ejemplo, en la etimología de “barbarus” en

113. 1.

198 Emplea el verbo “trahere” en in psalm. 117. 22 “angulus”. La etimología de “animus” en

123. 3 no está introducida por ningún verbo.

V - Etimología, retórica y dialéctica en época republicana

1 Cf. Varrón en Cassiod. de art. ac disc. 2.3.2; Cic. Orat. 32. 113; Quint. Inst. 2. 20. 7.

2 Cic. Inu. 1. 34; 2. 28 ss., 32 ss., 38.

3 Cic. Inu. 34-36.

4 Cic. Inu. 1. 37 ‘in ipso negotio’; 1. 38-41 ‘in gestione negoti’; 1. 41-43 ‘adiuncta negotio’;

1. 43 ‘gestum negotium consequuntur’.

5 Cic. Inu. 2. 28-29: “nam et de nomine nonnumquam aliquid suspicionis nascitur - nomen

autem cum dicimus, cognomen quoque intellegatur oportet; de hominis enim certo et propriouocabulo agitur - ut si dicamus idcirco aliquem Caldum uocari quod temerario et repentinoconsilio sit; aut si ea re hominibus Graecis imperitis uerba dederit quod Clodius aut Caecilius

aut Mutius uocaretur”.

6 La doble naturaleza de estos ‘loci’ está reseñada en de Orat. 1. 116, 118, 120 y 163; en Part.

5 y 48; en Orat. 122 y en Top. 71-72.

7 Cic. Top. 24.

8 Cic. de Orat. 1. 94 “fontes”; 2. 130 y 146 “capita”, 147 “regiones”, 163 “sedes” y 174

“signa atque notae”.

9 Cic. de Orat. 2. 116, 120.

10 Cic. Part. 6-7.

11 cf. Cic. de Orat. 2. 162: “ et ea breuiter inlustret uerbisque definiat”.

12 Cic. Top. 25-26.

13 Rhet. ad Her. 4. 63: “notatio est, cum alicuius natura certis describitur signis, quae, sicuti

notae quaedam, naturae sunt adtributa”.

14 Cic. de Orat. 2. 163.

15 Cic. Top. 8, 10, 35 s.

16 Top. 8 ‘ex toto’ / 9 y 26 ‘definitio’; 8 ‘ex partibus’ / 10 y 33‘partium enumeratio’.

17 Cic. Top. 10: “tum notatio, cum ex uerbi ui argumentum aliquod elicitur”. La redacción

en 35 es muy parecida: “ea est autem, cum ex ui nominis argumentum elicitur”.

529

Primera parte

18 Cic.Top. 35: “nos autem nouitatem uerbi non satis apti fugientes genus hoc notationem

appellamus”.

19 Cic.Top. 35: “hoc notationem appellamus, quia sunt uerba rerum notae. itaque hoc quidem

Aristoteles suvmbolon appellat, quod Latine est nota”.

20 Cic. Ac. 1. 32. La definición que da de la ‘explicatio uerborum’ insiste en el carácter de

actividad de la etimología, cf. nota siguiente; N. D. 2. 69.

21 Cic. Ac. 1. 32: “scientiam autem nusquam esse censebant nisi in animi notionibus atque

rationibus; qua de causa definitiones rerum probabant et has ad omnia de quibus disceptabaturadhibebant. uerborum etiam explicatio probabatur, id est qua de causa quaeque essent itanominata, quam ejtumologivan appellabant; post argumentis quibusdam et rerum notis quasiducibus utebantur ad probandum et ad concludendum id quod explanari uolebant; in quo

tradebatur omnis dialecticae disciplina, id est, orationis ratione conclusae”.

22 Cic. Top. 36.

23 En Cic. Top. 38 lo califica con “finitimus notationi”.

24 Cic. Top. 58.

25 Cic., Brut. 31; Tusc. 2. 9; Orat. 12; Part. 139; Fin. 5. 7.

26 Cic. Top. 82-85

27 Cic. Top. 41, 45, 50, 52, 53, 55, 56, 58, 65 s.

28 Cic. N. D. 3. 8 s: “ ‘quia te quoque’ inquit ‘animaduerti, Cotta, saepe cum in foro diceres

quam plurimis posses argumentis onerare iudicem, si modo eam facultatem tibi daret causa.

atque hoc idem et philosophi faciunt et ego ut potui feci”.

29 Quint. Inst. 3. 5 5; RLM. Sulp. Victor p. 314. 5-11, August. p. 139. 23; M. Vict. in Cic.

rhet. p. 156.4 (cf. Hadot, 1971: 80).

30 Balbo expone su argumento en N. D. 2. 28 y Cotta le responde de la siguiente manera en

3. 34 s: “ita uoltis opinor, nihil esse animal intrinsecus in natura atque mundo praeter ignem:qui magis quam praeter animam, unde animantium quoque constet animus, ex quo animaldicitur? quo modo autem hoc quasi concedatur sumitis, nihil esse animum nisi ignem?

probabilius enim uidetur tale quiddam esse animum ut sic ex igni atque anima temperatum”.

31 Cic. Tusc. 2. 43: “appellata est enim ex uiro uirtus; uiri autem propria maxime est fortitudo,

cuius munera duo sunt maxima mortis dolorisque contemptio. utendum est igitur his, si

uirtutis compotes uel potius si uiri uolumus esse, quoniam a uiris uirtus nomen est mutuata”.

32 Cic. Tusc. 1. 98: “ mors igitur ipsa quae uidetur notissima res esse, quid sit, primum est

uidendum. sunt enim qui discessum animi a corpore putent esse mortem; sunt qui nullumcenseant fieri discessum, sed una animum et corpus occidere, animumque in corporeextingui. qui discedere animum censent, alii statim dissipari, alii diu permanere, alii semper.

Notas

530

quid sit porro ipse animus aut ubi aut unde, magna dissensio est. aliis cor ipsum animusuidetur, ex quo excordes, uecordes concordesque dicuntur et Nasica ille prudens bis consul

‘Corculum’ et ‘egregie cordatus homo, catus Aelius Sextus’ ”.

33 Cic. N. D. 1.8; Cic. Fin. 1. 10, 2. 13-14, 3. 5; Cic. Tusc. 3. 10-11, 23; Cic. Sen. 45; Cic. Fam.

9. 24. 3

34 Cic. Diu. 1.1: “uetus opinio est iam usque ab heroicis ducta temporibus, eaque et populi

Romani et omnium gentium firmata consensu, uersari quandam inter homines diuinationem,quam Graeci mantikhvn appellant, id est praesensionem et scientiam rerum futurarum.magnifica quaedam res et salutaris, si modo est ulla, quaque proxime ad deorum uim naturamortalis possit accedere. itaque ut alia nos melius multa quam Graeci, sic huic praestantissime

rei nomen nostri a diuis, Graeci, ut Plato interpretatur, a furore dixerunt”.

35 Cic. N. D. 2. 71-72: “non enim philosophi solum uerum etiam maiores nostri superstitionem

a religione separauerunt. nam qui totos dies precabantur et immolabant ut sibi sui liberisuperstites essent superstitiosi sunt appellati, quod nomen patuit postea latius; qui autemomnia quae ad cultum deorum pertinerent diligenter retractarent et tamquam relegerent,<hi> sunt dicti religiosi ex relegendo, ut elegantes ex eligendo ex diligendo diligentes exintelligendo intelligentes; his enim in uerbis omnibus inest uis legendi eadem qua in

religioso. ita factum est in superstitioso et religioso alterum uitii nomen alterum laudis”.

36 Cic. Tusc. 3. 14: “qui fortis est, idem est fidens - quoniam confidens mala consuetudine

loquendi in uitio ponitur, ductum uerbum a confidendo, quod laudis est”. La etimología leayuda también a aclarar el significado de ciertos términos. Así en Cic. N. D. 3. 25 calificaa Crisipo como”callidus” y “uersutus” y aprovecha la ocasión para explicar con ayuda de laetimología qué entiende él por dichos calificativos. Más ejemplos en Cic. Tusc. 5. 41 y Cic.

Rep. VI fr. 1.

37 Cic. Catil. 15. 51; Leg. 1. 19, 2. 55, 3. 8; Tusc. 1. 18, 36; 3. 9, 18, 20, 40; 4. 54; Off. 1. 23;

Rep. 2. 12, 2. 4, 4. 7 y fr. 3; Fin. 2. 115, 3. 40; Fam. 16; N. D. 2. 7, 71 - 72; 3. 25; Phil. 8.

3, etc.

38 Cic. Diu. 1. 17 “litus”, 2. 72 “terripauium”; N. D. 3. 47 “Natio” (nombre de una divinidad);

Leg. 2. 55 “denicales”, etc.

39 Cic. N. D. 3. 62: “in enodandis nominibus quod miserandum sit laboratis: ‘Saturnus quia

se saturat annis, Mauors quia magna uertit, Minerua quia minuit aut quia minatur, Venus quiauenit ad omnia, Ceres a gerendo’. quam periculosa consuetudo. in multis enim nominibushaerebitis. quid Veioui facies? quid Volcano? quamquam quoniam Neptunum a nandoappellatum putas, nullum erit nomen quod non possis una littera explicare unde dictum sit;in quo quidem magis tu mihi natare uisus es quam ipse Neptunus. magnam molestiamsuscepit et minime necessariam primus Zeno, post Cleanthes, deinde Chryssipus,commenticiarum fabularum reddere rationem, uocabulorum cur quidque ita appellatum sitcausas explicare”; Cic.Off. 1. 23: “ex quo, quamquam hoc uidebitur fortasse cuipiam durius,tamen audeamus imitari Stoicos, qui studiose exquirunt, unde uerba sint ducta”; Cic. Tusc.3. 18: “nequitia ab eo (etsi erit hoc fortasse durius, sed temptemus; lusisse putemur, si nihil

531

Primera parte

sit) ab eo quod nequicquam est in tali homine, ex quo idem nihili dicitur”.

40 August. Dial., P.L. XXXII 1412: “Stoici autumnant, quos Cicero in hac re irridet, nullum

esse uerbum cuius non certa ratio explicari possit”

41 Cic. Diu. 2. 72: “sed quia cum pascuntur aues necesse est aliquid ex ore cadere et terram

pauire (terripauium primo post terripudium dictum est; hoc quidem iam tripudium dicitur)cum igitur offa cecidit ex ore pulli tum auspicanti tripudium solistimum nuntiatur”.

VI - Etimología y retórica en los primeros siglos del Imperio: la Instituio oratoria de

Quintiliano (finales de siglo I d. C.)

1 Quint. Inst. 1. 28 y 38; 5. 10. 55 y 59; 7. 3. 25.

2 Quint. Inst. 1. 6. 1.

3 Quint. Inst. 1. 4. 17: “non enim doceo, sed admoneo docturos”.

4 Quint. Inst. 1. 6. 1: “est etiam sua loquentibus obseruatio, sua scribentibus. sermo constat

ratione, uetustate, auctoritate, consuetudine. rationem praestat praecipue analogia,

nonnumquam et etymologia”.

5 Quint. Inst. 1. 6. 30.

6 Quint. Inst. 1. 6. 28: “etymologia, quae uerborum originem inquirit, ......”.

7 Quint.Inst. 1. 6. 28: “ etymologia ... a Cicerone dicta est notatio, quia nomen eius apud

Aristotelen inuenitur suvmbolon, quod est <nota>”.

8 Quint. Inst. 1. 6. 29: “ideoque in definitionibus adsignatur etymologiae locus”.

9 Quint Inst. 1. 6. 29: “haec habet aliquando usum necessarium, quotiens interpretatione res,

de qua quaeritur, eget, ut cum M. Caelius se esse hominem frugi uult probare, non quiaabstinens sit (nam id ne mentiri quidem poterat), sed quia utilis multis, id est fructuosus, unde

sit ducta frugalitas”.

10 Quint. Inst. 1. 6. 30 s: “nonnumquam etiam barbara ab emendatis conatur discernere, ut

cum ‘Triquetram’ dici ‘Siciliam’ an ‘Triquedram’, ‘meridiem’ an ‘medidiem’ oporteat,quaeritur aliaque quae consuetudini seruiunt. continet autem in se multam eruditionem, siueex Graecis orta tractemus, quae sunt plurima, praecipueque Aeolica ratione, cui est sermonoster simillimus, declinata, siue ex historiarum ueterum notitia nomina hominum, locorum,gentium, urbium requiramus: unde Bruti, Publicolae, Pythici? cur Latium, Italia, Beneuentum?

quae Capitolium et collem Quirinalem et Argiletum appellandi ratio?”.

11 Quint. Inst. 1. 4. 25 s.: “scrutabitur ille praeceptor acer atque subtilis origines nominum:

quae ex habitu corporis ‘Rufos’ ‘Longos’que fecerunt (ubi erit aliquid secretius; ‘Sullae’‘Burri’ ‘Galbae’ ‘Plauti’ ‘Pansae’ ‘Sacuri’ taliaque) et ex casu nascentium (hic ‘Agrippa’ et‘Opiter’ et ‘Cordus’ et ‘Postumus’ erunt) et ex iis quae post natos eueniunt, unde ‘Vopiscus’.iam ‘Cottae’, ‘Scipiones’, ‘Laenates’, ‘Serani’ sunt ex uariis causis. gentes quoque ac locaet alia multa reperias inter nominum causas. in seruis iam intercidit illud genus, quod

Notas

532

ducebatur a domino, unde ‘Marcipores’ ‘Publipores’que “.

12 Quint Inst. 1. 6. 38.

13 Quint. Inst. 1. 6. 32:”iam illa minora, in quibus maxime studiosi eius rei fatigantur, qui

uerba paulum declinata uarie et multipliciter ad ueritatem reducunt aut correptis autporrectis, aut adiectis aut detractis, aut permutatis litteris syllabisue. inde prauis ingeniis ad

foedissima usque ludibria labuntur”.

14 “Lucus”, “lepus”, “pituita” y “classis” son etimologías atribuidas tradicionalmente a Elio

Estilón, cf. GRF Stil. fr. 59; “ager”, “gragulus” y “merula” son de Varrón, cf L. 5. 34 y 76;“Ditis” de Cicerón, cf. N.D. 2. 29; “frugi” de M. Celio; “caelibes” de Gavio Baso, cf. GRFGau. Bas. fr. 3, y de Modesto; la etimología de “stella” no quiere decir a quién corresponde

por tratarse de un personaje célebre.

15 Quint. Inst. 1. 6. 37 s.

16 Quint. Inst. 1. 6. 31.

17 Quint. Inst. 5. 9. 1

18 Quint. Inst. 5. 10. 20: “locos appello non, ut uulgo nunc intelleguntur, in luxuriem et

adulterium et similia, sed sedes argumentorum, in quibus latent, ex quibus sunt petenda”, cf.

Cic. Top. 8 y de Orat. 2. 147.

19 Cic., Inu. 1. 24. 34; Quint. Inst. 5. 8. 4, 5. 10. 23.

20 Quint., Inst. 5. 10. 30.

21 Quint. Inst. 5. 10. 55: “praeterea finimus aut ui, sicut superiora, aut ejtumologiva, ut si

assiduum ab aere dando et locupletem a locorum, pecuniosum a pecorum copia”.

22 Cic. Top. 10.

23 Cic. Rep. 2. 16.

24 Quint. Inst. 5. 10. 59: “saepissime autem quid sit proprium cuiusque quaeretur, ut, si per

ejtumologivan dicatur: ‘tyrannicidae proprium est tyrannum occidere’ negemus”.

25 Quint. Inst. 7. 3. 25: “maximus autem usus in adprobando refellendoque fine propriorum

ac differentium, nonnumquam etiam ejtumologivaß. quae tamen omnia, sicut in ceteris,confirmat aequitas, nonnumquam et coniectura mentis.ejtumologiva maxime rara est: ‘quidenim est aliud tumultus, nisi perturbatio tanta ut maior timor oriatur? unde etiam nomen

ductum est tumultus’ ”.

26 Cic. Phil. 8. 3.

27 Quint. Inst. 1. 6. 38: “nisi in dubiis”; 7. 3. 25: “nonnumquam etiam ejtumologivaß ......

ejtumologiva maxime rara est”.

533

Primera parte

VII - Etimología, retórica y dialéctica en la Antigüedad tardía (siglos IV y V)

1 August. contr. Cresc. 1.1.2: “ hoc modo ea non usui sunt haeretici: nam utique si recte

sensissent, non solum nihil mali, uerum et boni aliquid esset quod eloquenter explicare

potuissent”.

2 Cassiod. in psalm., praef. XV 18-21.

3 Iul. Vict, RLM 395. 19 s: “qui igitur communes argumentorum locos tradiderunt, alios

dixerunt artificiales, alios inartificiales”.

4 Fortun. RLM 115. 15: “quot sunt genera argumentorum? duo, artificiale et inartificiale”.

5 Fortun. RLM 115. 16 s.; I. Victor RLM 395. 22-28.

6 Cic. Inu. 1. 37: “negotiis autem quae sunt attributa, partim sunt continentia cum ipso

negotio, partim in gestione negoti considerantur, partim adiuncta negotio sunt, partim

gestum negotium consequuuntur”.

7 RLM Iul. Vict. 397. 15 y 399. 5-8, Fortun. 115. 23.

8 RLM Iul. Vict. 398. 15 s., cf. Quint. Inst. 5. 10. 54 s..

9 RLM Iul. Vict. 378. 21-26, cf. Quint. Inst. 5. 10. 59.

10 RLM Iul. Vict. 398. 15 s.: “argumenta a definitone ducuntur et per etymologia, ut

‘locupletem’ a locorum copia’’ et ‘pecuniosum’ a ‘pecorum copia’ dicamus”, cf. Quint. Inst.5. 10. 55: “praeterea finimus aut ui, sicut superiora, aut ejtumologiva, ut si assiduum ab aere

dando et locupletem a locorum, pecuniosum a pecorum copia”.

11 Cassiod. de art. ac disc. P. L. LXX 1164D.

12 M. Capel. de nupt. 5. 474-501; Boec. in top. Cic. P. L. LXIV 1041BD; Cassiod. de art.

ac disc. P. L. LXX 1190-1192 (cf. Hadot, 1971: 116-141).

13 Cic. Top. 28: “sunt etiam alia genera definitionum, sed ad huius libri institutum illa nihil

pertinent”.

14 M. Vict. de def. 1.1 s. Stangl: “dicendi ac disputandi prima semper oratio est, et iam

dialecticis auctoribus et ipso Tullio saepius admonente, quae dicitur definitio”. Volverá a

insistir en esta idea en 3. 24.

15 M. Vict. de def. 11. 5-16 Stangl: “etenim reliquae intellectum potius rei tribuunt, non

plenissime quid sit ea res adhibita oratione declarant. uerum tamen quoniam translatonomine etiam ceterae orationes, hoc idem imaginaria dictione retinentes, pari nominenuncupantur, ut definitiones esse dicantur” ; 16. 9 - 14: “hae sunt tres nunc a me positaeprincipaliter definitiones substantiales: quae a toto est, a partium enumeratione et a nota, itaut illa quae prior est sola uere definitio nuncupetur; istae autem duae honore nominis ethonestate, quia id de quo quaeritur quid sit ostendunt, non uere, sed tamen definitiones esse

dicentur”.

Notas

534

16 M. Vict. de def. 6. 26 s.

17 M. Vict. de def. 4. 29-31 y 6. 25 s.

18 M. Vict. de def. 15. 12-18 Stangl: “tertia definitio est quae a nota dicitur, cum uis uerbi

uel nominis quae in compositione sita est rem suam facta quadam separatione designat.‘fides est’ inquit Tullius ‘cum fit quod dicitur’. hic itaque perspici licet ueluti simplex nomensit fictum atque compositum, ut in res suas obscura licet compositione resonet: paene enimisdem syllabis rem suam dicentibus uerbum compositum ad id quod significat ex discretione

cognoscimus”.

19 M. Vict. de def. 15. 19-30 Stangl: “sed saepe uerbum simplex purum nulla compositione

conexum in definitione a nota ducitur, ubi est uis eius quam Graeci appellant ejtumologivan,at Cicero ueriloquium. ueriloquium non potest ex discretione, quae nulla est, compositionisostendi, sed, adhibita declinatione ac denominatione quodammodo, quid sit id de quoquaeritur explicari, ut a bonitate bonus et a malitia malus et a sapientia sapiens. etenim cumin alio nomine res cognita est, facile hoc quod ab eo est deriuatum et quodammododenominatum ad cognitionem deducit, ut quid sit ostendat. in Pisonem Cicero consulem aconsulendo ait dictum ‘maximeque’, inquit ‘quod uis nominis ipsa praescribit, rei publicae

consulendo’, et hoc definitionis genus esse dicendum est”.

20 M. Vict. de def. 15. 25-27 Stangl: “etenim cum in alio nomine res cognita est, facile hoc

quod ab eo est deriuatum et quodammodo denominatum ad cognitionem deducit ut quod sit

ostendat”.

21 Cic. de Orat. 2. 165.

22 Cic. Top. 12: “eiusdem autem generis uerba sunt quae orta ab uno uarie commutantur, ut

sapiens sapienter sapientia”.

23 M. Vict., de def. 15. 30-16. 8 Stangl: “quamquam Tullius in Topicis argumenti locum

fecerit quem nominat coniugatum, qui est finitimus loco illi qui a nota est, nos tamen nonaliter neque contra, sed cum pari praeceptione definitionem iure dicemus, seruantespraeceptum uti, cum compositum nomen, diuisione in res suas quas sonat accepta, quidsignificet intellegamus, sit defintio a nota; cum autem simplex uerbum unde sit denominatumaccipere coeperimus, argumentum quidem a coniugatio accipiamus, ut Tullius posuit,

definitionem tamen esse dicamus, quia quid sit ostendit - quod proprium est definitionis”.

24 Cassiod. de art. ac disc. P. L. LXX 1164 C: “haec licet Cicero, Latinae eloquentiae lumen

eximium, per uaria uolumina copiose nimis et diligenter effuderit, et in Arte rhetoricaduobus libris uideatur amplexus, quorum commenta a Mario Victorino composita in

bibliotheca mea uobis reliquisse cognoscor”.

25 M. Capel. de nupt. 5. 474: “argumentum est ratio, quae rei dubiae fidem facit”; Cic. top.

8: “argumentum autem quae rei dubiae faciat fidem”.

26 Cic. Top. 8 y de Or. 2. 163.

535

Primera parte

27 M. Capel. de nupt. 5. 474: “licet ad faciendam fidem etiam illa, quae inartificialia

nominantur, debeant adhiberi, ut tabulae, testimonia, quaestiones, quae post discutienda

seruabo”.

28 M. Capel. de nupt. 5. 474.

29 M. Capel. de nupt. 5. 474: “nunc argumenta tractentur, quae aut in negotio, de quo agitur,

posita sunt, aut illud attingunt. in ipso tum totum, tum pars eius, tum nota, quam Graeci

etymologiam dicunt. attingunt uero negotium, quae ad id relatiuorum ratione ducuntur”.

30 Boec. in top. Cic. P. L. 1088D.

31 M. Capel. de nupt. 5. 474 y 483.

32 M. Capel. de nupt. 5. 483: “a nota uel etymologia, ut Graeci dicunt, sumimus argumentum

<sic>..... quo in loco originem uocabuli tantum oportet attendere”.

33 Cic. de Or. 2. 165: “si consul est qui consulit patriae, quid aliud fecit Opimius?”; M. Cap.

de nupt. 5. 483: “si consul est qui consulit rei publicae, quid aliud Tullius fecit, cum affecit

supplicio coniuratos?”.

34 M. Capel. de nupt. 5. 484: ”qui locus [a coniugatis] a superiore [etymologia] hoc differt,

quia aliud est unde nomen impositum fuerit, perscrutari, aliud per cognationem uerbi ab alio

deflexi argumenti uim sumere”. Los paréntesis son nuestros.

35 August. doct. christ. 1. 1. 1.

36 August. doct. christ. 4. 1. 2.

37 August. de magist. 5. 12 “uerbum”, “nomen”; C. D. “religio” 10. 3; “heros” 10. 21;

Retract. “religio” 1. 13. 9. Más ejemplos P. L. XLI 128, 278, 280, 578, 643; P. L XLIII 447,

448 y 455; P. L. XLIV 723.

38 August. Retract. 1. 6.

39 August. dial. P. L. XXXII 1411.

40 August. dial. P. L. XXXII 1411: “de origine uerbi quaeritur, cum quaeritur unde ita

dicatur”.

41 August. dial. P. L. XXXII 1411: “res mea sententia nimis curiosa, et non nimis necessaria”.

42 August. dial. P. L. XXXII 1412: “an potius unde sit dictum non curemus; cum, quod

significet, intelligamus”.

43 August. dial. P. L. XXXII 1411: “huc accedit, quod ut somniorum interpretatio, ita

uerborum origo pro cuiusque ingenio praedicatur”.

44 August. dial. P. L. XXXII 1411-1412: “ecce enim uerba ipsa quispiam ex eo puta dictat,

quod aurem quasi uerberent: imo, inquit alius, quod aerem. sed nostra non magna lis est. nam

Notas

536

uterque a uerberando huius uocabuli originem trahit. sed e transuerso tertius, uide, quamrixam inferat. quod enim uerum, ait, nos loqui oporteat, odiosumque sit, natura ipsaiudicante, mendacium; uerbum a uero cognominatum est. nec ingenium quartum defuit. namsunt qui uerbum a uero quidam dictum putent, sed prima syllaba satis animaduersa,secundam negligi non oportere. uerbum enim cum dicimus, inquiunt, prima eius syllabauerum significat, secunda sonum. hoc autem uolunt esse bombum. unde Ennius sonumpedum, bombum pedum dixit: et boavsaiGraeci clamare; et Virgilius, “reboant siluae”(Georg. lib. 3, v. 223). ergo uerbum dictum est quasi a uero boando, hoc est uerum sonando..... ergo ad te iam pertinet iudicare utrum uerbum a uerberando, an a uero solo, an a uero

boando dictum putemus”.

45 G. L. Diom. 1. 334. 5 s.: “ uerbum autem dictum est ab eo quod uerberato lingua intra

palatum aere omnis oratio promatur”; Seru. 4. 405. 14 s.: “uerbum dictum est eo, quoduerberato aere motu linguae haec pars orationis inuenta sit” y 4. 488. 22: “uerbum diciturab eo quod aerem uerberat uox”. Esta etimología aparece también en los comentaristas delsiglo V Cledonio, 5. 10. 9 s. y 53. 29 s., y Pompeyo, 5. 97. 6 s. y 212. 6. La primera versiónque Agustín ofrece de esta etimología, “quod aurem uerberet”, no la hemos registrado en

ningún artígrafo.

46 August. dial. P. L. XXXII 1412: “breuiter tamen hunc locum notatum esse de origine

uerborum, uolo paulisper accipias, ne ullam partem suscepti operis praetermisisse uideamur”.

47 August. dial. P. L. XXXII 1412: “ut res cum sono uerbi aliqua similitudine concinat, ut,

cum dicimus, aeris tinnitum, equorum hinnitum, ouium balatum, turbarum clangorem,

stridorem catenarum: perspicis enim haec uerba ita sonare, ut res quae his uerbis significantur”.

48 August. dial. P. L. XXXII 1412: “sed quia sunt res, quae non sonant, in his similitudinem

tactus ualere, ut si leniter uel aspere sensum tangunt, lenitas uel asperitas litterarum ut tangitauditum, sic eis nomina pepererit. et ipsum lene cum dicimus, leniter sonat. quis itemasperitatem non et ipso nomine asperam iudicet? lene est auribus, cum dicimus uoluptas;asperum est, cum dicimus, crux. ita res ipsae afficiunt, sicut uerba sentiuntur. mel, quamsuauiter res ipsa gustum, tam suauiter nomen tangit auditum. acre, in utroque asperum est:lana et uepres, ut audiuntur uerba, sic illa tanguntur. haec quasi cunabula uerborum esse

crediderunt, ut sensus rerum cum sonorum sensu concordarent”.

49 August. dial. P. L. XXXII 1412: “hinc ad ipsarum inter se rerum similitudinem processisse

licentiam nominandi ...... inde ad abusionem uentum est, ut usurpetur non tam rei similis, sed

quasi uicinae ..... hinc facta est progessio usque ad contrarium”.

50 August. dial. P. L. XXXII 1413: “uide tamen paululum, quomodo perueniri putant ad illa

uerborum cunabula, uel ad stirpem potius atque adeo sementum, ultra quod quaeri originemuetant, nec si quis uelit, potest quidquam inuenire. nemo ambigit syllabas, in quibus u litteralocum obtinet consonantis, ut sunt in his uerbis, uenter, uafer, uelum, uinum, uomis, uulnus,crassum et quasi ualidum sonum edere. quod approbat etiam loquendi consuetudo, cumquibusdam uerbis eas subtrahimus, ne onerent aurem. nam inde est, quod amasti libentiusdicimus quam amauisti, et abiit, non abiuit; et in hunc modum innumerabilia. ergo cumdicimus, uim, sonus uerbi, ut dictum est, quasi ualidus congruit rei, quae significatur. iam

537

Primera parte

ex illa uicinitate per id quod efficiunt, hoc est quia uiolenta sunt, dicta uincula possunt uideri,et uimen quo aliquid uinciatur. inde uites quod adminiculis quibus uinciantur nexibuspendent. hinc etiam propter similitudinem, incuruum senem uictum Terentius apellauit. hincterra, quae pedibus itinerantium flexuosa et trita est uia dicitur. si autem uia, quae ui pedumtrita est, creditur dicta, redit origo ad illam uicinitatem. sed faciamus a similitudine uitis ueluiminis; hoc est a flexu esse dictam: quaerit ergo me quispiam, quare uia dicta est: respondeoa flexu, quia flexum uelut incuruum uictum ueteres dixerunt: unde uictos quod canthoambiantur, rotarum ligna uocant. persequitur quaerere, unde uictum flexum dicatur: et hincrespondeo, a similitudine uitis. instat atque exigit unde istud sit uitis nomen: dico quia uincitea quae comprehenderit. scrutatur ipsum uincire, unde dictum sit: dicemus, a ui. uis quaresic apellatur, requiret: redditur ratio, quia robusto et ualido sono uerbum rei, quae significatur,

congruit. ultra quod requirat non habet”.

51 Para la ‘similitudo tactus’ los ejemplos propuestos son August. dial. P. L. XXXII 1412

“crux propterea dicta sit, quod ipsius uerbi asperitas cum doloris, quem crux efficit,asperitate concordat: crura tamen non propter asperitatem doloris, sed quod longitudineatque duritia inter membra caetera sint ligno crucis similiora, sic appellata sint”. De larelación ‘ad contrarium’ ofrece dos ejemplos ya clásicos, “lucus” y “bellum”, y un terceroregistrado sólo en él, “foedus”, 1412: “nam lucus dictus putatur, quod minime luceat; etbellum, quod res bella non sit; et foederis nomen, quod res foeda non sit”. Los ejemplos dela relación ‘ad uicinitatem’ son más numerosos, 1412 “piscina” y 1413 “foedus”, “puteus”,

“urbs”, “horreum”, “gladius” y “capillus”.

52 August. dial. P. L. XXXII 1413: “quot modis autem origo uerborum corruptione uocum

uarietur, ineptum est prosequi: nam et longum et minus quam illam quae dicta sunt,

necessarium est”.

53 August. dial. P. L. XXXII 1413: ”si quis horreum mutata d littera affirmet ab hordeo

nominatum”.

54 Quint. Inst. 1. 6. 28: “etymologia, quae uerborum originem inquirit......”.

55 August. dial., P. L. XXXII 1413: “innumerabilia enim sunt uerba, quorum ratio reddi non

possit: aut non est, ut ego arbitor, aut latet, ut Stoici contendunt”. Al iniciar su explicación,ib. 1412, había señalado que “stoici autumant, quos Cicero in hac re irridet, nullum esse

uerbum cuius non certa ratio explicari possit”.

56 August. C. D. 13. 11.

57 August. de magistr. P. L. XXXII 1196,1217 y 1220.

VIII - Etimología, retórica y dialéctica en el siglo VI

1 Boec. in top. Cic., P. L. LXIV 1041B y 1044C.

2 Cic. Top. 6; Boec. in top. Cic. P. L. LXIV 1044D-1054B. En concreto insiste en la

importancia de la ‘inuentio’ en 1045D-1046D.

3 Boec. in top. Cic. P. L. LXIV 1048A-1054B.

Notas

538

4 Cic. Top. 8; Boec. in top. Cic. P. L. LXIV 1054B (división de los ‘loci’ en internos y

eternos), 1056B (cuádruple división de los ‘loci’ internos).

5 Boec. in top. Cic. P. L. LXIV 1056C: “a nota, quoties ab eiusdem termini uocabulo nascitur

argumentum”.

6 Boec. in top. Cic. P. L. LXIV 1062C: “tertius eorum qui in ipso sunt locus a notatione est

constitutus. notatio uero est quaedam nominis interpretatio”. Insiste en ello en 1063A:“argumentum igitur hoc tractum est ex eo loco qui est in ipso, id est a nominis interpretatione,nomen enim in ipso illo est cuius nomen est, cuius interpretatio notatio nuncupatur. sed abhuius interpretatione factum est argumentum. igitur hoc argumentum ex eo loco est, qui est

in ipso, id est a nomine, et eorum qui in ipso sunt, a notatione, id est a nominis interpretatione”.

7 Cic. Top. 35; Boec. in top. Cic. P. L. LXIV 1062C. Compárese, por ejemplo, con la

etimología que propone G. L. Cled. 5. 10. 7-8 “nomen dictum quasi notamen, quod res nobis

notas efficiat”.

8 Boec. in top. Cic. P. L. LXIV 1062C: “uindex est igitur qui alterius causam suscipit

uindicandam”.

9 Boecio utiliza las series entremezcladas, por ejemplo en in top. Cic. P. L. LXIV 1085B, ‘a

toto’, ‘a partium enumeratione’ y ‘a nota’, y en 1091B, ‘definitio’, ‘pars’ y ‘nota’.

10 Para la distinción entre los tres primeros lugares uid. in top. Cic. P. L. LXIV 1083D s. Para

la justificación del lugar ocupado por cada uno de ellos 1088CD.

11 Boec. in top. Cic. P. L. LXIV 1111B: “notatio igitur est quoties ex nota aliqua rei, quae

dubia est, capitur argumentum. nota uero est quae rem quamque designat”. Compárese con

1056C: “a nota quoties ab eiusdem termini uocabulo nascitur argumentum”.

12 Boec. in top. Cic. P. L. LXIV 1111C: “ex notatione autem sumitur argumentum quoties

aliquid ex notatione, id est nominis interpretatione, colligitur. interpretatio uero nominisejtumologiva Graece, Latine ueriloquium nuncupatur; ejvtumon enim uerum significat, lovgoßorationem. sed quia id ueriloquium minus in usu Latini sermonis habebatur, interpretatione

nominis notationem Tullius appellat”.

13 Boec. in top. Cic. P. L. LXIV 1112CD: “ primum loquitur de coniugatis, quae multum a

notatione non differunt. nam quia notatio ex ui nominis trahitur, itemque coniugatiosimilitudine uocabuli continetur, aliquod inter se ueluti confinium tenent. sed hoc interest,quia notatio expositione nominis, coniugatio similitudine uocabuli ac deriuatione perficitur”.El pasaje de ib. 1112C “notatio ex ui nominis trahitur” es muy semejante a la definición que

Cicerón diera de la ’notatio’ en Top. 35.

14 Cic. Top. 71.

15 Boec. in top. Cic. P. L. LXIV 1164C: “eorum igitur locorum, qui in ipsis sunt de quibus

agitur, nunc ex toto, nunc ex partibus, nunc ex uocabulo, nunc ex affectis sumitur

539

Primera parte

argumentum”; 1164CD: “quocirca nomen quoque intellectus qualitatem designat. iureigitur dictum est proprietatem quamdam rei uocabulo significari, atque ita ex eo trahi

argumentum potest, quod uocatur a nota”

16 Compárese Boec. in top. Cic. P. L. LXIV 1111B con Quint. Inst. 1. 6. 38.

17 Quint. Inst. 1. 6. 29: “haec habet aliquando usum necessarium, quotiens interpretatione res,

de qua quaeritur, eget”.

18 Quint. Inst. 1. 6. 29: “ideoque in definitionibus adsignatur etymologiae locus”; Boec. in

top. Cic. P. L. LXIV 1062C: “ut enim diffinitio id quod in nomine inuolutum est declarat,expedit atque diffundit, ita etiam nomen id quod a diffinitione dicitur euolute, inuolute

confuseque designat”. También en 1059AB insiste en esa distinción entre definición y nota.

19 Boec. top. diff. P. L. LXIV 1173C-1174B: “nec dialecticos solum locos, sed etiam

rhetoricos, quoue hi inter se atque dialecticis differant, cura est exsequendi, ut omnibusundique locis plena consideratione propositis, eorumque differentiis inter se et communitatibus

pernotatis, et argumentorum copia comparetur, et locorum clara possit esse distinctio”.

20 Boec. in top. Cic. P. L. LXIV 1050B.

21 Boec. top. diff. P. L. LXIV 1197AB: “a nota argumentum est, quoties ab interpretatione

nominis rei dubiae fides quaeritur, hoc modo, ut si dubitetur an philosophia sit bonum.dicemus, philosophia est amor sapientiae, at id bonum est, philosophia igitur bonum est. hicigitur rem non diffiniuimus, sed nomen diffinitione prodidimus. quaestio de genere. maxima

propositio: nominis interpretatione rem declarari. locus a notatione”.

22 Boec. top. diff. P. L. LXIV 1200C-1206B.

23 Boec. top. diff. P. L. LXIV 1203B: “a notatione Tullii locus is est qui Themistii a nominis

interpretatione”; 1205A: “a notatione Ciceronis, a nominis interpretatione Themistii”.

24 Boecio indica en top. diff P. L. LXIV 1202D-1203A que la ‘nominis interpretatio’ junto

con la ‘diffinitio’ y la ‘descriptio’ son lugares internos, ‘in substantia’.

25 Boec. top. diff. P. L. LXIV 1212AB.

26 Cassiod. de art. ac disc. P. L. LXX 1181D.

27 Cassiod. de art. ac disc. P. L. LXX 1183A: “horum uero multifaria diuisio est; plura enim

sunt, quae singulis substantiis adhaerescunt: ab his igitur quae cuiuslibet substantiamcomitantur, argumenta duci solent, aut ex toto, aut ex partibus, aut ex causis, uel

efficientibus, uel materia, uel fine”.

28 Cassiod. de art. ac disc. P. L. LXX 1181B: “locus argumenti sedes”, 1190C: “topica sunt

argumentorum sedes ..... itaque licet definire locum esse argumenti sedem”.

29 Cassiod. de art. ac disc. P. L. LXX 1190C:”et sunt argumenta aut in ipso negotio de quo

agitur, aut ducuntur ex his rebus quae quodammodo affectae sunt ad id de quo quaeritur et

Notas

540

ex rebus aliis tractae noscuntur aut certe assumuntur extrinsecus”.

30 Cassiod. de art. ac disc. P. L. LXX 1190C: “ergo haerentia loca argumentorum in eo ipso

negotio sunt tria, id est, a toto, a partibus, a nota”.

31 Cassiod. de art. ac disc. P. L. LXX 1190D:”a nota autem sic ducitur argumentum, quod

Graece etymologia dicitur: si consul est qui consulit reipublicae, quid aliud Tullius fecit cumaffecit supplicio coniuratos?” cf. M. Capel. de nupt. 5. 483.

IX - La etimología en la poesía y en la historia

1 GRF Naeu. frs. 1 “Auentinus” y 2 “Pallatinum”, Enn. fr. 1 Fun “Titiense” y “Ramnenses”.

2 GRF Enn. fr. 4.

3 Cuatro de las siete etimologías registradas están señaladas por Peter en su edición (HRF

CXXVII), que es la que seguimos: HRF Cat. frs. 46 “Grauiscae”, 53 “Marrucini”, 54“Politorum", 60 “Praeneste”. Sin embargo, las de 14 “(mons) Albanus”, 56 “Tibur” y 59

“Caeculum” no las señala. Las dos últimas tampoco aparecen en los GRF de Funaioli.

4 HRF Cat. fr. 71 ” Fluuius” .

5 GRF Cat. frs. 15 “pelliculatio” y 17 “ueterina”. Funaioli incluye este último ejemplo no

entre los fragmentos procedentes de algún discurso, sino entre los de procedencia incierta.

6 HRF Post. Alb. fr. 3 “Baias”.

7 Las etimologías de nombres de ciudades son HRF Hem. frs. 2 “Aricia” y 3 “Crustumerius”

Las etimologías derivadas del nombre del dios Fauno se encuentran en el fr. 4 “fanae”,

“fanaticus”.

8 Corresponden a topónimos HRF Calp. frs. 1 “Italia”, 6 “Curtius” y 44 ”Pilumnus”; el

teónimo es el fr. 9 “Ianualis” y el nombre común el 43 “populifugia”.

9 Verg. Aen. 1. 275-77 “Romani”, 288 “Iulius”; 3. 18 “Aeneadas”, 334 s. “Chaonia”; 5.

117 “Mnestheus”, 568 “Atius (genus)”, 711-718 “Acesta (urbs)”; 6. 232-235 “ Misenus(mons)”; 7. 58-62 “ Laurentini”, 670-3 “(moenia) Tiburtia”, 706-9 “ (gens) Claudia”; 8.319-323 “Latium”, 330 “(porta) Carmentalis”, 336-337 “Thybris (flumen)"; 9. 145

“Capua”, etc.

10 Prop. 4. 2. 9 ss.“Vertumnus”, 9. 71 ss. “Sanctus” y 10. 45 ss. “ (Iuppiter) Feretrius”.

11 Nombres de divinidades: Ouid. Fast. 1. 125 ss. “Ianus”; 2. 449 s. (y también 3. 255 y 6.

39 s.) “Lucina”, 475 ss. “Quirinus”, 571 s. ”Tacita”, 599 ss.“Lara”; 3. 327 s. “(Iuppiter)Elicius”; 4. 61 ss. “Venus”; 6. 409 s. “Vertumnus”; 6. 299 “Vesta”. Colegios sacerdotales:“ 1. 419 s. Luperci”; 3. 385 s. “Salii”. Meses, días y fiestas del calendario: 1. 251 “Ianuarius”,320 ss. “Agonalia”; 2. 31 s. y 617 “Februarius”; 4. 898 s. “Vinalia”; 5. 73 s. “Maius”, 5.77 s. (también en 6. 25 y 83 s.) “Iunius”. Topónimos: 1. 237 s.“Latium”, 468 s. “Arcadia”

541

Primera parte

y 389 s. “Tiber”. Nombres de estrellas 5. 165 s. “Hyades”, etc.

12 Ouid. Fast. 1. 335 s. “uictima”; 3. 117 s. ”manipularis”, 373 s. “libamen” y “libum”; 4.

630 ss. “forda” y “fetus”; 5. 281 “pecunia”; 6. 139 s. “striges”, 302 s. “focus”, etc.

13 Teónimos: Ouid. Met. 4. 538 “Aphrodita”. Gentilicios: 10. 223 “Cerastae”. Nombres de

ríos, lagos y mares: 6. 400 “(amnis) Marsya”; 7. 381 s. “(stagnum) Hyrie”; 8. 230 “(mare)Icarium”; 13. 897 “(fluuius) Acis”. Nombres de islas y regiones: 8. 235 “(tellus) Icaria)”;10.297 “(insula) Paphos”; 13. 648 “(tellus) Andros”. Nombres de animales: 4. 415 “uesperigus";11. 795 “mergus”; 12. 145 “cycnus”. Nombres de árboles y plantas: 10. 739 “(flos)

anemone”. Nombres de fiestas: 1. 446 s. “(Ludi) Pythia”.

14 Tan sólo hemos registrado tres etimologías que no se empleen en este uso Ouid. Met. 4.

538 “Aphrodita”, “Cerastae” 10. 223 y 13. 648 “(tellus) Andros”. El resto cumplen todas lafuncion de cierre: 1. 446 s. “(Ludi) Pythia”; 4. 415 “uesperigus”; 6. 400 “(amnis) Marsya”; 7. 381 s.“(stagnum) Hyrie”; 8. 150 s. “(auis) ciris”, 230“(mare) Icarium”, 235 “(tellus)Icaria)"; 10. 297 “(insula) Paphos”, 739 “(flos) anemone”; 11. 795 “mergus”; 14. 434“Canens”. Además de las etimologías también sirven de cierre de diferentes episodiosciertos ecos etimológicos. Es lo que ocurre en 1. 171 “sirinx”; 8. 255“perdix”, 10. 502

“myrrha”; 12. 145 “cycnus”; 13. 897 “(fluuius) Acis”; 14. 396“picus” y 579 “ardea”.

15 Ouid. Fast. 1. 322-325: “pars, quia non ueniant pecudes, sed agantur ab actu / nomen

Agonalem credit habere diem. / pars putat hoc festum priscis Agnalia dictum, / una sit utproprio littera dempta loco”; 2. 599-602: “forte fuit nais, Lara nomine, prima sed illi / dictabis antiquum syllaba nomen erat, / ex uitio positum. saepe illi dixerat Almo / ‘nata, tenelinguam’, nec tamen illa tenet”; 5. 193-196; ‘sic ego. sic nostris respondit diua rogatis / (dumloquitur, uernas efflat ab ore rosas) / Chloris eram, quae Flora uocor: corrupta Latino /

nominis est nostri littera Graeca sono”.

16 En Metamorfoses sólo contamos con un ejemplo Ouid. Met. 11. 795, mientras que su

número asciende a cinco en los Fasti, Fast. 2. 51, 450, 478, 481; 6. 309.

17 Liu. 1. 3. 8

18 Liu. 1. 3. 9

19 Liu. 1. 10. 6

20 Liu. 1. 13. 6-7

21 Liu. 2. 8. 1

22 Antropónimos: 1. 3. 2 “(gens) Iulia”, 3. 6 “Siluius”, 13. 5 “Quirites”, 34. 3 “Egerius”; 2.

5. 10 ”Vindicius”, 13. 1 “Scaeuola”. Teónimos: 1. 12. 5-6 “(Iuppiter) Stator”, 20. 7“(Iuppiter) Elicius”. Ttopónimos: 1. 3. 3 “Alba Longa”, 3. 8 “Tiber”, 3. 9 “Auentinus(collis)”; 4. 37. 1 “Capua”; 5. 54. 7 Capitolinus (mons)”; 36. 15. 12 “Thermopylae”.Costumbres romanas: 1. 8. 7 “Patres (senatores)”, 9. 12 “Thalassius (uox nuptialis)”, 13. 8

“Ramnenses, Titienses”, 17. 6 “interregnus”, 43. 13 “tribus”, etc.

