nº 25

esde que esta revista comezou asúa andaina, o Consello de Re-dacción encomendoume a difí-

cil, mais gratificante tarefa de realizar a presen-tación de cada número de Alameda, labor estede empregar a pruma, que me aporta unha granrecompensa.

Nesta ocasión a entrañable tarefa resultamáis complicada e difícil, amais de dolorosa, xaque a miña intención é facer unha descriciónbiográfica dun colaborador e, sobre todo, granamigo que non tivo tempo a dicirnos que nosdeixaba.

Xa sei que son pasos nesta vida que temosque andar, pero un énchese de mágoa cando tenque volcalo con tinta sobre un papel. As viven-zas, as lembranzas, os momentos... todo regre-sa de novo con gran vivacidade e presenza, aín-da que xa non disfrutemos nunca más desesmomentos compartidos.

Non é a miña intención levar a cabo unhadescrición biográfica das túas calidades huma-nas e doutra índole, pois haberá outros que te-rán a obriga de facelo, eu tan só quero recor-darche amigo Pepe.

Con estas liñas de saúdo ou despedida querorematar con todo cariño, compañeiro Agrelo.

Xosé Moas PazosPresidente

1

Presentac ión

Esta revista non poderá ser reproducida,nin total nin parcialmente, calquera quesexa o medio empregado, sen o permisoprevio do editor. Reservados todos osdereitos.

A Sociedade Liceo non se fainecesariamente responsable dasopinións dos seus escritores ecolaboradores.

EDITA:Sociedade LiceoAlameda, s/n15200 Noia (A Coruña)Tfno./Fax: 981 820 535email: informacion@liceodenoia.comwww.liceodenoia.com

COORDINADOR:Cándido M. Prego Rajo

CONSELLO DE REDACCIÓN:Ramón Carredano CobasMª Antonia Castro PatiñoPedro García VidalA. Ventura González ArufeXosé Moas Pazos

ILUSTRACIÓN CAPA E INTERIOR CAPA E

CONTRACAPA:Alfonso Costa

CORRECCIÓN LINGÜÍSTICA:Rosa Mª Blanco Outón

MAQUETACIÓN E IMPRESIÓN:Gráficas Sementeira, S.A.Tfno.: 981 823 855Fax: 981 821 690e-mail: sementeira@telefonica.net

DEPÓSITO LEGAL: C-888-2000

ovo premio para un membro da Sociedade Li-ceo de Noia, esta vez da Escola de Gravado Al-fonso Costa, unha máis. Nesta ocasión foi paraAna Romero Freire o 1º Premio do IV Certa-

me “Lucus Augusti” para a mocidade creativa, pola obra“Son do Mar, Son da Terra”, na modalidade de Pinturacategoría B, que lle foi entregado pola concelleira de Xu-ventude do Concello de Lugo o día 28 de agosto de2006.

Novo premio e nova ledicia para todos os que compo-ñemos esta grande familia que é a Sociedade Liceo, eque vemos como a súa obra cultural se espalla por todaGalicia e polo resto de España.

¡Noraboa! a esta avantaxada alumna da Escola deGravado, e a todos os que de calquera xeito –cultural, de-portivo, musical, folclórico, etc.– levaron, levan e leva-rán o nome do Liceo de Noia polo mundo adiante, fa-chendeando delo.

2

Axenda.................................. 2Cándido M. Prego Rajo

Xosé Agrelo e o Liceo.......... 7Ramón Carredano Cobas

Xeografía .............................. 12A vila de Noia ante a posibilidadede inundacións catastróficas

Pedro García Vidal

Historia ................................. 2027 de maio 2007: A última batallaelectoral no Barbanza

Xerardo AgraFoxo

Pinceladas sanitarias .......... 27Sexualidade (II)

Víctor Vez Vilar

A Pepe Agrelo ...................... 31Ramón Caride

Futbol.................................... 32Noya S.D.- Tempada 1973/1974

Ricardo Güeto Sóñora

Letras galegas 2006.Lugrís Freire......................... 37

X. Pastor Rodríguez Santamaría

Escala en Lourdes ................ 44Jaime Pérez Roget

Premio III Concurso deContos “Liceo de Noia)Borisov 61............................... 47

Xosé Francisco Pais López

Rianxo é meu .......................... 52X. Ricardo Losada

O premio Leixaprén derecoñecemento á defensa da lingua ............................... 54

Domingo Campos

Ata sempre, vello mestre..... 57Xoán Mariño Reino

O mestre ............................... 59Pedro García Vidal

Xosé Agrelo: A cultura comocompromiso, a palabra comoarma de seducción .............. 61

Xerardo AgraFoxo

Motu proprio......................... 67Xabier A. Olariaga

Xosé Agrelo: Da estirpeprometeica............................ 68

Eva Veiga

Carta a Pepe Agrelo ............. 69Manolo Caamaño

Os nosos libros .................... 72Xerardo AgraFoxo

SumarioAxenda

Cándido M. Prego Rajo

ANA ROMERO FREIRE

E agora unha noticia curiosa. O que en principio íaser unha fonte máis ou menos decorada, por certo mag-nífica e acertada idea do noso presidente, foise conver-tendo pouco a pouco nun acuario onde foron parar pei-xes e tartarugas que ata entón se encontraban prisionei-ros en pequenos reductos caseiros, e que agora campan ávontade neste improvisado estanque. Na solta participa-ron, entre outros, José da cafetería, “O Chó”, Pepe Con-de, Vitorio, Segundo Amar, Adolfo M. Caamaño, FélixG.Tuñas, a propia directiva. Pero o primeiro gran sapo-concho con máis de 20 anos de idade, foi doado pola so-cia Thamar Pérez, que acompañada por Pilar Morales eoutros amigos fíxolle entrega do mesmo ao Secretario daSociedade Sr. Prego, procedendo ela mesma á “botadu-ra” do sapoconcho. Reproducimos a reportaxe gráficado acto.

Por certo que algún desaprensivo foise “apoderando”das tartarugas máis grandes, non sabemos con qué obxe-to, e agora mesmo soamente queda unha.

De paso queremos agradecerlle a José da Cefetería asúa dedicación como “coidador” desta “fauna mariña”.

3

! ! !

! ! !

O domingo 22 de outubro, celebrou-se no salón de actos un Torneo da Inter-national Taekwondo Federation (ITF),para ultimar a súa preparación de cara áparticipación na Copa do Mundo. A se-lección nacional da FITE conta entre osseus compoñentes co noies Sergio Ma-neiro, monitor da sección de Taekwon-do da Sociedade Liceo.

! ! !

O grupo de gaitas “A Subela” do Li-ceo, participou no XXXIX Concurso deGaitas que se celebrou en Ponteareas(Pontevedra) o día 23 de setembro últi-mo, clasificándose entre os dez primei-ros, de 17 participantes.

! ! !

E para cumplimentar a base 6ª da convocatoria doConcurso de Contos, publicamos neste número de “Ala-meda” as obras premiadas.

4! ! !

O 29 de setembro na cafetería daSociedade, que rexenta con grande pro-fesionalidade o noiés José RodríguezAgulleiro, “José” para todos nós, cele-brouse o sorteo dun televisor de “plas-ma” 42 polgadas, entre os clientes damesma. A afortunada foi a socia MªCarmen Pena Moreira.

O 30 de setembro tivo lugar o actode entrega do Premio do III CONCUR-SO DE CONTOS LICEO DE NOIA,que nesta ocasión foi compartido polonoiés Xosé Francisco Pais López con“Borisov 61” e o rianxeiro RicardoLosada con “Rianxo é meu”. O actoestivo presidido por Xosé Moas Pazos,presidente do Liceo, e o xurado inte-grado polos escritores Olga Patiño, Ra-món Caride e Xosé Agrelo, actuandocomo secretario o directivo da socieda-de, Ramón Carredano que leu a acta deconcesión. O sr. Pais López recolleu opremio persoalmente, non asi o Sr. Lo-sada que excusou a súa asistencia dele-gando no seu amigo e colaborador de“Alameda”, Pedro G. Vidal para reco-ller o premio.

O acto estivo amenizado magnífica-mente coa música e cancións do GrupoGalego “A Subela” do Liceo.

JOSÉ E O SEU FILLO CARLOS CON MAMEN,GAÑADORA DO TELEVISOR

! ! !

! ! !

O SEGUNDO POLA DEREITA É XOSÉ F. PAIS LÓPEZ, UN DOS GAÑADORES

DO CERTAME DE CONTOS 2006

Edicións Xerais presentou o venres 27 de outubro naCasa da Cultura “Avilés de Taramancos” de Noia, o libro“O tesouro da lagoa de Reid’Is”, obra coa que o noiesAgustín Agra Barreiro, acadou este ano o premio máisveterano dos que se convocan en Galicia, o Merlín de Li-teratura Infantil, noticia da que xa demos coñecementono número anterior.

Na presentación o alcalde de Noia, sr. Insua agrade-ceu que se elixira esta vila para presentar este evento cul-tural.

Ramón Carredano, gañador do Merlín do ano pasado,calificou o vocabulario empregado por Agustín, comofermoso, para construír unha historia que definiu como“un libro infantil para maiores”.

AGUSTÍN AGRA, PRESENTOU O SEU PREMIO MERLÍN 2006. AQUÍ

APARECE CON CARREDANO, GAÑADOR DO MESMO NO 2005.

por extensión Galicia, perde a un pesopesado da cultura, un persoeiro que sedistinguíu sempre pola súa intensa acti-vidade creativa e polo seu compromisosocial”...

El Correo Gallego na páxina 76-Cultura, titula: “Morre o editor e es-critor noiés Xosé Agrelo Hermo”, e ocronista di, entre outros datos biográfi-cos: ... “Simultaneamente á súa dedica-ción ao mundo do ensino, iniciou nadécada dos 60 unha intensa relación comundo do teatro, onde desenvolveu oseu labor de autor, actor, director e pro-motor de grupos de teatro infantil e deadultos. Na súa ampla traxectoria co-mo autor recibiu, ademais, diversospremios pola súa obra teatral e narrati-va. Escribiu obras de ensaio biográfico,recensións históricas e outros mate-riais, ademais de desempeñar, dende1988, o posto de director da EditorialToxosoutos. No terreo social, viviu in-tensamente e defendeu con vehemencia

O director de Xerais, Manuel Bragado, puxo énfaseno potencial creativo de Noia e subliñou que “Unhabranca de cobre para Martiño”, obra coa que Carredanogañou o Merlín do ano pasado, vai pola 4ª edición, algonon moi frecuente. Da obra de Agustín Agra salientou asúa estructura como relato, a reinvención de persoaxesreais, a beleza da súa prosa e a sonoridade da súa lingua-xe.

O autor confesou unha vez máis, que descoñecía osmotivos que o levan a escribir e sinalou como “culpa-bles” de incitalo a crear a Xerardo Agrafoxo, Lola Ar-xóns e Antón Riveiro.

5

! ! !

Aínda non superamos o forte impacto que nos causouo falecemento do membro fundador do consello de reda-ción e colaborador da revista “Alameda”, e grande ami-go, Xosé Agrelo Hermo, acontecida o 21 de novembroúltimo.

A prensa fíxose eco amplamente da nova, así “La Vozde Galicia” na páxina 4L, titula “A morte de Agrelopriva a Barbanza dun resorte cultural”, e Sara Aresengade na súa crónica: ... “Coa súa morte, Barbanza, e

ENTERRO DE XOSÉ AGRELO NO CEMITERIO DE SANTA CRISTINA DE BARRO

os problemas de Galicia dende a súamilitancia no nacionalismo...” O mes-mo xornal publica en artículo de Opi-nión, páx.5, o seguinte: ”A Xosé Agre-lo.- Ayer el mundo cultural gallego sepuso de luto con la triste noticia de lamuerte del editor y escritor noiés XoséAgrelo, director de Toxosoutos, un em-prendedor de altura, entrañable y con-ciliador. Un carácter heredado de susaños de docencia en diversos colegiospúblicos hasta 2002. Comprometidocon el gallego, amó el teatro que tam-bién cultivó. Le echaremos de menos”.

Ambos os dous diarios publican un-ha esquela dos seus compañeiros deEditorial Toxosoutos, coa seguinte es-trofa:

“Meu querido Mestre: Quero quechegue a ti todo o meu sentimentoe todo o meu vigor para aplaudir máis forte que ninguén, e poñer a miña ponla de carballo na coroaque mereces”.

(Avilés de Taramancos, 1992)

Ó día seguinte “La Voz de Galicia”en portada de “Barbanza”, titula “Agre-

lo Hermo recibió sepultura en Noia”, e na páx. L8“Centos de persoas despediron en Noia ao escritor eprofesor Xosé Agrelo Hermo”. A. Lema, na súa crónicaresalta que a igrexa de San Martiño enchéuse de xentedurante o funeral, que oficiaron nove sacerdotes, encon-trándose entre os asistentes os alcaldes de Noia, Lousa-me, Boiro e Carnota; o director xeral de Creación e Di-fusión Cultural, Xosé Luis Bará; e o parlamentario Xa-quín Fernández Leiceaga, os escritores Euloxio Ruibal,Bieito Iglesias, Aurora Marco e Manuel Caamaño, os ac-tores Xosé Manuel Olveira e Miguel de Lira, editores,catedráticos e outros persoeiros. A Mesa pola Normali-zación Lingüística fixo público un comunicado para su-marse ao loito pola morte do que foi un dos seus funda-dores.

A Xunta Directiva do Liceo co seu presidente á cabe-za, así como o consello de redación da Revista Alamedae colaboradores da mesma, acompañamos tamén a súaviúva Solita, fillos e máis familia ao funeral e enterro,expresándolles o noso máis sentido pesar persoalmente,e a través da esquela que reproducimos publicada en El

Correo Gallego.

Descanse en paz o mestre, compañeiro e, sobre todo,amigo entrañable “PEPE AGRELO”, que nos deixa atodos un pouco “orfos”, e cun oco insustituíble.

6

Eu sempre lembro a Pepe Agreloencerellado nalgún proxecto, que elemprendía con ilusión de adolescente.A súa continua inquedanza levouno afigurar en todos os eidos cos que dalgúnxeito intentou dinamizar a vida da vilade Noia, e na última etapa da súa vida,tamén de Esteiro onde tiña a súa resi-dencia.

As miñas primeiras lembranzas deAgrelo remóntanse a principios dosanos sesenta, cando el era o meu profe-sor de bacharelato na Academia Bal-mes, e xa nas instalacións de Radio

A las aladas almas de las rosasDel almendro de nata te requieroQue tenemos que hablar de muchas cosasCompañero del alma, compañero.

if icilmente pode repetirse unha f iguracomo a de Pepe Agrelo. É un deseshomes que deixan no seu camiñar pola

vida unha pegada tan fonda e tan senlleira,que nin o paso do tempo será quen de borrar. Porque aspersoas que adican a súa vida a traballar en prol dacomunidade, poñendo nese traballo cantidades inxentesde ilusión e enerxía, ou esa comunidade é moi ingrata, ouben son sempre recordadas por ela.

7

Ramón Carredano CobasXosé Agrelo e o Liceo

ESTREO DE “PANCHO DE RÁBADE”. SOCIEDADE LICEO, 17-05-1974.

Noia, Emisora del Instituto Laboral,formaba parte do cadro de actores daemisora, que emitía “Voces en el Aire”,un programa ao estilo dos popularesseriales emitidos polas emisoras derango nacional, colaborando taméncomo guionista. Deste cadro de actores,saíu o grupo de Teatro “Talía”, dirixidopor Guillermo García Iglesias, e do queAgrelo formaba parte como actor, emáis tarde como director. Este grupo

puxo en escena varias comedias de Tono e Llopis, entreoutros, como Francisca Alegre y Ole, Nosotros, ellas y elduende, De seis a ocho asesinar a López, etc.

O seu labor no C.I.T. (Centro de Iniciativas Turísti-cas), levouno a organizar, cando os festivais da canciónfacían estragos, o Festival da Canción do Tambre, e oTrofeo do Viño. No ámbito teatral, unha das súas grandespasións, foi actor, director e autor en diversos grupos een varias obras. Conferenciante, articulista de prensa,autor de novelas, relatos e contos infatís, político, e ulti-mamente director da editorial Toxosoutos.

Estou completamente seguro de que se me esquecenmáis de unha e máis de dúas actividades de Pepe Agrelo,pero este artículo está máis que nada adicado á súa rela-ción coa Sociedade Liceo. Artículo que tamén, dado oinesperado da súa morte e a inmediata saída da revista,dificulta unha investigación en profundidade da súa rela-ción coa sociedade.

8

HOMENAXE A ANTÓN AVILÉS NO 10º ANIVERSARIO DO SEU

PASAMENTO

O NOSO PRESIDENTE X. MOAS CON PEPE AGRELO E O FILLO MAIOR DE

AVILÉS, SANTIAGO.

A relación máis directa de Agrelo coa SociedadeLiceo, seguramente se inicia no ano 1973 cando, sendopresidente D. José Luis Rodríguez Hermo, se fai cargodo posto de bibliotecario modernizando a relación derevistas que se adquirían para a biblioteca.

Xunto co autor deste artículo, tamén naquel intredirectivo da sociedade, decide formar un grupo de teatrona Sociedade, e así en xullo de 1973, ponse en escena aFarsa de Micomicón e Adhelala, da autoría de BlancoAmor, baixo a súa dirección, con montaxe de Pepé Pasto-riza, e coa actuación dos actores Dora Romero, RamónCarredano, Teresa Martínez, Tono Calvo e Xosé LuísHermida. Coido que era a primeira vez que se facía tea-tro en galego nos locais da Sociedade, e o éxito foi indes-criptible nun salón de actos ateigado de xente.

Axiña comezaron os ensaios de outra obra: “Escuadrahacia la muerte”, poñendo a data para a súa estrea: o díatrece de outubro dese mesmo ano. Dudando do permisogubernamental para a posta en escena da citada obra, tra-

9

POSTA EN ESCEA DE “METÁ E METÁ”

PRESENTACIÓN DA REVISTA “ALAMEDA” EN MAIO DE 2000

mitouse con antelación suficiente a súa

solicitude, que veu denegada por estar

prohibidas pola Dirección General de

Espectáculos, todas as obras do seu

autor.

Coa intención de acudir á Mostra de Teatro Galego deRibadavia, ensaia “Pancho de Rábade”, e ponlle nome aogrupo: “Candea”

Nas actas da Sociedade, figura a seguinte anotación:“Envío do escrito ao Ilustrísimo Señor Delegado deInformación y Turismo, para a formación dun grupo deteatro afeccioado, que se rexirá polos mesmos estatutosda Sociedade. Contémplase a posibilidaded de acudir aoCertame de Ribadavia. Colaborou na xestión ante o Ilus-trísimo Señor Delegado de Información y Turismo, ogrupo de Teatro Circo de A Coruña”.

O proxecto vai adiante, e o día decesete de maio de1975, estréase no Liceo Pancho de Rábade de Alvaro delas Casas, representación que acudirá, con gran éxito, áMostra de Ribadavia o vinte e seis dese mesmo mes. Aobra representase en varios lugares de Galicia, e nova-mente no Liceo o día vinte e sete de agosto.

O sete de decembro, estrea “Rexurdimento”, que serepón o día vinte e oito do mesmo mes.

Noite de Lobos, o buque insignia de Candea, xa daautoría de Xosé Agrelo, estréase no Liceo os días vinte eseis e vinte e sete de abril, e en Ribadavia o vinte e catrode maio. O éxito é total, e Candea con Noite de Lobosleva o nome do Liceo por toda Galicia. A obra represen-touse unhas trinta veces, tanto en cidades coma en vilasou aldeas de Galicia, algunhas delas foron Esteiro, Vigo,Sada, Corrubedo, Seixo, Lugo e Cesuras.

10

POSTA EN ESCEA DE “NOITE DE LOBOS” EN BEADE (VIGO), 15-11-75

PRESENTANDO “OS VELLOS NON DEBEN DE

NAMORARSE” CO GRUPO DE TEATRO DO LICEO

DE NOIA, 28-08-2000

A súa gran amistade con Avilés deTaramancos, tráeo de novo á nosaSociedade nos actos de homenxe aopoeta tanto antes como despois de serlleadicado o Día das Letras Galegas.

Como director de Toxosoutos, reali-zou numerosas presentacións de libros,e colaborou na edición do libro 25 anosdespois editado pola Sociedade, e adi-cado á fundación do grupo “Candea” eda Coral Polifónica do Liceo.

Imprescindible foi a súa colabora-ción para levar a cabo a edición dunharevista na Sociedade. Acolleu o novoproxecto, Alameda, co seu entusiasmohabitual, entrando a formar parte doconsello de redacción e colaborandocon artigos sobre as materias máisdiversas, culminando o proxecto na edi-ción do libro editado polo Liceo congallo dos setenta e cinco anos da súafundación.

Sei que tiña in mente a exposicióndas portadas de todas as revistas Ala-meda, ao cumplirse a edición donúmero vinte e cinco. Curiosamente,este número, adicado á súa persoa.

Non caerá a idea en saco roto.

En xaneiro do setenta e seis, o día cinco, estréaseMetá e Metá, tamén da autoría de Xosé Agrelo. Os éxitoscóntanse por actuacións. Repítese a posta en escea noLiceo os días vinte e seis e vinte e sete de abril do mesmoano. De novo o nome da Sociedade da man de Candeapaséase por toda a xeografía galega, de norte a sur, damontaña ás rías, a obra ponse en escena máis de cin-cuenta veces.

Pero a maxia rómpese, e por disensións coa novadirectiva presidida por D. Manuel Barreiro, Candea con-tinúa a súa traxectoria fóra da Sociedade.

Esto non significou a ruptura definitiva de Agrelo coLiceo. Conferencias, presentacións de libros, e de obrasde teatro, achegárono innunmerables veces aos salóns daSociedade, sempre disposto a colaborar con calqueraactividade social.

No ano 2000 volve co teatro ao Liceo dirxindo unhafermosísima montaxe de Os vellos non deben de namo-rarse de Castelao, que pon en escea o 27 de agosto e o 1de setembro.

11

“OS VELLOS NON DEBEN DE NAMORARSE”, LICEO DE NOIA,28-08-2000.

“OS VELLOS NON DEBEN DE NAMORARSE”, LICEO DE NOIA,28-08-2000.

ste outono presentou en Ga-licia a súa faciana máis comba-

tiva. Faino cada certo tempo,pero a nosa fráxil memoria

provoca que nos colla desprevidos.Chegadas por medio dunhas profundasborrascas atlánticas, as precipitaciónscaeron de forma xenerosa como non ofacía dende anos. Temos aínda presen-tes as angustiosas imaxes da veciña vi-la de Cee asolagada. Tamén as de Vila-garcía de Arousa ou Ribeira. Bastou unepisodio de chuvias anormalmenteabundantes para poñer ao descuberto aescasa ou nula planificación do ser hu-mano e a indefensión con que esteasiste ante as forzas desatadas da natu-reza.

Unhas circunstancias excepcionaisnon poden xustif icar a falta de previ-sión. En Galicia a chuvia non constitúeun feito novo. Tampouco as súas conse-cuencias. Existen series de datos plu-viométricos o suficientemente amplos efiables como para poder avaliar a pro-bable aparición de episodios de chuviasexcepcionais. Por conseguinte, sabemosdun risco importante aínda que este seconsidere improbable. Por outra banda,coñecemos igualmente os efectos su-mados de lume e chuvias. Cando a cu-berta vexetal dos montes é destruída dexeito importante por unha vaga de lu-mes como a acontecida neste verán, sa-bemos que a escorrenta das augas au-menta ( logo dun incendio forestal o

caudal dos ríos medra ata o 400% ) polo que o perigo deenchentes é maior. O sucedido en Noia no ano 1989, enMuros no 2000, ou en Carnota no 2005 son algúns bosexemplos próximos dos que deberiamos ter tomado nota.

CEE ASOLAGADA: AS ENSINANZAS DAHISTORIA

Acudir á historia é unha boa maneira de encontrar al-gunhas das razóns que explican o desastre. A fotografíaneste caso pode ser un instrumento que aforra moitas pa-labras. Iso foi o que fixo o xornal La Voz de Galicia parailustrar os cambios producidos na ría de Corcubión nosúltimos anos, en concreto o proceso de recheo do sacoda ría na localidade de Cee. Nesas imaxes agóchanse asclaves dunha catástrofe anunciada. En palabras do cate-drático de botánica Javier Guitián, foi a irresponsable ac-tuación do home a que provocou o desastre: el fondo dela ría, aparece sepultado, modificando dramaticamentela línea de costa; los cursos de agua se han alterado y se

12

Xeograf ía

Pedro García Vidal

A vila de Noia ante aposibilidade deinundacións catastróficasA necesaria xestión dos riscos

A ESTREITA CANLE NATURAL QUE SE ABRE ENTRE PUNTA ABRUÑEIRAS E

PUNTA TESTAL ATA AS MESMAS PORTAS DA VILA, CONSTITÚE O REGAZO

OCASIONAL PARA AS AUGAS ATLÁNTICAS E O ESTEIRO PERMANENTE

DAS AUGAS CONTINENTAIS QUE AQUÍ DESAUGAN.

han construido calles y edificacionesque impiden la salida al mar” ( La Vozde Galicia 28-09-06 ).

A finais dos setenta Cee comezaba adar forma a un proxecto consistente engañar terreo ao mar. Cos parabéns decase todo o mundo eliminouse a maris-ma, a xunqueira que, afirmábase, nonvalía para nada. Apenas se escoitaronvoces de protesta. O recheo, de máis de120.000 metros cadrados, remataba noano 1987 en forma dunha enorme ex-planada que case non superaba o niveldo mar. A solución para os tres peque-nos ríos que alí desaugaban consistiu endomesticalos canalizándoos ata o mar.Nalgún caso a ridícula canalización eraun tubo de cincuenta centímetros de an- 13

LA VOZ DE GALICIA, 24-10-06. OS RECHEOS IRRESPONSABLES DO FONDO DA RÍA INCREMENTARON O RISCO ANTE EPISODIOS DE

CHUVIAS INTENSAS NA VILA DE CEE.

