David Zapirain Karrika

Pasaia 1805-2005200 urteko batasuna

David Zapirain Karrikak zuzendutako bilduma

Pasaia 1805-2005200 urteko batasunaDavid Zapirain Karrika

2. argitaraldia

José Vargas Ponceren txostena du (1804ko uztaila)Juan Carlos Mora Afánek transkribatua eta oharrez hornitua.

2005

Irudiak: Aipatu ezean, liburuaren egilearenak.

Azaleko irudia: Georges Carpenterren irudi batetik aterata (Untzi Museoaren Bilduma, Donostia).

Euskara: BIHUR itzulpenak. bihurnet@euskalnet.net

Diseinu eta maketazioa: www.eragin.com

Inprimategia: Gráficas Lizarra

ISBN: 84-931524-5-5

Lege gordailua: SS-527/05

Aita:Kendu zizuten

Pasaiaren truke.

Bigarren ediziorako egilearen oharra

Liburuaren egile nagusia naizenez, eskertu egin nahi nuke liburuak izan duen harrera ona, harrera on hori biga-rren edizioa beharrezko egiteraino iritsi baita.

Arrakasta apal honetan, dudarik gabe, zerikusi handia izan du Pasaiak, batu zenetik 200 urte dituen honetan, biziduen une delikatuak. Une honetan itxaropen handiak ditugu eta pasaitar guztioi iruditzen zaigu une erabakigarria delahurbileneko etorkizunari gutxieneko bermearekin heltzeko.

Hala bada, kontuan harturik pasaitarrei beren herri maite eta bitxiaren sorrera iluna azaltzen lagunduko zien libu-rua eskaintzea genuela xede, esan dezakegu gure xedea ongi baino hobeki bete dela.

Honekin batera, eta espero genituen arren, harritzekoa izan da liburuak sortu duen oihartzuna eta polemika, asko-tan liburuan azaldutakoarekin batere zerikusirik ez duena, non eta ez den liburua betaurreko guztiz lokalistekin ira-kurtzen, udal mugen afera tarteko. Bistan dago udal-mugena Pasaiaren sorrerakoan hitzartu zenaren zati garrantzizkoaeta ezin bereizia dela. Datuak bistakoak dira: 1805ean sortzen den Pasaiako udalerriak eskuduntza jakin batzuk ditu,bestelako daturik agertu ezean –oraindik ez dago halakorik- legez indargabetu ez direnak. Historialari eta aditu askokdatu horren garrantzia gutxietsi egin dute, eta gertaeren ondoko bilakaera dekretatu diren legezko xedapenekin naha-si dute. Hain justu garapen horixe da, maltzurra bezain sinestezina, nabarmendu nahi izan duguna; izan ere, gordin-tasun guztiarekin uzten du agerian portu-inguruko eskualdeko erantzule politikoek eta sozialek historikoki egin dutenpolitika eskasak zer ondorio eman duen, eta aldi berean etekin pribatuak lortzearren gertatu diren norgehiagokak herri-tar gehienen ongizatearen kaltean. Horrek guztiak, intriga politiko eta eskumenezko dosi handi batekin ongi nahasirik,ingurunearen garapen ekonomiko eta soziala atzeratu egin zuen, eta haren zuzendaritza nagusia bertatik kanpo utzi.

Horregatik guztiagatik, gorago aipatutako xedeari beste bat eransten ausartzen gara. Nahi genuke argitalpen honekerakuts dezan nola ez diren arazoak konpontzen, eta, beraz, Pasaiarako eta eskualde osorako irtenbideak aurkitzenlagun dezan, hartara hogeita batgarren mendean aurreko mendeko azken hamarkadetan baino modu duin eta oparo-agoz koka gaitezen. Badakigu zein den bide okerra. Bide zuzena aurkitzen lehiatzea komeni da.

David Zapirain Karrika2005eko urria

Aurkezpena

Berrehun urte. Bi hitz besterik ez 1805ko ekainaren 1ean Pasaiako Hiribildu berria sortu zentik bi mende pasadirela adierazteko. Hitz gutxi eta hotzak emango dute agian, eta hala lirateke data hutsean soilik geratuko

bagina, aurreko gertakarien berri izan gabe.

Ohore handiz aurkezten dudan obra honek ikuspegi ezin hobea eskaintzen digu, bai Carlos IV.ren ErregeAgindua ekarri zuten gertakari historikoez, gipuzkoar udalerri berri bat sortzea aldarrikatzen zuena; eta baita ait-zindariez ere, mendeetan zehar egin ezina zirudiena ahalbidetu zuten horiez.

Are gehiago, gure herria eta bere berezitasunak hobeto ulertzen laguntzen digu; berezitasun horiek hasiera-hasieratik izan dira agerikoak, Donibane (ordurako Hondarribiarekiko independiente zena) eta San Pedro(orduan Donostiako auzo zena) elkartu eta jurisdikzio administratibo bakarra eratu zutenetik.

Berezitasun horiek areagotu egin ziren, alde batetik, tren eta N-1 errepideko zirkulazio eta merkantzia-garraioaren beharrengatik sortu zen Antxo udalerrian sartu zenean; eta bestetik, Trintxerpek izandako garape-nagatik, inguruan sortutako arrantza eta industria jardueren ondorioz.

Gainera, liburuak merezitako errekonozimendua egiten dio orain arte bidegabeki ahaztuta egon den JoseVargas Ponce jaunari: Pasaiaren egiazko sortzailea, eta bere ekonomia- eta lurralde-interesen defendatzaile sut-sua.

Gure udalerria badiaren eta portuaren inguruan sortu eta hazi da eta beti bertako joan-etorriei lotuta egonizan da. Bere historia ezagutzeak oraingo errealitatea hobeto ulertzen lagunduko digu eta aldatzeko egin beharden lanaren bidea erakutsiko digu, berritzeko gogoz, aurrera egiteko gogoz, proiektu berritzaileekin, garai bate-an izan zuen oparotasuna berreskuratze aldera, merezi baitu.

Izaskun Gómez CermeñoPasaiako Alkatea

Bigarren ediziorako egilearen oharra 007

Aurkezpena 009

Hitzaurrea 013

1. PASAIAREN BAT EGITEA ETA INDEPENDENTZIA 019

1.1 Vargas Ponce: bere bizitzari buruzko ohar labur batzuk. 021

1.2 Vargas eta Gipuzkoa. 022

1.3 Vargas Ponceren txostenaren ezaugarriak: 1804ko uztaila. 023

2. PASAIAKO PORTUAREN HISTORIA. 600 URTEKOAUZIAAZTERTUZ 029Vargas Ponceren txostenaren 1. puntutik 68. puntura arte

2.1 Portuaren inguruko herriak. 030

2.2 Lehen tirabirak badiaren jabetzaren eta erabileraren inguruan. 032

2.3 Goren unea eta gainbehera donostiarren mende. 037

2.4 1376ko epaia eguneratzeko saiakerak. 039

2.5 Irtenbiderik gabe. 043

3. ALDATZEKOARRAZOIAK. Vargas Ponceren txostenaren 69. puntutik 114. puntura 047

3.1 Pribilegioa iraungi egin da. 048

3.2 Portuaren garbiketa. 056

3.3 1799: pribilegio donostiarraren amaiera. 065

4. PASAIA BERRI BATAUZIA KONPONTZEKO 069Vargas Ponceren txostenaren 115. puntutik 133. puntura

4.1 Irtenbide-proposamena. 070

4.2 Aurreikus daitezkeen abantailak. 073

5. PASAIA ELKARTURIK ETA INDEPENDIENTE 077

5.1 Lehen udalbatza: 1805eko abuztua. 079

5.2 Berrikuntza positiboak. 086

6. UDALERRI BERRIA, MUGA BERRIAK 091

6.1 Pasaiako udalerriaren hedadura. 093

6.2 Udal-mugengatik sortutako auzia. 096

7. VARGAS PONCEREN XEDAPENEN ETA PLANOEN BERRESPENAKXIX. MENDEAN 103

7.1 Antxoren galera eta itzulera. 108

7.2 Batasunaren birmoldaketa. 113

7.3 Egoera berria, arazo zaharrak. 114

8. PASAIAREN MUGAK XX. MENDEAN 117

8.1 Udal frankistak: beretzeko azken saiakera. 1939-1948. 118

8.2 Hogeigarren mendeko bigarren erdia. 122

8.3 Trantsizioan zehar: “mugen batzordea”. 124

8.4 XXI. mendearen hasiera. 125

9. ZENBAIT ONDORIO: PASAIA PASAIARIK GABE 127

Oharrak 131

Bibliografia 135

1804KO VARGAS PONCE-REN TXOSTENA I-XXX

Hitzaurrea

David Zapirain historialari pasaitarraren lan hau, aurkezteko ohorea dudana, Pasaiako Udalaren eta AranzadiZientzia Elkartearen arteko lankidetzaren lehen fruitua da, duela bi urte baino gehixeago hasi zena Donostia

eta Pasaia arteko jurisdizkzio-mugei buruzko Txosten historikoa egiteko mandatua eman zitzaionean.

Esku artean duzuen lan historiografiko hau taxuzkoa eta zientifikoa da, eta bertan Pasaiako portuaren jurisdik-zioari buruzko auzia laburtzen da, zortzi mende luze dirauena, era atsegin eta irakurtzeko errazean.

Lan honek amaiera ematen dio gure udalerriaren historia hurbilari buruz egin diren irakurketa partzial, okereta testuingurutik kanpokoei, bere oroimen kolektiboan erroak egin dituztenei, eta hein batean iragan hurbilazdugun ezjakintasuna azaltzen dutenei.

Lan honen helburua Joseph Vargas Ponce errege-mandatariak 1804an idatzi zuen txostena aurkeztea da; ber-tan mendeetako auzi luzeari amaiera duina emateko Pasaiako udalerria sortzea proposatzen du, horretarako berejabetzapekoetatik erabat bazter utziaz Donostia.

Ebazpen-proposamena ere baden txosten honek 1805eko ekainaren 1eko Carlos IV.aren Agindua ekarri zuenberekin, gure udalerriaren benetako sorrera-gutuna duguna.

Horretaraz gero, egunotan Pasaiaren bigarren mendeurrena beteko da, Administrazio bakarraren menpekoudalerri bateratuarena, gisa denez, oso eztabaidatuak izan diren lurrez hornituarena, eta aurkezten dihardugunlan honetan ikusi dezakezuen bezala, gutxietsiak eta ezagutza-ezak estaliak izan direnak.

Zer gertatu zen 2002an Udalak Donostiarekiko lur-auziaren azterketan sakontzeko erabakia har zezan, etadelako lan hori Aranzadi Zientzia Elkarteari enkarga ziezaion?

Data horretan Pasaia eta Donostiako udaletako ordezkari politikoak bilerak egiten ari ziren osatu zen BatzordeMistoaren baitan, udal-mugapeen inguruan aldakuntzaren bat egiteko hitzarmena lortzeko asmoz, Donostiakoudal teknikariek idatzitako “Pasaia eta Donostiaren arteko udal-mugapeak aldatzea eta beren mugak” zeritzan agi-ria ardatz harturik.

Donostiako proposamenak Eskalantegi eta Azkuene kaleetako egungo banalerroak mantentzen zituen, hain-bat lur-sail elkarri lagatzea proposatzen zuen Antxoko mugak arrazionalizatzeko eta berritasun nabarmen batzekarren, Pasaiari ahoraino eramaten zion Molinao eremuko lursailen gozoki pozoitsua, hirigintza aldetik kude-atzeko zailak diren lurrak eskainiz. Trintxerpe eta San Pedrori dagokienez, Donostiak itsasorako irteera izan nahizuen Badian Platako Farolaren parean, eta eraikin horren erditik igarotzea bien arteko muga.

Aurrerago, 1999ko martxoan “Donostia eta Pasaiako udalerrien Plangintzak Molinao erreka eta inguruneanuztargarri egin daitezkeen aztertzeko eta proposamena egiteko Protokoloa” zeritzan agiria onartu zen. Sinatuzuten Pasaiako alkate Bixen Itsasok, Donostiako alkate Odon Elorzak eta orduan Hirigintzako Foru Diputatu zenJorge Letamendiak (egun Donostiako Udaleko zinegotzi) Lurralde Antolamenduko Arteztarauetan aurreikusiazegoen baldintza zena, eta Donostiako udalak bete nahi zuena Landarro eta batez ere Auditz Akularrerako aurrei-kusiak zituzten garapenak burutan ateratzeko.

Inori ez zaio itzuriko bi prozesu hauen artean zegoen harreman estua.

Hala ere, Udalak ez zuen testuinguru honetan erabaki bere jurisdikzio mugei buruzko azterketa historiko-juri-dikoa enkargatzea. Jarrera hau ulertzeak lanak baditu ere, Udalak hain munta handiko negoziazio-prozesuan mur-gildua egonagatik ez zuen eskatu ezta Udal Idazkaria bilera haietan egotea ere, eta gaia hirigintzako aferatzat joeta Hirigintzako batzordera bideratu zuen. Delako batzorde horrek informazio-iturritzat Pasaiako PlangintzakoArau Subsidiarioak ditu, eta azalduko den bezala, lan honetan eskaintzen den errealitate juridiko-historiko kon-plexuaren berririk ez du.

Era horretan, berriz ere, historikoki behin eta berriz egin den huts bera egin zen: egungo egoera ontzat ema-tea, legezkotasun juridikoa auzitan ere jarri gabe.

Haatik, halabeharra tartekatuko zen gertaeren harian. Egun haietan –2002ko otsaila- Lezoko udalak zentraltermikoari zegokion Jarduera Ekonomikoen gaineko Zergaren kobrantza zela eta Pasaiako udalaren aurka jarrizuen auzi-eskeari erantzuna prestatzen ari nintzen; Lezok kobrantza berari zegokiola argudiatzen zuen, bere uste-tan zentralaren zatirik handiena udal-mugapean zuela eta.

Udaletxeko auzien defentsa edo txostenak prestatzean ohi dudan bezala, udaleko artxibozainari (ClaraBarbier antxotarra) eskatu nizkion zentral termikoaren gainean gure eskubideak oinarritzeko beharrezkoak izanzitezkeen aurrekariak, bere garaian emandako lizentziatik hasita.

Gaia korapilatzen hasi zen; izan ere, agiri batek beste batera ninderaman eta hark beste batera...azkenean,gogoan dut, mahaia ez ezik bulego osoa bete genuen kaxa, espediente, akta, lur-mugei buruzko plano eta...

Aurrekariak aurkitu nituen 1958koak, 59koak, 66 eta 69koak, eta horietan guztietan Udalak lelo bakarra zuen:mugak argitu beharra, beti “itsasoari irabazitako lurrak” kontuan, eta itsas-lehor eremu horri zegokiola, egun por-tu eremua dena.

Azkenean memento bat iritsi zen nire lanaren helburua alde batera utzi nuena, hots, zentral termikoaren ingu-ruko auzian gure tesi nagusia arrazoitzeko agiriak biltzeko lantegia: “ez da baketsua eta antzinatik egon da gataz-ka Pasaia eta Lezo arteko mugak zedarritzeko, oraindik egiteko dagoela behin betiko mugarritzea”, eta bat-bateanneure burua iraganerako bidaia zirraragarrian barna sumatu nuen, aurkikuntzarik aurkikuntza gero eta zirrarakjoago. Alde batera utziak nituen beste zeregin guztiak eta murgildua nintzen gai honen azterketan, paperez gai-nezka nuen bulegoa txukuntzeari ekinez.

Zantzu guztiek Vargas Ponceren Auto eta Planoaren notario-protokolora ninderamaten, Andoaingo notarioFrancisco Ignacio Fernandez Beldarrainek 1805eko abuztuaren 29an eskritura publiko bihurtutakora, non ofizialcadiztarrak hiribilduari udal-mugape berriak ematen zizkion 1805eko ekainaren 1eko Carlos IV.aren ErregeOrdena beteaz.

Errege Mandatariaren Autoari jarraiki, Bidebieta, Gaiztarro, Montesol, Herrera eta Intxaurrondo eta AltzatikBadiara eramaten duten isurialdeetan daudenak, beste batzuekin batean, Pasaiako udalerriaren zati dira.

Berehala ohartu nintzen axola handiko gertakaria nuela begi-bistan –Auto honi buruzko aurrekaririk ez nuenezagutzen udalean-; izan ere, plano hau ondoko bi epairekin gurutzatzeak, Estatu Kontseiluaren administrazio-auzietarako Auzitegiak 1890ko ekainaren 21ean Pasaia eta Donostia arteko auzian emandakoa eta geroago1899an Errenteriarekikoan emandakoarekin gurutzatzeak garrantzi handiko ondorioak zituen. Behinik behin oroi-men historikoak eta tradizio “administratiboak” helarazi ziguten esaera gainditzen zuen, “Badian itsasoari iraba-zitako lur guztiak Pasaiako udalerriari dagozkio”, 1890an emandako Epaiaren xedapena baino ez dena.

Udal artxiboan aurkitu ahal izan nituen agiri, txosten eta aipu guztiak 1890 eta 1899ko Epaietako epaitzeilotzen zitzaizkion hertsiki; hortaz, badirudi horixe dela azterturiko bakarra eta beharbada ezagutzen den baka-rra, baina ez zegoen inolako azterketarik XIX. mendearen bigarren zatian Pasaiako defentsak erabili zituenzuzenbideko oinarriei buruz –legelari bikaina eta Espainiako Estatuko Gobernuko Presidente izatera iritsiko zenAntonio Maurak erabiliak- eta aipatutako Epaietan Auzitegi Gorenaren aurrekoak bereganatuak.

Nire harrimena erabatekoa zen. Atal guztiak hantxe zeuden, udal-artxiboan, eta inork ez zituen elkarrekinlotu. Beharbada, udal-artxiboan 1890ko Epaiko xedapenaren laburpen bat egotea –idazmakinaz joa eta irukurte-rraza– izan zitekeen, aurrez beste inork sakondu ez izanaren erruduna, edo auskalo zein den ziur “ezjakintasu-naren” arrazoi bitxia.

Ahalegindu nintzen agiriren bat aurkitzen, aurrekoa edo ondokoa, niri itzuli eta aipatutako errege-xedapenhoriek aldatu edota indarrrik gabe utzi ahal izan zituena, baina, alferrik, ez zegoen ezer, erabaki horiek indarga-

betzen zituenik. Ezerk ez zuen sostengatzen juridikoki egitez Donostiak izatea jurisdikzioa berez gure udalerria-ren mugak direnen gainean, sorrera-akta hartan emanak.

Gaiaren garrantzia eta ondorioak balioesteko Udal Arkitekto Iñaki Ormazabali eskatu nion plano batean islazitzan sorrera-akta hartan emandako udal-mugak, garai hartako baserriak zerrendatzearekin egiten zena.

Berehala jabetu nintzen hurrengo urratsak zuhurtzia handiz egin behar zirela; izan ere, ziurgabetasuna etasinesgogortasuna sumatu nituen udal arduradunen artean. Haien jarreran beren aurrekoek XX. mendean izanzutena ikusi uste nuen, XIX. mendekoena ez bezala, ez baitziren hain ekintzaile eta ausart agertzen udalerriareneskubideak aldezten.

Nago Donostiak, arrazoi juridikorik ezean, borroka irabazia zuela alde psikologikotik. Hiriburua da, udalgarrantzizko bati dagozkion bitartekoak ditu eta ahalmen horiek ematen dioten ausardia, eta: nor gara gu, udal txi-ro eta apal bat, haien nahiak auzitan jartzen ausartzeko! Gainera alde batera ulertzen dut lotsa pixka bat izateaozenki aldarrikatzeko zuzenbidez udal-mugak Vargas Ponceren Autoak zedarritutakoak direla eta ondoko besteezein egintza juridikok ez dituela aldatu. Lotsagabe-itxura pixka bat izango zuen, eta ausardia eta aurreiritzi-gabe-zia behar izango ziren egun haietan jendaurrean aldezteko.

Gorabehera horiek bultzatu ninduten udalak azterlan historikoa eta juridikoa enkarga zitzan, azterlan horieknire ondorioak baiezta zitzaten eta udalari ziurtasun pixka bat eman ziezaioten.

Aranzadik, eta zehazki David Zapirainek, azkar egin zuen lan honen aurrekari izan den Irizpen Historikoa,2002ko apirilean, eta EHUko Zuzenbide Administratiboko katedradun José Manuel Castells eta DemetrioLoperena arduratu ziren ikerketa juridikoaz.

Nolanahi ere, Pasaiako Udalak, Juan Carlos Alduntzin alkatea buru zela, ez zuen denbora asko behar izanerreakzionatzeko. Urte bereko martxoan abian jarri zen Batzorde Mistoa Donostiako udalean, haiei helarazizzein beharrezkoa zen mugen aferari behin betiko irtenbidea ematea, errealitate juridiko-historikoari begiruneaekarriz eta arrazionaltasun sozio-urbanistikoarekin uztartuz.

Kartak aldatuak ziren, eta hortaz, berriz nahastu behar ziren beste joko bati ekiteko. Pasaiak aurkitua zuenorduraino ezezaguna zen errealitatea eta mugak direla-eta Donostiarekin egin beharreko negoziazio-baldintzeta-ra iraultza zekarten.

Errealitate berri honek gainera eragin egiten zien gainerako udalerri mugakideekiko mugei. Hala, 2002komaiatzean, Errenteriako Antolamenduaren Plan Orokorraren izapideak direla eta, harekiko mugaketa prozesuariekitea eskatzen zaio Vargas Ponceren sorrera-aktan emandako lurrak kontuan hartuz, ez baitagozkio soilik egunDonostiak administratzen dituenei.

Eta jada egungo legegintzaldian, 2003ko uztailean, Izaskun Gomez alkatearen aginduz, Donostiak onarturikoUlia Mendiaren Plan Bereziaren aurka administrazio-auziekiko errekurtsoa jarri zuen Pasaiako udalak; bertan,Murgita kalatik –Arzak-etik lerro zuzenean- Badiaraino doan mendi-zatiari dagokionez Pasaiak dituen eskubide-ak erreklamatzen dira. Urte horretako abenduan ekin zitzaion Lezorekiko mugaketari, eta prozesu hauek guztiak,egun izapidetze fasean daude.

Honaino zuekin partekatu dut lan honen sorrera eta gertaeren ondoko bilakaera gaurdaino. EgunotanPasaiako Udalak bigarren mendeurrenaren ospakizuna dela eta, bere lurrak erreklamatzeko erabaki ospetsuahartuko du.

Hala ere, lan hau guztia alferrikakoa gertatuko da eta amaitugabea kultur-jakinmin edo itxurakeria hutseramugaturik geratzen bada, eta pasaitarrek eta bere ordezkari politikoek grina eta adorea eransten ez badiote.

Lan honetan aztertzen den bezala, auzotarren protagonismoa eta gizarte-elkarteen aniztasuna eta kultur abe-rastasunaren dinamismoa erabakigarriak izan dira auzi luze honen hainbat mugarritan, une garrantzizkoenetan,esate baterako, Donibaneko auzotarren salaketa desesperatua XVIII. mendean, portua bertan behera utzia zego-

ela-eta; 1945-1948 artean, pasaitar guztiek erakutsi zuten batasuna Donostiak gure udalerria anexionatzeko izanzuen asmoak porrot egin zezan, edota azkenik, trantsizio garaian muga-batzorde parte-hartzaileak eratzearekinerakutsitako gogoa.

Gaur inoiz baino gehiago behar-beharrezkoa da pasaitarren batasuna lur-mugen kontu honetan behin-behi-nekotasun egoerari behin betiko irtenbidea emateko, betiere Pasaiak dagokion lur-hedadura sendotua izan dezanportu-udalerri gisa, sozio-urbanistikoki bideragarria izan dadin eta ekonomikoki iraunkorra, etorkizun-proiekzio-duna, bigarren mendeurrena betetzen dugun honetan.

Lantegi honetan garrantzizkoa da ordezkari politikoen batasuna ideien argitasun, koherentzia eta ausardia.Sinetsi behar dute udalerriak gaitasuna baduela eta jakin egin behar dute herritarrei helarazten prozesu honek guz-tiak dituen onurak.

Denon zeregina da udalerriaren batasunean eta nortasunean sakontzea, barrutien ohiko zatiketa gaindituz,zorionez, aski ongi finkatuak baitaude.

Bien bitartean, lan honen egileak iragartzen dizkigun argitalpen berrien zain gelditzen gara, berantetsirik.

Pasaian, 2005eko maiatzaren 25ean

Joseba Belaustegi CuestaPasaiako udaleko udal idazkari eta legelaria

Ez dut amaitu nahi zinez eta biziki eskertu gabe –nire eta liburuaren egilearen izenean– udaletxeko lankide–Artxiboa, Idazkaritza, Hirigintza, Kultura eta Euskara– eta herritarrei, lan hau egiteko eskainitako laguntza bikaina.

PASAIAREN BATEGITEA ETAINDEPENDENTZIA

1

20 I Pasaia 1805-2005

ARLOS IV.AK 1805EKO EKAINAREN 1EAN IZEN-petu zuen Errege Ordenaren ondorioz,Pasaiako bi auzoak, San Pedro eta SanJuan, elkartu egin ziren udal bakarra osat-zeko.

Hauxe da, beraz, gure herriaren fundazio-data hiri-bildu gisa; alegia, udal erakunde batua, independen-tea eta alkate propioa duena.

Jakina, horrek ez du esan nahi ordura arte auzoe-tan jendea bizi ez zenik; kontua da ez zirela hiribil-duak eta administrazioa ez zegoela bateratua.Donibanek, aurretik bereizteko ahaleginak egin zituenarren, 1770ean lortu zuen Hondarribiatik banantzea.San Pedro, berriz, Donostiako herrixkatzat hartzen

zen. Antxo oraindik padura bat zen eta Trintxerpe,artean San Pedroren zati gisa, bost edo sei baserrizituen landa-eremu bat.

