Ocaso da Inclusión SocialO ano 2011 supuxo o ocaso da inclusión social en Galicia desde dous puntos de vista que son fundamentais para comprender o futuro dos servizos sociais pero tamén do conxunto da inclusión social no país. O que está en xogo é, en primeiro lugar, a existencia de mecanismos administrativos centrados en crear accesibilidade social (en protección social, saúde, educación, vivenda e emprego fundamentalmente); e, en segundo lugar, a concepción que ten a sociedade civil e a opinión pública sobre a abordaxe das problemáticas de pobreza, nomeadamente as máis agudas.

Desde a primeira aproximación, a eliminación dos fondos da Xunta de Galicia para os Equipos de Inclusión das cidades non debe ser lido simplemente como unha forma de presionar aos gobernos municipais de esquerdas na proximidade dunhas eleccións locais que marcaron un cambio de rumbo importante no municipalismo galego (a pesar de certas continuidades). Esta eliminación significa, máis ben, o final dun ciclo que fora aberto por iniciativa de Manuel Fraga Iribarne como Presidente da Xunta de Galicia con Corina Porro (que logo sería conselleira do ramo) como Directora Xeral de Servizos Sociais.

Desde a segunda aproximación, o debate cívico e mediático sobre a morte de varias persoas sen fogar na Coruña, apunta para novas formas de beneficencia como remedio para a exclusión. Con anterioridade, feitos similares, pero con menos persoas afectadas, levaran a intensificar as protestas e a articulación social para demandar o anceiado Centro de Inclusión Social. Nótese que existe un desprazamento no debate público desde a inclusión social de cara á beneficencia.

Este panorama, a penas muda nada polo feito de que fose debatida e realizado o trámite de audiencia do que será a Lei de Inclusión. O texto proposto é moi bo en termos xerais. Ademais, é coherente coa Lei de Servizos Sociais (Lei 3/2008 de Servizos Sociais de Galicia). Pero non abonda para facer tornar ao centro da escena o debate sobre a exclusión social e sobre a inclusión.

Pobreza, exclusión, equidade e inclusión

Precisión conceptual.Abondar revisar a literatura social e as hemerotecas para decatarse de que a finais do século pasado prodúcese un cambio moi rápido no escenario de comprensión da pobreza. En Galicia abonda con ler o 1º informe extraordinario do Valedor do Pobo (Discriminación, marxinación e exclusión social en Galicia) para decatarse de que, en 1998, a nivel oficial había un conglomerado de conceptos en ebulición que trataban de chegar a unha abordaxe dos problemas de pobreza e exclusión dunha forma anovada, para poder desenvolver novas ferramentas de intervención social para combater estes fenómenos. Sen embargo, as institucións carecían dunha terminoloxía consolidada e dun enfoque integrado da

1

intervención social. Sen embargo, en 2001 ponse en marcha o Plan de Inclusión Social de Galicia (2001-2006), cunha estrutura de análise social e de intervención que está apoiada nas institucións europeas, comezando polo Fondo Social Europeo, que cofinancia as actuacións.

Para entón xa parece claro que cando falemos de pobreza estamos diante dun parámetro económico que ten que ver coa distribución da renda, cando poñamos o énfase na exclusión estaremos diante dun concepto social multifactorial, mentres que cando nos refiramos á discriminación abordaremos a desigualdade de oportunidades por razón da orixe, da condición ou da afiliación das persoas. Os tres conceptos están vinculados, pero convén distribuílos entre o ámbito económico, social e legal para poder realizar abordaxes integradas pero diferenciadas nas sociedades complexas.

A evolución da pobreza e a exclusión social en Galicia (2005-2011).A última achega sistemática de abordaxe da pobreza en Galicia, e a súa relación coa exclusión social, débese á antiga Vicepresidencia de Igualdade e Benestar, e ao equipo de Carlos Gradín da Universidade de Vigo. Trátase dun documento preparatorio do 2º Plan Galego de Inclusión Social e os datos corresponden a 2005.

Na actualidade, distintas fontes concordan en que se produce un proceso de converxencia entre a situación de Galicia e a do conxunto do Estado, cando menos nos niveis de renda. Se estes datos fosen fiables, e non temos razóns para pensar que non o son, estamos ante o último período de programación de Fondos Estruturais en que Galicia aparece como unha rexión Europea prioritaria á hora de crear cohesión nunha Europa con 27 Estados membros. É unha boa noticia se estamos en disposición de realizar unha política de cohesión interna autoxerada e autosostida. Pero hai datos que apuntan a que os niveis de renda e benestar dos que actualmente disfrutamos son froito non só da nosa capacidade de xerar e distribuír riqueza, senón tamén das transferencias de renda que se producen por efecto da solidariedade, tanto no nivel Estatal como no Europeo.

Renda media por persoa (2009)

Total nacional 9737

Galicia 9716

Outra cuestión que debemos considerar é que, mesmo falando de pobreza existen fontes diferentes que non sempre son comparables. Tomemos algúns exemplos para ilustrar esta afirmación:

Para o conxunto do Estado, o risco de Pobreza en 2010, contando o efecto dos alugueiros, era do 17,1%. Para Galicia, nese mesmo período era do 13,7%. Se o indicador é utilizado descontando o efecto do alugueiro (que pode dar a confusións por causa da declaración de gasto) o risco en Galicia sería do

2

16,8%, mentres que para o conxunto de España sería do 20,7% (INE -información fornecida a través de www . ine . es ). Como vemos os resultados son similares, e sempre favorables a Galicia.