Notas

542

23 Liu. 1. 44. 3-4: “ad eam multitudinem urbs quoque amplificanda uisa est. addit duos colles,

Quirinalem Viminalemque; inde deinceps auget Esquilias; ibique ipse, ut loco dignitasfieret, habitat; aggere et fossis et muro circumdat urbem; ita pomerium profert. pomeriumuerbi uim solam intuentes postmoerium interpretantur esse; est autem magis circamoerium,locus quem in condendis urbibus quondam Etrusci, qua murum ducturi erant, certis circaterminis inaugurato consecrabant ...... hoc spatium quod neque habitari neque arari fas erat,non magis quod post murum esset quam quod murus post id, pomerium Romani appellarunt,et in urbis incremento semper quantum moenia processura erant tantum termini hi consecrati

proferebantur”.

24 Var. L. 5. 43 y Liu. 1. 3. 9.

25 Var. L. 5. 30 y 51.

26 Var. L. 5. 149 y Liu. 1. 13. 5.

27 Liu. 1. 43. 13: “quadrifariam enim urbe diuisa regionibus collibusque qui habitabantur,

partes eas tribus appellauit, ut ego arbitror, ab tributo: nam eius quoque aequaliter ex censuconferendi ab eodem inita ratio est; neque eae tribus ad centuriarum distributionemnumerumque quicquam pertinuere”; 4. 37. 1: “peregrina res, sed memoria digna traditur eoanno facta, Vulturnum, Etruscorum urbem, quae nunc Capua est, ab Samnitibus captam

Capuamque ab duce eorum Capye uel, quod propius uero est, a campestri agro appellatam”.

28 Fest. p. 166M “naucum”, p. 170 “nuptias”, p. 218“praecidanea”; Macr. Saturn. 1. 12. 18

“maius” y Seru. Georg. 1. 10 “fana” y “fanaticus”; Aen. 2. 225 “delubrum”,

29 Seru. Aen. 1. 530; 7. 412; 8. 597 y 638.

30 Suet. Galba 3. 1; Val. Max. 2. 44; Eutr. 1. 2. 1.; 2. 6. 4, etc.

X - La etimología en las obras jurídicas

1 EGR Gai. fr. 59: “ ‘pignus’ appellatum a pugno, quia res, quae pignori dantur, manu

traduntur”.

2 EGR Paul. fr. 8: “inter ‘diuortium’ et ‘repudium’ hoc interest, quod repudiari etiam futurum

matrimonium potest, non recte autem sponsa diuortis dicitur, quod diuortium ex eo dictum

est, quod in diuersas partes eunt qui discedunt”

3 EGR Iul. pág. 116: “occidisse dicitur uulgo quidem mortis causam quolibet modo

praebuit: sed lege Aquilia is demum teneri uisus est, qui adhibit ui et quasi manu causam

mortis praebuisset tracta uidelicet interpretatione uocis a caedendo et a caede”.

4 Var. L. 6. 85: “mancipium, quod manu capitur”; EGR Flor. fr. 1: “mancipia uero dicta, quod

ab hostibus manu capiantur”, Paul. fr. 128: “manceps dictus, quod manu capiatur”, Gai. fr.

12: “.... unde mancipatio dicitur, quia manu res capitur”.

543

Primera parte

5 EGR Paul. fr. 10: “furtum a furuo, id est nigro, dictum Labeo ait, quod clam et obscuro fiat

et plerumque nocte: uel a fraude, ut Sabinus ait: uel a ferendo et auferendo: uel a Graeco

sermone, qui fw`raß appellant fures: immo et Graeci ajpo; tou` fevrein fwraß dixerunt”.

6 EGR Ulp. fr. 30: “miles autem appellatur uel a militia, id est duritia, quam pro nobis

sustinent, aut a multitudine, aut a malo, quod arcere milites solent, aut a numero millehominum, ductum a Graeco uerbo, tractum a tagmate: nam Graeci mille hominummultitudinem tavgma appellant, quasi millensimum quemque dictum: unde ipsum ducem

cilivarcon appellant”.

7 Don. Ter. Adelph. 2. 28: “mancipia dicuntur quod manu capta sunt”. Esta etimología

aparece también formulada de manera distinta en Macr. Satur. 3. 7. 4: “Ex manus iniectione

pane mancipium designauit”.

8 Isid. Orig. 5. 25. 31: “mancipatio dicta est, quia res manu capiatur”.

9 EGR Cin. fr. 2 = Seru. Aen. 2. 225: “alii, ut Cincius, delubrum esse locum ante emplum,

ubi aqua currit, a diluendo”; Isid. Orig. 15. 4. 9: “delubra ueteres dicebant templa fontes

habentia, quibus ante ingressum diluebantur, et appellabantur delubra a diluendo”.

10 GRF Cat. fr. 2; Var. L. 5. 27.

11 “Sponsus, sponsa”: Var. L. 6. 69-70, EGR Sulp. Ruphus. fr. 7; “toga”: Var. L. 5. 114, EGR

Ophil. fr 2. Otras etimologías derivadas de Varrón y utilizadas en autores posteriores serían“prata”, “aediles”, “oppidum”, “dupondius”, “municipes” o “tributum” que aparecen en L.5. 40, 81, 141, 169, 179 y 181 respectivamente. Los términos “aediles” y “oppidum”aparecen en Pomponio, en EGR frs.1 y 8 respectivamente. “Dupondius” se lee en EGR Gai.

fr. 13. y “prata”, “municipes” y “tributum” se repiten en Ulp. frs. 4, 33 y 64 respectivamente.

12 EGR Iun. Grac. “quaestores” fr. 3; Var. L. 5. 81.

13 Var. L. 5. 55 “Luceres” = EGR Iun. Grac. fr.1; Var. 6. 33 “Mars”, “Aprilis”, “Maius”,

“Iunius” = Iun. Grac. fr. 2.; Var. 5. 48 “Subura” = Iun. Grac. fr. 4.

14 Pomp. Dig. I. 2. 2. 41: “Q. Mucius .....ius ciuile primus constituit generatim in libros XVIII

redigendo”, cf. Ceci, 1892: 68 nota 1.

15 Son compuestos las etimologías de los fragmentos 1, 3 y 4. La etimología recogida en el

fragmento 2 es una derivación que sigue el esquema causal “B quod”.

16 EGR Scaeu. fr. 2 =Var. L. 5. 83: “pontufices, ut Scaeuola Quintus pontufex maximus

dicebat, a posse et facere ut potifices”.

17 Pomp. Dig. I 1. 2. 38: “ Tripertita autem dicitur quoniam lege duodecim tabularum

praeposita iungitur interpretatio, deinde subtexitur legis actio”, cf Cec, 1892: 18.

18 EGR Cinc. frs. 2 “delubrum”, 3 “faunas” y “fanaticos”, 5 “maius”, 8 “naccae” y 13

“nuptias”. Las cuatro primeras etimologías siguen el esquema “B ab A” y las dos últimas el

Notas

544

esquema “B quod”.

19 Cic. Brut. 41, 152.

20 EGR Sulp. Ruf. frs. 4 “postliminium” y 8 “testamentum”.

21 EGR Sulp. Ruf. fr. 5 “religio”.

22 EGR Of. fr. 1: “”Ofilius ait tugurium a tecto tamquam tegularium esse dictum, ut toga,

quod ea tegamur”.

23 EGR Alph. Var. fr. 2 “urbum”.

24 EGR Gal. fr. 2: “matertera ut ait Gallus Aelius matris soror, quasi mater altera”.

25 EGR Treb. frs. 2: “et a genere quaerendi quaestores initio dictos et Iunius et Trebatius et

Fenestella scribunt”” y 4 : “ nam in libro de religionibus secundo ‘sacelum est’, inquit, ‘locusparuus deo sacratus cum ara’. deinde addit uerba haec: ‘ sacellum ex duobus uerbis arbitror

compositum ‘sacri’ et ‘cellae’ quasi sacra cella‘ ”

26 EGR Ver. fr. 2 “offendices”.

27 Var. L. 5. 83: “pontufices, ut Scaeuola Quintus pontufex maximus dicebat, a posse et

facere, ut pontefices. ego a ponte arbitror”.

28 Var. L. 5. 27: “fluuius, quod fluit, item flumen: a quo lege praediorum urbanorum scribitur:

“stillicidia fluminaque uti nunc, ut ita cadant fluantque” inter hac hoc interest, quod

stillicidium eo quod stillatim cadit, flumen quod fluit continue”.

29 Pomp. D. 1.2.2.47: “plurima innouare instituit”, cf Ceci, 1892: 24.

30 Gel. 13. 10. 3: “praeterea in libris, quos ad praetoris edictum scripsit, multa posuit partim

lepide atque argute reperta” y ejemplifica estas palabras con una etimología, la del témino

“soror”.

31 EGR Labeo frs. 3 “donum", 4 “furtum”, 9 “possessio", 13 “secespitam”y 14“soror”.

32 EGR Labeo fr. 17: “turbam autem appellatam Labeo ait ex genere tumultus idque uerbum

ex Graeco tractum ajpo; tou qorubein”.

33 Pomp. D. 1. 2. 2. 47: “in his quae ei tradita fuerant persuerabat”, cf Ceci, 1892: 24.

34 EGR Cap. fr. 3 “pollex".

35 Sab. frs. 1C “delubrum” y 3 “religiosus” y “caerimonia”.

36 EGR Gai. frs. 5 “Latini” y “Iuninuani”, 6 “spurius”(dos explicaciones), 8 “confarreatio",

12 “mancipatio”, 13 “dupondius", 21 “mancipi", 23 “usureceptio”, 26 “cretio”, 32“mutuum” , 39 “Rutiliana”, 43 “exercitoria (actio)”, 44 “institoria”, 45 “replicatio”, 46”praescriptio”, 49 “sectorium”, 53 “cauillatio”, 54 “consobrini”, 57 “diuortium”, 59

“pignus”, 63 “telus” y 64 “tiganrius".

545

Primera parte

37 Son sólo tres ejemplos: EGR Gai. frs. 13: “.... dupundius dictus est quasi duo pondo”; 32:

“unde etiam mutuum appellatum est, quia quod ita tibi a me datum est, ex meo tuum fit”;57: “diuortium autem uel a diuersitate mentium dictum est uel quia in diuersas partes eunt,

qui distrahunt matrimonium”.

38 EGR Gai. frs. 6: “... unde solent spurii filii appellari, uel a Graeca uoce quasi sporavdhn

concepti, uel quasi sine patre filii” y 63: “... dictumque ab eo, quod in longinquum mittitur,

Graeca uoce figuratum ajpo; tou thlou”.

39 EGR Pomp. frs. 2 “cerales”, 3 “consul”, 4 “curis”, 5 “decurio”, 6 “honorarium (ius)”, 8

“oppidum”, 10 “peregrinus (praetor)”, 11 “quaestor”, 12 “seruus”, 13 “territotium”, 14

“tribuni”(doble explicación), 15 “tributum” (doble explicación), 16 “urbs” y 17 “(praetor)

40 EGR I. Prisc. p. 115.

41 EGR Iul. p. 116: “occidisse dicitur uulgo quidem mortis causam quolibet modo praebuit:

sed lege Aquilia is demum teneri uisus est, qui adhibit ui et quasi manu causam mortis

praebuisset tracta uidelicet interpretatione uocis a caedendo et a caede”.

42 Derivación: EGR Paul. frs. 6 “damnum” y “damnatio”, 8 “diuortium”, 9 “donatio”, 10

“furtum” (cuatro explicaciones), 16 “magister” (dos explicaciones) y 26 “stipulatio”.

Compuestos: 9 “donatio”, 18 “municeps” y 19 “mutuum”.

43 Esquema causal: EGR Ulp. frs. 11, 22, 39, 41, 47, 53, 59 y 64 (contiene dos etimologías

del mismo término). Esquema derivativo: frs.14, 16, 24, 30 (contiene cuatro etimologías de

la misma palabra), 35, 36, 40, 48, 55, 57, 63 y 64. Esquema mixto: fr. 2.

44 EGR Ulp. fr. 61: “ ‘tabernae’ appellatio declarat omne utile ad habiatndum aedificium,

non ex eo quod tabulis cluditur”.

45 EGR Ulp. frs. 30 “milites”(última explicación) y 48 “riuus”.

46 Así ocurre en EGR Ulp. frs. 38 y 54.

47 EGR Flor. frs. 1 “mancipium” = Gai. fr. 12, 3 “serui” = Pomp. fr. 12.

48 EGR Mod. fr. 9 = Gai. fr. 6.

49 EGR Cod. Iust. frs. 4 y 23.

50 EGR p. 97 nota 2: “conuicium a uicis, in quibus prius habitatum est, uidtur dictum, uel

immutata litera quasi conuocium". Aunque Ceci no lo indique se trata del mismo texto que

aparece en Paul. Fest. 36

51 EGR Scaeu. fr. 3: “pontifex ut potufices”, Labeo fr. 2: “ conuicium quasi conuocium”,

Gai. fr. 54: “consobrini... quasi consororini”, Paul. fr. 28: “tutor quasi tuitor”, Ulp. fr. 47:

“redhibitio...... quasi redditio”.

52 EGR Scaeu. frs. 1, 3 y 4, S. Ruf. frs. 4 y 8, Treb. fr. 4, Gai. 13, 32 y 57.

Notas

546

53 EGR Ael. Gal. fr. 2: “matertera... quasi mater altera”, Treb. fr. 4: “ sacellum quasi sacra

cella”, Gai. fr. 13: “dupondius quasi duo pondius”, Paul. frs. 9: “donatio quasi dono dato”y 29: “tritauus quasi tertius auus” y Ulp. fr. 16: “familia quasi a fonte memoriae”. Ejemplosdel uso del esquema “B ab A et A” son Scaeu. fr. 2 “pontufex” y Ruf. fr. 8 “testamentum”

y del esquema “B quod” Paul frs. 18 “municeps” y 19 “mutuum”.

54 EGR Labeo fr. 17: “turbam”........ tractum ajpo; tou qorubein”; Gai. frs. 6 “spurii...a Graeca

uoce quasi sporavdhn” y 63: “telum ... ajpo; tou thlou”, Paul. frs. 9: “donatio ...rapta aGraeco ... dw`ron kai; doreisqa” y 10: “furtum ... ajpo; tou fevrein fwraß”, Ulp. fr. 48: “riuus

... ajpo; tou rJei`n”.

55 EGR Iul. p. 116.

XI - La confluencia de las etimologías gramatical y retórico - dialéctica en el siglo VII:

Isidoro de Sevilla

1 Isid. Orig. 1. 7.1: “nisi enim nomen scieris, cognitio rerum perit”.

2 Isid. Orig. 1. 5. 4: “diuisiones autem grammaticae artis a quibusdam triginta dinumerantur,

id est, partes orationis octo: uox articulata, littera, syllaba, pedes, accentus, positurae, notae,orthographia, analogia, etymologia, glossae, differentiae, barbarismi, soloecismi, uitia,

metaplasmi, schemata, tropi, prosa, metra, fabulae, historiae”.

3 Isid. Orig. 1. 29. 1: “etymologia est origo uocabulorum, cum uis uerbi uel nominis per

interpretationem colligitur”.

4 Quint. Inst. 1. 6. 28: “etymologia, quae uerborum originem inquirit .....”.

5 Quint. Inst.1. 6. 29, 1. 6. 38; Boec. in top. Cic. P.L. LXIV 1062C, 1063 y 1111C.

6 Isid. Orig. 1. 29. 1: “hanc Aristoteles suvmbolon, Cicero adnotationem nominauit, quia

nomina et uerba rerum nota facit exemplo posito”.

7 Cic. Top. 35; Boec. in top. Cic. P. L. LXIV 1111C.

8 Isid. Orig. 1. 29. 1: ”utputa ‘flumen’, quia fluendo creuit, a fluendo dictum”, cf. Var. L.

5. 27.

9 Isid. Orig. 1. 29. 2: “cuius cognitio saepe usum necessarium habet in interpretatione sua.

nam dum uideris unde ortum est nomen, citius uim eius intellegis. omnis enim rei inspectio

etymologia cognita planior est”.

10 Isid. Orig. 1. 29. 2: “non autem omnia nomina a ueteribus secundum naturam inposita sunt,

sed quaedam et secundum placitum, sicut et nos seruis et possessionibus interdum secundumquod placet nostrae uoluntati nomina damus”; 1. 29. 3: “hinc est quod omnium nominumetymologiae non reperiuntur, quia quaedam non secundum qualitatem, qua genita sunt, sed

iuxta arbitrium humanae uoluntatis uocabula acceperunt”.

547

Primera parte

11 Isid. Orig. 1. 29. 3-5: “sunt autem etymologiae nominum aut ex causa datae ..... aut ex

origine ... aut ex contrariis. quaedam etiam facta sunt ex nominibus deriuatione ....; quaedametiam ex uocibus ....; quaedam ex Graeca etymologia orta et declinata sunt in Latinum. aliaquoque ex nominibus locorum, urbium, [uel] fluminum traxerunt uocabula. multa etiam ex

diuersarum gentium sermone uocantur”.

12 Isid., Orig. 1. 29. 1: “etymologia est origo uocabulorum, cum uis uerbi uel nominis per

interpretationem colligitur. hanc Aristoteles suvmbolon, Cicero adnotationem nominauit,quia nomina et uerba rerum nota facit exemplo posito; utputa ‘flumen’, quia fluendo creuit,

a fluendo dictum”.

13 “Elle ignore jusqu´à l´étymologie du terme même; elle confond l´explication étymologique

avec toute explication grammaticale d´un mot donné”.

14 Mientras que Cicerón, Top. 35, dice “ex ui nominis argumentum elicitur” el texto de

Isidoro, Orig. 1. 29. 1, dice “etymologia est origo uocabulorum, cum uis uerbi uel nominis

per interpretationem colligitur”.

15 Isid. Orig. 1. 29. 2: “cuius cognitio saepe usum necessarium habet in interpretatione sua.

nam dum uideris unde ortum est nomen, citius uim eius intellegis. omnis enim rei inspectio

etymologia cognita planior est”.

16 Isid. Orig. 1. 29. 1: “cum uis uerbi uel nominis per interpretationem colligitur”; 1. 29. 2:

“cuius cognitio saepe usum necessarium habet in interpretatione sua”.

17 Isid. Orig. 1. 29. 2 s.: “non autem omnia nomina a ueteribus secundum naturam inposita

sunt, sed quaedam et secundum placitum, sicut et nos seruis et possesionibus interdumsecundum quod placet nostrae uoluntati nomina damus. hinc est quod omnium nominumetymologiae non reperiuntur, quia quaedam non secundum qualitatem, qua genita sunt, sed

iuxta arbitrium humanae uoluntatis uocabula acceperunt”.

18 Isid.Orig. 17. 9. 1: “extant et quarundam herbarum nomina, quae ex aliqua sui causa

resonant, habentes nominum explanationem. non tamen omnium herbarum etymologiam

inuenies”.

19 Isid. Orig. 3. 3. 2: “quinque autem non secundum naturam, sed secundum placitum

uoluntatis uocabulum acceperunt ab eo, qui numeris nomina indidit”.

20 Isid.Orig. 1. 29. 3-5: “sunt autem etymologiae nominum aut ex causa datae, ut ‘reges’ a

[regendo et] recte agendo, aut ex origine, ut ‘homo’, quia sit ex humo, aut ex contrariis uta lauando ‘lutum’, dum lutum non sit mundum, et ‘lucus’, quia umbra opacus parum luceat.quaedam etiam facta sunt ex nominum deriuatione, ut a prudentia ‘prudens’; quaedam etiamex uocibus, ut a garrulitate ‘garrulus’; quaedam ex Graeca etymologia orta et declinata suntin Latinum, ut ‘silua’, ‘domus’. alia quoque ex nominibus locorum, urbium, [uel] fluminumtraxerunt uocabula. multa etiam ex diuersarum gentium sermone uocantur. unde et origo

eorum uix cernitur, sunt enim pleraque barbara nomina et incognita Latinis et Graecis”.

Notas

548

21 Isid. Orig. 10. 1: “origo quorundam nominum, id est unde ueniant, non pene omnibus patet

....... licet origo nominum, unde ueniant, a philosophis eam teneat rationem”.

22 Isid. Orig. 2. 30. 1: “topica est disciplina inueniendorum argumentorum. diuisio Topicorum,

siue locorum ex quibus argumenta dicuntur, triplex est”.

23 Isid. Orig. 2. 30. 1: “nam alia in eo ipso, de quo agitur, haerent; alia, quae dicuntur effecta,

quae quodammodo ex rebus aliis tracta noscuntur; alia, quae adsumuntur extrinsecus.argumenta, quae in eo ipso, de quo agitur, haerent, in tribus diuisa sunt. prima, a toto;

secunda, a parte; tertia, a nota”. Compárese con Cassiod. de art. ac disc. P.L. LXX 1190C.

24 Compárese Cic. Top. 35: “cum ex ui nominis argumentum elicitur” e Isid. Orig. 2. 30. 4:

“cum ex ui nominis argumentum aliquod eligatur”.

25 Isid. Orig. 2. 30. 4: “a nota est argumentum, cum ex ui nominis argumentum aliquod

eligatur, ut Cicero (Pis. 19): ‘consulem, inquam, quaerebam, quem in isto maiali inuenire

non poteram’ “.

26 Isid. Orig. 1. 7. 1: “nomen dictum quasi notamen, quod nobis uocabulo suo res notas

efficiat”; G. L. Seru. 4. 405. 12: “nomen dictum est eo, quod res nobis efficit notas”, Cled.

5. 10. 7 s.: “nomen dictum quasi notamen, quod res nobis notas efficiat”.

27 Isid.Orig. 1. 7. 1: “nisi enim nomen scieris, cognitio rerum perit”.

28 Isid. Orig. 1. 32. 1; 9. 2. 1

29 “B quod” Isid. Orig. 1. 37. 24; 7. 6. 68; 8. 11. 93; 10. 1. 262; 16. 1. 4; 19. 10. 18. “B quia”

1. 29. 3, 37. 24; 14. 8. 29. “B eo quod” 7. 6. 67; 8. 1. 9. “B ab A dum” 1. 29. 3.

30 Isid. Orig. 9. 2. 38 s.: “nam multarum gentium uocabula partim manserunt, ita ut hodieque

appareat unde fuerant deriuata, sicut ex Assur Assyrii, ex Heber Hebraei: partim uerotemporis uetustate ita mutata sunt, ut uix homines doctissimi antiquissimas historiasperscrutantes, nec omnium, sed aliquarum ex istis origines gentium potuerunt reperire. namquod ex filio Cham, qui uocatur Mesraim, Aegyptii sunt exorti, nulla hic resonat origouocabuli, sicut nec Aethiopum, qui dicuntur ad eum filium Cham pertinere qui Chusappellatus est. et si omnia considerentur, plura tamen gentium mutata quam manentia

uocabula apparent; quibus postea nomina diuersa dedit ratio”.

31 Isid. Orig. 9. 2. 132: “itaque sicut his, ita et ceteris gentibus per saecula aut a regibus, aut

a locis, aut a moribus, aut ex quibuslibet aliis causis inmutata uocabula sunt, ita ut prima

origo nominis eorum temporum uetustate non pateat”.

32 Isid. Orig. 3. 3. 4, 71. 2; 5. 25. 17; 6. 16. 12, 19. 1, 19. 23; 7. 6. 29; 8. 11 85; 9. 2. 31, 2.

106, 2. 107; 10. 1. 21, 1. 26, 1. 100; 11. 1. 46, 2. 18; 12. 1. 27, 2. 3, 7. 80; 15. 9. 6, 12. 4; 17.

7. 2, 7. 53; 18. 1. 9, 5. 8, 9. 3; 19. 22. 28; 20. 2. 23, 9. 4, 11. 10.

33 Isid. Orig. 5. 25. 17; 6. 19. 1; 11. 1. 46; 16. 21. 5; 19. 22. 28; 20. 11. 10.

549

Primera parte

34 Isid.Orig. 1. 5. 4; 1. 29.1, 2, 3 (dos veces) y 4 ; 3. 3. 4 y 4. 5. 4.

35 ‘Etymologia Graeca’ Isid. Orig. 1. 29. 4; 3. 3. 4; 4. 5. 4; 7. 13. 1; 11. 1. 112, 1. 122, 2. 24,

3. 13; 12. 2. 25; 14. 3. 13, 8. 23; 17. 4. 3, 6. 5, 7. 63; 19. 2. 15, 19. 3, 27. 3. Junto a “Graeca”

el otro gentilicio al que recurre es “Hebraea” 7. 9. 11.

36 Isid. Orig. 7. 6. 2.

37 Isid. Orig. 7. 2. 8, 6. 7, 6. 13, 6. 42.

38 ‘Etymologia nominis’ Isid. Orig 7. 6. 74; ‘etymologia nominum’ 7. 8 3.

39 Isid. Orig. 10. 1. 280; 16. 23. 1; 18. 9. 1 y 20. 13. 3. A ellos hay que unir el prólogo del libro

XIII en el que sin indicarse un étimo concreto,‘etymologia’ hace referencia al referenteformal en contraste con el término ‘causa’ que remite al motivo de la denominación: “in hocuero libello quasi in quadam breui tabella quasdam caeli causas situsque terrarum et marisspatia adnotauimus ut in modico lector ea percurrat, et conpendiosa breuitate etymologias

eorum causasque cognoscat”.

40 Isid. Orig. 10. 1. 64 y 17. 9. 1.

41 Isid. Orig. 11. 2. 8.

42 ‘Origo nominis’: Isid. Orig. 9. 2. 132, 4. 49; 12. 7. 80; 14. 9. 10; 16. 20. 12; ‘origo nominum’

7. 6. 1; 10. 1. 1; ‘origo uocabuli’ 9. 2. 39; ‘origo uocabulorum’ 1. 29. 1; 9. 2. 97; ‘origo uerbi’

10. 1. 122; ‘origo dictionum’ 2. 29. 16 .

43 Isid. Orig. 10. 1.1

44 Isid. Orig. 12. 2. 3, 7. 80.

45 kat jajntivfrasin: Isid. Orig. 10. 139; ‘ per antiphrasin’: 4. 8. 4; 19. 10. 18; ‘tropo

antiphrasi’: 17. 6. 7 y ‘per contrarium’: 14. 8. 29.

46 Isid. Orig. 3. 15.1, 11. 1. 55 y 106; 15. 6. 6; 17. 7. 39; 20. 4. 10.

47 ‘Graeca uoce’ Isid. Orig. 8. 3. 2, ‘(a) Graeca deriuatione’ 11. 1. 83; 20. 3. 1; ‘Graeca

appellatione’ 8. 6. 1; 11. 1. 118; ‘Graeca deriuatione’ 11. 1. 83; ‘a Graeco sermone’ 20. 2.34; ‘iuxta Graeci sermonis etymologiam’ 11. 3. 13; ‘de Graeco’ 10. 1. 21. El gentilicio

‘Graeca’ se puede sustituir por otro, por ejemplo ‘Hebraea’: ‘ex Hebraea uoce’ 8. 11. 27.

48 ‘Ex / a loco’ Isid. Orig. 8. 6. 8, 7. 6; 12. 7. 30; 16. 2. 7, 4. 9, 4. 14, 4. 32, 13. 5; 17. 7. 13;

19. 10. 5, 32. 5; ‘ex / a situ’ 14. 3. 44; 15. 1. 71; ‘ab insula’ 8. 8. 4; 12. 7. 49; 16. 1. 6, 1.7, 4. 13; 19. 1. 11; ‘ex patria’ 16. 12. 3, 15. 14; ‘a / ex regione’ 16. 25. 6; 17. 5. 17, 7. 6, 9.3; 20. 3. 6; ‘a ciuitate’ 8. 8. 5; 9. 2. 23, 2. 56, 2. 58, 2. 123; 14. 4. 8, 5. 12, 6. 10, 6. 14, 7.6; 18. 57. 1; ‘a urbe’ 1. 33. 2; 9. 2. 117; 14. 5. 4; 15. 1 53; 17. 7. 16; 19. 17. 3, ‘ab oppido’9. 2. 40, 13. 19. 5, 21. 29; 14. 3. 22; 17. 7. 4, 7. 10, 7. 15, 7. 24, 9. 5; ‘ex municipio’ 20. 4.5; ‘ a flumine’ 9. 2. 39, 2. 112; 14. 3. 5, 6. 34; 15. 1. 74; 16. 7. 16, 21. 1; 19. 23. 4;‘ a fluuio’

9. 2. 43, 2. 94; 12. 1. 14; 13. 21. 34; 17. 9. 24; ‘a / ex amne’ 9. 2. 83, 2. 96.

49 Isid. Orig. 1. 5. 4: “diuisiones autem grammaticae artis a quibusdam triginta dinumerantur,

Notas

550

id est, partes orationis octo: uox articulata, littera, syllaba, pedes, accentus, positurae, notae,orthographia, analogia, etymologia, glossae, differentiae, barbarismi, soloecismi, uitia,

metaplasmi, schemata, tropi, prosa, metra, fabulae, historiae”.

50 Isid. Orig. 1. 7. 30: “numerus uocatus quia per eum uel singularia uel pluralia nomina

ostenduntur. figura, quia uel simplicia uel conposita sunt”.

51 G. L. Serg. 4. 491. 4 s., Pomp. 5. 143. 11 ss. Por su parte, Seru. 4. 373. 10 s. indica que

son muchos sin indicar una cifra concreta.

52 Isid. Orig. 1. 7. 1: “nomen dictum quasi notamen, quod nobis uocabulo suo res notas

efficiat”; G. L. Seru. 4. 405. 12: “nomen dictum est eo, quod res nobis efficit notas”; Cled.

5. 10. 7 s.: “nomen dictum quasi notamen, quod res nobis notas efficiat”.

53 Isid. Orig. 1. 7. 31: “casus a cadendo dicti; per eos enim inflexa nomina uariantur et

cadunt”; G. L. Seru. 4. 433. 14: “casus ... dictus ab eo, quod faciat nomen cadere”, Pomp.5. 170 27 (= 182. 1): “casus dictus est ab eo quod faciat nomen cadere”. La explicaciónañadida se basa en Diom. 1. 301. 32 s: “casus... dicti quod per eos pleraque nomina a primasui positione inflexa uarientur et cadant” y M. Victor. (Max. Vic.) 6. 189. 17 s.: “quia per

eos pleraque nomina a prima sui positione inflexa uarientur et cadant”.

54 Isid.Orig. 1. 7. 2: “praenomen dictum eo, quod nomini praeponitur”; G. L. Diom. 1. 321.

4: “praenomen est quod nominibus gentiliciis praeponitur”, Seru. 4. 429. 2: “praenomen estquod in loquendo praeponimus”, Pomp. 5. 140. 15: “praenomen dicitur quod in loquendo

praeponitur”.

55 Isid. Orig. 1. 7. 8: “deriuatiua eo, quod ex alio nomine deducantur”; G. L. Seru. 4. 429.

18 s.: “sunt deriuatiua, quae a primae positionis nominibus deducuntur”. Isid. 1. 7. 20:“patronymica dicuntur eo, quod trahuntur a patribus”, Seru. 4. 430. 1 s.: “patronymica, quaetrahuntur non tantum a patribus, sed etiam a parentibus”, Pomp. 5. 146. 19 s.: “patronymicadicuntur proprie quae trahuntur a patribus”. En la etimología de ‘adiectiua’ Isidoro introducecomo nuevo elemento la finalidad de esa adición: Isid. 1. 7. 22: “ephitheta, quae Latineadiectiua uel superposita appellantur, eo quod ad inplendam sui significationem nominibusadiciantur”, Pomp. 5. 147. 12 s: “sunt etiam nomina quae appellantur adiectiua, quaeadiciuntur aliis rebus”. Isid. 1. 7. 25: “uerbialia dicuntur, quia de uerbo nascuntur“; Pomp.5. 149. 1 s.: “uerbiale dicitur nomen quod de uerbo nascitur et in tor semper exit”; Cled. 5.

37. 7 s.: “alia facta de uerbo: haec nomina uerbialia dicuntur, quae de uerbis fiunt”.

56 Isid.Orig. 1. 7. 4: “incorporalia, quia carent corpus; unde nec uideri nec tangi possunt”; G.

L. Seru. 4. 429 16: “sunt incorporalia quae nec uidemus et tangimus”, Pomp. 5. 137. 26:“incorporalia quae neque uideri neque tangi possunt”, Serg. 4. 490. 12 s.: “grammatici ...

incorporale quod nec uidetur nec tangitur”.

57 Isid. Orig. 1. 27. 6: “ ‘aequor’ per dipthonga scribendum, quia ab aqua est nomen factum”;

1. 27. 9: “ ‘formosus’ sine N scribitur, quia a forma uocatur. [siue a formo, id est calido]”;1. 27. 14: “ ‘laetus’ per dipthonga scribitur, quia laetitia a latitudine uocata est, cuius

551

Primera parte

contrario est tristitia, quae angustiam facit”;más ejemplos en 1. 27. 7, 8 y 16.

58 Isid. Orig. 1. 27. 14: “L autem litteram interdum pro D littera utimur, ut ‘latum’ pro ‘datum’

et ‘calamitatem’ pro ‘cadamitatem’; a cadendo enim nomen sumpsit calamitas”.

59 Isid. Orig. 20. 13. 3: “forfices: secundum etymologiam, si a filo dicuntur, F ponitur, ut

forfices quae sunt sartorum; si a pilo, P, ut forpices quae sunt tonsorum; si ab accipiendo, C,ut forcipes, eo quod formum capiant, quae sunt fabrorum”. Este ejemplo se lee ya nortógrafos anteriores, cf. Char. 120. 23-121.2B; G. L. Vel. . 7. 71. 12-13 y Vel ap. Cassiod.

7. 160. 19-161. 2.

60 En Isid. Orig. 4. 6. 1 indica que “quaedam autem passiones ex propriis causis nomen

acceperunt”. “Causa” puede ser aquello que duele, 4. 7. 2 “cephalea ex causa uocabulumhabet. capitis enim passio est, et Graeci caput Kefalh;n uocant”; aquello que las produce,4. 7. 9: “melancholia dicta est a nigro felle. Graeci enim nigrum mevlan uocant, fel autemcolh;n appellant”, o su semejanza con algún animal o algún objeto, 4. 8. 1 “ alopicia...uocatahoc nomine a similitudine animalis uulpeculae, quam Graeci ajlwvpeka uocant”, 4. 8. 3

“lentigo... ab specie lenticulae dicta”.

61 Isid. Orig. 4. 9. 8: ”omnia autem medicamenta ex propriis causis habent uocabula”.

“Causa” es la enfermedad que cura, 4. 9. 8 “arteriaca quod apta sint gutturis meatui, ettumores faucium et arteriarum leniant”, el componente, 4. 9. 9 “diacodion, quia ex codia, idest ex papauere fit”, la forma del medicamento, 4. 9. 10 “trociscos dictus quia in modumrotulae deformatur; troco;ß enim Graece rota dicitur”, o la manera de prepararlo, 4. 9. 11

“malagma, quod sine igne maceretur et conprehendatur”.

62 Isid. Orig. 4. 12. 7: ”unguenta autem quaedam dicuntur a locis”, 4. 12. 8 “sunt autem ex

genere florum” , 4. 12. 9: “item alia quae [a] materiae suae qualitate dicuntur”.

63 Isid. Orig. 4. 5. 4: “sanguis ex Graeca etymologia uocabulum sumpsit, quod uegetetur et

sustentetur et uiuat”. Repite esta etimología de forma muy similar en 11. 1. 122: “sanguisex Graeca etymologia nomen duxit, quod uegetetur et sustentetur et uiuat”. En 4. 5. 6 ofreceuna nueva etimología de esta palabra. Sin embargo, no aporta ninguna ayuda ya que se trataahora de una etimología de étimo latino, “sanguis Latine uocatus quod suauis sit”. La

etimología griega sólo se podría explicar a partir del verbo za`n.

64 La misma incomprensión plantean una serie de palabras incluidas en este libro de las que,

aún siendo de origen griego, omite su filiación helena. Así ocurre con “lethargia” Orig. 4.6. 5,“scothomia” 4. 7. 3, “coryza” 4. 7. 12, “tussis” 4. 7. 18, “paralesis” 4. 7. 25, “podagra”4. 7. 30, “hicteris” 4. 8. 13, “catapotia” y “diacodion” 4. 9. 9, “electuarium”, “epitimia” 4.

9. 10 y “cataplasma” 4. 9. 11.

65 Isid. Orig. 4. 6. 10: “apoplexia est subita efusio sanguinis, qua suffocati intereunt. dicta

autem apoplexia, quod ex letali percussu repentinus casus fiat. Graeci enim percussionem

ajpovplhxin uocant”.

66 Isid. Orig. 4. 6. 5: “synanchis a continentia spiritus et praefocatione dicta. Graeci enim

Notas

552

sunavgxein continere dicunt”.

67 Isid. Orig. 4. 6. 9: “pleripleumonia est pulmonis uitium cum dolore uehementi et suspirio.

Graeci enim pulmonem pleuvmona uocant, unde et aegritudo dicta est”. De faltar el adverbio,por mucho que ofrezca la palabra griega de la que deriva, no se podrá considerar que se tratede una etimología explícita, que es lo que ocurre, por ejemplo, en 4. 7. 1: “chronia estprolixus morbus qui multis temporibus remoratur, ut podagra, pthisis crovnoß enim apud

Graecos tempus dicitur”.

68 Isid. Orig. 4. 8. 16: “ordeolus est paruissima ac purulenta collectio in pilis palpebrium

constituta, in medio lata et ex utroque conducta, hordei granum similans: unde et nomenaccepit”. En estos casos, además de “unde” también se puede emplear “hinc”; 4. 8. 10:“scabies et lepra. utraque passio asperitas cutis cum pruritu et squamatione, sed scabiestenuis asperitas et squamatio est. hinc denique nomen accepit, quae ita ueluti purgamenta

amittat. nam scabies quasi squamies”. Más ejemplos en 4. 5. 1 “sanitas”, 4. 7. 4 “uertigo”

69 Isid. Orig. 4. 8. 19: “et ulcus, quod olet, quasi olcus, unde et ulcera”. Otros ejemplos en

4. 6. 14 “ilia”, 4. 11. 5 “pilumni” y “pistores”. Este uso de ‘unde’ se repite en toda la obra,

3. 3. 5; 10. 1. 25, 1. 151; 11. 1. 13, 1. 46, 2. 17; 13. 16. 7; 19. 7. 3; 20. 9. 7.

70 Isid. Orig. 3. 3. 4; 5. 33. 1; 7. 13. 1; 8. 5. 61, 6. 4, 6. 8, 7. 4, 7. 6, 1. 11; 9. 2. 87, 2. 88, 2.

104; 10. 1. 221; 11. 2. 112; 14. 4. 22, 4. 24, 5. 10, 7. 5, 8. 6; 17. 4. 3, 6. 5, 7. 63 9. 43, 9. 107;18. 6. 2, 10. 2; 20. 2. 34, 4. 8, 5. 1, etc. También opera así cuando se trata de otra lenguadiferente a la griega, 9. 2. 84 “Quirinus dictus est Romulus, quod semper hasta utebatur, quaeSabinorum lingua curis dicitur”; 13. 21. 10: “(Euphrates) hic a frugibus uel a ubertate nomen

accepit, nam Hebraice Ephrata fertilitas interpretatur”.

71 Isid. Orig. 4. 6. 18: “dicta autem pestilentia, quasi pastulentia, quod ueluti incendium

depascat”; 4. 8. 15: “furunculus est tumor in acutum surgens, dictus quod feruet quasiferuunculus”; 4. 8. 19: “ulcus, quod olet, quasi olcus”; 4. 11. 4: “hinc et pigmenta eo quod

in pila et pilo aguntur, quasi piligmenta”.

72 También contamos con ejemplos sueltos en otros libros: Isid. Orig. 6. 17. 11 “Paschae”;

6. 18. 17 “Sabbatum”; 8. 11. 27 “Belemoth”; 13. 21. 8 “Phison”; 13. 21. 10 “Eupphrates”.

73 Así lo indica en Orig. 7. 7. 18: “tamen, quia hoc nomen ab Aegyptio ponitur, ipsius linguae

debet habere rationem” y repite en 7. 9. 4: “Simon Bar-iona in lingua nostra sonat filiuscolumbae, et est nomen Syrum pariter et Hebraeum. Bar quippe Syra lingua filius, IonaHebraice columba”. Es consciente de que la interpretación del nombre puede variar segúnpresente una diferencia de acento o de letra, 7. 6. 3: “quod autem unum nomen Hebraicumaliter atque aliter interpretatur, hoc secundum accentum et litterarum euenit diuersitatem, ut

in uariis significationibus nomina commutentur”.

74 Isid. Orig. 7. 8. 11: “Iohel Dominus Deus, siue incipiens Deo, uel fuit Dei. haec enim eius

uocabulum resonat etymologia incerta”.

75 Isid. Orig. 7. 6. 2: “in quibus tamen manente spiritali sacramento, nunc tantum ad litteram

553

Primera parte

intellectum historiae persequimur. ubi autem etymologiae interpretationem non attigimus,solam ipsam in Latino etymologiam posuimus”. La manera de operar en este libro permitehacerse una cierta idea de lo que se podría leer en el primer libro, hoy perdido, de otra obra

exegética isidoriana, las Quaestiones.

76 Isid., Orig. 7. 6. 23: “Heber transitus. etymologia eius mystica est, quod ab eius stirpe

transiret Deus, nec perseueraret in eis, tralata in gentibus gratia. ex ipso enim sunt exorti

Hebraei”.

77 Isid. Orig. 7. 6. 24: “Thara exploratio ascensionis”; 7. 6. 45: “Mambres mare pellicium siue

mare in capite”. Más ejemplos en 7. 6. 11, 6. 35, 6. 48, 6. 52, 6. 55; 7. 8. 15, 8. 29, 9. 16, 9.

24, etc.

78 Isid. Orig. 7. 6. 15: “Noe requies interpretatur, pro eo quod sub illo omnia retro opera

quieuerunt per diluuium. unde et pater eius uocans nomen eius Noe dixit (Genes. 5. 29): ‘isterequiescere nos facit ab omnibus operibus nostris’ “; 7. 7. 14: “Dan interpretatur iudicium.Bala enim dum eum peperisset, dixit Rachel domina eius (Genes. 30, 6): ‘iudicauit meDominus, et exaudiens dedit mihi filium’. causam nominis expressit, ut ab eo quod

iudicasset Dominus, filio ancillae iudicii nomen inponeret”.

79 Isid. Orig. 7. 2. 10: “Emmanuel ex Hebraeo in Latinum significat ‘nobiscum Deus’, scilicet

quia per Virginem natus Deus hominibus in carne mortali apparuit, ut terrenis uiam salutisad caelum aperiret”; 7. 6. 13: “Matusalam interpretatur mortuus est. euidens etymologianominis. quidam enim eum cum patre translatum fuisse, et diluuium praeterisse putauerunt.ob hoc signanter transfertur: mortuus est, ut ostenderetur non uixisse eum post diluuium, sedin eodem cataclysmo fuisse defunctum. soli enim octo homines in arca diluuium euaserunt”;7. 6. 46: “denique Moyses interpretatur sumptus ex aqua. inuenit eum ad ripam fluminisexpositum filia Pharaonis, quem colligens adoptauit sibi; uocauitque nomen eius Moysen,

eo quod de aqua sumpsisset eum”, etc.

80 Isid. Orig. 7. 7. 20: “Manasses dictus ab eo, quod sit pater eius oblitus laborum suorum.

ita enim Hebraice uocatur obliuio”.

81 Isid. Orig. 7. 1. 22: “aeternus est, quia sine tempore est .... a quibusdam autem aeternus ab

aethere creditur dictus, quoniam caelum sedes eius habetur”; 7. 2. 7: “Iesus Hebraice, Graeceσωτηρ, Latine autem salutaris siue saluator interpretatur, pro eo quod cunctis gentibussalutifer uenit”; 7. 3. 15: “Spiritus sanctus ideo donum dicitur, eo quod datur. a dando enimdonum est nuncupatum”; 7. 6. 5: “Eua interpretatur uita siue calamitas siue uae..... calamitaset uae, quia praeuaricatione causa extitit moriendi. a cadendo enim nomen sumpsit

calamitas”.

82 Isid. Orig. 7. 6. 24: “Phaleg diuisio, cui pater propterea tale nomen inposuit, quia tunc natus

est, quando per linguas terra diuisa est”; 7. 9. 22: “Marcus excelsus mandato, utique propter

Euangelium Altissimi, quod praedicauit”.

83 Isid. Orig. 7. 6. 29: “Sarai interpretatur princeps mea, eo quod esset unius tantummodo

domus materfamilias. postea causa nominis inmutata, ablata de fine I littera, dicitur Sara, id

Notas

554

est princeps”.

84 Isid. Orig. 7. 4. 1 “Trinitas” < Triunitas; 7. 8. 1 “propheta < praefator; 7. 12. 19: “flamen”

< filamen. Este último ‘nomen fictum’ viene ya de antiguo; aparece en el de lingua Latinade Varrón, L. 5. 84 y se repite en otros autores Paul. Fest. p. 87M, Seru. in Aen. 8. 664, G.

L. Prisc. 2. 126. 14..

85 Isid. Orig. 7. 12. 1: “cleros et clericos hinc appellatos, quia Matthias sorte electus est, quem

primum per Apostolos legimus ordinatum. Klhroß enim Graece sors uel hereditas dicitur”;7. 13. 1: “monachus Graeca etymologia uocatus, eo quod sit singularis. Mona;ß enim Graece

singularitas dicitur”.

86 Isid. Orig. 7. 9. 11: “Andreas frater Petri carne, et cohaeres gratia. secundum Hebraeam

etymologiam interpretatur decorus, siue respondens; sermone autem Graeco a uiro uirilis

appellatur”.

87 Isid. Orig. 7. 6. 13 “euidens”, 7. 6. 23 “mystica”, 7. 6. 54 “propria” y 7. 8. 11 “incerta”.

88 Isid. Orig. 10. 1. 41: “callidus, fraudulentus, quia celare nouit, et male peritus. callidum

autem ueteres non pro astuto tantum, sed etiam pro astute docto ponebant. hunc et uersutum,ab eo quod animum cito uertat”; 10. 1. 61: “caducus a cadendo dictus. idem lunaticus eo quod[certo lunae tempore patiatur]”; 10. 1. 137: “infrendes proprie est inter se conprimens dentes.nam et frendere significat dentibus frangere, unde nefrendes infantes, qui necdum denteshabent”; 10. 1. 274: “utilis, ab utendo bene sua, uel quod bene quid utere possit; sicut docilis,

quod doceri possit”. Más ejemplos en 10. 1. 39, 1. 112, 1. 157, 1. 240, 1. 243, etc.

89 Isid. Orig. 10. 1. 7 “aequitas”, 10. 1. 25 “beneficientia”, 10. 1. 38 “solacium”; 10. 1. 61

“confusio”, 10. 1. 122 “inuentio”, 10. 1. 133 “terror” y “fraus”, 10. 1. 151 “insidiae”, 10. 1.164 “misericordia”, 10. 1. 180 “macies”, 10. 1. 208 “potestas”, 10. 1. 252 “sica”, 10. 1. 255“assecla”, 10. 1. 257 “sermo”, etc. Junto a ellos aparecen nombres cuya inclusión es

difícilmente explicable. Así ocurre con 10 1. 96 “flamines” y 10. 1. 99 “feruor”.