Gipuzkoako herri gehienekin alderatuz gero,Pasaiak berandu eskuratu zituen independentzia etamaila administratibo berria. Gipuzkoako herriak ErdiAroan zehar birfundatu ziren hiribildu gisa, eta herritxiki asko hamazazpigarren mendean banandu zirenhaien eskualdeetako herri handietatik. Hortaz, Pasaiakonpondu gabeko espedienteetako bat zen hemeretzi-garren mendearen hasieran.

Gertaera hau azaltzeko, beharrezkoa da kontuanhartzea Portuaren eta honen ustiapenaren inguruansortutako interes handiak. Pasaiako biztanleez gain,

Pasaia batu eta burujabebihurtu Espainiako KarlosIV.aren agintepean eginzen. FRANCISCO DEGOYA: La familia de

Carlos IV (1800). Museodel Prado (Madril).

C

Pasaia 1805-2005 I 21

egun pixka bat urruti geratzen diren beste herri bat-zuek ere, hala nola, Errenteriak eta Oiartzunek edoDonostia eta Hondarribia bezalako hiri handiek Portuhonetako itsas trafikoa, ontziolak, arrantza eta merka-taritza kontrolatu nahi zituzten.

Egoera horren ondorioz, besteak beste, inplikatuta-ko alderdien arteko liskarrak sortu ziren, behin bainogehiagotan benetako gudu armatuak bihurtu zirenak.Horrez gain, beste bataila luze bat auzitegietan ebaz-ten zen; seiehun urtetik gora iraun zuen auzi horretan,epaiak, apelazioak, salaketak, eta antzekoak bata bes-tearen atzetik etorri ziren inolako irtenbiderik topatugabe.

Azkenean, hemezortzigarren mendearen bukae-ran, Portua ia geldituta zegoela, espainiar Koroak JoséVargas Ponce itsasgizonaren esku utzi zuen kontukorapilatsu honi behin betiko irtenbidea emango ziontxostena idazteko ardura. Lan honen ondorioz, aipatu-tako Carlos IV.ak Pasaia udalerri bakar batean biltzeaahalbidetzen zuen ordena sinatu zuen.

1.1 José Vargas Ponce: bere bizitzariburuzko ohar labur batzuk

Bitxia da benetan Vargas Ponce Pasaian ezezagunaizatea, gure herriaren fundatzaile modernotzat hargenezakeen arren. Dena den, Vargas Ponceren bizit-zari eta lanari buruzko ezjakintasuna ez da soilikPasaiara mugatzen; nahikoa orokorra dela esandezakegu, hemeretzigarren mendean zeharEspainiako Erresumaren politikan presente egon eta“ilustratuak” dei ditzakegun pentsalari eta errefor-matzaile espainiarren taldean biziki parte hartu zuenarren.

Vargasi eta bere lanari buruz argitaratu diren datuurriak Fernando Durán López irakasleari zor dizkiogu.Hala, berarengana jo dugu xehetasun gehiagorenbila1. José Vargas Ponce 1760ko ekainaren 10eanCádizen sortu eta 1821eko otsailaren 6an hil zenMadrilen. Itsas Armadan aritu zen lehenbizi, eta ofizialkarguak izatera iritsi bazen ere2, asma zela-eta zerbit-zu aktiboa utzi behar izan zuen. Honek bere benetakobokazioa garatzea ahalbidetu zion.

Vargasek denetik eta denari buruz idatzi zuen: des-kribapen geografikoak, biografiak, itsas historia, ira-kasteko planak, poesia erotikoa eta umoretsua, antzer-kia, askotariko idazkiak: zezenketen aurkakoak, mutil-zaharren aldekoak... Idazki hauek guztiak, esan beza-la, askotarikoak dira: izan ere, onura publikoarekikokezkatik –heziketa-erreformak– idazki erotiko-umo-

retsuetara doaz, azken hauek agian bere jaioterrikotxantxen eraginez.

Hainbat akademiaren eta elkarteren kide izan zen.Horien artean, bitan zuzendaria izan zen HistoriakoErrege Akademia nabarmenduko dugu. Gainera, bestebitan (1812 eta 1820) Gorteetako diputatu izatera irit-si zen. Baina, batez ere, Durán López irakasleak hauxeazpimarratzen du: Vargasek dokumentuak ikertzeko,erregistratzeko eta kopiatzeko, eta zerbitzu publikoa-ren onurarako izango ziren egitasmoak, erreformak etamota guztietako txostenak idazteko zuen neurrigabe-ko grina.

Halaber, harreman estuak izan zituen hainbatpertsonaiarekin gai askori buruz, batzuetan gozo etabeste batzuetan ez hainbeste. Polemika hauek bat-zuetan lagunartekoak izaten ziren eta beste batzue-tan zakarragoak. Guk, garai hartan Gipuzkoako kul-tura arloko hainbat pertsona garrantzitsurekin izanzuen harremana nabarmenduko dugu: Ibarrako erre-tore Pedro Zirizarekin, gure probintziaren demogra-fiari buruz; Manuel Etxeberria Fraidearekin,Arantzazuko monasterioaren arteari buruz; eta, bere-ziki, euskal literatura tradizionalaren pertsonarikesanguratsuenetakoekin, alegia, Vicenta eta JuanAntonio Mogelekin. Bi hauekin euskararekiko intereshandia erakutsi zuen3.

Erresuma berritzeko proiektuak emateko ahalegi-netan, bere ideologiari lotutako oztopo politikoekintopatu zen. Vargasek, oro har, Frantziako Iraultzarenikasbideei jarraiki, Estatu zentralizatu bat defendatzenzuen, eta, hori dela eta, lurraldeen instituzio propioak,hala nola, Gipuzkoako Diputazioa edo euskal Foruak,

San Pedro, egungo kaiakeraiki baino lehen.

aurrerabiderako oztopoak zirela uste zuen. Honiburuz, aurrerago hitz egingo dugu.

Aldi berean, Vargasek hemeretzigarren mendekopolitika espainiarrean oso izen ona izan ez zuten bipertsonaia gogor kritikatzen ditu: Godoy EstatukoIdazkaria eta Fernando VII.a Erregea. Beraz, ez daharritzekoa José Bonaparteren gobernuarekin elkarla-nean azaltzea Heziketa Publikoko Batzordean hezike-ta-proiektu bat ezartzeko. Nolanahi ere, gobernuhonetan izan zuen inplikazioa ez omen zen erabate-koa izan eta ministroekin ere talka egin zuen, batez ereMazarredorekin4.

Gure buruari, bada, galdera bat egiten diogu: lanhau guztia egin ondoren nola liteke Vargas ezezagunaizatea? Durán irakasleak berak ematen du erantzuna.Alde batetik,Vargasek idazle gisa zituen mugak leude-ke. Izan ere, asko idazteak ez du esan nahi ondo idaz-tea. Alabaina, ondo idazten zuenean, tonu eta sakon-tasun egokia lortuz, merituak beste batzuei egoztenzitzaizkien.

Beste alde batetik, Vargasen garaiko egoera poli-tikoa hartu behar da kontuan. Egoera honi buruz,Duránek honela deskribatzen du Vargasek bizi izanzuen garaia: “progresiva descomposición de lamarina de guerra, de la administración pública, de

la moral cívica, y de la convivencia política. Cadaministro deshacía lo que emprendía el anterior, nohabía continuidad en la politica activa, sino todo locontrario: fueron promocionados a las más altas ins-tancias del poder personajes manifiestamentecorruptos”.

Honen guztiaren froga da Vargas Poncek Pasaiakoespedienteaz arduratzeko erakutsi zuen modua.

1.2 Vargas eta GipuzkoaEsan bezala, Vargasek arazo batzuk izan zituen bereiritzi politikoak zirela eta. Bere presentziak trabarik ezsortzeko, Madrilgo Gorteetatik erbesteratu zuten.Batzuetan disimuluz, eta behin edo behin argi etagarbi.

Horietako urruntze batean, hain zuzen ere,Pasaiako Portuaren auzia baloratzeko mandatuaeman zioten. Vargasentzat arnasbidea izan zen man-datu hau, idazten ari zen Itsas Armadaren Historiautzi ahal izan baitzuen. Gaia gustukoa zuen, ez ordeaItsas Armadaren Idazkari Domingo de Grandallanak5

ezarri nahi zion ikuspuntua. Aldi berean,Grandallanak, Pasaiako espedientea beste bati pasat-zean lasaitu ederra hartu zuen nonbait, izan ere, ezdugu ahaztu behar ordurako zenbait mende irautenzuela.

Espedienteari buruz gutxi gorabehera ideia batizateko, aski dugu Durán López irakasleak jasotakotestigantza bat. Auzia Kontseiluen, Fiskalen etaMinistroen artean ibili zen atzera eta aurrera. Tartean,Campomanesen eskutik pasatu zen, garaiko Ilustratueta politiko entzutetsuenetako bat. Fiskala zenez,espedienteaz arduratu behar zuen6. Alabaina,Campomanesek mende horietan sortutako dokumen-tazioa aztertzea lan itzela zela ikusi zuenean, espe-dientea errefusatu egin zuen. Bere iritziz, hoberenapaper mordo horri su eman eta mendeetan zeharhorrelako auzia sustatu zutenei serio kargu hartzeazen.

Bada, Vargasen eta bere idazteko grinaren neurriraegindako lana zirudien. Vargasek 1799an jaso zuenenkargua. Baina Ministeriotik 1739 urtearen ondoren-go dokumentazioa “soilik” eman zioten. Kasua hobetoulertzeko, Vargasek Gipuzkoako artxiboetan etaherrietan ikertu egingo du.

Ikerketa honen emaitza Vargasek goragokoeibidaltzen dien txostenean agertzen da. Eta hauxe da,hain zuzen, jarraian aztertuko dugun txostena.22 I Pasaia 1805-2005

Jose Vargas Ponce(1760-1821) dugu Pasaiamodernoaren oinarriakezarri zituen ilustratua.

FRANCISCO DEGOYA: Real Academia

de la Historia(Espainia).

1.3 Vargas Ponceren txostenarenezaugarriak: 1804ko uztaila

José Vargas Poncek 1804ko uztailean bukatu zuenbere txostena. Esan dugun bezala, lan honen ondoriozhartu ziren erabakietatik abiatuz, Pasaia batzeko etaindependentzia lortzeko oinarriak finkatu ziren.

Gure asmoa orain Pasaiako komunitateari testuhau ezagutaraztea da. Horregatik, lan honetan jato-rrizko idazkia aurkeztu dugu. Hasierako zirriborroa-rekin alderatu ondoren, ohar argigarriak erantsi diz-kiogu.

Horrez gain, kapitulu honetan, txostenarekin bate-ra edukiaren azterketa eta iruzkin labur bat sartu dugu.Honela, Pasaiako Historiari buruzko laburpen batizango dugu; hori bai, betiere Portua ardatz hartuta etagure herriko beste alderdi batzuk alde batera utzita.

Ororen gainetik, gure xedea dibulgaziozkoa da:Pasaia hiri moderno bilakatu zuen prozesua ezagutze-ra eman nahi dugu. Gainera, uste dugu arrazoi interes-garriak daudela horretarako. Pasaia ezagutzen dugu-nok gure herriaren berezitasunak ezagutzen ditugu.

Askotan Pasaia bat baino gehiago dagoela iruditzenzaigu, denak Portutik gertu egon arren gauza askotanoso ezberdinak direnak. Lan honek sentipen horrenarrazoia argitzen lagundu nahi du.

Udalerriak Historian zehar izan duen bilakaerakzerikusi handia du horretan. Horregatik, uste duguVargas Ponceren txostenaren aurkezpenak –beharrez-ko argibideak erantsita eta bere ondorengo lanarengarapenaren azterketa batekin osatuta– gai batzukargitzen lagunduko duela.

Historialari batzuek Vargas Ponceri Donostiarenaurkako jarrera erakustea egotzi diote. Vargasek argiesango du egoera penagarri horren errudunakDonostiako gobernariak direla. Alabaina, gertaerenanalisiaren ondoren –eta ez lehenago– hartutakojarrera izan zen. Vargasek ez zuen bere iritzia emanondo informatuta egon arte, eta argi utzi zuen bereiritzia dokumentazio historikoaren analisian oinarrit-zen duela, eta ez interes pertsonalean edota Hiriarenaurkako inolako aurreiritzian. Are gehiago, bere iker-ketan zehar, Donostian hartuko du ostatu, eta handituen lagunentzat maitasunezko hitzak besterik ezditu izango.

Archives du Genie.Service HistoriqueMilitaire. (Vincennes).

Pasaia 1805-2005 I 23

1636koplanohonetanGandolfo,TeixeiraetaSotoingeniarimilitarrekproposatutakohobe-

kuntzak.Besteakbeste,SanPedrokoTorreaeraldatzeaetaSantaIsabelekogaztelutxoagotor-

lekuerraldoiabilakatzea.EgungoSanPedrokoelizaberriaarteanegingabezegoen;agertzen

denaelizazaharradaegunhilerriadagoentokianzegoena.Donibanenezdaplazarikikusten;

itsasontziakageridirabertanainguraturik.PasaiakoUdalArtxibategia.

Beraz, iruditzen zaigu erabilitako metodoariburuz Vargasi ezer gutxi aurpegira diezaiokegula.Bere ikerketaren azken asmoari dagokionez,Vargasek soilik Koroaren interesen defentsaren aldejokatu zuela uste dugu. Lan “neketsu eta konplikatu”honen helburuak hauexek direla dio: Erregea, ItsasArmada espainiarra eta onura publikoa zerbitzatu.Bere asmoak ere argi azaldu zituen, izan ere, seiehunurte irauten zuen auziarekin behingoz bukatu nahizuen. Milaka orri kontsultatu eta laburtu arren, bereikerketaren txostena luzea izango zela ere aurreratuzuen. Lehen aipatu dugun moduan, Vargasek ezzuen lan egin Ministerioak emandako dokumenta-zioarekin soilik, 1739. urtearen ondorengo datuakjaso baitzituen. Gainera, ikerketan zehar jasotakopaper eta ohar ugari erabili zituen. Hori guztia, xedehonekin: “itsasaldeko sei herritara bake egonkorraekartzea [Pasaia, Hondarribia, Lezo, Errenteria,Oiartzun eta Donostia], arrazoi honengatik soilik[hau da: portuarengatik] XIII. mendetik ezin adiski-detuzkoak direnak”.

Beharrezkoa ere da gogora ekartzea 1895eanMandasko Duke Fermín Lasala Colladok emandakoiritzia. Bere ustez, eta ez Pasaiako lanari, baizik eta

Vargasek bildutako dokumentazioari dagokionez,agirien bilduma hau Baskoniaren kontrako testigant-zen lehen bilduma sistematikoa da. Hau da,Vargasekeuskal foruen kontrako informazioa biltzeko gober-nuaren aginduetara lan egin zuela esan zuen7.

Gu ez gara hain zorrotzak Vargas hain ondo pla-nifikatutako estrategia batean sartzeko. Alabaina,hemeretzigarren mendeko gertaerak nola garatuziren ikusita, agiri horiek ziur aski Mandasko Dukeakaipatutako foruen aurkako helburuarekin erabilizirela esango genuke.

Nolanahi ere, datu hauei esker, Vargasen lanagarai eta testuinguru zehatzean koka dezakegu.Politikari ez ezik, baita portuaren bilakaerari dago-kionez ere.

Hortaz, txostena irakurtzean, konturatu behardugu hemeretzigarren mendearen hasieran gaudelaeta Vargas jakitun zela portuak utzikeriazko egoeralarria bizi zuela. Nabarmenak dira jada auziz eta lis-karrez jositako sei mende horietan gertatutako guz-tiaren ondorioak. Horra hor, beraz,Vargasen abantai-la: txostena idazterako, ikuspegi horren jabe zen

Hogeigarren menderaarte, Trintxerpeko lurrakbaserri-lurrak izan dira.1-Ilunbe 2-Martimuño3-Larrabide4-Trintxer 5-Araneder6- Arrandegi kalea.KUTXA Fototeka.

Pasaia 1805-2005 I 25

1

32

4 5

6

jada.

Aurkezpen honetan José Vargas Poncek berebehin betiko txostenean ezarri zituen hiru zatiakerrespetatu ditugu. Guztira 133 zenbakidun puntudira. Beraz, azterketa honetan txostenaren aipuakzehatz-mehatz aipatzen ditugunean, numerazioaaprobetxatuko dugu esaldi horiek zein puntutatikhartu diren adierazteko.

Txostenaren lehen kapituluan, 5. puntutik 68.puntura arte doana, portuaren eta inguruko herrienhistorian zehar egindako ibilbidea topatuko dugu.Egiatan, Vargasek hauxe egin zuen: sei mende horie-tan Pasaiaren inguruan egindako hainbat auzik sortu-

tako ehunka mila orriren laburpena.Vargasek, beraz,salaketak, arrazoiak, epaiak, helegiteak, amarru juri-dikoak, mota guztietako datuak eta antzekoak bilduzituen.

Baina laburpen zehatz horrez gain, Vargasek aldiluze horretan alderdi bakoitzak erabili zituen argu-dioak eta epaiak aztertu eta hauek betetzeak edo ezbetetzeak ekarri zituzten ondorioak baloratu zituen.

Batez ere lehen kapitulu hauetan, Vargas Poncebiltzen joan zen dokumentazioaz baliatu zen. Esandugun bezala, ofizialki jaso zuen dokumentazioa1739tik abiatzen zen eta 25 atalek osatzen zuten.Hauexek dira Vargas Ponceren hitzak: “son las 25piezas sin excepción quejas, planes e informes decuantos jefes huvo desde entonces en aquellaProvincia...que unánimes clamaron por el progresivodeterioro del Puerto, que ya toca en absoluto”. Garaihartan, Vargas Ponceren garaitik oso gertu, Pasaiakobadiari buruzko auzia badiaren egoera kaxkarreanoinarritzen zen, izan ere, hondar-bankuen eta meta-tutako zikinkeriaren ondorioz ezin zen erabili. Haudela eta, nabigatzea ia ezinezkoa zen eta maniobrakegiteko eremua oso txikia8.

Alabaina, esan dugun bezala, bere azterlana ezda hemen bukatzen, izan ere, dokumentu hauetan ezzen gatazka guztia bere osotasunean aztertzen.Gatazkaren jatorria falta zen, hain zuzen ere.

Hori dela eta, dokumentu horiek berak “bildumadiplomatiko” deitutakoarekin osatuko ditu; hau da,Gipuzkoako artxiboetan lortutako datu mordoarekin.Batzuetan kopiatu egin zituen eta beste batzuetanjatorrizkoak eskuratu. Oinarri zientifiko hauVargasekberak aldarrikatu zuen bere inpartzialtasuna frogat-zeko. Eta orri asko idatzi zituelako desenkusatuarren, behar-beharrezkotzat jo zuen 600 urtean por-tuan gertatutakoa ulertu ahal izateko.

Horrela, Donostia hiribildu gisa fundatu zenetikPasaiako kanalarengatik sortu ziren lehen auziak etaliskarrak azaltzen dizkigu. Vargasek auziaren jatorriabilatu zuen arazoa ulertzeko eta konpontzeko bidebakar gisa.

Haren ustez, Gaztelako errege Enrique II.ak1376an emandako epaia edo pribilegioa izan zenauzi honen gehiegizko iraupenaren arrazoi nagusia,eta ondorioz, Portuaren eta inguruko herrien gainbe-heraren iturburua. Modu batean zein bestean, epaihori berretsi bide zen 600 urte horien buruan etaerantsi zitzaizkion eguneratzeek edo xehetasunekezer gutxirako balio izan zuten.

Hortaz, Vargas Ponceren helburuetako bat26 I Pasaia 1805-2005

Enrique II.aren xedapena gainditu eta Pasaiako por-tuaren egoera bere mendeari, hemeretzigarren men-deari, egokitzea izango da.

Txostenaren bigarren zatia 69. puntutik 114. pun-tura doa. Errepaso historikoaren ondoren, VargasekPasaiaren inguruak bizi duen etengabeko gatazka-egoera aldatzeko arrazoiak azaltzen ditu. Funtsean,eta bere aurretik gaiaz arduratu ziren beste aditu bat-zuek adierazi zuten moduan, Portuaren eta eskualde-ko herrien egoera negargarria Donostiaren politikarileporatzen dio. Hiri honek Portua kontrolatzen zuen,baina ez bertako garapen ekonomikoa sustatzeko,beste hiri batzuen konpetentzia saihesteko baizik.Ondorioz, badia ezin zen erabili. Vargas egoera haualdatzearen eta eskualdearen bizitza ekonomikoaribultzada berria ematearen alde agertuko da.

Aurreko atalak Vargas Ponce historialaria eta lanegiteko eta idazteko zuen ahalmen izugarria ezagut-zeko nolabait balio izan badigu, beste honetanVargasen ideia politikoekin lotutako alderdiak age-rian uzten dira. Lehen aurreratu dugun bezala,Probintziako eskubideen edo foruen aurrean,Vargasek Koroarekin eta Estatuarekin identifikatzendu ongizatea, eta Pasaiaren kasuan ongizate hori ber-matzeko, Portuak garbi eta merkataritzari irekia ego-teaz gain, erabilgarria izan behar du. Zentzu horre-tan, Gipuzkoaren eta Gaztelako Koroaren artekobatasuna berresteko aipamenak egiten ditu batzue-tan, horretarako Historiari hertsiki lotzen ez bazaioere. Esaterako, Nafarroako erregeei usurpatzaile esa-ten die edo Gaztelak 1200. urtean Gipuzkoa berrizkonkistatu zuela aipatzen du. Halaber, oso kritikoada instituzio probintzialekin eta foruekin. Lehenenesku-hartzeei legitimitatea ukatzen die askotan etabigarrenei dagokienez, besteak beste, “mamu kime-rikoak” direla dio.

Azkenik, askoz ere laburragoa den txostenarenhirugarren zatiak Jose Vargas Poncek auzia behinbetiko konpontzeko proposatzen dituen xedapenakedo erabakiak jasotzen ditu. Xedapen edo erabakihauez gain, hauek aplikatuz gero sortuko ziren aban-tailak eransten ditu.

Puntu honetatik abiatuta, San Pedroren eta SanJuanen arteko batasun administratiboa ezarriko da.Beste edozein eskumenetik bereizirik egongo diraeta udal propioa izango dute. Vargas lurraldearenantolamenduaren aitzindari gisa azaltzen da hemen.Izan ere, bere mandatua ez zen gure badia berranto-latzera mugatu: Txingudiraino ere heldu zen,Hondarribia eta Irun Nafarroan sartuz.

Jarraian, kapitulu hauetako bakoitzaren edukiaxehetasun gehiagorekin ikusiko dugu. Horrela, egun-

go pasaitarrei beren herriaren historiari buruzkolaburpena eskaini ahal izango diegu eta, agian, gureudalerri bitxiaren nortasuna hobeto ulertu ahal izan-go dugu.

Pasaia 1805-2005 I 27

PASAIAKO PORTUARENHISTORIA. 600 URTEKOAUZIAREN AZTERKETAVargas Ponceren txostenaren 1. puntutik 68. puntura arte

2

Plano honetan nabarmentzen direnen arteanSan Pedron zegoen behatokia suertatzen dadeigarri. KUTXAko ondare artistikoa.

ASAIAKO PORTUARI BURUZKO INTERESA HOBETO

ulertzeko, irudimenera jo beharra dagoaurrena. Egun, hogeita batgarren mendea-ren hasieran, Portuaren eremua askoz txi-kiagoa da Historian zehar okupatzen zue-

na baino, eta gainera, gaur egun, kaien inguru hurbilabesterik ez da.

Alabaina, Historia errepasatzen badugu, ikustendugu portu, kai edo ontziola gisa erabilitako eremuakbilakaera handia izan duela. Erromatarren garaian,esaterako, badiak Oiartzun ibaian gora joatea etabasoko eta meatzeetako ondasunak ustiatzea ahalbi-detzen zuen aterpea eskaintzen zuen. Aurrerago,ibaian gora joan gabe, dirudienez Beraun izan zenaukeratutako eremua, jada erabiltzeari utzitakoaurreko beste Beraun bat –Irunen kokatutakoa–ordezkatzeko edo osatzeko9. Beraz, gure barrukoportuaren erabilera aldatzen doa unean uneko beha-rren arabera.

Mende batzuk beranduago, eta bilakaera honekinjarraituz, badiaren barne-barnean, defendatzeko erra-za zen eta Oreretak kontrolatutako eremuan,Villanueva de Oiarso edo Rentería sortu zen. Antzekokokapena bilatu zen Molinaorekin; hemen, kaiak eza-rri beharrean, helburua zen mareen indarra aprobet-xatzea errota bat jartzeko. Hortik bere izena: “molinonuevo” (errota berria).

Eta badiak garrantzia hartzen duen heinean,Hondarribia eta Donostia portua bereganatzen saiat-

zen dira, Lezo, Donibane, Altza eta San Pedro kontrol-pean izaten saiatuz.

2.1 Portuaren inguruko herriakPortuaren kontrola noren esku egon behar duenzehazteko Vargas Poncek emandako arrazoien artean,eskualdeko herririk zaharrena zein den zehaztekoahalegina topatzen dugu. Bere ustez, antzinatasuna lit-zateke Pasaiako badiaren inguruko legitimitatea ezart-zeko orduan kontuan hartu beharreko lehenengo gau-za.

Bere planteamenduari jarraiki, Oiartzun da lehenpopulazio-gunea: “6: Oyarzun, que por su situacióndebió ser habitado antes que San Sebastián, pues lapoblación de estas playas fue como en todas, una pro-pagación de la de tierra adentro”.

Azalpen hau bat dator Gipuzkoako sorrerariburuzko egungo teoria historikoekin. Gure ProbintziaErdi Aroan sortzen hasi zen eta garai hartako popula-zio-guneak, erromatarren garaiaren bukaeraren osteanegon zen segurtasun gabeziaren ondoren, defendatze-ko errazak eta seguruak ziren leku altuetan zeuden.Hortik, ibaien altueran eta kostaldean zeuden lekubaxuagoak okupatzen joan ziren10.