Se tomamos como referencia a Base de Datos do IGE (Instituto Galego de Estatística -cf. www.ige.eu) o risco de pobreza en Galicia en 2010 era do 14,28%. Como podemos ver, é algo superior ao indicado polo INE como dato básico. Pero inferior ao do conxunto do Estado, en calquera caso. Ademais, a orixe da disparidade pode radicar en que o INE considera o risco de pobreza en relación coa reda do conxunto da poboación española, mentres que o IGE considera a renda de Galicia en exclusiva. O proceso de converxencia na Renda contribúe á converxencia (que non paridade) nas estatísticas de pobreza, o que minimiza a importancia das diferenzas entre as fontes e apunta a unha maior cohesión social na nosa terra. Esta cohesión era similar antes do proceso de converxencia das rendas e continúa a selo, pese á relativa elevación da Renda de Galicia.

Se empregamos o indicador agregado AROPE (At Risk Of Poverty and/or Exclusion), como fai a Rede Europea contra a Pobreza en Madrid, a media estatal do risco de pobreza é do 25,5% en 2010, mentres que para Galicia é do 22,0%. Aquí xa non estamos ante un mero indicador de pobreza, xa que esta aparece relacionada con procesos sociais (medibles, pero non unicamente económicos), como son a privación material severa e a baixa intensidade no emprego.

Xa comentamos que os niveis de pobreza (entendida como parámetro económico) son menores en Galicia. Sen embargo, se comparamos os niveis de privación material, a situación é diferente, como aparece reflectida na seguinte táboa:

Carencia en 3 conceptos polo menos dunha lista de 7 conceptos

Ano 2005

Ano 2006

Ano 2007

Ano 2008

Ano 2009

Ano 2010

Total España 14 13,5 11,3 10,8 12,9 14,5

Galicia 18,4 14,1 11,1 9,3 15,4 15,7

Diferenza 4,4 0,6 -0,2 -1,5 2,5 1,2

Partindo dunha situación de forte diverxencia, existe un momento en que a privación é menor en Galicia, para volver a situarse sobre a media a partir de 2009. Esta evolución é sorprendente, porque confirma que os graos de privación correlacionan cos datos de pobreza, pero non existe unha relación directa entre ambos.

En canto ao emprego, a poboación que vive en unidades familiares con baixa intensidade de traballo no fogar (fogares con todos os seus membros en desemprego), a media estatal é de 7,7%, mentres que para Galicia é unha décima máis alta. Nótese que en 2009 este indicador era máis favorable a Galicia cun 5,3%, para un 5,5% para o conxunto de España. Precisamente pola relación que se establece entre emprego e inclusión social, paga a pena que consideremos de forma específica a evolución no Emprego.

3

A evolución do emprego.Durante os anos de maior crecemento económico, Galicia non foi capaz de constituírse como un territorio atractivo de oportunidades laborais. Daquela, o saldo migratorio foi lixeiramente positivo para o conxunto do período. Pero en realidade producíronse fenómenos de inmigración e de emigración: Galicia continúa a perder mocidade que procura fóra oportunidades laborais e vitais e chegan inmigrantes na procura dos nichos de mercado que a poboación galega non pode ou non quere cubrir.

Por outra parte, o conxunto da economía do país estaba menos exposta ao ciclo da construción que a do conxunto do Estado. Por iso, cando estoupa a crise existe un menor crecemento do desemprego: os emigrantes non retornan e os inmigrantes móvense para outros territorios máis dinámicos, desde o punto de vista do emprego. De tal forma que na primeira parte da Recesión, non hai un crecemento alarmante do desemprego.

Pero a crise dos sectores produtivos e a ausencia dunha auténtica política de emprego, concibida como mera réplica das políticas europeas e estatais (as responsables das Consellería de Traballo e Benestar gustaban dicir que era o Estado quen tiña as ferramentas para crear emprego), deu como resultado unha agudización do desemprego na segunda fase da recesión, acompañada dunha carencia preocupante de fórmulas para a abordaxe da situación.

Respecto da afiliación á Seguridade Social, é o ano 2008 o que consegue maior afiliación na serie histórica. A partir dese momento destrúese emprego neto, producíndose un fito moi negativo en 2009, coa perda de case 43.000 persoas afiliadas. Entre 2010 e 2011 pérdense outros 50.000 empregos, situándose a afiliación en cotas inferiores a 2005. Esta circunstancia apunta a un desfondamento do mercado de traballo que aínda non albisca un final para a destrución de emprego.

Total Galicia

Ano 2005 997.744

Ano 2006 1.032.530

Ano 2007 1.070.136

Ano 2008 1.072.535

Ano 2009 1.029.625

Ano 2010 1.007.447

4

Ano 2011 980.280

I.G.E. - Instituto Galego de Estatística

Para reforzar esta visión que transmitimos, cómpre salientar que, mentres a taxa de actividade en España é do 60% (59,94% para o IV trimestre de 2011), en Galicia é do 55,3%. De pouco serve que a taxa de paro sexa inferior (un 22,85% en España para un 18,3 en Galicia). Unha expansión da poboación activa ata os nivel do conxunto de España elevaría automaticamente o desemprego por riba da media. Alguén pode dicir que non pode haber expansión da poboación activa a causa do avellentamento do conxunto da poboación. Pero ese mesmo argumento apunta de cara a unha debilidade na estrutura demográfica do país que se converte en causante dun baixo dinamismo e unha elevada dependencia das transferencias de rendas para acadar niveis de cohesión social similares aos actuais.

O marco administrativo: política autonómica e marco local da inclusión socialO Plan de Inclusión Social de Galicia 2001 - 2006 foi o primeiro en incorporar a lóxica do local a un plan de carácter autonómico en España. Foi tanto así que, a pesar de ser un modelo cun baixo desenvolvemento, aínda pola altura de 2005 cando a Rede Europea de Loita contra a Pobreza (EAPN) tentaba recoller modelos de inclusión social local, trataron de que Galicia fose o exemplo para o conxunto de España. E a incorporación do local fíxose a partir das cidades, porque as dificultades para a cohesión parecían ser maiores. Dito de outra forma: a pobreza era menos extensa pero máis intensa, con trazos claros de exclusión social. Esta afirmación quedara perfectamente deseñada no Informe FOESSA de Galicia (Las condiciones de vida de la poboación pobre en Galicia).