NESTE PLANO DE FINAIS DO SÉCULO XVI,CONTEMPLAMOS AS PRIMEIRAS CONQUISTAS ÁS

AUGAS. A REALIZACIÓN DA MURALLA PERMITIU O

RECHEO E AMPLIACIÓN DO ESPAZO URBANIZADO

INTRAMUROS.

cho. Só fixo falta un episodio de chu-vias torrenciais, sumado á destruciónda cuberta vexetal polos lumes do ve-rán, xunto cunha cunca con pendentesfortes, para poñer de manifesto todoaquilo que se fixo mal. Os tres peque-nos ríos convertéronse en segundos enferos torrentes que racharon as cadeas ecorreron ceibes cara ao mar arrasandocon todo aquilo que se poñía por diante.

Sen dúbida que os lumes do veráncontribuíron en grande medida a multi-plicar os efectos de por si devastadoresdunhas precipitacións que facía trintaanos non se producían con eses niveis,pero unhas circunstancias excepcionaisnon poden xustif icar a falta de previ-sión. Como sinala o catedrático de eda-foloxía Francisco Díaz-Fierros Viquei-ra:Certamente que a seca de agosto eas chuvias de outubro non foron nor-mais en Galicia. Pero de aí a conside-rar que non sexan previsibles fica un botreito, pois na actualidade existen xaseries de datos pluviométricos de ex-tensión suficientes como para poderavaliar con rigor a probabilidade deque determinados episodios extremospuidesen acontecer neste país. Polo

tanto atopámonos diante duns riscos importantes quepor moi improbables que fosen están perfectamente defi-nidos e, en certa maneira, preditos (La Voz de Galicia29-09-06 ).

CONSTITÚE NOIA UNHA ZONA DE RISCO DEINUNDACIÓNS ?

Ante a futura realización dun denominado mapa deriscos de catástrofes naturais por parte do goberno gale-go, un estudo que debería contribuír logo a unha axeita-da xestión dos mesmos, debería incluírse a vila de Noia earrabaldes nesa cartografía de riscos?. Vexamos.

Aínda tendo en conta as particularidades de cada es-pazo, o mar de Noia presenta certas semellanzas co quesucede no saco da ría de Corcubión. En ambos os douscasos estamos ante un fondo de ría, un espazo de maris-ma onde se produce a mestura de augas doces dos ríoscoas salgadas do mar a intervalos regulares por mor dopulo das mareas. Na vila de Noia, estamos ante o puntomáis afastado da bocana da ría: uns 17 quilómetros sepa-ran a ponte de Noia dunha imaxinaria liña entre Baroña eMonte Louro. Pero ademais, o mar de Noia, ese mar oca-sional que con regularidade nos invade, forma un recan-to tras o San Lois, que se abre entre Punta Testal e Abru-ñeiras ata as portas da mesma vila de Noia, conforman-do un pequeno mar interior moi pechado. O reducido en-trante que acolle ao mar de Noia, froito da suma de es-forzos dos tres ríos que nel desaugan, constitúe ao mes-mo tempo o esteiro natural das augas doces. Por conse-

14

4. NO PLANO DE 1907 APRÉCIANSE AS NOVAS TERRAS CONQUISTADAS AO MAR A FINAIS DO XIX E PRIMEIROS ANOS DO XX. OS

PEIRAOS DE CADARSO E GASSET, XUNTO COS DESTINADOS AO EMBARCADOIRO DA FÁBRICA DE CONSERVAS “LA NOYESA”,CONSTITÚEN AS ACTUACIÓNS MÁIS SOBRANCEIRAS NOS BORDOS ACUÁTICOS

A CONQUISTA DE ESPAZOS AOSEO DE NOIA. UN POUCO DEHISTORIA

Desde o ano 1168 en que Noia entrana historia por mor do documento ofi-cial que certif ica a súa fundación, oscambios nos bordos acuáticos do em-prazamento inicial foron notables. Noseu inicio o poboado estaría recollidonun erguido esporón granítico entre oTraba e a ría, coas augas alcanzando ni-veis bastantes superiores aos actuais.No alto, libre das augas, estaría o Tapalonde se levantarían os elementos defen-sivos formados por castelo e pazo xuntocoa igrexa. Ao seu arredor xurdirían osbarrios mariñeiros en contacto directocoas augas do Traba e da ría. A naturezado emprazamento apenas sería modifi-cada pola man do home nestes momen-tos iniciais da vida urbana. Nas beirasdo Traba, porén, a medida que pasaba otempo, foron instalándose muíños, píospara o tratado das peles, e tamén unHospital, o Hospital de Afora ou do Es-pírito Santo, de finais do XIII ou princi-pios do XIV, mesmo cun dos seus mu-ros instalado nas augas do río.

guinte: regazo temporal para as augas atlánticas por un-ha banda, e esteiro permanente para as augas continen-tais por outra, conforman a dobre función deste seo defondo de ría. A diferenza da vila de Cee, as correntes deauga doce que desaugan neste lugar, son tres notables rí-os: O Vilaboa, O Lobo ou Tállara e o Traba. Tres ríos queteñen as súas fontes nos altos cumes do Barbanza, coque isto implica tanto de cara á posibilidade de impor-tantes aportes de auga no período das chuvias, como ávelocidade das mesmas pola acusada pendente nalgúnstramos que multiplica a súa capacidade de arrastre.

15

EN NOIA, SAN LÁZARO CONSTITÚE O MAIOR ESPAZO GAÑADO ÁS AUGAS.

A CONSTRUCIÓN DA ESCOLLERA SUPUXO O MAIOR

OBSTÁCULO Á LIBRE CIRCULACIÓN DAS AUGAS E

UNHA CONTRIBUCIÓN IMPORTANTE NA ACELERACIÓN

DO PROCESO DE ATERRAMENTO DO MAR DE NOIA.A SUPRESIÓN DA MESMA DEBERÍA TOMARSE COMA

UN OBXECTIVO PRIORITARIO.

A primeira actuación importante so-bre os bordos marítimo-fluviais ten lu-gar no ano 1320. Nese tempo comézasea levantar o muro que vai cinguir o flo-recente establecemento urbano. É coarealización desta obra cando por pri-meira vez se conquistan territorios deinundación para integralos tras os mu-ros como espazos urbanizados. O espa-zo cidadán medra a costa de roubar te-rreos ao río e ao mar. A muralla ía fun-cionar a partir dese momento, entre ou-tras cousas, coma un elemento de de-fensa ante as augas. De seguro que endiferentes intres da súa prolongada his-toria salvou ao núcleo de catastróficosepisodios de inundación.

Un segundo momento fundamentalna modificación dos bordos costeirosdo seo de Noia, ten lugar a finais do sé-culo XIX e principios do XX cando sevai levar a cabo a construción dos pei-raos de Cadarso e Gasset logo prolon-gados ata o dique do Marqúes. Nesteúltimo lugar, xa tivera lugar con ante-rioridade a construción do antigo peirao(1850), froito da colaboración entre omarqués de Monroy e a mariñeiría, queiniciou a remodelación da traza costeiraneste tramo. O terreo gañado ao marcoa construcións dos periraos foi im-portante, sobre todo na zona correspon-dente ao de Gasset. As antigas mura-llas, agora innecesaria como defensaante as augas, ven como sobre elas eempregando a súa mesma pedra ér-guense as novas edificacións.

Pero, sen dúbida, a actuación máisimportante ata o momento no tocante áconquista de terreos sobre as augas foio recheo da marisma de San Lázaro. Oque durante tantos séculos fora un espa-zo encharcado, unha xunqueira que gar-daba nun pequeno illote de terra firmeunha minúscula capela dedicada aosanto e construcións anexas emprega-das para concentrar aquelas persoassospeitosas de padecer calquera enfer-midade infecto-contaxiosa, ía sufrir unproceso de progresivo recheo que des-

embocaría no fallido proxecto de urbanización de SanLázaro de 1943 (ver Alameda nº 10). As últimas fases dorecheo teñen lugar nos anos cincuenta e esténdese ata ossesenta en que a coñecida como charca de San Lázarovai desaparecer definitivamente. Anos máis tarde, xa enplena democracia, levouse a cabo a última actuación derecheo nesta zona de San lázaro nos terreos que na ac-tualidade ocupa o campo de fútbol.

Na zona norte da vila, tamén se levaron a cabo impor-tantes procesos de recheos en diferentes etapas do séculoXX. En concreto na zona de Pedra Sartaña o terreo gaña-do ao mar foi verdadeiramente significativo. As constru-cións que ollamos hoxe están levantadas sobre terreosonde antes atracaban embarcacións de notable porte: fá-brica de Moledo, estación de autobuses, e liña posterior

16 DESDE O PEIRAO

DO MARQUÉS ATA

PEDRA SARTAÑA O

RECHEO ALCANZA

UNHA DIMENSIÓN

CONSIDERABLE E

HOXE CHEGA ATA

ABRUÑEIRAS.

de edificacións inmediatas ao Polideportivo municipal.A máis recente actuación no bordo costeiro do mar deNoia é aquela que ten lugar na explanada do Marqués,comezada a finais dos oitenta e que en etapas sucesivasata hoxe chega preto da punta de Barro. Outras pequenasactuacións nos bordos costeiros do mar de Noia teñen lu-gar por exemplo no Campo das Rodas e Chaínza.

Non podemos esquecer neste breve percorrido recor-datorio, o tremendo efecto que a construción da nuncarematada escollera tivo sobre o mar de Noia. Aquela

17

obra de rimbombante título Proyecto deCanalización y Dragado del Puertoaprobada e presupostada xa nos anoscincuenta do pasado século e que pasapor peripecias mil nos sesenta sen quenunca chegue a rematarse, supuxo a ac-tuación máis degradante neste mar inte-rior da ría. A aceleración do proceso desedimentación do mesmo foi, sen dúbi-da, o seu efecto máis visible e perversoaparte doutros.

En resume, logo do visto, semellaclaro que a actuación humana sobre osbordos costeiros do mar de Noia foi im-portante. Como consecuencia a con-quista de espazos asolagados ocupa naactualidade unha considerable exten-sión e o proceso de aterramento semellaaínda non ter finalizado. E aquí xorde apregunta pode soportar este fondo de ríaunha maior presión humana en formade novos recheos? Baixo o meu puntode vista existen moitos factores que odesaconsellan.

O RISCO EXISTE, ESTÁ AÍ

En Noia os ríos xa avisaron. E nonunha vez, senón varias. A última no mes

INUNDACIÓNS EN SAN BERNARDO O 13 DE ABRIL DO ANO 1956. EN

NOIA, SAN BERNARDO É O LUGAR DE MAIOR RISCO DE INUNDACIÓNS,PERO NON É O ÚNICO.

NO MES DE NADAL DO ANO 1989, ODESBORDAMENTO DO TRABA NO LUGAR DE

SAN BERNARDO CONVERTEU A ESTRADA A

SANTIAGO NUN VERDADEIRO RÍO.

de Nadal do ano 1989. Un episodio dechuvias excepcionalmente intensas,coincidente con marea alta, ao que sesumarían os efectos duns montes quei-mados polos lumes daquel verán, amar-garon aquela noiteboa a moitas fami-lias, especialmente aquelas de San Ber-nardo máis preto do río Traba. Algunhadas imaxes que aquí se mostran falanpor si soas.

Pero os avisos sucedéronse ao longode todo o século XX. Así, os primeirosintentos de unir de xeito permanente asribeiras do Traba entre a vila e lugar deSan Lázaro, feito que ocorre a princi-pios do século XX, van resultar un fra-caso por mor das enchentes do Traba. Aprimeira pasarela en ferro e madeiraque ía desde o barrio do Espírito Santo,nas proximidades do macelo municipal,ata o orela oposta, foi levada por diantepor mor dunha riada. O segundo inten-to, anos máis tarde, no mesmo lugar pe-ro agora en formigón, tampouco resistiuo poder das augas nunha nova enchentee a ponte foi igualmente destruída.

En diferentes anos, altas mareascoincidentes con episodios de chuviasintensas provocarán inundacións impor-tantes que afectaron principalmente azonas como San Bernardo ou a Chaín-

za. Existe constancia gráfica dalgún destes sucesos co-mo podemos apreciar nas fotografías que se mostran.

Todos estes precedentes aos que acabamos de facermención –seguramente unha mínima parte dos produci-dos desde a fundación da vila–, deben servir de recorda-torio para non actuar con improvisación neste tema. Lo-go non valería xustificarse alegando descoñecer o risco.

O CAMBIO CLIMÁTICO, UNHA VERDADEINCÓMODA

O cambio climático xa está aquí. Os seus efectos co-mezan só a mostrarse. Os sucesos deste outono son sóunha parte. A película de Al Gore, ex-vicepresidenteamericano, Una verdad incómoda, constitúe un bo docu-mento para incrédulos ou desinformados.Todas as predi-cións apuntan a que as poboacións ribeiregas son as quemáis van sufrir os efectos do cambio de nivel das augascomo consecuencia directa do cambio climático. As in-undacións afectan xa a moitas poboacións costeiras, pe-ro os riscos van incrementarse nos próximos anos debidoa cambios no clima e na sociedade. É necesario, afirmana maioría de expertos, tomar decisións drásticas: ou in-vestimos máis en enfoques sustentables respecto ás in-undacións e á xestión das costas ou teremos que acostu-marnos a vivir con cada vez máis inundacións.

O cambio climático provocará unha subida do niveldo mar e un aumento das precipitacións con tormentasmáis intensas e mareas máis altas, o que favorecerá unincremento de sucesos de inundación. Ante estas pesi-mistas previsións que facemos aquí na beira das augasante semellante ameaza?. Pois mirar para outro lado, ig-

18

CAMBIO CLIMÁTICO. PARA ALGÚNS UNHA VERDADE INCÓMODA.

mente. E xestionalo significa actuar ca-da ano coma se fora producirse: manteros leitos dos ríos limpos e libres, impe-dindo calquera ocupación dos mesmose das súas marxes; por en marcha unplan a longo prazo para librar ao mar deNoia do principal obstáculo para o librefluír das augas como é esa esperpénticaescollera e, ao mesmo tempo, planificartodo un conxunto de medidas orienta-das ao saneamento e rexeneración dasribeiras deste mar interior que tanto sin-gularizan á vila de Noia; e non pensar,de ningunha das maneiras, en incre-mentar os obstáculos ao libre circulardas augas. Debemos abandonar, polotanto, toda idea de futuros recheos quenon farían máis que agravar o risco fun-cionando coma un obstáculo ao librecorrer dos ríos en caso de grandes ave-nidas coincidentes con mareas altas.Non podemos confiarnos ao abandonoou á fortuna pensando que as estatísti-cas nos indican que os episodios só su-ceden en períodos moi afastados deanos. Non podemos continuar mirandopara outro lado ante unha verdade incó-moda como é o cambio climático. Seríaunha irresponsabilidade que pagaria-mos moi caro.

norar as mensaxes, tentar aparentar que o problema nonvai con nós. A nosa xestión da costa é por iso todo o con-trario ao que debería ser se pensaramos que o anunciadopode chegar a producirse: recheos, macroportos, viadu-tos, paseos marítimos a esgalla,... Todo menos preparar-nos para xestionar o risco ( ver Alameda nº 19 ).

Nunha xeración, en dúas ao sumo, veremos si habíalobo ou non, e como morde en cada lugar. O cerebro hu-mano non semella moi ben deseñado para prever o futu-ro así que non parece sinxelo que nos fagamos á idea docambio climático e actuemos en consecuencia. A econo-mía que mira soamente a cotización da Bolsa do día se-guinte non permite o paso á prospectiva ambiental, asíque os profetas do pasado avisarán entón do que deberíaterse feito. Iso é o que pasa nestes días na vila Cee.

A diferenza de Cee, Noia no momento actual semellaestá protexida fronte á subida das augas cun aínda amploesteiro que permite acoller, salvo momentos moi excep-cionais, as avenidas dos ríos Traba, Lobo e Vilaboa encoincidencia coas altas mareas. Pero

Realmente estamos libres de inundacións catastrófi-cas ? De momento si, pero o cambio climático e modifi-cacións no esteiro poden mudar as cousas. Sexamos sen-satos e aprendamos de quen o fixo mal. O caso de Cee épara nós de manual.

Rematamos insistindo no que diciamos ao comezodeste escrito: sabemos dun risco importante aínda queeste se considere improbable. Polo tanto, coñecido o ris-co o que debemos facer é aprender a xestionalo axeitada-

19

CALQUERA ACTUACIÓN QUE SUPOÑA

ESTREITAR O ESTEIRO NATURAL DOS RÍOS NO

INTERIOR DO SEO DE NOIA ENTRE ABRUÑEIRAS

E TESTAL, IMPLICARÁ NECESARIAMENTE UN

INCREMENTO IMPORTANTE DOS RISCOS ANTE

FUTURAS E PREVISIBLES INUNDACIÓNS.

NOS FONDOS DE RÍAS CONVIVEN FORMACIÓNS NUN EQUILIBRIO

INESTABLE. CALQUERA ACTUACIÓN NA COSTA REPERCUTE

INMEDIATAMENTE NO CONXUNTO. A ALTERACIÓN PRODUCIDA COA

INSENSATA CONSTRUCIÓN DO ESPIGÓN DE TESTAL –AGORA EN

PROCESO DE DESAPARICIÓN – FOI VERDADEIRAMENTE SIGNIFICATIVA.

a próxima primavera celebra-ranse as oitavas eleccións

municipais da democracia. Sendúbida, un acontecementosignificativo para coñecer as

preferencias políticas dos cidadáns e ta-mén unha data salientable para achegar-nos á realidade histórica dos concellosvinculados co Barbanza.

Dende o comezo da democracia mu-nicipal os comportamentos electoraisnesta comarca foron tan diferentes queprecisan dunha análise individualizada,un estudo que reflicta a partir das pape-letas depositadas nas urnas durante vin-te e oito anos a personalidade de cadaconcello e o nome dos seus líderes nassete lexislaturas anteriores.

Dentro das posibilidades que ofrecepublicar unha reportaxe desta naturezanas páxinas da revista Alameda, estasson as conclusións sobre a realidademunicipal de cara ás seguintes elec-cións.

AS ELECCIÓNS MUNICIPAIS ENAROUSA NORTE

O vieiro político nos concellos queconfiguran AROUSA NORTE , é dicir,RIANXO, BOIRO, A POBRA E RI-BEIRA, resulta moi diverxente dendeas primeira eleccións:

O concello de RIANXO é o máis es-table da bisbarra. Dende as primeiraseleccións municipais, celebradas o 3 de

abril de 1979, o PSOE goberna dunha maneira incuestio-nable. O seu primeiro alcalde democrático foi Xosé Bra-vo Fieiro que liderou o termo municipal dende o ano1979 ao 1994. Un período onde os únicos problemas fo-ron a folga dos areeiros do Ulla no ano 1985, a dimisióndos concelleiros Xosé Tubío Fachado e Carmen Lema noano 1988 e a protesta dos veciños que na Semana Santado ano 1989 pecháronse no concello por considerar abu-siva a contribución urbana. Despois da súa dimisión noano 1994, foi nomeado como novo rexedor Pedro Piñei-ro Hermida, o cal se mantén no poder grazas ás maiorí-as absolutas que acadou nas tres seguintes convocatorias.

As cousas foron ben distintas no concello de BOIRO.Despois dos primeiros comicios, o derradeiro alcalde dofranquismo, Francisco López Silva, converteuse no pri-meiro da democracia (1979-1983). Nas seguintes foisubstituído á fronte da alcaldía polo socialista ManuelVelo Velo malia que soamente obtivo cinco concelleiros,por oito do PGI, dous da coalición AP.- PDP.- UL e dousda AMDG. Catro anos máis tarde, no 1987, renovou o

20

H istor ia

Xerardo AgraFoxo

27 de maio 2007: A últimabatalla electoral noBarbanzaDez curiosidades e unha incógnita

XOSÉ BRAVO FIEIRO E PEDRO PIÑEIRO HERMIDA, OS DOUS ALCALDES

DE RIANXO DURANTE A DEMOCRACIA, NUN ACTO CONMEMORATIVO

DE CASTELAO CON ISAAC DÍAZ PARDO E XOSÉ LUÍS AXEITOS.

sidencial. O novo alcalde sería XoséDel Río Dieste (1988). Pero Velo Veloconseguiría outra vez á alcaldía no ano1991. Despois do seu terceiro mandato,comezaría a época do industrial XesúsAlonso Fernández que gobernaría Boi-ro nas seguintes lexislaturas ao gañarpor maioría absoluta nos anos 1995 e1999. Dende os últimos comicios(2003), logo da construción da ciberné-tica fonte de 400.000 euros, o receo quedeixaran certas operacións urbanísticasque favoreceron de maneira sospeitosaao líder do PP e unha xestión económi-ca que, segundo o Consello de Contas,sitúa a Boiro como o sexto municipiomáis endebedado de Galicia, o concelloé liderado polo nacionalista Xosé DeiraTriñanes que gobernou ata hai unhassemanas co apoio de Xesús Ares Gon-zález (PSOE) e o independente ManuelVelo Velo.

O concello de A POBRA tivo comolíder destacado durante as tres primei-ras lexislaturas ao derradeiro alcalde dofranquismo: Segundo Durán Casais

seu mandato. Cando todo presaxiaba unha lexislaturacómoda, dado que obtivera 11 escanos, unha moción decensura auspiciada por cinco compañeiros do seu parti-do -Xaquín Ribeira, Consuelo Hermo, María Rosa Tu-bío, Xoán Antonio Outeiral e Xosé del Río Dieste- e osdemais membros da oposición, afastouno da cadeira pre-

21

ANTONIO GONZÁLEZ GROVEIRO, EX ALCALDE DE PORTO DO SON, EXOSÉ LUÍS TORRES COLOMER, ALCALDE DE RIBEIRA, CON

SIMPATIZANTES DO PARTIDO POPULAR DA COMARCA. Arquivo: El Correo Gallego

ALCALDES E POLÍTICOS DO BARBANZA E A RÍA DE MUROS E NOIA NUN ACTO CELEBRADO NO CONCELLO DE LOUSAME. Arquivo: El Correo Gallego

(UCD). Ante os problemas que tivo noseu último mandato - cando foi denun-ciado pola Asociación Cultural A Misa-rela na Dirección Xeral de Xustiza, porrequisarlle folletos co topónimo A Po-bra- no ano 1990 deixoulle o cargo aÁlvaro Vieites Dávila. No ano 1991 oTSXG condenou a Durán Casais polosdelitos de impedimento dos exerciciosdos dereitos civís, sentenza que confir-maría o Tribunal Supremo en 1993. Asdúas seguintes lexislaturas foron presi-didas polo alcalde socialista RamónRego Mieites que gobernou cunhamaioría minoritaria (1991-1995) e unhamaioría relativa (1995-1999). A partirdo ano 1999, o concello é gobernadocunha doada maioría pola candidato doPartido Popular Isaac Maceiras Rivas.

O comportamento político de RI-BEIRA presenta nos seus comezos de-mocráticos unhas características dife-rentes aos das últimas consultas electo-rais. As tres primeiras deron como re-sultado tres alcaldes diferentes. Nas ca-tro últimas conserva o poder o mesmorexedor. O primeiro alcalde da demo-cracia foi o representante da UCD Li-sardo Valeiras Bravo (1979-1983). Naseguinte lexislatura gobernaron os so-cialistas de Xosé Antonio Ventoso Ma-riño (1983-1987) o cal sería substituído

na terceira lexislatura polo líder de AP, e derradeiro al-calde da ditadura, Ricardo Torres Queiruga (1987-1991) que soportou unha moción de censura no ano1989. Neste mesmo ano o ex alcalde Ventoso Mariño enove concelleiros foron xulgados por outorgar licenciasde obras sen contar cos visados do Colexio de Arquitec-tos. Na sentencia ditada polo Tribunal Supremo no ano1992, serían inhabilitados a seis anos e un día. Dende oano 1991 goberna cunhas incontestables maiorías abso-lutas o representante do Partido Popular Xosé Luís To-rres Colomer.

OS COMICIOS ELECTORAIS NA COMARCA DENOIA

Na comarca de NOIA -impreciso nome para unha en-tidade administrativa composta por catro concellos- os

22

O ALCALDE DE PORTO DO SON, RAMÓN QUINTÁNS VILA, NUN ACTO CELEBRADO NO SEU CONCELLO. Arquivo: El Correo Gallego

CARLOS LÓPEZ CRESPO, ALCALDE DO PARTIDO POPULAR EN OUTES

DENDE AS ELECCIÓNS DE 1999. Arquivo: El Correo Gallego

a la persona del alcalde”. Groveiro seríacondenado pola Audiencia Provincial.Cando no ano 1995 se presentou porquinta vez, nesta ocasión liderando asfilas do Partido Popular, foi derrotadopor Ramón Quintáns Vila do PSOE,que tamén saíu elixido nas seguintes le-xislaturas celebradas nos anos 1999 e2003.

Os resultados electorais celebradosata agora no concello de OUTES amo-san unha clara tendencia conservadora.Gonzalo Pérez Villaverde, o derradei-ro alcalde do franquismo sucedeuse ase mesmo liderando á UCD. Este com-portamento, que certificaba a ausenciadun claro debate político nesta marxeda ría, tería continuidade coas vitoriasobtidas nas catro seguintes consultassen participar nunca nun mitin e lide-rando partidos diferentes. Dende o ano1999 preside o concello cuns aires máisrenovados o representante do PartidoPopular Carlos López Crespo.