Alabaina, Vargas Poncek, nahita edo nahigabe,tranpa txiki bat egin zuen: izan ere, garai hartan egun-go alde zaharrean egongo zen Donostia hiriarekinalderatzen du Oiartzun. Logikoena Oiartzungo bailaraosoa bere aurreko herriarekin alderatzea litzateke:Oreretarekin. Eta Donostia, berriz, atzealdearekin:Hernanirekin eta Antiguarekin. Baina ez bi eremuezberdinetako bi punturekin.

Nolanahi ere, uste dugu ideia orokorra baliozkoadela eta, goian azaldutako prozesuan, normalenaaipatutako “jaitsiera” jarraituz Oiartzungo BailaratikPasaiako badiaraino iristea dela. Gainera, Oiartzunibaiaren nabigagarritasunaren galerak lagunduko duhonetan. Izan ere, aurreratze honen lekuko dugu1320an Oreretak eskuratu zuen hiribildu kategoria.Herri hau badiatik gertuen dagoen OiartzungoBailararen auzotzat jo dezakegu. Gainera, 1320anhiribildu gisa hartu zuen izena nahikoa esanguratsuada: “Villa Nueva de Oyarço”.

Alabaina, honek ez du esan nahi Oiartzungo gai-nerako auzoek hierarkia berria onartu zutenik. Horidela eta, liskarrez jositako aldi luzea hasi zen eta1453an bukatuko zen, egun Oiartzun dena eta antzi-30 I Pasaia 1805-2005

Bestela ematen baduere, Pasaiako badia

zamaontzi handiak ater-petzeko gai da. Hori

dela eta, itsas-merkata-ritzarako ezinbestekogunea bilakatu daHistorian zehar.

P

nako Orereta behin betiko bereizi baitziren. Gertaerahau ere azaltzen da Vargasen txostenean.

Hortaz, Portuaren historian protagonista berri batdugu: laster “La Rentería” gisa ezagutuko den hiriberria. Vargas Poncek hiri honen fundazioko agiribaten esaldi bat aprobetxatuko du portuaren jabetzaberari esleitzeko, izan ere, hantxe aipatzen dira hiriko“portuak”.

Dena den, badirudi “portu” horiek ez zutela badiasoilik barne hartzen, gutxienez Kaputxinosetik hiria-ren sarreraraino hedatzen ziren instalazio guztiak bai-zik. Izan ere, garai hartan ura egungo zumardirainohelduko zen. Hala ere, aipamen horrek badiaren era-bilera justifikatuko luke.

Honi hauxe erantsi behar zaio: 1203an portuarenekialdea, Donibane eta Lezo, Hondarribiaren kontrol-pean geratu zen. Eta Donostiak Altza –San Martzial eli-zaren fundazioa 1390ean– eta San Pedro –eliza1457an11– fundatu edo bereganatu zituen.

Honela, bada, auzi luze eta neketsu honenprotagonista guztiak ditugu, bakoitza bere aldarri-kapen eta aliantzekin. Oro har, esan dezakeguErrenteria eta Oiartzun behin betiko bereizi arte,Donostiak eta Oiartzunek lehenaren aurka egingodutela. Hondarribiak ere bere aldarrikapenak pla-zaratuko ditu. Eta hamaseigarren mendetik aurre-ra, Donostia azalduko da gainerakoen kontra.Beranduago, egungo kostaldeko herriak garrant-zia hartzen joango dira: Donibane, San Pedro,Lezo eta baita Altza ere. Herri hauek, Portuariburuzko erreklamazioak egiteaz gain, Hondarribi-arekiko eta Donostiarekiko independentzia eska-tuko dute.

Gure badiari izena jartzeko orduan izandako bila-kaera aldaketa hauen seinale da: Oiartzungo PortutikPasaiako Portura; goiko muturretik, badiara sartzekokanaleraino.

Datu hauek guztiak ondorengo taulan labur dai-tezke. Pasaia 1805-2005 I 31

1705ean NICOLASFER-rek (1646-1720)oso era eskematikoanmarraztu zuen badia.Gorriz tindatuta seigotorleku -“redoute”-agertzen dira, inoiz erai-ki ez zirenak. SanPedroko Torrearen oine-an kapera bat eta kañoi-bateria kokatzen ditu.Agertzen den errota-“moulin”-, berriz,egungo Arrandegi kalea-ren bukaeran zegoenBiber (edo Buier) errotadugu. KUTXAko ondareartistikoa.

32 I Pasaia 1805-2005

1859ko marrazki honetanDonostian kontsul izan-dako DIDIER PETIT DE

MEURVILLEk (SanPedroko nautika-eskola-ren parean) eta kaiarenbeste muturra lotzen

zuen pasabidea irudikat-zen du.

DIDIER PETIT DEMEURVILLE.

Gipuzkoako ForuAldundiaren Bilduma.

PORTUAREN INGURUKO HERRIEN KATE-GORIENALDAKETAK

1180: Donostiak hiribildu kategoria jasot-zen du. Bere mugak hauexek izango dira:Oriotik Lesakara eta kostaldetik Aranora.Dena den, honek ez du esan nahi lurraldehonetan izendapen honen aurretik inor biziez zenik.

1203: Irun, Donibane eta Lezo barne hart-zen dituen Hondarribiako foruak berrestendira. Guillermo de Lazónek padurak lehor-tuko ditu eta bertan Lezo sortuko du.

1214: Oiartzungo Bailarari nortasun juridi-koa aitortzen zaio.

1320: Oiartzungo Bailararen mutur batean,Orereta Villanueva bihurtzen da.

1453: Villanueva eta gainerako Bailarabehin betiko bereizten dira.

2.2 Lehen tirabirak badiaren jabet-zaren eta erabileraren inguruan

Badia kontrolatzeko liskar amaiezinen artean,Vargas Poncek esanguratsuenak jaso, eta lehenesan dugun bezala, bere azterketa kritikoa erans-ten du.

Horrela, erabat arbuiatzen du Oiartzunek etaDonostiak portua bigarrenarena izateko 1339anadostutako akordioa. Eta behar gorriko egoerariegozten dio urte bereko beste akordio bat. Akordiohonen arabera, Errenteriak gauza bera onartzenzuen portuaren bidez hornitzearen truke. VargasPonceren ustez, hau ez zen baliozkoa izango, izanere, Errenteriako fundazioan erregeek xedatutakoaezeztatzen du eta berak ez die inoiz herri gipuzkoa-rrei berrikuspen hauetarako ahalmenik aitortzen.

Gainera, Vargas Poncek azpijoko honetanHondarribia portutik irtenarazteko eta, zeharka,Nafarroako merkataritzaren itsaso bidezko irteeraneragiteko saiakera bat ikusten du.

Izan ere, 1374. eta 1376. urteetako epaiek fro-gatzen duten bezala, akordio hauek ez dute balio lis-karrekin amaitzeko. Vargas Poncek lehena, Errege

Auzitegiak emandakoa, goresten du. Hona hemenbere hitzak: “17: esta sentencia que parece dictadapor la justicia misma, y a la que antecedió tan seriadiscusión y tal conocimiento de causa, lejos de serobedecida dió margen a grandes contiendas y bulli-cios y peleas. De donde se siguieron muchos males ydaños y robos y muertes...”. Bere ikuspuntutik, epaihau aplikatzeak aurrerapauso handiak ekarriko lituz-ke. Epaiak badiaren izaera publikoa eta erabileralibrea onartzen zituenez, Donostia izan bide zendesobeditu zuena. Hori guztia Gipuzkoan nahizGaztelako monarkaren inguruan bizi zen giro sozialeta politiko aztoratuan gertatu zen. Ondorioz,1376an beste xedapen bat ezarri zen. Errenteriak etaOiartzunek Portua erabil dezakete, baina erregeakDonostiari ematen dio pribilegioa Gipuzkoako hiririkhoberena delako. Hau dela eta, beste bi herriak hor-nitzeko ez diren itsasontziek Donostian deskargatubeharko dute salgaiaren erdia. Horrela, hiriari mese-degarri zaio merkataritzaren zatirik handiena berekaietara desbideratzea.

Epai hau Donostiak beranduago auzitegien aurre-an lortuko duen arrakastaren oinarri izango da eta oro-bat portuaren gainean izango duen kontrolaren oina-rri, izan ere, hura betearazteko bere zaindariak jarrikoditu Pasaian. Pasaia 1805-2005 I 33

Hamaseigarren mendeankaiaren erabilerareninguruan epai asko emanziren. Irudian 1532koabenduan emandakoarenzatia ikusten da, Lezoeta PasaiakHondarribiaren aurkaizandako auziarena.Pasaiako UdalArtxibategia: B 1 1 1.

Zaindari hauei, hain zuzen ere, leporatzen dieVargas Poncek Pasaiako merkataritzaren gainbeheraeta Pasaiako auzoen eta Errenteriaren hondamena.Alabaina, Vargasek ez du Enrique erregea egoerarenerantzuletzat jotzen. Aitzitik, Koroaren defendatzailesutsu gisa azaltzen da berriz ere eta errudunak alderdibati laguntzeko aholkua eman ziotenak direla dio.Horregatik, pribilegio hori Donostiari egindako mese-de bat izan beharrean –hori ulergarria litzateke– lehia-rekin bukatzeko saiakera dela dio, eta hori ezin dainoiz egon Monarka zuzen baten pentsamenduan:“20:...no cabía en el generoso corazón de Enriquesegundo. Es imposible no fuese una maniobra del espí-ritu de partido, del que sobran ejemplos en estos enre-dados litigios, y del que fue víctima la nación en gene-ral entonces, y cuyas desastrosas resultas se ocultaronentonces al rey. Como a nosotros [se nos oculta] ahorael movil que le arrancó tan inorportuno privilegio”.

Honen ondoren, Errenteriak estrategia berri batjarriko du abian. Une horretan eratzen ari zen insti-tuzio berri baten –Gipuzkoako Probintziaren– bitar-tekotzara joko du. Hala ere, hamabosgarren mende-an zehar Batzar Nagusiek sartzen dituzten berrikunt-zek eta interpretazioek Donostiari egingo diote betimesede.

Vargas Poncek gogor kritikatu zituen instituziohauek. Erregearen epaiak aldatzeko ahalmenik ezdutela dio. Bere kritikarekin, seguru asko, ez du soi-lik mende horretako instituzioen balioa txikitu nahi,berak idazten duen garaiko, hau da, hemeretziga-rren mende hasierako foru-sistema ere eraso nahidu.

Edonola ere, Vargas Poncek Gipuzkoako institu-zioak modu horretan –bere iritziz, partzialki– jardu-

KUTXA Fototeka.

34 I Pasaia 1805-2005

tera eragin zuten arrazoiei buruzko hausnarketa egi-ten du berriz ere. Lehenik eta behin, ez du ulertzenBatzarrek Probintziako merkataritza Hirian fokalizat-zea, izan ere, hori ondorengo foru probintzialetarakokaltegarria izango da, eta horrez gain merkataritza-ren monopolioa sustatzeko bitarteko bat. Hartara,hauxe dio 27. puntuan: “..se hieren y barrenan consemejante estanco y privilegio los que despues[Gipuzkoa] llamó sus Fueros (que semejantes quimé-ricos monstruos no se habían imaginado todavía)...coartada la libertad natural del comercio, el que que-dase autorizado monopolista impondría a los demásvoluntarios gravámenes”.

Beraz, Vargas Ponce arrazoi bila zebilen jarrerahonentzat, eta Gipuzkoako hamabosgarren mende-ko ezegonkortasun politikoan aurkitzen du. AhaideNagusiei aurre egiteko, Gipuzkoako hiribilduenbatasun ez oso indartsuak Donostiako botere osoabehar zuen bere Ermandadean. Donostiak 1450.urtetik hartu zuen parte batasun horretan. Oro har,hiribilduen eta Ahaide Nagusien arteko gatazkaarmatua sortu zen, hauek gipuzkoarrak zuzeneankontrolatu nahi baitzituzten eta lurraldeko noblebakarrak haiek zirela baitzioten. Errenteriako gober-narien artean, Ugarte familia topatzen dugu, AhaideNagusiekin egindako aliantza horren alderdietakobat.

Ezegonkortasun giro honi, Enrique III.aren xeda-pen bat gehitu behar zaio. Xedapen honetan, errege-ak Nafarroako merkatariei beren negozioak egitekoPasaia erabiltzen uzten die Donostiaren ordez. Aldiberean, lehen zituzten abantaila fiskal berak bermat-zen dizkie. Erregeak dio Pasaia Donostia baino ego-kiagoa dela, Donostiako portua “zakarra” eta “arris-kutsua” baita.

Ondorioz, eta lehen aipatutako gatazka politikoaerantsiz, dagoeneko juridikoa ez den liskar armatukoaldi bat hasten da. Guduak, lapurretak, erreketak,erailketak eta antzekoak egingo dira, harik etaGipuzkoako Ermandadeak portuaren kontrola lortueta alderdi bakoitzeko bahituak hartu arte.

Testuinguru honetan, Gipuzkoako BatzarrakUsarragan bilduko dira 1475ean eta bi arbitro izen-datuko dituzte: Donostiako bizilagun bat –MiguelSánchez de Ugarte– eta Hondarribiako beste bat–Juan Martínez de Rada–. Bizilagun hauek, berriz,kanpoko bi doktoreren aholkularitza eskatu zuten,Juan deVilla eta Gonzalo deVilladiego Salamankatiketorraraziz.

Azkenik, epai berri bat eman zen, Donostiarimesedegarri zitzaiona eta hiru urte beranduago

Oiartzunekin adostutako beste akordio baten bidezberretsi zuena. Irizpen hauen edukia VargasPonceren txostenaren 25. eta 31. puntuetan jasotzenda. Funtsean, Donostiak portuaren gainean duenboterea berresten du, kobratzen dituen zerga gehie-nak legezko bihurtuz, kargak bere kairantz desbide-ratzeari eutsiz eta Oiartzuarrek ere erabil dezaketenlonja propioa eraikiz. Vargas Poncerentzat, akordiohonek Bailarak eta Donostiak Errenteriari ziotengorrotoa laburbiltzen du; izan ere, egiatan,Oiartzunek bere hiribildutik ofizialki bereizi ez zenarren, bere kontra egiten du.

Vargas Poncek gogor kritikatu zuen prozesu hau.Erabat akastuta dagoela uste zuen. Bere iritziz,1339ko hitzarmenek ez lukete inolako baliorik izanbehar. Eta, bere ustez, ezjakintasunarengatik errekla-matu ez zen 1374ko epaiaren aplikazioak ondoren-goak baliogabetzeko aski izan beharko luke. Eraberean, 1478ko akordioetan antzematen duen asmotxarrak prozesu guztian nagusitzen den errebantxaz-ko izpiritua laburtuko luke.

Bere kritika bai datuen manipulaziora (“34:Verdades dichas a medias son todavía más dañinasque los embusten manifiestos”) bai epaiak emanaurretik auzitegiek informazio egokia biltzeko eginzuten ahalegin kaxkarrera zuzendu zuen.

Hala eta guztiz ere, 1376koari erantsitako xeda-pen hauekin, Donostiak Pasaiako portuaren kontro-la eskuratuko du, antzinako Oreretaren eta, denbo-raren poderioz, Oiartzun eta Hondarribiaren kalte-rako.

Itsas bazter honetan,eliza eta Salbioren arte-an, ontziola ugari paratudira Historian zehar:“erregearenak”,Luzuriaga,...

Pasaia 1805-2005 I 35

1338. Gaztelako errege Alfonso XI.ak Errenteriak por-tutik garraiatzen dituen salgaiei zergak kentzen diz-kiela aditzera ematen du. 1340., 1351. eta 1371. urte-etan berretsita.

1339. urteko otsaila (txostenaren 12. puntua):Donostiaren eta Oiartzunen arteko akordioa. Bailarakaitortzen du portua Hiriarena dela. Gertaera hau larriada, dagoeneko hiribildua den Villanueva de Oiarso ezbaita ezertarako aintzat hartzen.

1339. urteko azaroa. Errenteriak eta DonostiakGortearen aurrean zuten auziari amaiera emateko,bigarrenak lehenari adiskidantzako akordio bat pro-posatzen dio portuaren jabetza aitortzearen truke.Horri gehitzen zaio bidesariak, “sisa” izeneko zerga-motak eta gainerako zergak kobratzeko ahalmena.Ordainetan, Donostiak onartzen du Errenteriak berehorniketarako portutik garia eta zerealak sar ditzakee-la inolako zergarik ordaindu gabe. Eta porturatzendiren itsasontzi handien merkataritzari dagokionez,salgaien erdia, dagozkien zergak ordainduz,Donostian deskargatzeko eta beste erdia zergarikgabe Errenteriara bideratzeko agindua ematen da.

1374. (txostenaren 16. puntua): 1361eko sutearenondoren hiria berreraikitzeko, Donostiak portutikesportatzen den kintal burdina edo altzairu bakoitza-rengatik zerga bat kobratu nahi du, asmo honetanOiartzun eta Errenteria barne hartuz. Bi herri hauekerregearen justizia-organoen aurrean apelatzen dute.Auzitegiek, beste alderdi batzuen artean, honako iriz-pena emango dute: portua publikoa da; jasotzen direnzergak Koroarenak dira; Donostiak ez zuen portuarenjabetza egiaztatzen; 1339ko akordioak baliogabeakdira.

1376. (txostenaren 18. puntua): Enrique II.ak portuaKoroarena dela adierazten du. Errenteria eta Oiartzunportua erabiltzeagatik Donostiarekiko duten edozeinbetebeharretik libratzen ditu, baina hornikuntza pro-pioa dela egiaztatzeko zaindari donostiarren aurreanjuramentu bat egitea eskatuko zaie. Eta Donostiariitsasontziek garraiatzen duten edozein salgairen erdiagutxienez deskargatzeko baimena ematen dio, betiereitsasontzi hauek Errenteriara edota Oiartzunera ezbadoaz. Gainera, hirian lehorreratzen ez den gainera-ko salgaia ere ezin izango da leku horietara eraman.

Donostiari emandako pribilegio honen arrazoia,erregearen hitzetan, bere hiririk hoberena, Donostia,beti ondo populatua eta hornitua egotea ahalbidetzeada, Gipuzkoaren gainerakoa babestu ahal izateko.

1396 - 1399. (txostenaren 21. puntua): DonostiaHondarribiaren kontrako auzi batean garaile irtetenda. Marea gorak estaltzen duen guztia Donostiarenjurisdikzioa dela erabakitzen da. Hondarribiari Lezoneta Donibanen etxeak eraikitzea debekatzen diote.Agindua ez betetzeagatik jarritako isunak Errenteriaketa Donostiak erdi bana kobratu beharko dituzte,baina 1453. eta 1456. urteetako Batzar NagusiekErrenteriari eskubide hau kenduko diote.

1401. (txostenaren 22. puntutik 24. puntura): EnriqueIII.ak Nafarroako merkatariei beren negozioak Pasaiakoportuan hitzartzeko aukera ematen die, Donostianzituzten abantaila berberei eutsiz. Donostiako portuaPasaiakoa baino arriskutsuagoa dela argudiatzen du.Hortik aurrera, portuagatik sortutako liskarra gerra irekibilakatzen da, batailak, erreketak, mendekuak eta ant-zekoak eraginez, harik eta, azkenean, GipuzkoakoErmandadeak egoera kontrolatu arte.

1456. Beste liskar armatu bat gertatzen da Errenteriarreneta Donostiaren mendeko pasaitarren artean.

1475. (txostenaren 25. puntua): Gipuzkoak bi arbitroizendatzen ditu: Joanes Martinez de Rada eta MiguelSanchez de Ugarte. Arbitro hauek, berriz, Juan deVilla eta Gonzalo de Villadiego doktoreak etorraraz-ten dituzte Salamankatik. Epaiaren ondorioz portualibrea dela ebazten da, hau da, ez dela ez alderdibatena ez bestearena. Jurisdikzioa, hau da justizia egi-teko ahalmena, eta zergak, ordea, Donostiako ordez-karien esku geratzen dira. Aldi berean, Errenteriareneta Oiartzunen aldeko salbuespenak eta EnriqueII.aren epaia berresten dituzte. 1577ko BatzarNagusiek epai honi dagokion erregearen berrespenaeskatzen dute eta erregeak 1579an emango du.

1475eko arbitrajea beste bataila baten ondoreniristen da, San Martzialetik gertu, non donostiarrakPortdeplat (Herrera-Gaiztarro) baserrian giltzapetuzituzten.

1478. (txostenaren 31. puntua): Donostiaren etaOiartzunen arteko akordioa. Elkarri barkamena eskat-zeaz gain, salgaien deskargen kontua konpontzendute. Hartara, Donostiak bertan lehorreratzen ez densalgaiaren erdia Oiartzunen deskargatzea baimentzendu. Garraio hori arautzeko lonja bat eraikiko dute SanPedron. Lonja honen bidez, Oiartzunek bere zerealabildu eta bere burdina saldu ahal izango du.

1479. Errege Katolikoek Errenterian lonja bat eraikit-zeko baimena ematen dute.36 I Pasaia 1805-2005

PORTUAREN ERABILERARI BURUZKO EBAZPENIK ESANGURATSUENAK.XIV. ETA XV. MENDEAK

2.3 Goren unea eta gainbeheradonostiarren mende

Ordura arte jasotako jarduerekin, Donostiak Portuanzuen leku nagusia behin betiko bermatzea lortu zuen,bai fisikoki bai antolamendu mailan. Donostiarenzuzendaritzapean, bada, sartuko gara portuaren etaeskualdearen une bikainetarikoan, hau da, hamaseiga-rren mendean.

Hazkundea bokalearen bukaeran dauden herrieta-raino heltzen da, hau da, egungo San Pedro eta SanJuaneraino. Biek kokaleku apalak izateari utziko diote(Donibanez, esaterako, Vargas Poncek dio 1396an seietxe besterik ez zituela) nortasun handia lortzen joate-ko. Arrantza, baleak, bakailaoa, mota guztietakoitsasontzien eta are ontzidi osoen eraikun-tza, ontziterien babeslekua, merkataritza etaHondarribiaren eta Donostiaren arteko igarobidea.Honek guztiak eragiten du Pasaiako barneko portuarenbalioak eremuaren hazkunde handia ahalbidetzea.

Alabaina, Donostiak egiten duen presioak –gureustetan, nazioarteko ekonomian eta politikan gertatu-tako aldaketarekin batera– Portuari lotutako gatazkajudiziala eragingo du berriz ere.

Hasiera batean, errepikakorra ez izateko, VargasPoncek ez ditu bilduko urte horietan bizitako tentsio-une guztiak. “38: Como sean tantos y que nada añadena la sustancia de este negocio, hemos creído que debe-mos omitirlos, aunque los tenemos leídos y extracta-dos.” Ez ditu bilduko, funtsean, Enrique II.ak emanda-ko pribilegioa zela medio Donostia salatzeko saiakeraguztiek porrot egin zutelako: “Hízolos todos infructuo-sos las superiores fuerzas de San Sebastián, escudadascon la corteza del privilegio de Henrique II”.

Jakina, ez gara gu Vargas Poncek bete ez zuen hut-sunea konpontzeko bezain ausartak. Interesgarria irudit-zen zaigu, ordea, bizitako tentsioa islatzen duten bi uneazaltzea. Lehena 1577. urteari dagokio. Errenteriak,orduan, Gipuzkoako Probintziatik bereizi nahi du. Berearrazoien artean dio Probintziako Batzar Nagusiek ezdietela jaramonik egiten berek aurkeztutako kexei,nahiz eta kalte handia jasan, Donostiak jartzen dizkiontraben erruz portuan ezin baitu traturik egin.

Bigarrena 1587koa dugu. Urte honetan,Errenteriaren aurreko apelazioen ondorioz, Donostiakdebeku bat lortzen du. Debeku hau dela eta,Errenteriak ezin du berea ez den burdinarekin komert-ziatu12.

Vargas Poncek nahiago du 1589. urtea aztertu.Urte horretan, Donostiako Udalak bere ordezkari bat

(“erregidorea”) jarri zuen San Pedron. Honela, orduraarte portuko zaindaria izandakoa erregidore eta dorre-aren arduradun bihurtu zen. Vargasen deskripzioarenarabera, Donostiak San Pedroko dorrearen eta lonja-ren kudeaketaren arduraduna zinezko alkateorde bila-katu zuen. Honek esan nahi du ordezkari honek, zergaguztiez arduratzeaz gain, bizilagunak zein auzokoakatxilotzeko, epaitzeko eta kondenatzeko ahalmenazuela.

Bokalea. Pasaiako UdalArtxibategia.

Pasaia 1805-2005 I 37

40tik 44ra doazen puntuetanVargasek dorrezain-dariak gogor kritikatu zituen. Lehenik eta behin,Donostia salatu zuen Erregeek soilik izan ditzaketeneskumenak usurpatzeagatik. Vargasek, bada, argiutzi zuen berriz ere harreman politikoez duen ikus-moldean instituzioak beti daudela Koroaren boterea-ren mende: “40: y como si hubiera nunca podidocrear cargos semejantes sin consentimiento del sobe-rano”.

Bigarrenik, erregidore-dorrezaindari hauek portuaezdeus bihurtzearen erantzule zuzenak direla dio.Aberastu besterik ez dute nahi, hiriak ordaintzen diensoldatari zenbait zerga gehituz. Hau gutxi balitz beza-la, beraiek dira zerga horiei buruzko kexak epaitzendituztenak. Zerga hauek mota guztietako jeneroarieragiten diote, hurretatik burdinara arte.

Dorrezaindariak, eta hauek sustatzeagatikDonostia –zeharka bada ere–, portuaren egoera kaxka-rraren arduradunak direla dio. Ez dute portua garbit-zen, eta gero eta lohitsuago bihurtzen ari dira, ontziekitsasoan orekatzeko beharrezkoa zuten lasta kargatze-ko modua aldatu baitute.

Halaber, Vargasek –karrerako militarra dela ahaztugabe– Pasaiak ez duela gotorleku eraginkorrik etabokalea ixten zuen katea desagertu dela eransten du,besteak beste, txostenaren 45. puntuan.