90 Isid. Orig. 10. 1. 28 “Brutus”, 10. 1. 29 “Balbus”, 10. 1. 205 “patronus”, 10 1. 206

“paedagogus”, 10. 1. 220 “piratae”, 10. 1. 221 “pugillator”, 10. 1. 232 “quaestor”, 10. 1. 263

“sutor” y subulcus”, etc.

91 Isid. Orig. 10. 1. 38: “consolator, adlocutor”; 1. 128 “inanis, leuis”; 10. 1. 144: “inperitus,

sine peritia”, etc. Además de las simples equivalencias también se encuentran definicionesdel tipo 10. 1. 38: “consultus est qui consulitur”, 10. 1. 44: “conpilator, qui aliena dicta suis

praemiscet”, 10. 1. 143: “inmemor, qui oblitus est”, etc.

92 En Isid. Orig. 10. 1. 2 señala que “auctor” no se puede decir en femenino; en 10. 1. 3 los

valores activo y pasivo de “alumnus”, “qui alit et qui alitur”; en 10 1. 43 aclara el étimo:“calculator, a calculis, id est lapillis minutis, quos antiqui in manu tenentes numerosconponebant” y lo mismo ocurre en 10. 1. 57: “calamistratus, a calamistro, id est aco ferreoin calami similitudine facto, in quo crines obtorquentur, ut crispi sint”; en 10. 1. 132 señala

las diferencias entre los términos “impius” e “iniquus”.

555

Primera parte

93 Isid. Orig 10. 1. 9, 1. 40, 1. 62.

94 ‘Quaternae causae’: Isid. Orig. 10. 1. 21; ‘nomina ficta’ 10. 1. 42 “calamosus” >

“clamosus”, 10. 1. 54 “colientes”> “clientes”, 10. 1. 85 “exterris” > “extorris”, 10. 1. 144“inaptus” > “ineptus”, 10. 1. 177 “mollior” > “melior”, “mollius” > “melius”, 10. 1. 194“nubiger” > “niger”, 10. 1. 200 “ouilius” > “opilius”, 10. 1. 228 “pelicator” > “peccator”, 10.1. 232 “quaestor” > “quaestor”, 10. 1. 283 “uenabulator” > “uenator”.

XII - La etimología en las gramáticas latinas irlandesas de los siglos VII al IX

1 Mur. 105. 28-32: “regulam declinandorum nominum, quam Priscianus in genetiuo casu

ostendit, quam etiam in quinque declinationes diuidere uoluit, Donatus in ablatiuo casutacito declinationum numero dedit”. Se repite de forma semejante en Sed. 156. 40- 44. Mur.107. 92-108. 1: “Donatus, ut superius dictum est, quamuis regulas declinationum ostendat,tamen quot uel quae sint declinationes, si quinque aut pauciores aut plures aut in quibuscasibus inquiri inuenirique debeant uel quibus in locis formentur nominatiui, non manifestat.sed doctissimus grammaticorum Priscianus haec omnia enucleare studens quinque adfirmatesse declinationes easque accipere ordinem dicit ab ordine uocalium genetiuos formantiumin quibus, ut ipse dixit, omnes inueniuntur declinationes”. Se repite de forma similar en Laur.62. 22-30 y en Sed. 159. 65-160. 73. El texto de estas dos artes ofrece las mismas variaciones

con relación a Muretach.

2 Las ediciones seguidas para las obras citadas son: G. L. Ars Asporii (Asp.)8. 39-61 y Ars

Bernensis (Bern.) 8. 62-142; Löfstedt (1965), Der hibernolateinische GrammatikerMalsachanus (Mals.); de Marco (1968), Tatuini opera omnia (Tat.); Gebauer y Löfsted(1980), Bonifatii ars grammatica (Bon.); Löfsted (1982), Ars Ambrosiana (Ambros.);Bishoff y Löfsted (1992), Anonymus ad Cuimnanum (Anon.); Holtz (1977), Muretach. inDonati artem maiorem (Mur.); Löfsted (1977), Ars Laureshamensis; (Laur.) Löfstedt(1977), Sedulius Scottus. in Donati artem maiorem (Sed.); Löfstedt (1977), in Donati artemminorem, in Priscianum, in Eutychen (Sed.min.); Chittenden (1982), Donatus ortigraphus

(D.O.).

3Asp. 48. 23-25 “perefecta”, “meditatiua”, “inchoatiua” y “frequentatiua”, 55. 24

s.”participium".

4 Malsacano ofrece tres de las cuatro etimologías del Ars Asporii, mientras que en el Ars

Ambrosiana y en el Ars Laureshamensis se repite una sola en cada una de ellas: Mals. 196.24 “meditatiua”, 197. 3 “perfecta”, 97. 4 s. “frequentatiua”; Ambros. 101. 327 s.“frequentatiua”; Laur. 97. 82 “meditatiua”. Las etimologías de las formas verbales aparecentambién en el comentario de Sedulio al ars maior, Sed. 208. 24 ss., pero en este caso el Ars

Asporii no parece haber sido la fuente.

5 Mals. 175. 2-8 “nominatiuus”, “genetiuus”, “datiuus”, “accusatiuus”, “ablatiuus”.

6 Mals. 188. 27 s. “(pronomina) finita”.

7 Mals. 196. 1s. “uerbum”, 196. 24 “meditatiua”’, 197 1 s. “inchoatiua”, 197. 3 “perfecta”,

197. 4s. “frequentatiua”’, 199. 18s. “indicatiuus”, 197. 20 “imperatiuus”, 197 22 s. y 26 s.

Notas

556

“optatiuus”, 200. 1 “coniunctatiuus”, 200. 5 s. “infinitiuus”, 200. 13 “impersonalis”, 201. 24ss. “gerendi modus”, 203. 13 s. “concessiuus”, 205. 2 y 205. 4 s. “deponens”, 209. 26 s.

“persona” y 210. 2 s. “coniugatio”.

8 G. L. Pomp. 5. 96. 19

9 G.L. Pomp. 171. 8-10 y Prisc. 1. 185.

10 Tat. 42. 3 s. “pronomen”, 50. 46 “uerbum”, 76. 1 “aduerbium”, 80. 1 s. “participium”, 84

“coniunctio” y 86. 1 s. “praepositio”.

11 Tat. 6. 58 s. “praenomen”’, 6. 67 “nomen”, 7. 70 y 79 s. “cognomen”’, 13. 285 ”positiuus”,

15. 365 s. “genus”, 22. 608 “nominatiuus”, 22. 615 s. “genetiuus”, 22. 618 “datiuus”, 22. 620s. “accusatiuus”, 22. 622 s. “uocatiuus”, 22. 624 s. “ablatiuus”, 50. 67 s. “actiua”, 51. 71 s.“passiua”, 51. 90 s. “deponens”, 54. 179 s. “modus”, 54. 195 s. “imperatiuus”, 55. 215 s.“coniunctatiuus”, 55. 231 “infinitiuus”, 60. 415 “tempus”, 61. 454 “persona”, 62. 465

“coniugatio”.

12 Tat. 12. 259 s.: “inuenimus NOMINA AETATIS ab Hieronymo inuenta, ut ‘bimus,

trimus’. et alia DE SONO facta, ut ‘mugitus, rugitus’ ”.

13 G. L. Diom. 1. 322. 17 s.

14 G. L. Dosith. 7. 396. 11 s.

15 G. L. Sacerd. 6. 467. 18 s.; Char. 361. 28-362. 2B; G.L. Diom. 1. 460. 1-6, Don. 4. 400.

30 s., Pomp. 5. 308. 10-14; Isid. Orig. 1. 37. 4.

16 Bon. 10. 53-56: “uerum in unaquaque regula illum praeeligens maxime sequi uisus sum,

cuius uestigia ab ecclesiasticis dogmatistis frequentissime trita in sacrosanctis tractatibus etcotidianae lectionis intentione usitata repperi; 10. 64 - 66: “quia nec unius saltim ramus

regulae in hoc libello insertus repperitur, qui non alicuius horum sit radice fortiter fundatus”.

17 Bon. 15. 24 s. “creticus” y 33. 6 “pronomen”.

18 Isid. Orig. 1. 7. 2; G. L. Aud. 343. 9 s.

19 Bon. 33. 1-5 y 36. 98.

20 Corresponden al esquema causal en alguna de sus variantes los términos “preanomen”,

“nomen”, “positiuus”, “genera”, “nominatiuus”,“genetiuus”; “accusatiuus”, “uocatiuus”,“ablatiuus”, “actiua”, “deponentia”, “imperatiuus”, “aduerbium”, “participium”, “coniunctio”y “praepositio”. Siguen el esquema mixto “passiua”, “modus”(1ª), “coniugatio” y elesquema derivativo “cognomen”, “datiuus”, “uerbum”, “modus” (2ª), “tempora” y “persona”.

Para su localización en el texto uid. notas 10 y 11 del presente capítulo.

21 Siguen el esquema causal las etimologías de ‘nominatiuus’, ‘genetiuus’, ‘datiuus’,

“accusatiuus”, “ablatiuus”, “deponens”, “imperatiuus”, “coniunctiuus”, “infinitiuus”,“coniugatio”, “finita (pronomina)”, “indicatiuus”, “optatiuus” (1ª y 2ª), “impersonalis”,“gerendi modus” (1ª y 2ª) y “concessiuus”. Para su localización en el texto uid. notas 5, 6,

557

Primera parte

y 7 del presente capítulo.

22 Tat. 51. 90 s.; Mals. 205. 4 s.

23 Ejemplos de esa repetición sea total o casi total son los términos “pronomen” en Bon. 33.

6, cf. G. L. Aud. 7. 343. 10 s.; “positiuus” en Tat. 13. 285; cf. Isid. Orig.1. 7. 27; “genera”Tat. 15. 365 s., cf. G. L. Cons. 5. 343. 11; “datiuus” Mals. 175. 5, cf. G. L. Pomp. 5. 183.

5; etc.

24 Asp. 48. 23 “perfecta” y 24 s. “inchoatiua”; Mal. 54. 201. 24 s. “gerendi modus”; Tat. 54.

179-181 “modus”.

25 G. L. Serg 4. 488. 22-36 y Pomp. 5. 97. 9.

26 Mur. 37. 2 1-14; Laur. 177. 2-178. 17; Sed. 40. 15 ss.

27 Sirven de ejemplo los lemas referidos a las preposiciones de acusativo: AD PATREM

“pater” 296. 95 s.; APUD VILLAM “uilla” 296. 99; CIRCUM VICINOS “uicinus” 297. 18;CIRCA TEMPLUM “templum” 297. 20; CONTRA HOSTEM “hostis” 297. 21; INTRAMOENIA “moenis” 297. 35 ss.; INFRA TECTUM “tectum” 298. 39; IUXTA MACELLUM“macellum” 298. 41; OB AUGURIUM “augurium” 298. 44 ss; PONE TRIBUNAL“tribunal” 298. 48; PER PARIETEM “paries” 298. 53; PROPE FENESTRAM “fenestra”298. 56; PROPTER DISCIPLINA “disciplina” 298. 58 s.; PRAETER OFFICIUM “officium”299. 77; SUPRA CAELO “caelum” 299. 80; USQUE OCEANUM “oceanum” 299. 84 s.;

PENES ARBITROS “arbiter” 299. 93.

28 Anon. 150. 55-151. 86; Ambros. 168. 120-172. 228; Mur. 40 179. 20-180. 51; Laur. 140.

17-141. 56. Lo mismo ocurre en DO 189. 63-192. 161.

29 Anon. 18. 21-19. 47.

30 Ambros. 2. 34-3. 84.

31 DO 60.46-64. 164.

32 Así podemos leer las etimologías referidas a siete de las ocho partes del discurso y también

la de “latinitas”: “nomen” Mur. 49. 7 ss., “pronomen” 49. 11, “uerbum” 50. 13, “participium”50. 20 s., “coniunctio” 50. 21 s., “praepositio” 50. 23, “interiectio” 50. 23 ss., “latinitas” 46.

27 s.

33 Sed. 55. 27-62. 61. En él registramos las mismas etimologías que en Muretach.

34 Laur. 7. 10-19. “quaerendum est etiam, quomodo partes secundum sonum definiantur. ita

nempe: partes dicuntur a parilitate, hoc est ab aequalitate ...... item aliter: pars dicta est apartiendo, non quod partes in semet ipsis diuisae consistere et plenum sensum queant habere,

sed quod ex his partibus perfecta oratio coniuncta siue diuisa constet”.

35 Laur. 83. 3-9: “cur dixit tres, cum non sit amplius quam una? persona enim dicitur, eo quod

per se sonat. si ergo ideo persona, quia per se sonat, dicitur, non sunt amplius dicendae nisiuna, hoc est prima, quia prima persona loquitur ad secundam de tertia nec alia sonat praeter

Notas

558

primam. sed Donatus totum pro parte posuit, et idcirco tres adnumerauit. prima enim diciturproprie persona, reliquae uero translatiue”. De forma casi igual aparece en Mur. 128. 75 -

80.

36 Sed. 186. 2-187. 35.

37 Mur. 146. 56-63; Laur. 106. 3-14; Sed. 230. 18-29.

38 Mur. 176. 17-22: “praepositio dicta est a praeponendo, eo quod praeponatur nominibus et

uerbis ceterisue partibus tam per compositionem quam etiam per appositionem, ut insequentibus Donatus testatur. si enim praepositio ideo dicta est, eo quod praeponitur, quarenon dicitur suppositio, cum aliquae non praeponantur, sed supponantur?”. De forma similarse encuentra en Laur. 137. 26-32 y más extenso en Sed. 289. 38-54. Esta controversia se

puede rastrear en G. L.Servu. 4. 418. 33, y en Isid. Orig. 1. 13.

39 Mur. 173. 61-67: “si coniunctio dicta est a coniugendo, quare hanc speciem intra se

continet, quae disiunctio nuncupatur? quid enim contrarius esse potest quam disiunctioconiunctioni? ad quod dicendum, quia, ut superius diximus, non solum dicitur coniunctio,eo quod sensum coniungat tantum, sed etiam quod coniungat superficiem; et in hoc loco,quamuis disiungat sensum, tamen coniungit litteraturam”. Una explicación similar se

encuentra en Sed. 279. 5-12 y en Laur. 134. 56-64.

40 Anon. 56. 5 s.: “sed sciendum est numerus dictum esse, ut quorundam fert opinio, a

Numero, qui primus numerum possuit et inuenit”; Sed. 69. 89-92: “numerus dicitur anumerando uel a Numeria dea, quam antiqui dicebant deam esse numeri, uel a NumaPompilio, ante quem nesciebant Romani numerare. uel a nummis numerus dicitur, quasinummorum riuus”. Sedulio vuelve a ofrecer este catálogo en 130. 29-40. Las mismas

etimologías encontramos en Mur. 88. 83-85 y Laur. 41. 22-25.

41 Anon. 19. 56-57: “ideo itaque nomen dictum est, eo quod nobis notas facit res”; Sed. 60.

91 - 96: “nomen dicitur a notamine siue a notione, eo quod uocabulo suo res incognitas nobisnotas efficiat; sicut enim in minori editione diximus, nomen dicitur a Graeco quod est ojvnoma:sublata o de principio per apheresin remanet nomen; uel nomen dicitur ab alio Greco, quod

est nevmein, id est tribuere, eo quod omnibus rebus uocabula tribuit”.

42 Mur. 188. 49; Laur. 188.48 y 61 s.; Sed. 318. 66, 319. 85, 89 s. y 92 s.

43 Mur. 8. 55-9. 73; Laur. 150. 54-151. 80.

44 G. L. Seru. 4. 421, Pomp. 5. 98. 10-14; Seru. Aen. 8. 336.

45 G. L. Serg. 4. 519. 4 s.

46 Sed. 30-35.

47 Sed. 74. 46-49.

48 Sed. 112. 1 s.

49 Sed. 249.

50 Mur. 49. 4-6: “sed quia octo adnumerauimus esse partes orationis, nomen pronomen et

559

Primera parte

reliquas, necesse est, ut tria discutiantur a nobis, uidelicet ethimologiae nominum et officiasingularum et ordo”, 50. 38 s.: “sed quia ethimologias uel officia singularum ostendimus,operae pretium est, ut ordinem subiungamus”; Sed. 60. 89 s.: “quia uero octo esse partesdiximus, necesse est, ut in eis requiramus etiam etymologias nominum”, 61. 27 s.: “quia

etymologias et officia partium diximus, restat ut ordinem exponamus”.

51 Mur. 138. 40; Laur. 93. 74 s.; Sed. 203. 49.

52 Mur. 48. 76-49.90.

53 Bern. 63. 35-64.8; Laur. 10. 14-21; DO 66. 29-39.

54 Sed. 58. 4-20 y 64. 16-23.

55 Sed. min. 8. 2-9.

56 Ambros. 8. 65 s.

57 Mur. 47. 30-33: “interea sciendum est quindecim esse genera apud rhetores definitionum,

e quibus grammatici tres sibi tantummodo uindicant, scilicet definitionem soni et definitionemsubstantiae et definitionem numeri”. De forma similar lo reproduce Sed. 58. 4 - 7: “sciendumest autem quindecim genera definitionum esse apud rhetores (id est apud oratores). ex quibusgrammatici tres tantum sibi uendicant, uidelicet definitionem substantiae et definitionem

soni et definitionem numeri”.

58 M. Vict. de def. 16. 18-29. 2 Stangl (en 16. 18-17. 5 enumera los quince tipos desarrollando

cada uno de ellos en los restantes capítulos); Boec. P. L. LXIV de def. 911 s.; Isid. Orig.2. 29. La existencia de quince tipos de definiciones también aparece nombrada en Alcuino,

P. L. CI. 967A.

59 Mur. 7. 7-9. “littera” , 14. 42 s. “semiuocales”, 17. 23 “muta”, 19. 6 “syllaba” y 26. 6 “pes”.

60 Mur. 15. 66 “semiuocales” y 18. 37 “mutae”.

61 Sed. 15. 32-34. “mutae”, 20. 2 “syllabae” y 27. 10 “pes”.

62 DO 5. 91.

63Anon. 30. 73-74: “hic interrogandum est, quot sunt et quare Donatus definitionem eorum

numeri non possuit”.

64 Sed. 65. 49-60: “sed notandum est, quod qui definitionum alicuius rei definit, ita debet

definire, ut dicat ipsam partem, quae communis est ei cum altera, et dicat specialem, quampropriam et quam solam habet. hoc ergo obseruauit Donatus in praedicta definitione; quaedefinitio est substantiae, in qua, sicut saepe dictum est, duo requiruntur: communio etpropietas. nam commune est in hoc quod dicit “nomen est pars orationis”; est enim illicommune cum omnibus partibus. rursus cum dicit “cum casu”, et hoc commune est illi cumquibusdam, non tamen cum omnibus; est enim illi commune cum pronomine et participio.quod dicit “corpus aut rem proprie communiterue significans”, est enim proprietas illius”.Compárese esto último con el ejemplo de ‘definitio specialis’ de 64.19 s. : “tertia specialis,

ut ‘corpus aut rem proprie communiterue significans’ ”. La similitud es total.

Notas

560

65 Mur. 7. 7-12, 10. 3-5, 14. . 42-15. 49, 17. 23-26, 19. 6 ss., 26. 6-9, 53. 2-8, 115. 19-27, 161.

5-11, 171. 12-17; Laur. 11. 22-27, 70. 28-31, 132. 2-5, 124. 5-9, 132. 3 s., 148. 6 s., 152. 23s., 155. 33-156. 34, 158. 12-14, 161. 7-12, 166. 12-18; Sed. 65. 49-52, 67. 15-17, 144. 30,

276. 7-12 , 261. 7; DO 67. 51-57, 101. 3-8, etc.

66 Laur. 10. 18 s.: “quarta accidentalis ut ‘nomini accidunt VI’ ”; Sed. 64. 20: “quarta

accidentalis, ut ‘nomini accidunt sex’ “; DO 66. 30: “diffinitio quae sit per accidentia ut

dicitur ‘nomini accidunt sex’ ”.

67 En los tres comentarios se indica lo siguiente “definitio numeri est hic”, Mur. 115. 28, 136.

74 y 155. 39 s., Laur. 70. 39, 90. 64 s. y 113, 40; Sed. 169. 86, 197. 39, 243. 10 y 264. 7. En

DO no hay ninguna referencia al respecto.

68 Nos referimos a los términos “homo” y “humus”, cf. Mur. 48. 81, Laur. 10. 20 s., Sed. 64.

22 s, DO 66. 33 s.

69 Laur. 7. 11 y 16 “pars” y 7.23 s. “oratio”.

70 Anon. 25. 92 s.: “aliud enim nomen, per quod res agnoscitur, et aliud res in sese, quae per

nomen notatur”. En 32. 169 s. y 80. 172-174 distingue entre ‘sonus’ e ‘intellectus’.

71 Ambros. 8. 65-68: “NOMEN et reliqua. haec dictio difinitio nominatur, cuius genera sunt

XV; de quibus in hac definitione II continentur: uocis et substantiae. et ab eo quod est

“nomen” usque dicit “cum casu” soni est difinitio, sequens uero substantiae est”.

72 Ambros. 39. 46 s., 52. 34 s. y 37 s., 55. 28, 90. 475-477 y 129. 44-46.

73 Bern. 63. 35-64. 1: “nomen quomodo definitur secundum sonum, hoc est secundum

superficiem, et quomodo secundum sensum, hoc est secundum substantiam qualitatis?”; DO66. 34 - 37: “diffinitio soni quando de sono tantum intellegimus, ut est: ‘nomen dicitur quasinotamen’ quod nobis uocabulo suo res notas efficit; diffinitio substantiae per quamostenditur substantia atque natura omnis creaturae. ut dicit Donatus de nomine: nomen quid

est? pars orationis cum casu corpus aut rem proprie commoniterue significans”.

74 Bern. 64. 3-8: “ista differentia est. ubicumque enim inuenitur ‘dictus’ uel ‘dicta’ uel

‘dictum’, definitio soni esse ostenditur .... ubicumque autem inuenitur in definitione ‘est’,

definitio sensus, idest qualitatis esse demonstratur”.

75 DO 66. 40-46; Mur. 49. 84-90.

76 Sed. 59. 64-71: “quaeritur etiam, quomodo possit cognosci differentia in supradictis

definitionibus, uidelicet quando sit definitio substantiae uel definitio soni uel definitionumeri. ad quod dicendum: quotiens ‘sum’ uerbum substantiuum ponitur, definitio substantiae,quotiens uero ponitur ‘dictus dicta dictum’ participium praeteriti temporis uel ‘dicitur’uerbum inpersonale, definitio est soni, quotiens autem ‘quot’ nomen numeri ponitur,

definitio est numeri”.

77 Sed. 262. 20-23: “ubi enim inuenitur dicor uerbum uel aliquod eius membrum dictus ta

561

Primera parte

tum, ibi intellegitur definitio soni, ut in hoc loco potest intellegi”. De forma similar Laur.

124. 18 s.

78 DO 66. 43- 46 (= Hagen, G. L. 8 CCLIV): “ut Augustinus dicit: ubi inuenimus ‘dictus’ uel

‘dicta’ uel ‘dictum’, non natura ibidem diffinitur sed quod usu uel auctoritate uel consuetudinesit. ubi uero inuenitur uerbum, quod dicitur ‘est’, ibi natura sensus uel uocis uel sensus et

uocis diffinitur”.

79 Bern. 64. 4: “littera dicta est quasi legitera, eo quod quasi legentibus iter ad legendum

ostendit’, cf. G. L. Diom. 1. 421. 26, Serg. 4. 475. 5. Bern. 64. 6 s. : “nomen dictum est, quasinotamen, eo quod nobis uocabulo suo res notas efficiat”, cf. Diom. 1. 320. 25-27, Serg. 4.

488. 3 y 553. 23, Cled. 107. 8, Prisc. 2. 57. 1-4.

80 Mur. 48. 76-49. 84: “sed quia quattuor modis diximus consistere definitionem soni,

necessarium esse uidetur per singula explanare. deriuatione autem fit definitio soni, ut a ducouerbo dux nomen, a rego rex. compositione, ut ‘participium’ quasi partes capiens et‘municeps’ munia capiens. cognatione uero, ut terra dicitur a terendo, homo ab humo, humusab humore. interpretatione, ut ars dicitur apothes arethes, id est a uirtute, quam Greciscientiam uocauerunt, et Christus dicitur grece, latine unctus, uel Daniel uir desideriorum”;Sed. 58. 13 - 20: “deriuatione fit definitio soni, sicut a uerbo quod est ‘duco’ uenit ‘dux’nomen; compositione fit ut uerbi gratia ‘participium’ dicitur quasi ‘partes capiens’, ‘municeps’dicitur quasi ‘munia capiens’; cognatione fit, sicut ‘terra’ dicitur a terendo, ‘homo’ diciturab humo, ‘humus’ ab humore’; interpretatione fit, sicut ‘ars’ dicitur ajpo; toys ajrethß, id est

a uirtute, cristovß dicitur Grece, Latine dicitur ‘unctus’ “.

81 “Rex”: Char. p. 111. 20 B, Cassiod. in psalm. 67. 15, Isid. Orig. 1. 29. 3, 9. 3. 1; “dux”:

G. L. Prisc.2. 6. 5 y 140. 20; Isid. ib. 9. 3. 22;”participium”: G. L. Don. 4. 363. 23, Prisc.3.473. 3 s., 486. 27 s., 512. 25 s.; “municeps”: G. L. Seru. 4. 495. 5, Pomp. 5. 169. 25; Isid.ib. 9. 3. 21; “terra”: Var. L. 5. 22; Isid. ib. 14. 1. 1; “homo”: Quint. Inst. 1. 6. 34; Isid. ib. 1.29. 3 y 11. 1. 4, Sed. 64. 22 s., DO 66. 33; “humus”: Var. ib. 5. 23; Isid. ib. 14. 1. 1, Sed.

64. 23, DO 66. 33 s.

82 Comparense las etimologías de Varrón L. 5. 21: “terra dicta ab eo, ut Aelius scribit, quod

teritur” e Isidoro, Orig. 1. 29. 3: “homo quia sit ex humo” y 11. 1. 4: “homo dictus quia exhomo est factus... nam proprie homo ab humo” con las ofrecidas por Muretach y Sedulio,Mur. 48. 81: “terra dicitur a terendo, homo ab humo”, Sed. 58. 17: “ ‘terra’ dicitur a terendo,

‘homo’ dicitur ab humo”.

83 Hemos encontrado dos ejemplos de onomatopeyas, Sed. 126. 74 “rana”y 154. 3

“congrus”, y alguno más de antífrasis, “bellum”: Sed. 154. 14, “deponens”: Ambros. 108.

565, Sed. 217. 76 y “manes” Ambros. 50. 51, Laur. 43. 73, Sed. 132. 17.

84 Los ejemplos de interpretación a partir del hebreo sólo los encontramos en Sedulio:Sed.

49. 35 “Yphen”, 112. 79 s. “Moyses” y 140. 31 s. “nugax”. Los nombres de origen griegoson, con mucho, más abundantes. Los ejemplos de nombres propios los encontramosnuevamente sólo en Sedulio: Sed. 32. 55 “Eratho”, 35. 62 “Demosthenes”, 73. 85 s.“Scipio”, 73. 97 s. ”Platon”, 82. 21 ss.“Achiles” , 83. 37 s. “Themisto”, “Calipso” y Pan”,

Notas

562

119. 32 “Glycerium”, 119. 33 “Sophronium”, 127. 15 ss. “Euterpe” y 136. 39 s. ”Atheneae”.Los de nombres técnicos los registramos en los tres comentaristas del siglo IX, aunqueSedulio es el que más ejemplos ofrece: “accentus”: Laur. 177. 7 s.; “amphibrachys”: Sed.32. 75; “amphymacrus”: Sed. 32. 80; “anapestus”: Sed. 32. 57; “anastrophe”Sed. 373. 30s.; “antonomasia” Sed. 373. 11 s.; “ars”: Mur. 49. 82, Sed. 58. 19; ”barbarismus”: Laur. 188.62 s., Sed. 319. 85; “catcresis": Sed. 373. 8; “diastole”: Sed. 49. 50;“ephiteton”: Sed. 373.12; “histerologia”: Sed. 373. 22 s. “hyperbaton”: Sed. 373. 20 s.; “hysteronproteron”: Sed.373. 23 s.; “metalempsis”: Sed. 373. 10 s.; “methaphora": Sed. 373. 8; “metonimia": Sed.373. 11; “onomatopoeia”: Sed. 373. 17; “periphrasis”: Sed. 373. 19; “soloecismus” Sed. 335.28., Laur. 200. 18; “synecdoque” Sed. 373. 13; “themesis” Sed. 373. 32; “tribrachys”: Sed.31. 42; “tropus” Mur. 236. 5, Sed. 373. 6, etc. También contamos con ejempos de palabrasno técnicas como Sed. 302. 98 s. “domus”. Los ejemplos de interpretación no son exclusivosde los comentarios del siglo IX. Encontramos algún que otro ejemplo en obras anteriores,

Anon. 25. 74 y Ambros. 8. 72 “Roma”.

85 Sed. 373. 4 s.: “sed haec nomina propter quoslibet rudes in Romanum interpretemur

sermonem”.

86 Mur. 47. 34-38: “definitio uero soni quattuor modis constat, deriuatione compositione

cognatione interpretatione. non omnis tamen definitio soni has quattuor obtinere potest, sedunaquaeque definitio soni aliquam habet ex his”, Sed. 58. 10-13: “definitio soni quattuormodis constat: deriuatione, compositione, cognatione et interpretatione. sed non omnis

definitio soni has quattuor species habet, sed unaquaeque aliquam habet ex istis”.

87 Sed. 66. 76-79: “corpus dicitur, ut quidam uolunt, a corruptibilitate, eo quod corruputm

perit; unde et deriuari putant a uerbo corrumpo. sed melius est, corpus dicitur quasi cordispus”. Esta útima etimología la repite en 134. 90 s. De “littera” los tres autores ofrecen unaetimología producto de la derivación y otra de la composición, cf. Mur. 8. 45-50, Sed. 6. 37

y Laur. 149. 35-40.

88 “Numerus”, Mur. 88. 84-85 = Laur. 41. 22-2 = Sed. 69.89-92 y 130. 29-40; “accidens”

Mur. 55. 69 ss. = Sed. 69. 71. 77.

89 “Vox” (3) Laur. 147. 12 - 14, “nomen” (3) Sed. 60. 91 - 96, “genus” (2) Sed. 109. 2 - 4,

“genetiuus” (2) Mur. 98. 49 - 54, “mare” (2) Sed. 77. 38 - 41, “comoedia” (2) Sed. 115. 13

y 115. 16 s., “tragoedia” (3) Sed. 117. 72 ss., “caelum” (2) Sed. 120. 88 - 92, etc.

90 Laur. 7. 10 “quaerendum est etiam, quomodo partes secundum sonum definiantur”, 7. 22:

“(oratio) secundum sonum autem ita”, 124. 16-20: “potest etiam definitio soni in hoccomprehendi, quod dicit Donatus: “participium est pars orationis dicta , quod partem capiatnominis partemque uerbi”. ubi enim inuenitur dicor uerbum uel aliquod eius membrumdictus dicta dictum, ibi intellegitur definitio soni, ut in hoc loco potest intellegi”. El ejemplode Muretach y Sedulio corresponde también a la etimología de “participium” y la redacciónes similar a la del Ars Laureshamensis. La única diferencia es que ambos autores señalan quese trata de una definición de sonido por composición. En Laur. 124. 16-20 se indica queestamos ante una definición de sonido, pero se omite precisamente la indicación de que setrata de una composición. Mur. 162. 15-18: “potest etiam in hoc loco definitio soni

563

Primera parte

considerari in hoc, quod Donatus dicit ‘dicta, quod partem capiat nominis partemque uerbi’.quae definitio, ut longe superius dictum est, fit per compositionem ipso Donato teste”. Deforma similar se expresa Sedulio, Sed. 262. 18-20: “potest etiam definitio soni in hoccomprehendi, quod dicit Donatus: ‘participium pars orationis dicta quod partem capiat

nominis partemque uerbi’ per compositionem”.

91 Nombres: “efficax”: Bern. 85. 29-31, Sed. 139. 88, Sed. min. 15. 49s.; “incapax”: Sed. min.

15. 5051; “municeps”: Mur. 94. 28-30., Sed. 139. 92; “simplex”: Mur. 93. 12. Verbos:“sufficio”: Sed. 224. 24; “defringo”: Sed. 224. 29; “amplifico”: Sed. 224. 35-225. 36;

“calefacio”: Sed. 225. 37.

92 “Accentus”: Sed. 40. 11; “accidens": Mur. 55. 69, Sed. 69. 71-77, Sed. min. 9. 49;

“aduerbium”: Ambros. 128. 16ss.; “barbarismus”: Sed. 319. 89 y 92; ”centaurus”: Ambros.42. 144; “corpus”: Ambros. 6. 29-30; “incipere”: Mur. 3. 3 - 5, Laur. 3. 14 - 16., Sed. 55. 9- 11; “interiectio”: Sed. 312. 19; “magister”: Sed. min. 13. 77; “participium”: Mur. 162. 15-18, Sed. 262. 20; “quadrigae” Ambros. 50. 61; “sacerdos” Anon. 46. 39; “tragoedia” Ambros.

42. 141; “uerbum” DO 121. 15-18.

93 Anon. 25. 98 “riuus”; Mur. 46. 12 “oratio”, 69. 98 s. “alter”; Sed. 34. 30 “ioninius", 57.

80-82 “oratio”, 66. 78 “corpus”, 146. 18 “accusatiuus”. 239. 6 "pedetemptim"; Sed. min. 5.

45 “grammatici”, 14. 32 “decens”.

94 “Appellare”: Ambros. 8. 74, Sed. 34. 25 y 35, 146. 94; “facere” Sed. 214. 30; “nominare”

Ambros. 8. 73 “nuncupare” Mur. 89. 7, 94. 29, Laur. 43; “sortiri” Anon. 58. 93 s, Laur. 173.20; “uenire” Mur. 46. 14, Laur. 132. 79 Sed. 57. 82, 79. 4, 80. 61, 97. 8, 221. 17; “uocare”Anon. 25. 97, 30. 99, Laur. 51. 53, 98. 3, Sed. 66. 92,. 67. 97, 92. 44, 145. 81, 213. 12s., 282.6; “nomen accipere” Laur. 177. 7, Sed. 91. 17 y 18; “nomen trahere” Sed. 154. 98, 233. 43;sin verbo alguno Anon. 62. 34,Ambros. 13. 76, 50. 53, 55. 35s, 56. 40, 101. 328, Mur. 33.

95, Laur. 52. 73, Sed. 72. 61 y 303. 9.

95 “Modus”: Mur. 137. 18, Sed. 199. 21, cf. Tat. 54. 195 - 196.

96 “(Nomina) propria”: Mur. 57. 23, Sed. 71. 20s.; “nomina appellatiua”: Mur. 57. 24 s., Sed.

71. 22 s.; “latinitas” Mur. 46. 27-47. 28, Sed. 57. 1-2.

97 “Quasi seorusum” cf. Ant. Lab. ap. Gel. 13. 10. 3, “a solacio” Sed. 95. 72-73 y “a solando”

Sed. 123. 96.

98 Isid. Orig. 18. 2. 8: “haec et partes a pari diuisione pro personarum qualitate, et laborum

iusta decisione”; Mur. 46. 4: “partes dictae sunt a parilitate”; Sed. 55. 29-30: “partes dicuntur

a parilitate”.

99 Isid. Orig 11.1. 14: “corpus dictum eo quod corruptum perit”; Sed. 66. 79-81: “corpus

dicitur, ut quidam uolunt, a corruptibilitate, eo quod corruptum perit; unde et deriuari putanta uerbo corrumpo. sed melius est, corpus quasi cordis pus”. Sedulio repite la etimología en

134. 90 s.

Notas

564

100 Mur 69. 98 “alter”; Sed. 221. 17 “faxo” y 92. 44 “Valentia”.

101 DO 65: “dicitur autem nomen uel a Greco quod est novma et adiecta o oJ ojvnoma, cf. G. L.

Prisc. 2. 57. 1; Sed. 60. 94: “nomen dicitur a Greco quod est ojvnoma: sublata o de principioper apheresin remanet nomen”; Laur. 98. 6-9 = Sed. 212. 56 ss.: “fit enim in hoc uerbomutatio o in i quasi a potisso dicitur pitisso. quod si ita est, potisso habet principale poto, utper syneresin hoc factum sit, ut pitisso dicatur quasi potatisso” cf. G. L. Pomp. 5. 221. 5-10;Sed. 249. 2: “antiqui enim de pro l ponebant ut sedda pro sella, cf. Seru. Buc. 1. 2; Sed. 280.

54: “inde dicitur saltem per syncopam, id est per incissionem u littera” cf. Gel. 12. 14. 6.

102 Mur. 6. 55: “uersa apud Latinos β in u dicitur uox ... Greci ajpo; tou bow”. El origen griego

del término figura ya en G. L. Prisc. 2. 6. 4; Mur. 94. 44-95. 48: “pinni corruptum est, utquidam dicunt, in prima syllaba uersum e in i, si ad pennam referendum est auium, quae apendendo secundum quosdam dicitur. si autem a pinnaculo, ultima corrupta est” (= Laur. 48.89ss y Sed. 140. 19ss.), cf. Cass. in psalm. 54. 7, Isid. Orig. 6. 14. 5 y 12. 7. 7 (en ambospasajes sólo se alude a la primera etimología). En otros se trata de una nueva etimología, Mur.177. 56 (= Laur. 138. 52s, Sed. 290. 75): “presse enim ab eo uenit uerbo...; mutata o in e facit

expresse, addita ex praepositione”.

103 “Apheresis” Sed. 60. 94; “syncopa” Sed. 280. 54; “syneresis” Laur. 98. 9, Sed. 212. 57.

104 “Nomen dicitur quasi notamen” Ambros. 6. 14, DO 66. 34s y Sed. 72. 75, cf. G. L. Diom.

1. 320. 25 ss., Serg. 4. 488. 3 y 553. 23, Cled. 5. 10. 7s., Prisc. 2. 57. 3s.; Isid. Orig. 1. 11;“accentus quasi adcantus” Mur. 37. 6, Laur. 177. 6 s, Sed. 40. 10, cf. G. L. Seru. 5. 40. 10;“littera dicta est quasi legitera” Bern. 64. 4,DO 9. 3, Mur. 8. 45 s., Laur 149. 35, Sed. 6. 3,cf. G. L. Diom. 1. 421. 26-28, M. Vict. 6. 5. 5, Seru. 4. 421. 2-4, Serg. 4. 475. 5, Cled. 5. 26.26 s., Pomp. 5. 98. 15-17, Prisc. 2. 6. 12-14; Isid. ib. 1 3. 3; “dictum est participium quasiparticapium eo, quod partem nominis capiat partemque uerbi” Bern. 63. 4, Ambros. 144. 5,

cf. G. L. Don. 4. 387. 18 - 19, Serg. 4. 513. 9, Pomp. 5. 256. 10-11; Isid. ib. 1. 11.

105 Anon. 57. 52 (= Ambros. 50. 60) “fariae”: “aliter feriae a fando dictae quasi fariae”, cf.Isid. Nat. 3. 1; Sed. 32. 73 s. “currina”: “carina est nauis dicta a currendo quasi currina”, cf.Isid. Orig. 19. 2. 1; Sed. 84. 88 y 162. 44 “cladius”: “gladius dicitur quasi cladius a glade”,cf. Var. L. 5. 116; Sed. 90. 81 “laterones”: “dicti latrones quasi laterones, eo quod lateribusregum assisterent”, cf. Var. ib. 7. 52 y Seru. Aen. 12. 7; Sed. 212. 57 (= Laur. 98. 9)“potatisso” “pitisso dicatur quasi potatisso”, cf. G. L. Pomp. 221. 6; Sed. 298. 44-46:“auigerium” y ”auigarrium”: “augurium dicitur diuinatio in auibus, quasi auigerium, eoquod ipsa dicitur diuinatio in uocibus geritur auium, uel quasi auigarrium, eo quod in garrituillarum fiant”, cf. Paul. Fest. p. 2M, Seru. ib. 5. 523 (sólo “auigerrium”), Isid. ib. 8. 9. 19;Sed. 299. 77 “efficium”: “officium ab effectu, quasi effectu”, cf. Isid. ib. 6. 19; Sed. 303. 31

“colentes”: “clientes ... quasi colentes”, cf. Ser.Aen. 6. 509.

106 Sed. 93. 61: “delentes” > “dentes”. Casiodoro, in psalm. 3. 8. 1, ofrece de este término

una etimología diferente sin acompañamiento de ‘nomen fictum’ alguno e Isidoro, Orig. 11.1. 52, lo hace derivar del griego. Sed. 112. 79: “musa quasi moisa”; Sed. 272. 93: “tega”> “toga”. Varrón,L. 5. 114, había ofrecido esa misma etimología pero sin recurrir a un‘nomen fictum’; Sed. 272. 92s.: “tonica” > “tunica”. Varrón , ib. 5. 114, ofrece otra ‘uox

565

Primera parte

ficta’ distinta, “tuendica”. Isidoro, ib. 19. 22. 6, considera “tonica” como una antigua forma

de “tunica” sin otorgarle el valor de ‘nomen fictum’.

107 Son ejemplo de los primero “Arcturus”: Sed. 306. 14 s.; “balneum”: Sed. 120. 81; “domus”

Sed. 302. 98s. ; “fenestra”: Sed. 298. 35; “inchoare": Sed. 214. 30 s. ; “syllaba” Laur. 161.4 s., Sed. 20. 22; “triumphus” Sed. 234. 61. Son ejemplos de los segundo “ars”: Laur. 3. 25,Sed. 55. 16; “bonus”: Sed. 90. 94; “comoedia”: Sed. 115. 13; “genus”: Sed. 109. 4; “iambus”:Mur. 30. 15, Sed. 31. 32; “malus”: Sed. 90. 97; “pater”: Sed. 95. 70 y 296. 96; “pyrrichius”:

Sed. 30. 12s.; “tragoedia”: Sed. 117. 83.

108 Sed. 299. 84.

109 Sed. 319. 92 s.

110 "Etymologia" Sed. 60. 90, 61. 27, 203. 49, 319. 85; "ethimologia" Laur. 4. 46, 93. 74,

147. 12, 188. 62, 200. 18; Mur. 6. 53, 49. 4, 50. 38, 133. 40; "aethimologia" Anon. 9. 274;DO 5. 74.111 Los ejemplos no son muy abundantes. Todos ellos corresponden a etimologías de

términos técnicos: “barbarismus": Sed. 319. 85, Laur. 188. 62; “soloecismus” Laur. 200. 18;

“uox”: Mur. 6. 53, Laur. 147. 12.

112 Mur. 49. 4, 50. 38, 138. 40; Laur. 4. 46, 93. 74; Sed..60. 90, 61. 27, 203. 49; DO 5. 71.

113 DO 5. 70-76; Laur. 4. 42-48. La mencionada división también aparece en las obras de

Alcuino, P. L. CI, 858A, y de Clemente, 12. 1, excluidos ambas del presente trabajo.

114 Laur. 5. 72: “ethimologia est origo et ratio uocabulorum, ut a regendo rex, et ab humo

homo dicitur”. cf. Alc. P. L. CI 858C.

115 Anon. 9. 274-277: “cuius etiam scientiam tripertitam esse cognoscimus Grecis uocabulis:

to dogma, ten meto<don>, ten enperian, id est documentum, explorationem, experimentum

et reliqua, quae illius artis continet aethimologia”.

116 Laur. 97. 4-98. 6: “notandum autem, quod, quamuis Donatus haec uerba sine origine

perfectae formae esse dicat, inuenitur tamen, ut Pompeius testatur, in ethimologiis ratiohorum uerborum”, cf. G. L. Pomp. 5. 221. 5-10.

566

Notas

Segunda parte

I - Los métodos etimológicos1 EGR Ulp. fr. 30C; Sed. 69. 89-92.

2 Seru. Aen. 1. 172.

3 Var. L. 5. 18: “caelum dictum scribit Aelius, quod est caelatum, aut contrario nomine,celatum

quod apertum est; non male, quod <im>positor multo potius a <caelare>caelo quam caelum

a caelando”.

4 Quint. Inst. 1. 6. 35-36.

5 Gel. 16. 12. 1: “Cloatius Verus in libris, quos inscripsit uerborum a Graecis tractorum,

non pauca hercle dicit curiose et sagaciter conquisita, neque non tamen futtilia et friuola”.Más ejemplos: 1. 18. 3: “haec Varro in primore libro scripsit de ratione uocabulorumscitissime”, 2. 21. 11: “ex his duabus rationibus, quas ille dixit, quod posterius est, subtiliuselegantiusque est uisum”, 5. 7. 1: “lepide mi hercules et scite Gauius Bassus in libris, quosde origine uocabulorum composuit, unde appellata ‘persona’ sit interpretatur”, 10. 5. 3: “sedprobabilius id firmiusque est, quod de locuplete dixit”, 13. 10. 4: “ ‘fratris’ autem uocabulumP. Nigidius, homo inpense doctus, non minus arguto subtilique ejtuvmw/ interpretatur”, 15.30. 2: “de petorritis nuper argutissimas nugas dixit”, 16. 14: “et quam incommode Verrius

Flacus uerbi, quod est ‘festinat’ ejvtumon interpretatus sit”.

6 Fest. p. 192M: “cum Cicero (de senect. 51) uenustissime dicat ab occaecando fruges satas”,222M: “oppidorum originem optime refert Cicerolib. I de golria”, p. 224: “inepte scilicet ex

praepositione Latina componente<s> et Graeco uocabulo”.7 Non. p. 51. 32L: “fratrum proprietatem Nigidius acutissime dixit” y p. 73. 1: “sororis

appellationem ueteres eleganti interpretatione posuerunt”, p. 75. 13 - 14: “bidentes quiaestiment ob eam causam oues a Vergilio dictas, quod duos dentes habeant, pessime ac

uitiose intellegunt”.

8 Seru. Aen.1. 172: “HARENA quaeritur, habeat necne nomen hoc aspirationem. et Varro sic

definit si ab ariditate dicitur non habet, si ab haerendo, ut in fabricis uidemus, habet. meliortamen est superior etymologia”; 6. 577: “TARTARUS uel quia omnia illic turbata sunt, ajpo;th`ß tarach: aut, quod est melius, ajpo; tou tartarivzein, id est a tremore frigoris; sole enim

caret”.

9 Isid. Orig. 19. 10. 21: “arena ab areditate dicta, non ab adhaerendo, in fabricis, ut quidam

uolunt”.