O comportamento electoral deNOIA, tal como se explica en dous li-bros do autor desta reportaxe –CRÓNI-CAS DUNHA DEMOCRACIA e A RE-VOLTA NACIONALISTA– semella moidiferente ao exhibido polos concellosdo seu entorno. Durante as dúas primei-ras lexislaturas o PSOE, liderado porXesús Díaz Fornas, achegou o conce-llo aos veciños, dignificou a actividadepolítica e realizou importantes mellorasna vila e aldeas. Despois viñeron osconflitivos mandatos do BNG. Nestesoito anos (1987-1995) houbo dous al-caldes: Pastor Alonso Paz e BieitoGonzález Domínguez (AG). As tres úl-timas corporacións foron presididas portres alcaldes diferentes: Mari CarmeAbeixón Carou, representando ao PP(1995-1999), Rafael García Guerrerodo PSOE (1999-2003) e Antonio PérezInsua que iniciaba a segunda época doPartido Popular á fronte da corporaciónmunicipal (2003-2007). Unha historiaconvulsa, ateigada de batallas inútiles ecambios imprevistos, que aproveitaron

comportamentos políticos, agás o caso de Noia, amosanunha clara estabilidade política. No territorio de LOU-SAME, o PSOE, liderado por Xosé Ramón Vidal Cas-telo, gobernou con comodidade e discreción durante asseis primeiras lexislaturas. A primeira grazas ao apoiodo concelleiro da Asociación Municipal DemocráticaGalega (AMDG). Nas catro seguintes ocupou a presi-dencia valéndose dunhas doadas maiorías absolutas. Nasexta, que comezou no ano 1999, só obtivo 5 concellei-ros, por 3 do BNG e outros 3 do PP. O único problemagrave destas lexislaturas, que axudaron a fortalecer aidentidade do concello con respecto aos seus veciños,mellorar as infraestruturas e a espallar o nome desta en-tidade cunha clara vocación rural, foi a concentración noano 1997 de douscentos veciños que protestaban contraa construción dunha central eléctrica no río Vilacoba.Dende os últimos comicios, celebrados no ano 2003, go-berna o alcalde do Partido Popular Santiago FreireAbeixón grazas ao apoio da concelleira independenteRocío García Castro.

O concello de PORTO DO SON tamén presenta unhacuriosa estabilidade política. Despois dos resultados daprimeira convocatoria electoral saíu elixido como alcal-de o comunista e líder local da AMDG, Antonio Gonzá-lez Groveiro. Presidindo as filas do PSOE, despois desaír do PCG por supostos desacordos coa política deCC.OO, foi elixido nos comicios celebrados nos anos1983, 1987 e 1991. Foi durante o seu terceiro mandatocando se produciu un dos feitos máis noxentos da demo-cracia neste concello. Sucedeu no 1987, cando o alcaldepublicou un Bando afirmando que as críticas dun xornal(La Voz de Galicia) se debían a que rexeitara “las pro-puestas intimas que la redactora-jefa en Barbanza le hizo

23

REPRESENTANTES DO PARTIDO POPULAR DE LOUSAME ACOMPAÑAN

AO SEU CANDIDATO DE CARA ÁS MUNICIPAIS DE 1999. Arquivo: El Correo Gallego

algúns concellos veciños para quedarsedende os comezos da democracia coHospital Provincial, Facenda, INEM, aPolicía ou a ITV. Os cambios nas tresúltimas lexislaturas certifican o esque-cemento das cuestións vitais, como osaneamento da ría e a mellora das co-municacións, e a condición de Noia co-mo un concello inestable.

DEZ CURIOSIDADES MUNICIPAIS

Unha vez realizado este breve resu-me do mapa electoral das dúas comar-cas que configuran a península do Bar-banza, onde tamén engadimos o veciñoconcello de Outes, semella interesanteofrecer once datos que polo seu interesecontribúen a comprender mellor a nosarealidade histórica:

1º. Soamente tres alcaldes franquis-tas lograron renovar o seu cargo despoisdas primeiras eleccións democráticas.Trátase de Francisco López Silva(Boiro), Gonzalo Pérez Villaverde(Outes) e Santiago Durán Casais (APobra).

2º. Ricardo Torres Queiruga, de-rradeiro alcalde da ditadura en Ribeira,conseguiu volver ao posto na terceiralexislatura.

3º. Nos concellos de Rianxo (PSOE) e Porto do Son(AMDG e PSOE) sempre gobernou a esquerda. A derei-ta manda en Outes dende o comezo da democracia e go-bernou Ribeira durante seis lexislaturas.

4º. Nestes oito concellos houbo 26 alcaldes e só unhaalcaldesa: Mari Carme Abeixón (Noia).

5º. Noia é o único concello onde gobernou o BNGcon maioría absoluta. En Boiro necesitou dunha coali-ción.

6º. Antonio González Groveiro, Gonzalo Pérez Vi-llaverde e Segundo Durán Casais foron os tres rexedo-res máis camaleónicos. O primeiro figurou na AMDG,no PSOE e agora no PP. O segundo pertenceu a UCD, áCoalición Progresista e ao PP. O terceiro militou naUCD, Coalición Popular e Coalición Progresista.

7º. Pastor Alonso Paz foi o único alcalde inhabilita-do durante o exercicio do poder.

8º. Noia é o concello con maior número de alcaldes,seis. Rianxo, Lousame, Porto do Son e Outes só tiverondous.

9º. Despois de vinte e oito anos, tres ex alcaldes–Manuel Velo Velo, Antonio González Groveiro e Xo-sé Ramón Vidal Castelo– continúan na política activa.

10º. Os rexedores municipais que conseguiron maio-res vitorias electorais foron: Xosé Ramón Vidal Castelo(6), Gonzalo Pérez Villaverde (5) e Antonio GonzálezGroveiro, Xosé Bravo Fieiro e Xosé Luís Colomer concatro cada un.

24

SOCIALISTAS DE OUTES CO SEU DIRIXENTE XOSÉ BLANCO. Arquivo: El Correo Gallego

circunstancias alteraron o mapa políticono tramo final da lexislatura: a rupturado tripartito, ante os desacordos reitera-dos co concelleiro independente, e asorprendente aparición do xornalistaLuís Blanco Vila como candidato doPP. Malia a sombra inquietante de VeloVelo, a posible baixada de votos dos po-pulares -ante a escasa representativida-de do “home de Alonso” e o malestarpolas contas dos mandatos conservado-res- posibilitará con toda seguridadeoutro goberno progresista.

Na comarca de Noia a estabilidadesemella probable nos concellos deLOUSAME e OUTES. No primeiro, odesgaste dos socialistas durante vinte ecatro anos no goberno, a súa escasaoposición durante o actual mandato e aescasa presenza do BNG na vida políti-ca despois de sete lexislaturas, apunta aque os populares dirixidos por SantiagoFreire renovarán o seu mandato. Nece-sitarán o apoio da eficaz concelleira in-dependente? No segundo, tampoucoofrece dúbidas a continuación á fronteda alcaldía de Carlos López Crespo. Atardía resposta da cidadanía ao proxectoda Xunta de construír un viaduto nadesembocadura do río Tines e a incom-prensible postura da oposición nesteasunto de vital transcendencia ecolóxi-ca, non impedirá a oitava lexislatura dosconservadores e o terceiro mandato dunalcalde que polo seu talante progresistasemella moi afastado dos seus líderes.

No PORTO DO SON, onde destacaa envexable política cultural realizadapolo concelleiro Xoán Pastor Rodrí-guez, parece que a lexislatura rematarárevolta. Os problemas urbanísticos de-nunciados nalgúns medios de comuni-cación, a dimisión e ceses dalgúns con-celleiros do grupo de goberno e a posi-bilidade de que a dereita presente unnovo candidato, apunta a unha vitoriaapertada da actual coalición progresis-ta. Atreverase o ex alcalde dar outro sal-to mortal cunhas novas siglas?

QUEN GAÑARÁ O 27 DE MAIO DE 2007?

Cada termo municipal amosa unha realidade tan dife-rente que semella imposible vaticinar a estas alturas osposibles gañadores dunha contenda electoral que aíndanon coñece as listas que se presentarán. Con todo, vistoo comportamento dalgúns concellos ao longo da curtahistoria democrática, a personalidade política de certosalcaldes, a tarefa política desenvolvida por determinadosrexedores e os conflitos xurdidos durante a presente le-xislatura, realizamos esta aposta.

Quen gañará as eleccións o 27 de maio de 2007? To-do apunta a que os concellos da comarca de Arousa ape-nas modificaran a presidencia das súas corporacións.Tanto Pedro Piñeiro Hermida en RIANXO como IsaacMaceiras Rivas na POBRA manteranse nos seus cargossen dif icultades. No primeiro, onde no último ano sóacadou o grao de polémica a construción dunha rotondapreto dun centro educativo, o goberno acudirá as elec-cións coa promesa dun importante investimento na re-modelación do seu peirao e unha aposta pola estabilida-de. No segundo, a expulsión de dous concelleiros doPSOE, Antonio Moure e Carlos Peleteiro que ingresaronno Partido Galeguista, e a fuxida do ex secretario dos so-cialistas, Xosé Manuel Suárez, cara a Esquerda Unida,amosa a debilidade do centro esquerda que acudirá á citado 27 de maio con catro formacións diferentes.

Tendo en conta a división da esquerda no concello deRIBEIRA –onde aínda existe unha rúa co nome do di-tad–- revalidará con toda seguridade o seu mandato XoséLuís Torres Colomer. Polo que respecta a BOIRO, dúas

25

OS DOS ÚLTIMOS ALCALDE DE NOIA, RAFAEL GARCÍA GUERRERO E

ANTONIO PÉREZ INSUA, NUN ACTO CELEBRADO NO COLISEO NOELA.Arquivo: El Correo Gallego

QUEN VENCERÁ EN NOIA?

Chegados a este punto da reportaxesemella imprescindible pronunciarsepolos resultados electorais que se pro-ducirán no concello de Noia. De cara ápróxima cita electoral, a resposta é doa-da. Pero antes debes considerar variasconclusións extraídas dunha análise ri-gorosa dos anteriores resultados:

1º. O partido que consegue a maio-ría absoluta perde os próximos comi-cios. Así lle pasou ao PSOE no 1987 eao BNG no 1995. Sucederalle o mesmoao PP?

2º. As tres anteriores lexislaturas ti-veron diferentes rexedores. Continuaráesta tendencia renovadora?

3º. Os tres últimos alcaldes de Noiagañaron as eleccións sen antes partici-par na vida política. Presentará o PSOEou o BNG un candidato inédito?

4º. No ano 1995 o representante de

Alternativa Galega doulle o poder a Mari Carme Abei-xón (PP). Haberá algunha lista nova?

5º. Cando un alcalde decepciona, a resposta do elec-torado noiés é contundente. Non importa quen gobernenin na Moncloa nin en San Caetano. Que tal o fixo o ac-tual rexedor?

Descoñecemos as estratexias electorais que emprega-rán os partidos para conseguir acceder á cadeira do pazoda alameda. Descoñecemos os nomes dos candidatos dalista socialista e nacionalista. Non sabemos como resol-verá o PP a crise interna que sofre dende mediados da le-xislatura ou como lle afectará a súa teima co viaduto so-bre a ría. Tampouco sabemos se sairá na campaña unasunto de alarmante actualidade: as actividades inmobi-liarias dalgúns concelleiros. Malia estes inconvenientes,se consideras os cinco postulados anteriores e resolves aincógnita precisa, o alcalde de Noia para a próxima le-xislatura será con toda probabilidade... Admirado lector,a resposta está nas túas mans, é dicir, nas urnas. A cita éo próximo 27 de maio. Dez xornadas despois de que secelebre o Día das Letras Galegas 2007 dedicado a Ma-ría Mariño. Non esquezas que todos somos responsa-bles, mesmo, nalgunhas ocasións, cómplices. Ánimo esorte.

26

XOSÉ DEIRA TRIÑANES, ALCALDE DE BOIRO, E ANTONIO PÉREZ INSUA, ALCALDE DE NOIA, NUN ACTO DE HOMENAXE A MARÍA MARIÑO.Arquivo: El Correo Gallego

en xeral e sexuais en particular. Entónempezan a preguntarse por temas comoos anticonceptivos, as enfermidades detransmisión sexual, as prácticassexuais... Estas curiosidades son total-mente sans e naturais. O que non resultatan san é que obteñan esta informaciónpor fontes incorrectas, como por exem-plo os medios de comunicación que nonson un f iel reflexo da realidade (haimoitos mozos que se obsesionan conproezas que ven en películas porno ecine erótico cando en realidade asemé-llanse ben pouco ao que pasa na vidacotiá), o grupo de amigos que distor-siona as vivencias e carece desa infor-mación... É perigoso que se guíen porcousas do tipo “a fulanita pasoulleesto...nunha revista poñía que...ou osmeus amigos fixeron esto e eu non”. Óideal sería que tiveran a quen recorrercando teñen dúbidas ou cando querenpedir consello. Este papel, ademais do

este segundo artigo dedicado a Sexualidade,Revista Alameda quere abordar hoxe este temapensando nos lectores máis novos.

Novamente solicita-mos a inestimable colaboración deOLGA NÚÑEZ BLANCO, psicó-loga e sexóloga, que tan brillante-mente colaborara con nós no ante-rior artigo.

REVISTA ALAMEDA.- Olga,é indubidable que son moitos osaspectos que podemos abordar, pensando na xuventudesi de sexualidade se trata. Quixeramos coñece-la túa opi-nión sobre cal ou cales serian os mais salientables, oudito doutra forma: ¿cáles son as principais inquedanzasdos máis novos en relación coa sexualidade?.

OLGA NÚÑEZ.- Son moitas e moi variadas, poderí-amos mencionar temas de todo tipo. Depende un poucotamén da idade. Por exemplo, cando se trata de rapazasmoi novas, a punto de entrar na pubertade, a súa primeirapreocupación é a menarquia, a súa primeira menstrua-ción, así como tamén todos aqueles cambios que experi-menta o seu corpo nesta etapa (preocupación que taméncomparten os varóns nesta idade).

Hoxe en día, a maioría das rapazas seguen sen recibirunha información adecuada sobre o ciclo menstrual: amaioría non saben cómo se produce, qué significa e quéimplica nas súas vidas. E a consecuencia máis inmediatadisto é que o viven como unha verdadeira traxedia, comoalgo que resulta doloroso sen excepción (cousa que non écerta) e sobre todo como algo que non entenden.

A medida que van medrando un pouco máis, asinquedanzas, tanto dos mozos como das mozas, estén-dense ao plano afectivo, ao tema das relacións persoais

27

Victor Vez Vilar

P inceladas san itar iasSexualidade

(II)

grupo de iguais, debería ser asumidopolos pais, sempre e cando estes dispo-ñan da información necesaria, cousaque por desgracia, non ocorre sempre.

R.A.: Posto que mencionas o temados anticonceptivos, ¿qué é o máisimportante que deberían saber?

O.N.: Pois primeiro que existe unamplo abano de posibilidades e polotanto deben coñecelas para encontrarcal é a súa mellor opción pois a eleccióndun anticonceptivo vai depender dascaracterísticas da persoa e das súas cir-cunstancias (xunto co criterio médiconos casos en que é necesario, que ditosexa de paso, son a maioría). Pero si haiunha primeira lección que aprender queé a seguinte: hoxe en día o únicométodo anticonceptivo que ademais deservir como controlador da natalidade(é dicir, evitar un embarazo non des-exado), sirve tamén para protexernoscontra enfermidades de transmisiónsexual (ETS, en adiante) é o preserva-tivo. Hai outros métodos anticoncepti-vos pero non protexen contra as ETS,tan só o preservativo posúe esta capaci-dade.

res de confianza e fidelidade pois se por moi estable quesexa a relación, un membro da parella mantén relaciónssexuais con outras persoas sen protección, seguiráhabendo risco de contaxio.

R.A.: O preservativo, ¿ten algún tipo de contraindica-ción? ¿pode ser utilizado por todo o mundo? ¿necesitareceita médica? Ou é un método accesible para calquerapersoa?

O.N.: É o método máis accesible que hai, ademais dasúa gran dispoñibilidade actual (en farmacias, supermer-cados, máquinas expendedoras, etc.). Non necesita serreceitado por un médico: simplemente saber cómo se usa(instruccións que trae a propia caixa), comprobar quesexa un profiláctico homologado (teñen que ter o logo-tipo da comunidade europea senón significaría que nonestán indicados para o coito) e mirar sempre a súa data decaducidade a cal debe ser moi ampla. Se temos nas mansun preservativo que caduca dentro dun par de meses, esepreservativo leva circulando uns cantos anos así quepode non ser demasiado fiable.

28

Polo tanto, en persoas que manteñenrelacións esporádicas, non monógamas,o método de elección debería ser o con-dón se non queren expoñerse a un con-taxio. As persoas que manteñen unharelación monógama con unha parellaque está san, poderían recorrer a outrosmétodos, eso si, tendo en conta os facto-

Polo demais, non ten ningún tipo de contraindicación,salvo para aquelas persoas que padezan alerxia ao látexque é o material do que están feitos. Para estas persoas,hai algúns preservativos que están feitos de poliuretano,igual que o preservativo feminino.

Este é un material antialérxico, máis groso, e postoque é non é igual de fácil encontralos como os outros,tamén serán menos económicos.

R.A.: ¿Qué outros métodos estarían a disposición dosnosos mozos?

O.N.: Por un lado están os métodos máis tradicionais,os chamados métodos de barreira (igual que o preserva-tivo) que son o diafragma, o capuchón e a esponxa vaxi-nal.

son métodos menos usados pois sonmáis custosos, precisan dunha supervi-sión médica maior e comportan máiscomplicacións (como a recuperación dafertilidade despois do seu uso)

Os implantes son unhas varillas deplástico que mediante cirurxía se inser-tan baixo a pel do brazo e anulan a ovu-lación durante cinco anos. Os inxecta-bles son inxeccións de progestina, unhahormona sintética, que se poñen cadatres meses. Ambos métodos se usanespecialmente en mulleres con algúntipo de diminución psíquica que lleimpida optar polos outros métodos.

R.A.: ¿E o famoso DIU?

O.N.: DIU quere dicir dispositivointrauterino. Este é un método que nonse soe recomendar en mulleres nulípa-ras, é dicir, que nunca deron a luz.Como o seu nome indica, é un aparello,que ten forma de T, que o xinecólogoinserta dentro do útero.

É un método tamén moi cómodoposto que, dependendo do tipo que sexa(existen DIU de cobre e DIU liberado-

Son diferentes artiluxios que deben ser insertados navaxina unhas horas antes da relación sexual e que non sepoden retirar hasta pasado un tempo despois (que vai adepender de cada método: o mínimo serían seis horas e omáximo dous días). Estes métodos requiren tamén o usode espermicidas: un producto que se comercializa enforma de xeles, supositorios, cremas....e que funcionadestruíndo os espermatozoides e impedindo que alcan-cen o óvulo.

Por outra banda, están os métodos hormonais, algomáis modernos e especialmente cómodos. Ademais dafamosa píldora, podemos utilizar os parches anticoncep-tivos, o anel vaxinal, os inxectables e os implantes anti-conceptivos. Estes métodos funcionan impedindo a ovu-lación e non soen estar recomendados en mulleres maio-res de trinta e cinco anos, especialmente se son fumado-ras.

R.A.: A ver, dános unhas breves pinceladas de cómose utilizan estes últimos, os métodos hormonais.

O.N.: Ben, a píldora é un comprimido ou pastilla quese toma por vía oral diariamente, sempre arredor damesma hora. Tómase durante vinte e un días e descán-sase unha semana que é cando baixa a regra. Como prin-cipal vantaxe, habería que resaltar o feito de que diminúemoitas molestias que afectan a menstruación como asirregularidades no ciclo, a diminución do fluxo así comoda tensión pélvica ou dores durante a regra.

Os parches se cambian cada semana. Hai que ir alter-nando as zonas de colocación entre abdome, glúteos,brazo e costas; nunca no peito. Se utilizarían tres parchesseguidos, é dicir, tres semanas e se descansaría unha.Este método non está indicado para mulleres obesasposto que o exceso de graxa impide a absorción dérmicada cantidade suficiente de hormonas.

O anel é un aro flexible de plástico que se inserta navaxina durante tres semanas, seguindo o mesmo meca-nismo que os anteriores. Non dificulta para nada as rela-cións sexuais posto que non se nota na penetración e émoi fácil de poñer e quitar.

Debe conservarse en frigorífico e en canto a econo-mía, os prezos dos tres métodos son similares. Comovantaxe respecto á píldora, hai que dicir que o preparadohormonal que porta o anel non é metabolizado polofígado polo que diminúe o risco de calquera afectaciónhepática.

Por último, tanto os inxectables coma os implantes

29

res de hormonas) poden duran dendedezaoito meses ata catro anos. Taménten inconvenientes como son as hemo-rraxias e o aumento da secreción vaxi-nal. Pero como digo non se soe usar enmozas, que non teñen fillos, a non serque o médico indique o contrario.

R.A.: ¿Qué pasa cando o métodoanticonceptivo? Por exemplo, se rompeo preservativo. ¿A qué solución podenoptar para evitar un embarazo non des-exado?

se aproxime no tempo ó coito desprotexido. É dicir, quecanto antes a tomemos máis posibilidade haberá de evi-tar o embarazo.

É moi importante recalcar aquí que a píldora do díaseguinte é unha solución de emerxencia e non un métodoanticonceptivo. Hai moitas parellas que tomaron esteavance científ ico como unha panacea e que cando seencontrar nunha situación na que carecen de anticoncep-tivo (non teñen un condón a man, esquecéronse de seguiras prescricións,...) optan por unha relación sexual senprotección porque “total despois imos a tomar a píldorado día despois”. Non, isto non é o correcto. Non se podeabusar dela porque cantas máis veces se tome, menosefectiva será. Ademais de que se deben ter en conta osefectos secundarios que poden ser moi desagradables ouderivar en outras consecuencias negativas (náuseas,vómitos, dor nas mamas...). Repito: é unha solución deemerxencia e non un método anticonceptivo.

R.A.: Finalmente tamén mencionaches o tema dasenfermidades de transmisión sexual (ETS). A máis coñe-cida e a que máis asusta é o SIDA. Pero hai moitas outras¿verdade?

O.N.: Sí, efectivamente. Nunha relación sexual senprotección (tanto no coito como en sexo oral, penetra-ción anal e outras prácticas), ademais de infectarnos porVIH, podemos contaxiarnos de gonorrea, hepatite B,condilomas ou verrugas xenitais (orixinadas por VPH ouvirus papiloma humano), herpes, candidiasis (taménchamada micoses, infección causada por fungos), clami-diasis (causada neste caso por bacterias), sífilis, tricomo-niasis e algunhas máis. Considero que só con esta listabastaría para reflexionar en que é necesario practicar unsexo sabio, un sexo protexido, xa que o seu fin é o pracere non carrexarnos un problema como é unha ETS ou unembarazo que non esperamos nin queremos.

De todas estas enfermidades e máis aspectos relacio-nados coa sexualidade falaremos no seguinte número deRevista Alameda.

R.A.: Pola nosa parte só engadir que agradecemosesta inestimable colaboración de Olga Núñez á que des-examos moitos éxitos profesionais na súa consulta pri-vada que vén de abrir na rúa do Curro de Noia.30

O.N.: Neste caso deberían acudir aun centro de saúde ou de planificaciónfamiliar onde poderían optar pola Anti-concepción Poscoital, máis coñecidacomo píldora do día despois. Trátasedun preparado hormonal que afectará óendometrio (a capa interno do útero)para impedir que o óvulo fecundadopoida aniñar nel. Se debe administrar noprazo de setenta e dúas horas despois dapráctica de risco. Non é un método infa-lible. A súa eficacia aumenta canto máis

31

A Pepe AgreloRamón Caride

Relembraremos sempreo brillo da túa ollada, desfacendo incertezas, procurando a ledicia, a forza, a luz, a vida, a esperanza, a roseira das ilusións acesas nas horas máis grisallas.

Gardaremos no fondo máis íntimo do noso a túa voz amiga rexa, certa, valente ardendo coma un facho no lume da memoriacoa quentura do lar que espaventa as tristuras.

E saberemos sempre que foi un privilexio ter compartido as horas as palabras, o alento,as cuncas de ribeiro os libros, a amizade. Non debía haber morte que leve tanta vida.

Non, non debía haber morte, mais non haberá esquezo.

Mentres comezaba a preparar esteartigo chegoume a lamentable noticiado pasamento do meu amigo PepeAgrelo ao que lle dedico este artigo xaque presentou o meu primeiro libroNOYA C.F. 1928- 2001 no ColiseoNoela no mes de marzo de 2001. Elescribiu un artigo sobre o afundimentodo buque Castillo de Belver, no que íade mecánico meu irmá, isto foi narevista alameda nº 16. O meu máissentido pésame.

espois de deixar a tempada72/73 o Noya S.D. xogaba a

súa 4ª edición na liga daCosta cando esta xa ía pola 11ª.

O club noiés xa era moi coñecidopor eses lares con dous campionatos nopeto e outros trofeos que lle daban ungrande prestixio.

Salientar que esta tempada desapa-recía o outro equipo da Vila o Club In-dustrial C.F. que xogou as dúas últimastempadas na liga do Sar.

Igualmente destacaremos neste arti-go os dous equipos da ría Muros-Noiacomo son Esteirana e Outes C.F. así co-mo tamén algún que outro tema depor-tivo da tempada.

Era presidente do Noya por 3º anoconsecutivo D. Ramón Vilas e o ades-trador o padronés Ramón Dopazo “Ro-maní”.

Vicepresidente: Miguel Fernández Pestonit; Secreta-rio: José Luis Rodríguez Louro e tesoureiro: José Ma-nuel Martínez Abeijón

A Plantilla estaba composta por Manolo, Severo,Maneiro, Izaguirre, Mayo, Lugo, Cholas, Nando, Cane-las, Chero, Miculita, Juanatey, Mario, Lete, Alfonso,Carlos, Ríos, Diez II, García, Manin e outros xuvenís,tamén hai que contar con Matito que debuta nun partidoxogado contra Outes.

O campionato de liga comeza o 1/1/74 e participan11 equipos que son os seguintes: C.D. Bayo, U.D. Car-nota, U.D. Cee, U.C. Corcubión, S.D. Esteirana, S.C.D.Malpica, S.D. Negreira, Noya S.D., Outes C.F., C.D.Porteño e Xallas C.F.