5

Certo que o informe sobre pobreza de Carlos e o seu equipo para o 2º Plan de Inclusión introduce un matiz moi importante: a maior intensidade da pobreza, e algunhas das dinámicas máis agudas de exclusión, están a trasladarse aos concellos de tamaño intermedio, que xeran menos dinamismo económico que as cidades, pero desenvolveron na última década unha maior atracción de poboación de aluvión.

Pero non por ese matiz deixou de resultar sorpresiva a supresión da liña de subvención dos equipos de inclusión locais das cidades de Galicia. Os concellos afectados cifraban en 6.000 as persoas que ficaban desatendidas a causa da medida, anunciada o pasado febreiro. Era unha partida arredor dun millón de Euros. A Consellería de Traballo e Benestar defendía a legalidade da medida, en resposta ás críticas. Pero, para alén destas críticas, o certo é que no fondo estaba a pretensión, anunciada na campaña electoral, de acabar co Consorcio de Igualdade e Benestar e cos seus Equipos de Inclusión. Esta medida fora anunciada durante a campaña electoral e derivou nun conflito aberto entre a Xunta de Galicia e os traballadores e traballadoras do Consorcio. E, aínda que unha parte dos dispositivos de apoio desapareceron a resultas desa acción política, os equipos comarcais permaneceron, pola súa vinculación co financiamento europeo do Plan de Inclusión. Esa parece ser a razón de conservalos a día de hoxe. Pero para a execución do orzamento do Fondo Social Europeo, os equipos de inclusión urbanos xa non eran precisos. As cidades estaban en mans de gobernos progresistas e a supresión da subvención era unha medida de aforro que, a un tempo, permitía presionar politicamente aos gobernos locais.

Esta lectura foi levada ao Parlamento de Galicia por parte da oposición. E a actuación defendida polo Goberno, que deixaba en mans do financiamento municipal a continuidade das actuacións locais en materia de inclusión (Cf. http://elpais.com/diario/2011/02/01/galicia/1296559102_850215.html). Aínda que esta lectura resultase adecuada, a supresión do Plan de Inclusión e dos Equipos de Inclusión é unha realidade no Plan de Actuación Social de Galicia 2010 - 2013, elaborado polo actual goberno, e presentado polo Presidente e a Conselleira de Traballo e Benestar o 12 de marzo de 2010, pero que non figura entre os documentos oficiais da Xunta de Galicia. Daquela, máis alá das interpretacións que poidan facerse sobre a intencionalidade partidista da supresión desta liña de financiamento, o certo é que responde a unha liña argumental na que o Plan de Inclusión e as súas ferramentas operativas non son tomadas en consideración cando se trata de realizar unha proxección estratéxica do goberno galego en materia de inclusión social.

Ora ben, as respostas dos gobernos locais á supresión do financiamento autonómico, apuntan tamén na dirección do devalo da inclusión social. Parte do persoal dos equipos de inclusión é recolocado nos servizos sociais municipais; outros gobernos locais prolongan a vida dos equipos de inclusión ata xuño de 2011 e mesmo ata fin de ano. Pero en ningún caso o concepto de inclusión social aparece no organigrama final, como se o concepto xa non fose oportuno no contexto en que estamos a vivir. E este tipo de cambios non só se producen nas cidades da provincia da Coruña, que cambian de signo político logo das eleccións municipais do pasado maio, senón no conxunto da rede urbana do país. Daquela, debemos afirmar que a Inclusión Social está a desaparecer da axenda política, a pesar de que se manteñan algunhas partidas destinadas nominalmente ao financiamento da mesma.

6

O financiamento da inclusión socialQue pretenda documentar un ocaso da inclusión social desde o financiamento público, vaise atopar con datos que son pouco claros, porque a tendencia á redución dos fondos destinados aos servizos sociais en xeral, prodúcese logo de varios anos de incrementos importantes. En concreto, o orzamento público da Xunta de Galicia para servizos sociais sufriu en 2011 un recorte de 24 millóns de euros, un 3,7 %, respecto ao 2010, cando nese ano sufrira un incremento de 67 millóns de euros, un 12%, respecto ao de 2009. Temos, daquela, un incremento do 7,5% entre 2009 e 2011. Parece que o convencemento sobre as políticas de protección social perde fol a medida que se afasta un final previsible para a crise económica que estamos a vivir.

Esta descrición xeral debe ser complementada cunha panorámica específica respecto dos servizos sociais e dos recursos de emprego, para poder entender a complexa arquitectura da inclusión social. Ao final deste apartado reflexionaremos sobre outras políticas que deberían estar directamente vinculadas coa Inclusión Social, aínda que na situación actual esa vinculación sexa escasa.

Respecto ás políticas de servizos sociaisNo seguinte cadro podemos observar a variación por capítulos de 2009, 2010 e 2011 deste conxunto de programas de servizos sociais (31X) como suma das execucións da Consellería de Traballo e Benestar e as Secretarías Xerais da Emigración e a Igualdade:

Debullando os datos que fornece o cadro, podemos chegar a algunhas conclusións importantes.

Gastos de persoal. Os gastos de persoal permanecen estables, pese ao incremento de 2010 a consecuencia dos recortes no poder adquisitivo do conxunto do persoal que traballa para os programas de benestar directamente ao servizo da Xunta de Galicia.