Egoera honetan, ez da harritzekoa izangoDonostiari zuzendutako protesta berriekin topo egitea.

Pasaiako UdalArtxibategia.

San Pedro eta Salinas-erantz zihoan galtzadalotzen zituen bidea ikus-ten da lehen planoan.DIDIER PETIT DE

MEURVILLE.Gipuzkoako Foru

Aldundiaren Bilduma.

38 I Pasaia 1805-2005

2.4 1376ko epaia eguneratzeko saia-kerak

Liskarraren fase berri honetan, Donostiak ez du jadaOiartzunen laguntza izango. Alabaina, Gipuzkoakoantolamenduan izandako aldaketak mesedegarri izan-go zaizkio.

Donostiak Batzar Nagusien laguntzari eutsiko dio.Bestalde, Batzar Nagusietan ordezkatutako hirienkopuruak gora egin du 1614. urteaz geroztik. Hiri berrihauek (Elduain, Berastegi, Zegama, Beasain,...) Tolosa,Segura eta Ordiziatik banandu ondoren, burujabetzaberreskuratu dute. Bidean, Donostiaren laguntza jasodute, eta orain, probintzia-gai guztietan beren botoakDonostiaren botoekin elkartzen dituzte. Horrela,Errenteriaren eta Oiartzunen kexek ez dute inolakoindarrik izango probintziako erakundeetan. Hala etaguztiz ere, Koroaren arreta bereganatuko dute berrizere.

Hartara, bai Hernando de Riberak –goian aipatu-tako bereizketei buruz 1614an ikertzen ari den erre-gearen ordezkariak– bai 1617an portuaren egoeraaztertzeko izendatzen duten Diego de Villaloboskapitainak Donostiaren jarrera kritikatzen duteeuren txostenetan. Villalobos, 50. eta 51. puntuetanikus daitekeen bezala, Vargas Ponceren aitzindarizuzena da hein handi batean, bera baino 200 urtelehenago, antzeko ondorioak atera baitzituen. Etahorrela aitortzen du Vargasek berak: “50: son susrazones tan bien pensadas que hoy conservan lafuerza de entonces. Y el transcurso de dos siglos noha hecho otra cosa que ponerlas más de manifiesto yaumentarla... Cuanto dijo, lo ha comprobado laexperiencia”.

Villalobosen txostenari dagokionez, guk jada besteleku batean aztertu dugu xehetasun gehiagorekin13.Hemen soilik esango dugu bere lana inpartziala etasakona iruditzen zaigula. Eta dokumentazio ugariz etaelkarrizketa anitzez baliatu zela. Bere txostenekPasaiako merkataritzari eta demografiari buruzkodatuak eskaintzen dizkigute. Eta bere ondorioei jarrai-ki, portuko eskualdea suspertzeko hiru norabide ira-dokitzen ditu:

- portua gotortu- merkataritzari bermeak eman- Koroaren administrazio zuzena

Horrela, dorrezaindarien jarduerak geldiarazi,eskualdearen ekonomiari bultzada berria eman,Pasaiako despopulatzea gelditu eta portua garbi etaerabilgarri eduki nahi du. Tamalez, gutxi gorabehera1580tik ugaltzen ari ziren gertaerak ziren hauek.

Ondorioz, gobernuko errege organoek bi ebazpeneman zituzten. Vargas Poncek 51. puntuan osorikkopiatzen ditu eta gu haiei lotuko gatzaizkie. Ebazpenhorietan, Donostiari pribilegioak berresten zaizkiobaina ordainetan portuaren garbiketarekin, gotortzea-rekin edo portuko eskualdearen hornikuntzarekinlotutako betebehar zehatz batzuk eransten dizkiote.

Honela, esku-hartze honen ondorioz, 1621ean,Santa Isabel gotorlekua eraikitzen hasi zirenDonibanen. Eta, honekin batera, Donostiak mobiliza-zio berri bati ekingo dio, aurreko ebazpenen betearaz-pena oztopatuz eta, abagunearen arabera, hainbatauzitegik bere alegatuak entzutea lortuz. VargasPoncek 53. puntuan ibilbide hau zehazten du. Bainahurrengo kapituluan jorratuko du zehatzago horretara-ko arrazoiak.

Pasaiako UdalArtxibategia.

Pasaia 1805-2005 I 39

Diego Villalobos kapitainak 1617ean ikuskatze-lana egitera etorritakoan eskatu zuen planoa. Hemen aurkeztendugun bertsioaren kolorea guk emana da, Euskal Erria aldizkariak 1914. (t. 71, 2. seihilabetekarian, 340. or.)eta 1916. urteetan (t. 75, 2. seihilabetekarian, 475. or.) argitaratutako txuri-beltzezko irudiak oinarri hartuta.

Horiek horrela,Vargasek mahai gainean jartzen duDonostiako familia nagusiek menderatutako harrema-nen mundu oso bat: hiritik Gorteraino. Honela, VargasPonce historialaria gaur egungo ikerketa korronteenaitzindari gisa azaltzen da berriz ere: Europako gober-nuen inguruetan familien eta adiskideen arteko harre-manen garrantzia agerian jartzen dituztenak bezalako-ak.

Ezbairik gabe, politika egiteko modu horri jaunt-xokeria, nepotismoa, mafia edo ustelkeria deitukogenioke gaur egun. Teorian behintzat, egun politikahauteskundeen bidez antolatzen da eta administra-zioko lanpostuak oposizioak gainditzen dituztenfuntzionarioen esku jartzen dira. Izan ere, familia etaboterea nahasten dituzten herriei buruz –non pertso-na batzuek familia jakin batekoak izateagatik gizarte-an igotzeko abantailak dituzten– zentzu gaitzesga-rrian hitz egin ohi dugu.

Alabaina, aztertzen ari garen garaian, loturahauetatik libre dauden Estatuak garatu ez dituztenegungo herrietan gertatzen ari den bezalaxe, antola-mendu politiko nagusia familia da, hain zuzen ere.Eta bertan senitarteko zuzenak ez ezik, bazkideak,aliatuak, bezeroak, mirabeak eta antzekoak ere sart-

zen dira. Familiarentzat lan egitea etxe propioarilaguntzea da, eta hedaduraz, hiri edo Probintzia pro-pioari ere. Familiaren eta politikaren berdintasunarenfroga on bat gure hiztegian dugu. Guretzat aberriaeta nazioa terminoek esanahi oso zehatza dute.Baina mende batzuk atzera eginez gero, aberria aita-ren etxea izan daiteke, eta nazioa norbera sortu denlekua edo hizkuntza bera hitz egiten duen komunita-tea.

Vargas Poncerentzat ere politika egiteko modu haugainditu egin da. Ez dugu ahaztu behar hemeretziga-rren mendean idazten duela eta Estatu zentral etamoderno baten aldekoa dela, Frantziako iraultzak sus-tatzen duen modukoa. Horregatik, gogor kritikatzenditu familia donostiar garrantzitsuenen ordezkariekberen eta beren hiriaren kontrako erabakiak ez burut-zeko egindako azpijokoak.

Gizartearen piramide honen gailurrean Idiakezfamilia jarri zuen, zehazki Juan de Idiakez. Honek bereaitak egindakoak oinordetzan hartu eta are gaindituzituen14. Bere funtzioen jardueran, zerbitzari eta lagu-nen benetako sare bat sortu zuen, mota guztietako gaidelikatuen berri izan ahal izateko lanpostuak ematenbaitizkie.

Ezkerraldean, SantaAnako baselizaren azpian,Villaviciosatarren jauregiaikusten da. XVI. mendeanDonibaneko familia han-dikienetakoa zen.KUTXA Fototeka.

Pasaia 1805-2005 I 41

Vargasek harreman sozialen sare hau bere txoste-naren 55. puntuan deskribatzen du, non, era berean,praktika politiko hauekiko desadostasuna azaltzenduen. “55: si el patriotismo es una virtud benéfica queesclarece todas las demás virtudes, el mezquino paisa-naje es un vicio pestilente que inficiona y mancha lasmismas virtudes a que se arrima.”

Esan dezakegu Vargas Poncek, nolabait, “aberria”toki hurbilean baino –herrikide zeken deitzen ditue-nek egin ohi zuten bezala–, eremu zabalago bateankokatzen duela. Bere ustez, dudarik gabe, soilik erre-gea buru duen aberri espainiarretik irits zitekeen onu-ra publikoa.

Okendo eta Idiakez15 familien izenaren mendebabesturiko sare honi hauxe egozten dio 56., 62. eta63. puntuetan: hamazazpigarren mende osoan zehar,bai auzia bai Pasaiak aurkeztutako alegazioak hoberengobernatzen dituen edo bere interesak hoberen defen-dituko dituzten auzitegietara eramatea.

Azpijoko horien barruan lehen aipatutako RiberaetaVillalobos erosteko saiakerak sartzen ditu.Vargasenesanetan, ordea, 1622an eroskerian erori zena PedroTexeira izan zen, aurreko bien lanari jarraipena emanziezaiokeena.

Donostiakoek askotan erakutsiko dute beren buruadefendatzeko duten indarra eta eraginkortasuna.Vargasek Errenterian Basanoaga –Beraun-Don Boscoingurua– berreraikitzeko saiakera nabarmendu zuen,1638an herria guztiz erre ondoren. Gertakizun honekerakusten zuen Donostiak ez zuela portuaren defentsamilitarra bermatzen. Eta kokaleku berriak badiarenaskoz ere kontrol eraginkorragoa eskaintzen zuen.Horregatik, asmo handiko obrari ekiteko prestatzen ariziren arren, berreraikuntza hau ez zen egin. Batez ere,Donostia kokaleku pribilegiatu honen aurka azalduzelako.

Hemeretzigarren mendean ere, VargasPoncerentzat bereziki mingarria izango den gertaerabatean ikusi ahal izango da Donostiaren eragina.Historiako Espainiar Errege Akademiak euskal probint-ziei buruz idatzi zuen hiztegi bati buruz ari gara, nonherriak alfabeto-ordena jarraituz azaltzen ziren. Lanhau argitaratzen denean zuzendariaVargas Ponce izanarren, Camino donostiarra arduratu zen Donostia,Errenteria, Oiartzun eta Pasaiaren berri emateaz,Vargasek defendatzen zituen interesen kontrako bert-sioa emanaz. Hortaz guztiaz 68. puntuan hitz egitendu.

Baina hamazazpigarren mendera itzuliz,Donostiak bere interesen aurkako beste eraso handibati aurre egin behar izan zion, non bai Errenteriakoekbai Gaztelako fiskalek parte hartu zuten.

Bi fiskal hauen –Juan Morales Barrionuevo eta JuanBautista Larrea– jarduerak erakutsi nahi zuen EnriqueII.ak 1376an emandako epaiak ez zuela jada inolakozentzurik, izan ere, argitaratu zenetik 270 urte igaroziren.

Hamaseigarren mendekoemakume pasaitarra.Garai hartako jantzieksorterria eta gizarte-

maila ematen zuten adit-zera. KUTXAko ondare

artistikoa.

Vargasek 60. puntuan jasotzen ditu fiskalek defen-datzen dituzten neurri zuzentzaileak eta Villalobosekesandako guztia berresten dute. Hau da, portua etabere eskualdea suntsituta daude. Ez da itsasontzirikeraikitzen, burdinaren produkzioak behera egin du etamerkataritzako trafikoa Donibane Lohizunera desbi-deratu da. Ondorioz, beharrezkoa da 1376ko pribile-gioa baliogabetzea.

Kasu honetan, Vargas Poncek leporatzen dieGorteko eragile donostiarrei, aurreko txostenarenonarpenaren bezperan hain juxtu, gure Probintzianaltxatze armatua zegoelako zurrumurruak zabaltzea.Zurrumurru hauek, zergak eta politika uniformebihurtzeko planen aurka katalanek egindako matxina-darekin bat datozenak, aurreikusitako bozketa bertanbehera uztea eragin zuten, eta ondorioz, horri buruzkodokumentazio guztia artxibatu egin zen. Balitekeespediente osoa desagertzea ere, baina Vargasek ezindu hau baieztatu. Aitzitik, Donostiako eragileak hiriariemandako berrespena jasotzen du, zeinak 1662anauzi hau “lurperatuta” zegoela ziurtatzen zuen.

2.5 Irtenbiderik gabeEsan dugu dagoeneko Vargas Poncek, aurrerabidearenadierazle gisa, Estatu zentralista defendatzen zuela.Horregatik, gipuzkoarrek portuaren eta beste gai bat-zuen inguruan abiatutako jarduera asko gogor kritika-tu ditu. Eta horregatik ere, bere errepaso historikoan,espainiar Koroan Borboiek Austriarrak ordezkatuzituztelako poztu egiten da.

Dinastia honetako politikak ez du funtzionamen-du politikoa ulertzen Austriarrek egiten zuten bezala.Hauekin, buru batek koordinatuta dauden atal auto-nomoek osatutako gorputz batez hitz egin dezakegu.Borboiekin, aldiz, burua eta gorputza gauza bakarradira. Vargasek, bada, 65. puntuan ez du apenas disi-mulatzen politika aldaketarekin hartzen duen lasai-tua.

Hortik aurrera, bere kontaketa nabarmen bizkor-tu zuen. Jada ez zaio frogatzeko ezer gehiago geldit-zen. Bildutako datuekin, eman zizkioten orriak guz- Pasaia 1805-2005 I 43

Santa Isabeleko gotorle-kua 1719. urtean. AtlasMassé. Archives duGenie. ServiceHistorique Militaire.(Vincennes).

tiz eguneratu zituen eta gure portuarengatik izanda-ko auzi korapilatsu eta astunaren jatorri eta aurreka-riei buruz nahikoa informazioa jaso zuen bere gora-gokoentzat. Esan dugun bezala, bere proposamenakhobeto ulertarazteko arazoaren jatorria argitzea zen,hain zuzen ere, Vargas Poncek ematen zuen arrazoinagusia ibilbide historiko hau justifikatzeko. Etahonela nabarmentzen du azkeneko puntuan: “68:Tal es, señor excelentísimo, la serie de documentosy sucesos de que he juzgado preciso enterar aVuestra Excelencia...no fuese que una siniestra odiminuta relación sorprendiere el recto juicio deVuestra Excelencia, necesariamente dividido en lamultitud de los graves asuntos de su DespachoUniversal”.

Hortaz, bere txostenaren azken zati honekinbukatzeko, bereziki garrantzitsua den daturen batematera mugatu zen, baina orain arte egindakokronika zorrotzean sartu gabe. Gainera, behin etaberriro azpimarratu zuen auzi honek hartu zuengarrantzi ikaragarria, Portuaren baldintzetan hobe-kuntzak ekarri ordez, guztiz kontrakoa eragin due-na. Gai hau arlo judizialean gero eta gehiago kora-

pilatzean, konponbidea mugarik gabe atzeratzenari zen: “64: Hubo, sí, muchas cédulas y disposi-ciones parciales sobre la limpia y conservación delpuerto, cada día más precisa. Y que todas queda-ron sin observancia ni éxito.” “65: Por tanto, lascedulas, encargos y comisiones para la limpia [delpuerto], se sucedieron unas a otras; pero lejos delograrse, se notaba sólo que la perdición iba ade-lante”.

Vargasentzat ondorio juridiko aipagarri bakarraDonibaneren eta Hondarribiaren arteko bereizketazen, lehenak 1770ean hiribildu kategoria lortzeanamaitu zena16. Independentzia honek, ordea, pro-tagonista berri bat ekarri zuen portuarengatik piztu-tako liskarrera, Donibanek ere badiari buruz dituenasmoak plazaratu baitzituen. Praktikan, honenondorioz ikerketa berri bat egingo da 1771n.Ikerketaren arduradunak, ikerketak iraun zuenhamar hilabetetan, honako espedientea osatu zuen:“65: un expediente que consta de 13 gigantescaspiezas de autos, que acaso suben de 13.000 pági-nas”. Alabaina, Vargasek dio agiri horiek guztiek ezdutela ekarpen berririk egiten: “Todo lo hemos leí-

JULIO LAMBLAren1846ko grabatu honetanSan Pedroko Torreaederki ikusten da,

1835ean kiskalitakoa.Aldundiak 1994. urteanberrargitaratutako P.

MADOZen Diccionariogeográfico-estadístico-histórico... liburutik

hartu dugun bertsioa da.

44 I Pasaia 1805-2005

do y extractado, y no creemos haya más de lo quellevamos dicho que pueda poner a VuestraExcelencia al cabo de tan difusos e interminablesprocesos”.

Hau gutxi balitz bezala, espediente honek–“egundoko espediente-puska”–, Vargasen esanetanez zuen ebazpen judizialik eduki, haren iritzizdonostiarren azpijokoengatik berriz ere.

Hitz batez, gure kronistak egoeraren analisiariburuzko laburpena egiten du txostenaren 67. pun-tuan. Bere kontakizunean agertzen joan den beza-la, Enrique II.ak Donostiari emandako pribilegioariesker, 1376. urtean kokatzen du Hiria Portuarenjabe egiten den unea. Alabaina, 1614. urtetik gaihau ikertzeko izendatu diren mandatari guztiek(Hernando de Riberak, Diego Villalobosek,Hinojosako Markesak eta Erresumako hainbat auzi-tegitako lau fiskalek) agiri hori zuzentzen, aldatzenedo eguneratzen saiatu zirela zioen. Eta horretara-ko arrazoia beti bera izan da: Donostiak egindakoadministrazio txarrak Portuaren gainbehera ekarridu.

Honela, Vargas Poncek bere aurrekoen lanaberriro hartu, eta bere txostenaren bigarren zatian,1376an emandako arrazoiek jada ez dutela oinarri-rik eta portua eta bere eskualdea salbatzeko gaindituegin behar direla frogatuko du.

1707an Frantziako karto-grafia-zerbitzuek “Rocherdu diable“ eta “Cap dudiable”, hots, “deabruarenharkaitza” eta “deabruarenlurmuturra” deitu zietenMendebaldeko Bantxa etaArando Txikiari; baina,Pasaian ez dago izenhorien erabileraren arras-torik. Ederki ikusten da,bestalde, Ondartxon(Kondemasten) sortu etaKalparraraino luzatzenzen hondar-barra.Hamazazpigarren etahemezortzigarren mendee-tan hondar-barra horixegarbitzeak sortuko dieburuhauste gehien portukomantentze-lanen arduradu-nei. Atlas Massé. Archivesdu Genie. ServiceHistorique Militaire.(Vincennes).

Pasaia 1805-2005 I 45

1755. urtean Donibaneko elizan egindako lanak. Pasaiako Udal Artxibategia.

ALDATZEKO ARRAZOIAKVargas Ponceren txostenaren 69. puntutik114. puntura

3

EHENENGO ZATIAN VARGASEK 1376KO XEDAPEN

hura betikotzea bidegabea zela salatzekonahiari ezin bazion apenas eutsi, bigarrenatal honetan, horrela pentsatzera eramanzuten arrazoiak zehazten ditu.

Esan dezakegu bi direla kapitulu honen gai nagu-siak. Batetik, –txostenaren 72. eta 85. puntuen artean–azaltzen du zergatik iruditzen zaion zaharkitu etadesegoki orain dela 400 urtetik gora gauzak xedatuziren moduari eustea.

Bestetik, jatorrizko eztabaida gainditu dela etaeguneratu behar dela frogatzeko, paragrafo luzeakidatzi zituen 1804an benetako arazoa zenaren ingu-ruan: portuaren garbitasun eta dragatze falta. Utzikeriahorrek badia ezdeus bihurtu zuen, inguruko biztanle-ak miseriara eramanaz.

Egia esan, gai zehatz hau eztabaidaren ardatz bila-katu zen hemezortzigarren mendean zehar. Honekazaltzen du zergatik Vargasek, aurreko kapituluan beregaraira hurbiltzean, nahiago izan zuen kontaketa labur-tu bi gaiak bereizteko. Portuak eragindako auzi luzeanjada ez zen Donostiaren nagusitasuna eztabaidatzen,oraingoan kezka portuaren administrazioa zen: alegia,portuaren erabilerarengatik dirua biltzeko gaitasuna.

Hartara, logikoa iruditzen zaigu, Vargas Poncerigai hau aztertzeko mandatua eman ziotenean, 1739.urtetik aurrerako dokumentazioa soilik bidaltzea. Egia

esan, Koroaren kezka, portua zein herriren barruanzegoen zehaztean baino, baliabide aberats hau apro-betxatzeko moduan zetzan. Baina, betiere, Vargaseklan honetan goresten duen politika zentralista borboi-tarraren muinetik.

Hain zuzen, Koroaren goreneko nagusitasunaizango da Vargasek bigarren zati honen hasieranaldarrikatuko duena. Horrekin, bere arrazonamen-duari baino, aurrerago proposatuko dituen neurrieilegitimitatea eman nahi die. Horretarako, hauxe dio:Estatuaren edo onura publikoaren goreneko arra-zoien artean, Erregeak pribilegioak aldatzeko ahal-mena ez ezik aldatzeko beharra ere baduela dio,haren “betebehar sakratua” da eta. Modu honetan,sakratuak bedeinkatutako goreneko epaile gisa ipint-zen du Erregea, Probintziako foru instituzioen edobestelakoen interferentziak saiheste aldera.

Beraz, portuko merkataritza murrizten zuten xeda-pen horiek baliogabetu egin behar ziren. Tratuak libreaizan behar du, interesdun bakoitzak nahi duen erara. Etamerkataritza libre honek portua eta inguruko popula-zioa suspertu egingo zituen, izan ere, haien egoera,behin baino gehiagotan zioen bezala, “miserablea” zen.

3.1 Pribilegioa iraungi egin daEnrique II.ak emandako pribilegio famatuak ez ditu,ordea, ez onura publikoa ezta ororen interesak bermat-zen. Pribilegio hau zaharkituta geratu da, sustatu zutenarrazoiak jada ez baitira esistitzen. Eta, horrez gain, ger-takizunen bilakaera ezagutzeak ematen dion ikuspegianoinarrituz, Vargasek dio xedapen hori okerra izan dela.

Hamalaugarren mendean Pasaiako merkataritza-ren monopolioarekin Donostiari laguntzeko emanda-ko arrazoiek herri horretako biztanleak finkatzea bilat-zen zuten, ahalik eta abantaila eta baldintza hobere-nak eskainiz. Zibilei zein militarrei. Horrela,Probintzia osoa ekonomikoki eta militarki defendatu-ko zuen indargune bat sortu nahi zen.

Vargas Poncek, 1813ko sutearen aurretik hirianbizi zenak, hauxe dio aurrean duen Donostiari buruz:72: “el pueblo de más gentío de toda España y acasode toda Europa. Nada hay despoblado en ella, y seocupa con edificios de muchos cuerpos hasta el último

Arizabalo jauregia1858an. DIDIER PETIT

DE MEURVILLE.Gipuzkoako Foru

Aldundiaren Bilduma.

48 I Pasaia 1805-2005

L

rincón”. Eta eransten du bertako bideragarritasun eko-nomikoa sobera bermatuta dagoela “lorategi jarraitu”baten moduan landutako mila baserri, kai eta hirikozein bertako biztanleen errentei esker.

Populazio militarrari dagokionez, gerra-teknikekbilakaera handia izan zuten eta 1376ko pribilegioa jus-tifikatu zuen Erdi Aroko gerrak ez zuen jada zentzu han-dirik. Gainera, Vargas Poncek ukatzen du DonostiakGipuzkoako kostaldean inbasiorik edo setiorik galaraziduenik, hori egiaztatzeko adibide-pila aipatuz. Eta, aregutxiago, kontrabandoarekin bukatzea lortu duenik;Vargasek hitzez hitz dio gai honi buruz hitz egiteakbarregura ematen duela, hain lotsagabeki egiten baita.

Badirudi Gaztelako monarkek babestutako ekintzahandietara marinelak, gerlariak eta entzute handikopertsonak ekartzea zela Donostiak bere alde argumen-tatzen zuen beste puntuetako bat, kronistak 79. eta 82.puntuen artean jasotzen duen bezala. Vargas Poncekez zuen guztiz ezeztatu, baina grina handiz eranstendu Hiriak bezainbeste eman zutela bere auzoek etaherrixkek, Pasaiak barne; eta batzuetan, Donostiak ezdagozkion gertaerak eta loriak bere egiten zituela.Horregatik, 82tik 85era doazen puntuetan, Pasaiatikirtendako marinel handi horien berri ematen du.

Donostiak Gaztelako Koroari emandako zerbit-

zuak azaldu zituen Vargas Poncek eta ukaezinak dira.Alabaina, Erregearen eta Probintziaren arteko batasu-na –bere ustez aldaezina eta betierekoa dena– azpi-marratzeko ahaleginean, gipuzkoarrek errekrutatzeenaurrean jarri ohi zuten erresistentziaren gaineko xehe-tasun batzuk isilean gorde zituen; kasu honetan, ont-zi-errekrutatzeen aurrean. Xehetasun hauek ez aipat-zea ez da deskuidu baten ondorioa, izan ere,Vargasekberreskuratu zituen milaka dokumentuen aurkibideakirakurriz gero, erraz topa daitezke Gipuzkoako mari-nelei Itsas Armadan ontziratzeko egindako deiek era-gin zituzten etengabeko arazoak. Bereziki esangurat-suak dira “Itsas Armada Garaiezina” edo“Ingalaterrako Jardunaldia” izenekoetan tripulazioaaurkitzeko arazoak. Gipuzkoako marinelak arrantzazzeuden kezkatuago gerraz baino. Azkenean,Probintziako gobernariak izango dira erroldatzeaklortzeko inplikatu beharko direnak. Eta horretarako,batez ere Gortean dauden etaVargasek aurrerago haingogor gaitzetsi dituen gipuzkoarren paper aktiboabeharko da. Ez dago zalantzarik: biltzeaz gain,Vargasek agiri horiek erabili zituen, bertan BatzarNagusien aurkako hitz gogorrak dituzten oharrak jarribaitzituen, gipuzkoarrak berehala Erregeari zerbitzat-zera ez behartzeagatik17. Vargasek, ordea, ez zituendatu hauek bere diskurtsoan sartu, ezta instituziogipuzkoarrak erasotzeko ere. Aitzitik, nolabaitekonostalgiarekin, hamaseigarren mende horri “garai lilu-

Hemeretzigarren mende-aren erdialdean eginikoplano honetan, itsasbeherako orduetan kaia-ren zati handi bat padurabihurtzen zela ikusten daongi. España. Ministeriode Defensa. ArchivoCartográfico y deEstudios Geográficosdel Centro Geográficodel Ejército. Ondokoliburuan ere argitaratu-ta: Documentos carto-gráficos históricos deGipuzkoa. I. CartotecaHistórica del ServicioGeográfico del Ejército.Dirección científica:Javier Gómez Piñeiro,José Luis Orella.Donostia: Aldundia,1994.