10 Anon. 108. 171-174: “interrogandum est, deponentia quid deponunt. hoc est, ut quidam

putant, deponunt passionem, licet r litera terminantur ..... aliter, quod uerius est, deponens

Segunda parte

567

dicitur per antifrasin eo, quod r litteram non deponit”; Mur. 3. 5 = Laur. 3. 15 (paene ad litt.):“incipit compositum est, non, ut quidam putant, ex in et capio, quod significat captionem(unde et dictum est cepit Dauid arcem Sion) sed potius ex in et coepi defectiuo uerbo, quodsignificat inchoationem, unde et scriptum est coepit Salomon aedificare templum Domini”,Sed. 55. 11: “ ‘incipit’ compositum est, ut quidam uolunt, ex ‘in’ et ‘capio’, quasi ‘incapiat’;

sed alii ex ‘in’ et ‘coepi’ defectiuo uerbo, quod uerius est”.

11 Derivación: Var. L. 6. 84: “edo a Graeco ejvdw, hinc esculentum et esca <et> edulia”; Seru.

Aen. 6. 808: “unde etiam Numa dictus est ajpo; tw`n novmwn, ab inuentione et constitutionelegis, nam proprium nomen Pompilius habuit”; Non. p. 29. 7L: “clepere est furari: tractuma kloph/`, uerbo graeco”; Macr. Saturn. 1. 15. 16: “sunt qui aestiment idus ab oue iduli dictas,quam hoc nomine uocant Tusci”; más ejemplos en GRF Santr. frs. 8 y 11;GRFC Iul Mod.fr. 7; Paul. Fest. p. 5M, 30, 44, 46; Porf. Hor. Serm. 1. 5. 46; Macr. 1. 11. 5, 1. 12. 8; G. L.Seru.4. 423. 11s, Pomp. 5. 95. 6, Prisc. 2. 57. 3; Isid. Orig. 13. 15. 1; Sed. 109. 3ss., etc.Composición: Non. p. 39. 13-14: “exodium est finis: a graeco tractum, quasi ejvxw thß oJdou,id est extra uiam”; Seru. Aen. 6. 12: “Sibylla dicta est quasi siou boulhv”; Isid. ib. 13. 21. 7:“Nilus uocatur propter limum quem trahit, qui efficit fecunditatem; unde et Nilus dictus est,quasi nevan ijluvn”; más ejemplos en Paul. Fest. p. 6M, Seru. Aen. 1. 144, 6. 312, 9. 359; Isid.ib. 8. 7. 1, 15. 11. 2, etc. Antífrasis: Paul. Fest. p. 10M: “aridum ... dicitur autem per

contrariam significationem, quod inrigari desierit. nam ajrdeuvein Graece inrigare est”.12 Sabino: Var. L. 6. 28, GRF Var. fr. 119; Paul. Fest. p. 77M. Lucano: Var. ib. 5. 100.

Etrusco: Var. ib. 5. 55, 6. 28 , 7. 35; Macr. Satur. 1. 15. 18. Sirio: Var. ib. 5. 100. Púnico:Isid. ib. 15. 12. 4. Hebreo: Isid. ib. 7. 7. 20. Armenio: Var. ib. 5. 100. Persa: Isid. ib. 12. 2.7. Compuestos grecopersas: Isid. ib. 20. 9. 1. Compuestos grecoegipcios: Isid. ib. 8. 11. 85.

Compuestos siriolatinos Sed. 319. 92 s.

13 Var. L. 5.6

14 Quint. Inst. 1. 6. 32 ss.

15 Isid. Orig 1. 29. 3-5. Bajo el epígrafe genérico de derivación incluimos las etimologías ‘ex

causa’, ‘ex origine’, ‘ex nominum deriuatione’, ‘ex Graeca etymologia’, ‘ex nominibus

locorum, urbium [uel] fluuium’ y ‘ex diuersarum gentium sermone’ que nombra Isidoro.

16 G. L. Sacer. 6. 462. 11-13, 467. 18 s.; Char. 361. 28 ss. B, 364. 5 s.; G. L. Diom. 1. 322.

17-19, 426. 13-17, 460. 6, Don. 4. 400. 30 s., Dosith. 7. 369. 11 s., Pomp. 5. 228. 18-24,

259. 36-260. 3, 308. 10-14, 311. 2-5.

17 Mur. 242. 93-243.98, 247. 24-33; Laur. 230. 71 s., 234. 80-87; Sed. 383. 1-20, 387. 26-

31.

18 Rhet ad Her. 4. 31 ss.

19 Var. L. 8. 54-57 y 61 ss.

20 La composición se aborda en el capítulo ‘de figuris’ Char. p. 194. 24-28 B; G. L. Diom.

1. 301. 24-30, Prob. 4. 54 s., Don. 4. 377. 4-14, Serg. 4. 494-5, Pomp. 5. 178-181, Prisc.2. 177. 10-183. 18, 434. 21-442. 1; Mur. 91. 61-97. 5; Laur. 45. 2-50. 62; Sed. 136. 2-143.

568

Notas

52. La derivación suele ser estar reducida a la morfología nominal, Char. 196. 11-14B; G.L. Prob. 4. 73. 35, Don. 4. 373. 13 s., Prisc. 2. 427. 11, 563. 10, 3. 63. 6 ss.; Mur. 61. 51-62. 68; Laur. 14. 70-15. 85; Sed. 78. 74-89.

II - La onomatopeya1 Var. L. 5. 96: “(bos, sus, taurus) possunt in Latio quoque ut in Graecia ab suis uocibus haec

eadem ficta”; 5. 100: “ursi Lucana origo uel, unde illi, nostri ab ipsius uoce”.

2 August. Dial. P. L. XXXII 1412: “res cum sono uerbi aliqua similitudine concinat, ut cum

dicimus aeris tinnitum, equorum hinnitum, ouium balatum, tubarum clangorem, stridorem

catenarum. perspicis enim haec uerba ita sonare ut res uerbis significantur”.

3 Quint. Inst. 8. 31-33: “onomatopoea quidem, id est fictio nominis, Graecis inter maximas

habita uirtutes, nobis uix permittitur. et sunt plurima ita posita ab iis, qui sermonem primifecerunt aptantes adfectibus uocem. nam mugitus et sibilus et murmur inde uenerunt. deinde,tamquam consummata sint omnia, nihil generare audemus ipsi, cum multa cotidie abantiquis ficta moriantur. uix illa, quae pepoihmevna uocant, quae ex uocibus in usum receptisquocunque modo declinantur, nobis permittimus, qualia sunt Sullaturit et proscripturit;atque laureati postes pro illo lauru coronati ex eadem fictione sunt. sed hoc feliciter eualuit*adoinoia et uio eo ferimus in Graecis ocoeludituinobono eo dure etiam iungere, arquitollentem

et uidere septentriones uidemur*”.

4 Var. L. 5. 96 y 100.

5 Paul. Fest. p. 6M; Isid. Orig. 12. 2. 25.

6 Quint. Inst. 1. 5. 72: “ sed minime nobis concessa est ojnomatopoiiva. quis enim ferat, si quid

simile illis merito laudatis livgxe biovß et siz j ojfqalmovß fingere audeamus? iam ne “balare”quidem aut “hinnire” fortiter diceremus, nisi iudicio uetustatis niterentur”; 8. 3. 30 s.:“fingere, ut primo libro dixi, Graecis magis concessum est, qui sonis etiam quibusdam etaffectibus non dubitauerunt nomina aptare, non alia libertate quam qua illi primi hominesrebus appellationes dederunt. nostri autem in iungendo aut in deriuando paulum aliquid ausiuix in hoc satis recipiuntur”; 8. 6. 31: “ojnomatopoiiva quidem, id est fictio nominis, Graecisinter maximas habita uirtutes, nobis uix permittitur. et sunt plurima ita posita ab iis, quisermonem primi fecerunt aptantes affectibus uocem. nam mugitus et sibilus et murmur inde

uenerunt”.

7 Var. L. 5. 76: “ab eo graguli, quod gregatim, ut quidam Graeci greges gevrgera”; Quint.

Inst. 1. 6. 37: “sed cui non post Varronem sit uenia? qui “agrum”, quia in eo agatur aliquid,et “gragulos” quia gregatim uolent, dictos uoluit persuadere Ciceroni (ad eum enim scribit),cum alterum ex Graeco sit manifestum duci, alterum ex uocibus auium”; Isid. Orig. 12. 7.45: “graculus a garrulitate nuncupatus; non, ut quidam uolunt, pro eo ut gregatim uolent; cum

sit manifestum ex uoce eos nuncupari”.

8 G. L. Diom. 1. 322. 17-19: “quaedam ficta a sonis uel a uocibus, quae Graeci pepoihmevna

dicunt, ut stridor clangor hinnitus tinnitus mugitus", Dosith. 7. 396. 11: “quaedam facta a

sonis uel a uocibus, ut stridor clangor tinnitus hinnitus ululatus fremitus mugitus”.

Segunda parte

569

9 Char. p. 361. 28-362. 2 B: “onomatopoeia est dictio ad imitandum sonum uocis confusae

ficta, ut cum dicimus hinnire equos, balare oues, stridere ualuas et cetera his similia”; G. L.Sacerd. 6. 467. 18-19: “onomatopoeia est uerborum figuratio ad imitandas uoces expressa,ut dicimus equum hinnire ab eo quod uox equi sic sonet”, Diom. 1. 460. 1-6: “onomatopoeiaest dictio configurata ad imitandam uocis confusae significationem ut tinnitusque cie etmatris quate cymbala circum * clangorque tubarum; item ut dicimus ualuas stridere, ouesbalare, aes tinnire et cetera his similia”, Don. 4. 400. 30-31: “onomatopoeia est nomen desono factum, ut tinnitus aeris, clangor tubarum”, Pomp. 5. 308. 10-14: “onomatopoeiadicitur nomen de sono factum. habemus apud Vergilium milies et apud alios poetas: ‘tinnitugaleae’: non hoc ipsum uerbum exprimit etiam sonum ipsius aeris? tinnitus sic sonat, quemad modum ipsa res sonat. si dicas ‘clangor tubarum’, clangor sic paene resonat. onomatopoeia

est ista, quotiens ipse sermo exprimit sensum suum”.

10 Isid. Orig. 1. 37. 14: “onomatopoeia est nomen adfictum ad imitandum sonum uocis

confusae, ut ‘stridor ualuarum’, ‘hinnitus equorum’, ‘mugitus boum’, ‘balatus ouium’ ”.

11 Tat. 12. 259-60: “....et alia de sono facta, ut mugitus, rugitus”; Ambros. 22. 383: “sunt <a>

sonis <et> uocibus, ut stridor, clangor et cetera”.

12 Mur. 242. 94-243. 95 y 243. 99.13 Sed. 383. 7-20: “sed cum tropus sit dictio translata a propria significatione, in his

dictionibus nulla translatio uideri potest, cum eandem rem significat ‘tin’ quam et ‘tinnitus’et ‘clang’ quam et ‘clangor’, nisi forte ita intelligamus, quod ‘tin’ uel ‘clang’ propriasignificatione et aereum metallum et quaslibet <tubas> cuilibet auditori ipsis sonitibusdemonstrant ..... at uero ‘tinnitus’ et ‘clangor’ neque aes et tubas significant, sed potius sonoscuiuslibet aeris tubarumque notant .... ’tinnitus’ uero et ‘clangor’ non ipsa instrumenta, sed

eorum sonos designant”.

14 Mur. 243. 4-10: “sed quaeritur quare dicat “onomatopeia nomen de sono factum”, cum et

participium inde fiat. crepitantes enim participium est, ueniens ab eo uerbo quod est crepito,crepitas. ad quod dicendum, quod onomatopeia potius consistit in nominibus quam inparticipiis uel aliis partibus. ideo dicit “nomen de sono factum”, sicuti patronimica eo quod

maxime a patribus ueniant”.

15 Mur. 242. 93-243. 98: “propria dictio est hic, ut dicamus ‘tinn’ illum sonum qui auditur;

translata dictio est, ut fiat inde nomen latinum, hoc est tinnitus; similitudo non propria, quiasimilia sunt ‘tinn’ et tinnitus sono et litteratura; ornatus causa: melius enim sonat tinnitus

quam ‘tinn’ ”.

16 Laur. 230. 71 s.: “quotiens nomen de sono suo efficitur, onomatopeia uocatur, ut tinnitus”.17 Rhet. ad Her. 4. 31: “hoc genere raro est utendum, sic ut <ne> noui uerbi adsiduitas odium

pariat; sed si commode quis eo utatur et raro, non modo non offendet nouitate, sed etiam

exornat orationem”.

18 ‘A uoce’: Var. L. 5.78, 100; ‘a uocibus’: 5. 75, 96; ‘ab animalium uocibus’: 7. 103; ‘a uocis

570

Notas

sono’: 6. 84; ‘a similitudine sonitus’: 6. 67; ‘a similitudine uocis’: 6. 45, 52, 75; ‘a

similitudine uocis sonitus’: 6. 67; ‘a simile sono’: 6. 84.

19 jOnomatopoiiva Quint. Inst. 1. 5. 72; ‘onomatopoea’ 8. 6. 31.

20 ‘A uoce’: Paul. Fest. p. 6M; ‘a sono ipso’: p. 27.; ‘a sono uocis’ p. 33; ‘a similitudine soni’:

p. 29; ‘ab ipso sonitu’: p. 27; ‘ a sono oris’: p. 87; ‘ab eo clamore’: p. 213.

21 Paul. Fest. p. 42M.

22 Gel. 5. 5. 8-11; Macr. Satur. 6. 8. 6.

23 ‘A sonitu’ Seru. Georg. 1. 357; ‘a sono uocis’: Seru. Aen. 7. 16; ‘a uoce’: ib. 3. 86 .

24 G. L. Agroec. 7. 115. 14.

25 Non. p. 14. 17L.

26 Registramos ‘onomatopoeia’ en G. L. Sac. 6. 467. 18; Char. p. 361. 28 B; G. L. Don. 4.

400. 30, Diom. 1. 460. 1 y Pomp. 5. 308. 10. Aparece ‘a sonis uel a uocibus’ en G. L. Diom.

1. 322. 17 y en Dosith. 7. 396. 11.

27 Isid. Orig. 19. 9. 19: “serrae autem nomen de sono factum est, id est ab stridore”.

28 ‘A sono uocis’ Isid. Orig. 12. 3. 8, 7. 9, 7. 39 y 7. 64; ‘de sono uocis’ 3. 22. 13; 12. 7. 42,

7. 43, 7. 48; ‘a sono’ 12. 7. 16; 20. 2. 23; ‘de sono’ 19. 9. 19; ’ de propia uoce’ 12. 7. 14; ‘a

uoce’ 12. 2. 14 y 7. 67; ‘de uoce’ 12. 7. 14, 7. 60 y 7. 63; ‘ex uoce’ 12. 7. 45.

29 ‘A sono feruoris’ Isid. Orig. 20. 8. 3; ‘a sono gutturis’ 12. 7. 43; ‘de sono locutionis’ 10.

1. 249; ‘a cordis uoce’ 12. 6. 13.

30 ‘A strepitu sonus’ Isid.Orig. 20. 8. 5; ‘a canore latratus’ 12. 2. 25; ‘a pedum crepitu’ 19.

34. 3;‘a stridore spinarum’ 12. 2. 35; ‘ex stridore’ 19. 4. 1; ‘a garrulitate’ 12. 6. 58, 7. 45.

31 ‘Onomatopoeia’ Isid. Orig. 1. 37. 14; ojnomatopoieiva16. 18. 2.

32 Isid. Orig. 16. 18. 2: “brattea dicitur tenuissima lamina, ajpo; tou bremetou qui est

ojnomatopoieiva crepitandi, hj; ajpo; tou + bratun+ lamina”.

33 Var. L. 7. 101: “mussare dictum, quod muti non amplius quam mu` dicunt” y R. 2. 1. 7: “nec

multo secus nostri ab eadem uoce sed ab alia littera (uox earum non me sed be sonare uidetur)oues baelare uocem efferentes dicunt, e quo post balare extrita littera, ut in multis”. Loscomentaristas irlandeses ofrecen ambos los mismos ejemplos Mur. 243. 97 y 99, Sed. 383.

9-10

34 Non. p. 14. 17 L: “mutus onomatopoeia est incertae uocis quasi mugitus”; Isid. “ciconia”

Orig. 12. 7. 16: “ciconiae uocatae a sono quo crepitant, quasi cicaniae”. Var. R. 2. 1. 7, está

reseñado en la cita anterior.

35 Aves: “anser”: Var. L. 5. 75; “bubo”: Var. ib. 5. 75, Isid. Orig. 12. 7. 39; “canis”: Isid. ib.

12. 2. 25; “ciconia”: Isid. ib. 12. 7. 14; “columba”: Var. ib. 5. 75; “coruus”: Var. ib. 5. 75,

Segunda parte

571

Isid. ib. 12. 6. 13, 12. 7 9 y 43; “coturnix”: Fest. p. 33M, Isid.ib. 12. 7. 64; “cuculus”: Var.ib. 5. 75, Isid. ib. 12. 7. 9; “cygnus”: Isid. ib. 12. 7. 9; “gallina”: Var. ib. 5. 75; “graculi”:Quint. Inst. 1. 6. 37, Fest. p. 87M, Isid. ib. 12. 7. 9 y 45; “grus”: Isid. ib. 12. 7. 9 y 14, Sed.154. 3; “irundo”: Var. ib. 5. 75; “miluus”: Isid. ib. 12. 7. 9; “pauo”: Var. ib. 5. 75, Isid. ib.12. 7. 9 y 48; “perdix”: Isid. ib. 12. 7. 63; “strix”: Isid.ib. 12. 7. 42; “tucus”: Isid. ib. 12. 7.67; “turtur”: Isid. ib. 12. 7. 60; “ulula”: Var. ib. 5. 7, Isid. ib. 12. 7. 9; “upupa”: Var. ib. 5.75. Peces: “bocas”: Fest. p. 27M. Junto a los nombres de aves, que son los mayoritariosencontramos también mamíferos: “barro”: Isid. ib. 12. 2. 14; “capra”: Paul. Fest. p. 42M;“hinnuleus”: G. L. Agroec. 7. 115. 14; “histrix”: Isid. ib. 12. 2. 35; “ursus”: Var. ib. 5. 100;anfibios: “rana”: Var. ib. 5. 78 , Isid. ib. 12. 6. 58, Sed. 126. 74; e insectos: “gryllus”: Isid.

ib. 12. 3. 8.

36 Voces de animales: “balatus”: August. Dial. P. L. XXXII 1412 e Isid. Orig. 12. 2 14;

“barritus”: Isid. ib. 12. 2 14; “bombizatio”: Fest. p. 27M; “coax”: Seru. Aen. 7. 16;“fremitus”: G. L. Diom. 1. 322. 18s y Dosith. 7. 396. 12; “grunnitus”: Seru. ib. 7. 16;“hinnitus”: Fest. p. 27. 12M, G. L. Diom. 1. 322. 18s y Dosith. 7. 396. 12, August. ib. 1412,Isid. ib. 12. 2 14; “mugitus": Quint. Inst. 8. 6. 31, Fest. p. 27M, Diom.ib. 1. 322. 18 s. Dosith.ib. 7. 396. 12, Isid. ib. 12. 2 14 y Tat. 12. 260; “ruditus”: Seru. ib. 7. 16; “rugitus” :Tat. 12.

260; “ululatus”: G. L.Dosith. 7. 396. 12.

37 “Balare”: Quint. Inst. 1. 5. 72, Fest. p. 27M, Char. p. 362. 1B,G. L. Diom. 1. 460. 5 s. y

Char. 5. 274. 26, Sed. 383. 4; “barrire“: Fest. p. 27M ; “hinnire”: Quint.ib. 1. 5. 72, G. L.Sacerd. 6. 467. 19, Char. p. 362. 1B; “mugire”: Rhet. ad Her. 4. 31; “rudere”: Rhet. ad Her.4. 31. A ellos podrían añadirse aquellos otros de los que Varrón indica que pueden aplicarsea los hombres, “latrare”, “gannire”, “dibalare”, “heiulitare”, “ululare”, “bouare”, “fremere”,“uagire”, “fritinnere” y “fringuttere” en L. 7. 103 s. (junto a todos ellos figuran también

“hinnire” y “mugire” ya nombrados). Todos ellos son, en origen, verbos onomatopéyicos.

38 Instrumentos musicales: “bucina”: Fest. p. 29M, Isid. Orig. 18. 4. 1; “tuba”: Gel. 5. 8. 8-

11, August. Dial. P. L XXXII 1412, Macr. Satur. 6. 8. 6; “tintinnabulus”: Isid. ib. 3. 22. 13.Ruidos: “clangor”: G. L. Diom. 1. 460. 2 ss., Don. 4. 400. 30 s., Pomp. 5. 308. 11 y Dosith.7. 396. 12, Mur. 243. 100, Laur. 230. 75, Sed. 383. 20; “fragor”: Rhet. ad Her. 4. 31, Seru.Georg. 1. 357; “stridor”: G. L. Dosith. 7. 396, Isid. ib. 3. 22. 13; “tinnitus”: August. ib. 1412,G. L. Diom. 1. 460. 2 ss, Don. 4. 400. 30s., Pomp. 5. 308. 11 y Dosith. 7 396. 12, Isid. ib.3. 22. 13, Laur. 230. 72. Herramientas y útiles: “catena”: August. ib. 1412; “serra”: Isid. ib.19. 19. 9; “rudentes”: Isid. ib. 19. 4. 1. Utensilios de cocina: “caccabus” y “cucuma”: Isid.

ib. 20 8. 3; “sartago”: Isid. ib. 20. 8. 5. Alimentos: “puls” :Var. L. 5. 105.

39 “Crepitare”: Laur. 231. 76; “feruere”: Var. L. 6. 84; “stridere”: Char. p. 362. 1B, G. L.

Diom. 1. 460. 6, Sed. 383. 4; “tinnire”: Diom. ib. 1. 460. 6, Sed. 383. 4.

40 Verbos de lengua: “bilbere”: Fest. p. 31M; “blaterare”: Fest. p. 30; “fari”: Var. L. 6. 52;

“clamare”: Var. ib. 6. 67; “crepare”: Var. ib. 6. 67; “fremere”: Var. ib. 6. 67; “gemere”: Var.ib. 6. 67; “murmurari”: Var. ib. 6. 52, Quint. Inst. 1. 6. 38; “mussare”: ib. 7. 101; “ouare”:Fest. p. 213M; “stertere” : Quint. ib. 1. 6. 38. Verbos que designan acciones realizadas con

la boca “bibere”: Var. ib. 6. 84; “sorbere”: Var. ib. 6. 84; “tremere”: Var. ib. 6. 45,

572

Notas

41 Ruidos hechos con la boca: “murmur”: Quint. Inst. 8. 6. 31; “pipulum”: Var. L. 7. 103;

“sibilus”: Quint. ib. 8. 6. 31; “susurrus”: Isid. Orig. 10. 1. 249. Ruidos hechos con las manos:

“plausus”: Isid. ib. 3. 22. 13.

42 Seru. Aen. 3. 386: “ ‘Aeaea’ autem dicta ab aspernantium uoce, propter celebratas illic

corporum mutationes”.

43 “Aegrum": Paul. Fest. p. 6M; “clamosus”: Isid. Orig. 10. 42; “frixus”: Isid. ib. 20. 2. 23.

III - La similitud1 August. Dial. P.L. XXXII 1412: “sed quia sunt res quae non sonant in his similitudinem

tactus ualere, ut si leniter uel aspere sensum tangunt, lenitas uel asperitas litterarum ut tangitauditum, sic eis nomina peperit .... haec quasi cunabula uerborum esse crediderunt, ut sensusrerum cum sonorum sensu concordarent. hinc ad ipsarum inter se rerum similitudinemprocessisse licentiam nominandi ut cum, uerbi causa, crux propterea dicta sit, quod ipsiusuerbi asperitas cum doloris quem crux efficit asperitate concordat ..... ergo cum dicimus uim,sonus uerbi, ut dictum est, quasi ualidus congruit rei quae significatur ..... dicemus a ui. uisquare sic appelletur requiret. redditur ratio, quia robusto et ualido sono uerbum rei quae

significantur congruit”.

2 Pl. Crat. 425d, 434cd y 435b.

3 August. Dial. P.L. XXXII 1412 s.

4 Seru. Aen. 11. 682: “Varro ait sparum telum missile a piscibus ducta similitudine qui spari

uocantur. alii sparus a spargendo dici putant”.

5 G. L. Diom. 1. 428. 22-28: “syllabae, ut ait Varro, aliae sunt asperae, aliae leues, aliae

procerae, aliae retorridae, aliae barbarae, aliae graeculae, aliae durae, aliae molles. asperaesunt, ut trux crux trans; leues, ut lana luna; procerae sunt quae uocalem longam extremamhabent aut paenultimam, ut facilitas; retorridae sunt quae mutam habent extremam, ut hic

hoc; barbarae sunt, ut gaza; graeculae, ut hymnos Zenon; durae, ut ignotus; molles, ut aedes”.

6 Var. L. 5. 141 “aedificium”, 5. 155 “graecostasis” y 7. 75 “temo”.

7 ‘De cause à effect’ “febris” L. 5. 123, ‘d´action à instrument’ “fiscina” 5. 139, ‘d´instrument

à resultat’ “falx” 5. 139, ‘de signe à chose signifiée’ “pecunia” 5. 92 ‘de contenant à contenu’

“cilliba” 5. 118 y ‘de concret à abstrait’ “spica” R. 1. 2.

8 Var. L. 5. 77 “anguilla”, “asellus”, lingulaca”, “lupus”, “sudis”, “torpedo”, “turdus”,

“umbra”, “pectunculis”, “pernae”, “ungues”; 5. 117 “cornua”, “cerui”, “testudo”, “uineae”,

“aries”; 5. 161 “testudo”; 167 “torulus”.

9 Los ejemplos propuestos por Ferrari son los siguientes: ‘materia pro opere’ “as” Var. L. 5.

169; ‘per qualitatem’ “palma” 5. 62 ; ‘appelatiuo’ “capra” 5. 97; ‘per attività’ “mars” 5. 73

; ‘proprietario-cosa possedutta’ “atrium” 5. 161; ‘fondatore-cosa fondata’ “asia” 5. 31.

10 Señala como ejemplos de vecindad ‘per efficientiam’ las etimologías de “caelum” (la

Segunda parte

573

primera explicación) L. 5. 18, “terra” 5. 19, “uia” e “iter” 5. 22, “puteus” (la primeraexplicación) 5. 25, “campus” 5. 36, “fruges” 5. 37, “porca” y “sulcus” 5. 39, “prata” 5. 40,“uita” 5. 63, “pecten” 5. 129, “gradus” 5. 168, “mane” 6. 4, “nox” 6. 6, “templum” 7. 7.Como ejemplos de vecindad ‘per effecta’ señala “puteus” (segunda explicación) 5. 25,

“ignis” 5. 70, “uallum” 5. 138, “cura” 6. 46 y “carere” 7. 54.

11 Cic. Diu. 1. 17. 30: “qui quidem Romuli lituus, id est incuruum et leuiter a sumno inflexum

bacillum, quod ab eius litui, quo canitur, similitudine nomen inuenit”; Gel. 5. 8. 8-11;

Macrob. Sat. 6. 8. 6: “necesse est ut uirga auguralis a tubae similitudine lituus uocetur”.

12 Non. p. 81. 8-11L: “TESTUDINES sunt loca in aedificiis camerata, ad similitudinem

aquatilium testudinum, quae duris tergoribus sunt et incuruis”.

13 Fest. págs. 168M, 232, 404, 406, 442, 460 y 516. En Paul. Fest. encontramos también

ejemplos en págs. 8M, 29, 35, 36, 37, 41, 43, 44, 45, 85, 99, 195, 233, 246, 403, 407, 441,

443, 461 y 503.

14 Seru. Aen. 2. 469; 3. 553; 8. 332 y 11. 628.

15 Isid. Orig. 3. 22. 2, 10. 1, 71. 17 y 18; 4. 8. 1, 3, 12, 13, 14 y 16; 6. 14. 6; 9. 2. 122, 4. 10,

5. 38; 11. 1. 5, 48, 52, 55, 65, 77 y 117; 12. 1. 33, 49, 51, 53 y 55, 2. 32, 4. 18 y 38, 5. 17,6. 6 (6 ejemplos), 10, 19, 21, 23, 28, 31, 38 y 55, 7. 52, 8. 7; 13. 10. 5, 21. 9, 27 y 32; 14.3. 34, 5. 10 y 14, 8. 26; 15. 1. 33, 10. 3; 16. 5. 18, 7. 11, 8. 3, 9. 6, 10. 6, 15. 1, 26. 13 y 17;17. 5. 5, 17 y 26, 6. 14, 7. 1, 9, 10 y 63, 7. 61, 63 y 64, 8. 2, 7 y 13, 9. 9, 17, 27, 43, 48, 49,57, 84 y 87, 10. 8 y 11; 18. 11. 1 y 4, 6. 7, 12. 6, 13. 2; 19. 1. 9, 2. 3, 2. 8, 2. 9, 10. 1, 10. 9,17. 12, 22. 20, 27. 3, 28. 7, 31. 12, 31. 14, 31. 15, 31. 17, 33. 6, 34. 10; 20. 2. 31, 5. 4, 14.

2 , 14. 5.

16 Cic. Diu. 1. 17. 30; Var. L. 5. 101, 117, 118, 161, 167; Fest. págs. 168M, 232, 404, 406,

442, 460 y 516; a ellos hay que añadir los pasajes del epítome de Pablo Diácono en los quetambién se indica la presencia de la similitud con este giro Paul. Fest. págs. 35M, 36, 37, 41,43, 44, 45, 85, 169, 233, 403, 407, 443, 461 y 503; Seru.Aen. 3. 553 y 11. 682; Macr. Satur.6. 8. 6; Isid. Orig. 4. 8. 1, 13 y 14; 9. 4. 10; 11. 1. 48; 12. 6. 55 y 7. 52; 13. 10. 1; 15. 10. 3;

16. 26. 17; 17. 6. 14, 7.1 , 7. 63, 8. 13, 9. 9, 9. 48, 10. 8; 19. 27. 3; 20. 14. 5.

17 ‘A similitudine’: Isid. Orig. 4. 8. 1 y 14; 11. 1. 48; 12. 6. 55; 14. 8. 26; 15. 10 3; 17. 7. 1,

7. 63, 9. 9 y 48; ‘ad similitudinem': Var. L. 5. 77; Paul. Fest. p. 195M.; Non. p. 81. 9L; Isid.ib. 11. 1. 52; 19. 1. 9 y 22. 20; ‘de similitudine’: Isid. ib. 12. 5. 7; ‘ex similitudine’:Isid. ib.4. 8. 12; 6. 14. 6; 18. 13. 2; 20. 5. 4; ‘in similitudinem’: Isid. ib. 16. 8. 3; 19. 31. 14 y 17; 20.14. 2; ‘ob similitudinem’: Isid. ib. 17. 5. 5; 19. 2. 9; ‘propter similitudinem’: Var. ib. 5. 38;Paul. Fest. p. 29M; Isid. ib. 17. 9. 57; ‘similitudo’: Isid. ib. 11. 1. 55; 12. 6. 41; 13. 10. 5; ‘admodum’: Isid. ib. 12. 2. 32; 17. 9. 49; ‘in modum’: Isid. ib. 11. 1. 65; 17. 7. 1 y 64, 8. 2, 8.

7, 9. 27, 9. 43, 10. 11; 18. 11. 1, 12. 6; 19. 31. 12 y 15, 33. 6; ‘instar’: Paul. Fest. p. 22M.

18 ‘Instar’: Isid. Orig. 19. 10. 1: “nam instar ueteres pro similitudine ponebant”, 13. 21. 9,

19. 2. 8. ‘Similis’: 4. 8. 11; 16. 15. 17; 17. 7. 61, 10. 9, 9. 83, 87 y 93; 19. 2. 3; 20. 3. 5.

‘Similans’: Isid. 4. 8. 16.

574

Notas

19 Mur. 47. 35s y 48. 80, Sed. 58. 17.

20 Isid. Orig. 17. 9. 87: “scolopendrios, eo quod folia ipsius scolopendro animali sint

similia”; 19. 2. 3: “columbaria .... dicta, credo, quod sint similia latibulis columbarum in

quibus nidificant”. Más ejemplos en 12. 1. 33, 4. 18, 6. 21; 17. 7. 61.

21 ‘A colore’: Paul. Fest. p. 88M, Seru. Aen. 2. 469 y 8. 332, Isid.Orig. 4. 8. 13; 11. 1. 77;12.

1. 49, 6. 6, 10, 6. 19, 6. 28, 8. 7; 13. 21. 27, 32; 14. 3. 34, 5. 10, 5. 14; 16. 5. 18, 7. 11; 17.5. 17, 5. 26, 9. 84; 19. 10. 9, 28. 7, 34. 10; 20. 2. 31; ‘a coloribus’: Var. L. 5. 77; ‘adsimilitudinem coloris’: Paul. Fest. p. 8; ‘de colore’: Isid.ib. 12. 5. 38, ‘ex colore’: Isid. ib.12. 1. 51; 16. 9. 6; ‘ob colorem’: Isid. ib. 9. 2. 22; 17. 7. 10; 19. 17. 12; ‘propter colorem’:

Isid. ib. 15. 1. 33; 17. 7. 9; ‘in modum coloris’: Isid. ib. 12. 1. 53.

22 ‘A candore’: Isid.Orig. 9. 2. 104 y 110; ‘a (ueste) nigra’: 10. 1. 15; ‘ab alba’: 10. 1. 15.

23 ‘ A figura’: Var. L. 5. 117. Isid. Orig. 3. 3. 2; 12. 6. 6; 16. 26. 13; ‘figura’: Isid. ib. 12. 6.

31; ‘forma’: Isid. ib. 3. 22. 2; 13. 10. 5; ‘a specie’: Isid. ib. 4. 8. 3; 18. 8. 2; ‘ad speciem’:Isid.

ib. 16. 10. 6; ‘ex specie’: Isid. ib. 16. 15. 1.

24 Var. L. 5. 77; Isid. Orig 3. 71. 17 y 18; 18. 11. 1, 13. 2

25 ‘A periculi similitudine’: Seru. Aen. 3. 553; ‘a sexu’ Isid. Orig. 12. 6. 6.

26 Isid. Orig. 20. 14. 2: “buris est curvamentum aratri, dictum quasi βοοs ουρα, quod sit in

similitudinem caudae bovis”.

27 August. Dial. P.L. XXXII 1143: “per id quod continet, ut si quis horreum mutata littera

affirmet ab hordeo nominatum”.

28 Var. L. 5. 118: “trulla a similitudine truae, quae quod magna et haec pusilla, ut true<l>la”.

29 Var. L. 5. 77: “uocabula piscium pleraque translata a terrestribus ex aliqua parte similibus

rebus, ut anguilla, lingulaca, sudis; Isid.Orig. 12. 6. 4: ”pecoribus autem et bestiis etuolatilibus antea homines nomina inposuerunt quam piscibus, quia prius uisa et cognita sunt.piscium uero postea paulatim cognitis generibus nomina instituta sunt aut ex similitudineterrestrium animalium, aut ex specie propria siue moribus [seu colore, uel figura, aut sexu].

Isidoro insiste nuevamente en esta idea en 12. 6. 31.

30 Isid. Orig. 11. 1. 117: “appellantur a nomine similium animalium sub terra delitescentium”;

16. 15. 1: sunt quaedam gemmarum genera ex specie metallorum uel lapidum cognominata”;

18. 12. 6: ‘namque in armorum generibus milites etiam ab animalibus nomina sumunt”.

31 “Aries”: Var. L. 5. 117, Isid. Orig. 18. 11. 1; “cerui”: Var. ib. 5. 117, Seru. Buc. 2. 29;

“cuniculum”: Paul. Fest. p. 43M; “galea”: Fest. p. 460M =Paul. Fest. p. 461M; “galearia”:Paul. Fest. p. 85; “murena”: Isid. ib. 19. 31. 14; “musculus”: Isid. ib. 18. 11. 4; “papilio”: Isid.ib. 15. 10. 3; “squama”: Isid. ib. 18. 13. 2; “testudo”: Var. ib. 5. 117 y 161, Non. p. 81. 9L,

Isid. ib. 18. 12. 6; “uallum”: Var. ib. 5. 117; “uinea”: Var. ib. 5. 117, Fest. p. 516.

32 Peces: “amphora”: Isid. Orig. 16. 26. 13; “anguilla": Var. L. 5. 77, Isid. ib. 12. 6. 41;

Segunda parte

575

“asellus”: Var. ib. 5. 77; “canicula”: Var. ib. 5. 77; “glaucus”: Isid. ib. 12. 6. 28; “lingulaca”:Var. ib. 5. 77; “lupus”: Var. ib. 5. 77; “orbis”: Isid. ib. 12. 6. 6; “orata”: Fest. p. 196M;“pectunculi”: Var. ib. 5. 77; “sarda” y “sardina”: Isid. ib. 12. 6. 38; “solea”: Isid. ib. 12. 6.6; “sparus”: Seru. Aen. 11. 682, Isid. ib. 12. 6. 31; “sudis”: Var. ib. 5. 77; “surenae”: Var. ib.5. 77; “torpedo”: Var. ib. 5. 77, Isid ib. 12. 6. 55; “turdus”: Var. ib. 5. 77; “umbra”: Var. ib.5. 77, Isid. ib. 12. 6. 6; “ungues”: Var. ib. 5. 77. Insectos: “blattae”: Isid. ib. 12. 8. 7; “cimex”:Isid. ib. 12. 5. 17. Reptiles: “cerastes”: Isid. ib. 12. 4. 18; “crocodilos”: Isid. ib. 12. 6. 19;“stellio”: Isid. ib. 12. 4 38. Aves: “aeranis”: Isid. ib. 12. 1. 55, “anser”: Isid. ib. 12. 7. 52.Mamíferos: “bubali”: Isid. ib. 12. 1. 33; “hippopotamus”: Isid. ib. 19. 2. 3; “lepus”: Isid. ib.

12. 6. 23.

33 “Alae”: Isid. Orig. 11. 1. 65; “canini (dentes)”: Isid ib. 11. 1. 52; “musculi”: Isid. ib. 11.

1.117; “papillae”: Fest. p. 246M; “pinnula”: Isid. ib. 11. 1. 48.

34 Peinados: “torulus”: Var. L. 5. 167. Adornos: “catellae”: Isid. Orig. 19. 31. 15; “heuacea”:

Paul. Fest. p. 88M; “lunula”: Isid. ib. 19. 31. 17; “murena”: Isid. ib. 19. 31. 14; “serpentum”:Isid. ib. 19. 31. 12. Vestidos: “cannabum”: Isid. ib. 19. 27. 3:”citrosa”: Paul Fest. p. 37M,

Isid. ib. 19. 22. 20; “fascia”: Isid. ib. 19. 33. 6. Zapatos: “mullei”: Isid. ib. 19. 34 10.

35 Enfermedades: “alopicia”: Isid. Orig. 4. 8. 1; “arcuatum”: Isid. ib. 4. 8. 13; “aurigine”: Isid.

ib. 4. 8. 13; “elefantiacus (morbus)”: Isid. ib. 4. 8. 12; “cancer”: Isid. ib. 4. 8. 14; “lentigo”:

Isid. ib. 4. 8. 3; “lepra”: Isid. ib. 4. 8. 11. Material médico: “guua”: Isid. ib. 4. 11. 3.

36 Flores y plantas: “calamus”: Isid. Orig. 17. 8. 13; “iris illirica”: Isid. ib. 17. 9. 9; “dactylus

(paeon)”: Isid. ib. 17. 9. 48; “gladiolus”: Isid. ib. 17. 9. 83. Hierbas: “buglossos”: Isid. ib.17. 9. 49; “scolopendrios”: Isid. ib. 17. 9. 87. Hortalizas: “napus”: Isid. ib. 17. 10. 8;“serralia”: Isid. ib. 17. 10. 11. Frutos: “dactylus”: Isid. ib. 17. 17. 1; “heluoa (uua)”: Isid. ib.17. 5. 26; “maleolus”: Isid. ib. 17. 5. 5; “mastix”: Isid. ib. 17. 8. 7; “orchae”: Isid. ib. 17. 7.63; “purpura (uua)”: Isid. ib. 17. 5. 17. Árboles: “mella”: Isid. ib. 17. 7. 9; “masculum”: Isid.ib. 17. 8. 2; “oleaster”: Isid. ib. 17. 7. 61; “palma”: Isid. ib. 17. 7. 1; “prunus”: Isid. ib. 17.

7. 1.

37 Comidas: “galaticae”: Isid. Orig. 20. 2. 31. Vasos: “cumerum”: Paul. Fest. p. 43M;

“culliola”: Paul. Fest. p. 44; “cymbia”: Isid. ib. 20. 5. 4; “naustibulum”: Fest. p. 168M;

“orca”: Paul. Fest. p. 195. Cubiertos: “trulla”: Var. L. 5. 118.

38 Accidentes geográficos:“fauces”: Isid. Orig. 14. 8. 26. Barcos e instrumentos útiles para

la navegación: “columbaria”: Isid. ib. 19. 2. 3; “palmula”: Fest. p. 246M; “(naues) ratariae”:

Isid. ib. 19. 1.

39 “Lituus”: Cic. Diu. 1. 17. 30; Gel. 5. 8. 8-11; Macr. Satur. 6. 8. 6.

40 “Anthracita”: Isid. Orig. 16. 14. 2; “aurum”: Paul. Fest. p. 8M; “chelidonia”: Isid. ib. 16.

9. 6; “cocleae”: Paul. Fest. p. 35M; “glossopetra”: Isid. ib. 16. 15. 17; “molochites”: Isid. ib.

16. 7. 11; “onix”: Isid. ib. 16. 8. 3. 9.

41 “Colombinus”: Isid. Orig. 19. 10. 9; “tabernacula”: Fest. p. 460M.

576

Notas

42 “Arsenicum”: Isid Orig. 19. 17. 12; “elbidum”: Isid. ib. 19. 28. 7.

43 “Thraeces” Paul. Fest. p. 503M.

44 “Aegeus”: Var L. 7. 22; “Aethiopia”: Isid. Orig. 14. 5. 14; “Alba”: Isid. ib. 15. 1. 53;

“Albania”: Isid. ib. 14. 3. 34; “Albula”: Seru. Aen. 8. 332, Isid. ib. 13. 21. 27; “Bucephalus”:Paul. Fest. p. 29M; “Mineus”: Isid. ib. 13. 21. 32; “Pyrrhus”: Seru. ib. 2. 469; “Tuditanus”:

GRF A. Phil. fr. 8.

45 “Cossus”: Paul. Fest. p. 36M; “caperratus”: Paul. Fest. p. 41; “squalidus”: Paul. Fest. p.

441; “squarrosus”: Fest. p. 442M, Paul. Fest. p. 443. “scylaceum”: Seru. Aen. 3. 553. En Fest.p. 232 y Paul. Fest. p. 233 leemos también una explicación para “pectenatum” aplicado, noa personas, sino a los techos.

IV - La antífrasis1 Quint. Inst. 7. 6. 57, 9. 2. 44 ss.

2 August. dial. P. L. XXXII 1412: “res cum sono uerbi aliqua similitudine concinat ...

perspicis enim haec uerba ita sonare, ut res quae his uerbis significantur. sed quia sunt res,quae non sonant; in his similitudinem tactus ualere .... inde ad abusionem uentum est, utusurpetur non tam rei similis, sed quasi uicinae ... ita uocabulum translatum similitudine, sed

quadam uicinitate usurpatum est .... hinc facta est progressio usque ad contrarium”.

3 G. L. Sacerd. 6. 462. 11: “antiphrasis est, cum ponitur uerbum bonum pro malo, malum

tamen significatur, ut Parcae ab eo quod non parcant, et Eumenides ab eo quod nulliευµενειs sint, id est propitiae. antiphrasim alii euphemian uocant”, Diom. 1. 462. 14:“antiphrasis est dictio e contrario significans, quod minime est bonum, et lucus, quodminime luceat, et Parcae, quod minime parcant”; Char. p. 364. 5-6 B: “antiphrasis est dictioex contrario significans ut bellum dicitur” Servio en Georg. 1. 278 se refiere a este método

como kat j eujfhmismovn.4 “Benedixit”: August. Quaest. Iud. 3. 22.; “Beneuentum”: Paul. Fest. p 31M; “dierectum”:

Paul. Fest. pág. 61; “Eumenides”: G. L. Sacerd.6. 462. 12, Ieron. ep. 40. 2. 3; Seru. Georg.1, 278, Aen. 6. 250; “Segesta”: Fest. p. 458M; “Manes”: Seru. Aen. 1. 139, ib. 3. 63, Isid.,

Orig. 1. 37. 24, 8. 11. 100 y 10. 1. 139, Ambros. 50. 51, Laur. 43. 73, Sed. 132. 17.

5 “Bellum”: Char. p. 364. 9 s.B, G. L. Diom. 1. 462. 13 s. y Don. G. L. 4. 402. 4, Hieron. ep.

40. 2. 3, 78. 35, August. dial. P.L. XXXII 1412, G. L. Pomp. 5. 311. 2, Seru. Aen. 3. 63, G.L. Prisc. 3. 496. 19 s., Cassiod. in psalm. 118. 134, Isid. Orig. 18. 1. 9, Sed. 154. 14;"foedum": August. ib. 1412; “lucus”: Quint. Inst. 1.6. 34, Char. p. 364. 10 B, Diom. ib. 1.462. 15, Don. ib. 4. 402. 4 s., Hieron. ib. 40. 2, 78. 35, August. doctr. christ. 3. 29. 41, c. mend.10. 24, M. Cap. de nupt. 4. 360, Seru. Aen. 1. 22 y 3. 63, Pomp. ib. 5. 228. 22 s., 331. 3 y260. 1 s, Cassiod. ib. 118. 134, Isid. ib. 1. 29. 3, 1. 37. 24, 17. 6. 7; “Parcae”: Var. ap. Gel.3. 10. 16, Diom. ib. 1. 462. 15, Don. ib. 4. 402. 5, Hieron. ep. 40. 2. 3, 78. 35, M. Cap. denupt. 4. 360, Pomp. ib. 5. 228. 20, 260. 2, 311. 3, Seru.Georg. 1. 278, Aen. 1. 22, 3. 63, Isid.

ib. 1. 37. 24 y 8. 11. 93, Laur. 234. 86 s.

Segunda parte

577

6 G. L. Pomp. 5. 228. 18-24: “quaesitum est, quare dicantur deponentia. inuenimus in artibus

istis uulgaribus ideo dicta esse uerba deponentia, quoniam r litteram non deponunt, kata;ajntivfrasin quod dicitur, id est e contrario, quem ad modum dicimus lucum ab eo, quod nonluceat, quem ad modum Parcas dicimus ab eo, quod non parcant; ideo dicimus et deponensuerbum quia r litteram non deponat”. Insiste nuevamente en esta explicación en 5. 259. 36-

260. 1.

7 Cassiod. in psalm. 118. 134: “calumnia per antiphrasim, id est per contrariam locutionem

dicitur capitis alumna, dum magis caput petat alienum, eique contraria sit; sicut bellum quod

non est bonum et lucus qui non habet lucem”.