Gastos en bens e servizos. Existe unha tendencia clara ao aumento das partidas públicas destinadas á contratación de servizos públicos de carácter social. O incremento de 13 millóns de euros 2010 a 2011 no volume de recursos para contratacións públicas de servizos sociais está centrado exclusivamente en dependencia -11 millóns- e en maiores e discapacidade -2 millóns-, quedando paralizado o orzamento

7

Programas 31X 2009 2010 20111 PERSOAL 139,63 142,21 139,16 2 GASTOS EN BENS CORRENTES E SERVIZOS 143,63 171,68 185,41 3 GASTOS FINANCEIROS 0,01 0,01 - 4 TRANSFERENCIAS CORRENTES 238,62 288,14 268,53 5 FONDO DE CONTINXENCIA - - - 6 INVESTIMENTOS REAIS 30,84 24,23 9,91 7 TRANSFERENCIAS DE CAPITAL 17,33 10,35 9,66 8 ACTIVOS FINANCEIROS - - - 9 PASIVOS FINANCEIROS - - -

Datos en Millóns de euros 570,06 636,62 612,67

para o resto de servizos sociais contratables –infancia, mozos-. De feito, os contratos en vigor a estes colectivos teñen cláusulas de revisión de prezos referenciadas ao IPC galego, mentres que noutros colectivos –menores e mocidade- teñen un índice inferior, concretamente o 85% do IPC galego.

A pesar desta certa aposta pola dependencia, fundamentalmente, as entidades indican que hai unha certa tendencia complementaria a outorgar de maneira principal "libranzas no contorno familiar", cuestión que choca de pleno coa necesidade do colectivo das persoas con discapacidade, que requiren de servizos especializados e profesionalizados para dar cobertura as súas necesidades.

Transferencias correntes (convenios de colaboración e subvencións). A redución no importe de 2011 respecto ao de 2010 –uns vinte millóns de euros- está fundamentalmente soportada, entre outras, polas tres seguintes modificacións á baixa: Os organismos autónomos, as corporacións locais e as entidades sociais sen ánimo de lucro. Coa desaparición do Servizo Galego para a Promoción da Igualdade do Home e da Muller os organismos autónomos sofren unha redución de 8,48 millóns de euros. Hai unha redución neta no conxunto de convenios e subvencións aos Concellos galegos de case 3.400.000€, agregando as diminucións na Presidencia da Xunta e na Consellería de Traballo e Benestar. Por último, nas entidades sociais hai unha redución de 3.300.000€ (un 13%) no conxunto de convenios e subvencións ás organizacións non lucrativas que traballan no eido dos servizos sociais. Concretamente a Presidencia da Xunta reduce os fondos destinados a este fin arredor de 1.130.000€ e a Consellería de Traballo e Benestar 2.160.000€. O corte afectou especialmente a todos os programas de servizos sociais do orzamento autonómico excepto en servizos sociais comunitarios, de atención á xuventude e as persoas maiores e con discapacidade. Os concellos viron reducida esta liña de financiamento nun importe similar ás organizacións sociais, repercutindo esa diminución do financiamento nas organizacións sociais que interveñen no nivel local.

Investimentos reais. Os investimentos en políticas sociais reducíronse en máis de 14 millóns de euros, entre 2010 e 2011; e case 21 millóns en dous anos, pasando de 30.840.000€ a 9.910.000€. Por unha parte, resulta lóxico que logo dun período inversor, e fronte a unha crise de financiamento, sexan os investimentos os primeiros en sufrir. Pero a magnitude da redución apunta a un deterioro no pulo inversor, alén de cuestións de conxuntura máis transitorias.

Transferencias de capital (convenios de colaboración e subvencións). Igual que as transferencias correntes, existe un recorte claro dos fondos destinados ao conxunto desta vía de financiamento. Esta tendencia parece continua nos últimos anos coa dificultade das organizacións sociais para liberar recursos que financien a súa estrutura fixa. Pero son os concellos os principais perdedores na redución desta liña de financiamento.

8

Respecto a políticas activas de emprego

Debemos indicar que nos anos 2010 e 2011 o orzamento global en políticas activas de emprego reduciuse de maneira significativa (66,49 M€ en 2011 respecto a 2009), dado que si tomamos o valor total do orzamento en 2009 (420,98 millóns de euros), estaríamos falando dun borrador de orzamento para 2011 de 354,49 M€, un 16% menos. A Xunta de Galicia recortará os fondos destinados ao conxunto desta vía de financiamento. O recorte afectará especialmente a tódolos programas de políticas activas de emprego do orzamento autonómico excepto en intermediación e inserción laboral onde hai unha pequena subida. Os concellos verán reducida esta liña de financiamento nun importe superior ás organizacións polo que pode haber

efectos colaterais nestas últimas cando sexan financiadas á súa vez polas corporacións locais.

Outras políticas de inclusión: vivenda, educación...En Galicia, as políticas de educación non foron concibidas como políticas de inclusión en ningún momento. Esta afirmación resulta paradoxal, porque todo o mundo comprende que o gasto educativo é gasto social; e que o sistema educativo non só forma parte esencial do Estado de Benestar, senón que, ademais, constitúe unha base fundamental para a igualdade de oportunidades.

Sen embargo, a Consellería de Educación negouse durante anos a regular a Educación Compensatoria, entendendo que era unha parte da Educación Especial. E, cando entra en vixencia a LOXSE, a escusa foi que a diversidade está contemplada na propia Lei, que o Plan PROA (Programa de Reforzo, Orientación e Apoio) serve para compensar diferenzas de partida no acceso ao sistema educativo e que a Educación Compensatoria fracasou onde se puxo en marcha. Logo deses anos perdidos, na actualidade, existe un novo achegamento á atención á diversidade que pode resultar interesante, pero que está lastrado por un contexto recesivo desde o punto de vista do financiamento da Educación e por unha feble coordinación coa Secretaría Xeral de Política Social (antiga Secretaría Xeral de Benestar).