Pasaia 1805-2005 I 49

Carlos Agustín Giraud-ek 1776an eginiko planoa. Batetik, egun ez dauden baserriak ikusten dira;bestetik, Caracaseko Konpainiak San Pedron zituen ontziolak. “H” hizkiarekin seinalatzen dentokia “Sablio” beharrean “Sadeu” da. Gaur egun Trintxerpeko Arrandegi kalearen beheko aldeaden tokian Buier errota ikusten da artean ere. España. Ministerio de Defensa. ArchivoCartográfico y de Estudios Geográficos del Centro Geográfico del Ejército. Ondoko liburuan ereargitaratuta: Documentos cartográficos históricos de Gipuzkoa en el Servicio Histórico Militar.Javier Gómez Piñeiro, Juan Antonio Sáez García. Donostia: Aldundia, 1999.

ragarria” deitzen dio.Pasaitarrek –eta segur asko Probintziako gainerako

arrantzaleek eta itsasgizonek – Erresumaren ekintzagarrantzitsuekiko erakusten zuten konpromiso faltahori errepikatzen da hemeretzigarren mendean. 1805.urtearen hasieran, esaterako, udal-aktak Pasaiak(Donibanek) Erregearen Itsas Armadari laguntzekokupoa osatzen zuten 5 gazteren ihesaldia jasotzen du.Seigarren bat ageri da bala-zauri batekin ezintasunaerakusteko. Arazoa konpontzeko, iheslarien emazteaketa ezkongai bakarraren ama atxilotu zituzten.Iheslariak itzultzen ez baziren, emakume hauena izan-go zen ordezko itsasgizonak bilatzearen ardura

Hala eta guztiz ere, Vargasen oharrak interesga-rriak dira, izan ere, iragandako denbora hori bereare-kin alderatzean, gure herriaren demografiaren inguru-ko datu interesgarriak utzi zizkigun. Datu horietatikondorioztatzen dugu Pasaian hemeretzigarren mende-aren hasieran mila lagun bizi zirela –590 Donibaneneta 417 San Pedron– ia berrehun etxebizitzatan bana-tuta (baserriak, etxeak edo pisuak).

Donibanerekin honako alderaketa zuen: “83: ...sólo cuenta hoy la villa de Pasages 590 almas en las100 casas que tiene, cuando... a mediados del sigloXVI tenía 300 vecinos”. Hau da, hirurehun urtetan, etaazken hazkundea gorabehera, bere kalkuluen arabera,Donibanen populazioa erdira murriztu dela esan dai-teke. Horrez gain, itsasoan lan egiten duten lagunenkopurua proportzio berean murriztu da: “...sirviendo120 marineros en la mar, y hoy apenas llega a 38 eltotal de esta clase. Entonces [XVI. mendea] para sólo lajornada de Inglaterra [Itsas Armada Garaitezinaz ari

da] fueron 5 naos grandes y 3 zabras, que sumaban1.420 toneladas. Y hoy [XIX. mendea] sólo tiene cua-tro lanchas de atoa y una de pesca.”

Eta San Pedron egoera okerragoa dela dio, kortsarioeta arrantzale asko bizi arren, oraindik populazioa galt-zen ari da: “Ninguna [ontzia] tiene la aldea de Pasages,a quien en 1551 se le comunicaban las ordenanzas decorso por el número respetable de sus corsarios. Quetodavía en 1616 hacían recursos para que no viniesenchalupas de Francia, pues bastaban las suyas para bar-quear todo lo de Terranova. Que en 1636 tenía en elservicio de mar 40 marineros. Y que va tan acelerada-mente a su exterminio que, conservando todavía en1776 el total de 655 almas, tiene hoy [1804an] 417. Y,en los últimos años, huyendo de las extorsiones de SanSebastián, la han abandonado 17 familias”.

Txosten guztian eta gai honengatik idatzitakogutun ofizial guztietan adierazten badu ere, lerrohauetan azaltzen du segur aski Vargas Poncek pasaita-rrekiko eta hauek bizi duten gainbeherarekiko kezka-rik sakonena.

Izan ere, Pasaiako merkataritzaren murrizketarekinondoko herrietako miseria eta portuaren hondamen-dia heldu zela baieztatzen du. Eta murrizketa horieieusteak ez dakar ezer onik Donostiarentzat: “85:... laimposibilidad en que están las villas de Pasages yRentería de reanimarse y florecer, sólo porque SanSebastián, -que tiene un puerto apto para todo buque,y muelles capaces de buques de a 200 toneladas con-tiguos a sus muros- señoree a otro puerto distante unalarga legua y que baña las calles de las otras tres pobla-ciones... el señorear este puerto en nada, en nada con-

Torreatze. EUGENIOARRUTI (1841-1889).Bilduma partikularra.

52 I Pasaia 1805-2005

SantaIsabel1667an.España.Ministeriode

Defensa.ArchivoCartográficoyde

EstudiosGeográficosdelCentro

GeográficodelEjército.(Op.cit.,1999).

Pasaia 1805-2005 I 53

1761. urteko plano honetan ere begi-bistandago kaia lokatzaz lepo zegoela. Plano hone-tan Trintxerpeko baserrien izenetan zeudenakatsak zuzendu ditugu. Izan ere, jatorrizkoanbezala aurreragoko beste argitalpen batzuetanere, Larrabide eta Martimuño baserriakTrintxer eta Ilunbe izenpean ageri dira.Tomasene izena agertzen da Kasares baserria-ren azpian eta alderantziz. España. Ministeriode Defensa. Archivo Cartográfico y deEstudios Geográficos del Centro Geográficodel Ejército. (Op. cit., 1994).

3.2 Portuaren garbiketaGorago aurreratu dugun bezala, ordea, konpondubeharreko arazo praktikoa garbiketarena da, por-tuaren administrazioa garbiketaren inguruan anto-latu behar da eta. Beraz, dagokion kontrol adminis-tratiboa esleitu behar da, eta horretarako, instituzioegokiak garatu. Eta hemen, 87. puntutik 111. puntu-raVargasek eskura dituen datu historiko guztiak era-biliko ditu berriz ere gatazkaren alderdi hau berre-giteko. Alderdi hau denboran gertuen duena da etabere eginkizunetik ere gertuen duena, bere lanaegoera 1739. urtetik aurrera aztertzera mugatubehar baitzen. Orobat bere ideietatik gertuen dago-ena da, Erregearen goreneko botereak zuzendutakoEstatu-ereduan aurkituko baitu arazoaren irtenbi-dea.

Vargasek orain laburpen bat egingo du portuarengarbiketaren inguruko une garrantzitsuenekin.

Portuaren lokaztea 1615etik presente egon dengaia izan da. Urte horretan, Donostiak –badiarensakoneraren galeran ardurarik aitortu ez arren– nabi-gagarritasuna mehatxatzen zuen lohiaren arazoarikonponbidea bilatuko ziola aditzera eman zuen.Alabaina, Vargasek dio ez zela ezer egin. Ez orduan,ez hamazazpigarren mende osoan, 88. puntuanadierazten duen moduan.

Diego de Villalobosek, 1617an egin zuen txoste-nean jada, gai honi buruzko azterketa sakona egin

zuen, itsasoko trafikoa galarazten zuten urperatuta-ko itsasontzien kokalekua ere zehaztera iritsiz.Villalobosek egoera honen erantzukizuna dorrezain-dariei zegokiela zioen, izan ere, biltzen zuten dirutikez zuten ezertxo ere portua mantentzen inbertitzen.Eta okerragoa dena, dorrearen ondoko harrobietatikateratako lastak saltzearen ondorioz, portua ezdeusbihurtzen laguntzen zuten. Halaber, ez lasta hauenez balearen koipez inpregnatutako beste zabor bat-zuen isuriak ez zituzten eragozten. Laburbilduz,gainbehera honen errua ez zegoen arrazoi naturale-tan soilik.

Vargas Poncek, berriz ere, gai honen ingurukoutzikeriarekin bukatzeko ekimena Borboien etorre-rari egotzi zion. Hortaz, 1715ean portuarengatikzergak biltzeko gaitasuna kendu zioten Donostiari,lan hau zuzenean Koroaren ordezkari baten eskuutziz: kasu honetan, Kapitain Jeneralaren esku.

Alabaina, Gipuzkoak ez du eskuordetze hauonartuko, beren legeen kontrakoa dela uste baitu,edo, Vargasen hitzetan “90: por el negro empeño desostener los que llama sus fueros.” Azkenean, zergakbiltzeaz zein portua dragatzeaz eta erabilgarri man-tentzeaz arduratuko den instituzio berri bat bilatukodute. Hala, 1726an portua garbitzeko Batzordea sor-tu zen. Batere argiak ez diren paragrafo gutxi bat-zuetan, Vargasek Batzorde honen bilakaera laburt-zen du, nabigagarritasuna eta badiaren garbitasunahobetzen ez zuela lagundu nabarmenduz.Arduragabekeriaren arrazoia Donostiaren esku-hart-ze zuzenari eta garbiketa eta bilketa lan hauProbintziaren esku gelditu zenean honek erakutsita-ko interes eskasari dagokiela dio.

Beraz,Vargasek dio Batzorde honek ez zuela era-gin positiborik izan garbiketan, izan ere, besteakbeste, badia mantentzeko interesa agertu zuen mer-kataritzako instituzio bat –Karakaseko Konpainia–ordezkatu izana leporatzen dio. Ondorioz, bereustez, ez dira aipatutako obrak egingo eta hondar-bankuen kopurua handitzen joango da. 1766tik ezdu aipatzea merezi duen dragatze edo euste-lanenberririk.

Hala ere, portuaren dragatze-lanek VargasPoncek jarritakoa baino arreta gehiago merezi dute-la uste dugu. Honen inguruan, eta Vargasek jasotakodokumentazioa erabiliz, komeni da gogoratzeadagoeneko 1686. urtean Hércules Torreli ingeniarimilitarrak Batzar Nagusiei makina bat saltzea propo-satu ziela, Kodemastetik (Ondartxotik) Santa Isabelgotorlekuaren ondoan zegoen Matxingoko iturrirai-no portuko bokalea zeharkatzen zuen hondar-ban-kua garbitzeko18.

Hondarra, harriak etabestelako jalkin eta sedi-mentuak Alabortzatik

uretara iristen ziren, gerolohi eta hondar pilaketaareagotzen zutenak.

56 I Pasaia 1805-2005

1788. urtean portuaren egoera okerrera zihoan. Plano honetanbederen ematen du Donibaneko ontzioletako ubideak itxiak dau-dela. 1799. urtean beharrezko ikusten zen malekoiak eraikitzeaeta portuaren irisgarritasuna hobetzea. Proposamen zehatz batzen: Mendebaldeko Bantxa, hau da, San Pedroko kanpo aldekoharkaitz erraldoia, bolboraz zartaraztea. España. Ministerio deDefensa. Archivo Cartográfico y de Estudios Geográficos delCentro Geográfico del Ejército. (Op. cit., 1999).

VICENTE TOFINOk 1788an egin zuen planoamaiz erabiliko da geroan kopiak egiteko. San Pedroeta Bizkaiko ontzioletara iristeko ubidea dragari

esker mantenduko dira erabiltzeko moduan. Aipatuberri dugun San Pedroko behatokiak ere hor dirau,baita Bonanzaren gainean zegoen kanoi-bateria ere.

Pasaiako Udal Artxibategia.

58 I Pasaia 1805-2005

Pabiloi modernoekBarranko jauregia ezkuta-razi dute. Egun, inguruhorretan egin diren erais-ketak direla bide, jaure-gia ikusi ikus liteke bainahondakinak baino ez.KUTXA Fototeka.

1747-1765 arte itxaron beharko dugu portua modujarraituan eta sistematikoan dragatzeko saiakera seriobat topatzeko. 1747an, hain zuzen, “edukiera” eta“ainguratze” kontzeptuetan bildutakoa etaProbintziaren eta Karakaseko Konpainiaren ekarpenakportua garbitzera zuzendu ziren. Orduko garbiketa-lanak “ala” baten bidez egin ziren; draga honek lokat-za eta hondarra ateratzen du. Bereziki egokituta dau-den ontziek –“ganguiles” izenekoek– material hauekportutik atera eta itsas zabalean botatzen dituzte.

Ala maneiatzeko, Manuel de las Casas portukoIntendenteak bi aditu ekarri zituen Cadizetik 1750ean:Antonio Martinez Briceño eta honen semea. Izan ere,Probintzian ez zegoen ontzi hau maneiatzen zekienik.Draga honen jarduera, argi eta garbi, ez zen nahikoaizan. Batzordeak iradokizunak egingo ditu sistemahobetzeko. Batetik, alen kopurua handitu behar zelazioen, 4 edo 6 alarekin beste hainbeste denbora behar-ko zela kalkulatuz: 4 edo 6 urte. Alderdi teknikoan ere,materialak itsasora bota beharrean -berriz ere portuansartzen baitira- kostaldean uztea eta aprobetxatzeagomendatu zuen. Horrez gain, hauxe eskatu zuen:Batzordeko kideei azalpen teknikoak emanez denbo-rarik galdu gabe ingeniariak libreki jardun ahal izatea.

Bestetik, Batzordeak finantzazio hobea aldarrikatuzuen, aipatutako Martinez ingeniarien ordainketakegindako lanari egokituz –izan ere, eguraldi txarra egi-ten duenean ez dute lanik egiten– eta kakaoaren gai-neko zerga berezi bat eskatuz.

Zentzu honetan, Felipe Crame ingeniariak ere, dra-gatzeko beste ala bat jartzea beharrezkoa zela nabar-

mendu zuen 1751n. Eta, batez ere, Kodemastetik etaLabortzatik batik bat sartzen den lurra portura sar ezdadin eragozten saiatuko da. Horretarako, eraispenakeutsiko dituzten bi hormatzar eta errekek eramandakomaterialak iragaziko dituen estolderia bat eraikikodira.

Obra hau egiteko dirua eduki arren, lanak 1753.urtera arte luzatuko dira. Zoritxarrak eraginda, ordea,urte horretako apirilean gertatutako ekaitz izugarribaten ondorioz, eraikitako gehiena suntsitu eta dragabera hondatu egin zen19.

Sorginarriazpi etaOndartxo-Errekatik erelohia, harriak eta harea

jaisten ziren,Ondartxoraino.

Ondartxo-Erreka lehorradago egun, eta farokobidean paseoan ibilita

ikusten da.

60 I Pasaia 1805-2005

Baliabideen faltaren eta ezgaitasun teknikoarenondorioz, 1757an Donibaneko ordezkariek txostenbat bidali zieten agintari probintzialei, hemezortziga-rren mende osoan egoerak okerrera egin zuela zehaz-ten zuena20. Txosten honetatik ondorioztatzen da dra-ga bat besterik ez zela egon eta urte eta erditik goraKarakaseko Konpainiaren kaietan atrakatzen zutenitsasontziei sarrera libre uzteko soilik erabili zela. Etahori gutxi balitz bezala, alaren langileek, alegia,Martinezen ingeniariek, 1765ean lan egiteari utzi zio-ten21. Hauekin draga desagertu egingo da, eta egoerakbere horretan jarraituko du 1796an (Timoteo Rochingeniariak orduan aurkeztuko baitu ala berri bat etaontzi laguntzaileak eskuratzeko aurrekontu bat) etabaita 1800ean ere, Filipinetako Konpainiak eta Josédel Solar ingeniariak ekipamendu hauek eraikitzeaeskatzen dutenean22.

Horregatik guztiagatik, ez da harritzekoa VargasPoncek epe guzti honetan aitortzen duen neurri positi-bo bakarra Donibane –Donostia ordezkatuz–Batzordean sartzea izatea. Egokitzat jotzen zuen1790ean hartutako erabaki hau. Dena den, erabakihau betetzea gerrarengatik atzeratuko zen.

Kasu honetan, Konbentzioko Gerra izango da,Frantziako Iraultzaren eta Espainiako Koroak honekikoagertu zuen errefusaren arteko talkaren emaitza.Gerran zehar, Gipuzkoako Batzar Nagusia Frantziako

Errepublikan sartu zen, nahiz eta emaitzak espero zire-nak ez izan. Bitxia bada ere, edo ez hain bitxia berelehentasun politikoak kontuan hartzen baditugu,Vargasek onartzen du Frantziako Errepublikaren admi-nistrazioaren mende portuak nabarmen hobetu zuela.“(96): En tanto que fueron señores del puerto, tomaronmuchas providencias para mejorar sus estado” dio hit-zez hitz.

Baina gerraren ondoren, Frantziak eta EspainiakGipuzkoa Santo Domingo uhartearengatik trukatuzuten. Eta ohiko administrazioa abiarazita, Pasaiazela-eta sortutako arazoak berriro azaldu ziren. Edohobeto esan, bere horretan jarraitzen zuten.

Kaiaren bi aldeak lotzenzituen pasabidea, SanPedrotik Antxo aldeanzabaltzen ari ziren komu-nikabideekiko loturaerrazte aldera. DIDIERPETIT DE MEURVILLE.Gipuzkoako ForuAldundiaren Bilduma.

Pasaia 1805-2005 I 61

1755ko draga mota bat:“zapaltzekoa”, alegia.Honen bidez ateratakolohia, ondoko txalupa txi-kian botatzen zen, “gan-guil” izenekoan. ArchivoGeneral de Simancas.

Paduako San Antonioren bitartekotza eskatu etasantu honekin fidatzera eramaten zuten arra-zoiak azaldu ondoren, Manuel Arizabalok oso

hitzaldi jasoa eskaini zuen, klasikoak (San Agustin,Santo Tomas,...) eta hainbat gertakizun historiko –oro-korrak zein tokikoak– edo mitologiko aipatuz.

Espainiarekin bat egitea, katolizismoa edo pasaita-rren ausardia etenaldi frantziarra gainditzeko bitartekogisa aurkeztu zituen. Arizabalok dio udalbatza balorehauen jarraitzailea –Pasaiako historiari buruz duenbertsio mitikoaren arabera– dela, orain dela hiru milaurte abiatu zen bide bati jarraiki. Izan ere, pasaitarreklehenengo Erromatar Inperioari lagundu zioten, etaondoren bisigodoei. Bere esanetan, badago (gure ustezez dago horrelakorik) hori adierazten duen inskripzio-rik euskaraz eta latinez.

Dena den, hitzaldi hau ez da guztiz berria; izanere, 1770. urtean Donibane Hondarribiatik bananduzeneko sermoi eta otoitzetan erabilitako pasarte askohitzez-hitz berriz erabiltzen dira.

“ Jesus. Maria. Josef.Al divino San Antonio de Padua

Es introducida costumbre el buscar para Patronos a lospoderosos y provados de la Tierra. Mas a mí y misconstituientes nos inspira la devoción a que nos acoja-mos a vuestro amparo –protector Antonio- como tangran privado del Rey de las eternidades.

Sois divino Antonio tan poderoso para con Dios,que parece os puso elMundo para consuelo y alivio dequantos propicios imploran vuestro asilo en sus nece-sidades y conflictos.

Yo, en mi nombre, de toda la actual justicia y regi-miento, y de los que en lo futuro nos sucediesen,imploro sumiso vuestro manancial patrocinio para

deis luz, felicidad y acierto a esta devota villa en susdeterminaciones y acuerdos, que han de quedar archi-vados en este libro, a maior honra de Dios y de suSantísima imaculada madre para conservación de susregalias y memoria a la posteridad.

Haciendo no obre sin consejo en sus mas arduosasuntos para que no se vea precipitada en la execucionde sus operaciones23, pues savemos que el governaruna Republica, es la arte de las artes la mas dificulto-sa en aprender, y las mas peligrosa en exercitar24.

Palpables pruebas tenemos para gloriarnos ylisongearnos los pasagenses de las muchas y grandesparticularidades gracias que del cielo mediante vues-tra interpositiva intercesión han conseguido, cantandovictorias por mar y tierra sus primeros pobladores ynuestros valientes progenitores.

Vociferen los vestigios de la casa solar de Hortiz dePlatain y las dos antiquísimas inscripciones que sobrelos umbrales de sus puertas principales escritas la unaen lengua latina y la otra en cantábrica (que decían: laprimera: Hortitius Platanius Licinio invissus PalatioCharus. Y la segunda: Hortiz Plataingoa, Liciniorenezaya, Palatuoren adisquire maitea) se hallaron por bla-sones de dicha casa solar, cuia antigüedad, según eltiempo en que en nuestra España reino Palatuo muycaro amigo de Hortiz de Platain, (a quien siguió éste entodas sus operaciones militares, pasa de tres mil años.

Publíquelo el valor heredado de los descendientesde la misma casa de Platain, cuios dos hijos siguieronal Rey Ramiro en la Guerra que sobstuvo en defensade la conservación de la Religión Christiana causa deldenegamiento de las cien doncellas tributadas hastaentonces a los moros.

Testifíquenlo los antesones dorados de las bove-das de la Iglesia de San Pedro en Roma, que duraronhasta el año de 1605, y la antigua inscripción que en62 I Pasaia 1805-2005

ADMINISTRAZIO FRANTZIARRAREN ALDIAREN ONDOREN, BOTERE TRADI-ZIONALAK EZARRI ZIREN. HAU, 1796AN, MANUEL ARIZABALOK ALKATET-ZAREN KARGUA HARTU ZUENEAN EGINDAKO HITZALDIAN ISLATZEN DA

ellos se halló y conserva la villa en sus archivos, testi-moniada entre los pocos papeles antiguos que sepudieron salvar de la invasión francesa que penetróeste linea guipuzcoana en 1º de agosto del año pasadode 1794, y a la letra dice así: “inaurata aro cum aliismuneribus misso B. Petro Vicegothorum in HispaniaRege Piisimo Recaredo, adnos tandem perlato indus-tria eximii naute Joanis, Natione Cantabri ex Pasage”.Este ínclito Juan del Pasage es quien despreciandotodos los obstáculos y dificultades que no pudieronvencer los abades que el Rey Recaredo embió con lalegación y dones a San Gregorio el Magno que gover-naba la Iglesia, tubo el honor de presentárselos yalcanzar en remuneración el renombre de InsigneNauta de la Cantabria.

Patentícenlo finalmente los Generales Ubillos; losAdmirantesVillaviciosas, y otros muchos hijos que haprocreado esta villa, cuyas heroicas hazañas y magna-nimidades yo bien quisiera referir (mediante la bellaocasión que se me proporciona). Pero suspende mipluma la misma excelencia de ellos, y me contentarécon imitar a aquel pintor a quien mandó Octavianoretratar el gran triunfo que consiguió, para que todosle tributasen aclamaciones. El que como diestro expu-so solamente el divujo, dando con él a entender hera

de tanta grandeza que excedía al poder de la pintura, yque explicava más un defectuoso bosquejo que lo quepodía explicar el más delicado pincel de Apetes. Conque siendo mi empeño inaccesible (pues no todo loque se comprehende en la idea halla capacidad en laoratoria) tomo el partido de explicarlo con el silencio.

Y vos, divino Antonio, que sois el conducto pordonde se ha comunicado aquel manantial de incesan-tes gracias a nuestros valientes progenitores, aplicad-lo también a todos sus descendientes; haced que estossigan las suaves sendas de la virtud, los recios pasosde la Justicia y las seguras huellas de la rectitud.Defendedlos piadoso.Auxiliadlos compasivo; y forta-lecedlos esforzado, concededles inclito protector,salud en sus enfermedades espirituales y temporales,consuelo en sus necesidades y seguridad en susexpuestos viages de mar y tierra. Así os lo piden y asíos lo suplican en nombre de todo este cavildo secular,vuestros más rendidos siervos.

Pasage, primero de enero de mil setencientosnoventa y seis.

Lizenciado Don Manuel de Arizabalo y Noblecia.Manuel Ignacio deAguirre. José Maria de Jauregui.” Pasaia 1805-2005 I 63

Juan Bautista Arizabalok1758. urtean JuanNikolas Gilisastirenaurka abiatu zuenauzian, Bizkaia auzokoplano hau agertzen da.Erregearen ontziolengunea zehazten da ber-tan. Real Chancilleriade Valladolid. (Planos yDibujos – 608).

Donibane, Lezo etaHondarribiaren artekomugak. Deigarria ger-tatzen da itsasontziakzer-nolako zehaztasu-nez dauden marraz-

tuak. OñatikoProtokolo Historikoen

Artxibategia:3-1725, 139.

64 I Pasaia 1805-2005

3.3 1799: pribilegio donostiarrarenamaiera

Vargasek 96. eta 104. puntuen artean kontatzen duprozesu hau. Agian Donostiaren aurkako txostenarenparagraforik gogorrenak dira hauek. Aho betean dioDonostiak, garbiketa Batzordearen bidez, Portuazaintzearen plantak egiten ari zela, baina, egiatan,ezdeus bihurtzen ari zela. Donostiak denboraldihonetan aurkeztutako arrazoibideak laidogarritzateta iraingarritzat jo zituzten. Ez bakarrikVargasek; agidenez, baita estatuko instantziek ere.