8 Gel. 11. 1. 5.

9 Paul. Fest. p. 455M: “simultas, id est odium, dicta ex contrario, quia minime sint odientes

se simul; potest et a simulatione dicta existimari, quia simulata loquuntur ad invicem”.

10 Seru. Aen. 3. 63: “Manes.... et dicuntur kata; ajntivfrasin nam manum ut supra (1. 39)

diximus bonum est ...... alii manes a manando dictos intellegunt”.

11 Tat. 51. 90-93; Mals. 205. 2-5 y Sed. 217. 71-77, uid. infra notas 48a 50 del presente

capítulo.

12 “Ardea”: der(ivación) Ouid. Met. 14. 579 / ant(ífrasis). Seru. Aen. 7. 412; “bellum”: der.

Isid. Orig. 18. 1. 9 / ant. uid. supra nota 5 del presente capítulo; “caelum”: der. Var. L. 5. 18/ ant. GRF Stil. fr. 7; “lucus”: der. Isid. ib. 17. 6. 7 / ant. uid. supra nota 5; “ludus” : der. GRFVar. fr. 435, Isid. ib. 18. 6. 2 / ant. Quint. Inst. 1. 6. 34, Paul. Fest. p.122M; “lutum”: der. Paul.Fest. p.120 / ant. Isid. ib. 16. 1. 4; “miles” der. EGR Ulp. fr. 30, Isid. ib. 9. 3. 32 / ant. GRF

Stil. fr. 15; “Parcae”: der. GRF Var. fr. 132 / ant. uid. supra nota 5 de este mismo capítulo.

13 Paul. Fest. p. 22M; G. L. Pomp. 311. 4. 5.

14 Paul. Fest. p. 61M; Non. p. 70. 24L

15 GRF Stil. frs. 7: “caelum dictum scribit Aelius, quod est caelatum, aut contrario nomine

celatum, quod apertum est”, 15 Fun.: “militem Aelius a mollitia kata; ajntivfrasin dictumputat, eo quod nihil molle sed potius asperum quid gerat” y 71: “simultas id est odium dicta

ex contrario, quia minime sint odientes se simul”.

16 Var. L. 5. 18 “caelum”. Se suelen considerar también ejemplos de antífrasis 5. 40, 117;

6. 41, 52, 79; 7. 23, 57, 96 y 106; r. 2. 14. 7.

17 GRF Var. frs. 119 “multa” y 132 “Parca”.

18 Var. L. 6. 4: “diei principium mane, quod tum manat dies ab oriente, nisi potius quod

bonum antiqui dicebant manum”.

19 Cf. Seru. Aen. 1. 139; 3. 63; Isid. Orig. 8. 11. 100; 10. 1. 139.

20 Var. L. 5. 18: “caelum dictum scribit Aelius, quod est caelatum, aut contrario nomine,

578

Notas

celatum quod apertum est; non, male: quod <im>positor multo potius <caelare> a caeloquam caelum a caelando. sed non minus illud alterum de celando ab eo potuit dici, quod

interdiu celatur,quam quod noctu non celatur”.21 Var. L. 8. 58.

22 Quint. Inst. 1. 6. 32: “sit enim “consul” a consulendo ... sit et “classis” a calando et “lepus”

“leuipes” et “uulpes” “uolipes”. etiamne a contrariis aliqua sinemus trahi, ut “lucus” quiaumbra opacus parum luceat, et “ludus”, quia sit longissime a lusu, et “Ditis” quia minime

diues?”.

23 Quint. Inst. 8. 6. 57; 9. 2. 47.

24 Gel. 11. 1. 5: “uocabulum autem ipsum multae idem M. Varro in uno uicessimo rerum

humanarum non Latinum, sed Sabinum esse dicit; idque ad suam memoriam mansisse aitin lingua Samnitium qui sunt a Sabinis ortis. sed turba grammaticorum nouicia κατα

αντιφρασιν, ut quaedam alia, hoc quoque dici tradiderunt”.

25 Gel. 19. 7. 3: “ ‘obesum’ hic notauimus proprie magis quam usitate dictum pro exili atque

gracilento; uulgus enim ajkuvrwß uel kata; ajntivfrasin ‘obesum’ pro ‘uberi’ atque ‘pingui’

dicit”.26 Así ocurre en Paul. Fest. p. 109M donde indica la autoría eliana dela etimología

antifrástica de “miles”. En los restantes ejemplos se limita a reseñar simplemente laetimología sin aclarar nada sobre su autoría p. 10 “aridum” , p. 60 “damium", p. 61

”dierectum” y p. 455 “simultas”.27 Vid. supra nota 9 del presente capítulo.

28 Quint. Inst. 8. 6. 58: “haec, si quis ignorat, quibus Graeci nominibus appellent, savrkasmon,

ajsteismovß, ajntivfrasin, paroimivan dici sciat. sunt etiam, qui haec non species allegoriae

sed ipsa tropos dicant”.

29 G. L. Don. 4. 402. 3: “antiphrasis est unius uerbi ironia”. Las mismas palabras utiliza

Pompeyo en 5. 311 2 ss.

30 G. L. Diom. 1. 462. 16 s.: “antiphrasis est dictio e contrario significans ... haec ab ironia

differt quod ironia pronuntiando et adfectu mutat significationem, antiphrasis uero diuersitatemrei nominat”; Char. p. 364. 6 s. B: “haec ab ironia hoc differt, quod ironia adfectu mutat

significationem, antiphrasis uero diuersitatem rei nominat”

31 “Eumenides”: G. L. Sacerd. 6. 462. 12; “Parcae”: G. L. Diom. 1. 462. 15, Don. 4. 402.

5 y Pomp. 5. 228. 20, 260. 2, 311. 3; “lucus”: Char. p. 364. 10 B, G. L. Diom. 1. 462. 15,Don. 4. 402. 4 s. y Pomp. 5. 228. 22s, 331. 3 y 260. 1s.; “bellum”: Char. p. 364. 9 s. B, G.

L. Diom. 1. 462. 13 s., Don. 4. 402. 4 s. Pomp. 5. 311. 2 y Prisc. 3. 496. 19 s.

32 August. mus. P. L. XXXII 1149: “sed magis fortasse a contrario nomen inuenit,

utquemadmodum grammatici deponens uerbum quod r litteram non deponit, sicuti est,

Segunda parte

579

lucror, et, conqueror, appellauerunt ... quia uerti non potest, uesus uocetur”. Para Pomp. uid.

supra nota 6 del presente capítulo.

33 G. L. Pomp. 5. 311. 3 s.

34 Don.Ter. Ad. 26 “nomina personarum, in comoediis dumtaxat, habere debent rationem et

etymologiam. etenim absurdum est comicum, <cum> apte argumenta confingat, uel nomenpersonae incongruum dare uel officium, quod sit a nomine diuersum .... et fere apud alios

hoc modo poetas nomina componuntur per ajntivfrasin describentia quod designant”.

35 Seru. Aen 1. 22 “bellum”, “lucus” y “Parcae”; 1. 139 y 3. 63 “mane”; 6. 250 y 375

“Eumenides”; 6. 299 “Charon”; 7. 412 “ardea” .

36 August. dial. P. L. XXXII 1412: “hinc facta est progressio usque ad contrarium. nam lucus

dictus putatur, quod minime luceat; et bellum, quod res bella non sit; et foederis nomen, quodres foeda non sit: quod si a foeditate porci dictum est, ut nonnulli uolunt, redit ergo ad illam

uicinitatem, cum id quod fit, ab eo per quod fit nominatur”

37 August. doctr. christ. 3. 29. 41: “... usque ad illos peruenit uulgi locutio, qui propterea

mirabiliores sunt, quia contra quam dicitur significant, sicuti est, quae appellatur ironia uel

antiphrasis”.

38 August. doctr. christ. 3. 29. 41: “sed ironia indicat, quid uelit intellegi, ut cum dicimus

homini mala facienti, ‘res bonas facis’, antiphrasis uero, ut contrario significet, non uocepronuntiantis efficitur, sed aut uerba habet sua, quorum origo e contrario est, sicut appellaturlucus, quod minime luceat; aut consueuit aliquid ita dici, quamuis dicatur etiam non econtrario, uelut cum quaerimus accipere, quod ibi non est, et respondebitur nobis ‘abundat’;aut adiunctis uerbis facimus ut a contrario intellegatur, quod loquimur, uelut si dicamus‘caue illum, quia bonus homo est”. Los dos últimos ejemplos son usos de los indoctosquienes, ignorando el nombre de sus tropos respectivos, los designan también como

antífrasis, cf. Marin (1985: 334).

39 August. mus. P. L. XXXII 1149: “quamobrem non mihi uersus ex eo appellatus uidetur,

ut nonnulli putant, quod a certo fine ad eiusdem numeri caput reditur, ut nomen ductum sitab iis qui se uertunt dum uia redeunt..... sed magis fortasse a contrario nomen inuenit,utquemadmodum grammatici deponens uerbum quod r litteram non deponit, sicuti est,

lucror, et, conqueror, appellauerunt ... quia uerti non potest, uersus uocetur”.

40 M. Cap. de nupt. 4. 360: “aliena uerba tribus modis fiunt, aut per similitudinem, aut per

contrarium aut per differentiam. per similitudinem, ut sunt quae in grammaticae tropisnumerantur, ut hoc ipsum, quod dixi, fluctuare segetes. ex hoc genere sunt etiam illa, quaeex toto partem aut ex parte totum significant in hunc modum, ut decentem uerborum habeantpropinquitatem.per contrarium uerba dicuntur quando contra quam dicimus accipiuntur, utParcas dicimus Fata, cum non parcant, et lucum, cum non luceat. hoc grammatici kat j

ajntivfrasin uocant”.

41 Casiod. in psalm. 87. 10: “inopia enim dicitur econtrario, ubi nulla est copia”. Ofrece

580

Notas

también la designación ‘per antiphrasin’ en 118. 134, pero en este caso en la indicaciónmarginal indica que es un tropo (SCHE): “calumnia per antiphrasim, id est per contrariamlocutionem dicitur capitis alumna, dum magis caput petat alienum, eique contraria sit; sicut

bellum quod non est bonum et lucus qui non habet lucem”.

42 Isid.Orig. 1. 37. 24 s.: “antiphrasis est sermo e contrario intellegendus, ut ‘lucus’, quia

caret lucem per nimiam nemorum umbram; et ‘manes’, id est mites, (quum sint inmites) etmodesti, cum sint terribiles et inmanes; et ‘Parcas’ et ‘Eumenides’, Furiae quod nulli parcantuel beneficiant. hoc tropo et nani Athlantes et caeci uidentes et uulgo Aethiopes argenteiappellantur. inter ironiam autem et antiphrasim hoc distat, quod ironia pronuntiatione solaindicat quod intellegi uult, sicut cum dicimus omnia agenti male: ‘bonum est, quod facis’;antiphrasis uero non uoce pronuntiantis significat contrarium, sed suis tantum uerbis,

quorum origo contraria est”.

43 Isid.Orig. 1. 37. 24 “lucus”, “Manes” y “Parcae”.

44 Isid. Orig. 8. 11. 93 “Parcae”; 8. 11. 100 y 10. 1. 39 “Manes”; 19. 10. 18 ”lucus” . También

encontramos en 18. 1. 9“bellum”, ausente en la explicación trópica.

45 Isid. Orig. 4. 8. 4 “Erisipela”; 7. 6. 67 “Absalon”; 7. 6. 68 “Roboam”; 10. 1. 262 “siccus”;

14. 8. 29 “lustra”; 16. 1. 4 y 19 10. 18 “lutus”.

46 Isid. Orig. 18. 1. 9 “bellum”; 17. 6. 7 “lucus”; 18. 11. 100 “Manes”.

47 Ambros. 50. 50 s., Laur. 43. 73, Sed. 132. 17 ss.

48 Tat. 51. 90-93: “deponentia sunt dicta per antifrasin, i. e. per contrarietatem sensus, quiar litteram deponere non possunt, siue, ut alii uolunt, quod deponunt, i. e. amittunt, quartumparticipium”; Anon. 108. 171 - 174: “aliter, quod uerius est, deponens dicitur per antifrasin

eo, quod r litteram non deponit”.

49 Mals. 205. 2-5: “deponens ideo dicitur, eo quod deponat participium in dus....non, ut aliigrammatici dicunt: per antifrasin dici eo, quod numquam deponit r”; Ambros. 108. 564 - 568:“deponens unde dictum sit, quaeritur. alii dicunt per antifrasin, quod numquam deponat rlitteram; male dicunt, nam et commune in r exit et numquam deponit r. alii per catacrisin,et hoc proprie passiuo nomen est. deponens dicitur, quia deponit participium temporis futuri

illud quod in dus exit quod ex passiuo uenit”

50 Sed. 217. 71-77: “deponentia enim dicuntur, ut quidam uolunt, quia deponunt futuri

temporis participium in dus.....uel deponentia dicuntur secundum quosdam κατα

αντιφρασιν, id est per contrarietatem, eo quod minime deponant r”.

51 Laur. 234. 80-87; Mur. 247. 24 s.

52 Mur. 247. 31-33: “antifrasis uero non uoce pronuntiantis significat contrarium sed suis

tantum uerbis, quorum origo contraria est”, cf. Isid. Orig. 1. 37. 25.

53 EGR Ulp. fr. 61: tabernae appellatio declarat omne utile ad habitandum aedificium, non

Segunda parte

581

ex eo quod tabulis cluditur”.

54 Cassiod. in psalm. 118. 134: “calumnia per antiphrasim, id est per contrariam locutionem

dicitur”; Tat. 51. 90: “deponentia sunt dicta per antifrasin, i. e. per contrarietatem sensus”;Sed. 217. 76-77: “...... uel deponentia dicuntur secundum quosdam kata; ajntivfrasin, id est

per contrarietatem”.

55 Quint. Inst. 1. 6. 34.

56 Gel. 11. 1. 5

57 ‘A contrarietate’: Paul. Fest. p. 60M; ‘ex contrario’: p. 455; ‘per contrariam significationem’:

p. 10; kat j ajntivfrasin: p. 109M; ‘per antiphrasin’: p. 61M;

58 ‘Antiphrasis': Hieron. epist. 40. 2. 3 y 78. 35; ‘a contrario’: August. mus. P. L. XXXII 1149;

‘e contrario’: August. doctr. christ. 3. 29. 41.

59 ‘Antiphrasis’: Char. p 364. 5 y 7B; G. L. Sacerd. 6. 462. 11 s., Diom. 1. 462. 14, Don.

4. 402. 3, Pomp. 5. 311. 2; ‘per ajntivfrasin’: Donat. Ter. Ad. 26, Andr. 128; ‘per antifrasin’:

Seru. Aen. 1. 139; kat j ajntivfrasin: Seru. ib. 1. 22, 3. 63 y 6. 250.

60 G. L. Pomp. 5. 311. 5.

61 Kata; ajntivfrasin: Isid. Orig. 8. 11. 93 y 100; 10. 1. 139; ‘per antiphrasin’ 7. 6. 68; 10.

1. 262; 16. 1. 4; 18. 1. 9 y 10. 8; ‘per contrarium’: 14. 8. 29. También encontramos en una

única ocasión el giro ‘tropo antiphrasi’: 17. 6. 7.

62 ‘Antiphrasis’: Mur. 247. 29, Sed. 387. 30; kata; ajntivfrasin: Sed. 132. 17, 154. 14, 217.

76; ‘per antifrasin’: Tat. 51. 90, Ambros. 50. 51 y 108. 565; ‘per contrarium’: Laur. 234. 82

y 87; ‘per contrarietatem’: Tat. 51. 90 s., Sed. 217. 77.

63 GRF Stil. fr. 71: “simultas id est odium dicta ex contrario, quia minime sint odientes sesimul”; Quint. Inst. 1. 6. 32: etiamne a contrariis aliqua sinemus trahi, ut “lucus” quia umbraopacus parum luceat, et “ludus”, quia sit longissime a lusu, et “Ditis” quia minime diues?”;Isid. Orig. 16. 1. 4: “lutum uocatum quidam per antiphrasin putant, quod non sit mundum;

nam omne lotum mundum est”.

64 GRF Stil. fr. 15 “miles”, uid supra nota 15 del presente capítulo.

65 Paul. Fest. p. 10M: “ aridum ... dicitur autem per contrariam significationem, quod inrigari

desierit. nam ajrdeuvein Grece inrigare est”, p. 60: “damium ... dictum a contrarietate, quod

minime esset damovsion, id est publicum”.

66 Seru. Aen. 6. 299: ”Charon ... kata; ajntivfrasin quasi ajcaivrwn”.

67 G. L. Sacerd. 6. 462: “... et Eumenides ab eo quod nulli eujmeneivß sint, id est propitiae”;

Seru. Aen. 6. 250: “... et Eumenides dicuntur kata; ajntivfrasin cum sint inmites”; Isid. Orig.

1. 37. 24: “... et ‘Parcae’ et “Eumenides’, Furiae quod nulli parcant uel beneficiant”.

68 Isid. Orig. 4. 8. 4: “erisipela est quem Latini sacrum ignem appellant, id est execrandum

582

Notas

per antiphrasin”; 7. 6. 67: “Absalon patris pax per antiphrasin, eo quod bellum aduersuspatrem gessisset, siue quod in ipso bello Dauid pacatum fuisse legitur filio, adeo ut etiammagno cum dolore extinctum plangeret”; 7. 6. 68: “Roboam latitudo populi, et ipsud per

antiphrasin, quod decem tribubus ab eo separatis, duae tantum ei relictae sint”.

69 Fest. p. 458M: “ Segesta, quae nunc appellatur, oppidum in Sicilia est, quod uidetur Aeneas

condidisse praeposito ibi Egesto, qui eam nominavit. sed praeposita est ei s littera, neobsceno nomine appellaretur”; Seru.Aen. 6. 229: ”Charon ..... kata; ajntivfrasin quasi

ajcaivrwn”.

70 “Ardea”: Seru. Aen. 7. 412

71 “Miles”: Paul. Fest. p. 109M.

72 “Simultas”: Paul. Fest. p. 455M.

73 “Lucus”: Quint. Inst. 1.6. 32, Char. p. 64. 10B, G. L.Diom. 1. 462. 15, Don. 4. 402. 4s.

y Pomp. 5. 228. 22 s., 331. 3 y 260. 1 s., Hieron. ep. 40. 2. 3 y 78. 35, August. c. mend. 10.24, Seru. Aen. 1. 22 y 3. 63, Isid. Orig. 1. 29. 3 y 17. 6. 7; “ludus”: Quint. ib. 1. 6. 32, Paul.

Fest. pág. 109M.

74 “Deponens”: G. L. Pomp. 5. 260 ss.; “uersus”: August. mus. P. L. XXXII 1149.75 “Bellum” y “foedus” uid. supra nota 5.

76 “Lutus”: Isid. Orig. 16. 1. 4 y 19. 10. 18; “sepulchrum”: Don. Ter. Andr. 128.

77 Teónimos: “Eumenides”: G. L. Sacerd. 6. 462. 12, Hieron. ep. 40. 2. 3, Seru. Georg. 1,

278, Aen. 6. 250; “Ditis”: Quint. Inst. 1. 6. 32; “Parcae”: GRF.Var. fr. 119, G. L Diom. 1.462. 15, Don. 4. 402. 5 y Pomp. 5. 228. 20, 260. 2 y 311. 3, Hieron. ib. 40. 2. 3 y 78. 35, Seru.Georg. 1. 278, Aen. 1. 22 y 3. 63, Isid. Orig. 1. 37. 24 y 8. 11. 93, Laur. 234. 86. Otrosnombres propios: “Absalon”: Isid. ib. 7. 6. 67; “Aquilo”: Pomp. ib. 5. 311. 3s; “Auernus”:

Isid. Orig. 13. 19. 8; “Bucephalus”: Paul. Fest. p. 29M; ”Charon”: Seru.Aen. 6. 299.78 “Damium”: Paul. Fest. p. 60M; “dierectum”: Paul. Fest. p. 61; “siccus”: Isid.Orig. 10. 1.

262.

V - La composición1 GRF Nig. fr. 28, Gel. 13. 10. 4, Non. p. 35. 32L.

2 Cic. Orat. 164; de Orat. 3. 38. 154; Liu. 27. 11. 5; Quint. Inst. 1. 5. 70; Gel. 11. 6. 1.

3 Var. L. 8. 61 s.: “cum ab tibiis et canendo tibicines dicantur, quaerunt, si analogias sequi

oporteat. cur non a cithara et psalterio et pandura dicamus citharicen et sic alia; si ab aedeet tuendo <aeditumus dicatur, cur non ab atrio et tuendo> potius atritumus sit quam atriensis;si ab auibus capiendis auceps dicatur, debuisse aiunt a piscibus capiendis ut aucupem sicpisci<cu>pem dici .... sic ab hoc quoque fonte quae profluant, <analogiam non seruare>

animaduertere est facile”.

4 Var. L. 6 55.

Segunda parte

583

5 Var. L. 5. 7: “infimus quo populus etiam uenit: quis enim non uidet unde ar<g>e<n>tifodinae

et uiocurus?

6 Quint. Inst. 1. 6. 38.

7 G. L. Consent.. 5. 350. 12-14.

8 Char. p. 200. 17-18 B (pron.), p. 214. 167-168 (ver.), p. 290. 22-25 (conj.). G. L. Dosith.

7. 401. 15-402. 1, Pomp. 5. 207. 16-17 (pron.). Este último artígrafo sí ofrece un ejemplo en

la mención de la figura del verbo, 234. 34-35.

9 G. L. Diom. 1. 335. 9-13, Consent. 5. 379. 14-22, Prisc. 2. 434. 20 ss. Prisciano señala que

todas las partes de la oración, salvo la interjección y los participios, tienen palabras simples

y compuestas, 2. 178. 19 ss.

10 G. L. Prob. 4. 131. 14 s., 140.1 s., 144. 38 s., 154. 3 s., 159. 37 s.

11 G. L. Prob. 4. 56. 29 s.: “quia ex duobus corruptis numquam figura composita esse

monstratur”.

12 G. L. Prob. 4. 53 ss., Prisc. 2. 179. 11-17 para los nombres, 2. 440. 18 ss. para los verbos.

13 G. L Prob. 4. 54. 2-55. 16

14 G.L. Pomp. 5. 169. 13-21: “ait sic Probus, ‘pleraque quae sunt in figura apparent esse

integra, pleraque corrupta, pleraque sine sensu’. et si hoc uolueris sequi, nullum nomeninuenies, quod non conpositum sit. nam quando dico ego, nec e nec go sensum habet; ergoconpositum est; quando dico homo, nec ho nec mo sensum habet; ergo conpositum est. ergopoterit secundum illius definitionem, si sequamur eum * id est si secuti fuerimus eiusauctoritatem, nullum nomen simplex inuenitur. sed falsum est hoc ipsum. nam ex duobuscorruptis conpositum potest fieri”. Incide en esta crítica nuevamente en 5. 178. 17-20: “putacolumna: colu potest habere intellectum, ‘colu feminea Parcarum dirupta’, et puta si dicas‘colu Parcarum, pereunte colu’; ecce habes intellectum eius. mna nihil significat. hoc si

uolueris sequi, omnia nomina conposita erunt”.

15 G. L. Serg. 4. 495. 5-8 y 11-17.

16 Bon. 20. 155 ss., 39. 78 ss, 76. 172 s, 78. 24 s., 81. 4 s. y 98. 309 ss; Mals. 174. 26ss, 188.

3 s. y 207. 7 ss.; Tat. 20. 525 ss, 42. 30 s., 60. 425 ss., 79. 110 ss., 83. 131 ss., 85. 33 s..; Bern.85. 14 ss. y 139. 14 ss.; Ambros. 51. 2 ss., 85. 317 ss., 114. 770 ss., 140. 431 ss.; Anon. 60.

3 ss., 80. 175 s., 117. 2 ss., 144. 104 s.

17 Mur. 92. 89 ss.; Laur. 46. 33 ss.; Sed. 137. 39 ss. En los tres se explica que según la doctrina

de Donato los ‘decomposita’ no serían sino palabras simples, cf. Mur. 92. 91 - 93. 9, Laur.46. 36 - 52, Sed. 137. 45 - 138. 61. Para las restantes partes del discurso sólo hablan de la

clasificación ‘simplex’-‘composita’.

18 DO. 95. 818-820.

19 Mur. 93. 16-21: “quae figura composita duplici ratione est reperta, uel propter contrarietatem,

584

Notas

ut superius dictum est, uel propter euphoniam. per contrarietatem, ut pius impius; dissonantiaquippe inest, quia aliud pius, aliud sonat impius. propter euphoniam uero, sicut inimicus,quod est compositum ex in et amico; melius enim sonat inimicus quam inamicus”. Las

mismas explicaciones se leen en Laur. 47. 60-66 y Sed. 138. 69-75.

20 Anon. 46. 39-41: “ ‘sacerdos’ compositum ex intigro et corrupto, id est ‘sacer dux’ ”.

21 En el nombre: Mur. 95. 45 = Laur. 48. 90, Sed. 140. 20: “in prima syllaba uerso e in i”.

En el verbo, Sed. 224. 24 s. : “sufficio ex sub et facio componitur; mutatur enim b in f et ain i componitur sufficio”; Sed. 224. 29: “defringo ex de et frangro componitur, ubi mutatur

a in i”.

22 Mur. 55. 73; Laur. 48. 89-92; Mur. 150. 25 = Sed. 237. 45 = Laur. 110. 25; Sed. 150. 18

- 2; Sed. 212. 57 = Laur. 98. 7, Sed. 249. 3 = Laur. 118. 19; Sed. 290. 72-76 = Mur. 177. 56,

Laur. 138. 52-54.

23 Mur. 47. 35 y 48. 79 s.; Sed. 58. 10 y 14-6.

24 Mur. 162. 15-18; Sed. 262. 18-20.

25 Cic. Part. orat. 5. 16: “et simplicia uerba partim natiua sunt partim reperta. natiua ea, quae

significata sunt sensu; reperta, quae ex eis facta sunt et nouata aut similitudine aut imitatione

aut inflexione aut adiunctione uerborum”.

26 Quint. Inst. 8. 3. 36: “nam, cum sint eorum alia (ut dicit Cicero) natiua, id est quae

significata sunt primo sensu, alia reperta, quae ex his facta sunt, ut iam nobis ponere alia,quam quae illi rudes homines primique fecerunt, fas non sit, at deriuatione, flectere,

coniungere, quod natis postea concessum est, quando desiit licere?”.

27 Var. L. 7. 82: “apud Ennium ‘Andromachae nomen qui indidit, recte indidit’ item:

‘quapropter Parim pastores nunc Alexandrum uocant’. imitari dum uoluit Euripiden etponere ejvtumon, est lapsus; nam Euripides quod Graeca posuit, ejvtuma sunt aperta. ille ait ideonomen additum Andromachae, quod ajndri; mavcetai: hoc Enniu<m> quis potest intellegerein uersu significare ‘Andromachae nomen qui indidit, recte indidit’ aut Alexandrum ab eoappellatum in Graecia qui Paris fuisset, a quo Herculem quoque cognominatum ajlexivkakon,

ab eo quod defensor esset hominum?”.

28 Plaut. Men. 263s.: “propterea huic urbei nomen Epidamno inditumst, / quia nemo ferme

huc sine damno deuortitur”.

29 GRF Stil. frs. 6 : “is est asiduus, ut ait, appellatus ab aere dando”, 12: “L. Aelius putabat

ab eo dictum leporem a celeritudine, quod leuipes esset”, 29: Aelius pituitam [appellatamait], quia petat uitam”, 46: “uolpes, ut Aelius dicebat, quod uolat pedibus”, 58: “sunt qui

honori nomen [iuglandis] interpretatur et Iouis glandem esse dicant”.

30 Var. L. 5. 91: “tubicines a tuba et canendo”, 5. 102: “a Ioue et glande iuglans est appellata”;

6. 46: “cura, quod cor urat”, 6. 79: “acquirere est ad et quaerere”, etc.

Segunda parte

585

31 Var. L. 6. 4: “meridies ab eo quod medius dies. D antiqui, non R in hoc dicebant”.

32 Var. L. 5. 119: “peluis pede<l>uis a pedum lauatione”

33 Var. L. 5. 141 “aedificium” y 7. 64 “diobolares”; 5. 76 “ficedula”y 5. 107 “crusta”; 5.

35 “semita” , 5. 116 “ocrea” y 6. 79 “quaerere”.

34 “B ab A”: Var. L. 5. 157: “Argiletum sunt qui scripserunt ab Argo Larisaeo”, 6. 58:

“pronuntiare dictuma a pro et nuntiare”; 7. 15: “anfractum est flexum, ab origine duplicidictum, ab ambitu et frangendo”, 8. 61: “ab tibiis et canendo tibicines”, etc; “B quod”: 5. 28:“item Antemnae, quod ante amnis”, 5. 173: “denarii, quod denos aeris ualebant”, 6. 4: “dies

Tubulustrium appellatur, quod eo die in Atrio Sutorio sacrorum tubae lustrantur”, etc.

35 Así ocurre con GRF Nigid frs. 14 “auarus” y 24 “autumno”.

36 GRF Nigid. fr. 28: “frater, inquit, est dictus quasi fere alter”.

37 Gel. 1. 25. 14 “indutiae”; 13. 10. 4 “frater”.

38 Fest. p. 224M: “praepetes ...... ait ex Graeco tractum putant, quod ante conspectum uolent

nostrum: inepte scilicet ex praepositione Latina componente<s> et Graeco uocabulo”.

39 B quasi: Non. p. 32. 3 s.L “capronae”, p. 39. 13 s. “exodium”, p. 60 22 s. “tergivesari”,

p. 60. 5 s. “adpendix”, p. 63. 3 “pandere”, p. 67. 10 s. “prodius”, p. 70. 24 “dierecti”, p. 83.19 “increpare”, p. 83. 21 “mansuetum”. “B quod”: p. 18. 12 s. “uestispici”, p. 23. 8 s.“extispices”, p. 42.18 “subligaculum”, p. 75. 15 “bidentes”. “B ab A”: p. 46. 1 “ablegare”,

p. 61. 24 “locupletes”, p. 72. 18 s. “Eurum”, p. 78. 26 “infans”.40 Don. Ter. Phorm. 213 “protelum, 371 “aspernari”, 552 “pedetemptim”;Ad. 358 “nequitiam”

y “nugae”, 547 “obnuntio”; Hec. 77 “percunctatum”. Seru.Georg. 3. 18 “circenses”; Aen. 2.486 “tumultus”, 3. 6 “Atandros”, 3. 111 y 10. 220 “Cybeles”, 6. 179 “fortuitus”, 7. 799“Anxyrus”, 8. 425 “Pyragmon”, 10. 79 “sacrilegi”, 11. 651 “Amazona”; G. L. Prisc. 469.31 s. “conticuere”, 473 s. “intenti”, 475. 2 s. “postquam”, 477. 7 s. “euertere”; 3. 480. 27,

505. 20 s. y 508. 14 “interea”, 502. 19 s. “diuersa”, 506. 8 s. “omnipotens”, etc.

41 G. L. Prisc. 3. 469. 31 ss. “conticuere” (i[ntegrum]+c[ompositum]); 473. 30 ss. “intenti”

(i+i); 475. 2 s. “postquam (i+i); 477. 7 s. “euertere” (i+i); 480. 27 y 505. 20 s. “interea” (i+c)en 508. 14 s. ofrece otra explicación distinta (i+i); 506. 7 s. “immittit” (c+i); 508. 28 s.

“surgens” (c+c); 502. 19 s. “diuersa” (i+i); 512. 31 “infractos” (c+i), etc.

42 Cassiod. in psalm. 96. 7 “simulacrum”, 14. 108 “tabernacula”.

43 “B quasi”: Cassiod. in psalm. 2. 3 “princeps”, 6. 8 “oculus”, 7. 17 “dolor”, 14. 4 “iurare”,

24. 9 “mansueti” , 25. 6 y 42. 4 (ofrece dos etimologías, ambas con este esquema) “altare”,28. 1 “aries”, 36. 31 “iudicium”, 39. 5 “spes”, 44. 7 “columba”, 44. 18 “meridies”, 72. 11“scitus”, 77. 31 “fraus”, 77. 43 y 134. 9 “prodigium”, 89. 12 “eruditus”, 90. 6 “ruina”, 91.13 “palma”, 95. 5 “daemones”, 95. 7 “patria”, 96. 7 “simulacrum”, 106. 3 “occasus”, 128.22 “odium”, 127. 3“uxor”. “B quod”: 32. 2 “cithara”, 45. 9 “prodigium”, 71. 10 “insula”,72. 26 “defectus”, 88. 40“profanus”, 2. 9 “terminus”. “B ab A”: 8. 9 “uolucres”, 9. 35

586

Notas

“pauper”, 14. 1 “taberna”, 106. 7 “simulacrum”, 113. 1 “barbarus”, 123. 4 s. “aqua”.

44 Isid. Orig. 1. 7. 30: “figura, quia uel simplicia uel conposita sunt”.

45 Isid. Orig. 10. 1. 26: “beniuolus, quia bene uult. non tamen dicimus beneuolus, sicut nec

maleuolus. saepe enim ex duabus partibus conpositum nomen aut priorem aut sequentemlitteram corrumpit”; 6. 19. 23: “integre autem dicitur osianna, quod nos corrupta mediauocali littera et elisa dicimus osanna, sicut fit in uersibus cum scandimus. littera enim prima

uerbi sequentis extremam prioris uerbi ueniens excludit”.

46 Isid. Orig. 1. 8. 5: “omnia autem pronomina aut primogenia sunt aut deductiua, primogenia

dicta sunt quia aliunde originem non trahunt. haec uiginti et unum sunt ..... reliquia autemdeductiua dicuntur, quia ex istis deducta atque conposita existunt”; 1. 13: “coniunctae uero

uerbis figuram faciunt, ut ‘diduco’, ‘distraho’ ”.

47 “B ab A”: Isid. Orig. 3. 71. 18; 5. 27. 22, 31. 6; 10. 1. 81; 12. 6. 26, 6. 37, etc. “B quod”:

3. 71. 18, 5. 27. 22, 31. 6, 10. 1. 81, 12. 6. 26, etc. “B quasi”: 3. 71. 9; 5. 24. 25, 34. 1; 6. 19.38; 9. 2. 64, 4. 14; 8. 9. 19; 10. 1. 34, 1. 71, 1. 101; 11. 1. 68; 12. 7. 34; 13. 20. 5; 14. 8. 13;

15. 4. 14, 16. 25. 3; 17. 6. 2; 20. 5. 5, 12. 3, etc.

48 Isid. Orig. 2. 9. 1 “argumentatio quasi argutae mentis oratio”.49 Var. L. 8. 61: “quoniam est vocabulorum genus quod appellant compositicium et negant

conferri id oportere cum simplicibus de quibus adhuc dixi, de compositis separatim dicam”.

50 Var. L. 6. 63; 7. 15.

51 ‘Copulatum’ y ‘iunctum’: GRF Nigid. fr. 14; ‘composita vox’: fr. 15 ; ‘compositum’: fr.

24 . Fr. 14: “ ‘auarus’ non simplex uocabulum, sed iunctum copulatumque esse P. Nigidius

dicit in commentariorum undetricesimo”.

52 GRF Nigid. fr. 14 ‘copula’.53 Cic. Part. orat. 5. 16.

54 Quint. Inst. 1. 5. 65.

55 Quint. Inst.‘coniungere’ 8. 3. 36, ‘iungere’.56 ‘Compositio’: Gel. 10. 24. 8, ‘compositum’: 4. 6. 5-7, 7. 12. 3, ‘confictum’: 16. 6. 1,

‘copulatum’: 16. 5. 5-7, ‘duplex’: 7. 12. 1, 10. 5. 3.‘Iuncte et producte’: 6. 10. 1, ‘mixtumnomen’: 2. 22. 10, ‘per coitum et copulam nomen conexum est’: 1. 25, ‘conficere’: 16. 16.

1.

57 Sólo en catorce ocasiones advierte que se trata de compuestos. En trece de ellas lo indica

con el verbo ‘componere’, Paul. Fest. p. 6M “alterum”, Paul. Fest. p. 8 “auricalchum”, Paul.Fest. p. 20 “adulari”, Paul. Fest. p. 30, “benignus”, Paul. Fest. p. 65 “deinde”, Paul. Fest.p. 93 “Iouiste”, Paul. Fest. p. 105 “Laccobrigae", Fest. p. 158M “nemo”, Paul. Fest. p. 173“nudius”, Fest. p. 224 “praepetes”, Fest. p. 314 “concutere”, Paul. Fest. p. 517 “uenerari”.En una emplea ‘confingere’, Fest. p. 374 “solitaurilia”.

Segunda parte

587

Es mayor el número de casos en el que recurre a la composición sin indicar en modo algunoque estamos ante un compuesto: Paul. Fest. p. 2 “aquagium”, “augustus”, “augur”,“auspicium”, Paul. Fest. p. 6 “Altellus”, Paul. Fest. p. 8 “adsiduus”, Paul. Fest. p. 80 “frater”,Paul. Fest. p. 95 “incestus”, Paul. Fest. p. 131 “murgionem”, Fest. p. 166 “naucum”, Fest.

p. 212 “oscillantes”, Fest. p. 244 “porigam”, etc.

58 Paul. Fest. p. 347M.

59 Non. p. 32. 3 s.L “capronae”, p. 39. 13 s. “exodium”, p. 60 22 s.,“tergivesari”, p. 60. 5

s. “adpendix”, p. 63. 3 “pandere”, p. 67. 10 s. “prodius” , p. 70. 24 “dierecti”, p. 83. 19

“increpare”, p. 83. 21 “mansuetum”.

60 Char. p. 194. 24 s. B; G. L. Diom. 1. 301. 24, Don.4. 377. 3 s., Prob. 4. 53. 19 s., Dosith.

7. 391. 14, Serg. 4. 494. 34, Consent. 5. 349. 21 s., Pomp. 5. 169. 5 s., Prisc. 2. 177. 10.

61 G. L. Prisc. 2. 177. 10-13, 434. 21-24, 568. 16-20; 3. 80. 27, etc.

62 ‘Ex duobus nominibus unum factum’: Cassiod. in psalm. 14. 108; ‘compositum’: 96. 7.

63 Emplea ‘componere’ en doce ocasiones. En siete de ellas, además de señalar que se trata

de un compuesto, indica sus elementos composicionales: Isid.Orig. 5. 26. 15 “homicidium”;7. 12. 17 “sacerdos”; 10. 26 “beniuolus”; 10. 185 “nihili”; 10. 206 “paedagogus”; 15. 7. 6“fenestram”; 17. 10. 9 “Napoculis”. En las restantes etimologías apunta también que soncompuestos pero no dice cuáles son sus elementos composicionales, 15. 4. 6 “coenobium”;

16. 18. 6 “thesaurum”; 16. 20. 3 “ aurichalcum” y 20. 9. 1 ”gazophylacium”.

64 Sirve para indicar una derivación en Orig. 8. 2. 2: “religio .... quod uerbum conpositumest a relegendo” y una onomatopeya en 12. 7. 9: “auium nomina multa a sono uocis constat

esse conposita” y también en 12. 7. 39: “bubo a sono uocis conpositum nomen habet”.

65 Anon. 46. 45s.: “(sacerdos) ......... quod etiam compossitio nominis utrumque ostendit, nam

‘sacer’ masculinum, ‘dos’ femininum, quae iuncta unum nomen faciunt”.

66 Var. L. 5. 91: “tubicines a tuba et canendo, similiter liticines”; 5. 114: “panuuellium dictum

a pano et uoluendo filo”; 7. 15: “anfractum est flexum, ab origine duplici dictum, ab ambituet frangendo”´; más ejemplos en 5. 44, 83, 102, 105, 141, 171, 173; 6. 44, 79; ib. 7. 49 y 65.Nigid. fr. 24 Fun.: “inuenimus in commentario Nigidiano uerbum ‘atumno’ compositum ex‘ab’ praepositione et uerbo ‘aestumo’ ”. Gel. 16. 16. 1: “Agrippae appellati uocabulo abaegritudine et pedibus conficto”. Fest. p. 158M: “nemo compositum uidetur ex ne, et homo”;más ejemplos en p. 65, 93, 131, etc. Seru. Aen. 6. 179: “sane ‘fortuitus’ ab eundo est et afortuna conpositum”, más ejemplos en Buc. 9. 60, Aen. 8. 425, etc. Don. Ter. Phorm. 371:“aspernari....est autem dictum ab a et sperno”. Más ejemplos en ib. 213. 35. 2, 552. 19. 1.Cassiod. in psalmi 14. 1: tabernaculum .... ex taberna et cenaculo quasi trabernaculo”, 113.1 ” barbarus autem a barba et rure dictus est”. G. L. Prisc. 2. 178. 1 s.: “magnanimus quidemcompositum est a magno et animo”. Sed. 224. 24: “sufficio ex sub et facio componitur”, 239.6: “pedetemptim .... illud uerbum compositum est ex pede et tempto”. Laur. 110. 19 (= Sed.

237. 39 s.): “aduerbium ..... composita est ex ‘ad’ praepositione et nomine [et] ‘uerbo’ ”.

588

Notas

67 Var. L. 5. 92: “pauper a paulo lare”; 5. 110: “succidia a suibus caedendis”; 7. 64:

“diobolares a binis obolis”; más ejemplos en 5. 35, 41, 73, 119, 129, 157, 170, 171, 173; 6.15 y 24. Fest. p. 244M: “porigam .... ducto uerbo a porro regam”. Cassiod. in psalm. 8. 9:

“uolucres a uolatu crebro dictae sunt”, 96. 7 “simulacrum a simulatione sacra compositum”.

68 Registramos el uso de ‘ex’ en “alterum” Paul. Fest. p. 64M, “aurichalcum’ p. 8, “adulari”

p. 20, “benignus” p. 30, “deinde” p. 65, “nemo” Fest. p. 158, “nudius” Paul. Fest. p. 173 y“uenerari” p. 517. Utiliza ‘ab’ en “augustus”, “augur” y “auspicium” Paul. Fest. p. 2,“adsidius" p. 8, “auidus” y “mens” p. 22, “murgio” p. 131, “porigam” Fest. p. 244M.“Iouiste” Paul. Fest. p 93 y “Laccobrigae” p. 105 serían la excepción a la regla. En las

explicaciones de ambos términos señala que son compuestos y emplea la preposición ‘ab’.

69 Mur. 94. 27 s., 150. 19 s.; Laur. 47. 2, 47. 73, 104. 42 s., 110. 19 s; Sed. “ex” 40. 11, 57.

81s., 184. 18, 224. 24, 285. 15, 285. 16, 312. 19, “ab” 139. 88 s., 139. 92, 238. 39; DO “ex”

121. 15 s, “ab” 160. 9 s.

70 GRF Iun. Gracch. fr. 3:“Subura Iunius scribit ab eo quod fuerit sub antiqua urbe”. Var. L.

5. 157: “Aequimaelium, quod a<e>quata Maeli domus publice, quod regnum occupareuoluit is”; más ejemplos en 5. 27, 28, 48, 68, 94, 101, 113, 116, 171, 173, 174, 176, 182; 6.4, 14, 18; 7. 31 y 82. GRF Sant. fr. 10: “oscillum Santra dici ait, quod os cillant id estinclinent, praecipitesque afferentur”. GRF Curiac. fr. 3: “nuptias quod noua pactio fiat”.Cornif. fr. 14 Maz.: “oscillantes, sit Cornificius, ab eo quod os celare sint soliti personispropter uerecundiam”. G. L.Serg. 4. 495 3: ”municeps dictus est ab eo quod munia capiat”.Cassiod. in psalm. 32. 2: “cithara ...tale nomen accepit, quoniam cita iteratione percutitur”,45. 9: “prodigium dictum est eo quod porro dicat”; más ejemplos en 71. 10, 72 26, 88. 40.Isid. Orig. 12. 6. 37: “squatus dictus, quod sit squamis acutus”, más ejemplos en 3. 71. 18;5. 27. 22, 31. 6; 10. 1. 81; 12. 6. 26, etc. Anon. 20. 212: ‘princeps dicitur, eo quod primum

capit quid”; Ambros. 44. 192: “celsitas quia celat sidera”, etc.

71 Sustantivo-complemento del nombre: Isid. Orig. 8. 9 19 “auspicia” < “auium aspicia”;August. P.L.XXXII, Isid. ib. 11. 1. 28 “capilli” < “capitis pili”; Cassiod. in psalm 54. 7“columba” < “cellae alumna”; Sed. 66. 79 y 134 “corpus” < “cordis pus”; Isid. ib. 5. 4 25“donatio” < “doni actio”; Cassiod. ib. 91. 13 “palma” < “pacis alma”; Isid. ib. 15. 8. 3“parietinae” < “parietum ruinae”. Sustantivo-adjetivo / adjetivo verbal: Isid. ib. 1. 7. 2“agnomen” < “accedens nomen”; Cassiod. ib. 25. 6 y 42. 4 “altare” < “altae arae”; Isid. ib.10. 1. 59 “candidus” < “candor datus”; Isid. ib. 5. 30. 18 “hodie” < “hoc die”; Isid. ib. 8.11. 39 “Vulcanus” < “uolans candor”. Preposición- sustantivo: Isid. ib. 14. 4. 30 “citra” <“citra terras”; Isid. ib. 10. 1. 247 “securus” < “sine cura”; Isid. ib. 11. 1. 68 “sinixtra” < “sinedextra”. Adverbio-sustantivo: Nig. fr. 28 Fun., Non. p. 35. 32 L, Sed. 95. 71 “frater” < “ferealter”; Cassiod. ib. 127. 3 “uxor” < “ut soror”. Adverbio-adjetivo / adjetivo verbal: Isid. ib.10. 1. 22 “beatus” < “bene auctus”. Adverbio - pronombre: Isid. ib. 10. 1. 184 “nullus” <“ne ullus”. Adverbio-verbo: Isid. ib. 5. 24. 25 “dotem” < “do item”; Isid. ib. 20. 2. 12“merendare” < “meridie edere”; Isid. ib. 10. 1. 216 “produxit” < “porro duxit”; Isid. ib. 10.1. 201 "prudens" < “porro uidens”. Verbo-sustantivo: Cassiod. ib. 39. 5 “spes” < “est pes”.

Sintagma preposicional-sustantivo: Cassiod. ib. 39. 5 “indutiae” < “in dies otia”.

Segunda parte

589

72 GRF Nigid. fr. 28.

73 Vid. las notas 39, 43 y 47 del presente capítulo. En la primera se consignan los ejemplos

de esquema “B quasi” de Nonio, en la segunda de Casiodoro y en la tercera de Isidoro.

74 Sed. 84. 78: “aries quasi a fronte ruens” , cf. Cassiod. in psalm. 28. 1; Sed. 95. 71 s.: “frater

quasi fere alter”, cf. GRF Nig. fr. 28, Gel. 13. 10. 4, Non. p. 35. 32L; Sed. 84. 67 s.: “nepos

quasi natus post”, cf. Isid. Orig. 9. 5. 26.