1ª xornada: Corcubión 1 - Noya 3; Outes 3 - Cee 1 eMalpica 2 - Esteirana 3, foi unha boa xornada para osequipos da Ría.

2ª xornada: o 6/1/74 debuta o Noya en San Albertoante o Malpica onde o golea por un contundente 6 a 0;no campo de San Artón, Esteirana 2 - Outes 0 no primei-ro derbi da Ría.

32

Noya S.D. 1973/1974

Futbol

Ricardo Güeto Sóñora

PRESENTACIÓN DO LIBRO NOIA 1928-2001, NO COLISEO NOELA. DE

DEREITA A ESQUERDA, XOSÉ AGRELO, FRANCISCO MIGUÉNS, ARTURO

ABEIJÓN, RICARDO GÜETO E O PRESENTADOR DA T.V.G. TERIO.

7ª xornada: 10/2/74 no Artón deEsteiro o Noya no seu 2º derbi golea a oEsteirana por un contundente 0 a 4.

Mentres que o Outes non pasaba do0 a 0 en Corcubión.

8ª xornada: 17/2/74 o Noya descan-saba e o Esteirana gaña en Baio por 2 a3 e o Outes en Malpica por 0 a 1.

9ª xornada: 24/2/74 o Noya gaña enSan Alberto por 2 a 0 ao histórico Ba-yo, o Esteirana empata 3 a 3 na casa do

3ª xornada: o 13/1/74 primeiro derbi do equiponoies, foi no campo do Bosque na Serra onde empata 1 a1 ante o Outes C.F.; mentres o Esteirana sae goleado por4 a 1 no Ponte do Porto ante o Porteño.

4ª xornada: o 20/1/74 en San Alberto o Noya S.D.golea ao Porteño por 4 a 0. O Esteirana gaña por 2 a 1 aoXallas de Santa Comba e o Outes perde por 2 a 1 enBaio.

5ª xornada: 27/1/74 o Noya gaña por 3 a 4 no campodo Carreiro de Santa Comba ao Xallas nun partido bas-tante polémico coa afección local. No que se refire aosoutros equipos o Outes perde por 2 a 3 ante o Negreira eo Esteirana perde en Cee por 2 a 1.

6ª xornada: 3/2/74 o Noya gaña ao Cee por 2 a 1 nocampo de San Alberto mentres que o Outes perde enCarnota por 6 a 2. Nesta xornada descansa o Esteirana.

33

5 XOGADORES DO NOYA, S.D. DAQUEL

ENTÓN, MARIO, DÍEZ II, ALFONSO. DE

XEONLLOS: PEDRO GARCÍA, LETE E DANIEL

MANIN, MÁXIMO GOLEADOR DO NOYA S.D. E DA LIGA 73/74,COLLENDO O TROGEO CHACHO.

O NOYA S.D. 73/74 NO SAN ALBERTO CO SEU ADESTRADOR RAMONI E NO CENTRO MANOLITO DE D. GERARDO E UN FAMILIAR.

Negreira mentres o Outes tocáballedescansar.

10ª xornada: 3/3/74 no campo doCepelo (Negreira) xógase o partido daxornada con grande afluencia de públi-co e o Negreira sucumbe ante o Noyapor 2 a 4. O Esteirana gaña por 2 a 3 enCarnota e o Outes perde no campo doBosque co Porteño por 3 a 6.

11ª xornada: 10/3/74 terminaba aprimeira volta e o Noya desfaise doCarnota no campo de San Alberto por 5a 1, o Esteirana golea ao Corcubión porun avultado 7 a 0, mentres que o Outesconsegue un empate a 1 ante o Xallasno campo deste último.

A 2ª volta e xornada 12ª con data17/3/74 o Noya golea ao Corcubión porun contundente 7 a 0, o Outes perde enCee por 1 a 2 e o Esteirana gaña 1 a 0ao Malpica.

13ª xornada: 24/3/74 o Noya gañain extremis no campo da Pedra Queima-da ao Malpica por 0 a 1. O derbi entre oOutes e Esteirana termina por 3 a 0 afavor dos da Serra.

14ª xornda: 31/3/74 derbi en SanAlberto contra o Outes cunha grandeasistencia de público, o Noya gáñallepor 2 a 0 nun partido moi duro. Polasúa banda o Esteirana facía a goleadada tempada ante o Porteño no campo doArtón por 12 a 0.

15ª xornada: 7/4/74 o Noya S.D. desprázase a Pontedo Porto onde gaña por 1 a 2 ante o Porteño, por outrolado dicir que o Outes vence por 3 a 1 ao Bayo na casa eo Esteirana en Santa Comba ao Xallas por 0 a 2.

16ª xornada: 14/4/74 no campo de San Alberto Noya3 - Xallas 0, Esteirana 3 - Cee 0 e Negreira 2 - Outes 0.

17ª xornada: 21/4/74 no campo das Raíces de Ceenovo triunfo do Noya por 1 a 3, triúnfa tamén o Outes nocampo do Bosque por 3 a 2 ante o Carnota. O Esteiranadescansa esta xornada.

18ª xornada: o 28/4/74 duelo en San Alberto con ou-tro cheo, o Noya vence ao Esteirana por 2 a 0 mentres oOutes gaña ao Carnota a domicilio por 0 a 1.

19ª xornada: 5/5/74 o Noya descansa mentres osequipos da ría fixeron estes resultados; Esteirana 4 - Ba-yo 2 e Outes 1 - Malpica 0.

34

O NOYA S.D., TEMPADA 73/74 NO CAMPO DE SAN ALBERTO

O NOYA S.D. E O C.D. BAYO NUNHA HOMENAXE AO CONXUNTO DO BAYO

equipos como o Deportivo, Sevilla, Re-al Madrid e selección Española.

O máximo realizador do Noya S.D.na liga foi Manín asi como tamén docampionato. Deste modo gañaría o tro-feo Chacho.

No Noya esta tempada xogaba algúnpartido de porteiro Izaguirre, fillo do exporteiro internacional de varios equiposde 1ª división Ignacio Izaguirre.

Destacar tamén que o Noya xoga ocampionato galego de afeccionadoschegando a oitavos de final.

En xuvenís o equipo xoga no grupo7º quedando no 3º posto, unha das ali-neacións máis clásicas era: Severo,Santos, Currucho, Quintans, Tajes, Fe-rreño, Chano, Calvo, Pedro, Areoso, eDaniel (algúns deles alternaban co 1ºequipo).

A economía do club a 31/1/74 erade 117.559 ptas.

Destacamos agora outros datos dosequipo galegos en categoría nacional:

O Celta era o único equipo de 1ª di-visión quedando de 12º na clasificacióncon estes números:

20ª xornada: goleada do Noya no campo do Balsiñocontra o Bayo por 0 a 6, o Esteirana perde a domicilioante o Negreira por 2 a 0 e o Outes descansa.

21ª xornada: 19/5/74 con outro cheo no vello estadionoiés o equipo local empata a 1 co Negreira. O Esteiranaperde no seu feudo contra o Carnota 2 a 4 e o Outes em-pata a 1 no Ponte do Porto ante o Porteño.

22ª xornada: 26/5/74 última xornada do campionatoo Noya proclámarase campión de liga con varias sema-nas de antelación e no seu derradeiro partido gaña nocampo de Lombáns ao Carnota por 1 a 2; os demaisequipos da liga da ría finalizan con estes resultados, Ou-tes 3 - Xallas 0 e Corcubión 2 - Esteirana 2.

Terminada a liga e esta foi a clasificación final:

Campión o Noya: X 20, G 18, E 2, P 0, G.F. 64, G.C.13 Puntos 38+18.

2º Negreira.

3º Esteirana: X 20, G 10, E 3, P 7, G.F. 56, G.C. 31Puntos 23+4.

4º Outes: X 20, G 8, E 4, P 8, G.F. 31, G.C. 33 Puntos20.

5º Cee, 6º Xallas, 7º Porteño, 8º Corcubión, 9º Bayo,10º Carnota, 11º Malpica.

Na XI edición da Copa da Costa o Noya é Campiónfacendo dobrete, para iso tivo que eliminar a dobre parti-do aos seguintes equipos: o Malpica 2 a 1 e 4 a 0, o Xa-llas 2 a 2 e 4 a 2, mentres que na final, con 2 derbis im-presionantes co Esteirana, 3 a 2 en San Alberto e 2 a 3 afavor do Noya no recinto do Artón.

Gran campaña do Noya que se vería frustrada coa fa-se de ascenso á Rexional Preferente ante o Brigantiumde Betanzos en San Alberto, Noya 1 - Betanzos 0; e navolta perdemos por 3 a 1 (sería este o único partido queo Noya perdeu esta tempada), dicir que no Brigantiumera porteiro Paco Buyo que despois seria porteiro de

35

SEVERINO PÉREZ “SEVERO”. TEMPADA

73/74, PORTEIRO DO NOYA D.F.

NOYA S.D. NO SEU CAMPO DE SAN ALBERTO 73/74.

X 34, G 12, E 6, P 16, GF 43, GC 49con 30 puntos nun campinato de 18equipos. Foi campión o F.C. Barcelona.

A plantilla do Celta estaba formadapor: Aguerre, Alarcia, Sánchez (portei-ros), Domínguez, Villar, F.Amado, San-román, Jiménez, Rivera, Aparicio, Ri-vas, J.Antonio, Rodilla, Doblas, Juan,Navarro, Canario, Lezcano, Manolo,Hidalgo, Gestoso, S.Castro e Navas oadestrador era Juan Arza e o seu presi-dente Antonio Vázquez na súa 1ª tem-pada.

Na 2ª división estaban o Ourense e oDeportivo nunha 2ª división única de20 equipos e estas foron as súas clasifi-cacións.

O Ourense foi 12º, X 38, G 13, E12, P 13, G.F. 43, G.C. 46 puntos 38.

O Deportivo foi 18º, X 38, G 11, E6, P 21, G.F. 36, G.C. 63 puntos 28 edescende a 3ª división.

Os partidos entre eles quedaron cosseguintes resultados: En Riazor Depor-tivo 3 - Ourense 1 e no campo do CoutoOurense 2 - Deportivo 0.

No Ourense era presidente Antonio

Docobo e adestrador León Lasa relevado por J.A. Naya eos xogadores os seguintes: Fonseca, José Luís, GarcíaBlanco, Varela Pérez (que despois xogaría no Noya),Montenegro, Santamaría, Pastenak, Carriles, Mantecón,Pousada, Antonio, Casimiro, Fuertes, Teixido, Álvarez,Pablo, Castro, Laguna, García, Pachin, Ordax, Quirós,Valdés, Acedo, M. Tomé, Saa, Orue e Eloy.

No Deportivo o presidente era Sánchez Candamiosustituído por Antonio Álvarez, como adestradores tivo4 por esta orde Fernando Riera (Chileno), C.Torres, Ori-zaola e Irulegui.

A Plantilla estaba formada por: Seoane, Aguilar, Ca-nedo, Bustillo, J.Carlos, Collazo I, Collazo II, Robadei-ra, Plaza, Zubazaga, Cortés, Loureda, Richard, Bordoy,Pardo, Seijas, Cholo, Cervera, Cobas, Muñoz, Vava, Da-vid Vidal, Luis, Beci, Piña, Bello, Vales e Piño.

Na 3ª división no seu grupo 1º había 4 equipos gale-gos que foron estes por orde de clasificación: 3º Ponte-vedra, 4º Racing de Ferrol, 9º Lemos, 10º Lugo sendo ocampión o C. Leonesa.

O próximo capítulo será a da tempada o 75/76 moti-vado pola circunstancia de que a tempada 74/75 se edi-tou no nº 14 (marzo 04). Nel narrábamos unha das eta-pas máis gloriosas do fútbol noiés, cando o Noya S.D.foi campión galego de afeccionados, ascenso a preferen-te, campión do I trofeo Conde de Fenosa, etc.

36

O NOYA S.D. NA CONQUISTA DUN TROFEO 73/74

que o citado profesor cualificou de epí-gonos, mentres outros estudosos prefi-ren falar de Escola Formalista ou deXeración de Tránsito, pois serven deponte entre as grandes figuras do sécu-lo XIX e Cabanillas. En 1896 regresoua Galicia e continuou o seu labor comopoeta e así, en 1901, apareceu o seu se-gundo poemario, Noitebras, que amosaun grande progreso no emprego da lin-gua galega, cun ideal máis culto, e cunestilo máis nobre, sen esquecer unhaversificación moito máis segura. É unpoemario moi influído polos seus des-gustos íntimos, o que lle dá un maiorton persoal e sinceridade.

En 1919 publicou Versos de loita,con maior perfección formal e con ecosmodernistas moi evidentes. Pero a súamellor obra é a que aparece en 1927,Ardencias, onde amosa unha boa versi-ficación e a carón de riscos modernistasprocedentes de Rubén Darío, aparecenxa as influencias de Cabanillas, maissen esquecer a pegada profunda do seumestre Eduardo Pondal, e mesmo in-fluencias do seu compañeiro de xera-ción Florencio Vaamonde Lores nos po-emas máis formalistas. Os seus temasson fundamentalmente a Patria, o amore a natureza. En 1928 apareceu o folletoAs mariñas de Sada, con poemas xaeditados e algunhas novidades que nonaportaron nada importante xa á súa po-ética.

Na recuperación da figura de Lugrísa poesía foi, quizais, a menos valorada

Real Academia Galega decidiu dedicar o Díadas Letras Galegas de 2006 a quen fora o seu pre-sidente de 1934 até mediados de 1935, Manuel

Lugrís Freire. Republicano e galeguista estivo presenteen todas as causas e iniciativas de defensa da lingua ga-lega, de Galicia e da cultura. Membro das Irmandades daFala, da Liga Gallega, de Solidaridad Gallega e do con-sello executivo que redactou os estatutos do Partido Ga-leguista, sen esquecer que foi un dos creadores do ante-proxecto de Estatuto de Autonomía para Galicia. Nadoen Sada en 1863, estivo emigrado na Habana, cidade naque se deu a coñecer como xornalista, poeta e dramatur-go. Falecerá na Coruña en 1940, en momentos terriblespara Galicia e tamén terribles para el, pois foi obrigado amorrer no seo da igrexa católica para evitar represaliassobre a súa familia. Todo aquilo que contribuíra a crearestaba derrubado.

Cultivou todos os xéneros literarios e sen ser unha fi-gura literaria de primeira magnitude, ten unha importan-cia histórica indiscutible. Foi o primeiro orador políticoen lingua galega, o verdadeiro creador do teatro contem-poráneo galego, narrador popular, dramático e membrodo Seminario de Estudos Galegos. A conmemoracióndas Letras Galegas 2006 contribúe, sen dúbida, a revalo-rizar a súa figura histórica, mais tamén a reexaminar asúa obra literaria, ás veces tratada con inxustiza.

LUGRÍS POETA

Emigrado en Cuba, os seus versos comezaron a apa-recer en diferentes xornais, entre os que se poden citar AGaita Gallega (1885-1889), o primeiro xornal escrito in-tegramente en lingua galega en América. En 1894, pro-logado por Curros Enríquez, apareceu o seu primeiro vo-lume poético, Soidades. Carballo Calero xulgou a obracon certa dureza, afirmando que abondaban nela os tópi-cos, moi próximos a outros poetas da súa xeración, xera-ción que agrupa aos continuadores do Rexurdimento,

37

X. Pastor Rodríguez Santamaría

Letras galegas 2006.Lugrís Freire

e así, que saibamos, non se reeditoucompleto ningún dos seus volumes.Con todo moitos dos seus poemas foronincluídos en antoloxías como a prepara-da por Xabier Campos Villar, que intro-duciu once textos moi significativos dapoesía de Lugrís, dende homenaxes aPondal e a Curros, cantos a Galicia, po-emas costumistas e lendas. Xosé LuísAxeitos e Xosé Ramón Barreiro prepa-raron o volume Manuel Lugrís Freire.O compromiso, que foi distribuído coxornal La Voz de Galicia o 17 de maiodeste ano. A carón de textos epistolares,contos e discursos, incluíron algúns po-emas dispersos e mesmo inéditos, comao titulado “Colón” ou “Ao meu amorvello”, sen esquecer reeditar tres dassúas pezas poéticas máis coñecidas, “APatria”, “Cántiga dos Amigos da Fala”e “Oración â Fala”. O segundo poemapode servir de bo exemplo da súa obrapoética:

Na fala gallega viveA yalma da nosa terra;A redención de GaliciaNos seus acentos latexa.Pobo que o seu verbo esquecetraidor á natureza;Como irmans todos falemosA nobre fala gallega.

Amigos da fala somos,Y-o amor de Galicia sea,Xa que de todos ê nai,Quen nos xunte e nos protexa.

Carballo Calero, non demasiado xeneroso coa poesíade Lugrís, concluía que estabamos ante un poeta apre-ciable, pero sen o vigor dos modelos dos que partía e quea súa poesía era a propia dun romántico de ton oratorio.

LUGRÍS NARRADOR

Un dos aspectos que se coñece mellor da obra de Lu-grís Freire é o da súa narrativa. En 1908 publicara unbreve folleto co título Contos de Asieumedre, que foi oseu pseudónimo habitual para este xénero literario. Trá-tase de contos de raizame popular, que apareceron maio-ritariamente en A Nosa Terra. A obra tivo bastante éxitoe en 1909 apareceu unha segunda edición co mesmo títu-lo e con ilustracións de Fernando Cortés. Outra ediciónmáis apareceu en 1920. En 1970 unha popular colecciónde peto, O Moucho, da editorial Castrelos, publicou unhapequena antoloxía co título A carón do lar. Xa no ano2000 o mellor especialista na súa obra narrativa, XabierCampos, editou A obra narrativa en galego de ManuelLugrís Freire. O volume recolle todos os contos de Lu-grís e ademais unha novela curta publicada en 1884 en

38

nosa lingua se facemos excepción dunbreve folleto de Leandro Carré publica-do en 1919. Foi xulgado ás veces conmoita dureza neste labor gramatical, si-nalando a súa dependencia da históricagramática que Juan Antonio Saco y Ar-ce publicara en 1868, mais esquecendoos valores reais que a obra tiña. Recen-temente reeditada polo Consello daCultura Galega, o seu prologuista, Er-

El Eco de Galicia da Habana, titulada O penedo do cri-me. O volume xa citado de Axeitos e Barreiro reedita denovo catorce dos relatos e engade outros catro que consi-dera inéditos. Para Carballo trátase dun tipo de contos depropaganda rexionalista, en estilo popular e coa inten-ción de fomentar o interese polos textos galegos en pro-sa, pero que están eivados de convencionalismos ideoló-xicos e literarios, faltándolle a autenticidade que teñenos relatos do seu compañeiro de xeración Labarta Pose.En xeral, Xabier Campos considera que todos eles teñenun verniz realista, mesmo os que teñen contido alegóricoou se ambientan no pasado, destacando o seu forte conti-do social e reivindicativo. Defensa da liberdade e da xus-tiza, ataques ao caciquismo e chamadas á unión de todosos galegos. Tamén Modesto Hermida sinalou o carácterpropagandístico dos relatos, se ben lle concede máis va-lores literarios dos que sinalou Carballo Calero. Xa osseus contemporáneos percibían ese carácter propagan-dístico e folclórico dos contos de Lugrís, pois na recen-sión que Carré Aldao fixo para a edición de 1908 fala de“hermosos e intencionados cuentos”, edición que “re-partirá Solidaridad Gallega en su propaganda por nues-tras aldeas” e “los cuentos de Asieumedre, tan popula-res ya, se harán más de día en día y ellos contribuirán aenriquecer el folklore gallego”.

LUGRÍS GRAMÁTICO

En 1922 Manuel Lugrís, que era membro fundadorda Real Academia Galega, publicou a súa Gramática doIdioma Galego, que é a primeira escrita integramente na

39

LUGRÍS NA CORUÑA CO PRESIDENTE ALCALÁ-ZAMORA

nesto González Seoane, destacou acer-tadamente os seus méritos. Supón unha“ruptura coa práctica tradicional deconsiderar a gramática do español co-mo norma subsidiaria para o galego”,é dicir, supera a dependencia que atéagora tiñan os gramáticos galegos res-pecto do español, no que coincide coideario propio das Irmandades da Fala.

En segundo lugar, ten a novidade de poñer o novo ideallingüístico máis aló do modelo popular de Saco, acer-cando o galego máis a unha consideración de lingua ur-bana e poñendo o feito literario como máis importanteque a tradición popular. Quizais o que provocou o maiorrexeitamento da obra foi o seu carácter non descritivo,senón prescritible. Outro dos méritos da obra foi a defen-sa do dereito que tiña a lingua galega a modernizar o seuvocabulario. Non pode esquecerse tampouco o feito, ra-ro para a época, do seu éxito, pois en 1931 saíu do prelounha nova edición. A gramática está dividida en cincopartes: Fonética, Morfoloxía, Sintaxe, Aditamentos (mo-dismos, toponimia, castelanismos …) e para remateMostras literarias, epígrafe este último no que inclúetextos literarios de Rosalía de Castro, Eduardo Pondal,Curros Enríquez, Murguía, Florencio Vaamonde, CarréAldao, Castelao, Cabanillas, Martelo Paumán, SalvadorGolpe, Urbano González Varela e Asieumedre, ademaisde varias cántigas populares. Ao f inal da obra f iguraademais un vocabulario galego-castelán.

A gramática de Lugrís cumpriu, sen dúbida, un papelimportante como obra de consulta nun momento en quea maioría das gramáticas existentes estaban xa fóra domercado e, ademais, co mérito engadido de facelo inte-gramente en galego. Non era un gramático profesional,senón un afeccionado con grande amor á lingua galega ecubriu un espazo que outros máis preparados non quixe-ron ou non puideron facer.

LUGRÍS ORADOR

Importante orador segundo as testemuñas da época, asúa palabra era de carácter emocional e lírico. Foi o pri-meiro orador en lingua galega nun mitin político, o seisde outubro de 1907, nun acto de Solidaridad Gallega ce-lebrado en Betanzos, que recentemente lembrou a RealAcademia Galega, repetindo varios académicos o discur-so de Lugrís. É unha afervoada defensa do campesiñado,mais tamén do seu risco característico, a lingua galega,da que dicía “é sagrada para nós, por ser un herdo dosnosos antepasados, deixaron caer a súa bulra os estúpi-dos que renegan do que nin siquera renegan as feras,quero hoxe, repito, falarvos na nosa fala, porque é unhafala honrada, na que aínda non se furtou, na que non seescribiron os recibos dos consumos, nin as notificaciónsde embargo das vosas facendas, nin a declaración desoldados que arrinca dos vosos lares os fillos cando vosfan máis falta para o duro traballo da terra.” Os ataquesao caciquismo, a preocupación pola emigración e o de-sexo de unión dos labregos conforman este pioneiro dis-curso. A oratoria galega colle, pois, un novo pulo, aínda

40

LUGRÍS POR CEBREIRO

propia das personaxes, simples pretex-tos a través dos que se expresa o autor.O volume tivo o mérito de recoller ascríticas da época sobre o teatro de Ma-nuel Lugrís, favorables ás máis rexiona-listas e con moitas prevencións ás máiscontrarias a este movemento. Na épocadas Irmandades, Leandro Carré sinala-

que contaba con algúns antecedentes importantes, poisxa en 1889 o sacerdote Francisco Suárez Salgado pro-nunciara un discurso en Bos Aires en memoria de Rosa-lía e tamén o líder do Rexionalismo, Alfredo Brañas, fa-lou en galego nos Xogos Florais de Tui de 1891 e de no-vo en 1899 en Compostela, outra vez na honra de Rosa-lía.

LUGRÍS DRAMATURGO

Foi o teatro o xénero literario que máis éxitos lletrouxo a Lugrís e unha das súas primeiras ocupacións,pois xa en 1884, na emigración cubana, escribe e fai lec-turas públicas da peza A costureira d’aldea, que se estre-ou en 1885 e que permaneceu inédita até hai ben pouco.Pero será A ponte, escrita para a Escola Rexional de De-clamación, da que foi un dos fundadores e coa que estreaesta obra en 1903, a primeira obra moderna do teatro ga-lego. Obra polémica dende o comezo, peza de teatro so-cial de ambiente mariñeiro, non lonxe da dramaturxiasocializante que facía en español Joaquín Dicenta. A crí-tica subliñaba a excesiva carga ideolóxica e a soluciónviolenta que daba ao problema do caciquismo. Mais es-tas críticas eran tamén ideolóxicas, feitas dende unhamentalidade conservadora e, malia ás súa eivas, manténnotable forza sendo aínda reeditada neste ano 2006.

En 1904 publica e estrea dúas novas pezas, Minia eMareiras, que continúan o esforzo de dotar ao teatro enlingua galega de obras de ambiente actual e con proble-mas moi presentes na sociedade galega. En 1906, ano noque é Presidente da Liga Gallega, publica Esclavitú, ou-tro drama da súa primeira etapa como dramaturgo. A se-gunda etapa do seu teatro ten lugar xa no tempo das Ir-mandades da Fala e inclínase agora cara á comedia, coasobras O pazo (1917) e Estadeíña (1919).

Mesmo os críticos e historiadores que, como Carba-llo Calero, non foron moi benevolentes co seu teatro, si-nalaron o seu grande esforzo pola creación dunha dra-maturxia galega, poñendo os alicerces dun teatro en pro-sa, social e mariñeiro, aínda que lle censura o seu excesi-vo ton propagandístico e o simplismo das obras. Unhavaloración máis ponderada amosa o Diccionario da Lite-ratura Galega, que recoñece certos logros técnicos queforon un avance para a súa época, aínda que tamén sinalacomo riscos característicos o seu didactismo e a cargaexcesivamente literaria dos textos. Pioneiro no estudo doteatro de Lugrís foi o volume de Francisco Pillado Ma-yor O teatro de Manuel Lugrís Freire, editado en 1991,que non foi tampouco moi favorable á dramaturxia doautor, do que censura o seu estatismo e a falta de vida

41

REEDICIÓN D’A PONTE

ba a grande forza dramática d’A ponte,as críticas ao caciquismo, aínda quecensuraba o exceso de monólogos.