9

Programas 32X 2009 2010 20111 PERSOAL 47,24 44,79 43,28 2 GASTOS EN BENS CORRENTES E SERVIZOS 19,34 16,58 16,07 3 GASTOS FINANCEIROS - - - 4 TRANSFERENCIAS CORRENTES 332,91 310,12 283,43 5 FONDO DE CONTINXENCIA - - - 6 INVESTIMENTOS REAIS 14,66 10,93 9,47 7 TRANSFERENCIAS DE CAPITAL 6,53 4,06 1,98 8 ACTIVOS FINANCEIROS 0,30 0,30 0,26 9 PASIVOS FINANCEIROS - - -

Datos en Millóns de euros 420,98 386,78 354,49

Programas 32X 2009 2010 2011

100% 92% 84%

Tocante ás políticas de vivenda, só nos tempos do bipartito houbo un discurso e unha práctica administrativa que consideraba á política de vivenda como unha política social. A reintegración de vivenda ao marco administrativo dunha consellería de “Fomento”, implica un cambio radical no planeamento: non se trata de crear accesibilidade á vivenda, senón de fomentar a actividade económica. Na análise dos discursos da oposición á antiga Consellería de Vivenda (discursos compartidos por unha parte do goberno) as críticas non se centraban na cohesión social, senón na creación de riqueza para os concellos e para os particulares. E, obsérvese que o punto de vista adoptado no debate está centrado nas marxes de beneficio do mercado, e non simplemente no agregado da riqueza nacional. Foi esa a razón do abandono do discurso e das prácticas xeradas naquela xeira.

Unha valoración do índice de desenvolvemento dos Servizos Sociais.A Asociación Estatal de Directores e Xerentes de Servizos Sociais ven de publicar o ÍNDICE DE DESARROLLO DE LOS SERVICIOS SOCIALES 2012 con GUSTAVO A. GARCÍA HERRERO e JOSE MANUEL RAMÍREZ NAVARRO como redactores. A publicación considera que o desenvolvemento dos Servizos Sociais é un proceso complexo no que interveñen os Dereitos e a Decisión Política (D), a relevancia económica (E) e a Cobertura de Servizos á Cidadanía (C). Na elaboración do índice, os dereitos recoñecidos achegan ata 2 puntos, a relevancia económica outros tres, mentres que os cinco restantes son para a cobertura real que eses dereitos e ese esforzo económico ofrece á cidadanía. Conforme a este índice, Galicia ocuparía o posto décimo no conxunto das Comunidades Autónomas, encabezando o grupo de Desenvolvemento Débil.

A valoración dos resultados no seu conxunto fala dun nivel de desenvolvemento débil en xeral, e con tendencia a unha evolución negativa. Esta situación dista moito de ser homoxénea, existindo unha enorme disparidade entre os esforzos económicos das diferentes comunidades Autónomas, os Dereitos garantidos en cada unha delas, e as coberturas efectivas para as respectivas poboacións. Por outra parte, non sempre van da mans o recoñecemento dos dereitos e a posibilidade de acceso efectivo aos mesmos, como veremos a continuación. Por outra banda, o informe salienta o feito de que algunhas das comunidades cun maior déficit presentan, en troques, un menor desenvolvemento dos servizos sociais. Outras, coas contas saneadas, teñen unha mellor valoración no índice, polo que resulta falso en todo punto que os Servizos Sociais sexan causantes do déficit das Comunidades Autónomas. Outra cuestión importante é que non sempre un maior esforzo económico ten como resultado un maior índice de desenvolvemento: conta tamén a xestión eficiente dos recursos no territorio e a colaboración entre os distintos axentes. E, por último un déficit extraordinario de información en materia de Servizos Sociais. Esta afirmación é particularmente útil para o obxecto deste artigo porque a miña impresión particular é que estou informando sobre un sistema opaco que, sen embargo, aparece ante a opinión pública como prioritario para os gobernos.

A valoración no caso de Galicia é o que máis nos interesa no marco deste Informe 2011. En canto aos Dereitos recoñecidos, contamos cunha Lei específica e anovada de Servizos Sociais. E esa Lei integra á Atención á Dependencia. Pero non conta cunha carteira de servizos nin cun Mapa de Cobertura ou un Plan Estratéxico dos Servizos Sociais.

10

En canto á relevancia económica, Galicia supera á media en porcentual do PIB destinado aos servizos sociais, pero está situada por debaixo da media en gasto por habitante e no porcentual de gasto en Servizos Sociais a respecto do orzamento agregado da Comunidade Autónoma (neste caso a Xunta de Galicia).

Por último, tocante ás coberturas, son superiores á media en dotación de estruturas básicas municipais e comarcais, cunha adecuada dotación de recursos humanos, conforme á valoración dos autores do informe. Tamén están por riba da media os acollementos familiares de menores, as prazas de aloxamento para as persoas sen fogar e as prazas en centros de día e centros ocupacionais para persoa con discapacidade.

En cambio, amosa déficit de cobertura nos restantes indicadores: en cobertura da protección á dependencia, no limbo da dependencia (cun 44,3% de persoas con dereito a servizo ou prestación que nin sequera teñen prescrito ese servizo ou prestación), en número de persoas con cobertura das Rendas Mínimas de Inserción (aínda que a prestación ten un importe superior á media, reforzando a opinión dos que defendemos que fai falta maior cobertura e non maiores contías na nova Lei de Inclusión), na escasa cobertura en prazas residenciais para persoas maiores de 65 anos, na baixa cobertura do Servizo de axuda a domicilio, aínda que o número de horas de cobertura é moi superior á media.

As recomendacións que realiza o informe son as seguintes: Cómpre elaborar e aprobar un catálogo ou carteira de Dereitos, prestacións e servizos; resulta necesario achegar o gasto por habitante á media nacional (máxime nun contexto de converxencia das rendas); e o gasto debe centrarse en desatascar a situación actual da Lei de Dependencia, apostando polos servizos e a creación de emprego; tamén pode ampliarse o gasto nas Rendas de Inserción, ampliando o número de familias perceptoras; por último, incrementar o número de prazas residenciais e o número de persoas maiores que reciben servizos de Axuda a Domicilio.