75 Isid. Orig. 11. 1. 14: “corpus dictum eo quod corruptum perit; Sed. 66. 79 y 134. 90:

“corpus quasi cordis pus”.

76 Mur 57. 23, Sed. 71. 20: “proprium quasi porro priuum”; Laur. 45. 20, Sed. 137. 22:

“simplex quasi semel plexa”.

77 “Oratio”: Mals. 173. 2, Anon. 18. 22 y 147. 15, Mur. 46. 12 s., Laur. 5. 58 y 7. 23, Sed.

57. 81, “participium”: Tat. 80. 1 s., Anon. 142. 6-7., Bern. 63. 4 s.5.

78 Quint. Inst. 1. 5. 65 s.: “compositae aut praepositionibus subiunguntur ut ‘innocens’ ... aut

e duobus quasi corporibus coalescunt, ut maleficus. nam ex tribus nostrae utique linguae nonconcesserim, quamuis ‘capsis’ Cicero dicat compositum esse ex ‘cape si uis’ et inueniantur

qui ‘Lupercalia’ aeque tris partes orationis esse contendant, quasi ‘luere per caprum’.

79 Charis. p. 139. 5 B “suouetaurilia”, p. 194. 29 “inexpugnabilis”; G.L.Diom.1. 301. 28

“inexpugnabilis’, “inperterritus”, “inexplicabilis” e “inremeabilis”, Donat. 4. 377. 12“inexpugnabilis” e “inperterritus”, Consent. 5. 3379. 20 s. “reconpono”, Dosith. 7. 392.1

“inexpugnabilis” e “inexorabilis”.

80 G. L. Prob. 4. 54. 31-55. 16.

81 G. L Prisc. 2. 177. 10 s. y 434. 21 ss.82 Ambros. 53. 58 ss.

83 Gel. 1. 25. 14: “indutiae” < “inde uti iam”; Fest. p. 374M: “solitaurilia” < “suus, ovis,

taurus”; Char. p. 139. 5 B: “suouetaurilia” < “suus, ovis, taurus”; Don. Ter Eun. 60:“indutiae” < “in dies otium”; Seru. Aen. 6. 180: “cedria” < kaiomevnhß druo;ß uJgrovn, 8. 343:“lupercalia” < “luere per caprum”; Cassiod. de art. ac disc. P. L. XX 1165A (= Isid. Orig.

2. 9. 1) “argumentatio” < “argutae oris ratio”.

84 Fest. p. 224M “praepetes”; Isid. Orig. 7. 12. 17 “sacerdos”, 9. 5. 30 “tetranepos”, 15. 4.

6 “coenobium”, 15. 7. 6 “fenestram”; Sed. 111. 76 - 77 “magister”, etc.

85 Sed. 319. 92-94 “barbarismus ..... sunt qui putant compositum hoc nomen esse ex Siriaca

lingua et Latina: ex bar quod Siriaca lingua ‘filium’ sonat et nomine Latino ‘risu’, quasi sithoc uitium filiorum derisum, qui in prima inchoatione discendi nequeunt perfecte uerba

sonare”.

590

Notas

86 Paul. Fest. p. 6M: “alterum... quidam uero ex utroque esse compositum, ajvlloß et eJvteroß”,

etc; Non. p. 39. 13 s.L: “EXODIUM est finis: a graeco tractum, quasi ejvxw thß odou, id estextra uiam”, p. 83. 18 s.: INCREPARE est inuadere: uerbum a graeco tractum, quasi pankrevaß consumere”, etc; Isid. Orig. 3. 71. 9 “Arcturus”, 8. 7. 1 “Sybillae”, 13. 21. 7 “Nilus”,14. 8. 34 “aprica”, 15. 11. 2 “sarcofagus”, 17. 9. 49 “buglossos”, etc; Sed. 34. 42

“Mededemus”, 115. 13, “Euterpes” 127. 15 s., “comoedia”, 306. 15 “Arcturus”, etc.

87 Isid. Orig. 20. 9. 1 “gazophylacium”. Se trata de un compuesto grecopersa.

88 Isid. Orig. 7. 9. 4: “Simon Bar-iona in lingua nostra sonat filius columbae, et est nomen

Syrum pariter et Hebraeum. Bar quippe Syra lingua filius, Iona Hebraice columba”.

89 Seru. Buc. 9. 60 ”Bianor”;Georg. 3. 113 “Erichthonius”, 3. 115 “Centauri”, 3. 280

“Hippomanes”, 3. 415 “Chelydros”, 4. 291 “Nilus”, 4. 453 “Tisiphones”; Aen. 1. 144“Cymothoe”, 3. 6 “Antandros”, 3. 111 y 10. 220 “Cybele“, 6. 12 “Sibylla”, 6. 312 “apricis”,6. 347 “cortina”, 7. 799 “Anxyrus”, 8. 425 “Pyragmon, 9. 359 “Palici”, 11. 651 “Amazones”,

etc.

90 Isid. Orig. 9. 7. 14: “monogamus dictus, quia uni tantum nupsit. movnon enim apud Graecos

unum dicitur, gavmoß nuptiae interpretatur”.91 Sed. 111. 76-77: “magister dicitur, eo quod maior sit in statione et honore; sthvrion Grece,

Latine ‘statio’ ”.

92 Isid. Orig. 7. 12. 17: “sacerdos autem nomen habet conpositum ex Graeco et Latino, quasi

sacrum dans; sicut enim rex a regendo, ita sacerdos a sacrificando uocatus est”.

93 Isid. Orig. 17. 9. 46: “chamaemelos Graece dicta quod mali Matiani odorem habeat sitque

breuis terraeque uicina”.

94 Seru. Georg. 3. 115: “dicti sunt centauria ajpo; tou` kenta`n tou;ß tauvrouß”; Ambros. 42.

144s.: “centaurus compositum, hoc est caput tauri’.

95 Var. L. 6. 38; Quint. Inst. 1. 5. 65

96 G. L. Prob. 4. 54. 5-7 “praesidia”, 55. 11-13 “catulinam”.

97 G. L. Prisc. 2. 179. 11-17 para los nombres y 2. 440. 18 para los verbos.

98 Anon. 60. 26-27: “inperterritus (id est ‘in’ praepossitio et ‘per’, ‘ter’ aduerbium, ‘ritus’

nomen)”.

99 Laur. 104. 41 ss., Sed. 224. 35-225. 37 y 226. 74 ss.

100 Var. L. 6. 58.

101 “Cura”: Var. L. 6. 46, Paul. Fest. 43M; “Iuglans”: Var. ib. 5. 102, Macr. Satur. 3. 18. 3.;

“meridies”: Var. ib. 6. 4, Isid. Orig. 13. 1. 6.

Segunda parte

591

102 Char. p. 136. 4 B.

103 “Peluis”: Var. L. 5. 119, Isid. Orig. 20. 6. 8; “autumno”: GRF Nigid. fr. 24.

104 I(ntegrum) +I: G. L. Prisc. 3. 500. 15 s. “atque” , Prisc. 3. 502. 9-21 “diuersa”, Prisc. 3.

477. 7 s. ”euertere”, Prob. 4. 54. 3 s. ”infelix”, Prisc. 3. 480. 29, 505. 20-22 y 508. 14“interea”, Prisc. 3. 510. 10 s. “reliquit”, Tat. 20. 529 s. , Bern. 85, Mur. 47. 68 s., Sed. 138.76 s. “suburbanus”; C(ompositum) + I: Prisc. 3. 489. 1-4 “immittere”, Tat. 20. 533 s.,Ambros. 53. 47, Bern. 85. 33, Mur. 47. 84 s. “insulsus”; Ambros. 53. 46, Bern. 85. 32, Mur.47. 82 s. “ineptus”, Prob.4. 54. 18 “portentum”. I + C: “conticuere” Prisc. 3 469. 31 - 35,“pennippotens” Tat. 20. 536 s., Bern. 85. 34, Mur. 48. 89 s., Sed. 140. 19 s., “nugigerulus”Ambros. 53. 50 s., Bern. 85. 34 s., Mur. 95. 50-52, Sed. 140. 26 s., “subtilis” Prob. 4. 54. 13s. C + C: “municeps” Tat. 20. 531, Anon. 60. 21 s., Ambros. 52. 41 s., Bern. 85. 29 s., Mur.94. 28-30, Sed. 139. 8- 90. C+C+C: “omnipotens” Prisc. 3. 506. 98 s. I + C + I: “perpetuus”Prob. 4. 54. 27. C + I + C: “Fannius” Prob. 4. 54. 35. I + C + I + C: “inportunus” Prob. 4.

55. 2-4. C + I + C + I: “catulinam” Prob.4. 55.11-13.

105 Ambros. 42. 144-152: “centaurus compositum, hoc est caput tauri .... plerique mirantur

nomen quod est caput in tantum corruptum esse, ut nihil remanserit nisi c in conpositione;

non minus mirentur nihil remansisse in nomine tibicen a uerbo cano nisi c”.

106 Var. L. 6. 4; GRF Nigid. frs. 14 y 24; Gel. 5. 12 5; Fest. p. 364M y 460; G. L. Prisc. 2.

25. 12, 126. 18 s.; 3. 469. 34, 489. 1-4; Isid. Orig. 20. 2. 23; Sed. 224. 25 y 29.

107 Gel. 4. 6. 5-7; 4. 17. 8; 6. 10. 1.

108 Isid. Orig. 10.1. 26; 6. 19. 23.

109 EGR Scaeu. fr. 3: “pontufices ut Scaeuola Quintus pontufex maximus dicebat, a posse

et facere ut potetifices”; Var. L. 5. 119: “peluis pede<l>uis a pedum lauatione”; GRF Gau.Bas. fr. 6: “parcus composito uocabulo est dictus quasi par arcae..... quam ob causam parcusquasi pararcus est nominatus” y S. Claud. fr. 4: “Nerio dictum quasi Neirio, hoc est sine iraet cum placiditate”; Gel. 4. 6. 5: “succidanae ..... ‘ae’ litterae per morem compositi uocabuliin <‘i’> litteram mutata quasi succaedanae”; Fest. p. 202M: “optutu, quasi optuitu, a uerbo,quod est tuor”; Front. ap. Gel. 19. 8: “ ‘quadrigae’ semper etsi multiiugae non sunt,multitudinis tamen numero tenentur, quoniam quattuor simul equi iuncti ‘quadrigae’ quasi‘quadriiugae’ uocantur”; Seru.Georg. 3. 415: “chelydri dicti quasi chersydri, qui et in aquiset in terris morantur: nam cevrson dicimus terram, aquam uero uJvdwr”; Isid. Orig. 5. 25. 17:

“et dictum precarium quia prece aditur, quasi precadium, R pro D littera commutata”.

110 “Argiletum”: Var. L. 5. 157; “Nilus”: Seru. Aen. 4. 291, Isid. Orig. 13. 21. 7; “Subura”

EGR Iun. Gracc. fr. 4, etc.

111 “Agrippa”: Gel. 16. 16. 1, Plin. Nat. 75. 45; “Amazones”: Seru. Georg. 3. 18, Isid. Orig.

9. 2. 64 “Menedemus”: Sed. 34. 42, etc.

112 “Iupiter”: Cic. N. D. 2. 64, Gel. 5. 12. 4; “Lucifer”: Isid. Orig. 3. 71. 18; “Sibila”: Seru.

Aen. 6. 312, Isid. ib. 13. 21. 7; “Vesta”: Ouid. Fast. 6. 299, etc.

592

Notas

113 “Arcturus”: Isid. Orig. 3. 71. 9, Sed. 306. 15; “Eurum”: Non. p. 72L, etc.

114 “Oratio”: Char. 1. 152. 11, G. L. Diom. 1. 300. 20, Dosith. 7. 389. 10, Serg. 4. 487. 2

y Pomp. 5. 96. 19, Isid. Orig. 1. 5. 3, Mals. 173. 2, Anon. 18. 22 y 147. 15, Mur. 46. 12 s.,Laur. 5. 58 y 7. 23, Sed. 57. 81; “participium”: G. L. Don. 4. 387. 18 s., Pomp. 5. 256. 10s., Cled. 5. 70. 12 s. y Serg.4. 489. 2 s., Isid. ib. 1. 11, Tat. 80. 1s., Anon. 142. 6s., Bern. 63.

4s., etc.

115 “Frater”: GRF Nigid. fr. 28, Paul. Fest. p. 90M., Sed. 95. 71 s.; “infans”: Non. p. 78L;

“nepos” Nigid. ap. Gel 13. 10. 4, Non. 35. 32, Isid. Orig. 9. 5. 26, Sed. 84. 67 s.; “tritauus”:

Paul. fr. 28 C., “uxor”: Cassiod. in psalm. 127. 3, etc.

116 “Fraus”: Cassiod. in psalm. 77. 31; “homicidium”: Isid. Orig. 7. 12. 7; “incestus”: Paul.

Fest. 95M; “iustitia”: Isid. ib. 20. 2. 9; “mancipium”: Var. L. 6. 85, EGR Florent. fr. 1, Isid.ib. 5. 25. 31; “parricida”: G. L. Prisc. 2. 177; “testamentum”: S. Sulp. ap. Gel. 7. 12. 1-4,

etc.

117 “Municipes”: Gel. 16. 13. 6, Tat. 20. 531, Anon. 60. 21 s., Ambros. 52. 41 s., Bern. 85.

29 s., Mur. 94. 28-30, Sed. 139. 88-90.

118 “Tubulustrium”: Var. L. 6. 4.

119 “Dipondius”: Isid. Orig. 16. 25. 3; “semiissis”: Isid. ib. 16. 25. 16; “septunx”: Var. L.

5. 171; “sestertius”: Var. ib. 5. 173, etc.

120 “Aries”: Cassiod. in psalm. 28. 1, Sed. 84. 78; “columba”: Cassiod. ib. 44. 7; “uolpes”:

GRF Stil. fr. 46; “uolucres”: Cassiod. ib 8. 9, etc.

121 “Alica”: Paul. Fest. 7M; “arbusta”: Isid. Orig. 17. 6. 2; “iuglans”: GRF Stil. fr. 58, Var.

L. 5. 102, Macrob. Satur 3. 18. 3, etc.

122 “Altare”: Cassiod. in psalm. 25. 6 y 42. 4, Isid. Orig. 15. 4. 14; “augur”: Paul. Fest. p. 2M;

“auspicium”: Paul. Fest. p. 173; “daemon”: Cassiod. ib. 95. 5; “pontufices”: EGR Scaeu.fr. 3; “prodigium” Cassiod. in psalm. 77. 43 y 134. 9; “sacerdos” Isid. Orig. 10. 26, Anon.46. 39ss.; “sacrificium” Isid. ib. 6. 19. 38; “solitaturilia”: Fest. p. 374M; “suouetaturilia”:

Char. p. 139. 5B; “tripudium”: Cic. Diu. 2. 72, Fest. p. 498, etc.

123 “Sepulchrum”: Char. p. 93. 6B; “sarcofagus”: Isid. Orig. 17. 9. 49, etc.

124 “Chitara”: Cassiod. in psalm. 32. 2; “tubicines”: Var. L. 8. 61, Isid. Orig. 3. 21. 4, Ambros.

42. 151 s., etc.

125 “Capronae”: Non. p. 32. 4L; “corpus”: Sed. 66. 79 y 134. 90 s.; “oculus”: Cassiod. in

psalm. 6. 8, “peluis”: Var. L. 5. 119, etc.

126 “Dolor”: Cassiod. in psalm. 7. 17; “odium”: Cassiod. ib. 128. 22; “spes”: Cassiod. ib. 39.

5, Isid. Orig. 8. 2. 5, etc.

Segunda parte

593

127 “Animatus”: Isid. Orig. 10. 1. 7; “auarus”: GRF Nigid. fr. 14, Isid. Orig. 10. 1. 9;

“barbarus” : Cassiod. in psalm. 113.1, Sed. 319. 82; “beatus”: Isid. ib. 10. 1. 22; “benignus”:Paul. Fest. p. 30M; “beniuolus”: Isid ib. 10. 1. 26; “bidentes”: Gel. 16. 6. 5, Non. p. 75. 14L;“candidus”: Isid. ib. 10. 1. 59; “fatigatus”: Isid. ib. 10. 102; “fortuitus”: Seru. Aen. 7. 799;“honorabilis”: Isid. ib. 10. 1. 115; “inbecillus”: Isid. ib. 10 1. 128; “innocens”: Quint. Inst.1. 5. 65; “longaeuus”: Isid. ib. 10. 1. 156; “magnanimus”: G. L. Prisc. 2. 178.1; “mansuetus”:Non. p. 83. 21L; “mediastinus”: Prisc. ib. 3. 80. 13; “nequam”: Var. ib. 10. 1, Gel. 6. 11. 8;“oscillantes”: GRFC Cornif. fr. 14; “pauper”: Var. ib. 5. 92, Cassiod. ib. 9. 35; “perfidus”:Isid. ib. 10. 1. 222; “piger”: Isid. ib. 10. 1. 212; “proprium”: Mur. 57. 23, Sed. 71. 20;“prudens”: Isid. ib. 10. 1. 201; “sacrilegus”: Seru. ib. 11. 651; “securus”: Isid. ib. 10. 1. 247;“seuerus”: Isid. ib. 10. 1. 250; “simplex”: Laur. 45. 20, Sed. 137. 22; “squatus”: Isid. ib. 12.

6. 37; “uescus”: Gel. 16. 5. 5, “uiridis”: Isid. 10. 1. 277, etc.

128 Verbos: “acquirere”: Var. L. 6. 79; “adulari”: Paul. Fest. p. 20M; “autumnare”: GRF

Nigid. fr. 24; “comminisci”: Var. ib. 6. 44; ”considerare”: Paul. Fest. p. 37; “obnuntiare”:Don. Ter. Ad. 547; “pandere”: Non. p. 63. 3L; “pronuntiare”: Var. ib. 6. 58; “quaero”: Var.ib. 6. 79; “tergiuersari”: Non. p. 60. 23; “uenerari”: Paul. Fest. p. 517; “uigere”: Fest. p 508M,Paul. Fest. 509. Pronombres: “nemo”: Fest. p. 158. Adverbios: “deinde”: Paul. Fest. p. 65;“expresse”: Mur. 177. 54 s., Laur. 138. 52 s., Sed. 290. 72 s.; “pedetemptim”: Don. Ter. Phor.552, G. L. Prisc. 3. 63. 18; “utpote”: Prisc. ib. 3. 68. 12., Mur. 152. 66 s., Laur. 11. 61 s., Sed.238. 4 s. Conjunciones: “enimuero”: Sed. 285. 12, “etsi”: Sed. 283. 39, “etiamsi”: Sed. 283.40, “quapropter”: Sed. 285. 15.

VI - La derivación1 Var. L. 5. 43: “Auentinum aliquot de causis dicunt. Naeuius ab auibus, quod eo se ab Tiberi

ferrent aues, alii ab rege Auentino Albano, quod <ibi> sit sepultus, alii A<d>uentinum abaduentu hominum, quod co<m>mune Latinorum ibi Dianae templum sit constitutum. egomaxime puto, quod ab aduectu: nam olim paludibus mons erat ab reliquis disclusus. itaqueeo ex urbe aduehebantur ratibus”. Servio en su comentario a la Aeneis reúne tambiéndiferentes etimologías en torno a este nombre y entre ellas encontramos una que el reatinoofreció, segun el testimonio serviano, en el de gente populi Romani, y que no recogió en elde lingua Latina, in Aen. 7. 657: “.......Varro tamen dicit in gente populi Romani, Sabinosa Romulo susceptos istum accepisse montm, quem ab Auente, fluuio prouincia suae,

Romamquem ab Auente.... Auentinum appellauerunt”.

2 GRF Neu. fr. 1: “Auentinus Naeuius ab auibus, quod eo se ab Tiberi ferrent aues”, Enn. fr.

1 : “nominatae, ut ait Ennius, Titienses ab Tatio, Ramnenses ab Romulo”, Cat. fr. 5: “ideoGrauiscae dictae sunt, quod grauem aerem sustinent” y 17 : “ueterinam bestiam iumentum

Cato appellauit a uehendo”, Ful. Nob. fr. 1: “Aprilem ab Aphrodite”.

3 Cic. N. D. 3. 62: “quoniam Neptunum a nando appellatum putas nullum erit nomen quod

non possis una littera explicare unde ductum sit”. Esta es la respuesta que da Cotta a laetimología estoica que Lucilio Balbo había expuesto en 2. 66: “Neptunus a nando paulum

primis litteris inmutatis”.

594

Notas

4 Gel. 16. 14. 3 s.: “Verrius Flaccus rationem dicere uolens differentiae huius ‘ ‘festinat’ ’

inquit ‘a fando dicitur, quoniam isti ignauiores, qui nihil perficere possunt, plus uerborumquam operae habent’. sed id nimis coactum atque absurdum uidetur, neque tanti momentiesse potest prima in utroque uerbo littera, ut propter eam unam tam diuersa uerba ‘festinare’

et ‘fari’ eadem uideri debeant”.

5 Var. L. 8. 54-57.

6 Var. L. 8. 44: “quod ad partis singulas orationis, deinceps dicam. quoius quoniam sunt

diuisiones plures, nunc ponam potissimum eam qua diuiditur oratio secundum naturam inquattuor partis: in eam quae habet casus et quae habet <tempora et quae habet> neutrum etin qua est utrumque. has uocant quidam appellandi, dicendi, adminiculandi, iungendi.appellandi dicitur ut homo et Nestor, dicendi ut scribo et lego, iungendi ut <scribens et

legens>, adminiculandi ut docte et commode”

7 Var. L. 8. 45: “appellandi partes sunt quattuor, e quis dicta a quibusdam prouocabula quae

sunt ut quis, quae; <uocabula> ut scutum, gladium; nomina ut Romulus, Remus; pronomina

ut hic, haec”

8 Var. L. 8. 52: : “eorum declinationum genera sunt quattuor: unum nominandi, ut ab equo

equile. alterum casuale, ut ab equo equum, tertium augendi, ut ab albo albius, quartum

minuendi, ut <a> cista cistula”.

9 Var. L. 8. 53: “hoc fere triplices habet radices, quod et a uocabulo oritur, ut a uenatore

uenabulum, et a nomine, ut a Tibure Tiburs, et a uerbo, ut a currendo cursor”.10 Var. L. 5. 41: “e quis Capitolinum dictum, quod hic, cum fundamenta foderentur aedis

Iouis, caput humanum dicitur inuentum. hic mons ante Tarpeius dictus a uirgine VestaleTarpeia, quae ibi ab Sabinis necata armis et sepulta”; 5. 44: “ uelabrum a uehendo”; 6. 75:“canere, accanit et succanit ut canto et cantatio ex Camena permutato pro M N”; 6. 78:“proprio nomine dicitur facere a facie, qui rei quam facit imponit faciem”; 6. 79: “ lucereab luere, <quod> et luce dissoluuntur tenebrae”; 8. 80: “e quibus sunt alia nomina abnominibus, ut Ilium ab Ilo et Ilia ab Ilio, alia a uocabulo, ut ab albo Albius, ab atro Atrius”,

etc.

11 Plin. ap. Seru. Aen. 9. 703: “unde, sicut et Plinius dicit, deriuationes firmas non habent

regulas, sed exeunt prout auctoribus placet”.

12 Quint. Inst. 1. 6. 38.

13 “Principales”: G. L. Pomp. 5. 143. 15-17, Prisc. 2. 57. 9; “primitiua”: Prisc. 2. 427. 11 s,

“prima positio”: Dosith. 7. 395. 5, Prisc.2. 59. 10, “naturalia”: Pomp. 5. 143. 15 s.;πρωτοτυπα: Prisc. 2. 59. 24 s., 427. 11, 2. 577. 63., 3 467. 8-10, 3. 474. 31; “deriuatiua”

Dosith. 7. 395. 6, Prisc. 2. 57. 10, 2. 59, 427. 11 s.; 3. 467. 8, 476. 25.

14 G. L. Prob. 4. 73. 34-36.

15 G. L. Prisc. 2. 57. 9 s.: “species sunt tam propiorum quam appellatiuorum duae, principalis

Segunda parte

595

et deriuatiua”.

16 G. L. Prisc. 2. 427. 11 s.: “species sunt uerborum duae primitiuae et deriuatiua, quae

inueniuntur XIIII fere in omnibus partibus orationibus”. Al hablar del adverbio lo repite, ib.3. 63. 6 s.:” species primitiua et deriuatiua. primitiua quidem, qua ea se nascitur. deriuatiua

ab aliis nascitur “.

17 G. L. Prisc. 3. 476: “Priami quae pars orationis est? nomen. quale? propium. cuius est

speciei? deriuatiuae ajpo; tou privasqai. fac eb eo deriuatiuum. possessiuum Priameius,Priameia, Priameium, patronymicum Priamides, Priamis”; 479. 33 s.: “saucia quid est.nomen. quale? appellatiuum, cuius speciei? deriuatiuae siue participialis. nam a participiosauciatus nascitur saucius”; 497. 23 s.: “Laurenti quae pars orationis est? nomen. quale?

appellatiuum. cuius speciei? deriuatiuae possessiuum”.

18 Char. p. 119. 12 s. B: “deriuationis uero tanta est inaequalitas ut comprehendi non possit”.

En opinión de Flobert (1989: 749), el término ‘inaequalitas’ empleado por Carisio recuerda

la ‘anomalia’ de Varrón.

19 G. L Prisc. 3. 479. 11-16: “graui quae pars orationis est? nomen ....... fac ab eo deriuatiuum.

grauior grauissimus grauitas, et grauida. hinc et grandis et grando et uerbum grauo”; 479. 37-480. 11: “cura quid est? nomen. quale? appellatiuum........uidetur ergo esse deriuatiuumuerbale a uerbo curo curas curat”; 480. 21-27: “interea quae pars orationis est?aduerbium.....cuius est speciei? deriuatiuae: ab in enim deriuatur inter, ex quo hoc aduerbiumcomponitur”; 480. 33-481. 26: “medium quae pars orationis est? nomen .... fac ab eoderiuatiuum. medietas mediocris meditullium ... aduerbium medie ... uerbum ab eo

compositum dimidio”.

20 Isid. Orig. 1. 7. 7 s.: “principalia, quia primam positionem habent, nec aliunde nascuntur,

ut ‘mons’, ‘fons’. deriuatiua eo, quod ex alio nomine deducantur, ut a monte ‘montanus”.

21 Isid. Orig. 17. 5. 9: “palma enim habet nomen prototypum, quod dicitur principale, ab eo

quod ex se deriuatiuum faciat”, 9. 7. 2: “”(mas) est enim nomen primae positionis, quod facitin diminutione masculus, in deriuatione maritus”. El giro “primae positionis” se registra

también en 5. 27. 14; 12. 6. 48;19. 10. 15, etc.

22 Anon. 30. 96 s.: “SUNT PRIMAE POSITIONIS, quae alii originalia, aii principalia, alii

primitiuae uocant, alii naturalia [ut hic], UT MONS”. Acerca de qué gramáticos utilizaron

una u otra uid. supra nota 13 de este mismo capítulo.

23 Sed. 78. 74-77: “ALIA (scilicet appellatiua nomina) DERIVATIVA (373, 13), id est

deductiua, eo quod ab alio nomine deducuntur; quae deriuantur (id est deducuntur) a

primitiuis in modum riui quaeque a fonte primitiuorum nascuntur”.

24 Mur. 47. 35; 48. 77 s.; Sed. 58. 10 y 13 s.

25 Cic. Part. orat. 5. 16, Quint. Inst. 8. 3. 36 (uid. supra notas 25 y siguiente del capítulo V

de esta segunda parte).

596

Notas

26 ‘Per deriuationem’ Isid. Orig., 3.15. 1, 71. 2; 5. 31. 14; 10. 1. 65; 11. 1. 55; 12. 1. 33 13.

11. 18; 15. 6. 6; 16. 1. 4; 17. 6. 20, 7. 39; 19.1. 5, 24. 1; 20. 4. 10, 10. 3; ‘ex deriuatione’ 1.

29. 4; ‘in deriuationem’ 9. 7. 2; ‘a deriuatione’ 20. 3. 1.

27 Isid. Orig. 10. 1. 4.

28 Sed. 78. 74-77.

29 Var. L. 5. 82: “reliqui, quod minores quam hi magistri, dicti magistratus, ut ab albo

albatus”; 5. 105: “ hinc (a pane) panarium, ubi id seruabant, sicut granarium, ubi granumfrumenti condebant”. Otros ejemplos del uso de sufijos aparecen en los libros dedicados alas cuestiones de la anomalía para demostrar que ésta no se sigue en la derivación. Así lo

expresa en 8. 54-57.

30 Var. L. 8. 17: “propter ea uerba quae erant proinde ac cognomina, ut prudens, candidus,

strenuus, quod in his praeterea sunt discrimina propter incrementum, quod maius aut minusin his esse potest, accessit declinationum genus, ut a candido candidius candidissimum sic

a longo, diuite, id genus aliis ut fieret”.

31 Gel. 4. 9. 1 s. (= GRF Nigid. fr. 4): “Nigidius Figulus, homo, ut ego arbitror, iuxta M.

Varronem doctissimus, in undecimo commentariorum grammaticorum uersum ex antiquocarmine refert memoria hercle dignum

religentem esse oportet, religiosum ne fuas‘hoc’ inquit ‘ inclinamentum semper huiuscemodi uerborum, ut “uinosus”, “mulierosus”,“religiosus”, significat copiam quandam inmodicam rei, super qua dicitur. quocirca“religiosus” is appellabatur, qui nimia et superstitiosa religione sese alligauerat, eaque resuitio assignabatur”. Otros fragmentos en los que demuestra conocer los sufijos son el 7 y

el 22 Fun.

32 Gel. 11. 15. 8: “particulam istam postremam, in quam uerba talia exeunt, uim et copiam

et quasi abundantiam rei, cuius id uerbum esset, demonstrare, ut ‘laetabundus’ is dicatur, quiabunde laetus sit, et ‘errabundus’, qui longo atque abundanti errore sit, ceteraque omnia exea figura ita dici ostendit, ut productio haec extremitas largam et fluentem uim et copiamdeclararet”. El término ‘particula’ lo emplea también para designar los prefijos en 5. 12. 9

y 16. 5. 5 s. ‘Inclinamentum’ lo utiliza en 2. 6. 5 y en 4. 9. 12.

33 Gel. 2. 6. 5, 4. 9. 12 y 10. 5. 3.

34 Gel. 7. 12. 1-3: “Seruius Sulpicius iureconsultus, uir aetatis suae doctissimus, in libro de

sacris detestandis secundo qua ratione adductus ‘testamentum’ uerbum esse duplex scripserit,non reperio; nam compositum esse dixit a mentis contestatione. quid igitur ‘calciamentum’,quid ‘paludamentum’, quid ‘pauimentum’, quid ‘uestimentum’, quid alia mille perhuiuscemodi formam producta, etiamne ista omnia composita dicemus?”; 7. 12. 5 s.: “ ‘‘sacellum’ ex duobus uerbis arbitror compositum ‘sacri’ et ‘cellae’, quasi ‘sacra cella’ ’. hocquidem scripsit Trebatius; sed quis ignorat ‘sacellum’ et simplex uerbum esse et non ex‘sacro’ et ‘cella’ copulatum, sed ex ‘sacro’ deminutum?”; 10. 5. 3: “nam de ‘auaro’ambigitur: cur enim non uideri possit ab uno solum uerbo inclinatum, quod est ‘aueo’,

Segunda parte

597

eademque esse fictura, qua est ‘amarus’, de quo nihil dici potest, quin duplex non sit?”.

35 G. L. Prisc. 2. 121. 15 s.

36 Griego: Var. L. 5. 102, 182; 6. 84; 7. 108; GRF Santr. frs. 8 y 11;GRFC Iul Mod. fr. 7,

Paul. Fest. p. 5M, 30, 44 y 46; Porf. Hor. Serm. 1. 5. 46; Non. p. 29L, 66, 69 y 72; Macr.Saturn. 1. 11. 5, 12. 8 y 15. 16; Seru. Buc. 4. 35, 5. 66, 6. 42, 8. 55, Georg. 1. 17, 57, 138,337; 2. 531; 3. 2, Aen. 6. 134, 312, 808, 7. 695; 8. 269, 330, 447; 9. 479; 10. 36, 775; 11. 651;G. L. Seru. 4. 423. 11 s., Pomp. 5. 95. 6 y Prisc. 2. 57. 3; Isid. Orig. 4. 9. 12; 9. 2. 49, 5. 24;12. 4. 35, 7. 38; 13. 15. 1; 17. 4. 4, 10. 5; 18. 6. 4, 42. 1; 19. 10. 26; Sed. 73. 97, 95. 69 s.,109. 3 ss., 120. 81 y 84 s., 319. 84 s., etc. Sabino: Var. ib. 6. 28; Paul. Fest. p. 77. Lucano:Var. ib. 5. 100. Etrusco: Var. ib. 5. 55; 6. 28 y 7. 35, Macr. Satur. 1. 15. 18. Sirio: Var. ib.

5. 100. Púnico: Isid. ib. 15. 12. 4. Armenio: Var. ib. 5. 100. Persa: Isid. ib. 12. 2. 7.

37 Isid. Orig.. 7. 2. 10, 6. 23, 7. 18, 7. 20, 9. 11; Sed. 77. 39 s.

38 Seru. Georg. 1. 17: “MAENALA mons Arcadiae, dictus ajpo; twn mhvlwn, id est ab ouibus,

quibus plenus est”.

39 Isid. Orig. 9. 84: “... Quirinus dictus est Romulus, quod semper hasta utebatur, quae

Sabinorum lingua curis dicitur”. La etimología la repetirá Sedulio, Sed. 132. 19-21.40 Macr. Satur. 1. 15. 16-18: “alii putant idus, quod ea die plena luna uidetur, a uidendo uidus

appellatas, mox litteram u detractam, sicut contra, quod Graeci ijdein dicunt nos u litteraaddita uidere dicimus. non nullis placet idus dictas a uocabulo Graeco, oiJ`on ajpo; tou eijvdous,quod eo die plenam speciem luna demonstret. sunt qui aestiment idus ab oue iduli dictas,quam hoc nomine uocant Tusci et omnibus idibus Ioui immolatur a flamine. nobis illa rationominis uero propior aestimatur, ut idus uocemus diem qui diuidit mensem. iduare enim

Etrusca lingua diuidere est”.

41 Sed. 74. 46 - 49: “Caesar dicitur a caesarie..., uel a caeso....siue etiam elephante, quem pater

suus interfecit die natiuitatis eius, nam elephas Afrorum lingua ‘caesa’ uocatur”.

42 Isid. Orig 4. 7. 25: “paralesis dicta a corporis inpensatione, facta ex multa infrigidatione,

aut in toto corpore, aut in parte”.

43 Seru. Aen. 11. 31: “Arcadico a ciuitate Arcadiae, quam Donatus uult parra aui dictam;

quod procedit, si parra nomen est Graecum; si autem Latinum est, stulte sentit, nam Graecum

nomen etymologiam Latinam non recipit”.

44 Seru. Aen. 6. 808: “Numa dictus est ajpo; twn novmwn”; 8. 330: “Thybris quasi uJvbriß dictu

ajpo; th`ß uJvbrewß, id est ab iniuria”.

45 Seru. Aen. 1. 39: “classis enim dicta ajpo; tw`n kavlwn, id est a lignis”, 2. 515: “ ‘ara’ autem

dicitur a precibus, quas Graeci ajra;ß dicunt” y 4. 482: “ ‘aptum’ coniunctum dicit ajpo; tou

aJvptesqai”.

46 Seru.Aen. 6. 359: “Velia autem dicta est a paludibus, quibus cingitur, quas Graeci eJvlh

598

Notas

dicunt. fuit ergo, ‘Elia’, sed accepit digammon et facta est ‘Vela’ ”. Al mismo cambiofonético recurre en una de las dos etimologías que ofrece del nombre de la diosa Vesta, 1.

292.

47 Seru. Buc. 4. 23: “cunabula lectuli, in quibus infantes iacere consuerunt: uel loca, in quibus

nascuntur, quasi cynabula: nam kuvein est graece niti”.

48 Seru. Aen. 6. 395: “... unde et Cerberus dictus est, quasi kreovboroß id est carnem vorans”.

49 Var. L. 6. 43. En este caso la preposición utilizada es ‘e’.

50 Var. L. 6. 57: “hinc (loqui) dicuntur eloqui ac reloqui.... hinc dictus loquax.... ; hinc

eloquens....; hinc colloquium.... ; hinc adlocutum.....; hinc quidam loquelam dixerunt”; 5.104, 6. 50, etc; Paul Fest. p. 34M: “contubernales dicuntur a tabernis, quae fiebant ex tabulis.unde et tabernacula sunt dicta”, p. 251: “procalare ex Graeco kalein, id est uocare. undekalendae, calumnia, calones, cacula et calatores”, p. 37, 46, 72, 76, 77, 80, 271, etc; Seru.Buc. 1. 32: “... apud maiores peculium dicebatur a pecoribus, in quibus eorum constabatuniuersa substantia, unde etiam pecunia dicta est a peculio“, 10. 20 “uua”,Aen. 1. 39, 139,6. 224, 11. 476, etc; Isid. Orig. 4. 8. 19: “et ulcus quod olet, quasi olcus, unde et ulcera”, 18.

9. 5, 20. 9. 4, etc.

51 “Andreas”: Hieron interpr. Hebraic. nom. p. 142. 24-27; “Caesar”: Isid. Orig. 9. 3. 12,

Sed. 74. 45-48; “Iulius”: Verg. Aen. 1. 288, Isid. ib. 9. 3. 13; “Siuius”: Liu. 1. 3. 6, etc.

52 “Latini: G. L. Prisc. 3. 515. 17 - 20; “Laurentini”: Verg. Aen. 7. 58; “Lucani”: Paul. Fest.

106M; “Marrucini”: HRF Cat. fr. 53; “Romani”: Verg. ib. 257, etc.53 “Albula”: Sed. 67. 97; “Aricia”: HRF C. Hem. fr. 2; “Capitolinus”: Liu. 5. 54. 7;

“Grauiscae”: HRF Cat. fr. 46; “Latium”: Verg. Aen. 8. 22 s.; “Palatinus”: Seru.Aen. 8. 52;“(ager) Peregrinus”: Var. L. 5. 33; “Roma”: Fest. p. 326M; “Tiber”: Liu. 1. 3. 8; “Troia”: G.

L. Prisc. 3. 467. 8-11, etc.54 “Ceres”: Var. L. 5. 64, Cic. N. D. 3. 62; “(Iuppiter) Elicius”: Liu. 1. 20. 7, Ouid. Fast. 3.

327 s.; “(Iuppiter) Feretrius”: Prop. 4. 10. 45-47; “Lucina”: Var. ib. 5. 69, Cic. ib. 2. 68, Ouid.ib. 2. 449; “Mulciber”: Paul. Fest. p. 129M, Don. Ter. Ad. 90; “Neptunus”: Cic. ib. 3. 62;

“(Iuppiter) Stator”: Liu. 1. 12. 5 s., etc.

55 “Aedes”: Var. L. 5. 160, Isid. Orig. 15. 3. 2; “cella”: Var. ib. 5. 162: “carcer”: ib. 5. 151,

Seru. Aen. 5. 145, Isid. Orig. 15. 2. 46; “domus”: G. L. Prisc. 3. 505. 32 - 33; “fana”: HRFC. Hem. fr. 4, Isid. ib. 15. 4. 8; “habitatio”: Isid. ib. 15. 3. 1: “moenia”: Sed. 135. 7;“moletrina”: Non. p. 88. 22L; “oppidum”: EGR Pomp. fr. 8; “porta”: Don. Ter. Ad. 583;

“urbs”: EGR Pomp. fr. 16, Seru. ib. 1. 557, etc.

56 “Anemone”: Ouid. Met. 10. 739; “arundo”: Isid. Orig. 17. 7. 57; “hedera”: Paul. Fest. p.

89M; “laurus”: Isid. ib. 17. 7. 2; “nautea”: Paul. Fest. p. 165; “triticum”: Anon. 58. 94, Sed.

135. 98, etc.

57 “Animal”: Sed. 97. 33; “aries”: Anon. 34. 212; “armenta”: Var. L. 5. 96; “canis”: Sed. 126.

Segunda parte

599

73; “cerui”: Var. ib. 5. 101; “iumenta”: Var. ib. 5. 135, Hieron. in Is. 1. 1. 3; “mergus”: Ouid.Met. 11. 795’ “passer”: Isid. Orig. 12. 7. 68, Sed. 115. 99; “uitulus”: Seru. Buc. 3. 30, Isid.

ib. 12. 1. 32, etc.

58 “Agonalia”: Ouid. Fast. 1. 335 s.; “caerimonia”: EGR S. Supl. fr. 5 y M. Sab. fr. 3, August.

retract. 2. 37; “diuinatio”: Cic. Diu. 1. 1; “feriae”: Isid. Orig. 5. 30. 12, Anon. 57. 52, Mur.90. 26, Laur. 43. 44, Sed. 133. 51; “flamen”: Var. L. 5. 84, Paul. Fest. p. 77M, Seru. Aen. 8.644, Isid. ib . 7. 12. 19, Bern. 113. 13; “fornicalia”: Paul. Fest. 82; “Kalendae”: Var. ap. Non.p. 35. 29 L, Isid. ib. 55. 33. 13, Anon. 57. 42; “libamen” y “libum”: Ouid. Fast. 3. 373s.;“Lupercalia”: Var. L. 6. 13; “nonae”: Isid. ib. 5. 33. 14; “nouendiales”: Paul. Fest. 187M;“nundinae”: Sed. 133. 45, “omen”: Var. ib. 7. 76; “prodigium”: August. in euang. Iohn. 16.

3; “religio”: EGR S. Sulp. fr. 5, “uictima”: Ouid. ib. 1. 335, etc.

59 “Mater”: Sed. 123. 93 s.; “pater”: Isid. Orig. 9. 5. 3, Sed. 95. 67 y 123. 93; “soror”: EGR

Labeo fr 14, Sed. 95. 72 y 123. 96, etc.

60 “Consul” : EGR Pomp. fr. 3; Isid. Orig. 9. 3. 6; “dictator”: Var. L. 82; “fur”: EGR Paul fr.

10, Isid. ib. 10. 1. 106; “hamiotas”: Non. p. 36. 6L; “latro”: Var. ib 7. 52, Seru. Aen., Isid.ib. 10. 1. 159; “miles”: EGR Ulp. fr. 30; “orator”: Paul. Fest. p. 197M; “(praetor)

peregrinus”: Pomp. ib. fr 100; “quaestor”: Var. ib. 5. 81, EGR Treb. fr. 2 y Pomp. fr. 11, etc.61 “Arteriae”: Isid. Orig. 11. 1. 56, Sed. 112. 1 s.; “artus”: Isid. ib. 11. 1. 84, Sed. 164. 42;

“auricula”: G. L. Vel. 7. 71. 22 s.; “caesaries”: Isid. ib. 11. 1. 29; “calces”: Non. p. 42. 9L;“corpus”: Isid. ib. 11. 1. 14, Sed. 66. 77; “occuli”: Isid. ib. 11. 1. 6; “nares”: Cassiod. in

psalm. 113. 15; “pugnus”: Paul. Fest. p. 243M; “sanguis”: Sed. 132. 11, etc.62 “Argentum”: Anon. 58. 92; “aurum”: Isid. Orig. 16. 18. 1, Anon. 58. 92, Sed. 135. 96;

“ferrum”: Isid. ib. 16. 21. 1, Anon. 58. 94, etc.

63 “Arma”: Var. L. 5. 115; “gladius”: Var. ib. 5. 116, Sed. 84. 84, 162. 44 s., Isid. Orig. 18.

6. 1; “faretra”: Isid. ib. 18. 9. 1; “hasta”: Isid. ib. 18. 7. 1; “militia”: Isid. ib. 19. 7. 3; “scutu”:

Var. ib. 5. 115; “turma”: Var. ib. 5. 91, GRF Cur. fr. 3, etc.

64 “Lectus”: Cassiod. in psalm. 6. 7; “mensa”: Var. L. 5. 118; “scamnum”: Sed. 112. 4;

“torus”: Isid. ib. 20. 1. 2, etc.

65 “Capitium”: Var. L. 5. 131; “toga”: Var. ib. 5. 114, EGR Of. fr. 1, Sed. 272. 93; “palla”:

Isid. Orig. 19. 2; “tunica”: Var. ib. 5. 114, Sed. 272. 93; “uestis”: Var. ib. 5. 130, etc.

66 Adjetivos: “agilis”: Non. p. 81. 1L; “augustus”: Paul. Fest. p. 2M; “bonus”: Isid. Orig. 10.

1. 23; Sed. 90. 94; “delirus”: G. L. Vel. 7. 73. 2 s.; “delerus”: Isid. ib. 10. 1. 78; “formosus”:Isid. ib. 10. 1. 99; "gloriosus”: Isid. ib. 10. 1. 112; “luculentus": Non. p. 87. 12; “luscus”:Isid. ib. 10. 1. 163; “pellax”: Isid. ib. 10. 1. 224; “religiosus”: EGR M. Sab. fr. 3; “temulenta”:Non. p. 8. 5, etc. Verbos: “audio”: Var. L. 6. 83“canere”: Var. ib. 6. 75; “clepere”: Non. p.29. 7; “docere”: Var. ib. 6. 62; “fodicare”: Non. p. 92. 15; “metuere”: Var. ib. 6. 45; “rabere”:Non. p. 58. 1, etc. Adverbios: “here”: Paul. Fest. p. 88; “heus”: Paul. Fest. p. 89.

600

Notas

VII - Las quaternae causae y los nomina ficta1 Quint. Inst. 1. 5. 38-39.

2 Var. L. 7. 26 s.: “in multis uerbis in quo antiqui dicebant S, postea dicunt R ..... f<o>edesum

foederum, plusima plurima, meliosem meliorem, asenam arenam, ianitos ianitor. quare e

Casmena Carmena”.

3 Isid., Orig. 5. 25. 17: “et dictum precarium quia prece aditur, quasi precadium, R pro D

littera commutata”; 11. 1. 46: “per inmutationem enim litterae aures quasi audes nuncupataesunt”; 17. 7. 2: “laurus a uerbo laudis dicta .... apud antiquos autem laudea nominabatur;

postea D littera sublata et subrogata R dicta est laurus”.

4 Fest. p. 458M: “Segesta, quae nunc appellatur, oppidum in Sicilia est, quod uidetur Aeneas

condidisse praeposito ibi Egesto, qui eam Egestam nominauit. sed praepostia est ei s littera,ne obsceno nomine appelleretur”; Macr. Satur. 1. 9. 8: “pronuntiauit Nigidius ApollinemIanum esse Dianamque Ianam, adposita D littera quae saepe I littera causa decorisadponitur”; G. L. Prisc. 2. 26. 7: “ergo si est a ‘pari’, r euphoniae causa additur”; Isid. Orig.6. 19. 1: “officium autem ab efficiendo dictum, quasi efficium, propter decorem sermonis

una mutata littera”.