Ondorioz, garaiko Auzitegi Gorena den ErregeGanberak honako irizpena eman zuen: portuarenkudeaketa, berau erabiltzetik sortutako eskubideenkobrantza, bere garbitasunaren ardura eta beharrez-ko obrak Pasaiaren, alegia, Donibaneren kontu izan-go ziren. Epai honek dorrezaindari donostiarrenamaiera zekarren. Vargasek hau aprobetxatu zuentesi honen eta kostaldeko herriek portuaz gozatzekoduten eskubidearen alde azaltzeko: “112-113: Si elcargo del torrero es cuidar el puerto, y el puerto cadadía va a peor y amenaza un próxima y completa rui-na, claro está que aquel cargo no llena su instituto yque es preciso cambiar de método y probar otros sis-tema..los que administran el puerto, administran loque en realidad es ajeno. Pasages y Rentería, que hanpedido siempre la administración y que jamás la hanobtenido, piden lo que la naturaleza hizo suyo.¿Puede dudarse quien tiene mejor derecho”...Va paracinco siglos que son continuas las quejas y clamorescontra la administración actual. ¿Es posible que nun-ca se haya tenido razón?...”

Jakina, Donostiak erabaki honen aurka apelatukodu. Testuinguru honetan, portua garbitzeko aipatuta-ko Roch ingeniariak 1799an idatzitako xedapenakditugu25. Bere aurreko Solís eta Crame bezala,Rochek ezinbestekotzat jo zuen euriteek porturaekartzen zituzten zaborrak estolderiaren eta euste-hormen bidez kontrolatzea. Haiek bezala, hormahauetan badian dragatutako lohiak eta materialakbirziklatu beharko liratekeela proposatu zuen.Portuaren garbiketarekin zuzenean zerikusirik ezzuen baina nabigagarritasunari lotuta dagoen berrita-sun gisa, badiaren sarrera hobetzeko beharra adiera-zi zuen: Bantxako haitzak pikatuz, edo beharrezkoabalitz, bolboraz lehertuz.

Halaber, berriz dio portuaren kanalak hondar etazaborrez ez ezik itsasontziz ere libre egon behar due-la, benetako portua badiaren hondoan –Dorrearenatzean– baitago eta ez lehenago. Horretarako, gaine-ra, Herreratik Salbioraino doan tarte guztia egokitukoluke. Pasaia 1805-2005 I 65

Santa Anako inguruan1755. urtean zeuden lur-sailen krokisa. OñatikoProtokolo HistorikoenArtxibategia: 3-2554,303.

Donibaneren independent-zia eskertzeko 1770. urte-an idatzi zen otoitzarenlehendabiziko orrialdea.Oso diskurtso landua da,klasikoei buruzko aipu etaohar askorekin hornitua.Gero 1796. urtean (ares-tian jaso duguna) harenzati batzuk erabili zirenberriro. Badirudi argita-ratzeko baimenik ez zuelalortu. España. Ministeriode Cultura. ArchivoHistórico Nacional.Sección de ConsejosSuprimidos,leg. 50.664.

66 I Pasaia 1805-2005

La ejecución de las obras precisas para la limpia delpuerto de Pasages, consiguiendo para este medio

que la canal este libre sin obstáculos que imposibilitenla entrada de las embarcaciones de cualquier parte debehacerse en los términos siguientes:

Artículo 1°: La limpieza de la Canal no puede conse-guirse de ningún modo sin que lo esté el verdaderopuerto, que es desde la Torre para el Sur-Este y Oeste.Para conseguirlo, debe hacerse la excavación, y extrac-ción de todo el fango, arena, y cascajo, hasta dejar elfondo primitivo de su constitución.

2° Estos escombros llevarlos lo más inmediato que sepueda a las orillas de donde se saca.

3° Para contener el que la mar pueda en su creciente lle-várselo, se hace preciso construir un muro, de la solidezy resistencia que manifiesta el plano, contando que nosolo pueda servir para el sostén del fango de la excava-ción, sino que debe contener la presión de las tierraslabradías inmediatas y a los empujes del mar, y al pesoque debe de considerarse, tanto por el transito de carros,y caballerías como de los demás efectos de descarga.

4° Como que en toda la costa hay algunos recodos deconsideración que forman canales de las aguas que sedesprenden de las montañas, debe hacerse unas alcanta-rillas con sus rastrillas de mayor a menor, para que lasaguas que se precipitan por las lluvias vengan a pasarpor estos peines o cedazos dejando al paso de ellos losescombros con que vienen envueltas en virtud de suvelocidad, logrando que el agua salga lo mas limpiaposible a fin no perjudique el fondo.

5° Para que este andén tenga en cuanto pueda las pro-piedades al servicio común, se reparten de distancia endistancias ramplas y escaleras, como lo manifiesta elplano, con unos pequeños pescantes de trecho en trechopreparados en términos que la embarcación que tieneque descargar se arrima á donde le convenga, guarnecon sus aparejos el pescante y suspende los pesos queintentase descargar.

6° Este muelle se construirá con la economía posible ysolidez, desde la Herrera hasta unirse con el astillero delSableo. [Salbio]

7° En la costa opuesta bastará hacer, adonde lo exija,una pared de mampostería menos costosa, como que nodebe servir sino a impedir el desplomo de las tierraslabradías que amenacen.

8° Conseguido ya el grande camino terraplenado con

los escombros de su inmediación, aprovechando lainfinidad de la piedra menuda que puede recogerse sele hará un almendrado de consistencia en su superficiepar su mayor duración.

9° Los escombros de la excavación que se haga haciaBasanoaga y Capuchinos, pueden igualmente condu-cirse a los conos inmediatos de la costa con un muroque los contenga. Para los principios de esta excava-ción puede valerse de unas máquinas baratas de fácilmanejo que puedan llenar a marea baja las chalanas,barcas planas, etc. que han de conducir estos escom-bros. Pero cuando éstas no puedan manejarse, es preci-so pontón.

10° El trabajo de esta excavación empezada que sea,debe activarse infinito para evitar las fuerzas del aguaque hará saber el fondo removido.

11° Concluida la excavación de lo interior del puerto,debe hacerse pasar todas las embarcaciones que sehallen fondeadas en la canal a su verdadero fondeade-ro. Y el pontón recorrerá las orillas de la canal reco-giendo el fango y arena que haya estrechado sumargen,no permitiendo en la Canal, por pretexto alguno, nin-guna embarcación en ella más que la que va a salir.

12° Aprovechando de los días serenos en que la marestá tranquila los meses de Junio, Julio, y Agosto, sedebe quitar la bancha del Oeste que es la que incomodamás a las embarcaciones para tomar le embocadura dela canal. Cuando esta piedra no ceda a los crecidosimpulsos del martinete con buenas cañas de hierro ace-radas sus puntas, lo hará hacer la grande invención dela pólvora, a cuya fuerza no hay resistencia, para lo cualse harán las maquinas precisas.

Todo esto parece arduo, costoso, y de largo tiempo. Nitiene lo uno ni lo otro. Todo es asequible y mucho masfácil si se atiende a lo que interesa la conservación deeste puerto. Estos trabajos son indispensables y conellos puede asegurarse que dentro de pocos años noexistiera. No sólo los inteligentes lo aseguran, pero losprácticos que entran y sacan las embarcaciones podráncertificar esta verdad.

Los planos aclaran el por menor de la obra y VuestrasSeñorías podrán añadirle en su beneficio cuanto lesparezca: creyendo que por mi parte he procuradoponerme de acuerdo con las serias reflexiones queencargan los mejores autores que tratan de cuanto con-viene la conservación de los puertos hechos por la natu-raleza, y cuando ésta no ayuda exigen los haga el Arte,por lo que conviene al comercio y a todos en general.

PASAIAKO KAIA GARBITZEKO BEHARREZKO LANAK: 1799

“

Donibaneren alde eta Donostiaren aurkako epaia,Rochen plana eta Pasaiaren afera osoa aztertzekoVargas Ponceren izendapena dinamika beraren zatiakdira, izan ere, ez dugu ahaztu behar une horretantxejaso zuelaVargasek 1739tik aurrera auzi honetan sortu-tako dokumentazio guztia. Gogora dezagun, bere iker-ketari esker, dokumentazio honi arestian azaldutakoguztia erantsiko diola.

Lehen kapituluan bildutako aurrekari historikoeneta bere arrazonamenduaren bigarren zati honetanegindako azalpenenaren ondoren, Vargas Poncerenaholkua oso argia da: “113: Hace cinco centurias quese está prometiendo la enmienda y ésta jamás se verifi-ca.Ya debe llegar la época del desengaño, a menos queno se espera una en que sea completamente inútil. San

Sebastián ha multiplicado sus reglamentos y el puertoempeora de continuo. Luego se necesita algo más quereglamentos. ¿Qué pues se necesita?”

Galdera honi bere txostenaren hirugarren ataleanerantzungo dio, baina bere irizpena Donostiak Portuanizan zezakeen presentziaren kontrakoa izango zelaaurreratu zuen.

Pasaia 1805-2005 I 67

Jose del Solar-ek 1802.urtean eginiko planoa.1- “Diques de laCompañía” 2- “Astillerosde la Compañía deFilipinas” 3- “Astillerosde Rey” 4- “Molino viejo”5- “Diques de Rey”6- “Astilleros de particula-res”. España. Ministerio deDefensa. ArchivoCartográfico y de EstudiosGeográficos del CentroGeográfico del Ejército.(Op. cit., 1999).

1

3

4

56

2

1710. urteko planoa, 1719. urtean Berwick-eko Dukearenburutzapean armada frantsesak egindako txikizioen oha-rrak dituena. Atlas Massé. Archives du Genie. ServiceHistorique Militaire. (Vincennes).

PASAIA BERRI BATAUZIAKONPONTZEKOVargas Ponceren txostenaren 115. puntutik133. puntura

4

ASAIAKO PORTUAREN INGURUAN IZAN DIREN

alderdi judizial guztien berri ematenduen kontaketa zehatzaren ondoren, etaesku hartzera bultzatzen duten arrazoiakzeintzuk diren argi utzi ondoren, Vargas

Poncek hiru neurri, hiru erabaki abiaraztea proposat-zen du, hemeretzigarren mendearen hasieran badiakbizi zuen egoera penagarriarekin amaituko zutenak.

Lehenik, eta berritasun garrantzitsu gisa, San PedroDonostiatik banantzea eta Donibanerekin elkartzeaproposatu zuen, udalerri bakarra osatze aldera.Hortaz, 116. puntutik 120. puntura hitz egiten du.Ondoren, –121 eta 122. puntuak–, txosten osoanzehar azaldutako planteamenduarekin bat etorriz, por-tuaren erregimena Koroaren gainerako portuenekinparekatzea. Eta, azkenik, –123. puntua–, herri bakoit-zaren eskumena uretan noraino iristen den finkatzea.

4.1 Irtenbide-proposamenaOrain arte txostenak hamabigarren mendetik hemeret-zigarren mendearen hasiera arte bidaiatzeko aukeraeman badigu, une honetatik aurrera Vargas Poncekegindako proposamenek gure herriaren etorkizuneanizango dute eragina.

Ezbairik gabe, hiru proposamenetatik lehena daatentzio gehien eman behar diguna. Berak ere lerrogutxi batzuk besterik ez die eskaintzen beste biei.Vargasek bere lanaren eta hausnarketaren fruitu osoalehen neurri honetan biltzen du. Bere helburu nagusiaDonostia portutik aldentzea da. Horretarako, segurta-sun-murru antzeko bat sortu zuen. Halaber, portua

hiriaren lurralde-mugetatik urrundu bere gainean izanzezakeen edozein eskumen ukatzeko.

Bistan denez, ez du murrurik sortzen, udalerri berribat baizik: egungo Pasaia. Horretarako, San Pedro etaDonibane elkartzen ditu hiri bakar bat osatuz. Mendehauetan guztietan Donostiako herri antagonista batezere Errenteria izan bazen, 1804an, portuaren historia-ren protagonistak ez dira jada badiaren hondoanegongo, sarreran bertan baizik.

Vargasek badaki ezin duela portua hainbat esku-menen artean banatuta utzi, bestela auzi judizialgehiago sortuko dira. Errenteria –eta are gehiago70 I Pasaia 1805-2005

P

Oiartzun– portuaren gunetik urruti dago jada. Lezoerdibidean dago, baina Hondarribiari lotuta egoteanez da hautagai egokia. Ez dakigu Vargasek Altzarenaukera baloratu ote zuen, baina, horrela izatekotan,segur asko irudituko zitzaion ez zuela Donostiarenbereizketa behar bezala bermatzen. Beraz, bien artekogertutasunak eta Donostiarekiko urruntasunak lagun-duta, bokalean dauden bi guneak elkartzen ditu. “116:Separar la aldea de Pasages [San Pedro] de la jurisdic-ción de San Sebastián...y unirla a la villa de Pasages[San Juan]...que ambos puelbos constituyan una sola yúnica villa..incluya todo el puerto...para que SanSebastián, de todo punto, quede excluído de jurisdic-ción sobre sus aguas”.

Bere zeregina osatzeko, Vargasek udaletxe berriaknola funtzionatu behar zuen finkatu zuen. Bai alorzibilean –118. puntua– bai elizaren alorrean –119.puntua–. Zentzu honetan, lehiak eta gailentasunakekiditeko, bi herriak udal karguetan txandakatzea etabiek izaera bera izatea (herri bereko bi auzo) proposa-tu zuen.

Ordura arte portuaren bizitzan nagusitu zen nahas-keta handiaren aurrean, Vargasek berehala eta moduzehatzean abian jarriz gero aurreikusten zituen aban-taila ukaezinekin justifikatu zituen neurri hauek. Gaihau bere txostenaren azken puntuetan –127. puntutik133. puntura– garatu zuen. Pasaia 1805-2005 I 71

1874ko grabatu honetanjada lurrin-ontziak ikus-ten dira. Era bereanSalinas jauregia (ezke-rrean) eta portzelana-fabrika (eskubian) deiga-rriak dira.JUAN COMBA:Recuerdos de la costacantábrica. PasaiakoUdal Artxibategia.

E. DE MAL-en litogra-fia honetan Pasaiako

hemeretzigarren mende-aren erdialdeko jantziaknabarmendu nahi izan

ditugu. KUTXAko onda-re artistikoa.

72 I Pasaia 1805-2005

4.2 Aurreikus daitezkeen abantailakVargas Ponce bere aurreko Villalobosen zordun gisaazaltzen da berriro eta honek 1617an banan-bananaipatu zituen 122 abantailei eusten die. Baina,Vargasek Pasaia berri horren proposamenarekin ekar-pen berritzaile bat egin nahian, eskualde osoa dinami-zatuko zuen faktore bat bezala aurkeztu zuen bereekarpena. Orobat 130. puntuan azpimarratu zuenPasaiaren bultzada ez zela inolaz ere Donostiarenlepotik izango, honek auzitan, dorrezainetan eta gai-nerakoetan gastuak aurreztuko baitzituen eta gastuhauek bere portuko instalazioetan inbertitu ahal izan-go zituen.

Jakina, Vargasek aipatzen duen lehen abantaila“iturburu agortezin” batekin alderatzen duen auzi etaliskar andana behin betiko uxatzea da.

Alabaina, ondoren, Pasaiari zein Errenteriari irekit-zen zitzaion aukera nabarmendu zuen. Bigarrenariburuz bihurtu den “zabor mordoa” suspertzeko auke-ra zela zioen. Pasaiako herri berriaz populazioa hiru-koiztu zezan espero zuen, ez bakarrik auzotarren inte-

resarengatik, baizik eta (Vargasengandik gutxiagoespero ez genuen bezala) baita Estatuaren interesaren-gatik ere: “128: hacer de dos pueblecitos misera-bles...una honrada y buena villa...reproducir los servi-cios que en otro tiempo hacía al Rey a y a la causa-pública. Su aumento será puramente marino. Y no haydudar que donde hoy no se hallan 50 marineros, sehallarán entonces 500. Y donde hoy vive la languidezy miseria, vivirá la industriosa alegría”.

Ezinezkoa da aurreikuspen hauetan orain dela 200urteko pasaitarrek bizi zuten egoera eskasaren aurreanbegikotasun zintzo bat ez ikustea. Begikotasun hauikerketaren inpartzialtasunean oinarritzen da, txostenabukatzean baieztatzen duen moduan; izan ere,Pasaian inor ezagutzen ez duela dio, proposamenhonetan benetako onuradunak direla gaineratuz.

Baina Vargasek probetxu orokorrago bat ere ikusizuen, betiere Koroari lotuta. Espero zituen “zerbitzu”horiei buruz gehiago zehaztera ausartu zen, ontzigint-zan %18 aurreztea kalkulatzen baitzuen: “132: Esdecir, que se halle [Erregea] con 6 navíos por el costede cada 5 de los que hoy se construye!”.

Faroko bidetik egindakoargazki honetan, gukhanditu duguna, egunoso ezezaguna egitenzaigun paisaia agerizaigu, badia eta portuingurua kai berriekin-etahazi aurrekoa.

Pasaia 1805-2005 I 73

Donibaneko Bizkaiaauzoko bi plano hauekingurune horrek 1832.urtean zuen itxura islat-zen dute (baita aurrera-gokoa ere, “26” zk.are-kin markatu guneanlurrazpian gelditutakoontziraleku bat jasotzenda-eta). Jesulagundiareneskolak agertzen dira:Barranko jauregian gaz-teentzako eta Arizabalojauregian helduagoentza-

ko. “24” zk.a duengunea ontziola moduanerabiltzen zen dikeadugu; “23”a, berriz,

kaia. Real Chancilleríade Valladolid. Planos yDibujos, Carpeta 31,

456 - 457.

74 I Pasaia 1805-2005

Pasaia 1805-2005 I 75

Eta horrela errepikatzen du txostenaren azken lerro-etan, jarduera honetan izan duen interes bakarra hauxeizan dela esaterakoan:: “133: asegurar los derechos delRey, el interés de la causa-pública y los aumentos de laMarina, en el grado que yo estoy seguro de la pureza ysinceridad de mis intenciones.”

Honaino, bada, José Vargas Poncek 1804ko uztaile-an egindako txostena. Lehen begiradan, Pasaiako auzo-ak elkartuta eta Donostiak portua kontrolatzeari utziziola ikusirik, badirudi bere egitekoak arrakasta borobi-la izan zuela. Horrela ikusi dute nonbait, modu bateanzein bestean, orain arte gaiaz arduratu diren historiala-riek ere. Alabaina, liskarrez betetako 600 urte horiekbat-batean bukatuko zirela pentsatzeak pixka bat ino-zoa dirudi.

Horrez gain, Vargas Poncek ez zuen, ez behintzatordura arte, txosten batean iradokitako erabaki batzuenbidez Pasaia berriari forma juridikoa eman ahal izateko

behar adina aginpiderik. Berak gogoratu zuen moduan,eskumenak bereiztea eta elkartzea Subiranoari dago-kio. Horregatik, Vargas Poncek goragoko hurrena zenDomingo de Grandallanari eskatu zion Erregearekin gaihoni buruz mintzatzeko. Betiere Itsas Armada sustatze-ko ikuspuntutik, izan ere, premisa horren mende agin-du zioten ikerketa hau.

Hartara, fase berri bat irekiko da Pasaiako udale-rrien osaketan, hein handi batean, egun itxi gabe jarrait-zen duen arren.

PASAIA ELKARTURIKETA INDEPENDIENTE

5

RODRIGUEZTEJERO. PasaiakoUdal Artxibategia.

San Pedro, Santa Anatikikusita.

78 I Pasaia 1805-2005

ORTAZ, HORIZONTE BERRI BAT IREKI ZEN;orain Vargas Poncek egindako propo-samenak burutzea ala errefusatzeaerabaki beharko zen. Aurreko mende-tan ez bezala, oraingoan Koroak bere

ordezkariak iradokitako konponbideak bereganatuzituen. Horrela, 1805eko ekainaren 1ean,Aranjuezen datatutako Errege Ordenaren bidez, biauzo pasaitarren batasuna herri bakarrean berretsizen.

Ez hori bakarrik. Halaber, Ordenak Donostiak por-tuan zuen udal ordezkari guztiak erretiratzeko aginduaeman zuen hitzez hitz, dorrezainak barne, eta hiriakorain arte Pasaian gauzatutako eskumen oro balioga-betu zuen.

Donostiako ordezkaritza joateko aginduak garbike-ta Batzordea ere barne hartzen zuen. Aurrerantzean,Batzorde hau Koroak izendatutako kapitain batek,Pasaiako ordezkari batek eta Errenteriako ordezkaribatek osatuko dute. Batzorde hau portuaren diru funts

guztiak administratzeaz arduratuko da eta orobat beraugarbitzeaz eta mantentzeaz.

Azkenik, Vargas Ponceri eman zitzaion xedapenhauek guztiak egoki betearaztearen ardura.

Hitz batez, Donostiak Pasaiako portuaren patuazuzendu zuen garaiari amaiera eman zitzaion.

Hau da, beraz, gure udalerria hiri garaikide gisa fun-datu zeneko agiria. Hortik aurrera, elkartutako Pasaiaberriaren lehen Udala osatzeko beharrezkoak direnpauso guztiak emango dira. Lehen udalbatza 1805ekoabuztuaren 29an egingo da.

5.1 Lehen udalbatza: 1805eko abuz-tua

Pauso horien artean, noski, pasaitarrek –kasu honetanDoniçbaneko zinegotziek– prozesuan parte hartu

H

duten erakundeei emandako eskerrak daude. Eskeronak ekainaren 19an hasi ziren, alegia, ekainaren1eko Ordena udal aktetan erregistratu zen egun bere-an. Zehazki, une hartan Itsas Armadako MinistroFrancisco Gil Taboada de Lemusi eta Bakearen Printzeeta Jeneral Txit Goren Manuel Godoyri zuzendutadaude.

Pasaitarrak pozik ageri dira esklabotzaren amaie-ragatik; hauxe da behintzat, erabiltzen duten hitza:“era inevitable que con el tiempo se siguiera la totalruina y despoblación de esta villa...que en muchosaños la ha tenido privada la esclavitud por el despo-tismo de San Sebastian en este puerto, despojándolade los arbitrios naturales de su comercio y utilida-des...”26.

Donibanek kasu honetan 1802tik Donostiaren aur-ka zituen helegite judizialak bertan behera utzi zituen.Alabaina, jarraipenaz arduratzen zen taldeari eskatuzion hortik aurrera xedatuko zen guztia betetzen zelagainbegiratzeko. Talde hau Donibaneko hiru auzotarentzutetsuk osatzen zuten: Juan Bautista Arizabalo,itsasontzi kapitain erretiratua; Manuel Arizabalo,Valladolideko apelazio auzitegian (Chancillerian)diharduen abokatua; eta Antonio Urigoitia. Oso ondopentsatutako hirukoa dugu hau. ArizabalotarrenaDonibaneko familiarik nagusienetakoa zen, nagusienaez bazen. Eta ikus daiteke, haien lanbideei esker, ondokokatuta zeudela zenbait ministeriotan. Hau da, ezzen Donostia familien eta bulegoen aukerak aprobet-xatzen zekien bakarra.

Azkenean, ekainaren 27an –abuztuaren 19koonarpenarekin– udal gobernuaren araudia eta hiriberriaren elizaren antolaketa onartzen zuen Errege

Ordena eman zen, Vargas Poncek bere txostenean ira-doki bezala.

Udalbatza osatzeko lehen saiakera 1805eko abuz-tuaren 25ean finkatu zen. Alabaina, udaletxean sartze-ko gaitasuna zuten San Pedrotarrek nahiago izan zutendata atzeratu. Haien argudioa da nahiago dutela udalaez osatu Udalerriaren mugak zehaztu arte.

Ez dakigu Donostiaren presioak eragindako azpi-joko bat tartean zegoen ala ez, baina eskaera logikoa Pasaia 1805-2005 I 79

REAL ORDEN DE 1 DE JUNIO DE 1805 POR LA QUE SE UNE Y FUNDA LA VILLA DE PASAIA

Enterado el Rey de los recursos de esa Villa acerca de su estado yel del puerto de Pasages, y de los que ha producido la ciudad deSan Sebastián relativamente a su uso y propiedad, se ha servido resol-ver, con presencia del expediente de esta materia y habiendo precedi-do informes de Tribunales y personas de su real confianza: reducir auna sola Villa en lo civil y eclesiástico a las dos poblaciones dePasajes, de modo que cada uno de los dos barrios que divide elcanal del puerto formen en lo sucesivo la Villa de Pasages, siendocada uno parte integrante de ella, y disfrutando ambos los nuevos tér-minos que Su Majestad ha venido a señalar, deseando su fomento yprosperidad.

Por consecuencia, ha resuelto también Su Majestad:

- que la expresada ciudad de San Sebastián retire, desde luego, elRegidor Torrero, y los dependientes que tenga en la aldea y puerto dePasages; cesando en el ejercicio de toda jurisdicción en ambos.

- que se establezca en esta Villa [Pasaia] un capitán del Puerto quenombrará Su Majestad.- que haya una Junta, compuesta de éste [capitán]y de dos suje-

tos; uno de Pasages y otro de Rentería. La cual [Junta], con sujeciónal Reglamento que se formará al efecto, administrará los fondos delpuerto, y cuidará de su limpia y conservación.- y que pase a esa Provincia el Teniente de Navío de la Real

Armada Don José de Vargas Ponce para poner en ejecución la volun-tad de Su Majestad, de que está instituido y autorizado como convie-ne.

Todo lo cual comunico a Vuestra Merced de Real Orden para suinteligencia y fines correspondientes, y para su particular satisfac-ción. Dios guarde a Vuestra Merced muchos años.

Aranjuez. 1º de Junio de 1.805.”

Arizabalo jauregia.

“

zela aitortu behar dugu. Izan ere, herriari erantsibehar zitzaion lurraldearen zatia zehazki ezagutugabe, nola zehatz zitekeen nork zuen udalbatzarrerajoateko eskubidea eta gaitasuna?

Kontuan hartu behar da udalerrietako biztanleguztiek ez zituztela eskubide eta betebehar politikoguztiak aitortuta. Izan ere, horretarako baldintza bat-zuk bete behar ziren: Etxe baten jabe izatea, gipuzko-arren ondorengo zuzena izatea eta kargu hauetanaritzeko gutxieneko ondasun bat edukitzea; horrezgain, udal obligazioei aurre egin behar zitzaien27.Gainera, San Pedrok zenbat ordezkari izango zituenudaletxean, presio gehiago edo gutxiago egingozuen.