Como podemos ver, o informe non se centra na inclusión social, senón no conxunto dos Servizos Sociais. Pero dótanos de un marco de comprensión destes servizos, da posición que Galicia ocupa no nivel estatal e das posibilidades de desenvolvemento dunha estratexia que crea a un tempo protección social e emprego, benestar e retornos da inversión pública.

O debate socialExiste un motivo de preocupación fonda entre a “militancia” da inclusión social, alén das cifras, que mostran un panorama pouco alentador. Trátase do desprazamento do debate social, especialmente nos Medios de Comunicación, desde a óptica dos dereitos (que cada vez máis parecen pasar a un segundo plano) á óptica da supervivencia, que ocupa o primeiro plano. Este desprazamento é lóxico cando a vida está en risco, e inicialmente responde a un impulso ético máis que a un planeamento ideolóxico. Pero unha análise máis fonda dos discursos e dos imaxinarios que os amparan, poden desmontar esa percepción.

11

Para analizar os discursos, resulta paradigmático o caso da morte de ata cinco transeúntes na Coruña no prazo de poucos días. De forma resumida, o debate centrouse na posibilidade ou non de acceder a un albergue, decidiuse reforzar a cobertura municipal respecto da acollida de transeúntes e deseñouse un concurso público destinado á concorrencia competitiva entre entidades lucrativas e non - lucrativas que, en resume, só podía gañar quen estivese xa prestando o servizo, quedando en excelentes condicións para garantir a súa continuidade, mellorar as instalacións e as coberturas profesionais e dotando ao proxecto dun respaldo público ademais da solidariedade do conxunto da cidadanía. Tendo en conta a alta calidade das prestacións que ofrece a institución á que nos referimos, en comparación co promedio de institucións que prestan estes servizos, todo isto constitúe unha boa nova.

Acontece, sen embargo, que no debate público estivo ausente a necesidade de dotar ao conxunto do país dunha rede de Centros de Inclusión Social, destinados precisamente á poboación que sofre a exclusión máis severa, nomeadamente aos transeúntes outras persoas sen fogar. Ese proxecto foi deseñado no seu día pola Vicepresidencia da Igualdade e Benestar, impulsado pola Secretaria Xeral de Benestar e ralentizado, á espera dos resultados electorais, polo propio gabinete da vicepresidencia. O novo goberno non tomou en consideración nin o proxecto nin unha posible redefinición desde a rede asistencial xa existente. O único equipamento de carácter público que xa estaba construído e equipado para tal fin, o de Vigo, onde unha mobilización cívica continuada reclamaba a existencia dunha rede pública que completase a fragmentariedade e o nesgo asistencial da rede de iniciativa social, foi destinado para outro fin, aproveitando o enfrontamento existente no bipartito municipal pola ubicación do Centro de Inclusión ao lado do Concello e da Praza do Rei.

Na ocultación desa parte do debate o que fai é reducir o problema da exclusión severa ao debate do financiamento das prazas existentes á marxe dunha auténtica rede de centros de inclusión coordinados polas autoridades públicas. Eu son dos que pensa que este tipo de centros existen con anterioridade á nosa perspectiva de inclusión, e que convén non insistir na rotulación asistencialista á hora de referirse a eles. Son centros de carácter asistencial e, con criterios de modernización e dignificación dos servizos, deben seguir existindo, conservando o seu carácter fundacional. Pero existe a obriga política e tamén moral de incorporalos á perspectiva da inclusión, de itinerarios que comecen coa redución do dano e que rematen na plena autonomía persoal e, cando sexa posible, na inserción laboral das persoas. Por descontado, esta é unha perspectiva política. Pero interésame insistir en que se trata tamén dunha óptica moral. Por suposto que a vida está en risco cando unha persoa corre perigo de morrer de frío na rúa; ou polas complicacións de saúde derivadas dunha exposición continuada a situacións de frío, desamparo, hábitos de vida pouco saudables e un deterioro prematuro e progresivo. Por suposto que o primeiro impulso ético é evitar a morte no inmediato, e para iso se deseñaron os dispositivos de frío en Europa, do que o caso francés, promovido polo Abbé Pierre é paradigmático. Pero unha sociedade que, logo de evitar a morte inmediata por frío unha noite, vólvelle as costas ás persoas en situacións de exclusión máis extremas, porque son adictas ao alcol ou ás drogas, porque non cumpren as normas, porque sofren doenzas mentais dificilmente recuperables... é unha sociedade disposta a tolerar o deterioro da vida humana e mesmo a consideralo como un castigo xusto a un comportamento indigno, nun retorno ao discurso primixenio do mal pobre en contraposición co pobre digno. Unha ética así está

12

orientada a tranquilizar a conciencia, non a promover a dignidade humana, comezando por quen máis o necesita.

Ora ben, logo de recalcar a centralidade dunha ética que sitúa á persoa e á súa dignidade no centro da acción social, debemos dicir unha palabra sobre as implicacións ideolóxicas do marco do debate. Estamos esgazando o debate da inclusión social en dous: un sobre a atención á pobreza extrema e outro sobre o acceso ao emprego e á dignidade do mesmo. A vantaxe de unificalos é que permitía establecer un espazo de intervención social continuo e planificado nun horizonte de equidade. Esgazado o debate, no mellor dos casos retornamos á dualización entre as infraclases e a depauperación do proletariado, tal como foi preconizada por Marx. No peor dos casos, acabaremos defendendo que estamos nunha sociedade perfectamente meritocrática na que os pobres son culpables da súa situación. Para evitar malentendidos, direi que calquera sociedade que pretenda ser minimamente xusta, debe ter un factor meritocrático. Pero que a nosa sociedade actual dista moito de ser un paraíso primixenio no que todo o mundo ten as mesmas oportunidades de partida. Polo que resulta imprescindible o debate da inclusión no nivel local, europeo e mundial.