5 Var. L. 5. 6: “... quae quoniam in superioribus libris cuiusmodi essent exemplis satis

demonstraui, hic ammonendum esse modo putaui”.

6 Var. L. 7. 1: “non reprehendendum igitur in illis qui in scrutando uerbo litteram adiciunt

aut demunt, quo facilius quid sub ea uoce subsit uideri possit”.

7 Var. L. 5. 6: “reperiet enim esse commutata, ut in superioribus libris ostendi, maxime

propter bis quaternas causas. litterarum enim fit demptione aut additione et propter earumtra<ie>ctionem aut commutationem, item syllabarum productione <aut correptione, denique

adiectione aut detrectione>”.

8 Quint. Inst. 1. 6. 32: “iam illa minora, in quibus maxime studiosi eius rei fatigantur, qui

uerba paulum declinata uarie et multipliciter ad ueritatem reducunt aut correptis aut

porrectis, aut adiectis aut detractis, atu permutatis litteris syllabisue”.

9 Var. L. 5. 64, 75, 79, 91, 95, 96, 97, 101, 103, 114, 116, 133, 134, 136, 137, 138; 6. 4. 62,

83; 7. 27, 31, 74, 94, 97. A ellas hay que añadir las anotaciones que parecen en R. 1. 31. 3-

5 ( dos diferentes) y 2. 2. 7 y aquellas otras que recoge Gelio en su obra, 3. 6. 10 y 6. 11. 8.

10 Var. L. 5. 97 y 101; 7. 94. También aparecen en R. 1. 31. 3-5 y. 2. 2. 7.

11 Nigid. frs. 14, 24 y 42 Fun.

12 Cic. N.D. 2. 66 y 67.

13 GRF Gau. Bas. fr. 5; Ouid. Fast. 1. 326, 2. 599 s. y 5. 195 s.

14 Fest. p. 164M (= Paul. Fest p. 165M), 254, 346M (= Paul. Fest. p. 347), 410 (= Paul. Fest.

Segunda parte

601

p. 411), 458, 460, 474 (= Paul. Fest. p. 475) y 498; Paul. Fest. p. 12, 18, 45, 62, 111y165.

15 Gel. 2. 10. 3 s.(Q. Valerio Sorano), 3. 6. 10 (Varrón), 4. 6. 5; 4. 17. 8; 5. 12. 5 ( la atribuye

a los ueteres Latini); 6. 8. 11 (Varrón); 10. 5. 1 (Nigidio Fígulo); 12. 14. 6 ( se la atribuyea otra persona pero no indica de quién se trata); 15. 3. 2 (Cicerón); 15. 3. 4 - 8; 15. 30. 3

(Valerio Probo); 16. 6. 13 (ius pontificium); 16. 12. 3 (Cloacio Vero).

16 G. L. Capr. 7. 95. 16, Long. 7. 69. (dos cambios diferentes), Scaur. 7. 21. 11, 22. 2, 24.

5 s. y 26. 3 s.

17 Hieron. Hebr. quaest. in Gen. 17. 15. 8-18; August. C. D. 18. 5, Dial. P.L. XXXII 1143.

18 Seru. Egl. 1. 2; Aen. 1. 292 y 642; 6. 359; 7. 631 y 695; 8. 51 y 597; 9. 59; 10. 24; 11. 64

y 263; Macr. Satur. 1. 9. 8 (Nigidio Fígulo), 12. 30 (Niso), 15. 5, 17. 27; 3. 2. 8 (Varrón);

5. 21. 11, 21. 18; 6. 9 6 y 7. 8. 1 .

19 G. L. Prisc. 2. 25. 12, 26. 8 y 10; 3. 469. 34 s., 481. 9 y 489. 4.

20 Isid. Orig. 1. 27. 14; 3. 3. 4; 5. 25. 17; 6. 16. 12, 19. 1 y 23; 7. 6. 29, 9. 5; 8. 11. 85; 9. 2.

31, 106 y 107; 10. 1. 21, 26 y 112; 11. 2. 18; 12. 1. 27, 7. 80; 15. 12. 4, 9. 6; 16. 21. 5; 17.

7. 2 y 53; 18. 1. 9, 9. 3; 19. 22. 27 y 28; 20. 4. 11, 9. 4, 11. 10.21 Mur. 50. 25, 55. 72 y 73, 177. 56; Laur. 48. 90, 98. 7, 98. 9, 110. 25, 118. 19, 138. 54; Sed.

60. 94, 140. 20, 212. 57, 237. 45, 224. 25 (se consignan dos cambios diferentes), 224. 29,249. 3, 280. 54 s., 290. 75. En el Donatus ortigraphus sólo encontramos una mención que

corresponde a una cita de Prisciano, DO 65. 20, cf. G. L. Prisc. 2. 57. 1-722 Don. Ter. Phorm. 708; Non. p 77. 25 s.L; Cassiod. in psalm. 10. 8.

23 Var. L. 5. 68, 10. 81; GRF Nig. fr. 14; Val. Sor. ap. Gel. 2. 10. 3 s.; Ouid. Fast. 2. 599 ss.;

Fest. p. 498M; Macr. Satur. 1. 12 30; Isid. Orig. 3. 71. 2; 7.9 5; 20. 2. 23.

24 Macr. Satur.1. 12 30.

25 Seru. Aen. 1. 726: “ a lychno autem lucerna dicta est, unde et breuis est ‘lu’ .... si enim a

luce diceretur, non staret uersus”, 2. 557: “quod autem Donatus dicit ‘litus’ locum esse antearas, a litando dictum, uel quod lituo illud spatium designatur, ratione caret: nam a litando‘li’ breuis est, et stare non potest uersus”, 8. 51 “... sed si a balatu hoc nomen uenit, ‘pa’ longaest, sicut eam Martialis ponit plerumque; si autem a Pallante, ‘pa’ breuis est, ut eam ponit

ubique Vergilius secundum suam opinionem”.

26 Griego: “rosa” Var. L.5. 103, “auus” Paul. Fest. p. 12M, “calix” Macr. Satur. 5. 21. 18,

Cassiod. in psalm. 10. 8, “ambo” Isid. Orig. 10. 1. 21, “caulae” Isid. ib. 15. 9. 6, etc. Púnico:“magaria” Isid. ib. 15. 12. 4. Galo: “gauata” Isid. ib. 3. 3. 4. Contamos también con uncompuesto grecoegipcio “Serapis” Isid. ib. 8. 11. 85 que lo toma, a su vez, de Agustín quien

sólo señala el origen de uno de los elementos, C. D. 18. 5.

27 Isid. Orig. 17. 7. 53: “buxus Graecum nomen est, ex parte a Latinis corruptum; puvxoß enim

602

Notas

appellatur apud eos”.

28 Var. L. 5. 103: “rosa una littera commutata”; Isid. Orig. 11. 1. 46: “aures .... aut quia uocem

ipsam Graeci aujdh;n uocant, ab auditu; per inmutationem enim litterae aures quasi audesnuncupatae sunt”, 12. 7. 80: “quidam [autem] putant, ouum Graecam habere originem

nominis. illi autem dicunt w/ja; u littera ablata”.

29 Fest. p. 458M, uid. supra nota 4 del presente capítulo.

30 Var. R. 2. 1. 7: “nec multo secus nostri ab eadem uoce, sed ab alia littera (uox earum non

me sed be sonare uidetur) oues baelare uocem efferentes dicunt, e quo post balare extritalittera, ut in multis”. August. dial. P.L. XXXII 1143: “horreum mutata d littera affirmet ab

hordeo nominatum”.

31 Var. L. 5. 101: “cerui, quod magna cornua gerunt, gerui, G in C mutauit ut in multis”; 7.

26: “Carmenae ab eadem origine sunt declinatae. in multis uerbis in quo antiqui dicebant Spostes dicunt R .......quare e Carmena Carmena, e Carmena R extrito Camena factum”; 7. 97:“quare, quod dixi, obscaenum omen est omen turpe; quod unde id dicitur os, osmen, e quo

S extritum”

32 GRF Nig. fr. 14: “ ‘auarus enim’ inquit ‘appellatur, qui auidus aeris est. sed in ea copulae littera ‘ inquit’ detrita est’ ”; GRFC Gau. Bas. fr. 5: ”Gauius uero Bassus in libro designificatione uerborum hoc refert: iuglans arbor proinde dicta est ac Iouis glans; ... Iouisglandem appellauerunt, quae nunc litteris interlisis iuglans nominatur”. Gel. 5. 12. 5: “namquod est elisis aut inmutatis quibusdam litteris ‘Iupiter’ id plenum atque integrum est‘Iouispater’ ”. Paul. Fest. p. 347M: “refutare redarguere compositum a fando uersa A littera

in U”.

33 Cic. N. D. 2. 66: “Neptunus a nando paulum primis litteris inmutatis”; 2. 67: “a gerendis

frugibus Ceres, tamquam geres, casuque prima littera itidem immutata ut a Graecis”.

34 Ouid. Fast. 1. 325 s.: “pars putat hoc festum priscis Agnalia dictum, /una sit ut propio

littera dempta loco”

35 Vid. supra nota 7 del presente capítulo.

36 ‘Exterere’: Var. L. 5. 96, 7. 27 y 97 (letras), 10. 81 (sílabas) ; ‘excludere’: 5. 135 ;

‘deterere’: 5. 136, 7. 74 ; ‘mittere’: 6. 2 ’; ‘demere’: 7. 1 . El primer verbo aparece también

en r. 2. 1. 17 (letras).

37 ‘Mutare‘ expresa sustracción en r 1. 31. 3-5; lo emplea para designar la mutación en L.

5. 101 y 116.

38 ‘Abire’: Var. L. 5. 91; ‘commutare’: 5. 79 y 138, 6. 83, 7. 31 y 94; ‘facere’: 5. 114;

‘inmutare’: GRF Var. fr. 132; ‘permutare’: 6. 95.

39 ‘Addere’: en Var. L. 5. 97, ‘asumere’: 6. 2, ‘adicere’: 7. 1 y ‘ponere’: 7. 96.

Segunda parte

603

40 Var. L. 5. 97: “capra carpa”. En r. 2. 11. 7 expresa más claramente la misma etimología

sin señalar tampoco en este caso la presencia de la metátesis: “itaque a carpendo capraenominatae”. Lo mismo ocurre en sus explicaciones acerca de la etimlogía de “macri” a partir

de “marcendo” en L. 6. 50 en las que también se opera una metátesis.

41 GRF Nigid. fr. 14.

42 Ap. Macr. Satur. 1. 12. 30.

43 Val. Sor. ap. Gel. 2. 10. 3 s.; GRF Gau. Bas. fr. 5.

44 Ouid. Fast. 1. 326.

45 Quint. Inst. 1. 6.

46 ‘Elidere’: Gel. 5. 12. 5; ‘inmittere’: 16. 6. 13.

47 Paul. Fest. p. 45 y 62.

48 ‘Corripere': Macr. Satur. 1.17 27 ’; ‘deterere’:1. 12. 30 ; ‘detrahere’: 1. 15. 16; ‘amissio’:

7. 8. 1.

49 G. L. Diom. 1. 320. 26.

50 Seru. Aen. 8. 597; 9. 59.

51 Isid. Orig. 7. 6. 29 (letra), 12.1. 27 y 7. 80 (letra), 19. 22. 28 (letra), 3. 71. 2 (sílaba)

‘auferre’; 20. 2. 23 (sílaba) ‘demere’; 15. 9. 6 (letra), 18. 1 9 (letra), 7. 9. 5 (sílaba) ‘detrahere';

6. 19. 23 ‘elidere’; 17. 7. 2 ‘subferre’.52 ‘Sufferre’: Sed. 60. 94; ‘incissio’: 280. 54 s.

53 GRF Nigid. fr. 42 (= ap. Macr. Saturn. 1. 9. 8).

54 Ouid. Fast. 2. 560.

55 Fest. p. 410M (= Paul. Fest. p. 411M), 458M.

56 G. L. Scaur. 7, Capr. 7. 95. 16

57 Macr. Satur. 1. 15. 16

58 ‘Accipere’: Seru.Aen. 6. 359; ‘addere’: Seru. ib. 1. 642, G. L. Prisc. 2. 26. 8; ‘adicere’:

Seru. ib. 1. 292.

59 Isid. Orig. 12. 1. 27, 17. 7. 2.

60 Laur. 110. 25, Sed. 237. 45.

61 GRF Op. fr. 8; Quint. Inst. 1. 6. 32.

62 ‘Mutare’: G. L. Long. 7. 69, Scaur. 7. 24. 6; ‘transire’: Scaur. 7. 26. 4.

63 ‘Permutatio’: Fest. p. 254M; ‘uertere’: Fest. p. 346 (= Paul. Fest. p. 347M); ‘conuertere’:

Fest. p. 46; ‘permutare’: Paul. Fest. p. 18; ‘mutare’: Fest. p. 498 (sílaba), Paul. Fest p. 12

604

Notas

(letra); ‘substituere’: Paul. Fest. p. 111.

64 August. dial. P. L. XXXII 1143.

65 Macr. Satur. 3. 2. 8.

66 ‘Conuertere’: G. L Prisc. 2. 25. 12, 26. 8; 3. 469. 35, 481. 9, 489. 4, ‘inmutare’: Seru. Aen.

7. 695; ‘mutare’: Prisc. ib. 3. 469. 34, ‘commutatio’: Prisc. ib. 2. 26.10.

67 Cassiod. in psalm. 118. 70.

68 ‘Commutare’: Isid. Orig. 5. 25. 17; 8. 11. 85; 9. 2. 106; 10. 1. 112; 15 12. 4; ‘demutare’:

9. 2. 107; 10. 1. 21; ‘mutare’: 6. 19. 1; 11. 2. 18; 16. 21. 5; 18. 1. 9; ‘ponere’: 3. 3. 4; 18. 9.

3; ‘transire’: 6. 16. 12; ‘inmutatio’: 11. 1. 46

69 ‘Conuertere’: Mur. 55. 73; ‘mutare’: Mur. 55. 72, 177. 56, Laur. 138. 54, Sed. 224. 25,

224. 29, 290. 75; ‘uertere’: Mur. 95. 45, Laur. 48. 90, Sed. 140. 20; ‘mutatio’: Laur 98. 7,

Sed. 212. 57.

70 ‘Mutare’: Sed. 224. 225; ‘ponere’: Laur. 118. 19, Sed. 249. 3.

71 ‘Antistichon’, ‘antistoechon’ o ‘antistoichon’: Seru. Buc. 1. 2, Aen 1. 421 y 726; 8. 51; Isid.

Orig. 20. 11. 10. ‘Apheresis’ Sed. 60. 94. ‘Dieresis’: Seru. Aen. 11. 64. ‘Synaeresis’ o‘syneresis’ G. L. Vel. 7. 65. 17, Seru. Georg. 1. 186, Laur. 98. 9, Sed. 212. 57. ‘Syncope’o ‘syncopa’ G. L. Diom. 1. 320. 26, Scaur. 7. 22. 2, Dosit. 7. 390. 1 y Prisc. 2. 26. 10 y

126. 14; Macr. Satur 5. 21. 11; Bern. 113. 13, Sed. 280. 54 s.

72 Seru. Aen. 1. 292: “Vesta autem dicta uel ajpo; th`ß eJstivaß, ut digammos sit adiecta, sicut

hr uer, Euetos Venetus uel quod uariis uestita sit rebus” (Cicerón en N.D. señala también elorigen grigo del nombre de la diosa pero no indica nada sobre la adición de la digamma); 1.642: “et hoc regis nomen ratione non caret; nam omnes in illis partibus Solem colunt, quiipsorum lingua El dicitur unde et vJHlioß. ergo addita digammo et in fine facta deriuationea Sole regi nomen inposuit”; 6. 359: “Velia autem dicta est a paludibus, quibus cingitur, quasGraeci eJvlh dicunt. fuit ergo ‘Elia’, sed accepit digammon et facta est ‘Velia’, ut ‘Enetus

Venetus’ ”.

73 G. L. Pomp. 5. 105. 11: “puta dicebant Enetus; adde digammon, et facimus Venetus”.

74 Macr. Satur. 1. 15. 16 : “..... sicut contra, quod Graeci ijdein dicunt, nos u littera addita

uidere dicimus”.

75 Var. L. 5. 97: “hircus, quod Sabini fircus; quod illic fedus, in Latio rure hedus, qui in urbe

ut in multis A addito haedus”.

76 Var. L. 7. 96: “in pluribus uerbis A ante E alii ponunt, alii non, ut quod partim dicunt

<scaeptrum, partim> sceptrum, alii Plauti Faeneratricem, alii Feneratricem; sic faenisicia ac

fenisicia, ac rustici pappum Mesium, non Maesium”.

77 G. L. Capr. 7. 95. 16s. : “exsul cum addito s scribendum est etymologiae causa, a solo

Segunda parte

605

quoniam uenit”.

78 G. L. Scaur. 7. 21. 10-12: “non mediocriter peccant etiam qui formoso n litteram assumunt.

non magis enim haec littera huic nomini necessaria est quam glorioso, quod a gloria uenit:

ita ut gloriosus a gloria, formosus a forma”.

79 GRF Nigid. fr. 42: “pronuntiauit Nigidius Apollinem Ianum esse Dianamque Ianam,

adposita D littera, quae saepe I littera causa decoris adponitur”. Fest. p. 458M: “Segesta ....

sed praeposita est ei s littera, ne obsceno nomine appellaretur”.

80 Isid. Orig. 12. 1 27: “aper a feritate uocatus, ablata F littera et subrogata P”,17. 7. 2: “apud

antiquos autem laudea nominabatur; postea D littera sublata et subrogata R dicta est laurus”.

81 Ouid. Fast. 2. 599 ss.: “forte fuit nais, Lara nomine, prima sed illi / dicta bis antiquam

syllaba nomen erat, / ex uitio positum.

82 Var. L. 5. 64, 96, 101, 114, 116, 136; 7. 27, 94, 97; Fest. p.164M, 222, 254, 374, 458, 460M,

474, 498, Paul. Fest. p. 12M, 18, 111, 133, 165, 347; Isid. Orig. 3. 3. 4, 71. 2; 5. 25. 17; 6.16. 12, 19. 23; 7. 6. 29; 9. 2. 106, 107; 10. 1. 21, 112; 12. 1. 27, 7. 80; 15. 9. 6; 17. 7. 2; 18.

9. 3; 19. 22. 27; 20. 3. 23, 4. 11, 9. 4.83 Var. L. 5. 96: “armenta, quod boues ideo maxime parabant, ut inde eligerent ad arandum;

inde arimenta dicta, postea I tertia littera extrita”, 5 101:”cerui, quod magna cornua gerunt,gerui, G in C mutauit”. Más ejemplos en 5. 116: “gladium C in G commutato a clade”, 5.136: “sirpices postea <irpices> S detrito, a quibusdam dicti”. Encontramos ejemplostambién en otros autores: Gel. 12. 14. 6: “fuit etiam, qui diceret, homo in libris atque in litterisadsiduus, ‘saltem’ sibi dictum uideri ‘u’ littera media extrita; ‘salutem’ enim ante dictum,quod nos ‘saltem’ diceremus”; Fest. p. 410M: “strenam ... ueluti trenam, praeposita Slittera”; Isid. Orig. 20. 4. 11: “gauata, quia cauata, G pro C posita; ib. 19. 22. 28: “armilausauulgo uocata quod ante et retro diuisa atque aperta est, in armos tantum clausa; quasi

armiclausa c littera ablata”.

84 Paul. Fest. p. 12M: “ auus .... dictus a Graeco uocabulo quod est apud eos pavppoß mutatis

quibusdam litteris”.

85 Gel. 5. 12. 5: “nam quod est elisis aut inmutatis quibusdam litteris ‘Iupiter’, id plenum

atque integrum est ‘Iouispater’. “

86 Isid. Orig. 11. 2. 18: “mulier uero a mollitie, tamquam mollier, detracta littera uel mutata,

appellata est mulier”. Ciertamente la ‘o’ tiene que cerrarse en ‘u’ y la doble consonantedegeminar. El primer cambio se correspondería con ‘mutata littera’ y el segundo con

‘detracta littera’.

87 Var. L. 5. 91: “turma terima (E in U abiit)”; 7. 74: “a terra terriones, unde triones ut

dicerentur <E> detrito”. Más ejemplos en 5. 133 y 134, etc.

88 GRF Stil fr. 7: “caelum” < “celatum” (= Sed. 120. 92); Var. L. 5. 70: “ignis” < “gnascendo”,

606

Notas

5. 133: “laena” < “lana”. Isid. Orig. 11. 2. 12: “puella” < “pulla”, 15. 3. 1: “aedes” <

“edendo”, 17. 9. 87: “asplenos” < “splene”, etc.

89 Var. L. 5. 97 y 7. 96.

90 Non. p. 72. 7L “laevus” < “levando”.

91 Hieron. Hebr. quaest. in Gen. 17. 15. 8-18: “Sarai igitur primum uocata est per sin res ioth:

sublato ergo ioth, id est I elemento, addita est he littera, quae per A egitur, et uocata est

Saraa”.

92 Mur. 150. 19-25:”quare igitur non dicimus aduerbum, sed potius aduerbium? ideo, ne

uiderentur duae partes esse, quae utraeque uerba dicerentur, et prius prolixiu, sequens uerominus, uel, quod uerius est, ne uideretur ad per appositionem seruire accusatiuo casui et nonper compositionem: et ne aliqua dubitatio remaneret contentiosis, ideo interpositum est i etdicimus aduerbium, non aduerbum”. Laur. 110. 20-26 y Sed. 237. 40-46 ofrecen los dos

una misma explicación que sigue de cerca la de Muretac.

93 G. L. Prisc. 2. 57. 1: “dicitur autem nomen uel a Graeco, quod est novma et adiecta oJ ojvnoma

......”

94 EGR S. Sulp. fr. 5 (= Macr. Satur. 3. 3. 8): “caerimonia” < “carendo”.

95 Macr. Satur. 1. 9. 8: ... adposita D littera, quae saepe I littera causa decoris adponitur”.

96 Gel. 16. 6. 13: ”.... tum longo usu loquendi corruptam uocem esse et ex bidennibus

bidentes factum, quoniam id uidebatur esse dictu facilius leniusque”; Macr. Sat. 6. 9. 6: “sedin commentariis ad ius pontificium pertinentibus legi bidennes primo dictas D littera exsuperfluo ut saepe adsolet interiecta ..... ad hiatum enim duarum uocalium procuranduminterponi solet D littera. ergo bidennes primum dictae dunt usi biennes et longo usu loquendi

corrupta est uox ex bidennibus in bidentes”.

97 Seru. Aen. 4. 57: “’bidentes’ autem dictae sunt quasi biennes, quia neque minores, neque

maiores licebat hostias dare”.

98 Vid. supra nota 4 del presente capítulo.

99 Se reseña su uso en etimologías de término inductor griego en Fest. p. 473 - 475M: “inde

serpulae dictae quas nunc serpentes dicimus, ex Graeco, quia illi eJrpetav nos pro aspirationeeorum S littera posita, ut eJvx sex, eJptav septem”. En Fest. p. 410M la adición de s da lugar

a un grupo triconsonántico ya existente: “strenam... ueluti trenam, praeposita s littera”.

100 Fest. p. 392M: “sulcus” < oJlkovß y p. 452M: “secus” < eJvxin.

101 Vid. supra nota 4 del presente capítulo.

102 Macr. Satur. 1. 15. 16 uid. supra nota74 del presente capítulo; Seru. Aen. 1. 292, ib. 6. 359,

uid. supra nota 72 del presente capítulo.

103 Macr. Satur., 1. 3. 15: “uespera” < eJspevra.

Segunda parte

607

104 G. L. Prisc. 2. 26. 7 s.: “ergo si es a ‘pari’, r euphoniae causa additur”.

105 Gel. 12. 14. 6: “fuit etiam, qui diceret, homo in libris atque in litteris adsiduus, ‘saltem’

sibi dictum uideri ‘u’ littera media extrita; ‘salutem’ enim ante dictum, quod nos ‘saltem’diceremus”. Sed. 280. 52 - 55: “saltem idem est et ‘uel’, et est sermo tractus a captiuis, quiabducti dicunt hosti: ‘omnia nostra accipe et salutem nobis concede’. inde dicitur ‘saltem’

per syncopan, id est per incisionem u litterae’.

106 Var. L. 5. 136: “rastri” < “ruastri”; Paul. Fest. p. 103M: “litatus” < “luitatus”; Don. Ter.

Ad. 249: “saltem” < “salutem”; Isid. Orig. 10. 1. 36: “clemens” < “cluendo”, 11. 1. 127:

“Splen” < “supplementum”, 17. 6. 21: “flores” < “fluores”, 18. 6. 1: “gladius” < “gula”, etc.

107 Var. L. 7. 74: “a terra terriones, unde triones ut dicerentur <E> detrito”.

108 GRF Stil. frs. 11 (= Seru. Aen. 12. 7, Sed. 90. 80 s): “latro” < “latere” y 17: “monstrum”

< “monestrum”; Var. L. 5. 21: “tritura”, “tribulum” < “terendo”, 5. 114: “tunica” <“tuendica”, 5. 115: “scutum” < “secutum”, 5. 129: “ornatus”< “ore natus”, 5. 139: “trapetes”< “terendo”, 7. 52: “latro” < “latero (*latero - onis)”, Var. G. L. ap. Scaur. 7. 20. 2 ss.:“Graccus” < “gerendo”; GRF Nig. fr. 28 (= Paul. Fest. p. 80M, Sed. 95. 72 y 123. 95 s):“frater” < “fere alter” ; Cic. Diu. 2. 72: “tripudium” < “terripauium”; Paul. Fest. p. 69M:“extraneus” < exterraneus”, p. 85: “Gneus” < “generando”, p. 87: “graculus” < “generando”;Non. p. 28. 14L: “truam” < “terendo”; Cassiod. in psalm. 31. 9: “frenum” < “fero”; Isid. Orig.

17 3. 4 (= Sed. 135. 98 s.): “triticum” < “terendo”, etc.

109 Var. R. 2. 1. 7: “nec multo secus nostri ab eadem uoce, sed ab alia littera (uox earum non

me sed be sonare uidetur) oues baelare uocem efferentes, e quo post balare dicunt extritalittera ut in multis”; GRF Nig. fr. 14: “ ‘auarus enim’ inquit ‘appellatur, qui auidus aeris est.

sed in ea copula ‘e’ littera’ inquit ‘detrita est’ ”.

110 GRF Stil fr. 6 (= Cic. Rep. 2. 22. 40): “assiduus” < “aere dando”; Var. L. 5. 110: “Carina”

< “caeri”; Ver. Fl. ap. Fest. p. 192M “occare” < “occaedendo”; Gel. 16. 116. 1: “Agrippa”< “aegritudine et pedibus”; Plin. Nat. 7. 45: “Agrippa” < “aegre parto”; Char. p. 95. 22 B:

“podagricus” < “pedum aegritudine”; Sed. 306. 6-8: “quercus” < “ quaerendo”, etc.

111 Var. L. 5. 96: “inde arimenta dicta, postea I tertia littera extrita”; Hieron. Hebr. quaest.

in Gen. 17. 15. 8-18: “Sarai igitur primum uocata est per sin res ioth: sublato ergo ioth, idest I elemento, addita est he littera, quae per A egitur, et uocata est Saraa”; Isid. Orig. 9. 2.31: “Thiras, ex quo Thraces; quorum non satis inmutatum uocabulum est quasi Tiraces”, 7.6. 29: “Sarai interpretatur princeps mea, eo quod esset unius tantummodo domus materfamilias.

postea causa nominis inmutata, ablata de fine I littera dicitur Sara”.

112 Var. L. 5. 73: “uirtus” < “uiritus”, 5. 94 (= Paul. Fest. p. 77M, Seru. Aen. 8. 644, Isid.

Orig. 7. 12. 19, Bern. 113. 13): “flamen” < “filamen”; GRF Nigid. fr. 48: “saltem < “si aliter”;Quint. Inst. 1. 6. 33: “vulpes” < “volipes”; Fest. p. 202M: “optutu” < “optuitu”; EGR Paul.fr. 28: “tutores” < “tuitores”; G. L. M. Vict. 4. 111Mar. “forcipes (< “foricipes”) < “forocapiant”; Seru. Aen. 5. 134: “rutrum” < “ruitrum”, 5. 523: “augurium” < “auigerium”, 8.414: “Vulcanus” < “Volicanus”; Isid. Orig. 11. 1. 113: “”plantae” < “planitie”; Sed. 141. 76:

608

Notas

“praetor” < “praeitor”, 298. 44: “augurium” < “auigerio”, 298. 46 “augurium” < “auigarrio”,

etc.

113 Sed. 60. 94 s.: “nomen dicitur a Greco quod est ojvnoma: sublata o de principio per apheresin

remanet nomen”.

114 Var. L. 10. 1. 53 (= Isid. Orig. 10. 53, Sed. 303. 29 - 31): “clientes” <“colientes” , 5. 108:

“caseus” < “coaxus”; Paul. Fest. p. 253: “propudium” < “porro pudenda”; Char. p. 305. 20B (= Macr. Satur. 3. 3. 3, Cassiod. in psalm. 88. 40, Isid. ib. 10. 1. 224): “profanum” < “porroa fano”; Don. Ter. Andr. 510. 1 “prorsus” < “porro uersus”; Cassiod. ib. 45, 9, 77. 43 y 134.9 (= Isid. ib 11. 3. 3): “ prodigia” < “porro dicentia”; Isid. ib . 10. 1. 28: “brutus” < “obrutus,

11. 1. 122: “cruor” < “corruendo”, etc.

115 Var. L. 5. 40 (= EGR Ulp. fr. 41): “prata” < “parata”; Quint. Inst. 1 6. 33: “classis” <

“calando”; Isid. Orig. 5. 26. 1: “crimen” < “carendo”, 11. 2. 21: “uirgo” < “uirago”, 13. 14.1: “ mare” < “amarae”, 17. 9. 103: “spartus” < “asperitas”, 20. 6. 7: “pelues” < “pedes

lauando”; Sed. 77. 38: “mare” < “amaritudo”, etc.

116 August. conf. 9. 12. 32 (= Isid. Orig. 15. 2. 40, Sed. 120. 81): “balneum” < balaneion”.

117 Gel. 2. 10. 4: “... sed Q. Valerium Soranum solitum dicere ait, quos ‘thesauros’ Graeconomine appellaremus, priscos Latinos ‘flauisas’ dixisse, quod in eos non rude aes argentumque,sed flata signataque pecunia conderetur. coniectare igitur se detractam esse ex eo uerbo

secundam litteram”.

118 Var. L. 5. 134: “pala a pangendo, L GL quod fuit”.119 Isid. Orig. 19. 22. 28: “armilausa uulgo uocata quod ante et retro diuisa atque aperta est,

quod in armos tantum clausa; quasi armiclausa c littera ablata”. Los ejemplos propuestos porServio son “carcer” Seru. Aen. 1. 54 y 5. 145 y “caulas” 9. 60. Dichos ejemplos los retoma

Isidoro en 5. 27 13, “carcer” y 15. 9. 6 “caulas”.120 Var. ap. Seru.Aen. 5. 145; Paul. Fest. p. 59M: “dumeta” < “dumecta”.

121 Macr. Satur. 3. 18. 4: “iuglans - D praetermissum est - quasi Diuglans es Dio;ß Bavlanoß”.

122 Var. L. 5. 136: “sirpices postea <irpices> S detrito a quibusdam dicti”.

123 Cassiod. in psalm. 79. 14: “aper” < “aspero”; Isid. Orig. 10. 1. 84: “exul” < “extra solum”.

124 Macr. Satur. 7. 8. 1: “dicas quae causa difficile digestu facit isicium, quod ab insectione

insicium dictum amissione N littera postea.”

125 Liu. 1. 5. 1: “Palatius” < “ Pallantio”; Paul. Fest. p. 247M: “pagina” < “pangendo”; Isid.

Orig. 15. 6. 4 (= Sed. 125. 68 s): “pistores” < “pinsendo”.

126 Var. L. 7. 97: “e quo S extritum”.

127 Paul. Fest. p. 5M: “anus dicta est ab annorum multitudine, quoniam antiqui non

geminabant consonantes”, p. 75: “folium a Graeco uenit, quod illi dicunt fuvllon, sed ideo

Segunda parte

609

per unum L, quia antiqui non geminabant consonantes”. Más ejemplos en Paul. Fest. 17M,

p. 21, Fest. p. 244M.

128 Var. L. 5. 21: “terra dicta ab eo, ut Aelius scribit, quod teritur. itaque tera in augurum libris

scripta cum R uno”.

129 Paul. Fest. p. 45M: “ex eo et cavskein Graeci, et nos hiare dicimus. unde Ianus detracta

adspiratione nominatur”, p. 62: “deus ... siue a Graeco devoß, quod significat metum, eo quodhominibus metus sit. sed magis constat, id uocabulum ex Graeco esse dictum, aspirationedempta qui mos antiquis nostris frequens erat”; Seru. Aen. 8. 597: “... nam cum Romanieuntes per Tusciam interrogarent Agyllinos quae diceretur ciuitas, illi, utpote Graeci, quidaudirent ignorantes et optimum ducentes si prius eos salutarent, dixerunt caire quamsalutationem Romani nomen ciuitatis esse putauerunt et detracta aspiratione eam Caerenominarunt”; Isid. Orig. 10. 1. 21: “ambo, ab eo quod est ajvmfw, nomen de Graeco Latinum

factum, littera tertia demutata”.

130 GRF F. Nob. fr. 1: “Aprilis” < “Aphrodite”; GRFC Iul. Mod. fr. 7: “tus” < quvein;Macr.

Sat. 1. 8. 9: “Saturnum” < savqhn, 1. 12. 8: “aprilem” < ajfrovn, Seru. Aen. 5. 128: “apricum”< ajvneu frivkhß y 6.312 < ajvter frivkhß, 7. 81: “Faunus” < fwnhß, 8. 479 y 10. 164: “Tusci”< quvein, 8. 775: “triumphus” < qriambeuvein (= Sed. 234. 60 s.); Isid. Orig. 9. 2. 86: “Tusci”

< qusiavzein; Sed. 298. 55: “fenestra” < “fw`ß nostra”, etc.131 Isid.Orig. 9. 2. 106: “Galli autem Senones antiquitus Xenones dicebantur, quod Liberum

hospitio recepissent; postea X in S litteram commutata est”.

132 Var. L. 5. 108: “caseus” < “coaxeus”.

133 Isid. Orig. 11. 1. 74: “pectus”, “pecten” < “pexendo”.

134 Var. L. 5. 133: “<pallia> hinc, quod facta duo simplicia paria, parilia primo dicta R

exclusum propter leuitatem”.

135 Macr. Satur. 1 15. 16: “alii putant idus, quod ea die plena luna uideatur, a uidendo uidus

appellatas, mox litteram u detractam”.

136 EGR Ulp. fr. 30; Liu. 1. 5. 1; Isid.Orig. 15. 3. 5.

137 Var. L. 116: “ocrea” < “ob crus”; Don. Ter. Ad. 90 : “Mulciber” < “mulctando”; Cassiod.

in psalm. 140. 3 “ostium” < “obstando”.

138 Cassiod. in psalm. 113. 15 “naris” < “gnaritate”.

139 Var. L. 7. 94: “clepsere dixit, unde etiam alii clepere, id est corripere, quorum origo a

clam, ut sit dictum clapere, unde clepere E ex A commutato, ut multa”. Varrón recurre a estaapofonía sin indicarlo en 5. 95: “pecus” < “pascendo”, 5. 113: “subtemen”< “subeundo

stamini”.

140 Gel. 16. 12. 3: “item ‘alucinari’ factum scripsit ex eo, quod dicitur Graece ajluvein, unde

610

Notas

‘elucum’ quoque esse dictum putat ‘a’ littera in ‘e’ uersa”.

141 Var. L. 5. 130: “rete” < “raritudine”; Cic. N. D. 3. 24. 62: “Neptunus” < “nando”, d. Or.

2. 17 (= Isid. Orig. 10. 1. 144): “ineptus” < “non apto”; Ver. Fl. ap. Gel. 16. 14. 4: “festinare”< “fando”; Paul. Fest. p. 46: “creterrae” < “cratere”, p. 163M: “nepos” < “natus post” (= Isid.ib. 9. 5. 26, Sed. 84. 66 s), p. 369: “repertum” < “repartum”; Seru. Aen. 1. 435: “pecus” <“pascendo”, 5. 42: “stella” < “stando”; G. L. Serg. 4. 495. 3. 5: “municeps” < “munia capiat”y Prisc. 2. 126. 14 s.: “tubicen”, “cornicen”, “fidicen” < “canendo”; Cassiod. in psalm 2. 3:“princeps” < “primus capere” (=Anon. 21. 121); Isid. Orig. 4. 6. 18: “pestilentia” <pastulentia”, 5. 30. 12: “feriae” < “fando” (= Anon. 57. 52, Mur. 90. 26, Laur. 43. 44, Sed.133. 51), 10. 1. 105: “frendes” < “frangendo”, 10. 1. 280: ”vanus” < “Venere”, 11. 1. 67:

‘dextra” < “dando”, etc.

142 Var. L. 5. 114: “e a fecit”.

143 Var. L. 5. 176: “damnum” < “demptione, 76: “gragulus” < “gregatim”: “Fest. p. 416M

“stagnus” < stegnovß; Paul. Fest, p. 465M: “sabini” < sevbesqai Seru. Aen. 1. 416 “Sabaei”< sevbein; Isid. Orig. 10. 1. 41: “callidus” < “celando”, 19. 24. 1: “pallium” < “pellibus”; Sed.

298. 64 s: “ualuae” < “uelando”, etc.

144 Var. L. 5. 91, “E in U abiit”.145 Var. L. 6. 8: “bruma” < “breuissimo (die)“; EGR Of. fr. 1: “tugurium” < “tecto”; Paul.

Fest. p. 28M: “bruma < breuitate”, p. 110M: “meditullium” < “meditellium”; EGR Paul. fr.10: “furtum” < “ferendo”; Macr. Satur. 1. 21. 15: “bruma” < “breuitate dierum”; Seru. Aen.

5. 523: “augurium” < “auigerium”, etc.146 Fest. p. 347M: “refutare redarguere, compositum a fando, uersa A littera in U”.

147 Paul. Fest. p. 34M: “contubernalis” < “taberna”; Isid. Orig. 20. 6. 7: “cupos”, “cupas” <

“capiendo”, 10. 1. 262: “sepultus” < sine palpitatione”.

148 Macr. Satur. 5. 21. 18:”cylicranorum composito nomine ajpo; th`ß kuvlikoß, quod poculi

genus nos una littera immutata calicem dicimus”.

149 Cic. Rep. 2. 40: “assiduus” <“ aere dando”; Paul. Fest. p. 8M: “assiduus” < “asse dando”;

Non. p. 27. 17L: “rutrum” < “radendo”; G. L. Agroec. 7. 121. 5 s.: “inluuies” < “lauando”;Cassiod. in psalm. 71. 10: “insula” < “in salo” (= Isid. Orig. 14. 6. 1, Mur. 31. 48s, Sed. 32.79 y 293. 75); Isid. ib. 10. 1. 42: “cupidus” < “capiendo”, 11. 1 58: “garrire” < “gurgulio”,12. 1 24: “cuniculi” < “canibus”, 12. 7. 71: ‘turdo” < “tarditate”, 17. 3. 16 “culmus” <

“calamus”, 18. 5. 2: “arma” < “umerus”, 19. 2. 1: “carina” < “currendo” (= Sed. 32. 74), etc.

150 G. L. Prisc. 3. 481. 7-10: “medius .... et uidetur etiam deriuatum esse a modo, hoc est a

mensura, unde est et modius, et differentiae causa medius mutauit o in e”; Isid. Orig. 6. 19.1: “officium autem ab efficiendo dictum, quasi efficium, propter decorem sermonis unamutata littera”; August. C. D. 18. 5 ( = Isid. ib. 8. 11. 85): “uelut soros et Apis Sorapis primo,deinde una littera, ut fieri adsolet, commutata Serapis dictus est”; Mur. 177. 56: “mutata o

in e facit aduerbium presse” (= Laur. 138. 53, Sed. 290. 74).

Segunda parte

611

151 Var. L. 5. 128: “sollium” < “sedendo”; G. L. Capro 7. 95. 16 s.: “exsul” < “solo”; EGR

Of. fr. 1: “toga” < “tegendo”, Gai. fr. 57: “diuortium” < “diuersitate mentium” y Paul. fr. 8:“diuortium” < “diuersa”; Don. Ter. Andr. 236, Ad. 69: “officium” < “efficiendo”; Seru. Aen.1. 45: “scopulum” < “speculando”; Isid. Orig. 10. 1. 85: “extorris quasi exterris” < “extraterram, 10. 1. 177: “melior” < “mollior”, 12. 7. 69 “merula (quasi medula)” < “modulando”,10. 1. 242: “sincerus” < “sine corruptione”, 12. 7. 69 “merula” < “medula” < “modulando”,14. 1. 1 “tellus” < “tollendo” (= Sed. 84. 84), 19 2. 2: “fori” < “ferendo”, 19. 7. 3: “feruidus”

< “foruo”, “forcipes” < “ferricipes”, etc.

152 Non. p. 29. 7L: “clepere” < klophv; Seru. Aen. 10. 775: “tropaeum” < trevpesqai; G. L.

Prisc. 2. 57. 2 “nomen” < nevmein (= Sed. 60. 95);

153 Paul. Fest. p. 36M: “conuicium a uicis uidetur dictum uel inmutata littera quasi

conuocium”. Gel. 15. 30. 3 (la etimología corresponde a Valerio Probo): “et uocabulumGraecum esse dixit atque id significare uolucres rotas interpretatus est commutataque unalittera ‘petorritum’ esse dictum uolebat quasi ‘petorrotum’ ”. Sed. 212. 56 s.: “fit enim in hoc

uerbo mutatio o in i et quasi a potisso dicitur pitisso” (= Laur. 98. 7 s.).

154 GRF Stil. fr. 15: “miles” < “mollitia”; EGR A. Lab. fr. 14: “seorsum” “soror”; Fest. p.

226M : “petorritum” < “petorrotum”; Paul Fest. p. 17M: “illis” < “oloes”; G. L. Prisc. 2. 215.

6: “nihilium” < “non hilum”, etc.

155 Fest. p. 222M: “orcum quem dicimus, ait Verrius ab antiquis dictum ur[a]gum quod u

litterae sonum per o efferebant”; Isid. Orig. 11. 2. 18: “mulier uero a mollitie tamquam

mollier detracta littera uel mutata, appellata est mulier”.

156 Cic. Rep. 6. 1. fr. 1: “prudentia” < “prouidendo”; Quint. Inst. 1. 6. 34 (= 1. 29. 3, Mur.

48. 81, Laur. 5. 73, Sed. 77. 36, DO 66. 34): “homo” < “humo”; Paul. Fest. p. 48M:“columna” <“culminis”, p. 68 “epolonus” < “epula”, p. 74: “fons” < “fundendo”, p. 131:“murgiso” < “mora et decisione”, p. 265: “Pupinia” < “Popinio”, “reputia” < “reficiturpotatio”; Seru.Aen. 1. 12: “urbs” < “orbe” (= Isid. Orig. 15. 2. 3, Sed. 67. 1), 1. 535: “Orion”< “urina”, 5. 117: “Cluentia” < “Cloantho”, 8. 414 “Vulcanus” < “uolans candor” (= Sed.135. 16); Non. p. 84. 8L: “rutundum a rota dictum uel rota a rutundo”; Macr. Satur.:“nundina” < “nono”; G. L. Prisc. 3. 480. 11.: “cura” <“ corde”; Isid. Orig. 10. 1. 261:“surdus” < “sorde”, 10. 1. 273: “turpis” < “torpendo”; Anon. 30. 99 “mons” < “munitione”,

46. 39 s. “sacerdos” < “sacer dux”, etc.

157 Paul. Fest. p. 29M “inbulbitare” < bovlbiton, p. 59 “dumus” < dovmoß; EGR Gai. fr. 6 (=

cod. Iust. fr. 7): “spurius” < sporavdhß; Seru. Aen. 6. 808: “Numa” < novmwn.

158 Var. L. 6. 95 “<I> cum E..... magnam habet co<m>munitatem”. Paul. Fest. p. 14M: “ab

antiquis autem ameci et amecae per E littera efferebantur”. Mur. 55. 70-72: “alii enim dicunta caedo uerbo, id est percutio, a praeterito illius cecidi, addita praepositione et mutatum eproductum in i productum”; Mur. 94. 44-95. 45: “pinni corruptum est, ut quidam dicunt, inprima syllaba uersum e in i, si ad pennam referendum est auium” (= Laur. 48. 89 s., Sed. 140.

19s.).

612

Notas

159 GRF Stil. fr. 29: “pituita” < “petendo uitam”; Var. L. 5. 92: “mendicus” < “minus”, 5.

96: “uegitulus” < “uegeti”, 5. 110: “insicia” < “insecta”, 5. 139: “fiscina” < “ferendo”, 6. 44:“comminiscor” < “con et mente”; Cic. N. D. 2. 28. 71 s.: “religiosus” < “ relegendo”,“elegans”< “eligendo”; G. L. Scaur. 7. 19. 16 ss.: “uehemens” < “ui mentis” y Vel. 7. 68. 11:“clipeum” < “clependo”; EGR L. Cin. fr 2 : “delubrum” < “diluendo”; Paul. Fest. p. 371M:“rictus”, “rixae” < “regendo”; EGR Ulp. fr. 63: “tigna” < “tegendo”; Char. p. 98. 11 B (=Seru.Aen. 2. 389, 7. 686; Isid. Orig.. 18. 12. 1): “clipeus” < klevptein; Cassiod. in psalm. 123.3: “animus” < ajvnemoß; Isid. Orig. 6. 14. 5: “pinna” <“pendendo”, 10. 1. 26: “beniuolus, quiabene uult”, 11. 1. 70: “digitus” < “decem”, 17. 7. 46: “tilium” < “telo”; Sed. 91. 18:

“Hispania” < “Hespero”; etc.

160 Gel. 4. 17. 8: “ ‘a’ littera in ‘i’ mutatur”; G. L. Scaur. 7. 24. 5 s: “.... et a in compositum

in i interdum mutaretur, ut facere efficere”, Prisc. 2. 126. 18 s.: “quia solet plerumque incompositione a in i conuerti, ut ‘cado incido’, ‘facio inficio’, ‘iacio iniicio, reiicio’, ‘amicusinimicus’, ‘tuba tubicen’”, 3. 469. 34 ss.: “(conticuere) ..... cuius figurae? compositae. exquibus? ex integro et corrupto...... ticuere autem corruptum est, quia a, quod habuit integrum,mutauit in i, ticuere pro tacuere”; Cassiod in psalm. 118. 70: “lac dictum est a liquore, quodde interna substantia naturali potius liquore decurrat; a enim in i conuertitur, ut amicus,inimicus et his similia”; Sed. 224. 25: “suffico ex sub et facio componitur; mutatur enim ...

a in i”, 224. 29: “defringo ex de et frango componitur, ubi mutatur a in i”.