CERVANTES E COLÓN EN LUGRÍS

O ano pasado celebrábase en todo omundo o IV Centenario da publicaciónda primeira parte do Quixote, celebra-ción que tamén tivo presenza en Galiciae nas páxinas desta revista. Cando secelebrou o III Centenario en 1905, osrexionalistas galegos f ixérono publi-cando o folleto El centenario del Quijo-te en Galicia (A Coruña, Liga de Ami-gos de La Coruña, 1905). O seu intere-se na obra cervantina viña dado poladefensa que Cervantes fai do empregodas linguas maternas e así nomes signi-ficados do Rexionalismo galego comoCarré Aldao, Salvador Golpe, EladioRodríguez, Galo Salinas, González Va-rela, Aurelio Ribalta colaboran nestefolleto e con eles Manuel Lugrís Freirecoa prosa en castelán titulada “Cervan-tes y Camõens”, texto moi esquecidodo noso autor por estar escrito en linguacastelá. Comeza Lugrís sinalando a ori-xe galega dos apelidos de Cervantes easegura que “todo induce a creer queMiguel de Ceervantes Saavedra, el es-critor sin igual que ha dado su nombrea la hermosa lengua de Castilla, esoriundo de Galicia, y que la sangre denuestra raza circuló por sus venas e in-undó su cerebro para encender en él laesplendorosa llama que deslumbró almundo”. Logo sinala tamén a proce-dencia galega de Camõens, para con-cluír que “los dos escritores más egre-gios del siglo XVI, siglo de transiciónen el cual los grandes hombres deposi-taron la levadura de las ideas, para lagloriosa resurrección de la edad mo-derna; los dos genios que llenaron consus nombres la literatura de Castilla yLusitania, llamando hacia ellas la aten-ción universal, eran oriundos de Gali-cia”. Pero o que de verdade lle interesaé sinalar a superioridade dos pobos quegozan de dúas linguas, pois “en este

nobilísimo solar háblanse, y continuarán hablándose,los dos ricos idiomas que disfrutan el dominio de la ma-yor parte de Iberia. Los gallegos son, como los francesesmeridionales, hombres superiores, porque hablan doslenguas… ¡Qué hermoso centenario el del siglo XXI si,desaparecido el analfabetismo, pudieran los gallegos to-dos compartir la lectura del Don Quijote y de Os Lusia-das en los idiomas en que sus inmortales autores los es-cribieron!”. Cervantes e a súa famosa novela apareceránoutras veces na argumentación de Lugrís para sinalarnalgúns casos a importancia da literatura, do que é boamostra o que escribe en 1924: “Fala máis da HespañaDon Quixote que todal-as historias daquel tempo, faltode libertade e de crítica científica para buscar a verda-de”.

Estamos neste 2006 no centenario da morte de Cris-tóbal Colón, o descubridor de América que moitos estu-dosos galegos supoñen nado en Galicia. A aventura co-lombina foi sempre un punto de referencia do naciona-lismo español, mais rebordouno amplamente e tivo ta-mén presenza na literatura galega, do que é bo exemploOs Eoas de Pondal. Lugrís, discípulo de Eduardo Pon-

42

CAMPOS VILLAR, Xabier: Lugrís Freire. Un-ha biografía, Vigo, Galaxia, 2006.

CARBALLO CALERO, Ricardo: Historia da li-teratura galega contemporánea, Vigo,Galaxia, 2ª ed., 1975.

CARRÉ, Leandro: “A moderna orientacióndo teatro galego”, A Nosa Terra, nº184, 01 – 05 – 1923.

E.C.A. (Eugenio Carré Aldao): Bibliografía.Contos de Asieumedre, 16º, 32 pági-nas, A Cruña, 1908”, A Nosa Terra, nº57, 08 – 10 – 1908.

FERNÁNDEZ COSTAS, Xosé Manuel: Ma-nuel Lugrís Freire: a fe na causa, A Co-ruña, Baía, 2006.

LUGRÍS FREIRE, Manuel: Antoloxía, Vigo,Galaxia, 2006. Ed. de X. Campos Villar.

LUGRÍS FREIRE, Manuel: A ponte, Vigo, ANosa Terra, 2006.

LUGRÍS FREIRE, Manuel: Gramática do idio-ma galego, Santiago, Consello da Cul-tura Galega, 2006. Limiar de ErnestoGonzález Seoane.

PILLADO MAYOR, Francisco: O teatro deManuel Lugrís Freire, Sada, O Castro,1991.

PILLADO MAYOR, Francisco: Na outra ban-da da ponte (Materiais para un espectá-culo didáctico sobre Manuel Lugrís Frei-re), A Coruña, Deputación Provincial,2006.

PILLADO MAYOR, Francisco: Manuel LugrísFreire, A Estrada, Fervenza, A Pinguela,nº 37, 2006.

RODRÍGUEZ SANTAMARÍA, Xoán Pastor:Cervantes e o Quixote en Galicia, Noia,Toxosoutos, 2005.

VV.AA.: El centenario del Quijote enGalicia, A Coruña, Liga de Amigos deLa Coruña, 1905.

VÁZQUEZ SOUZA, Ernesto: “Sobre a mortede Lugrís”, A Nosa Terra, nº 1.216,23/29 – 03 – 2006, p. 35.

VIEITES, Manuel F. (Ed.): Manuel Lugrís Frei-re. Do texto ao escenario, Vigo, Gala-xia/Xunta de Galicia, 2006.

VILAVEDRA, Dolores (Coord.): Diccionarioda literatura galega I. Autores, Vigo,Galaxia, 1995.

dal, non escapa a esa fascinación polo almirante e así xano seu primeiro volume Soidades publica o poema “Co-lombo”:

Para gabar as grorias do seu nomefora pequena inspiracion d’Homero,enteca a rima de Camõens, e deblesas estrofas valentes de Tirteo.Contouno o mar c’as feras tempestadesbatendos de cotío os hemisferios:a cencia proclamouno como sabio,y-os sabios o lembraron como xenio.Seu nome vivirá mentras o mundoxire ô rente do sol sobre os seus eixos,terá por canto a universal historiae dous mundos terá por monumento.

Esta visión épica e convencional da gloria de Colónterá logo unha diferente lectura en Lugrís no momentono que aló polos anos da década de 1920, cando está endiscusión a verdadeira patria do almirante, para moitosun galego que agochara o seu verdadeiro berce. Axeitose Barreiro editaron como inédito outro poema titulado“Colón”:

¿Qué, foi galego Colón?Nin o afirmo nin o nego.Por min, pode ser galegoOu ser chino de Cantón.Non pasan pouco traballoFurgando en vellos papeisCatro sabios do revésCo máis pedante arruallo.El nada quixo falarEn col do seu nacimento;Nin sinal nin documentoSe poido aínda atopar.Mais se en Galicia foi nadoE adrede o caso calou,O bon senso o designouGran patrón do renegado.

BibliografíaASIEUMEDRE: “Curros Enríquez”, A Nosa Terra, nº 198, 01 –

03 – 1924.

BARREIRO, Xosé Ramón e Xosé Luís AXEITOS: Manuel LugrísFreire. O compromiso, A Coruña, La Voz de Galicia, Biblio-teca Gallega, 2006.

CAMPOS VILLAR, Xabier: A obra narrativa en galego de Ma-nuel Lugrís Freire, Santiago, Xunta de Galicia, Centro Ra-món Piñeiro, 2000.

CAMPOS VILLAR, Xabier: Dicionario Manuel Lugrís Freire,Ames, tresCtres, 2006.

43

n contra de los sentimientos demucha gente que me dice que no

les agrada visitar Lourdes parano tener que contemplar parte de

los 80.000 enfermos que anualmente seconcentran en los Santuarios, debo re-conocer que cuando por distintos moti-vos realizo un viaje a Centroeuropa nopuedo pasar de largo sin detenerme allívarios días para relajarme contemplan-do a lo largo de varias horas al día la fey la esperanza que se observa en losrostros de los enfermos, de sus familia-res y de parte de los 100.000 volunta-rios que, adaptándose a una rigurosa or-ganización, otorgan un especial trato alos primeros para que, dentro de su des-gracia, puedan acceder y estar presentesen primera f ila en los actos a los queasisten movidos por la fe esparcidamundialmente por las 18 aparicionesque vivió Bernadette. Luego, con el re-cinto religioso a mis espaldas, me dejoarrastrar por la “masa lúdica” en dondelos grupos de peregrinos de más de 170países se divierten dentro de ese normalorden de buenos modos y sana alegríaque siempre impera en esos viajes deperegrinación. Por ello, yo que nuncahe ido a Lourdes buscando repuestas ysí la paz que allí se respira, me sientoreconfortado en un ambiente de doloratenuado por el buen hacer prodigado alos enfermos y por la “riada” multitudi-naria de peregrinos tan distinta a la quese respira en cualquier otra ciudad to-

mada por las prisas, los empujones y, con frecuencia, losmalos modos. Realmente, debo reconocer que las viven-cias dentro del recinto religioso de Lourdes pueden serdolorosamente bellas si uno es capaz de superar el do-lor que produce ver a tantos enfermos y centra su aten-ción en la labor que llevan a cabo todos los silenciososvoluntarios desplegando sus cometidos sin pedir a cam-bio otra cosa que no sea la satisfacción de una buenaobra en beneficio de los necesitados. No es extraño, porlo tanto, sentirse enamorado de lo que sucede dentro delrecinto religioso sin alterarse ni sentirse incómodo por eldeambular bullicioso de los peregrinos en la calles adya-centes.

Así como en anteriores ocasiones no buscaba res-puestas, esta vez sí necesitaba aclarar determinadas du-das en las que se entremezclaban lo religioso y su entor-no. Y ahí fue donde tuve la suerte de cara al encontrarmecon una religiosa colombiana –la Hna Martha Acosta–que, haciendo gala de toda su paciencia informativa antemi pesadez, superó con mucho sus obligaciones infor-mativas e hizo de “puente” para que pudiese entrevistar adon Teótimo González, sacerdote coordinador españolque, procedente de Valladolid, lleva ya a sus espaldas elpeso por tres continentes y veinte destinos distintos.

P.- ¿Cuánto tiempo en Lourdes, don Teótimo?

P.- Ahora mismo estoy superando los 10 años.

P.- ¿Tanto tiempo en un mismo cargo no conlleva unacierta rutina?

P.- Esto jamás es una rutina porque, además de seruna labor que enaltece, diariamente hay que superar mu-chos retos. Es una labor bonita y hace feliz al que la rea-liza con entusiasmo.

P.- ¿Cuántos peregrinos pasan al año por Lourdes?

P.- Ahora mismo el número es superior a los

44

Jaime Pérez RogetEscala en Lourdes

y sólo tiene el valor que le otorga la fede los peregrinos. Nunca tendrá valoralguno sin fe.

P.- Las velas, sin embargo, sí son co-mercializadas por ustedes.

P.- A lo largo del año se queman 700toneladas de velas. Incluso en inviernose siguen quemando. Es uno de los hu-mildes ingresos para afrontar gastos.

P.- En Fátima, Portugal, veo que losperegrinos recorren grandes distanciasde rodillas sobre el cemento. ¿PideDios tanto sacrificio?

P.- En cada lugar hay una mentali-dad distinta y estamos obligados a res-petarla en tanto no se vaya cambiandocon la inercia de los tiempos. Lo curio-so es que aquí vienen muchos peregri-nos portugueses y nunca he visto a nin-guno haciendo esos recorridos de rodi-llas.

P.- ¿Por qué cuando se habla deLourdes (o de otros lugares de peregri-nación), hay gente que hace comenta-rios diciendo que todo esto es un mon-taje?

P.- Todo lo que hay aquí está a lavista. No existe ni puede existir ningúntipo de montaje. Lo que sucede es quecuando se contempla un pueblo de15.000 habitantes con casi 400 hoteles,muchísimo restaurantes e infinidad decomercios de todo tipo, se pueden tergi-versar las cosas como si lo religioso es-tuviese detrás de todo eso. Y, lógica-mente, no es así. Los hombres de nego-cios han visto que podían aprovechar lariada de peregrinos y no dudaron en po-ner en práctica unos medios comercia-les ofertando lo que aquellos necesitan,tal como sucede en todos aquellos luga-res a los que las masas de gente se des-plazan para conocer vivencias especia-les. Lo que sucede fuera del recinto re-ligioso ni nos afecta ni debe preocupar-nos. Son dos mundos tan distintos quehacen que esos comentarios no se sos-

6.000.000, de los cuales 80.000 son enfermos. Estos pe-regrinos pertenecen a más de 170 países.

P.- Además de usted, ¿cuántos sacerdotes prestanaquí sus servicios?

P.- El número de sacerdotes fijos está en 28, pero dia-riamente se pueden ver muchos más si tenemos en cuen-ta los que viene al frente de sus peregrinaciones.

P.- ¿Y empleados?

P.- Hay 410 fijos. Claro que este número resultaríaescasísimo si no se contase con los voluntarios.

P.- ¿Son muchos esos voluntarios?

P.- Cada año vienen más de 100.000 voluntarios, queson los que colaboran en todo lo concerniente a los en-fermos y demás labores de apoyo. Luego hay otros 9.000a mayores.

P.- ¿Entre esos voluntarios habrá gente económica-mente importante?

P.- Si, hay voluntarios muy ricos. Entre ellos tambiénespañoles. Lo que sucede es que estos voluntarios tienensus cometidos en los baños u otros servicios en los quepasan un tanto desapercibidos. No desean publicidad.

P.- ¿Cómo hacen ustedes frente a los gastos que aquíse generan?

P.- Nos autofinanciamos con las aportaciones de losperegrinos. Debemos tener en cuenta que existen donati-vos muy importantes que son la base de nuestra autofi-nanciación.

P.- Supongo que el gobierno francés ayudara…

P.- Nada. El gobierno no se inmiscuye; ni para bien,ni para mal.

P.- Este es un pueblo de unos 15.000 habitantes quecuenta con cerca de 400 hoteles (la tercera “ciudad” deFrancia en número de hoteles) que cada día aumentan.¿Supongo que esos hoteles sí contribuirán?

P.- Los hoteles, los restaurantes y los comercios, es-tán a lo suyo. No se percibe ayuda alguna por su parte.Esto solamente lo sostienen los peregrinos.

P.- Un sacerdote alemán me comentaba el pasado añoen Düsseldorf que hubo un momento en que se quiso co-mercializar el agua de Lourdes.

P.- Ese es un comentario que, seguramente, le hizo enbroma. Jamás se ha intentado comercializar un agua que,además de no ser bendita, carece de virtudes termales opropiedades específicas. El agua es y será siempre libre

45

tengan. Son, como usted bien dice, co-metarios.

P.- ¿Se marchará usted pronto a Es-paña o a otro destino?

P.- No lo sé. Yo estoy siempre a dis-posición de mis superiores.

P.- Muchas gracias y mucha suerte,don Teótimo. ¿Nos veremos en mi pró-ximo viaje?

P.- Esperemos que así sea.

FIESTA EN LA CAFETERÍA DELLICEO.

Ayer ha sido un gran día.

Qué digo… ¡Una gozada!

Porque en la cafetería,

tuvimos fiesta “rachada”

La fiesta fue organizada,

igual que un perfecto ágape.

Vibró la homenajeada,

que es la “dueña” de Jorape.

Estaban todas las que son,

y son todas las que estaban,

gallegas que no faltaban

y otras que son de adopción.

Que hoy están integradas

con alma y con corazón.

Hemos visto a Isabel,

Pilarita y Mary Carmen;

y no faltó Maribel,

aunque lo dudé de Mamen.

Allí esta Magdalena,

muy cerca siempre de Elena;

también estaba Francisca,

con Chona alegre y traviesa.

Y nunca nos falta Merche

que de fiestas no reniega.

Pachu, siempre con Elisa,

y otras señoras muy cerca;

que aunque no tenían prisa,

ellas no entran en la fiesta.

Porque no les va el marisco

antes de “tomar” la siesta.

Cantidubi de percebes,

degustaron las señoras,

y preguntaba Mercedes:

¿ cuándo traen las centollas?

Centollas y calamares,

gambas, cigalas y ostras,

quedaron “secos” los mares

a lo largo de las costas.

Ha sido grande la fiesta,

mas parecía un casorio

y uno que estaba de “coña”

quiso preparar un congrio.

Cerveza, champán y vino,

una y mil veces se brinda;

decibelios a alto ritmo,

en una fiesta con vida.

Que todas estas señoras

saben vivir día a día.

Extremeñas o andaluzas,

gallegas o castellanas;

ellas se montan las fiestas

mejor que las catalanas.

Estas con el Estatuto

no ven las cosas muy claras.

Allí estaba Mary Carmen,

aplaudida y muy querida;

allí estaba Mary Carmen,

que ayer fue la preferida.

Todas a grito brindaban,

diciendo: ¡viva Carmiña!

Ayer ha sido un gran día…(Poema del 03.08.2006)

46

Era o 12 de abril de 1961, día no que apalabra “límite” deixa de ter o mesmo signi-ficado pasando a ser un termo inexacto, va-cío, sen sentido; cando un home logra con-templar ao mesmo tempo o mencer en Ocea-nía e o solpor en América, cando pode sen-tirse realmente dono da terra, cando o soñoda humanidade se viu por fin cumprido, undia no que o comunismo gañou outro pulsoideolóxico ao capitalismo, o segundo asaltona carreira cara as estrelas, o día no que YuriGagarin se converteu no primeiro home ensair ó espacio; o día no que naceu Lena.

Era una noite nubosa e fría na cidade deBorisov; as pequenas folerpas de neve pro-ducidas por contacto das nubes coas masasde aire frío caían lentamente, con gracia, dei-xándose levar polo vento sen rumbo f ixo,para ó f inal reunirse no chan e formar unmanto branco que tinguiría rúas, casas, co-ches e campos. Campos que noutro tempoforan tinguidos de vermello pola natureza eo odio do home, tempos ainda próximos quenon se esquecen pero dos que non se podefalar. Entón e agora un home corría con to-das as súas forzas polos campos; hai tempocun uniforme do exército vermello empapa-do en sangue e unha man vendada; corría pormedo, medo ao gas que o vento propagaba,ós proxectis que estoupaban demasiado pre-to, á escuridade, ó lume, ós avións que bom-bardeaban as casas, ó exército nazi e tamén óseu propio exército, era un desertor, e a súapena era a morte.

Chamábase Liev, tiña dezasete anos emoitos soños que a guerra truncara, estudia-

ba na Escola Central de Música de Moscú, emoitos dicían del que era o futuro Chaikovs-ki, durante a guerra perdera o dedo índice daman esquerda. O alto mando do exército ver-mello considerou que podía seguir disparan-do, así que, desbotou mandalo á casa. Na-quel momento a súa vida deixou de ter senti-do, nunca máis volvería tocar, para el a perdadun dedo era como a perda da voz para uncantante, unha perna para unha bailarina ouo corazón para calquera persoa. O frío da zo-na conseguíu parar a gangrena, e cada vezque a ferida latexaba, imaxinábase nun con-certo, a sala do teatro Bolshoi de Moscú es-taba ateigada, non faltaba ninguén, as altaspersonalidades da vida moscovita ocupabanas primeiras filas e a orquestra sinfónica to-caba para el. Achegouse ata o piano e co-menzou a tocar o concerto nº 3 de Kavalevs-ki, o mesmo que no seu debut, había xa onceanos. Tocou coma nunca, coa alma, como to-can os grandes, movendo a cabeza coma untolo, sentindo de verdade a música, como sefose a derradeira vez; entón abría os ollos,chorosos e volvía á realidade, poñía o canóndo seu fusil na boca, pechaba os ollos conforza imaxinando que todo remataría rápido,deslizaba a man polo fusil, poñía o dedo nogatillo e no último momento apartábao erompía a chorar coma o neno que era. Xanunca máis volvería poder acariñar as teclasde marfil e ébano, nunca máis un auditoriovolvería romper en aplausos cara el, nuncamáis volvería disparar a ninguén.

Conseguiu escapar do camión que o leva-ba a base militar de Bobruisk, saltou en mar-

47

BORISOV 61Xosé Francisco Pais López

Premio III Concurso de Contos“Liceo de Noia”

cha e correu dous días cara ao norte, cando oseu corpo non puido máis desfaleceu, des-orientado, esfameado, case morto, no mediodun campo de remolachas, preto de Borisov,o 12 de agosto de 1944.

Cando espertou pasaran seis días e nonsabía onde se atopaba, era un pequeno cuartoonde só había a cama, unha xanela, unha ca-deira, e unha foto de Lennin presidindo a ha-bitación con mirada f irme e maxestosa aomesmo tempo, colocado sobre o vello e lu-xado papel estampado de flores que recubríaas catro paredes. Estaba moi feble e nin se-quera podía moverse, fixéranlle as curas naman e tiña un pano húmido na fronte que lleaxudaba a baixar a febre. Ao pouco de esper-tar escoitou pasos, soaban fortes e facían re-soar o vello piso de madeira, eran lentos, conmoito vagar, como se viñesen pensando quedicir ou facer. Paráronse diante da porta e fó-xose o silencio. A fechadura abriuse e polaporta entrou un home enorme, de máis dedous metros, ancho de ombreiros, pelo escu-ro despeiteado e ollos azuis, cunha mesta etamén escura barba; levaba posto un panta-lón oscuro luxado, un xersei vermello de lagorda e punto tupido e unhas botas militaresdo exercito alemán que lle roubara a un sol-dado morto para cambiar polos seus zapatosfurados. Ollouno dende a altura, como se fo-se un ser superior, sorriu deixando ver quelle faltaban dous incisivos da parte superiorda boca e comenzaron a falar. ChamabáseAlexandr e tiña trinta e seis anos, era o donoda casa onde estaban e capataz da fábrica demaquinaria agrícola da cidade. Atopara aLiev tirado nun campo a escasos tres kilóme-tros da súa casa, estaba bañado en vómitos eouriños e decidiu axudalo. El volvía dosUrais; cando os alemáns entraron na UniónSoviética as industrias foron levadas alí paraseguir producindo e que estas non caesen enmans enemigas. Rematada a guerra en Bie-lorrusia Alexandr volvía a casa para intentarrefacer a súa vida; probablemente nunca po-dería, a guerra arrebatáralle unha das dúascousas que máis quería neste mundo, a súamuller fora asasinada diante dos seus ollos

por soldados do seu propio exército que enteoría estaban alí para protexelos. Unha detantas víctimas inocentes que se atopan nolugar equivocado no momento susto, baixasque non importan en ningún exército, sim-ples danos colaterais polos que os dirixentesnon se pronuncian. A guerra move moitoscartos e a vida dunha muller é un cero a es-querda no que ninguén repara. A outra cousapola que se erguía cada mañán era a súa fillaIrina, de apenas catro anos, que se atopaba asalvo en Novosibirsk, a beira do río Obi, atres mil trescentos quilómetros de Borisov,nas estepas rusas, xunto cos seus avós mater-nos.

Alexandr volvera antes que a súa filla pa-ra tentar reconstruír a casa que fora castigadapolos bombardeos, tres cuartas partes do te-llado caeran, e o muro que daba ao sur esta-ba completamente desfeito, deixando á vistaunha habitación e o salón. Podíase arranxar,era complicado pero non imposible, porén,cando este home de máis de dous metros deenvergadura entrou na cociña derrubouse achorar coma un neno pequeno ao que nondeixan saír a xogar, e decidiu que a súa fillanunca máis volvería a esa casa. No intre noque entrou, a cabeza encheuselle de recordose emocións, recordou os días felices antes daguerra nos que chegaba de traballar da fábri-ca e abrazaba e bicaba a súa muller que lleestaba preparando a comida, estaban tan na-morados coma o primeiro día, eran noivosdende os dazaseis anos e non imaxinaban avida sen o outro. Viviran nesa casa os mo-mentos máis felices e tamén o máis duro,cando catro soldados rusos e un oficial bo-rrachos entraron na casa de súpeto e dispara-ron a Alexandr feríndoo de gravidade. Men-tres este se debatía entre a vida e a morte,violaron a súa fermosa muller sobre a mesada cociña unha e outra vez ata que quedaronfartos e lle pegaron un tiro na cabeza deixan-do o seu marido por morto.