Un marco normativo para a inclusión?No medio do panorama pouco alentador que debuxamos, tanto no tocante á evolución do emprego como ás políticas de Inclusión social, supón un paso na dirección correcta a tramitación dunha Lei que lle ofreza un marco normativo á Inclusión Social. Tiven ocasión de realizar un seguimento do proceso de elaboración do texto que estaba consensuado a finais de 2011 e considero que estamos diante dun texto normativo de calidade, pero que está tardando en parirse máis de tres anos (asistín a unha primeira xuntanza a finais de 2008).

O texto é tanto máis valioso na medida en que achega un novo marco lexislativo, máis acorde coa realidade social actual (de precariedade crecente) e coas demandas que veñen realizado desde hai anos as persoas beneficiarias, as entidades de iniciativa social e as entidades tramitadoras.

Ora ben, chama a atención que o consenso do que falamos se produce entre a Administración e os Axentes Sociais no marco da Mesa de Diálogo Social de Galicia, e sen unha participación estruturada dos colexios profesionais, das Entidades do Terceiro Sector de Acción Social e dos Servizos Sociais Comunitarios, que son os responsables do desenvolvemento dos dispositivos de protección e inclusión social sobre o terreo. As consultas realizadas fóra da Mesa de Diálogo Social teñen carácter de trámite de audiencia, onde existe unha marxe escasa para a modificación dos textos. Sería oportuno que, neste tipo de procesos existise unha sistemática de diálogo civil máis ampla e representativa que o ofrecido pola Mesa de Diálogo Social. Non parece esta a causa da prolongación do proceso, pois outros textos máis complexos, como a Lei de Servizos Sociais de Galicia, contaron cun sistema de consultas máis amplo e foron rematados en menos tempo.

O feito de consensuar o texto legal na Mesa de Diálogo Social apunta tamén nunha dirección discutible: a que equipara o sistema de garantía de rendas cun sistema salarial. Ese problema parece estar corrixido ao non referenciar as rendas ao Salario Mínimo Interprofesional. Sen embargo, o resultado non é 13

exactamente ese. Como no texto legal non aparece a penas máis que algunha referencia fragmentaria á relación entre a Renda de Inserción Social de Galicia (RISGA) e o SMI, non ofrece unha claridade na relación entre a propia Renda e a Inclusión. A lóxica é de substitución: as rendas do emprego substitúen ás da RISGA. Isto, que resulta correcto no fondo, non sempre o é, especialmente en familias moi numerosas e con situacións prolongadas de baixa intensidade no emprego. O actual borrador da Lei corrixe parcialmente ese problema, ao establecer un tramo de transición. Pero non acaba de incorporar de forma decidida a lóxica da renda como estratexia de inclusión (que non como un mecanismo alternativo á prestación por desemprego e máis básico que esta).

Especialmente ilustrativo da dinámica salarial de base é o feito de que o tramo Persoal e Familiar teña como importe de partida o 75% do IPREM; con axuste persoal pode chegar ao persoal 120% IPREM. Sen embargo, a presenza de menores no fogar só permite incrementar a contía ata o 135% IPREM. Existe, daquela, unha forte diferenza entre o dereito subxectivo básico e o tramo de axuste persoal. Pero unha diferenza moi escasa entre a presenza dun tramo de axuste persoal con menores ou sen menores a cargo. A introdución das axudas para a crianza dos menores dentro da Lei de Inclusión Social de Galicia é unha novidade especialmente positiva. Con todo, considero que sería necesario fixar unha postura máis decidida de protección das rendas familiares.

Ora ben, a impresión que produce o texto é que a perspectiva do acceso ao emprego está integrada de forma sólida. O tramo de acceso ao emprego aparece desenvolto dentro dos pasos que van da exclusión á inclusión social. Neste proceso, explicitar o papel do Servizo Público de Emprego de Galicia para acadar a inserción laboral e, daquela, avanzar na plena inclusión social, é unha das grandes achegas do actual texto normativo. Sen embargo, hai tres consideracións oportunas a este respecto:

En primeiro lugar, considero que non hai percorrido suficiente entre o tramo de axuste persoal e o tramo de acceso ao emprego. Desde o punto de vista económico, o primeiro pode supoñer ata o 120% do IPREM, mentres que o segundo ata un 125%. Sería oportuno estudar mecanismos alternativos para lograr que exista unha diferenza maior entre a RISGA cun tramo de axuste persoal e a prestación complementada cun tramo de acceso ao emprego. Entendemos que hai que tomar en consideración tanto o IPREM como o SMI.

En segundo lugar, valoro positivamente a inclusión das entidades de iniciativa social na realización de accións formativas e no acompañamento das persoas en itinerarios de axuste persoal. Só que non hai ningunha mención á posible continuidade desas accións formativas e de axuste persoal no tramo de acceso ao emprego.

E, por último, de forma complementaria coa afirmación anterior, non hai unha participación das entidades de iniciativa social durante o tramo de acceso ao emprego. Ata agora, en múltiples ocasións viñan sendo as entidades de iniciativa social quen acompañaban este tramo de acceso ao emprego, quen facían permeable o mercado de traballo mediante acordos coas empresas, e quen facilitaban a continuidade das accións formativas e do acompañamento social durante todo o proceso.

14

Desde o meu punto de vista, a continuidade entre o axuste persoal e o acceso ao emprego debería vir dada por un deseño integral do itinerario de inclusión, no que poderían participar as entidades de iniciativa social, á par dos Servizos Sociais e o Servizo Público de Emprego.