Nolanahi ere, eta segur askoVargas Ponceren pre-sa dela eta, Udalbatza abuztuaren 29an antolatu zen.Osaketa batzar hau Vargasek zuzendu zuen. Hasieraemateko hitzaldian esan zuen pasaitarrek eskerrakeman behar zizkiotela Erregeari, berari esker bukatubaitzen zoritxarraren eta zapalkuntzaren garaia.Halaber, “dagoeneko zaharrak eta indargabeak”ziren gorroto arrotzak gainditzeko adorea eman zieneta lehen auzietara bideratzen ziren indarrak etabaliabideak orain herri birsortua apaintzera eta edert-zera zuzentzeko eskatu. Auzi bakoitzaren zaindarienizenek (San Pedro eta San Juan) izen ofizial gisa

garrantzia hartzen ari zirela goretsi zuen. Bistandenez, izen hauek egokiak iruditzen zitzaizkion,lekuari nortasuna emateaz gain, beste deitura batzukahaztarazten zituztelako, hala nola, “ekialdeko ban-da-mendebaldeko banda” edo “Donostiakoa-Hondarribikoa”. Izan ere, izendapen hauek gaizkiulertuak edo aipatutako herri horien aldarrikapenakbultza zitzaketen.

Pasaiako pertsona ospetsuak ere aipatzen ditu, baihistorikoak direnak –esku artean izan duen dokumen-tazioari esker ezagutu zituenak– bai bizirik zeudenak–pertsonalki elkarrizketatutakoak– eta jarraitu beha-rreko eredutzat proposatzen ditu. Horregatik etaKoroari zerbitzu eraginkorra emateko, ontzidi berriakfabrikatzeko Ulia eta Jaizkibelgo basoak haritzekinberritzeko eskatu zuen.

Hitzaldi hau 1805eko udal aktetan zein 1913aninprimatutako bertsio batean irakur daiteke28.Bigarren testu honetan, Vargasen eta Itsas ArmadakoMinistroaren zenbait gutunetatik ateratakoa, itsasgi-zon cadiztarraren iruzkinak eransten dira, non bategiteak eragin zuen poza azpimarratzen duen.Batasun hori ospatzeko hauxe antolatu zela dio: “unafunción de gracias en la iglesia y otra pública, a lamoda del país”. Tamalez, ez du zehazten ospakizunpubliko hau zertan izan zen.

DIDIER PETIT DEMEURVILLE.

Gipuzkoako ForuAldundiaren Bilduma.

80 I Pasaia 1805-2005

Udalerriko biztanle guztiak ez zeuden “hautesleerroldan”. Udal-karguak betetzeko eskubidea

aitortuta zuten pertsonak soilik ziren horretarako gai.Horien artean udal kontzejuaren bost kideak aukeratu-ko ziren: alkate bat, alkateorde bat eta hiru erregidore.Beste kargu batzuk ere honakoak dira: udalerria kan-poan ordezkatzeko diputatu bat eta kontzejuaren inte-resak defendatzeko sindiko bat.

Hauxe zen “Hautagaien” zerrenda 1805ean:

- Donibanen:Manuel Ignacio Agirre, Antonio Lizaso, Juaquín Berra,José Miguel Zugasti, Luis Manuel Olarria, Juan BautistaArizabalo, Santiago Valdespina, Sebastián Oronoz,Jacinto Urigoitia, Antonio Urigoitia, Manuel Arizabalo,José María Jauregi, Manuel Ignacio Zugasti, MartínZatarain, Manuel Etxegarai, Juan José Makazaga.

- San Pedron:Manuel Maria Aizpurua, Fermín Segurola, BernardoBonanzategi, Ramón Aizpurua, Juan Bautista Berra,Celedonio Mutio, Juan Tomas Argote, Miguel AndrésArgiano, José Manuel Larrañaga, Ignacio Bonanzategi,Juan Cruz Bonanzategi, Manuel Bonanzategi, RamónElormendi, Juan Luis Illarregi, Felipe Ezeiza, FlorencioGarai, Ignacio Zialzeta.

1805eko abuztuaren 29ko udalbatzan, Donibanekoordezkariek osatzen zuten aurreko udalaren kideei(alkatea: Manuel Ignacio Agirre; erregidoreak: AntonioLizaso, Luis Manuel Olarria eta José Miguel Zugasti;Sindikoa: Arizabalo; Diputatuak: Oronoz etaValdespina) Manuel María Aizpurua eta FermínSegurola eransten zaizkie.

Herritar kontzejanteen bileraz gain, bazen beste bat,kargo publikoak betetzeko hautatu ezin zirenek osat-zen zutena eta Pasaian “herritar biztanleena” deitzenzena:

1806koa honela zegoen osatuta: Miguel Otalora,Juan Esteban Mariñas, Celestino Iturbe, José Iñigo,Salvador Gandarias, José Antonio Abad, SebastiánAranburu, José Tapia, Pedro Iarzabal, Carlos Sarbide,José Manuel Iriarte, Antonio Rojo, José Fuente,Esteban Isasa, José Ramón Ardenales, José RamonEtxeberria, José Rodriguez, Bernando Añorga, CarlosSanchez, José Basterrika, Bautista Olaberria, JuanAntonio Esperindeo, Juan José Iriarte, Marcos Gomez,José Bautista Gonzalez, Pedro Argañ, Juan RoqueFerreira, Francisco Arza, Francisco Preber, JoséIgnacio Aristizabal, Francisco Bastidas, JoséSuertegarai.

Pasaiari buruzTHOMAS LYDEHORNBROOk milita-rrak egindako marraz-kietako bat, 1837. urteingurukoa. KUTXAkoondare artistikoa.

Pasaia 1805-2005 I 81

BATERATUTAKO LEHEN UDALBATZAKO KIDEAK

Apal-apal, Vargasek ez du zehazten bere testuan29ko esker onak berari zuzendutakoak izan zirenik.Baina hala izan zen: osatutako udalbatzaren lehenxedapenean Vargas Ponce kapitainari egindako kude-aketa guztiak eskertzen zaizkio.

Bigarren xedapenak, aldiz, pasaitarrek gauzak zer-tan ziren ondo zekitela erakusten digu. Horren eta lanasko eta zaila aurreikusten zuten seinale da alkatebakar baten ordez, bi alkate aldi berean izatea eskatuzutela. Horrela, agintari judizial gorenaren presentziabermatuko litzateke bi auzoetan, ez baitugu ahaztubehar garai honetan alkateek zuten eskumen nagusie-netakoa justizia ematea zela. Gogora ditzagun, beste-la, justizia dorrezaindarien eskuetan zegoenean sortuziren arazoak eta konturatuko gara egoera zein zailazen. Horregatik, alkatearen izendapena urtero auzobati egokituko zaiola eta hau beste auzoko alkateordebatekin osatuko dela onartzen dute, fundazio-agirianjasotzen den bezala. Alabaina, lehenbailehen bi alka-te izateko ahalmena ematea eskatu zuten: “teniendopresentes el cúmulo de negocios que han de llover

sobre la jurisdicción real con motivo de extenderseésta al puerto y vecinos de la banda de San Pedro; y alos que Su Señoría señalase en la demarcación delímites; y, mayormente, si se fomenta, como no esdudable, el comercio.” Honi badian agertzen direnatzerritarren kopuru aldakorra erantsi behar zaio.

Nolanahi ere, eta bigarren alkate hau negoziatzenzen bitartean, bi auzo pasaitarrek elkarlanean hertsikiaritu nahi zutela adierazi zuten. Horren adierazgarrihilabete batzuk beranduago izango dugu: urte berria-ren etorrerarekin, Probintziako gainerako udalerriekinbatera, 1806ko urtarrilaren 1ean udalaren osaketaberritu behar zenean.

Bilkura honetan, San Pedroko (Ramón Aizpurua)eta Donibaneko (Manuel Arizabalo) bozeramaileek,adiskidetasuna erakusteko eta elkarlanean aritzekonahia frogatzeko, mota guztietako keinuak egingodizkiote elkarri. Nabarmentzekoa da etorkizunaribegiratzeko eta iragana gainditzeko egin zuten aha-legina.

FIDEL MUGICA:Embarque de los terciosvascongados en el puer-

to de Pasages.KUTXAko ondare artis-

tikoa.

82 I Pasaia 1805-2005

Hitzaldiak ez dira osorik agertzen, bilkuranidazkari lanetan aritu zen eskribauak laburtuta bai-zik. Dena den, badirudi zati batzuk osorik jasozituela.

Hortaz, hona hemen San Pedroko bozeramaileRamón Aizpuruak esandakoa: la gloria de ver reuni-das las dos poblaciones que antes formaban diver-sos cuerpos... constituyendo una sola comunidadcon particularidades que la hacen respetables, eshoy el grande objeto que debe llenar de satisfaccional congreso [ayuntamiento]. Sí señores, añadió,aquel absoluto despojo de los derechos más sagra-dos de la naturaleza y de los privilegios de su nobley libre origen, aquellas opresiones antiguas que handurado algunos siglos, aquellos efectos del masdoloroso yugo que tanto les ha mortificado, el insu-frible estanco [las restricciones al comercio impues-tas por Donostia], que han tenido que sobrellevar enun Pais exento, se han transformado ya, por un efec-to de la benéfica real clemencia del mas digno delos soberanos, en el mas dulce reposo, en la libertadmas dichosa. Ya este cuerpo, que queda tan robuste-ado, debe perder, por su propia tranquilidad, lamemoria de su pasado abatimiento y esperar impa-ciente a que renazca aquel antiguo floreciente esta-do. Que produzca, como entonces, tan sobresalien-tes como ilustres hijos que valerosa y honrosamentedesempeñen los más distinguidos empleos y quecon sus servicios reconozcan el mayor beneficio asu rey y señor. Debe pues asegurarse ciertamente desu futura opulencia ahora que se ven disipados losantiguos motivos de extorsiones, de los progresosmás felices con esta mutacion... este famoso puertoque en bien del publico lo ha reasumido su majes-tad en sí, sacando a los dos barrios de la ameneza deuna evidente total ruina. Pero que para ello, y dis-frutar de estas ventajes y de las que han de seguirsede su engrandecimiento, era indispensable se estre-chasen, como él sinceramente lo deseaba, los vín-culos de amistad, de estimación y de uniformidadentre unos y otros vecinos. A que prometia contri-buir de su parte [San Pedro] con el mayor celo yamor, para que los efectos de una tan inesperadasuerte sean iguales como deben ser en un vecinda-rio ilustrado...”

Ramón Aizpuruaren hitzaldia bezain luzea etaserioa izan omen zen Manuel Arizabalorena. Hauxedugu eskribauak oraindik gehiago laburtu zuen hit-zaldiaren bertsioa:

El señor licenciado Don Manuel de Arizabalo aloir este breve discurso, por si, y por los demas veci-nos que asisten del Barrio de San Juan, manifestóigualmente el mayor júbilo de esta reunión, de que...ambos barrios den las señales que [se] está ya obser-

vando...una estrecha hermandad y benevolenciaentre sí. Y no menos de que los de... San Pedro ten-gan los mismos sentimientos de afección, de pruden-cia y amistad que los del otro Barrio de San Juan, queno han conspirado ni conspiran sino a los mismosloables objetos que inspiró el Señor Aizpurua.Continuó perorando [Arizabalo]. En seguida hizopatentes la grandeza del pueblo, de su actual muydiferente estado, [de] las inmesas utilidades que lepromete su nueva consitucion, [del] diberso aspectobajo el cual ha de ser mirado en adelante el fruto quese prevee de esta incorporación, y de que se hayanremovido las intolerables trabas de este puerto y sucomercio que no duda vaya considerablementefomentándose...”

Honenbestez, batak besteari eskainitako goraipa-menenen, desio onen eta zorionen artean,Arizabalok hauteskundeetan soilik sanpedrotarrenparte-hartzea proposatu zuen. Sanpedrotarrek adeita-sunez errefusatu zuten proposamen hori eta udal-kar-guen hautaketa sanjuandarren esku bakarrik uzteairadoki zuten. Hauek ere proposamena modu adeit-suan arbuiatu zuten. Hartara, 1806ko udal-hautes-kundeei begira zein erabaki hartuko duten eztabaida-tu zuten giro adiskidetsuan. Azkenik, sanpedrotarrakizango dira Donibaneko ordezkariak aukeratukodituztenak eta sanjuandarrak hautetsi sanpedrotarrakaukeratuko dituztenak. Pasaia 1805-2005 I 83

HAUXE IZAN ZEN 1806KO UDAL-HAUTESKUNDEEN EMAITZA:

ALKATEA, SANJUANDARRA, SAN PEDROK HAUTATUA: ANTONIO URIGOITA

DONIBANEKO ERREGIDOREAK, SAN PEDROK HAUTATUAK: SEBASTIAN ORONOZ, MARTIN

ZATARAIN

SAN PEDROKO ALKATEORDEA, DONIBANEK HAUTATUA: RAMON AIZPURUA

San Pedroko erregidorea, Donibanek hautatua: Juan Bautista Berra.

Erregidoreek sindiko prokuradore jeneral gisa Juan Bautista Arizabalo koronelahautatu zuten.

Hauexek dira biztanleen ordezkariak: Sanchez, Illaregi eta Isasa Donibane ordez-katuz. Eta Juan Mendez eta Evaristo Imaz, San Pedro ordezkatuz.

Gainera, uste dugu auzo bakoitzak bere sindiko eta prokuradore partikularra zue-la (edo behintzat, kargu horien ordekoa), izan ere, Donibanen lan hauetarakoManuel Etxegarai eta Santiago Valdespina azaltzen dira, hurrenez hurren.

Ohitura denez, hautaketaren ondoren zina dator. Zin egin zuten “sobre la cruz desu vara real de que administraran justicia con rectitud, y los fondos de la villa conla debida justificacion, mirando por sus intereses y por la observancia de sus eje-cutorias y conservacion de los derechos de la república [udalerria] y prometien-do hacerlo así. En señas de posesión, se entregaron a los señores alcalde y tenien-te electos sus respectivas varas, y todos tomaron por orden los asientos que lescorrespondian.”

Antonio Tahonak 1820ko apirilean proposa-tuko moldaketa honek ez zuen aurrera egin.Izan ere, 1821ean egitamoa atzera bota zuenJoaquín De la Croix Vidal-en esanetan,Tahonaren proiektuak eskualdean uholdeaketa bokalean ondar-barra sortaraziko zituen.Horregatik, dragak eta Kalaburtzako zeinKondemastiko lanak lehenetsi behar zirelauste zuen De la Croix-ek. Hauek burutubitartean, Tahonak kaiako eta itsasoko ezau-garriak hobeto ulertuko zituelakoan.España. Ministerio de Defensa. ArchivoGeneral de la Marina “Alvaro Bazán”.Leg. 5639/42.

5.2 Berrikuntza positiboakEkitaldi eta hitzaldi hauetan guztietan hitz onak bainozerbait gehiago zegoen. Bereziki, nabarmendu beharda jarrera baikor hau berria dela udal ordezkarienartean.

Hain zuzen, hemezortzigarren mendean egindakoudalbatzetako aktak gainbegiratuz gero, Donibaneeta Hondarribia bereizi ondoren ere udal-kudeaketakkonpondu ezin izan zituen zailtasun handiak ageridira. Akta hauek, jakina, Donibanen egindako bileraksoilik jasotzen dituzte, baina San Pedroko egoera ant-zekoa edo okerragoa omen zen, Vargas Poncerentxostenean ageri den bezala.

Arazoak, batez ere, udalak zituen arazo ekonomi-koen ondorio ziren. Donibaneko elizaren berezitasu-nek, esaterako, gastua larriagotzen zuten, haren man-tentzea udalbatzari baitzegokion. Izan ere, parrokiakez zuen ez hamarrenik ez hasikinik jasotzen, probint-ziako kasu bakarra.

Bien bitartean, egoera bitxiek diru-sarrerak murriz-ten zituzten. Adibidez, familia “itzaltsu eta aberatse-nek” Lezon edo San Pedron erosten zuten haragia, etaondorioz, salerosketa honen zerga edo “sisa” ez zenbertan geratzen. Beste batzuetan, ganaduzale atzerri-tarrek ez zituzten betetzen Jaizkibelen bazkatzekoerrentamendu-baldintzak. Eta noski, kontuan hartu

behar dira San Pedron dagoen dorrezaindari donostia-rrak portuko jardueran eragiten zituen oztopoak.

Egoera korapilatsu honen aurrean, UdalakJaizkibelen bi baserri –beren ereiteko lurrak, baratze-ak eta guzti– eraikitzeko beharra proposatu zuen1802an. Baserri hauek alokatu egingo ziren, eta diru-sarrerok udal-diruzaintza arinduko zuten.

Horrez gain, etengabe izaten ziren liskarrak apai-zekin (1805ean eliza-zerbitzua ere bertan behera utzizen), sendagilearekin (etengabeko atentzio eza etaoso garestia) edo eskribauarekin (ez zuen kapareta-sun-ziurtagiria aurkezten). Hau dela eta, egunerokobizitza zailtasunez beteta zegoen Donibanen. Eta horigutxi balitz bezala, egunero izaten ziren borrokek era-gindako salaketak, Pasaiako uretan zeuden kortsarioeta mota guztietako ontzi mordoaren ondorioz.

Azkenik, Gipuzkoaren gainerako lekuetan gertat-zen zen bezala, tokiko familia aberatsen negozioeketa interesek toki-eremua jada gainditu zuten.Horregatik, herriari eman beharreko zerbitzu motahau, ospea lortzeko jarduna baino, zama zenberaientzat. Haien merkataritzako jarduerak edo pro-bintzia mailan edo Gortean zuten eragina egokiagoakziren beren boterea erakusteko.

Ondorioz, ez zegoen udal-karguak betetzeko inte-resik. Ez dugu ahaztu behar hauteskunde sistemak

Donibaneko Bonanzaauzoa. EUGENIO

ARRUTI (1841-1889).Bilduma partikularra.

86 I Pasaia 1805-2005

Badiaren erabilgarritasuna biziki murriztu dela agerikoada. Dena den, Bizkaiko ontziolak (“C” hizkiarekin)agertzen dira oraindik. KUTXAko ondare artistikoa.

–gorago labur-labur azaldua– pertsona gutxi batzukgaitzen zituela lanbide publikoetan jarduteko.Ohikoak ziren Hautesleen falta hautatzeko eguneanedo quorum-falta osoko bilkuretan. Urrutira joangabe, Manuel Arizabalok berak ez zuen alkate-karguaonartu 1802an. 1805eko urtarrilaren hauteskundeanere, bat egitea baino lehen, protestak (Olarria,Zugasti) eta atzerapenak (Oronoz) gertatu ziren kar-guen onarpenean. Gainera, instituzio probintzialeneta Donibaneko udalaren arteko liskarra aipatu beharda, izan ere, Gipuzkoak ez zuen onartzen JuanBautista Arizabalo militar erretiratua 1800ean alkateizendatzea, izendapen hau Foru probintzialekin kon-traesanean sartzen baitzen.

Beraz, agerikoa da 1805eko abuztuko hitzaldie-tan adierazitako guztia bi Pasaien bat egitearekin,udal-karguen kopuruaren handitzearekin eta udalerrizabal bat izatearekin irekitzen zen itxaropen berribaten ondorioa dela.

Hain zuzen, konfiantza honen adierazgarri gisa,1805eko uztailaren 7ko eta 14ko bilkuretan –beraz,bat egindako udalbatzaren aurretik baina ekainekoErrege Ordena erregistratu berri zela–, Donibanekoudalbatzak jada Udaletxean (1736koa zen) berrikunt-za arkitektonikoak egitea proposatu zuen eta orobatezkutu eta bandera berri bat. Halaber, etorkizuneanPortuarekin lotutako ekintzei dagokienez, Gorteandauden ordezkariak finantzatzeko dirua izateko beha-rra proposatzen da. Finantzaketa hau arrantzaleenkofradiaren mailegu baten bidez lortuko zen. Kofradiahonek, gainera, portuaren gobernu okerraren ondo-rioz pairatzen dituzten kereila guztien inguruko txos-tena idatziko du. Arrantzale hauek dira, hain juxtu,udal-karguetatik kanpo zeudenak.

G. ETXANIZ: “Vista delpuerto de Pasages”.

Militarren kanpaleku batantzematen da

Jaizkibelen, litekeenaArrokaundietakoa izatea.

KUTXAko ondareartistikoa.

88 I Pasaia 1805-2005

Pasaia 1805-2005 I 89

Margolan eder honek kaiaren ikuspegi guztiz orijinala aurkezten du eta San Pedroko Torrea bereziki nabarment-zen da bertan. Torrearen atzeko enparantzari “plaza de armas” deitzen dio, nahiz eta izen hori ezohikoa izan.Espaiña. Ministerio de Cultura. Archivo Histórico Nacional (Sección de Consejos Suprimidos, leg. 36.595).

UDALERRI BERRIA,MUGA BERRIAK

6

Andoaingo Fernandez Beldarrain eskribauaren aurrean errejistratu zituen VargasPoncek Pasaiako muga berriak jasotzen zituzten planoa eta agiria. GipuzkoakoArtxibategi Orokorra (JD SM 20-13).

NTERES NABARI ETA BERRI HONEKIN BATERA,Pasaiako Udal berriak oso argi zuen portua-rengatik piztutako borrokak jarraitu egingozuela. Azaldu dugu Gortean zituen ordezka-rien finantzaketa nola prestatu zuen. Horrez

gain, ondoren, bat egitea emankorra izateko oinarriz-kotzat jotzen dituen tresnak eta jarrerak aipatzen ditubanan-banan: nabaria da bi alkate nahi izateko, pasai-tar guztien artean orekari eusteko, elkarlanean aritze-ko, independentziaren aurretik eta ondotik zeudenezberdintasunak azpimarratzeko eta etorkizun hurbi-lean zabaltzen ziren aukerak nabarmentzeko interesa.

Horregatik, ondoriozta dezakegu Pasaiako Udalberriak oso argi zuela portuarengatik piztutako borro-kak jarraitu egingo zuela. Eta konpondu beharrekolehen oztopo handia udalerri berriaren mugetan aurki-tuko dugu. Gai honek, nahiz eta Vargas Poncek ahalizan zuen guztia egin eta agintariek argi eta garbi hitz

egin, gure udalerria sortu eta berrehun urte berandua-go konpondu gabe jarraitzen du.

Honela, Pasaiarengatik sortutako auzi luze honenfase barri batean sartzen gara. Ez dira soilik 600 urteauzia hasi zela. Gai batzuen eta besteen artean, 800urte metatu dira.

Udalbatzak portuaren kudeaketari buruz goianaipatutako alderdiak askoz ere zabalagoak dira.Pasaiako udal-administrazioarekin zerikusia duenguztiak ere liskarrak eragingo ditu erakundeen artean.Batez ere, hemeretzigarren mendearen erdialdean,badiaren ertzak aldatzen joateko pausoak eman zire-nean, kai modernoak eraikitzeko eta enpresak instalat-zeko. Diputazioa, Portuko kudeatzaileak eta Estatuabera eztabaida judizialetan murgilduko dira. Hala ere,gai honek lan honen xedea gainditzen duen azterlansakon bat behar duela uste dugu.

Santa Isabel 1890.urtean. HAUSER YMENET. Koldo

Mitxelena Kulturunea.Liburutegia. Fondo

GordeakC-141 F-31.

92 I Pasaia 1805-2005

I

Horregatik, nahiago izan dugu erreparatu hiriberria fundatzen zuten xedapenak azken muturrerainoeramateko edo portuaren eta honen baliabideen kon-trola berreskuratzeko, batzuek eta besteek egin zituz-ten eragiketetan. Prozesu hau guztia 1805ean hasi zengauzatzen.

6.1 Pasaiako udalerriaren hedaduraVargas Poncek, guztiz logikoa denez, bere txosteneanzehazten zuen udalerri berriari lursail batzuk esleitubehar zitzaizkiola. Orduan, aurreratzen zuen bi auzo-ek okupatzen zuten eremu laburrari “Ulia mendiarengailurreraino egokitzat jotzen den zatia” erantsibeharko zitzaiola. Horrela, hiri berriak hedadura ego-kia izango luke, portu guztia barne hartuz. Hemenazpimarratu behar dugu Fermin Segurola eta JoséManuel Larrañaga auzotar kontzejanteen zerren-dan azaltzea nahikoa dela hauxe baieztatzeko:Trintxerpek jasoko zuen lursaila, dudarik gabe, SanPedrok okupatzen zuela ziurtzat jotzen zen eremua-ren barruan zegoen; izan ere, badakigu SegurolaIllunbe baserrikoa zela eta Larrañaga Martinbona (edoMartimuño) baserrikoa.

1805eko ekainaren 1eko Errege Ordenak berakdio bi auzoek “Erregeak adierazitako muga berriez”gozatu beharko zutela eta orobat “sustapena eta opa-rotasuna” opa zien. Azken aipamen hau ItsasArmadako Ministerioari bidalitako eskerretan erejasotzen da. Eta, era berean, muga berriak ekainekoeta uztaileko berrespenetan aipatzen dira: “mugaberriak eta egokiak esleituz”.

Beraz, argi dago Pasaiaren fundazioak eskualdea-ren berrantolaketa ekarri behar zuela berekin.Arrazoiak begi bistakoak dira. Lehenik eta behin,Vargas Poncek esaten zuen jada Donostiak ez zuelamugarik egin behar portuarekin. Horrela, badia bereeremutik kanpo jarriz gero, ezin izango zuen inolakoerreklamaziorik egin.

Bigarrenik, ez zuen ezertarako balioko hiri berriaekonomikoki bideragarria ez izateak. Beraz, portukoekonomia suspertzeaz gain, beharrezkoa zen lursailbat esleitzea, basoaren ustiapena –ontziak eraikitze-ko– eta hiriko biztanleen mantenua bermatzeko.