Días despois espertou na casa dun veciñoque o recollera e enterrara a súa muller. Odisparo entrara xusto por enriba do corazón,

48Pr

emio I

II Co

ncurs

o de C

ontos

“Lice

o de N

oia”

sen danar ninguna vea nin arteria importantee saíra polas costas deixando unha feridalimpa. Tardou semanas en recuperarse e can-do o fixo o corpo pedíalle vinganza, estabacheo de ira. Só desexaba rematar cos que llefixeran iso a súa muller, quería que sentisena mesma dor que él estaba a sufrir, pero osentido común e a súa filla impedíanllo, nonpodía morrer e deixala soa, era unha nena,que ía facer sen el, non quería nin imaxinar odestino que lle agardaría. Por outra banda sa-bía que era unha batalla perdida de antemán,el só contra un exército; el non era un heroe,só era o capataz na fábrica de tractores da ci-dade, nada máis, nen sequera tiña unha ar-ma, como ía atopalos? Pasaran semanas, secadra xa estaban mortos, fixo o máis sensa-to, o que todo pai debería facer, poñer a sal-vo o único polo que lle quedaban gañas devivir. Non houbo xustiza para Alexandr, nin-guén lle devolveu á nai da súa filla, ninguénse preocupou del, nin sequera ninguén lledeu o pésame

Alexandr decidiu marchar e deixar atrás opasado, a guerra estaba a piques de rematar.Alemaña estaba sendo devastada polos bom-bardeos aliados e axiña conseguirían entraren Berlín. Era o momento de empezar unhanova vida, sen esquecer o que deixaba atrás,por suposto, sempre recordaría os ollos azuisde Lena, os seus cabelos dourados húmidosmentres se bañaba e acariñaba o seu corpocoa pastilla de xabón, o seu sorriso cando oseu marido facía algunha tolería e a vea quese lle hinchaba no pescozo cando se anoxabaporque este entraba cos zapatos de traballarao rematar de limpar o chan, nunca máis vol-vería vela, pero nunca a olvidaría. Invitou aLiev a ir con el cara Novosibirsk, pero esteera un desertor e se o atopaban condenaríanoa morte. Alexandr marchou a rencontrarsecoa súa filla e o mozo decidiu ir cara Odesa.Unha vez alí quixo enrolarse nun barco mer-cante; acababa de cumplir dezaoito anos e desobrevivir a unha guerra, quería ver o mundoque describían os libros. Non todo sería igualá Unión Soviética, quería ver París, Tokio,Nova Delhi, Lagos, México D.F., a Habana,

Bos Aires, Sydney... Era novo e non queríaque continuasen decíndolle que facer , quedicir, que pensar. Por primeira vez sería librepara elixir. Partiu nun barco chamado Kara-ganda como fogoneiro, era un mercante quetrasportaba ferralla ata Bombay, o traballoera duro e botaba de menos tocar o piano.Resistiu ata o porto de destino, e alí co seuprimeiro soldo na man abandonou para se-guir pola súa conta; viu como máis de dezmillóns de persoas convivian nunha mesmacidade adorando a un deus do que el nuncaescoitara falar, veu o palacio de Phnon Penhe os mercados flotantes en Camboia, veu co-mo a colonia británica de Hong Kong esper-taba para erixirse como un dos centros in-dustriais máis importantes do mundo, foi aXapón e viviu o festival das cedeiras, de aí aMalaisia, Indonesia, Australia, Chile, Argen-tina, Venezuela, Xamaica, Cuba e México.Saltou a África, visitou Angola, Nixeria, Zai-re e Arxelia, e alí, o catro de outubro de1957, alzou a vista ao ceo e víu como o im-perio soviético daba un xiro ideolóxico caraas estrelas. O Sputnik 1 cruzaba o ceo dei-xándose ver para que o mundo o contempla-se coa boca aberta. Os ollos enchéronselle debagoas e un ano despois, por unha serie decasualidades forzadas, morriña da terra ousimplemente o destino, para quen crea nel,atopábase de novo ás portas de Borisov.

Pasaran doce anos de vagar polo mundo,de viaxar de polizón nas bodegas dos mer-cantes, de pasar días sen comer, de traballarpara conseguir un billete de tren, de roubarcando era preciso; xa non era o neniño quemarchaba por medo a que o matasen, era unhome de mundo, falaba sete linguas diferen-tes, pasara noites en calabozos de todo omundo, namorou cinco mulleres durante asúa viaxe, de todas se aproveitou e sempremarchou sen despedirse. Era tan distinto físi-ca coma psicoloxicamente. O seu pelo, queen tempos militares estaba rapado, agorachegaba ata os hombreiros e recollíase nun-ha cola, a súa cara agora lucía unha barba desemanas e unha cicatriz na meixela esquer-da; froito dunha pelexa nun bar de Nova

49Pr

emio I

II Co

ncurs

o de C

ontos

“Lice

o de N

oia”

Guinea, lucía un pendente na orella esquerdaque acreditaba o seu paso polo Cabo de Hor-nos e tres tatuaxes que se fixera en Malaisia,Cuba e Nixeria.

Apenas recoñecía a cidade na que se ato-paba, cambiara totalmente. Só algúns dosantiguos edificios se mantiñan en pé, só al-gúns monumentos, o auditorio, uns bloquesde edificios e algunhas casas resistiran a ca-se destrucción total da cidade; entre elas acasa de Alexandr, totalmente restaurada.Liev achegouse a ela, nervioso, case tremen-do, non esperaba atopar ninguén coñecido,pero tiña esperanzas, o dono desa casa eracoma un pai para él, debíalle a vida. Petou naporta e esperou uns segundos pero ninguénabriu, deu media volta, comenzou a caminare a porta abriuse; xirouse de súpeto e viuna,era a muller máis fermosa que vira na vida,ollos grandes coma pratos e dunha cor ver-dosa que hipnotizaba ao miralos fixamente,pelo escuro e liso que de longo non chegabaaos hombreiros e un sorriso que podería fa-cer perder a cabeza a calquera. O seu nomeera Irina, f illa de Alexandr e de Lena, tiñadezasete anos, chegara co seu pai de Novosi-birsk había xa catro anos para volver estable-cerse en Borisov, botaron horas falando, elcontáballe todo o que vivira polo mundoadiante e ela atendía case sen pestanexar gra-vando cada palabra das súas increíbles histo-rias coma se fose un caderno en branco. Su-cedéronse as historias e por fin chegou Ale-xandr, estaba consumido, non era nin a som-bra do seu pasado, os seus escuros cabelosagora eran brancos, os seus dous metros e pi-co aparentaban ser menos pola corbatura queadoptara o seu lombo e unha forte tos froitoda tuberculose acompañábao ondequera quefose.

Case non se lembraba del, pero alegrousede todos modos de que alguén lles fixese un-ha visita. Invitouno a quedar e este aceptouencantado, non tiña un sitio mellor onde ir.Pasou unha semana e Liev e Irina namorá-ronse, as súas miradas cruzábanse por tódo-los recunchos da casa, espíanse cos ollos, co-

míanse un ao outro en soños, ata que os so-ños se convertiron en realidade, o día no queLiev se achegou a Irina paseniñamente pordetrás mentres esta estaba facendo de comer,colleuna pola cintura e bicouna con tenrurano pescozo dúas veces, xirouna moi lenta-mente, mirouna aos ollos e deulle un bicocoma nunca antes fixera con ningunha outra;ela correspondeuno e a paixón desatouse po-la casa aproveitando os intres nos que seu painon estaba. Pasaron semanas agochando asúa relacción pero ao final tódalas mentirasacaban sendo descubertas, Alexander ente-rouse por terceiros e enfadouse, a súa ira saíapolo tellado da casa e os seus berros escoita-ronse por todo o barrio, quería matar a Lievpor ter tocado á súa nena, levantou o brazopara zouparlle e xusto nese intre Irina púxo-se no medio chorando e abrazándose ó seumozo. Ao ver os seus ollos Alexandr quedouparalizado, eran os mesmos ollos que puxosúa nai antes de ser asasinada, estábaa facen-do sufrir, negándolle o que máis quería nomundo, non podía.

Liev e Irina casaron o dez setembro de1959 e mudáronse a unha casa preto da deseu pai, era pequena, de planta baixa, de corvermello oscuro, unha cociña, dúas habita-cións e un salón. El comenzou a traballar nafábrica da cidade baixo a atenta mirada doseu sogro e ela levaba a casa. Vivían felicesno seu mundo, tódolos días cando el chegabade traballar daban longos paseos pola vila eao chegar á casa, Liev contaba máis historiasdas súas viaxes ata que quedaban a durmirabrazados.

Pasou o tempo e Irina quedou embaraza-da, por fin Liev ía ser pai, ter alguén que de-mostrara o seu paso por este mundo, alguéna quen contarlle historias, alguén a quenaprenderlle a tocar o piano ou a falar chinés,alguén para compartir todo o amor que habíabaixo ese teito. Oito meses e sete días máistarde un mozo de doce anos entraba na fábri-ca sen alento anunciando o milagre da vida;mentres o mundo miraba ás estrelas o novopai corría como alma que leva o diaño polos

50Pr

emio I

II Co

ncurs

o de C

ontos

“Lice

o de N

oia”

campos de Borisov mentres as folerpas deneve se lle coaban por dentro da chaqueta fu-rada, quería ver ó seu f illo e a súa esposa.Afundíase na neve, caía e levantabase de no-vo como fixera dezásete anos atrás. Chegouá casa, subiu as escaleiras a toda presa e alíatopou o seu sogro tirado no chan chorandocoas mans diante da cara, houbera complica-cións durante o parto e Irina non puido so-portalo, as súas forzas esvaecéronse e a súavida apagouse prematuramente, deixou co-ma última vontade que a súa filla se chamasecoma a súa nai, Lena; e intentou gardar for-zas para ver por última vez ao seu marido,pero cando este chegou xa era tarde. Lena foiun regalo traído das estrelas que saíu dema-siado caro.

Liev entrou nunha depresión e comenzoua beber, a pequena saía adiante grazas a seuavó que só vivía por ela e algúns veciños quelle axudaban. Seu pai tamén a quería e pasa-ba horas facendo o que mellor sabía, contarhistorias, podían pasar horas xuntos nas queela atendía cos ollos como pratos pero sem-pre, antes ou despois, os seus ollos recordá-banlle os de Irina e volvía beber.

Pasaron os anos e Lena medrou, o seuavó morreu de tuberculose na tarde do setede xullo de 1970 e con nove anos quedou soano mundo. O seu pai xa non era a mesmapersoa, pasaba o día bebendo e botáballe aculpa de todos os males a súa filla. Estrañabaa súa muller, os paseos, os aloumiños, as mi-radas. Chegaba a casa e desfogaba os seusproblemas con Lena, entraba borracho nasúa habitación e pegáballe, ela non entendíapor que, que fixera mal?, só tiña nove anos ecargaría o resto da súa vida coa culpa damorte da súa nai. O día despois Liev semprese acordaba da súa muller e choraba polo queacababa de facer, arrepentíase e pedíalle per-dón á súa filla, bicábaa e abrazábaa pero oalcohol facía olvidar as promesas que facía.

Lena vivía nun inferno de malos tratos fí-sicos e psicolóxicos, vivía con medo, cadavez que escoitaba os pasos de seu pai de noi-te tremíanlle as pernas e comenzaba a cho-

rar, sabía que viña por ela e rezaba para quetodo rematase pronto, que a matase dunhavez e que todo acabase para sempre, poderreunirse de novo co seu avó e coñecer a súanai que a coidaría para sempre.

A noite do duodécimo aniversario de Le-na supuxo un punto de inflexión na súa vida,seu pai acababa de perder o traballo e o ani-versario da morte da súa nai acentuaba a si-tuación, chegou borracho coma nunca, íadun lado a outro do pasillo batendo coas pa-redes e cantando vellas cancións mariñeiras,entrou na habitación da súa filla e quedou amirala, ela estaba esperta e devolvíalle a mi-rada cos ollos chorosos mentres se tapabacon medo coas mantas. Seu pai sentouse nacama, apestaba a alcohol, comezou a acari-ñarlle o pelo, a cara, os brazos, as pernas; viuos ollos da súa muller e pensou que era ela,violou a súa filla de doce anos mentras éstaberraba de dor desexando morrer e despoisdeulle unha paliza que a deixou inconscien-te. Liev espertou o día seguinte e non dabacreto do que fixera, esta vez non valía pedirdisculpas, colleu unha corda, amarrouna aunha viga da cociña, subiuse a unha cadeirae decidiu poñer fin ao sufrimento de Lena,puxo a corda ao pescozo, saltou da cadeira eo cruxir dos ósos do pescozo sinalou a fin dopesadelo.

Cando Lena recobrou o coñecemento tiñadecidido escapar, nunca máis volvería sopor-tar unha situación así, recolleu as poucaspertenzas que posuía e dirixiuse á porta. Aopasar pola cociña veu ó seu pai, non dixo na-da, nin sequera se sorprendeu, ollou para eluns segundos, estaba morto pendurado dacorda cos ollos abertos fitando cara ela, fe-chou as contras para que ninguén o vise den-de fóra, volveu ollalo con ira, cuspiulle, co-lleu as súas pertenzas e algo de cartos, fe-chou a porta por fóra e tirou a chave para xa-mais volver; tíñao decidido quería ver cosseus propios ollos o mundo que o seu queri-do pai lle describía cando era pequena antesde durmir, o palacio de Phnon Penh, os mer-cados flotantes de Camboia...

51Pr

emio I

II Co

ncurs

o de C

ontos

“Lice

o de N

oia”

O vello quería contarlle algo aos outrosvellos cos que xogaba ás cartas no CentroGalego de Newark, pero non atopaba o mo-mento. Así, aínda que era un consumado xo-gador de tute, cabrón e subastado sobre to-do, ese día non gañaba unha partida nin vén-dolle as cartas aos rivais. Por veces poñía ca-ra de despistado ou facía un xesto coa man ea boca de arrepentimento, como se se equi-vocase ao xogar un as ou un tres, mesmo xu-raba, pero había tempo que o resto dos xoga-dores se deran conta que estaba coa cabezaen outra parte. Ata chegara a berrarlle tram-poso!, nun delirio inconcibible, á súa parellade partida. Peor aínda, cometera erros deprincipiante tan calamitosos como arrastrarcando o único triunfo que quedaba, e que ne-cesitaban para as dez de últimas, estaba nasúa man. Eladio, o compañeiro, non o matouporque, ido como estaba, tería que irlle cra-var a faca a sabe Deus onde.

O fillo chegara de Europa esa mesma ma-ñá ao aeroporto Kennedy, e agardaba que llepreguntasen algo. Non fixera unha viaxe cal-quera. Mandárao el un mes a gastos pagos aRianxo, o lugar onde nacera había setentaanos e do que emigrara había cincuenta.Emigrara, pensaba aclarar, aínda que non onecesitaba. O pai tiña unha boa lancha xei-teira e el o futuro mais prometedor, traballa-dor, serio e bo mozo, de todos os mariñeirosda ría de Arousa. E era o máis famoso, o me-llor remeiro da Manuela, a traíña que gañabatodas as regatas que se celebraban desdeMuros a Vigo. E, por se fora pouco, todas asmozas se afanaban por el. Era o mellor ro-meiro da redonda.

Tiñas que verme –dicíalle ao fillo con or-gullo, e batía no peito con aquela man desco-munal–. Rianxo era meu.

Pero tamén, seguiría coa parte do relatoque nunca lle contara a ninguén, era botado

para diante, e ambicioso. Namorara da fillado cacique da vila e, daquela, a única formade a conquistar era converterse nun indianorico. Emigrou por amor, para non volvernunca. As cousas non lle foron ben e decidiunon regresar a Rianxo derrotado. Arxentina.Uruguai. Venezuela. México. Estados Uni-dos. Cada vez máis ao norte, pero a sorte foiesquiva paralelo arriba paralelo abaixo. Mal-viviu en todas partes. Casou, case con cin-cuenta anos, cunha moza portorriqueña áque deixou preñada nun lugar que por unhafoto ninguén diría que era un barrio de NovaIorque. O fillo deulle sorte. Ao pouco de na-cer, atopou traballo nun taller mecánico enNewark e descubriu unha habilidade co mo-tor dos coches (el que se gababa de valer sópara traballar en lugares naturais como oAmazonas ou a Pampa) que o fixo protago-nista, tardío pero protagonista, do gran soñoamericano.

Non lle deu para grandes fantasías pero sipara algún que outro capricho.

Como mandar o fillo a Rianxo coa únicatarefa de dicirlle á xente de quen viña sendo,Son fillo de Andrés, o dos Carrachos dosLoureiros, e confirmar (non podía imaxinaroutra cousa) que aínda era o tipo máis famo-so dunha vila que, seguiría a ser a f in domundo, non debera cambiar moito. Instruíuao fillo na gheada e o seseo, e pediulle quevolvera a Newark a contarlle con pelos e si-nais, e a fonética arousán, qué lle dixeran.

E ese día volvera, e contárallo.

E agora aqueles pánfilos, concentradosen xogar ás cartas e gañar uns míseros dóla-res, non lle preguntaban nada. Acaso non ví-an que botaba por fóra? Tan pouca psicoloxíatiñan?

Tocáballe dar e repartiu de tan mal hu-mor, que poucas cartas quedaron enriba da

52

RIANXO É MEUX. Ricardo Losada

Prem

io III

Concu

rso d

e Cont

os “Li

ceo d

e Noia

”

mesa. Nin así lle dixeron nada. Recolléronasdo chan, tamén as viradas, que daban dereitoa un reparte novo, e engadíronas ás que xa ti-ñan.

Aquilo xa era moito. A piques de se ca-brear e petar na mesa, pensou que non tiñadereito a enfadarse, ese día non, e volveuevadirse.

Recordou o fillo chegando pola mañá áterminal do aeroporto, e el recibíndoo cosbrazos abertos, ansioso por saber a únicaverdade posible. Que aínda o recordaban enRianxo. Que seguía a ser nunha tasca si enoutra tamén o tipo máis famoso da vila.Que, en canto dixo de quen viña sendo (meupai é Andrés o dos Carrachos; si, home, si,diría todo o mundo, quen pode esquecer aAndrés o dos Carrachos), contáronlle as súasaventuras, o bo remeiro e o irresistible ro-meiro que era.

Ata imaxinou, sabía que estaba de modaen Galicia pórlle ás rúas o nome de emigran-tes, como fixeran con Pinciñas e Romero, in-ventores da Rianxeira, que unha delas levaríao seu nome, o do mellor remeiro que nuncativera a Manuela.

O fillo fora toda a viaxe autoconvencén-dose de que debía ser franco co pai, a verda-de cru e a pau seco. Sabía que o pai queríapasar os últimos anos de vida en Rianxo, queo mandara a el como os grandes xeneraismandaban avanzadas antes das batallas, e ha-bía que acabar con aquela tolería que emer-xera da mente abrandada do pai desde quexubilara. Se volvía a Rianxo, que volvese,estaba no seu dereito, pero sabendo o quehabía antes de saír.

Rianxo cambiou moito, papá –diríalle–.Xa non queda ningún Carracho, e dos Lou-reiros, só queda o nome, tiveron o detalle dello pór a unha urbanización enorme.

E por último, para que soubese a queaterse, contaríalle que un día entrou no me-són Xoubiña, o mellor e máis céntrico da vi-la, e veu unha foto antiga da Manuela com-petindo na ría. E que se emocionou ao des-

cubrilo a el, o remeiro máis garboso da tripu-lación, pero que a emoción durou pouco.Preguntoulle aos clientes do bar, mozos e ve-llos, como se chamaban aqueles vitoriososremeiros, e ninguén recordou nin o nome doprimeiro.

Pero ao ir dicirllo naquel inmenso aero-porto internacional que era xusto o contrarioda paisaxe que o pai tiña nos ollos, mirou acara do pai, unha expresión de felicidademoitos anos postergada, e pensou que tam-pouco había necesidade de ferilo de morte.Que sería mellor que o soubese por si mes-mo. A noticia podía provocarlle un infarto,xa tiña o corazón delicado, e tiña dereito amorrer onde quixese.

Rianxo é teu, papá –díxolle, sabendo quenada máis había que dicir.

O pai mirouno agradecido mentres vía napantalla da memoria o globo terráqueo quetiñan na escola de dona Concha e como unmozo gateaba, ata pórse de pé cerca de Ne-wark, polo mapa de América. Todos aquelesduros anos, a imaxe confirmábao, pagaran apena. Puxera como se puxera a portorrique-ña, pasaría os últimos anos da súa vida nomesmo sitio onde pasara os primeiros. Agoranon tiñan dúbidas. Ninguén en Rianxo llechamaría o Yankee ou o Pampero. Chamarí-anlle Andrés o Carracho, o mellor remeiroque nunca tivo a Manuela. Colleu as maletasdo fillo e andou cara a porta de saída do ae-roporto cunha fachenda que daba a entenderque non había máis que falar do tema.

Agora, recordando cheo de triunfos naman a escena do aeroporto, emocionouse. Senon o soltaba xa, se non lles dicía a aquelesincautos con que eminencia estaban xogan-do, acabaría chorando e ese día, sería comochorar o domingo de Guadalupe, non quería.

Agardou que xogaran todos a súa quenda.Recolleu a baza e, todo cheo, co peito en ar-co como un bo remeiro, mirou o compañei-ro.

Rianxo é meu! –berrou, querendo cantaras corenta.

53Pr

emio I

II Co

ncurs

o de C

ontos

“Lice

o de N

oia”

ranscorría o curso escolar 1999-2000cando os representantes dos equipos denormalización lingüística dos institutose centros públicos integrados da ría deMuros e Noia se reunían no IES “PoetaAñón” para porfillar un premio de re-coñecemento á defensa da lingua gale-ga.

Aquela criatura aínda en vurullosque naceu co século xa tiña pais, perocumpría procurarlle axiña un nome. E opadriño, que por tradición secular é oque sempre o propón, resultou ser unmestre en exercicio, en Muros: XoséAgrelo Hermo.

Cando Pilar Sanpedro nos deu contada proposta de Xosé Agrelo escapóuse-me un sorriso de autocompracencia. Osalumnos adoitan imporlle un alcumeaos seus ensinantes e o que a min meimpuxeran era precisamente “Leixa-prén” (“Leixa”, na aforradora linguaxedaquela rapazada), que coincidía co no-me proposto por Agrelo para o premio.Aquel alcume resultábame agradábel e,en comparanza con moitos outros, unhagabanza. Utilizábao como recurso paramotivar o alumnado e captar a súa aten-ción cando lle tiña que explicar a líricamedieval, unha das máis importantes lí-ricas romances da Europa Occidental ecorazón poético da idade áurea da lite-ratura galega. Non podía, pois, desagra-darme aquela proposta e o mesmo llesaconteceu aos demais pais da criatura.

O premio, xa con identidade propia,comeza a súa singradura e recae por

primeira vez en Manuel María Fernández Teixeiro, undos poetas das “Festas Minervais” e do grupo “BraisPinto” (Novoneira, Xohana Torres, Bernardino Graña,García-Bodaño, Franco Grande, Méndez Ferrín ...), poloseu labor combativo en defensa da lingua, ata o extremode ter sido un dos creadores que nos escuros e tan difíci-les anos da posguerra empregou tan só o idioma galegono desenvolvemento da súa importante obra literaria.

O IES “Poeta Añón”, de Outes, abrigado da nordesíapola aldea de Boel, terra nutricia que aleitou ao vate quelle dá nome ao centro, foi o organizador dos actos da en-trega do primeiro Premio Leixaprén ao poeta da TerraChá. O seu paraninfo transformouse para o evento enateigada Aula Magna de Galeguismo cos mestres relato-rios de Xosé Mayo e o mesmo Manuel María. Deconti-no, a homenaxe a Francisco Añón perante o monumentoerixido na súa lembranza o 17 de maio de 1966, verda-deira testemuña pétrea de inmorredoiro galeguismo. Orecital poético dos alumnos e alumnas dos centros deprimaria do Cruceiro de Roo e da Serra, so a direcciónde Marisol Nieto e Amalia Pérez, xunto coa posterior di-sertación de Manuel Canay sobre a figura do precursor

54

Domingo Campos

O premio Leixaprén derecoñecemento ádefensa da linguaXosé Agrelo, Premio Leixaprén 2001

MANUEL MARÍA FERNÁNDEZ TEIXEIRO NO ACTO DE RECEPCIÓN DO

PRIMEIRO PREMIO LEIXAPRÉN

a rúas, prazas e centros educativos; in-cluso se lles ergueron estatuas. Nonobstante a moitos outros, os máis, nun-ca lles chegou un recoñecemento públi-co.

Ten dito Manuel Rivas, con ironíasabia ou con sabedoría irónica, que parao caso o mesmo dá, que Avilés de Tara-mancos e Afonso X, o Sabio, foron dospoucos escritores en lingua galega quenon eran ensinantes. O primeiro foi ta-berneiro en Noia e Afonso exerceu derei. Xosé Agrelo foi un mestre escritorque incidiu na contorna cun variado ín-dice de actividades socioculturais, ata opunto de ter sido un referente nidiodesa academia de creadores e dinami-zadores culturais que estendía e segue aestender a súa acción como ondas con-céntricas e un facho visíbel que alentouesa xinea de verdadeiros artistas que seforon gañando un espazo propio no sis-tema literario galego.

Pero, ademais de sachar a leira in-fantil nun momento no que a lingua e aliteratura galegas empezaban a ter un

do Rexurdimento puxeron un brillante colofón a aquelaxornada festiva.

O novo curso tróuxonos unha nova edición cun novopremiado: o mestre e escritor Xosé Agrelo Hermo, en re-coñecemento ao seu labor de anos como normalizadorda lingua galega.

O mestre, por regra xeral, foi un exemplo de compro-miso coa comunidade na que exercía. Algúns foron reco-ñecidos e homenaxeados xa en vida. Outros pagaron consancións e incluso coa morte o seu rexo compromiso so-cial. O paso do tempo e a iniciativa de xente agradecidaperpetuou a memoria doutros outorgándolles o seu nome

55

XOSÉ AGRELO NO PARANINFOR DO I.E.S. “CAMPO DE SAN ALBERTO” DURANTE A INAUGURACIÓN DAS EXPOSICIÓNS DEDICADAS A

DÍAZ PARDO E FABEIRO CON MOTIVO DA ENTREGA DO PREMIO LEIXAPRÉN (ANO 2002)

ISAAC DÍAZ PARDO, NO CENTRO DA IMAXE, CO TERCEIRO PREMIO

LEIXAPRÉN E O PERGAMIÑO ACREDITATIVO (ANO 2002)

lugar de seu no sistema escolar con es-caseza de material, Xosé Agrelo tivo opreclaro atrevemento de introducirse nomundo das axencias literarias facilitan-do deste xeito a creación dunha estrutu-ra editorial na que encaixar ese corpocreativo que non deixa de medrar e me-drar. A Coordenadora Leixaprén queconcede a distinción soubo ver que aleira estaba ben sementada e agromabacon pulo, daí o acaído daquela decisión.

O acto de entrega do Premio tivo lu-gar no IES “Fontexería” de Muros. Al-fonso correu co peso da organización.Sendón fixo unha brillante semblanzada figura do premiado. Alumnos do ins-tituto do que Agrelo era director delei-táronnos cunha representación teatral.E como colofón a homenaxe á falecidaescritora Belén Feliú.

Máis tarde foron tamén distiguidosco Premio Leixaprén: Isaac Díaz Pardo(2002), Irimia (2003), a Asociación deFuncionarios pola Normalización Lin-güística (2004), o portal Vieiros (2005)e a Sala NASA no ano 2006. Paralela-mente e dentro dos actos de entrega dadistinción rendéuselles unha homenaxea: Manuel Fabeiro, Francisco Suárez

Salgado, Agustín González, María Mariño, Brea Segadee Faustino Rey Romero.