Asemade, dado que os itinerarios distan moito de ter carácter lineal, habería que garantir a continuidade das accións de acompañamento social e de formación pre-laboral durante o tramo de acceso ao emprego cando o itinerario da persoa así o aconselle. Esta consideración tamén é válida para relativizar a duración estimada deste tramo, xa que non resulta claro que 12 meses prorrogables ata 18 supoñan unha garantía de éxito, máxime cando, transcorrido ese prazo sería necesario agardar outros 12 meses para volver a intentar unha participación activa no emprego con medidas de apoio financeiro.

Así como interpreto positivamente a relación entre os Servizos Sociais e o Servizo Público de Emprego de Galicia no desenvolvemento do tramo de acceso ao emprego, o financiamento do tramo de inserción laboral a cargo das políticas activas de emprego é un dato ambiguo. Por parte, resulta coherente cos axentes deste tramo do itinerario; pero a dispoñibilidade financeira está condicionada ao resto das políticas activas, e non ao desenvolvemento das medidas de inclusión. Daquela, sería oportuno contar con elementos de prioridade financeira para este tipo de medidas.

Xa que os colectivos en risco de exclusión social aparecen insistentemente entre os prioritarios nas políticas activas de emprego, e dado que o FSE recomenda que, polo menos o 20% dos Fondos Estruturais sexan executados a prol de persoas en situación de exclusión, entendemos que sería oportuno especificar que polo menos o 20% das políticas activas de emprego serán destinadas a persoas en itinerarios de inclusión social.

A maior novidade do anteproxecto de Lei de Inclusión é o establecemento dun tramo de transición, durante o que se compatibiliza a percepción dun salario cun tramo da prestación cuxa suma pode chegar ao 135% do Salario Mínimo Interprofesional. Este enunciado é coherente coa procura dun itinerario que sexa a un tempo esixente e transitable, progresivo e tendente á consolidación dos niveis de participación social, económica e laboral acadados. Particularmente relevante, desde ese punto de vista, é a pretensión de que as rendas do traballo non sexan inferiores á RISGA, e que, cando iso ocorra, poidan sen complementadas, cando menos ata o nivel económico que supón a RISGA.

No desenvolvemento regulamentario entendo que habería que especificar que as persoas que obtivesen rendas de traballo e deban retomar a prestación de RISGA, no caso de non devengar dereitos de prestación por desemprego, deberían poder retomar a prestación de forma inmediata, para evitar que a finalización do período laboral poida xerar situacións imprevistas de desprotección social.

Outra novidade especialmente salientable é a posibilidade de incrementar a prestación cunha cantidade destinada ao acceso á vivenda. O recoñecemento do dereito á vivenda como unha parte integrante da

15

garantía de rendas, así como unha estratexia para garantir o dereito constitucional de acceso á vivenda no tramo máis baixo das rendas, constitúe un extraordinario avance dos dereitos sociais en Galicia.

En calquera caso, a realidade do mercado inmobiliario, principal provedor de aloxamento para estas persoas e familias, implica que polo menos o 40% da renda dispoñible sexa dedicada ao acceso á vivenda, salvo nos casos de tenencia en precario ou de acceso a unha Vivenda de Promoción Pública. O 25% do IMPREM que se destina a este fin resulta claramente insuficiente. E, por outra banda, non está prevista unha gradación nas axudas para o acceso á vivenda en relación coa composición do núcleo familiar.

Sería oportuno introducir unha casuística maior no acceso á vivenda, que discriminase entre as diferentes formas de tenencia e o custe das mesmas, así como establecer unha correlación positiva entre o tamaño do núcleo familiar e o importe da renda destinada ao acceso á vivenda.

Conclusión: unha perspectiva preocupanteMostramos neste percorrido que en Galicia está a acontecer un proceso de converxencia cos niveis de Renda do conxunto do Estado. E que esa elevación do nivel de renda non pon en cuestión a cohesión social tradicional da sociedade galega: aínda que se incrementan as desigualdades, non así as taxas de pobreza. Trátase dun proceso exitoso sen dúbida. Sen embargo, os datos de privación material están por riba da media. Tamén a baixa intensidade no emprego (familias con todos os seus membros en situación de desemprego). O desemprego é menor entre nós, pero a poboación activa significativamente menor. Estes datos ofrecen unha radiografía do país que eu particularmente considero alentadora.

Ora ben, os datos implican que existe marxe para a realización de políticas sociais que promovan a inclusión social, comezando polo acceso ás Rendas, continuando pola Educación e a Vivenda para terminar no emprego, que, ao seu tempo, permite reactivar o conxunto do sistema. En períodos expansivos, resulta relativamente doado orientar e incentivar ese círculo virtuoso. Pero en períodos recesivos como o que vivimos, esporeados polos cortes do gasto público, a dirección do proceso non é tan clara.

O actual goberno de Galicia tivo unha intuición na dirección apropiada cando vinculaba o seu Plan de Actuación Social co desenvolvemento dos servizos para as persoas, porque incrementaban a un tempo a ocupación e o benestar, retornando ao conxunto do sistema económico unha parte importante do gasto realizado.

En troques, sempre desde o meu particular punto de vista, ao non vincular esa actuación coa planificación existente en materia de inclusión (o Plan de Inclusión), e ao non desenvolver unha política decidida de capacitación académica e laboral ordenada ao desenvolvemento desa estratexia, acaba por perder as sinerxías positivas para acabar afrontando cada problema illadamente. Pero, desde a óptica da fragmentación, o principal problema é o emprego, carecendo de medidas que o poidan vincular co resto da dinámica social porque non temos fe nas ferramentas administrativas das que xa dispoñemos para

16

crear unha panca de cambio. E sen unha dirección político-administrativa clara, e sen un debate social suficiente, o futuro da inclusión social está en xogo.

Santiago González Avión

Sociólogo

Cuarto Sector - Desenvolvemento Social

17