161 Mur. 74 s.: “...... inimicus, quod est compositum ex in et amico; melius sonat inimicus

quam inamicus” (= Laur. 47. 65 s., Sed. 92. 20 s.).

162 Var. L. 5. 91: “tubicines” < “tuba et canendo”, 5. 135: “stiua” < “stando”; EGR Gai. fr.12: “mancipatio” < “ ab manu capiendo”, Florent. fr. 1 C: “manicipia” < “ ab manucapiendo”; G. L.Scaur. 7. 24. 3ss.: “extrisecus” < “extra et secus”, Long. 7. 71. 15 s:“forcipes” < “formum capiendo”; EGR Paul. fr. 18: “municipes” < “munera capiendo”, Ulp.fr. 30: “miles” < “malo”; Cassiod. in psalm. 67. 35: “magnificentia” < “magna faciendo”;Isid. Orig. 5. 27. 19: “ictus” < agendo”, 10. 1 79 “desipiens” < non sapiendo”; Tat. 20. 536

s.: “pennipotens” < “penna”, etc.

163 Gel. 4. 6. 5: “ ‘ae’ littera per morem compositi uocabuli in ‘i’ litteram mutata”.

164 Var. L. 5 110: “succidia” < “suibus caedendis”; Paul. Fest. p. 19M: “adsipere”,

“praesipere” < “sapiendo”, “iniquum” < quaerendo”, p. 70: “excidio” < “caedendo”, p. 72:“existimare” < “aestimatione”, p. 190 (= 191): ”occisum” < “caedendo”; EGR Sal. Iul. p.116: “occidisse” < caedendo”; G. L.Prisc. 2. 26. 7: “parricida” < “parente et uerbo caedere”;Isid. Orig. 5. 26. 15: “homicidium” < “homine et caede”, 13. 10. 1: “Iris” < “aeris”, 19. 4.

2: “spirare” < “sparto”; Mur. 55. 74 ss. (= Sed. 69. 73) “accidens” < “cecidi”, etc.

165 Seru. Aen. 10. 24: “pro ‘murorum’ antiqui: nam ueteres pleraque eorum que nos per ‘u’

dicimus per ‘oe’ diphthongon pronuntiabant. hinc est ‘moerorum’ pro ‘murorum’ et e contra‘punio’ pro ‘poenio’ quod uerbum a poenia uenit”. Se repite en 11. 567. Sed. 297. 35-37:“moenia dicuntur a uerbo munio, quod antiqui dicebant moenio; inde et moenia per oe apud

nos scribitur, quasi munia a muniendo”.

Segunda parte

613

166 Paul. Fest. p. 77M: “postea hoc nomine etiam famuli appellari coeperunt, permutata I

cum U littera”.

167 Cic. Phil 8. 3 (= Quint. Inst. 7. 3. 25; Seru. in Aen. 2. 486): “tumultus” < “timore multo”.

168 Paul. Fest. p. 503M: “tituli” < “tutuli”; EGR Gai. fr. 59: “pignus” < “pugno”yUlp. fr. 30:

“miles” < “multitudine”; Don. Ter. Ad. 358: “nugae” < “nihil agendo”; Isid. Orig. 20. 6. 9:

“sifon” < “sufflando”; Sed. 293. 78: “consilium” < “consulendo”.

169 Ae > u: Paul. Fest. p. 54M: “cudere” < “caedendo”, p. 69M: “excudere”, “procudere”,

“incudus” < “caedendo”. Ae > e: Isid. Orig. 10. 1 32:“celsus” < “caelum”. Au > a: EGRL. Cinc. fr. 3: “Fana” < “Fauna”. O > a: Enn. ap Var. L. 5. 55: “Ramnenses” < “Romulo”,Var. L. 5. 138: “uallum” < “uolatu”, Liu. 1: “Ramnenses” < “Romulo”, Paul. Fest. p. 78M:“faui” < “fouendo”, Isid. ib. 11. 1. 111: “talus” < “tolo”. A > o: Cassiod. in psalm. 118. 57“portio” < “parte”. Au> o: Paul. Fest. p. 21M “ollas” < “aulas”, Fest. p. 485M: “toruitas” <“tauri acerbitas”; Isid. ib. 13. 11. 10: “corus” < “caurus”, 17. 5. 3 “codex” < “caudex”,“clodum” < “claudum”. Au > u C. Sab. fr. 1 C: “furtum” < “fraude”. Eu> u: Paul. Fest. p.

377: “sudum” < “seudum”. Vocalización de u: Var. ib. 5 20: “caullae” < “cauo”.

170 Don. Ter. Ad. 848: “meridiem ueteres dixerunt quasi medidiem, R pro D posita propter

cognationem inter se harum litterarum”.

171 Var. L. 6. 4.

172 Donato Ter. Ad. 848; G. L. Long.7. 71. 20-23; Isid. Orig. 17. 7. 2.

173 August. dial. P. L. XXXII 1143: “per id quod continet, ut si quis horreum mutata littera

affirmet ab hordeo nominatum”; G. L. Scaur. 7. 26. 2 ss: “item accerso, quamuis alii arcessodicant non sine ratione, quod etiam in r in eius modi compositionibus d littera transit, quaad praepositio finitur, ut arripio”; Isid. Orig. 5. 25. 17: “et dictum precarium quia prece

aditur, quasi precadium, R pro D littera commutata”.174 G. L. Long. 7. 71. 20-23: “d enim non minus in r litteram transit quam in c .... unde pro

audiculis ab audiendo auriculas dicimus et meridiem pro medio die loquimur”; Isid. Orig.11. 1. 46: “per inmutationem enim litterae aures quasi audes nuncupatae sunt”, 17. 7. 2:“apud antiqui laudea nominabatur; postea D littera sublata et subrogata R dicta est laurus;

ut in auriculis, quae initio audiculae dictae sunt, et medidies, quae nunc meridies dicitur”.

175 G. L. Prisc. 2. 26. 6-10: “ ‘par paris parricida’, quod uel a ‘pari’ componitur uel, ut alii,

a ‘patre’: ergo si es a ‘pari’, r euphoniae causa additur, sin a ‘patre’, t in r conuertitur;quibusdam tamen a ‘parente’ uidetur esse compositum et pro’parenticida’ per syncopam et

commutationem t in r factum ‘parricida’ “.

176 Isid. Orig. 18. 1. 9: “bellum antea duellum uocatum eo quod duae sint partes dimicantium

..... postea mutata et detracta littera dictum [est] bellum”.

177 Var. L. 7. 26: “in multis verbis in quo antiqui dicebant s, postea dicunt r”.

614

Notas

178 Paul. Fest. p. 14M: “arbosem pro arbore antiqui dicebant et robosem pro robore”, p. 22M:

“Aureliam familiam ex Sabinis oriundam a Sole dictam putant, quod ei publice a populoRomano datus sit locus, in quo sacra faceret Soli, qui ex hoc Auseli dicebantur, ut Valesii,Papisii pro eo, quod est Valerii, Papirii; G. L. Long. 7. 69. 4: “s familiariter in r transit”; Macr.Satur. 3. 2. 8: “inde Varro Divinarum libro quinto dicit aras primum asas dictas, quod essetnecessarium a sacrificantibus eas teneri, ansis autem teneri solere vasa quis dubitet?commutatione ergo litterarum aras dici coeptas, ut Valesios et Fusios dictos prius, nunc

Valerios et Furios dici”.

179 Var. L. 7. 27: “quare e Casmena Carmena, e Carmena r extrito Camena factum”.

180 Var. L. 6. 95: “c cum g magnam habet communitatem”.

181 Fest. p. 222M: “per c litterae formam nihilominus g usurpabant”.

182 Quint. Inst. 1. 7. 28; G. L. Capr. 7. 104. 1; M. Vict. 4. 28-29 Mar.

183 Var. L. 5. 64 : antiquis enim quod nunc G C”. También lo consigna en 5. 101 y 116; Fest.

p. 222M: “orcum quem dicimus, ait Verrius ab antiquis dictum Ur[a]gum, quod et u litteraesonum per o efferebant et per c litterae formam nihilominus g ursurpabant”. Queda indicadoigualmente en p. 254; Isid. Orig. 10. 1. 112: “gloriosus a frequentia claritatis dictus, pro CG littera commutata”, más ejemplo en 18. 9. 3, 19. 22. 27 y 20. 4. 11. Igualmente hemosregistrado ejemplos en los que se opera el cambio sin que éste sea advertido: Var. L. 5. 164:“Mucio” < “mugitu”; Cic. N. D. 2. 67 y 3. 62: “Ceres” < “gerendo”; Paul. Fest. p 131M:“murgisonem” < “mora et decisione”; Isid. ib. 11. 1. 70: “digitum” < “decem”, 15. 4. 2:“sanctum” < “sanguine”; Sed. 84. 87 s. y 162. 44 s. “gladius” < “ clade”, 132. 11 “sanguis”

< “sanciendo”, etc.

184 Paul. Fest. p 87: “gloris” < κλεοs.

185 G. L. Scaur. 7. 14. 53 ss.186 Var. L. 5. 104: “brassica” < “praesica”; Paul. Fest. p. 28M: “brassica” < “ praesicando”;

Seru.Aen. 11. 263.

187 Paul. Fest. p. 28M “burrus” < puvrroß, “buxus” < puvxoß.

188 GRF Naeu. fr. 2: “Palatinus” < “balatu”.

189 Seru.Aen. 8. 51: “..... alii a balatu ouium Balanteum uolunt dictum, et exinde per

antistichon Pallanteum dictum”, 11. 263: “... a quo (Canobus gubernator) uicina ciuitas

nomen accepit, quae hodieque mutata littera Canopos nominatur”.

190 Sed. 131. 89 “nuptiae” < “nubendo”.

191 Var. L. 5. 48: “sed <ego a> pago potius Succusano dictam puto Succusam <quod in nota

etiam> nunc scribitur <SUC> tertia littera C non B”.

192 Sed. 224. 24: “sufficio ex sub et facio componitur; mutatur enim b in f”.

193 Isid. Orig. 16. 21. 5: “robigo est uitium rodens ferrum, uel segetes, quasi rodigo mutata

Segunda parte

615

una littera”.

194 Var. ap. Gel. 3. 16. 10: “nam ‘Parca’ inquit ‘inmutata una littera a partu nominata’ ”. Isid.

Orig. 19. 7. 1: ”incus” < “intude”.

195 G. L.Cassiod. 7. 160. 10 s.: “in compositione enim plerumque d in c commutatur, ut in

praepositionibus, accedo accumulo”. Mur. 55. 70-73: “alii enim dicunt a caedo uerbo...addita

praepositione ...et iterum conuersum d in c dicitur accidunt”.

196 G. L. Seru. 4. 426. 7 y 482. 7 ( = Pomp. 5. 125. 35s.; Isid. Orig. 1. 18.1; Mur. 37. 6; Laur.

177. 6 s.; Sed. 40. 5 s.): “accentus” < “ad cantus”.

197 Isid. Orig. 20. 9. 4: “mozicia, quasi modicia unde et modicum Z pro D sicut solent Itali

dicere ozie pro hodie”.

198 Isid. Orig. 9. 2. 107: “uacca oppidum fuit iuxta Pyrenaeum a quo sunt cognominati Vaccei

.... idem et Vascones, quasi Vaccones C in S litteram demutata”.

199 Var. L. 5. 138: “l et s inter se saepe locum commutant”.

200 Nigid. fr. 43 Fun.: “nostris ueteribus caesia dicta est, quae Graecis γλαυκωπιs, ut

Nigidius ait, de colore caeli, quasi caelia”.

201 Paul. Fest. p. 165M: “nautea herba granis nigris, qua coriarii utuntur: a naue ductum

nomen, quia nauseam facit per mutationem T et S”.

202 Var. L. 5. 137: “falces a farre littera commutata”; Isid. Orig. 15. 12 4: “magalia dicta quasi

magaria quia ‘magar’ Punici nouam uillam dicunt una littera commutata l pro r magalia

magaria”.

203 Sed. 95. 72: “soror” < “solacio”, 123. 96 “soror” < “solando”.204 Var. L. 6. 83: “littera commutata dicitur odor olor”; Paul. Fest. p. 18M: “D cum L

permutata”, p. 111: “L littera pro D substituta”, p.188: “pro l littera d utebantur”, Fest. p.460M: “D in L conuersa”; M. Vict. 4. 109 Mar.: “communionem enim habuit <l> littera<cum d> apud antiquos, ut ‘dinguam’ et ‘linguam’ et ‘dacrimis’ et ‘lacrimis’ et ‘Kapitodium’et ‘Kapitolium’ et ‘sella’ a sede et ‘olere’ ab odore“; Seru. Buc. 1. 2: “quod Graeci µελετωdicunt, per antistoechon ‘meditor’ dixerunt Latini: l enim et d interdum sibi inuicem cedunt,unde et ‘sella’ pro sedda dicitur a sedendo”; Isid. Orig. 1. 27. 14: “L autem litteram interdumpro D littera utimur, ut ‘latum’ pro ‘datum’ et ‘calamitatem’ pro ‘cadamitatem’; a cadendoenim nomen sumpsit calamitas”, 6. 16. 12: “unde et considium consilium, d in l litteramtranseunte”; Sed. 249. 1-4: “fidius dicitur pro eo quod es filius..... nam d et l uicinae litteraesunt inter se, et una saepe pro altera ponitur; antiqui enim d pro ponebant, ut sedda pro sella”;

Laur. 118. 19: “antiqui enim d pro l ponebant, sicut sedda pro sella”.

205 Isid. Orig. 20. 3. 13: “medus” < “melus”.

206 Var. L. 5. 97: “hircus quod Sabini fircus; quod illic fedus, in Latio rure hedus”; Vel. G.

616

Notas

L. 7. 69. 8 - 9: “et sicut s familiariter in r transit, ita f in uicinam adspirationem mutatur”; Don.Ter. Phorm. 708: “hariolus quasi fariolus a fatis et a fando, cum F pro littera H”; Seru. Aen.7. 695: “Faliscos Halesus condidit. hi autem, inmutato H in F, Falisci dicti sunt, sicut febris

dicitur quae ante hebris dicebatur, Formiae quae Hormiae fuerunt, ajpo; th`ß oJrmhß”.

207 Var. L. 5. 79: “lolligo, quod subuolat, littera commutata, primo uolligo”.

208 Isid. Orig. 3. 3. 4: “uiginti dicti quod sint decem bis geniti, V pro B posita”.

209 Paul. Fest. p. 485”toruitas” < “tauri acerbitas”.

210 Fest. p. 475M: “Septimontio, quas nunc serpentes dicimus, ex Graeco, quia illi eJrpetav

nos pro aspiratione eorum S littera posita, ut eJ``x sex eJvpta septem”, Paul. Fest. p. 375M:“semis, semodius, semuncia ex Graeeco trahuntur, sicut et alia nonnulla, quae S litteram proadspiratione eorum habent, ut eJvpta septem, uJvlai silua. sic ista ab eo, quod illi dicunt hJvmisu,

declinata; Isidoro en Orig. 3. 3. 3 ofrece también el ejemplo de los numerales.

211 G. L. Vel. 7. 69. 18: “t quoque et d litterae, quae sunt inter se adfines, ....”

212 Sonorización: Var. L. 5. 131: “indusisum” < “intusium”; Isid. Orig. 19. 22. 2 “indumentum”

< “intumentum”; Tat. 54. 181 “modus” < “motu” (= Mur. 137. 18, Laur. 91. 4, Sed. 199.20). Ensordecimiento: Seru.Aen. 1. 247: “hoc est Patauium autem dictum uel a Padi uicinitat

quasi Padauium uel...”.

213 Collart considera ejemplos de’ traiectio’ Var. L. 5. 40: “prata” < “parata”, 7. 22: “fretum

“ < “feruere” y 7. 99. “frequens” < “ferre” (1954: 82). Consideramos más claros 5. 97:“capra” < “carpa”, 5. 178: “parida” < “praeda”; EGR C. Sab. p. 114: “furtum” < “fraude”,Gai. fr. 26: “cretio” < “cernendo”; G. L. Prisc. 3. 482. 20 s.: “classis” < καλων; Isid. Orig.

17. 9. 5: “crocum” < “coricium”, etc.

214 Var. L. 10. 81: “quod uocabulum factum ut ex non et uolo nolo sic ex ne et quicquam item

media extrita syllaba coactum est nequam”; GRF Gau. Bas. fr. 5: “Iouis glandem appellauerunt,quae nunc litteris interlisis iuglans nominatur”; Macr. Satur. 1. 12. 30: “Nisus in commentariisfastorum dicit, apud maiores nostros haec appellatio mensis diu manserit, sed post detritisquibusdam litteris ex Iunonis Iunius dictum sit”; Isid. Orig. 3. 71. 2: “Luna dicta quasiLucina, ablata media syllaba”; Sed. 212. 58 s.: “quod si ita est, potisso <habet principale poto,

ut per syneresin hoc factum sit, ut pitisso> dicatur quasi potatisso” (= Laur. 98. 9 s)

215 Isid. Orig. 20. 2. 23: “salsum quasi sale asparsum demtis e medio syllabis [tribus]”.

216 Isid.Orig. 7. 9. 5: “ut pro Bar - Iohannem, hoc est filium Iohannis, Barione scriptum sit,

una detracta syllaba”.

217 Paul. Fest. p. 158M: “nomen” < “nouimem”, p. 485M ”toruitas” < “tauri acerbitas”; Non.

p. 14. 16L: “mutus” < “mugitus”; Macr. Satur. 1. 17. 27: “Sylla” < “Sybilla”; Seru. Aen. 4.57: “magmentum” < “maius augmentum” , 8. 453: “forcipes” < “foruicapes”; Isid. Orig. 4.11. 4: “pigmenta” < “piligmenta”, 15. 6. 4: “pistrinum” < “pilistrinum”, 15. 13. 5:

“praedium” < “praeuidium”; Sed. 98. 61 “dentes” < “delentes”, etc.

Segunda parte

617

218 Porf. Hor. Carm. 2. 11. 16-17: "ea, que nunc Syria dicitur, olim addita syllaba Aassyria

nominabatur”.

219 Fest. p. 498M: “Teretinatibus a flumine Terede dicti existimantur, et syllaba eius tertia

mutata”.

220 Los términos “Diuiana”, “Casmena” y “Carmena” aparecen en Varrón en L. 5. 68 el

primero y los dos últimos en 7. 27. “Medidies” no aparece como tal en la obra del reatinopero éste sí indica el cambio fonético que se opera entre los términos B, “meridies” y C“medidies”. Esta etimología se registra en Don.Ter. Ad. 848, Macr. Somn. 2. 5. 19, eIsid.Orig. 5. 30. 15 y 13. 1. 6. “Fanula” aparece en Paul. Fest. p. 91M y “munia” en Seru.

Aen. 11. 567.

221 “Lucina” es una de las advocaciones de Juno. Isidoro lo emplea como ‘nomen fictum’

de ‘luna”. “Pupula” aparece ya en Cicerón e Isidoro lo utiliza como ‘uox ficta’ de “papula”.“Ardua” es empleada por Servio, Georg. 1. 364 y Aen. 7. 412, y por Isidoro, Orig. 12. 7. 21.“Tutuli” designa un tipo de sombrero en Varrón. En Festo, Paul. Fest. p.503M, aparece comoun ‘nomen fictum’ de “tituli”. “Chersydron” es un término empleado ya por Lucano (9. 711)y que tanto Servio, Georg. 3. 415, como Isidoro, ib. 12. 4. 24, lo utilizan como ‘nomen

fictum’.

222 G. L. Capr. 7. 109. 15: “feruunculus a feruore, non furunculus”; Isid. Orig. 4. 8. 15:

“furunculus et tumor in acutum surgens, dictus quod feruet, quasi feruunculus”.

223 Como “supposed original form of ..” aparecen “abaestumo”, “geruus”, “osmen”,“uolligo”, “uolipes” y “medidies”. Esta última se dice también que puede ser una “dialectform of ...”. “Filamen” figura como “<alleged> early form of ...”, “des” es una “old formof...”. De “osmen” se dice que puede considerarse una “supposed early form” pero tambiéncomo una forma “invented to support an etym. connection with ...”. “Intusium” es “due topopular etym.”. Junto a ellas los términos “Diuiana”, “Casmena” y “Carmena” sonconsiderados formas de ‘Diana’ el primero y de ‘Camena” los dos últimos. El resto de los

‘nomina ficta’ que hemos registrado no aparecen en este diccionario.

224 “Aeuitas”, “arimenta”, “aterrium”, “auigerium”, “candelaforum”, “careus”, “clapere”,

“currifrum”, “cyclea”, “faga”, “fouessorium”, “medidies”, “monestrum”, etc remiten a sus

respectivos términos ‘B’.

225 Aparecen entre paréntesis “abaestumo”, “addus”, “expallium”, “inponimenta”, etc. Se

indica que son v. f., por ejemplo, “addus”, “Aperilis”, “abaestumo”, etc.

226 Los ejemplos se reducen a “abaestumo”, “agium”, “agnalia” y “notamen”.

227 Marcos Casquero, en su traducción del de lingua Latina (1990), utiliza generalmente

“como si dijéramos”. Se sirve de este giro en treinta y una ocasiones. Otros como “en vezde”, “en realidad”, “es”, “esto es”, “de modo que puede decirse” y “es decir”, los emplea cadauno de ellos una única vez. Por su parte, en su traducción de las Etimologiae de Isidoro, Oroz(1982) emplea las expresiones “como si fuera”, “como si dijeramos”, “como si se dijera”,

618

Notas

“en el sentido de que”, “viene a equivaler a”, siendo mayoritario el uso de las dos primeras.

228 Las cinco primeras se encuentran en la traducción de Kent (1967) al de lingua Latina

de Varrón. En él la expresión mayoritaria es “as though”. Rolfe (I 1970, II 1967, III 1968)

emplea “from” e “is equivalent” en su traducción de las Noctes Atticae.

229 Las tres expresiones son empleadas por Maraché (I 1967, II 1978, III 1989) en su

traducción de las Noctes Atticae. Por su parte André (1981) recurre a “pour” y “comme” en

su traducción del libro XVII de las Etymologiae de Isidoro.

230 Encontramos ejemplos en EGR Scaeu. fr. 3 “(pontifex) pontufices”, L. Cin fr. 3 “(fanas)

faunas”, Labeo fr. 2 “(conuicium) conuocium”, Paul. fr. 28 “(tutores) tuitores” y también

en Ulp. Dig. 21. 1. 21 “(redditio) redhibitio”.

231 Var. L. 5. 68: “diuiana” > “Diana”, 73: “uiritus” > “uirtus”, 79: “uolligo” > “lolligo”, 37:

“uitidemia” y “uinidemia” > “uindemia”, 84: “filamines” > “flamen”, 91: “terima” >“turma”, 96: “arimenta” > “armenta”, 97: “carpa” > “capra”, 101: “gerui” > “cerui”, 104:“praesica” > “brassica” y “curuimeres” > “cucumeres”, 108: “coaxeus” > “caseus” y “ruapa”> “rapa”, 114: “tuendica” > “tunica”, 115: “secutum” > “scutum”, 116: “perilum” > “pilum”,118: “truella” > “trulla”, 119: “pedeluis” > “peluis”, 120: “patellas” > “patenas”, 131:“intusium” > “indusium”, 133: “parilia” > “pallia”, 134: “ruitrum” > “rutrum”, 136:“sirpices” > “irpices”, 172: “des” > “bes”, 178: “parida” > “praeda”; 6. 49: “manimoria” >“memoria”, 76: “osmen” > “omen”; 7. 11: “tuesca” > “tesca”, 27: “Casmena” y “Carmena”> “Camena”, 31: “ambagio” > “adagio”, 66: “actiosae’ > “axitiosa”, 71: “Ocles” > “Cocles”,74: “terriones” > “triones” y 94:“clapere” > “clepere”. El ejemplo de 5. 129 (“ornatus quasi

ore natus”) no lo consideramos un ‘nomen fictum’.

232 Var. L. 5. 79, 96, 133, 136, 172; 7. 74 y 94. Los esquemas seguidos son ‘C postea B’, ‘B

primo C’, ‘B olim C’, ‘C unde B’.

233 Var. L. 5. 73, 104 ( hay dos ejemplos), 108, 114, 115, 116, 118, 120, 131 y 178; 6. 49;

7. 66 y 71. Los esquemas seguidos son ‘B ut C ab A; ‘B ab A ut C’; ‘ab A B ut C’; ‘B ut C

quod’.

234 Queda consignado el cambio fonético en Var. L. 5. 91 y 101; 7. 31. No queda consignado

en 5. 37, 68, 84, 96, 97, 119, 134, 136; 7. 11 y 27. Los cambios fonéticos no aparecen tansólo con los ‘nomina ficta’. Varrón indica su presencia en otras doce ocasiones sin que medieningún ‘nomen fictum’: 5. 96, 97, 114, 136, 137, 138; 6. 4, 83, 95 (dos cambios diferentes);

7. 27 y 97.

235 EGR L. Cinc. fr. 3= GRF C. Hem. fr. 7: “Cincius et Casius aiunt ab Evandro Faunum deum

appellatum ideoque aedes sacras “faunas” primo appellatas, postea fana dicta, et ex eo, quifutura praecinerent, fanaticos dici”; Cic. Diu. 2. 72: “sed quia cum pascuntur aues necesseest aliquid ex ore cadere et terram pauire terripauium primo post terripudium dictum est; hoc

quidem iam tripudium dicitur”.

236 Gel. 16. 6. 13 y Macr. Satur. 6. 9. 6.

Segunda parte

619

237 Isid. Orig. 17. 7. 2: “laurus a uerbo laudis dicta: hac enim cum laudibus uictorum capita

coronabatur. Apud antiquos autem laudea nominabatur; postea D littera sublata et subrogata

R dicta est laurus”.

238 Var. L. 5. 37

239 EGR Scaeu. fr. 3: “pontufices” > “pontifex”; GRF Stil. frs. 11: “latero” > “latro”, 17.

“monestrum” > “monstrum” y Sant. fr. 11:“polichrum” > “pulchrum”.

240 En el GRF Op. fr. 24 se explica la etimología de “ueterinam” recurriendo a “uenterinam”

y “uterinam”. Contamos también con un ejemplo, fr. 2, en el que ofrece una únicaexplicación con un único ‘nomen fictum’. El texto de este fragmento ofrece problemastextuales. Existen dos propuestas para resolverlos. Ambas serían, precisamente, el ‘nomen

fictum’: “initie” propuesta por Labencius, e “indutiae” por Fleckeisen.

241 Cic. Diu. 2. 72: “.... terripauium primo post terripudium dictum est; hoc quidem iam

tripudium dicitur”.

242 Paul. Fest. p. 12M :“atrium” y “auus”, p. 36: “conuicium”; Seru. Aen. 1. 247: “Patauium”,

7. 412: “Ardea”, 8. 90: “Ruminalem”, 12. 7: “latro”; Isid. Orig. 3. 42. 3 y 13. 1. 6 : “meridies”,5. 33. 7: “aprilis”, 9. 3. 45: “militia”, 11. 2. 21 s.: “uirgo”, 13. 15. 1: “oceanus”, 19. 7. 3:“forcipes”, 19. 19. 11: “securis”, 19. 19. 14: “terebra”, 19. 34. 13: “corrigiae”, 20. 11. 10:

“solium”.

243 Así ocurre en Isid. Orig. 5. 33. 7, dos etimologías y dos ‘nomina ficta’, “aprilis”:

“aphrodis”, “Aperilis” (con anterioridad a Isidoro Macrobio también ofreció un catálogoetimológico para este término incluyendo en él dos ‘nomina ficta’ , “aperilis”, “aphrilis”, cf.Macr. Satur. 1. 12. 8 ss.); 9. 3. 45, tres etimologías y dos ‘nomina ficta’, “militia”: “multitia”,“moletia”; 19. 7. 3, dos etimologías y dos ‘nomina ficta’, “forcipes”: “ferricipes”, “foruicapes”;19. 19. 11, dos etimologías y dos ‘nomina ficta’, “securis”: “succuris”, “semicuris”; 20. 11.

10, dos etimologías y dos ‘nomina ficta’, “solium”: “solidum”, “sodium”.

244 Don. Ter. Ad. 90: “Mulctiber” > “Mulciber”; Seru.Aen. 1. 247: “Padauius” > “Patauius”,

8. 90: “Romularis” > “Ruminalis”, 8. 414: “Volicanus” > “Vulcanus”; Isid. Orig. 3. 71. 2:“Lucina” > “Luna”, 5. 33. 7: “Aphrodis” > “Aprilis”, 8. 11. 69: “Iano” > “Iuno, 9. 2. 20:“Philistiis” > “Palaestinos”, 9. 2. 31: “Tiraces” > “Thraces”, 9. 2. 107: “Vaccones” >

“Vascones”.

245 EGR Scaeu. fr 3: “pontifex” < “potentifices” < “posse et facere”; Var. L. 5. 119: “peluis”

< “pedeluis” < “pedum lauatione”; GRF Nigid. fr. 24: “autumno” < “abaestumo” < “ab etaestumo"; Paul. Fest. p. 12M: “atrium” < “aterrium” < “a terra”, p. 69: “extraneus” <“exterraneus” < “ex terra”, p. 295: “pomerium” < “promurium” < “proximum muro”, p.377M: “siccum” < “seudum” < “sine udo”; Fron. ap. Gel. 19 8. 11: “quadrigae” <“quadriiugae” “quattuor iuga”; Don. Ter. Andr. 778: “sobrius” < “sebrius” < “separatus abebrius”; G. L. Diom. 1. 421. 26-28: “littera” < “legitera” < “legentibus iter” y “legendoiteratur”; Seru. Georg. 3. 415: “chelydrus” < “chersydrus” < χερσοs y υδωρ, Aen. 5. 523:“augurium” < “auigerium” < “aues gerunt”, 5. 755: “territorium” < “terriborium” < “tritum

620

Notas

bubus”; Cassiod. in psalm. 14. 1: “tabernaculum” < “trabernaculum” < “taberna et cenaculo”;Isid. Orig. 3. 42. 3 y 5. 30. 15: “meridies” < “medidies” < “medius dies”, 5. 25. 17:“precarium” < “precadium” < “prece aditur”, 5. 35. 7: “hibernus” < “hiuernus” < “hiemenet uernum”, 6. 18. 1: “festiuitas” < “festiditas” < “festis diebus”, 7. 4. 1: “trinitas” <“triunitas” “unum ex tribus”, 11. 2. 21: “uirgo” < “uirago” < “uirum agit”, 13. 10. 6: “glacies”< “gelacies” < “gelu et aqua”, 17. 3. 13: “panicium” < “paniuicium” < “panis uice”,19. 19.14: “terebra” < “terefora” < “terendo forat”, 19 22. 28: “armilausa” < “armiclausa” < “armos

clausa”, 20. 10. 3: “candelabrum” < “candelaforum” < “candelam ferendo”, etc.

246 G. L. Diom. 1. 421. 26-28: ”littera dicta quasi legitera, quia legitur, uel quod legentibus

iter ostendit, uel a litura quam patitur, uel quod legendo iteratur”. La primera, la segunda yla cuarta etimologías se apoyan en el ‘nomen fictum’ ofrecido; Servio repite la segunda y lacuarta etimologías de Diomedes, 4. 421. 2 ss. y lo mismo hacen Sergio, Pompeyo e Isidoro,cf. Serg. 4. 518, Pomp. 5. 98. 19 s., Isid. Orig. 1. 3. 3. Los gramáticos irlandeses ofreceránestas dos etimologías junto con una tercera tomada de Prisciano que nada tiene que ver conese ‘nomen fictum’ y que ya estaba presente en Diomedes, de quien la debió tomar, Prisc.G. L. 2. 6. 12-14: ‘dicitur autem litera uel quasi legitera, quod legendi iter praebeat, uel alituris, ut quibusdam placet, quod plerumque in ceratis tabulis antiqui scribere solebant”, cf.

Mur. 8. 45-50, Laur. 148. 35-38, Sed. 6. 37-41.

247 GRF Sant. fr. 11.

248 Val. Prob. ap. Gel. 15. 30. 3: “(petorritum) petorrotum” < pevtomai + rota; Porf. Hor. Ars.

277: “(tragoedia) trygadia” < truvga; Macr. Satur. 1. 8. 9: “(Saturnus) sathunnus” < savqhn,“(satyros) sathunos” < savqhn, 1. 12 . 8: “(Aprilis) Aphrilis” < ajfrovn; Seru. Georg. 3. 415:“(chelsidri) chersydri” < cevrsoß + uJvdwr, 4. 23: “(cunabula) cynabula” < kuvein; Isid. Orig.5. 31. 14: “(aurora) eorora” < hjwvß, 5. 33. 7: “(Aprilis) Aphrodis” < jAfrodivth, 15. 2. 38:“(cocleae) cycleae” < kuvkloß, 17. 4. 3: “(faba) faga” < favgein, 17. 6. 5: “(silua) xylua” <xuvloß. En Isidoro encontramos también ‘nomina ficta’ derivados de otras lenguas diferentes

del griego, como por ejemplo del púnico 15. 12. 4: “(magalia) magaria”.

249 Sed. 112. 79 “(Musa) Moysa”.

250 Macr. Satur. 1. 15. 20: “ ( vjArtemiß) ajerovtomin”, 7. 16. 27: “ ( vjArtemiß) ajerovtemiß”.

Seru. Aen. 6. 395: “(Cerberus”) kreovboroß”; Isid. Orig. 9. 2. 88: “(Oscos) ojvfskouß”, 13. 15.

1: “(oceanus) kuavneoß”, 14. 4. 22: “(Etruria) eJterouvria”.

251 Paul. Fest. 81 “formucapes”.

252 “Quasi” introduce sinónimos, por ejemplo, en Orig. 9. 4. 15 “pratores quasi praeceptores”,

9. 5. 6 “mater quasi materia”, 10. 1. 6 “alacer quasi aliger”, 10. 1. 212 “pertinax quaipertinens”, 11. 2. 28, 14. 8. 19, 17. 4. 1, 19. 22. 20, 20. 9.9, etc. Introduce palabras con lasse que se establece una comparación formal y significativa: 11. 1. 37 “uulua quasi ualua”(ambos permiten el acceso y sirven de entrada), 17. 10. 4 “colles quasi colla” (ambos estánen la parte alta, los primeros en una montaña, los segundos en el cuerpo), 18. 12. 2 “umbo

quasi umbilicus” (ambos son redondos).

253 Var. L. 5. 84: “flamen” < “filamen” < “filo + flamine”; Isid. Orig., 5. 33. 7: “aprilis” <

Segunda parte

621

“aperilis” < “Aprili + aperiendo”, 12. 1. 6: “pecudes” < “pecuedes” < “pecudes + edendo”.

254 Isid. Orig. 19. 19. 7: “claui autem dicti quasi calibi quia e calibe fiunt”.

255 Isid. Orig. 5. 27. 14; 9. 4. 47 , 5. 4; 12. 1. 24, 1. 31, 6. 9, 6. 53 y 7. 35; 16. 13. 8 y 21.

5; 17. 9. 55; 19. 19. 11, 19. 15 y 33. 5; 20. 3. 6, 3. 9, 4. 12, etc.

256“Filamen” > “flamen”: Var. L. 5. 84, Paul. Fest. p. 77M, Seru. Aen. 8. 644, G. L. Prisc.

2. 126. 14, Isid.Orig. 7. 12. 19; Bern. 113. 13.; “cladius” > “gladius”: Var. ib. 5. 116, Sed.84. 87s. y 162. 44; “terriones” > “triones”: Var. ib. 7. 74, Gel. 2. 21. 8; “terima” > “turma”

Var. ib. 5. 91, GRF Cur. fr. 3.

257 Fest. p. 122M (= Paul. Fest. 125M) “monestrum” > “monstrum”, que fue propuesto por

Elio Estilón según él mismo indica; “filamen” > “flamen” acuñado por Varrón, uid. nota

precedente.

258 Isid. Orig. 1. 3. 3 (= uid. infra nota 261): “legitera” > “littera”, 1. 7. 1 ( = uid. infra nota

272): “notamen” > “nomen”, 1. 11 (= uid. infra nota 261): “particapium” > “participium”,5. 30. 15 y 13. 1. 6 (= uid. infra 261): “medidies” > “meridies”, 6. 19. 36 (= GRF M. Sab.fr. 14; August. retract. 2. 37 ) “carimonia” > “caeremonia”, 5. 27. 13 (= Seru. Aen. 1. 54;Cassiod. in psalm. 140. 8): “arcer” > “carcer”, 7. 12. 19 (= uid. supranota 256): “filamen”> “flamen”, 8. 9. 19 (= Paul. Fest. p. 2M; Seru. Aen. 5. 523): “auigerium” > “augurium”, 8.11. 39 (= Seru. Aen. 8. 414): “Volicanus” > “Vulcanus”, 9. 3. 45 (= Macr. Satur. 1. 12. 8):“aperilis” > “aprilis”, 9. 3. 59 (= August. ord. 2. 18. 48): “coneus” > “cuneus”, 12. 4. 24 (=Seru.Georg. 3. 415): “chersydros” > “chelydros, 14. 8. 9 (= Seru. Aen. 4. 268, 10. 1):

“Ololampus” > “Olimpus, 20. 11. 6 ( = Seru. Buc 4. 23): “cynabula” > “cunabula”.

259 Vid. supra nota 256 del presente capítulo.

260 Don. Ter. Ad. 848; Macr. Satur. 1. 3. 14; Isid. Orig. 5. 25. 17, 11. 1. 46, 13. 1. 6, 17. 7.

2.261 “Legitera”: M. Vict. 3. 1 s. Mar., G. L. Diom. 1. 421. 26, Seru. 4. 421. 4, Serg. 4. 475.

5 y 518, Cled. 5. 26. 26, Pomp. 5. 98. 15 y Prisc. 2. 6. 12 y 3. 108. 14, Isid. Orig. 1 3. 3, Bern.64. 4, Mur. 8. 46, Laur. 149. 35, Sed. 6. 37 ; “adcantus”: G. L. Seru. 4. 426. 7, Serg. 4. 482.7y Dosith. 7. 377. 7, Mur. 37. 6, Laur. 177. 6 s., Sed. 40. 10; “notamen”: G..L. Diom. 1. 320.26, Serg. 4. 488. 3, Cled.5. 10. 7 y Prisc. 2. 57. 3, Isid. ib. 1. 7. 1, Ambros. 6. 14, Bern. 64.6, DO 65. 21 ; “particapium”: G. L. Seru. 4. 403. 6, 416. 27 y 440. 17, Serg.4. 489. 2 y 513.

9 y Pomp. 5. 256. 11, Isid. ib. 1. 11, Ambros. 144. 5, Bern. 63. 4, DO 176. 2.

262 Sed 32. 74 “currina” > “carina” , cf Isid. Orig. 19. 2. 1; Sed. 299. 77 “efficium” >

“officium” , cf. Isid. ib. 6. 19. 1;Sed. 303. 29-31 “colientes” > “clientes” , cf. Isid. ib. 10. 1.

53.

263 “Aprilis”: < “aphrodis” Isid. Orig. 5. 33. 7, < “aperilis” Macr. Satur. 1. 12. 8, Isid. ib.

5. 33. 7, < “aphrilis” Macr. ib. 1. 12. 14.

264 Var. L. 5. 96, Isid. Orig. 12. 1. 8.

622

Notas

265 Var. L 7. 74 , Isid. Orig. 3. 71. 7.

266 Lo son, por ejemplo, “Diana”: < “Diuiana” Var. L. 5. 68, < “Duana” Isid. Orig. 8. 11.

56; “littera”: < “legitera” M. Vict. 3. 1 Mar., G. L. Diom. 1. 421. 26, Seru. 4. 421. 4, Serg.4. 475. 5 y 518, Cled. 5. 26. 26, Pomp. 5. 98. 15 y Prisc. 2. 6. 12 y 3. 108. 14, Isid. ib. 1 3.3, Bern. 64. 4, Mur. 8. 46, Laur. 149. 35, Sed. 6. 37, < “leuitera” M. Vict. 3. 2 Mar.; “militia”:< “multitia” Isid. ib. 19. 7. 3, < “moletia” ib. 19. 7. 3; “nomen” : < “nouimen” Paul. Fest.p. 179M, < “notamen” G. L. Diom. 1. 320. 26, Serg. 4. 488. 3, Cled. 5. 10. 7 y Prisc.2. 57.3, Isid. ib. 1. 7. 1, Ambros. 6. 14, Bern. 64. 6,DO 65. 21; “tunica: < “tuendica Var. ib. 5. 114,

< “tonica” Sed. 272. 93, etc.

267 Objetos de cocina y comedor: “peluis” < “pedeluis”: Var. L. 5. 119,“patena” < “patella”:

ib 5. 120. Instrumentos y animales de labor para el campo: “armenta” < “arimenta”: Var.ib. 5. 96, < “aramenta”: Isid. Orig. 12. 1. 8; “rutrum” < “ruitrum”: Var. ib. 5. 134; “irpices”< “sirpices”: Var. ib. 136; “triones” < “terriones”: Var. ib. 7. 74 , Gel. 2. 21. 8, < “teriones”:Isid. ib. 3. 71. 7. Vocabulario militar: “gladius” < “cladius”: Var. ib. 5. 116, Sed. 84. 87 s.y 162. 44; “militia”: “multitia” y “moletia” Isid. ib. 19. 7. 3; “turma” < “terima”:Var. ib. 5.91, Cur. fr. 3 Fun. Edificios y partes de los mismos: “atrium” < “aterrium”: Paul. Fest. p.12M; “fana” < “fauna”: EGR L. Cinc. fr. 3, GRF C. Hem. fr. 7. Vocabulario religioso:“caeremonia” < “carimonia”: August. retract. 2. 37, Isid. ib. 6. 19. 36, “flamen < “filamen”:Var. ib. 5. 84, Paul. Fest. p. 77M, Seru. Aen. 8. 644, G. L. Prisc. 2. 126. 14, Isid. ib. 7. 12.19; Bern. 113. 13; “hariolus” < “fariolus”: Don. Ter. Phorm. 27. 2; “omen” < “osmen”: Var.ib. 7. 76; “pontifex” < “potentifices”: EGR Scaeu. fr. 3. Fauna: “capra” < “carpa”: Var. ib.5. 97; “cerui” < “gerui” Var. ib. 5. 101; “uulpes” < “uolipes”: Stil. fr. Fun., Capr. G. L. 7. 1124, Isid. ib. 12. 2. 29. Parentesco: “auus” < “adduus”: Paul. Fest. p. 12M. Vestimentas:“pallia”: < “palilia”: Var. ib. 5. 133; “tunica” < “tuendica”: Var. ib. 5. 114, < “tonica”: Sed.272. 93; “toga” < “tego”: Sed. 272. 93. Antropónimos: “Cocles” < “Ocles”: Var. ib. 7. 71.Teónimos: “Camena” < Carmena” y “Casmena”: Var. ib. 7. 27; “Diana” < “Diuiana”: Var.ib. 5. 68, < “Duana”: Isid. ib. 8. 11. 56; “Mulciber” < “Mulctiber”: Don. Ad. 90; “Vulcanus”< “Volicanus”: Seru.Aen 8. 414, Isid ib. 8. 11. 39. Topónimos: “Canopus” < “Canobus”:

Seru.Georg. 4. 287; “Patauium” < “Padauium”: Seru.Aen 1. 247, 7. 412, etc.

268 Hemos registrado ejemplos de adjetivos en Var. L. 7. 66 “axitiosa” < “ actiosa”; GRF

Sant. fr. 11 “pulchrum” < “polichrum; Gau. Bas. ap. Gel. 3. 19. 2 “parcus” < “pararcus”;GRF Op. fr. 24 “ueterina” < “uenterina” y “uterina”; Paul. Fest. p. 69M “extraneus” <

“exterraneus”, p 377M “siccus” < “seudum”; Don. Ter. Andr. 778. 1 “sobrius” < “sebrius”.

269 Los ejemplos de verbos los encontramos en Var. L. 7. 94 “clepere” < clapere”, en GRF

Nigid. fr. 24 “autumno” < “abaestumo” y en Isid. Orig. 17. 5. 33 “fodere” < “fouere“. Deadverbios sólo contamos con el ejemplo de Fest. p. 178M “nuper” < “nouiper”.

Apéndice

La etimología griega

Segunda parte

623

1 El nombre de Odiseo unas veces aparece asociado con el verbo ojduvromai, Hom. Od. 1.55;

5. 153, 160; 14. 142, 174; 19. 265-7 y otras con ojduvssomai, 1.62; 5. 340, 423; 19. 270-6, 407-

9.

2 Plat. Crat. 400b; 421c-d; 422d; 428b.

3 Sustracción: Plat. Crat. 399b, 407b, 414c; adición: 402e, 403a, 405e, 407c, 414c; mutación:

405e, 419ab.

4 Plat. Crat. 438e-439b.

5 Cuando emplea el giro xeniko;n ojnomavzein, Plat. Crat.410a, 416a, 421c hace referencia a

otras lenguas; por el contrario barbariko;n ojnomavzein, 419c, hace referencia a otros

dialectos griegos.

6 Plat.Crat. 409e.

7 Composición: Plat. Crat.396a, 402d, 409c, 415d, 416b, 421b y 422a; contracción: 409c,

415d, 416b, 421b; adición: 399a-b, 402e, 405e, 412e,414a, c-d, 417b, 418a-b, 419a, 421b,426c; sustracción: 399b, 413e, 414c-d, 418a; mutaciones: 400c; repetición de palabras:404c; división de un sintagma y pronunciación por partes: 396a y 410d; pronunciación en

otro dialécto o en antiguo ático: 406a, 410c, 412b, 418b-d, 420b, 426c.

8 Plat. Crat. 399a,44d y 434d.

9 Plat. Crat. 425a.

10 Cf. Cic. N.D 2. 66 y 67; Macr. Satur.1. 15. 20, 17. 7 ss., 22,.3 y 22.

11 Así ocurre con el término "foedus" explicado como producto de una antífrasis y también

de una relación de veindad, August. dial. P. L. XXXII 1442-1443: "et foederis nomen, quodres foeda non sit: quod si a foeditate porci dictum est, ut nonnulli uolunt, redit ergo ad illamuicinitatem, cum id quod fit, ab eo per quod fit nominatur. nam et ista omnino uicinitas latepatet, et per multas partes secatur. aut per efficientiam, ut hoc ipsum a foeditate porci, per

quam foedus efficitur".

12 En Homero encontramos una doble etimología de Odiseo utilizada atendiendo a los

momentos narrativos, vid. supra nota 1. Sócrates expone distintas etimologías de una mismapalabra. Los ejemplos corresponden a teónimos: Poseidwn Pl. Crat. 402c-403a, jAivdhß404b, JvHra 404b-c, jApovllwn 405b-406b, jAqhvnh 407bc, jvArhß 407d, y a nombres comunes:

ajhvr 410, frovnesiß 411d.