O pasado día 22 de novembro, despois de acompaña-los restos mortais do compañeiro e amigo ao seu defini-tivo leito no cemiterio de Santa Cristina, tivo lugar noIES “Campo de San Alberto” de Noia unha xuntanza daCoordenadora Leixaprén co obxecto de dar conta da pri-meiras propostas de candidatos ao Premio do 2007 ela-boradas polos equipos de normalización dos centros queintegran a asociación. Nela estiveron: Begoña, Concha,Tina, Berta, Luís, Enrique e o que subscribe cumprindoco deber asumido. De seguro que o “Mestre Agrelo” ocomprendeu e mesmo o agradeceu.

56

ENTREGA DO TERCEIRO PREMIO LEIXAPRÉN. NO CENTRO DA IMAXE, XOSÉ AGRELO E DÍAZ PARDO (ANO 2002)

TARXETA DE CONVITE AOS ACTOS DE ENTREGA DO VII PREMIO

LEIXAPRÉN A SALA NASA EN RIANXO (ANO 2006)

alumnos do colexio J.Balmes, a cuxapresentación non deixaches tampoucode acudir o18 de maio daquel inmiseri-corde ano de 1992. Recoñezo que abu-sei da túa amizade para continuar soli-citándoche máis traballos que sempreentregabas con puntualidade, fose unnovo prólogo para outro libro meu (S.Ourente de Entíns. Estudio dunha pa-rroquia rural. Outes,1999) ou un mara-billoso texto para o catálogo da exposi-ción de homenaxe a Arximiro Suárezque a Asociación Terra de Outes, quepresido, organizou o pasado ano 2005,sen faltar a túa presencia, con discursoscargados de sabedoría, na presentaciónde ambos, como tampouco á do meuprimeiro volume do Patrimonio Histó-rico-Artístico de Outes, no Centro Xu-venil desta localidade en 1998 nin á dolibro que escribín en colaboración deXan F. García, Efemérides de Outes, aoano seguinte. Ou á charla que, de formatremendamente divertida, deches sobreTeatro para xoves aos meus alumnos doI.E.S. “Campo de S. Alberto” de Noiaen 1997.

Polo que me honrará sempre tercompartido contigo diversas tarefas detipo cultural, tralas cales estaba sempreo compromiso co pobo galego, comoforon, en primeiro lugar a colaboración,cargada de ilusión, con Socorro, Gloria,Manuel María, Avilés e ti mesmo, napublicación do periódico Barbanza, aoque seguiu o orgullo de sentarme contodos vós no banquiño da AudienciaProvincial en defensa da “Libertade de

índa que nunca fun alumno teu, Pepe, non dei-xaches de exercer sobre min –e todos cantos te ro-deaban– o teu amoroso maxisterio. Xa desde moi

vello, cando, apenas saía da infancia caeu nas miñasmans un exemplar de Efemérides noiesas que ti escribi-ras en colaboración do teu leal amigo Manolo “Fanara-co”, libro co que descubrín a Noia como lugar con His-toria e cultura propias, dando orixe ao que hoxe substan-cialmente son: profesor de Historia volcado no coñece-mento da vila na que nacín e o seu entorno.

Aquel descubrimento levoume á admiración por ti,que se fixo máis grande cando, recén entrado na mocida-de, acudín á estrea de Pancho de Rábade no salón da So-ciedade Liceo, obra que despertou en min o amor á Te-rra, sentimento que se convertiu no motor de todo canto,a partir de entón, levei a cabo ata hoxe, día no que evoco,co corazón apretado, o inicio da nosa relación, en plenaclandestinidade. Camaradería elemental que se foi trans-formando en fonda amizade, forxada no arduo labor –ti-tánico pola túa parte– de sacar o galeguismo das cata-cumbas para levalo, durante toda a frenética campañaelectoral do 77, na que te presentabas para senador, a tó-dolos currunchos da Patria e converter a esperanza in-morredoira de Bóveda e Castelao na realidade popularque hoxe é.

Co paso dos anos a amizade foise convertendo en de-voción, á cal non deixaches xamais de corresponder xe-nerosamente sempre que che solicitei colaboración. Co-menzando polo texto que escribiches para o catálogo daExposición de debuxos que en setembro de 1985 fixenco meu irmán Manolo, ao que seguiu a viaxe que xuntosfixemos por tódalas igrexas da comarca buscando tallasde Ferreiro para o que había de ser o meu primeiro libro,que na primavera de 1991 presentamos en Muros. Máisemotivo, por canto se trataba de acougar a dolor polamorte do inesquecible amigo de ambos, Antón Avilés,foi o prólogo que che pedín para o libro de Homenaxe aAvilés de Taramancos con poemas feitos polos meus

57

Xoán Mariño Reino

Ata sempre,vello mestre

Expresión”, cando todo o consello deredacción foi levado a xuízo, infructuo-samente, por un, entón, deputado noparlamento español. Logo a participa-ción xunto con Xerardo Agrafoxo, Pe-dro García e ti mesmo na mesa redondaque, para conmemorar as Letras Gale-gas, tivo lugar na sé da Sociedade Liceoo 14 de maio de 1999 e, de novo, convós mesmos, tres anos despois na pre-sentación en Lousame do libro de Xe-rardo Agrafoxo Memorias do franquis-mo ou na clausura, xa tamén con NeiraVilas, Aurora Marco, Clodio González,Lola Arxóns e Xepe, das IV Xornadasde Historia de Noia que aquel ano de2003 se adicaron a Antón Avilés, senesquencer a colaboración noutro dosteus múltiples proxectos: a revista Ala-meda que para disfrute de Noia todaven editando o Liceo desde o ano 2000,así como no libro Ribeiras de mar en-xoito, que baixo a túa inspiración, paraconmemorar os 75 anos da mesma So-ciedade, reuniu ás mellores prumasnoiesas para elaborar a máis extraordi-naria obra que ata agora se f ixo sobreNoia. Tamén, por suposto, asistir conti-go e varios centos de miles de galegosmáis á manifestación en Madrid o 23 defebreiro de 2003 en protesta polo afun-dimento do Prestige. Pero redordareisempre, con singular agarimo, por ser aúltima ocasión na que compartimos es-trado, a charla conxunta que tivemos abordo do Barco da Memoria, cando es-te arribou a Muros o 13 agosto de 2006para referirnos ao sacrificio dos repu-blicanos da comarca frente á barbariefranquista.

Máis debo honrarme tamén de tercompartido contigo, a túa adorada fa-milia e os benqueridos amigos, algúnsmomentos felices da túa vida, en parti-cular aqueles nos que recibiches un me-recido recoñecemento público polo teulabor docente, cultural ou de compro-miso social, tal cal foi a homenaxe quea Sociedade Esteirana organizou en xa-neiro de 1992 á que asistiron, non sei,quizais uns douscentos amigos, entre os

que desgraciadamente non se atopaba Antón Avilés, porencontrarse este no seu leito de morte, desde o cal nondeixou de mandarche un fermosísimo e conmovedorcanto ao teu exemplo de honestidade, o exemplo de quenpuidendo acadar, de ter querido, os máis altos honoresinstitucionais, mantivo non só firmemente os seus prin-cipios nacionalistas, senón tamén a súa inquebrantable feno xénero humano e o tesón por mellorar as condiciónsde vida dos máis febles, en particular os máis humildescativos de Outes, Torea e Esteiro que recibiron as túasensinanzas e lles serviron para valerse na vida. Comonon lembrar tamén o premio Leixaprén que os centros deEducación Secundaria da comarca te outorgaron o 30 demaio do 2001 polo teu esforzado labor na defensa dacultura galega e do que me sinto partícipe especialmentepor formar parte do claustro do IES Fontexería que aquelano lle tocou organizar a entrega do premio. Igualmentefeliz me fixeron a exposición-homenaxe na sé da Socie-dade Esteirana e a medalla de ouro que te entregou oconcello de Muros en sesión solemne o día 4 de outubrode 2003, á que seguiu outro banquete multitudinario aoque non quixemos faltar Concha Allut, Lois e Lola, Xe-pe e Rosa, Pedro e Pili, Esperanza e máis eu, en repre-sentación dos noieses que te querían e admiraban.

Se ricos e poderosos, malvados e duros teñen quedeixar pagadas ben de misas para saír do purgatorio, tenpor seguro que ti tes francas as portas do paraíso con tó-dalas bágoas que, f inalmente, choramos, os centos ecentos de amigos, veciños, discípulos e as que o propioceo verqueu sen cesar o día do teu enterro, o 22 de no-vembro deste, para todos nós, triste ano.

58

XANTAR HOMENAXE A PEPE AGRELO, TRAS A ENTREGA DA MEDALLA

DE OURO POR PARTE DO CONCELLO DE MUROS

mil. Ao traveso dos anos, aínda na dife-renza de idade, ese inicial achegamentofoi callando nunha amizade agrandadana coincidencia de tránsito polos viei-ros da cultura. Nestes últimos anos foipara min unha honra colaborar con Pe-pe no consello de redacción da revistaAlameda, traballar xuntos na coordina-ción da edición do libro do 75 aniversa-rio da Sociedade Liceo, ou deleitarsecoa súa palabra erudita nas anuais deli-beracións como xurado do premio deHistoria Medieval do que el foi princi-pal promotor desde a editorial Toxosou-tos. Incluso, como persoa xenerosa queera, agasalloume facéndome partícipedo libro da súa autoría sobre a figura deAlejandro Rodríguez Cadarso, invitán-dome a escribir o limiar.

O derradeiro acto cultural no quesentamos xuntos –non podía ser doutroxeito– foi este verán na feira do libro deNoia, presentando un dos seus múlti-ples proxectos: O Catastro de Ensena-da. Noia e a súa xurisdición (1752) doque el era editor. Alí tiven oportunidadede agradecer en público os seus perma-nentes desvelos por darnos a coñecerquen somos e onde imos, ese traballoimpagable desde a dirección da edito-rial noiesa Toxosoutos; un esforzo en-comiable que nos fornece desa necesa-ria “ollada ao retrovisor”, que Pepe confrecuencia refería, imprescindible paranon accidentarnos, como ocorre a todosaqueles que prescinden do pasado paraencarar a cegas o futuro.

vista duns tronzadores portugueses que conxeneroso esforzo extraían táboas do duro troncodun carballo centenario, o pai trataba de inculcar

unha lección ao pequeno que agarraba da man: neno,aprende, ti sempre por arriba! O pai sabía do proveitosoque pode resultar un traballo e unha vida doados; nesespiares alicérzase a felicidade para moita xente. O nenomedrou, fíxose home, e podendo elixir preferiu, porén,quedarse para sempre por debaixo, a posición máis incó-moda dos tronzadores. Elixiu por fío unha vida perma-nentemente cos de abaixo, de cotío a carón das xentes docomún e dos seus problemas. Ese home, Pepe Agrelo,noiés da freguesía de Santa Cristina, admirado inclusoantes de coñecelo persoalmente, representou por iso paramin o exemplo de persoa comprometida: un compromi-so permanente coa terra e coa lingua, un deses homesimprescindibles para un pobo. Un espello onde outrosnos miramos. Alguén ao que sen dúbida gustaría pare-cernos.

Pepe Agrelo foi para nós –ao igual que el de profe-sión ensinantes– ante todo e sobre todo un mestre, peroun ideal de mestre diferente; un mestre que a cálida pala-bra dun Avilés xa fatalmente enfermo dirixida ao home-naxeado amigo naquel sentido acto de 1992, define co-mo “aquel que perfila a nosa alma no sentimento e nocoñecemento das nosas propias palabras e do noso des-envolvemento histórico”. Foi Agrelo o primeiro mestreao que escoitei falar en galego. Pero ademais unha per-soa que escribía nunha lingua que para nós era só habi-tualmente empregada polos nosos maiores: nin a igrexa,nin a escola, nin os poderes –incluso aqueles máis insig-nificantes– a empregaban. Supoñía algo insólito naque-les anos finais dos sesenta. Logo, escoitando a Candeadescubrimos que tamén en galego podía facerse teatro enaquelas obras representadas na sociedade Liceo pormozas e mozos da nosa idade, fomos tomando concien-cia de compromiso co idioma.

Por aquel tempo prodúcese o primeiro achegamentofísico a aquela persoa de fala desbordante e inquedanzas

59

Pedro García VidalO mestre

Un remuíño de ideas. Un fermentode proxectos. Múltiples as tarefas porfacer. Innumerables os traballos proxec-tados, algúns deles case rematados, ou-tros aínda só no maxín. A revista Ala-meda queda orfa do seu facho, da súavoz en forma de palabra de alento, dasúa vitalidade e xeneroso esforzo, dasúa teimosía porque esta fermosa aven-tura non pode rematar! que a cotío nosrepetía, da súa xenerosidade e da súabonhomía. Hoxe, desde estas páxinasda súa “Alameda”, non podemos máisque chorar a súa perda.

Nesa liña de Toxosoutos de editaraquilo co que case ninguén se atreve,podemos encadrar este fenomenal do-cumento para a historia socioeconómi-ca da xurisdición de Noia no séculoXVIII que leva por título “Catastro deEnsenada. Noia e a súa xurisdición(1752) en edición de Xosé Agrelo, obracoa que inaugura a nova colecciónAnais. Que vou dicir de Pepe Agreloque non saibades. Presentar a PepeAgrelo supón toda unha ousadía nesta asúa casa. Por ilo permitirme af irmarsimplemente que este noiés de SantaCristina é un deses imprescindibles nocampo da Cultura, un espello onde ou-tros nos miramos. Alguén ao que sendúbida gustaría parecernos. Primeiro,porque Agrelo foi un mestre diferente,

un mestre que ademais de impartir clase dun xeito novo(eu non tiven a fortuna de telo entre os meus educadores,pero sei por aqueles que asistiron ás súas clases queaquilo era algo novo no xeito de aproximarse á Historia),dedicábase a facer outras cousas: teatro, contos, novela,investigación,…

Segundo, porque agora alcanzada a xubilación, é un-ha persoa en plena produción intelectual como nos de-mostra a cotío, sempre con algún proxecto en perspecti-va.

Escoitabamos onte neste mesmo lugar no transcursodo acto de presentación do libro “O pescador de cana”,as palabras do autor Xohán Fuentes Castro e do escritorRamón Caride, dúas persoas non vencelladas a Noia, re-feridas á editorial noiesa Toxosoutos. Se Caride catalo-gaba a Toxosoutos coma a principal editora galega polavariedade de áreas que abarcaba a súa vocación editorial;Xohán Fuentes, incidindo no mesmo tema poñía de ma-nifesto a “liberdade” como a característica máis salienta-ble; unha liberdade que conducía a publicar o que apenasninguén publicaba. Quixera eu hoxe, como persoa sivencellada a estas terras, contradicir dalgunha maneira orefraneiro de que “ninguén é profeta na súa terra”, parasinalar a xustiza das afirmacións, xa escoitadas, por cer-to, noutros lugares alleos a esta vila referidas á editorialnoiesa Toxosoutos. Penso que é un sentir xeral en todosaqueles noieses que dalgún xeito temos relación co mun-do dos libros o recoñecemento ao enorme mérito que su-pón que unha editorial pequena coma Toxosoutos leve onome de Noia e dos noieses pola Galicia toda e resto doEstado. Facéndoo ademais coa dignidade que lle outor-gan a calidade e variedade de materiais editados. Poidaque algúns pensen que nós non podemos ser obxectivosnas nosas apreciacións; de seguro que non o somos, nenpoderiamos selo aínda que o pretendésemos, pois nuncaesqueceremos que foi “nese ambiente monacal de silen-zo e libros” do que falaba Xohán Fuentes, no lugar doObre, onde sentimos a emoción de tocar por vez primei-ra en letra impresa os nosos primeiros escritos. Pero anosa falta de obxectividade que puidera levarnos a lou-banzas esaxeradas para algúns, vai ter un bo elemento decontraste cando acudimos ás feiras do libro que se cele-bran por Galicia adiante e onde a caseta de Toxoutosdestaca pola súa orixinalidade, pola cantidade de mate-rias variadas acubilladas nas diversas coleccións: keltia,trivium, cuadernos cruceiro do rego, divulgación, ensi-no, fasquía, letra inversa, memoralia,...; e, sobre todo,polo interese e calidade do que publica. Por todo ilo, pa-rabéns a Manolo e Agrelo, e que saiban que as xentes deNoia estamos con eles aínda que sexamos parcos en ma-nifestalo.

60

O MESTRE AGRELO MOZO COS SEUS ALUMNOS NA

ESCOLA DE O BOSQUE NA SERRA DE OUTES. IMAXE

CEDIDA POR FOTO PEDRO ( SERRA DE OUTES ).

de polo vello Rei Lear, a obra que undía sen data pretendía representar.

Tamén, como se fose un neno cultoe entusiasta, se deixaba engaiolar poloslibros que tiña escritos na súa cabeza eaínda non saíran á luz. Vellos proxectosque, amparados na complicidade emo-cional e sentimental que lle proporcio-naba a súa dona, latexaban nos seusmiolos: unha novela ambientada nomosteiro de Toxosoutos, un traballo so-bre o Coliseo Noela, o libro póstumoDe Pedro a Ratzinger , unha investiga-ción sobre o mundo do mar, outras so-bre O Catastro de Ensenada nas xuris-

Así como hai unha Casa da Cultura, Pepe era o home da cultura.

Xoán Manuel Fernández

s informacións publicadas con motivo da súa re-pentina desaparición deixaron entrever a existenciadunha persoa vinculada co mundo da cultura. Así,

mentres o xornal LA VOZ DE GALICIA afirmaba que Amorte de Agrelo priva a Barbanza dun resorte cultural, odiario EL CORREO GALLEGO precisaba un poucomáis: Morre o editor e escritor noiés e A NOSA TERRAtitulaba Agrelo Hermo: Adeus a un símbolo da culturade base. Tamén o poeta Salvador García-Bodaño deixouconstancia da irreparable perda: Xosé Agrelo Hermo foio gran valedor do noso patrimonio cultural como inves-tigador e tamén pola súa creatividade

Malia a elocuencia destes titulares, a vida deste homenon pode reflectirse soamente nestas palabras trazadascoa mellor vontade para perfilar unha triste noticia. Por-que a relación que Xosé Agrelo tivo co mundo da cultu-ra, dende que era un rapaz que animaba algúns acontece-mentos en Santa Cristina ata que un día se mergullou noeido da edición, transformouse nunha paixón. Unha sor-te de namoramento que o levou a converterse no símbolode varias xeracións de mozos que se achegaban a un ho-me que coa súa palabra sedutora semellaba o protagonis-ta dunha das súas obras literarias. A súa teima cultural eo seu espírito inquieto mesmo o levaron a participar eniniciativas organizadas na súa vila polo anterior réxime,para logo desmarcarse de maneira valente, liderar outrasloitas máis nobres e converterse nun home incómodo pa-ra algúns sectores da sociedade noiesa.

A súa vocación polo mundo das letras facíase visiblenas conversas, sempre ateigadas de anécdotas e refle-xións, onde se reflectía o seu compromiso co idioma ga-lego e a cultura popular, a súa afección polo teatro, a ad-miración que sentía por Antón Chejov ou a súa debilida-

61

Xerardo AgraFoxo

Xosé Agrelo: A culturacomo compromiso, a

palabra como arma deseducción

O DIRECTOR DE TEATRO E O ESCENARIO.Arquivo: Suso Xogaina (XGN).

dicións de Muros e Boiro e, talvez, asansiadas memorias sobre a andaina deCandea, o grupo de teatro que se con-verteu na peza fundamental dunha au-tobiografía que el narraba con episo-dios inzados de humor e ironía. Taménteimaba nun libro sobre María Mariño:Cántico da costureira poeta.

Este home non falaba do tempo oudo fútbol. Tampouco falaba dos cartos,da morte ou da xente porque as súas tei-mas eran outras. Conversaba acotío so-bre os libros, as cicatrices que lle deixa-ra o Seminario, a escola de Torea e osmitins que dera por toda Galicia candochegaron os primeiros ventos desta de-mocracia corrupta. O seu concepto daamizade levouno a pronunciar numero-sas conferencias sobre Avilés de Tara-mancos e a gabar o maxisterio do cro-nista Manolo O Fanaraco e o galeguistaBasilio O Perito.

Aínda que sempre se expresaba conpaixón, as palabras abrollaban dos seus

beizos con naturalidade porque, na inxenuidade que de-lataban os seus ollos, talvez pensaba que o segredo davida estaba agochado nas páxinas que debullaba na ense-ada de Esteiro baixo a mirada atenta de Solita. Se nal-gunha ocasión non se compartían as súas ideas, semprese respectaban as súas palabras polo acougo que se res-piraba ao seu carón.

Así era Agrelo: afable e comunicativo, incansable esorprendente, coloquial e didáctico, ás veces teatral edesmesurado, sempre inquieto e optimista. Un homemergullado nunha curiosa contradición: o rostro acalora-do e as mans excitadas, cando seducía contando as peri-pecias da súa vida, fronte a unha mirada nobre, é dicir, avaidade inevitable dos creadores pero sen ningún sínto-ma de soberbia. Unha persoa que endexamais rexeitabaunha invitación para presentar un libro, colaborar na de-fensa dunha causa perdida ou participar nunha obra deteatro. Aínda que unha noite algúns veciños o situaron áfronte dunha lista negra, nunca se lle apreciou na súaollada un gramo de rancor. Así era Pepe e coidamos queasí o viron a maioría das persoas que estiveron preto delnalgún acontecemento salientable: unha manifestación,un mitin, unha representación de Teatro Mutis ou unhatarde gris no cemiterio de Santa Cristina.

É precisamente o director deste grupo teatral noiés–Xoán Manuel Fernández– quen nos axuda a realizaresta lembranza sobre o mestre desaparecido. As súas pri-meiras palabras, breves e entrecortadas pola emociónque o invade, son para recordar como apareceu PepeAgrelo na súa vida:

Coñecino cando era profesor na Balmes. Daquelaeu traballara con Magda nunha obra de Carlos Arni-ches que se titulaba “Me casó mi madre o las veleida-

62

O SÍMBOLO DO TEATRO DA RESISTENCIA CON MOTIVO DO 25ANIVERSARIO DE CANDEA. Arquivo: Suso Xogaina (XGN).

CANDO O AXITADOR CULTURAL RECIBIU O

PREMIO LEIXAPRÉN EN MUROS.Arquivo: La Voz de Galicia.

idioma galego co castelán. Unha curio-sa anécdota reflicte as posturas de XoánManuel Fernández sobre este tema e ta-mén a reacción do seu compañeiro can-do lle solicitou unha colaboración paraa súa última representación teatral:

Aínda que era do Bloque, non eraun extremista. Nunha ocasión con-teille que quería recitar o poema “Elembargo” de Gabriel y Galán edíxome: “O malo é que está en cas-telán. Significa dar un paso atrás.”.Cando quince anos máis tarde llefalei de escribirme unhas liñas, napublicidade da peza de Darío Fo“No hai ladrón que por bien novenga”, sorprendeume a súa reac-ción: “A obra será en castelán ou engalego?” Estaba a disposto a reali-zarme a presentación da obracunhas palabras redactadas en cas-telán.

El e Solita, que eran insepara-bles, axudáronme moito nesta eoutras obras, pero outros compañei-ros de Candea, tan admirados e que-ridos como Pepe, nunca colabora-rían comigo se quixese representar

des de Elena”. Viume actuar e chamoume para traba-llar con el. Intentamos poñer en escena “Escuadrahacia la muerte” de Alfonso Sastre. Como a obra foicensurada tivemos que dar marcha atrás naquel pro-xecto onde tamén estaba Maxi Olariaga. Despoismontou Candea e estiven ao lado del ata que desapa-receu o grupo.

Sempre foi un pracer ser dirixido por el. Con catrofrases situábache na escena. Tamén era un gran actor.A súa interpretación do señor Antón en “Noite deLobos” era memorable, pero nunca se prodigouenriba do escenario. O seu era ser director.

Malia o intento de seguir o fío da biografía de XoséAgrelo Hermo, o director do Grupo de Teatro Mutis re-salta a convivencia que existía en Candea e define ao seuamigo a través dunha escena que tivo como protagonistaá súa propia nai:

Candea foi un mérito moi grande. Foi estraño queaquel proxecto teatral durara oito anos porque ametade dos integrantes facían política e a outrametade só faciamos teatro. Todos sabiamos isto econviviamos sen problemas. Nunca tropezabamos encuestións importantes aínda que as posturas ante oteatro eran completamente distintas. Pero gran partedo mérito era del, porque con Pepe era imposible dis-cutir.

Ademais era unha persoa moi nobre. Nunha oca-sión fomos as Paxareiras no Comparado. Cando bai-xabamos do autobús tivo unha actitude tan amablecon miña nai, que ela, que só necesitaba quincesegundos para captar ás persoas, dixo: “Pepe é boapersoa”.

Despois salienta como o evolucionou o compromisopolítico de Xosé Agrelo con respecto á convivencia do

63

O CONFERENCIANTE NUNHA HOMENAXE AO SEU

AMIGO AVILÉS DE TARAMANCOS NA SOCIEDADE

LICEO. Arquivo: Suso Xogaina (XGN).

O COMPAÑEIRO COLABORANDO NA PRESENTACIÓN DUN LIBRO SOBRE

O FRANQUISMO EN LOUSAME. Arquivo: EL Correo Gallego.

unha obra en castelán. Mesmo algúnxa me advertira: ́ ”Axudareichesempre, pero nunca cunha obra encastelán”. Coido que Pepe evolucio-nou moito.

A pesar da visión que Xoán ManuelFernández nos ofrece sobre Xosé Agre-lo, como un home de trato afable e ta-lante conciliador, non debemos obviarun tema. Este home apareceu un día en-cabezando unha lista. Unha infame dia-na xurdida a partir das denuncias que osdiferentes dirixentes dos casinos de Ga-licia realizaron sobre as persoas que ha-bía que liquidar despois do triunfo do23-F. Aínda que lle indicamos que ElPaís e outros xornais e revistas publica-ran a noxenta lista, Xoán Manuel Fer-nández négase a pensar que este acon-tecemento se producira:

Non podo imaxinar que Pepeestivera nalgunha lista dese tipo.Porque máis que político, el era unhome de teatro. Non podo crer quealguén intentase facerlle dano aPepe. El falaba moito de política,

pero non falaba mal de ninguén. Aínda que é certoque representaba unhas obras moi politizadas paraaquela época. Como dato curioso a un dos nososactores díxolle un día un garda civil de Noia: “Asíque tú también andas con esos canallas de Candea”.

Nunca oín un comentario desfavorable cara á súapersoa, aínda que si, nalgunha ocasión por culpa daenvexa, escotei críticas moi negativas porque asobras estaban moi radicalizadas e tiñan éxito. Pero elera un home que rexeitaba os enfrontamentos. Nuncapodías enfrontarte con el. Non sei quen puido colocara Pepe nesa lista.

Xoán Manuel Fernández tamén fala dos compromi-sos reivindicativos que Xosé Agrelo adquirira con Can-dea, pero sempre lamenta que o seu amigo deixara os es-cenarios polos mitins. Mesmo conta, grazas ao sucedidonunha representación na Terra de Iria, como coa chegadada democracia o director tiña na súa cabeza outras loitasmáis urxentes e inaprazables:

Como eu son un apaixonado do teatro, sentínmoito que se metera na política. Como o quero tantopodo dicir que se equivocou. Digo de maneira egoístaporque sufrín a desaparición de Candea. Candopuido defender as súas denuncias políticas nun mitin,o grupo de teatro foise esmorecendo. Recordo que undía, un alumno que tivera Pepe en Esteiro díxome:“Que pena que gaste as súas enerxías na política”.Eu pensaba o mesmo.

Un día, como tiña que dar un mitin pola noite,representamos “Noite de Lobos” as cinco da tardenunha eira de Lestrove. Eran as cinco da tarde e facía

64

ACOMPAÑADO A XOSÉ MOAS E CÁNDIDO PREGO, NO ANIVERSARIO

DOS 75 ANOS DO LICEO, NA PRESENTACIÓN DO LIBRO EDITADO POLO

LICEO “NOIA, RIBEIRAS DUN MAR ENXOITO”.Arquivo: Suso Xogaina (XGN).

O MESTRE RECIBINDO UNHA HOMENAXE EN MUROS

CON MOTIVO DA SÚA XUBILACIÓN NO ANO 2003.Arquivo: Pablo Silva (EL Correo Gallego)

aspecto saudable. Estaba triste,emocionouse moito, pero eu estabaseguro de que con tempo se recupe-raría. Non podo asumir a súa perda,paréceme imposible. Uns días des-pois fun o hospital e Solita díxome:“Non lle pidas máis o teu Deus quenon hai nada que facer”. Quedeiimpresionado. Foi unha sensacióninsoportable. Esperei o milagre,pero foi imposible.

Antes de rematar a conversa, poisdebe dirixir o ensaio dunha obra que lleescribiu Maxi Olariaga, comenta a re-acción dun actor da súa compañía e faiunha xenerosa reflexión sobre a mortedo director de Candea. Tamén sinala aimpresión que deixou o seu repentinopasamento entre os noieses:

Cando morre unha persoaimportante sempre dicimos omesmo: “Ninguén é imprescindi-ble”. Con esta expresión talvez que-remos dicir que a vida segue paraadiante. Pero, cando lle comuniqueia súa morte a unha persoa que ape-nas tiña trato con el, aínda que ovira algunha vez no Coliseo Noela,díxome sen dubidar: “Vai ser moidifícil cubrir o seu posto”. Só ocoñecía de pasada. Que quixo dicireste home? Efectivamente, ninguéné imprescindible, pero atopar unhapersoa coma el é imposible. Asícomo hai unha Casa da Cultura,Pepe era o noso home da cultura.

Á xente impresionoulle moito anoticia. Noto as expresións de incre-dulidade porque Pepe irradiaba algodiferente. O pobo é moi sensiblecoas cousas da cultura e aprecia áspersoas que traballan por ela sennada a cambio. Pepe nunca deixoude traballar neste campo. Estoucompletamente seguro que un díaagradeceráselle a súa extraordina-ria tarefa cultural. Coido que serápronto.

un sol de xustiza. Ninguén lle dixo nada porque aque-les tempos de militancia eran así e todos comprendia-mos a vitalidade e as teimas de Pepe. Noutra ocasióndemos unha obra sen apenas ensaiar cunha actrizporque estivera toda a semana de mitin en mitin. Pepedixo que nos tranquilizaramos que todo sairía ben. Esaíu ben.

Cando había moita xente nas salas dicía quehabía que dalo todo. Había que entregarse aopúblico. Cando actuabamos ante poucos espectado-res, como unha vez nunha taberna de Beade parecidaa do “Hai que roelo”, recordo que nos dixo: “Hai quedalo todo para agradecerlle a esta xente a súa pre-senza”. Nunca se queixaba.

Desexamos coñecer máis anécdotas daqueles temposde loita e compromiso. Un grupo de actores viaxandopolas terras que, como dicía Pepe, “nunca pasaba o Cas-tromil”, pero Xoán Manuel Fernández detén o discursosobre Candea para contarnos, ademais da impresión pro-ducida pola estarrecedora noticia, a visita que lle realiza-ra ao amigo ferido nunha residencia hospitalaria. Unhavisita que lle deixará para sempre unha cicatriz indeleblena súa memoria:

Non podo asumir que Pepe morrera hai tres días.Estiven con el no Policlínico e estaba ben. Estabatriste pero como sabiamos que se recuperaría mar-chei de Santiago pensando na obra que me prometerapara Mutis. Díxome que se titularía “A criada docura”. Coido que a tiña a punto de rematar. Despedí-rame del sen saber que era a última vez que o vía convida. Despedinme del sen querer, marchei do seu ladocoa esperanza de volver a velo canto antes. Tiña un

65

COMO DIRECTOR DA EDITORIAL TOXOSOUTOS, PRESENTANDO UN

LIBRO NO COLISEO NOELA. Arquivo: La Voz de Galicia (Simón Balvís).

Ante a tristeza que lle produciu amorte dun dos seus mellores amigos,cisma coa realización dun proxecto tea-tral que sirva para homenaxealo. Unhateima que, pola forza exhibida nas súaspalabras, semella realizable nun prazoprudente. Sería o esforzo do mundo doteatro cara a unha persoa sempre identi-ficada co mundo da escena:

A miña maior ilusión sería repre-sentar un día a obra que me prome-teu. Sería a homenaxe a unha per-soa que, despois de tantos anos deconvivencia, nunca me decepcionou.Sería a homenaxe da xente do teatroá persoa que máis f ixo por estexénero en Noia, na comarca e qui-zais en Galicia. E a miña maior ilu-sión, recordalo a través da súa obrapóstuma. Se non a fixo representareioutra del para lembrar a súa figura ea súa aposta polo mundo da cultura.Sería unha obra representada polosactores de Candea. Vivo estes díaspensando nesta noite histórica noColiseo Noela. É o meu soño. Fareitodo o que poida para levalo a cabo.Para min sería o máximo.

Malia a urxencia coa que se redacta-ron estas páxinas tras o impacto recibi-do pola súa desaparición, tal como pre-tendía el cando participaba nas home-naxes que se lle realizaron no seu día aAntón Avilés de Taramancos, fuximosdos matices necrolóxicos para achegar-nos aos seus aspectos máis humanosgrazas ás confesións dun home de Can-dea. Palabras emocionadas que nos dei-xan a imaxe dun axitador cultural e un-ha mente tan inquieta que o lóstrego fa-tal só puido sorprendelo mentres des-cansaba.

A pesar da dor da familia, a angustiadun leal compañeiro e a tristeza dosseus amigos, seguro que Pepe transcen-dería a penosa circunstancia cunhassinxelas palabras. Talvez nos diría quefoi un mestre querido, escribiu teatro,representáronse as súas obras con éxito,

publicou os libros que desexaba, obtivo varios premiosliterarios, rendéronlle homenaxes e viviu rápido, tan rá-pido e decidido que aínda non tivera tempo para sucum-bir á idea de mirar cara a atrás. Sabia mensaxe que debereconfortar a todos os que o acompañaron na última via-xe coa súa bandeira.

Tal como dicía o autor de A tempestade, tan aprecia-do polos pais de Candea e Mutis, estamos feitos da mes-ma materia que os soños e a nosa breve vida remata nunsoño. Axeitada reflexión para pechar estas apresuradaspáxinas e retratar as inquietudes de dous homes: o mes-tre desaparecido e o discípulo triste. Pepe soñaba con re-presentar un día O rei Lear, agora Xoán Manuel matinanoutro ambicioso proxecto; unha aposta delicada, un so-ño convertido nun reto xeneroso porque o que nunca seesquece, vive para sempre.

66

O COMUNICADOR, NUNHA DAS SÚAS ÚLTIMAS INTERVENCIÓNS

PÚBLICAS, FALANDO SOBRE A SOCIEDADE ESTEIRANA. Arquivo: Pablo Silva (EL Correo Gallego).

Nom quero, nom, para o que eu agora estou a ser, nem tam sequer para o que jamais serei, mais aló do sombriço lindeiro que predestina o derradeiro suspiro, deturpadas ou lisonjeiras evocaçons,aniversários ocasionais, esvaídas lembranças,e, menos ainda, interessados conventículos retrospectivosnas ágoras impiamente reservadas às ostentosas, mas mediocres vigararias do poder;tam só desejo,resolvo hoje decretar, motu proprio,que a minha morte singular nom me sobreviva inutilmente,que Ela mesma, soberana Deusa,ansie acougar no imenso vazio cósmico,precisamente ali onde fica, em espraiado devalar,a mais extremada fronteira do Universo,esse taliaco espaço adimensional que a ti já che pertence:véjo-te além-túmulo, Mestre, qual translúcido deus ex machina,descendendo sine fine sobre o brutal desenlacedo teu incessante drama no teatro do mundo,esse imaginário, mas acendrado Império do Tempoque se consumará, ad infinitum, engendrando teimosamentea interminável espiral que anela desembocar no majestoso cenário que desde hoje protagonizas,extraditado na luz perpétua, arroubado polo inextinguível mito do Eterno Retorno

67

MOTU PROPRIO(Poema do Eterno Retorno: 21 de Novembro de 2006)

Xabier A. Olariaga

A Pepe Agrelo, In armes et litteris et in loco doloris

“Vai-se tudo, tudo volve mais umha vez,eternamente gira a roda do ser”

Friedrich Nietzsche

“O que cada qual espera desde sempre,tenha ou nom tenha paciência,evidentemente é a morte”

Emil Michel Cioran

“Rebus cunctis inest quidam velut orbis”Publius Cornelius Tacitus

Xosé Agrelo:Da estirpe prometeica

Eva Veiga

Inconsolable. Absolutamente abraiante esta presencia inatinxible, estaausencia que pesa como se a paisaxe fose un vértigo que con el nosarrastra.

Imposible deter o teu andar sobre a nosa mágoa, como un bálsamoque se desexa malia que doe en todo o corpo.

Incrible o que só por forza ten de ser asumido. Por forza daimprevisible fatalidade que nos deixa sen ti tan orfos.

Mais, non sen ti, senón contigo e sós.

Porque es, Pepe Agrelo, da Estirpe Prometeica, e xa veñen medrando,e sempre abrollando en inextinguible recreación, as sementes de luzque xenerosa e solidariamente fuches esparexendo, coa naturalidadee a alegría de quen agasalla un don inesgotable, porén excepcional.Porque inacabables e insólitos foron en ti os dons da amizade sensible,da intelixencia actuante, da lucidez creativa, da fonda e cordialcomprensión... No amplo sentido da palabra, un home bo.

A primeira vez que falamos –foi tomando un viño no Alborés deNoia–, escoiteiche dicir: “E pregunteilles aos meus alumnos, vóssabedes quen é Prometeo?”

E eu dígoche agora, Pepe Agrelo: Pois claro que o sabían, pero o quenon sabían era que antes houbo outro –o fundador– que se chamabaasí.

Por iso, entre outras razóns, vives xa no porvir daquilo que de mellorten o noso corazón.

68

Querido Pepe:Cando baixo a enxurrada da chuvia inclemente estivemos moitas xentes da comarca

noiesa e muradá, e doutros lugares de Galicia, a darche o derradeiro adeus no cemiterioda túa parroquia nativa de Santa Cristina de Barro, na miña memoria arremuiñáronse vi-vencias de cando, ao longo dos anos, nos viamos circunstancialmente e nos transmitía-mos informacións e opinións da marcha dos compromisos e de moitos dos anceios e ilu-sións que compartiamos. Fíxenme o propósito esa tarde de Santos de dirixirche unhasliñas. Dentro da emoción sentida polo teu prematuro e imprevisto falecemento, e aí van,xa que logo, unha ristra de recordos de momentos vividos a carón teu.

Nestes intres en que me poño a escribir, lembro antes de nada as décadas dos anos60 e 70 en que uns poucos mozos e mozas procedentes das xeracións galegas de pos-tguerra andabamos, ás atoutiñadas moitas veces, a descubrir con ilusión xuvenil a Gali-cia oculta e, tamén ilusionadamente, a facer de guerrilleiros da cultura, co enceio dedespertar conciencias que estaban ben anestesiadas polo réxime franquista imperante.Recordo con saudade, dentro daqueles primeiros traballos concienciadores, a creaciónda túa man, no 1973, do primeiro grupo teatral – o primeiro, porque máis adiante fundarí-as e dirixirías outros dous ou tres máis – que levaba sen complexos o nome de Noia porGalicia adiante: Candea, aquel magnífico grupo que naqueles tempos de estremada po-breza cultural levou a súa mensaxe aleccionadora e reivindicativa por moitos lugares danosa xeografía, con pezas teatrais como Pancho de Rábade, O mestre, Metá e metá ouNoite de lobos, a maioría delas da túa autoría. Téñoche que confesar que por esa épocao colectivo teatral que dirixías tiña a consideracións non ámbitos culturais nacionalistaou galeguistas nos que me movía, de ser o máis rompedor, comprometido e conciencia-dor dos moitos grupos que actuaban con xenerosidade sen límites polos escearios dapatria colonizada. Nin Teatro Circo, nin Cantigas e Agarimos, nin Keizan, Histrión 79 ou oGrupo Teatral O Facho, entre outros, ousaban programar algo que levara cabo de sítanta pedagoxía e que, con acerto, incidía nun público famento e gratamente sorprendi-do. Lembrarás que en A Coruña –onde nos demos unha aperta emocionada pois habíatempo que non nos viamos–, primeiro no barrio de Labañou e logo nunha parroquia daAgra do Orzán, das poucas non domesticadas polos poderes, compartín contigo o sen-timento de orgullo ao ver como algo creado na nosa vila, con poucos máis medios que oentusiasmo dun fato de mozos e mozas amantes do teatro, baixo a túa dirección mestra,podía chegar certeiramente, como se dunha flecha ben lanzada se tratara, aos especta-dores.

Tamén, ao acudir ao celeiro dos recordos, se me avivece a memoria e lembro a fondaledicia que sentín cando o fallo do IV Concurso de contos infantís O Facho. Cun xuradono que, entre outros, estaban o académico Marino Dónega, o escritor e autor teatralcon vocación moi semellante á túa, Xenaro Mariñas del Valle, ou o escritor e xornalista,

69

Carta a Pepe AgreloManolo Caamaño

tamén coma ti, Xosé Fernández Ferreiro, dos 31 orixinais que concursaban decidiron queo presentado por Xosé Agrelo Hermo, procedente de Torea-Muros, co título O espan-tapaxaros, era a merecedora de levar o primeiro premio. E tiven ledicia engadida porpartida doble, xa que con esa fermosa obra infantil inaugurouse no mesmo ano a sec-ción dominical de La Voz de Galicia “Contos para os nenos galegos” – sección que du-rou seis anos e na que viron a luz preto dun cento de contos–, ilustrados por algún dosmeus fillos e, un ano máis tarde, foi publicada primorosamente en libro pola editorialGalaxia.

O fondo humanismo que levabas contigo, acompañado dunha bonhomía e cordiali-dade envexables, resaltaba por onde queiras que foras ou estiveras. Cando no ano1994 publicastes o primeiro libro de narracións “Sete coitelos”, vinme honrado coa súapresentación, xunto co ilustrador López Rico, o 11 de novembro dese mesmo ano na Ca-sa da Cultura de Noia. Ben me lembro de que na miña intervención aludín a que da súalectura se desprendía que os tempos de estadía no Seminario compostelán non che re-sultaran frustrantes, e que máis ben daba a sensación de que os recordabas con nos-talxia. De certo así debeu ser, xa que na homilía pronunciada por un dos oficiantes nofuneral da igrexa parroquial de San Martiño, crego que te debía coñecer e estimar moi-to, e que me pareceu sinceiro, salientou da túa xurdia personalidade a formación huma-nística que, coidaba el, che resultara proveitosa naquel centro. Poida que así fora; o quesí é certo e que endexamais escoitei de ti facer a máis mínima crítica a aqueles temposformativos, a pesares da dura disciplina na que se vivía daquela.

Ese fondo humanismo que sempre che acompañou na túa fecunda traxectoria vital,levouche a un compromiso constante coas causas nobles –aínda que en moitas oca-sións ese compromiso fora incomprendido polos teus paisanos máis próximos–, e a loi-tar arreo polo desentangarañamento das eivas que leva enriba de sí esta patria nosaque nos dou o ser. Dende a militancia política dos primeiros tempos no nacionalismo deesquerdas, no que persistiches coherentemente ata a túa morte– aínda cos numerososavatares polos que tiveches que pasar nela–, ata a militancia cultural, sempre te manti-veches en primeira liña coa honestidade que sempre che caracterizou. Nos tempos du-ros e arriscados do franquismo, a túa militancia política levouche a exercer, elixido de-mocraticamente, como concellal no concello de Muros e a participar, sen acougo, notraballo concienciador coas xentes máis próximas. Tendo en conta o labor que como ci-dadán desenvolvías entre a sociedade civil, e o maxisterio que como ensinante con pe-dagoxía liberadora e inculcadora no alumnado de principios que fagan do ser humanounha persoa digna e consciente dos dereitos e deberes que o acompañan como tal, oconcello muradán acordou concederche, nada menos, a Medalla de Ouro da municipali-dade.

Nos tempos desta democracia chea de carencias, en casos pouco ilusionante, o teulabourar arreo foi, como sempre fora, permanente nos eidos do ensino e da cultura, co-mo creador e director teatral –non podo deixar de mencionar o gozo que sentín coa re-presentación no Liceo de Os vellos non deben de namorarse hai poucos anos, nunhaadaptación e dirección túas, e que, como che dixen, das representacións varias que virada obra de Castelao, foi esa a que máis me gustou–, narrador, investigador, dinamiza-dor cultural e, agora que se vai iniciar o ciclo do ano 2007 dedicado á nosa poetisa Ma-ría Mariño, descóbrese que tamén poeta, sen renunciar á túa militancia política no lugarde sempre. Ven a conto o caso que me contou un común amigo o mesmo día da túa mar-cha deste mundo, dentro do sentimento que a ambos nos embargaba. Decíame que

70

cando nunha ocasión sofreu un roubo traumático na súa casa asentada nas terras es-teiráns, diante do dilema que se lle presentou de ter que denunciar aos autores descu-bertos do roubo, decidiu falar contigo, para coñecer a túa opinión verbo do caso. Deci-diches falar cos autores do delito, xa que foran ou eran alumnos teus, e a versión queme deu este amigo da túa intervención amosa ben ás claras a túa autoridade moral e orol que xogabas como mestre sabio e convincente na que desenvolvías o teu maxisterio.

Teño que confesarte, agora que xa non estás fisicamente entre nós, que a túa traxec-toria vital de compromiso e labourar arreo por Galicia gozaba de prestixio en instanciasque sobardaban o ámbito comarcal no que te movías máis a gusto. Na meticulosa selec-ción e laboriosas deliberacións que cada ano vimos tendo na Fundación do Pedrón deOuro para a concesión dos seus galardóns, o teu nome veu aparecendo en postos so-branceiros dende o 2003, tendo en conta que o teu curriculum tiña un contido que seprestaba a ser merecedor dun galardón a nivel de todo o país, galardón que recoñecerao teu importante traballo por el, e que posiblemente teñas recibido un destes anos.

Tenme admirado a túa preocupación por recuperar feitos da nosa historia noiesa,dende aquel lonxano libro Efemérides noyesas, por certo realizado, xunto con outrostraballos, co teu inseparable compañeiro Manolo Hermida, inseparable sobre todo nastarefas investigadoras e na exhumación de documentos para a reconstrución do devalarhistórico da nosa vila –compañeiro desaparecido coma ti prematuramente co significa-do de ser ambas perdas notorias para a colectividade–. Moitas páxinas ocultas doacontecer da vida tan rica da historia de Noia terían permanecido no esquecemento, denon ser pola clara conciencia que ti e máis el tiñades, á par do gran amor por Noia, deque só coa reconstrución da historia local será posible lograr a de comunidades máisamplas, como é neste caso a do país galego. Ben acaídas resultan a este respecto estaspalabras do culto intelectual rianxeiro Rafael Dieste cando dí “O popular é local, e o lo-cal é universal; cando os pobos perden o local, trivialízanse”.

Escritor, conferenciante, político, educador, investigador, animador cultural e dou-tros mesteres, galego de ben por riba de todo. Eis algunhas das notas máis distintivasda túa rexa e pluriforme personalidade, que nos deixa unha obra e unha conduta exem-plar. Por se non abondara, a túa xubilación hai uns poucos anos permiteuche adquirir ocompromiso de dirixir a editorial “Toxosoutos” que, como noiés e galego, me fai sentirorgullo polo seu bo quefacer, e foi precisamente no desempeño dese traballo activo efecundo cando che chegou o aviso que definitivamente daría remate ao ciclo vital que foiun paradigma de entrega aos demais. Podes estar seguro, querido e lembrado Pepe, deque a semente que no decorrer da túa vida fuches derramando a mancheas, non caeráen terra erma. Non teño dúbida de que o teu exemplo de servicio constante ao país, e atúa loita pola dignificación das súas xentes, non quedará no esquecemento. Solita, osvosos fillos e os netos, terán que ser testemuñas delo.

Despídome, logo de riscar estas apresuradas liñas ás que me comprometín no cam-posanto diante do amigo Pedro García Vidal, compañeiro teu de redacción de “Alame-da”, publicación na que mellor que en ningún outro sitio desexo poidan ver a luz, pois,ademais de que me admira e agrada enormemente o seu contido e os temas que trae, seique era para ti algo que acariñabas e na que dabas a coñecemento público moitos dostemas que gardan relación con Noia e comarca. Recibe unha longa e forte aperta do teuvello amigo.

A Coruña, 14 de decembro de 2006

71

72

Os nosos l ibrosXerardo AgraFoxo

Fernando López CastellanoClodio González LópezRomán Martínez de Montaos, un facendista galegodo século XIXEditorial Toxosoutos / 23x15 cm. / 112 páxinas

Un dos asinantes desta obra e o recoñecido historiador e etnógrafogalego Clodio González Pérez, mestre no Colexio Público de Urdilde(Rois), membro do Padroado do Museo do Pobo Galego e autor, entreoutros, dos libros La iglesia y el cementerio de Santa María A Nova (1999)e Os cruceiros (2003). O outro autor, Fernando López Castellano, é profe-sor de Historia das Ideas e Análise Económica na Universidade deGranada.

A presente investigación pretende rescatar do esquecemento a undos máis salientables expertos nas finanzas e representante do liberalis-mo progresista, Ramón Martínez de Montaos, que nacera no Porto do Sonno ano 1776.

Outro obxectivo dos autores deste libro é recuperar para a historia deGalicia a este ilustre personaxe que, antes de morrer en Vigo no ano1856, fora deputado pola provincia de Pontevedra durante a lexislaturade 1841-1842.

A obra conta cun interesante limiar sobre aquela época, numerososdocumentos e unha abundante bibliografía que axudan a comprender aimportancia deste importante funcionario do Ministerio de Facenda.

Varios autoresVoces na guerraBiblioteca Barbantia / 18x12 cm. / 193 páxinas

O libro conta cun conmovedor limiar da poeta Eva Veiga e dezaoitorelatos breves escritos por autores da comarca do Barbanza para con-memorar neste 2006 o Ano da Memoria. Tamén ten unhas magníficas eoportunas ilustracións realizadas polo pintor F. Blanco Alcaide.

A obra, coordinada pola profesora Lola Arxóns e o escritor AntónRiveiro Coello, pertence ao conxunto de publicacións que está desen-volver a Asociación Cultural Barbantia dende a súa creación. Neste casosaíu á luz grazas á colaboración da Consellería de Cultura e Deporte daXunta de Galicia e o Concello de Boiro

Entre os autores destes contos, ambientados todos eles nas dramáti-cas consecuencias da guerra civil, están os escritores noieses RamónCarredano, Agustín Agra, Xerardo AgraFoxo, Maxi Olariaga e Xosé Agre-lo, falecido uns días despois da presentación do libro en Boiro.

Ademais dun relato de Riveiro Coello tamén están os asinados porFernando Lavandeira, Xesús Costa Rodil, Xosé Plácido Betanzos, XabierLópez Marqués, Carlos Mosteiro, Antonio Piñeiro, Ricardo Losada, Fran-cisco Vidal e o debutante Antón Rodríguez Gallardo.

Merecen destacarse pola súa consistencia os relatos publicados po-las mozas Iria Xestoso (Ausencias), María Loureiro Piñeiro (Cartas na gue-rra) e Ana Redondo ( Amor en combate). Tres voces con nome propiodentro das promesas da literatura galega,