Hain zuzen ere, ikusi genuen bezala, alderdihauetan oinarritzen ziren Pasaiako udal-ordezkarienbaikortasuna eta jarrera berria.

Errege Ordenetan adierazitako borondatea betea-razteko arduradun gisa bere zeregina ezin hobeki

betetzen duela jakinarazteko eta pauso guztien berriemateko Kapitain cadiztarrak Itsas ArmadakoMinisterioari bidaltzen dizkion gutunetan, zentzuhonetan garatu zuen lanaren datu berriak eskaintzenditu29.

Bada, behin portuaren eta hiriaren antolamenduberria alderdiei jakinarazteko izapide guztiak eginda,Itsas Armadako Ministro Francisco Gili esan zion uda-lerri berriaren mugak zedarritzeaz arduratu zela.Hortaz, herriaren bideragarritasuna bermatzeko etaherriaren inguruan Donostiaren beste esku-sartze batsaihesteko muga hauek zeintzuk izan behar zutenargitu zion.

Korrespondentzia pribatu honetan –isilpeko esangenezake–, Vargas Poncek ordurako eman zituen pau-soak azaldu zituen: “Con la noticia que me dio elConcejo de que ya había comunicado las Reales reso-luciones a todos los interesados en la nueva planta delpuerto y pueblo de Pasajes, traté de perfeccionarladando el último paso de la demarcación de límites.Como quiera que este sea el más delicado y del queme temía más reclamaciones, me preparé con un serioestudio; y desconfiado de mis cortas luces, consulté alTeniente Coronel D. Carlos Lemor, Ingeniero destina-do en San Sebastián, y al Capitán de Navío D. JuanAguirre; aquel de la instrucción y práctica que es noto-ria en estas materias, y éste que ha entendido por tan-to años con el acierto que es público en comisiones deesta naturaleza; y este segundo tuvo la amabilidad deacompañarme y subir conmigo a la inspección de losmontes, que he visitado ahora de nuevo, a pesar detenerlos tan andado y reconocidos”30.

Kantauri itsasoko zamahandiko ontziek betieskertu izan dutePasaiako kaiakeskaintzen zien babesa.LOUIS JULIENJACOTTET: Vue dePasages.

Pasaia 1805-2005 I 93

Argi ikus daitekeVargas Poncek kontu handiz pres-tatu zuela espedientearen bukaera. Gaiaren azterketaxehea egiteaz eta lurraldea –gure herriaren hezetasu-nak larriagotutako asma-arazoak zituen arren, bisitatueta aztertu zuena– ondo ezagutzeaz gain, mota hone-tako kontuetan bera baino eskarmentu gehiago zutenbi adituren aholkularitza zuzena bilatu zuen. Beraz,jakinaren gainean eta prestaketa zorrotza egin ondo-ren jardun zuen:

- Lehenik, dakigun bezala, Donostia Pasaiakoportuko sarbide orotik aldentzeko: “Con todos estosantecedentes paré mi reflexión en los dos puntoscardinales de mi encargo, que eran separar de un

todo a San Sebastián del puerto de Pasajes, provi-dencia de que nadie puede dudar con tal que quisie-ra de buena fe desarraigar tan ruidosos y porfiadoslitigios....;

- Bigarrenik, portua egokitzeko: “y proporcionartodos los medios de la limpia y conservación del puer-to, empresa de tanto interés para la marina Real y paratoda Europa navegante”.

Bi helburu hauek lortzeko biderik egokiena hauxelitzateke: Pasaiaren batasuna eta independentzia ondoordenatuak egongo diren eta populazioaren guneakfinkatzea eta haztea ahalbidetuko dituzten lursail ego-ki batzuen esleipenarekin osatzea.

Vargas Poncek dio Pasaiako udal-barrutian portuainguratzen duten hegal guztiak sartuz soilik leheneradaitekeela eskualdea: ”Sentados estos expuestos y conel apoyo de aquellos respetables pareceres, me con-vencí que era preciso dar de términos a la villa dePasajes todas las vertientes de las montañas que larodean y arrojar sus aguas hacia el puerto...ningún res-to de esta queda a San Sebastián que sirviese de aside-ro para renovar sus pretensiones, y Pasajes tenía en sujurisdicción todo lo que baña al puerto, para levantarmalecones, construir presas, elevar muelles y cuantose juzgue preservativo. Lo cual no es factible siendo deotra jurisdicción, y es como imposible si a esta juris-dicción se le puede suponer interés en malograr laobra”.

Hau da, Pasaiako udalerria Donostia portuarenaldetik aldenduz osatu behar da, berak aurretik behinbaino gehiagotan esan ohi zuen bezala. Hasierakoplanteamendu honi bi abantaila berri erantsi zizkion:

- Hiri berria ontziak egiteko zuhaitzak haztekoegokiak diren parajeez hornitu;

- Pasaiaren eliza-antolamendua bideragarria egin,gutxi gorabehera hiri honetan sartuko dituen 59 base-rrien nekazaritza-ekoizpenari esker.

Hau guztia lehen bilkura egin zen egun berean–abuztuaren 29an– jaso zen dokumentu batean.Dokumentu horretan, Vargas Poncek gogorarazten dubere ahalmena 1805eko maiatzaren 27ko ErregeOrdenatik datorrela eta, ondorioz, “Pasaian mugaberriak eta egokiak finkatzeko ”gaitasuna duela”31.

Horrenbestez, Pasaia eta Donostiaren artekomugak Mirakruz baserrian ezarri ziren. Hemendiklerro zuzen bat egin zen Irurdieta kalarantz (Ilurgita,Pasaian eta Bidebietan “rocas” izenarekin ezagutzendena), Pasaiako udalerriaren barruan geratzeko.Mirakruz baserritik lerroa Etxeberri baserriraino luzatu

Ikuspuntu berezi honeta-tik Salinas jauregia etabere harresia antzematendira (bigarren mailan).

Hemeretzigarren mendeabaino lehenagoko plano-

etan harresi hau betiagertzen zen. “Lago dePasages”. KUTXAkoondare artistikoa.

94 I Pasaia 1805-2005

Vargas Poncek eza-rritako mugek,egun indarreanbeharko zutenak,portu aldera jotzenduten mendi-hegalguztiak hartzenzituzten bere baitaneta portu-ertza jot-zen zuten lur guz-tiak. Gisa horretan,Donostia Pasaiatikerabat aldendutasuertatzen zen.Mirakruz gaina,Intxaurrondokozati bat, etaAltzako zati handibat Pasaian txertat-zen ziren. España.Ministerio deDefensa. ArchivoCartográfico y deEstudiosGeográficos delCentro Geográficodel Ejército.(Op. cit., 1994).

95

zen, hemendik Larrerdi –Pasaian sartzen ez dena–,Eguzkiza eta Txurdienearaino (Txurdin) –hau ere ez dasartuko–, harik eta Errenteriako mugaperaino eta SanJerónimoko mugarriraino iritsi arte. Beraz, hauexekdira Pasaiaren barruan geratzen ziren baserriak; horrezgain, Herrera, Buenavista eta Molinaoko badia edopadura guztia: Mirakruz, Alapunta, Etxeberri, Arjel,Siustegi, Garro, Torruzahar, Julimasene, Zandardegi,Peruene, Errota edo Paper Fabrika, Kasares-borda,Eguzkitza, Aiete, Kastilun, Zilarginea, Txipres, Telleria,Alamoria (edo Alomoi), Papin, Landerro, Molinao,Sasuategi, Juanatxoenea, Akular, Barona, Miranda,Iparragirreko Errota, Eskalantegi, Berra, Etxarri,Arraskoenea, Antxo, Txoko, Erretiro, Mirabarkera,Etxeberri, Darieta, Tomasene, Kasares, Arriaga,Altunako Errementeria, Portuzar, Txontxorrenea,Zubimuzu, Altunaenea, Bentagoia, Gomistegi,Zalduako Errotak, Guardaplata, Bonea, Ernabiro,Iparragirre, Miramar, Soraburu, Bentabea, Etxetxiki,Santa Barbara, Arraskoenetxiki.

Mugaketa hau, Altzako lurralde historikoaren zatibatetik hedatzen dena, Pasaiari jatorriz dagokiona da1805etik bat egindako hiri independente gisa sortuzenetik. Orain ikus dezakegun bezala, ez da inon ereageri ezein goi-mailako erakundek Vargas Poncek tra-

zatutako mugak indargabetu dituenik. Aitzitik, xeda-pen hauek ez betetzeko Donostiak batez ere egindituen saiakerak bertan behera gelditu dira instantziajudizialetan.

6.2 Udal-mugengatik sortutako auziaIa beste berrehun urtetan, nola ez, 1805ean emanda-ko irizpenak zalantzan jarriko dira. Ez bakarrikDonostiak. Koroaren esku-hartzea mehatxu jurisdik-zionala izan daitekeela uste duten Probintziako bote-reek ere zalantzazkotzat joko dituzte. Era berean,Altzak ere esku-hartzen du zenbaitetan, behin bainogehiagotan Donostiatik bereizitako estatus bat lortubaitzuen.

Gainera, guneak izan zuen bultzada berriarenondorioz eta XIX. mendearen erdialdean iritsi zenindustrializazioarekin, Portua garrantzitsu bihurtukoda Probintziako ekonomiarentzat. Arrantza eta ontzi-gintzako erabilerei merkataritzakoa –inoiz galdu ezbadu ere, orain beste ikuspuntu bat du– eransten zaie.Pasaia eta portua ekonomiaren eta garraiobideen gunegarrantzitsu bat bihurtuko dira.

Hemeretzigarren mende-aren erdian Mirakruz

gainaren inguruan jarritabadia bere osotasuneanikusteko eta ederrestekoparada izango genuen:

eskuinaldeko itsas-adarraegun Txingudiko kolek-

torea da Herreran,Zubimusu eta Altunaenea

etxeekin batera (1).Donibanen soka-fabrika(2) oso ondo antzematenda, luzea eta estua. Eraberean: Salinas jauregia(3) eta ondoko baserriak:Trintxer eta Araneder (4),Gomistegi eta Azkuene(5), Guardaplata (6),Bonea -egun zutik

dirauen bakarra- (7),Santa Barbara (8), Benta

Berri (9). G.CARPENTER. UntziMuseoaren Bilduma

(Donostia).

96 I Pasaia 1805-2005

6

85

34

7

2

91

Donostia berehala jarri zen Pasaiaren bat egitea-ren eta honi esleitutako mugaketaren kontra, izanere, honek bertako jurisdikzio kentzen zion.Donostiaren helburua Vargas Poncek Koroarenordezkari gisa hartutako erabakiak berrestea eragoz-tea zen.

Hiriburuaren azpijokoek behin betiko onespenaoztopa dezaten saihesteko, hain zuzen, Vargas PonceGil ministroarekin jarri zen harremanetan eta espe-dientearen alde egin eta behin betiko ebatz zezalaeskatu zion. 1805eko irailaren 1eko gutunean, VargasPoncek Donostiako ordezkarien kontrako jarrerarenberri ematen du, ez baitzuten behin betiko planoarenoniritzia eman nahi. Gaia ez aipatzeko arrazoien arte-an, Vargasek dio bere egonaldia Gipuzkoan Pasaiaketa Errenteriak ordaintzen zutela eta ez Donostiak eta,beraz, lehenengo bi herriei kalte ekonomikoa egitenari zitzaiela.

Egoera honetan, Vargasek udal-mugei buruzkotxostenaren kopia bat atera eta bidaltzeko aginduaeman zuen, behin betiko berretsia izan zedin.

Jarraian, Pasaiako Udalak erreklamazio bat eginzuen 1806ko urtarrilaren 1ean, hau da, urte horreta-

ko udalbatza hautatu bezain laster. Pasaiako hautet-siek Donostiaren azpijokoen inguruan ohartarazizuten, izan ere, gaia atzeratzeko –haien esanetan“betikotzeko”– pertsona bat bidali zuten Gortera.Hau dela eta, hauxe eskatzen zuten: Donostiareneta Pasaiaren arteko isurialdeen banalerroa biherrien arteko muga gisa berrestea: erreketako urakportura isurtzen zituzten hegalak Pasaiarenak izan-go ziren eta Urumeara isurtzen zituztenak,Donostiarenak.

Nabarmentzekoa da Arizabalo eta Vargas Ponceetengabe zeudela harremanetan gutunen bidez, etahoni esker, Vargasek Donostiak hasitako ekintza asko-ren berri izango du32.

Pasaia ere Vargas Ponceri zuzendu zitzaion ahol-ku eske. Ponce lasai zegoen, izan ere, bazekien gaiazarduratzen ziren ministroak ados zeudela guztian.Baina, Pasaiako ordezkariak ez urduriarazteko, ezdie esango Itsas Armadako Ministroari ezkutukogutuna bidali berri ziola eginbideak amaitzeko eska-tuz.

Jakinarazpen honetan, gogorarazi zuen bideratzekezegoen gauza bakarra mugarriak jartzea zela. Eta,

Frantziako ikurpeannabigatzen zuten ontziekPasaiako kaia erabiltzenzuten maiz.DIDIER PETIT DEMEURVILLE.Gipuzkoako ForuAldundiaren Bilduma.

Pasaia 1805-2005 I 97

Historiako Errege Akademiako Zuzendari kargua betet-zeko Madrilera itzuli nahi bazuen ere, bere enkarguzaharra ez uzteko erabaki irmoa adierazi zuen, batezere, honako oztopoak kontuan hartuz: “los buscadosobstáculos que pasan la raya de la buena fé y son hijosdel tesón y verdadero empeño con que [Donostia] cavi-la por destruir la obra”. Hau da, Donostiaren erasoberrien aurrean, Madrilera itzultzeko erabakia bertanbehera utzi eta egindako lan guztia salbatzen saiatu zen.

Irailean gauza bera azpimarratu zuen eta bere pre-sentziak Gipuzkoan sortzen zituen gastuak gogoraekarri zituen. Eta hilabete bat beranduago, VargasekMinistroari azaldu zion zeintzuk ziren Donostiakespedientearen behin betiko izapidea atzeratzeko era-bilitako arrazoiak eta metodoak, hiri guztian publikoaeta nabarmena zenez.

Dirudienez, Hiriko erakunde ekonomiko, politikoeta erlijiosoek, hau da, Merkataritza Kontsulatuak,Udalak eta Eliz Kabildoak José Sagasti bidali zutenMadrilera hainbat gasturentzako diru-kopuru handibatekin. Nahiz eta hasiera batean Sagastik ezin izanzuen gaia erabaki behar zen Idazkaritzan sartu,Vargasek jakin zuen Sagastik berak gutun baten bidezzioela “beharrezkoak ziren ate guztiak zabaltzea” lor-tu zuela33.

Aldaketa honen arrazoia Sagastiren eta Pasaiakoespedientea eramateaz arduratzen zen RamónPisónen arteko adiskidetasun estuan –nolabait esatea-rren– bilatu behar da. Biak mota guztietako ikuskizu-netara, kafeetara eta paseatzera beti elkarrekin joatenziren, adinaren aldea gorabehera. Vargasek zioenzurrumurru horiei ez zitzaiela garrantzi handiegirikeman behar eta behingoz amaitzeko eskatzen zuen;izan ere prozesua urtebete baino gehiago atzeratzenari zen34.

HENRY WILKINSON-enPosition of Lord JohnHay at Pasages 1838kograbatu ezagun honetanAntxoko inguruak orain-dik eraldatu gabe ikusten

dira.

Es público y notorio en todos los corrillos de SanSebastián, y el asunto de sus conversaciones y

lisonjeras esperanzas, así como el temor y melancólicosanuncios en las plazas y atrios de los lugares de estacomarca, que el diputado Sagasti ha estrechado unanotable e íntima amistad con D. Ramón Pisón, de suer-te que son inseparables en paseos, cafés y teatros. Y poraquellos mismos conductos, y no por otro alguno, supeyo, como lo sabe todo el mundo, que el expediente dePasajes está a informe de Pisón; y que él es la únicacausa de tan reparable y nociva detención que se acercaa catorce meses.

Como aquellos dos sujetos no tienen relación algu-na ni vínculo anterior, Sagasti jamás estuvo en la Corte,en ella no tiene otra misión que hacer que se revoque lomandado por Su Majestad, o al menos retardarlo... ynada hay tampoco de común entre los juveniles años de

Sagasti y la edad provecta de Pisón, ni son de una carre-ra, ni con otro lazo recíproco de las conveniencias de lasociedad humana, de esta unión de dos personas taninconexas resulta un escándalo notable y hablillas que,sin duda infundadas, hacen demasiado efecto...

...ni remotamente asiento a las sospechas contraPisón, ni es mi ánimo denigrar de modo alguno su sóliday antigua reputación, ni creer que a su discreta y públicafamiliaridad con Sagasti, ni en su extraña demora de des-pachar el expediente, haya un misterio de iniquidad...Pero al menos es cierto y sumamente dañoso haberseroto el secreto tan necesario en toda operación de estaimportancia y delicadeza. A que se agrega... que en losmuchos siglos que ha durado este pleito, son más de unoy más de dos los cohechos que, está probado, intentó SanSebastián, y de que alguna vez sacó el fruto de su crimi-nal maniobra.”

VARGAS PONCEK ITSAS-MINISTROARI BIDALITAKO GUTUNA, PASAIARI BURUZKOESPEDIENTEAREN ARDURADUNARI DONOSTIAK MUTIL-KUTUN BAT ORDAINTZEN DIO-LA SALATUZ

“

98 I Pasaia 1805-2005

Jokabide korapilatsu hau dela-eta, kaltetuenaVargas Ponce izango da, 1807ko urtarrilaren 15eanErrege Ordena bat igorri baitzioten bere kargugabet-zea jakinaraziz.

Kargugabetzearen berri izan ondoren VargasekItsas Armadari idatzitako gutunean, ez zituen apenasezkutatzen sentitzen zuen ezinegona eta nahigabea.Hari leporatzen zion berak inoiz eskatu ez zuen kargubatetik kentzea35, eta jendaurrean ezgai gisa azalaraz-tea. Izan ere, kargu-uztea ezaguna zen jendaurreanbaina ez hainbeste, ordea, bere zereginagatik emanzizkioten eskerronak eta bere lanarengatik jaso zituenoniritziak. Hau dela eta, bere izen ona ez zikintzeaeskatu zuen.

Vargasen porrot pertsonala izan zen hau, bainakargugabetze honek ederki islatzen du zein puntuta-raino zegoen Pasaiako egoera Erresumako politika oro-korraren gorabeheren baitan. Vargasen patua ilustra-zioaren egitasmoarena da, kudeatzaile politikoen gai-tasun ezarengatik zapuztuta. Une honetatik aurrera, ezdugu Vargas Pasaiarekin lotzen duen berririk. Aukerakizan zituen, joera liberaleko politiko gisa JoséBonaparteren gobernuarekin elkarlanean aritu ondo-ren Kongresuan diputatu izan baitzen, lan honenhasieran adierazi dugun bezala. 1821ean KongresuanJoaquín María Ferrer36 pasaitarrarekin topo egin bide

zuen. Iritsi al ziren elkar ezagutzera eta Pasaiari buruzhitz egitera? Ez dakigu, baina ez dirudi. Besteak beste,Vargas urte horretako otsailean hil zelako. Alabaina,bere lanaren eraginak erabakigarria izaten jarraitukodu etorkizunean gure herriaren gainean hartuko direndeliberamenduetan.

Errege Ordena honen xedea ez zen bakarrikVargasPonce gainetik kentzea. Aitzitik, bertan Vargas Poncekhartutako neurri guztiak berretsi ziten. Ordena honensarreran, 1805etik sortutako egoeraren errepasoa egi-ten da eta kargugabetutakoari esker emandako aurre-rapauso guztiak banan-banan aipatzen.

Halaber, bertan baieztatzen da aurka aurkeztutakoalegazio guztien xedea jada mendeak irauten zituengatazka hau betikotzea besterik ez zela eta orobatDonostiaren eta bere erakundeen desagerpena beha-rrezkoa zela portua kontserbatzeko.

Agiri honetan hartu ziren erabakiak zazpi dira guz-tira; eta edukiaren aldetik ezberdinak dira haien arte-an. Zazpigarrenak, esaterako, Pasaiarentzat bigarrenalkate bat aukeratzea baimentzen du, udalak eskatzenzuenari jarraiki. Lehenengo biek, ordea, Donostiaridagozkion kobrantza-eskubideak eta hiri honetakoitsasontziek badia erabiltzeko zituzten baldintzakaipatzen dituzte.

Kaia margotzeko tenore-an, Santa Ana oso gustu-ko tokia izan da artis-tentzat: Torreak, bokale-ak, ontziek etaDonibaneko enparantzakoso multzo erakargarriaosatzen dute. BLANCHEHENNEBUTTE:Passages: vue prise deSte. Anne. KUTXAkoondare artistikoa.

Pasaia 1805-2005 I 99

San Pedroko itsaertzeanere aldaketa izugarriakgertatu ziren. Argazkihonetan Palaziotxikiaeraikin bikaina ikustendugu. Kaia egiterakoan

Salinas jauregiari(Engomez-Idiakez(Ciudad Real-eko

Kondea)-Ferrer sendiari)lotutako etxe hau birrin-

du zuten.

Beraz, lehen esan dugun moduan, beste zenbaitgai paralelo aipatzen dituzte, eta hortaz, azterketahonetatik kanpo geratzen dira.

Gainerako lau xedapenek, berriz, badute zerikusi-rik lantzen ari garen gaiarekin. Izan ere, behin betikomuga eztabaidaezinen ezarpenari buruzkoak dira.

Vargas Ponce zirkulaziotik kendu duten arren,berak egindako planoa oinarritzat hartu zenGipuzkoako Korrejidoreari –Koroaren ordezkaria

Probintzian– hauxe agintzeko: Donostian kantonatutadagoen armadako Ingeniarien Komandantearekin etaItsas Armadako Ingeniari Arrunt José del Solarrekinelkartzeko. Hiruren artean, plano hori baloratu eta,egokitzat joz gero, aldatu beharko zuten. Berrikuspenhonekin, auzia behin betiko amaitu nahi zen. ErregeOrdenaren tonua nahikoa gogorra dela esan dezake-gu, eta gai honi buruz isiltasuna betiko ezarri nahizuten errege-instantziak ere aspertuta zeudela sumadaiteke.

Bestalde, azpimarratu behar da 1805eko planoa-

ren zuzenketa ez dela nahitaezkoa. Zuzenketa hipote-tikoek, gertatuz gero, gutxieneko batzuk errespetatubeharko lituzkete, izan ere, portura begira daudenhegalak Pasaiaren barruan mantendu behar zirelazehazten da, herriaren eta portuaren etorkizuna ber-matzeko bitarteko bakar gisa: “...planoak Portukomendien isurialdeak nahitaez barne hartu behar ditu,bestela ezin da bere kontserbazioa bermatu.37” Hauda, behin betiko plano horrek, zuzenduta ala ez,Donostiak portura sarbide zuzena ez izatea bermatubehar du une oro. Badiaren ingurua, uren isurialdeaeta portua menderatzen duten hegalak beti eta nola-nahi ere, Pasaiako udalerriarenak izango dira.

Neurri batean, Vargas Ponceren beste lorpen batdela esan dezakegu. Arazoaren kudeaketatik baztertuduten arren, bere arrazonamenduaren funtsak indarre-an jarraitzen du eta mugiezina da.

Planoaren berrikuspena egin zenik ez dago jasota,izan ere, 1807ko uztailaren 21ean Oiartzungo alkatet-za kexu da, lan horretan murgildurik, Norzagarai inge-niaria bertan dabilelako38. Baina, edonola ere etajarraian azalduko ditugun arrazoiengatik, ez dugu usteVargas Poncek trazatutako ezer aldatu zenik.

Arrazoi horien artean, lehenik, Pasaiak eskerronakemanez Vargas Ponceri zuzendutako gutuna dugu,non ordezkari pasaitarrak pozik azaltzen direnErregeak Vargasek erabakitako guztia berresten duela-ko, udalerriak eta alkate bikoitza barne. Hori dela-etaVargasen esanetara egongo dira honek behar duenera-ko39: “en la suprema orden de 15 del corriente, que seme ha comunicado por el Ministerio de Marina, se hadignado la real clemencia de Su Magestad confirmartodo lo obrado por Vuestra Señoría [Vargas] comocomisionado regio acerca de la demarcación de térmi-nos ejecutada entre mí [Pasaia] y San Sebastián, y enlos demás puntos cometidos a su notoria inteligencia eintegridad... Todas estas felicidades se las debo unica-mente a Vuestra Señoría [Vargas]. Estaré en esta confe-sión eternamente. Y tributando a Vuestra Señoría lasmás expresadas gracias por tan grandes beneficios quesólo caben en su noble carácter...””

Bigarrenik, Gorteko hiriko diputatuak 1807. urtea-ren bukaeran idatzi eta 1814an argitaratu zen memo-ria bat dugu liburu formatuan. Hona hemen liburuhonen izenburu osoa: “Memoria de las razones conque la Ciudad y Consulado de San Sebastián, la Aldeade Altza y el clero de aquella parte de Guipuzcoa tie-nen reclamadas en el Ministerio de Marina y elConsejo Supremo del Almirantazgo las novedades quese han hecho en el Puerto de Pasages, y en el vecinda-rio y territorio contiguo a sus orillas. Escrita y entrega-da a finales del año de 1807 por el Diputado de la

Hala kaiaren etengabekohanditzeak nola komuni-kabideen ugaritzeak itsa-

sertza desagerrarazidute. Adibidez, Antxo

eta Kaputxinosen artekokaiak Basanoagako ont-

ziola irentsi zuen.KUTXA Fototeka.

100 I Pasaia 1805-2005

Ciudad en la corte”.Bi data horiek oso adierazgarriakdira:

- Memoriaren idazketarena–1807. urtearen bukaera– VargasPonceren planoan aldaketarik ezzela egon adierazten duelako; etaegotekotan, hain txikiak izan zirenezen Donostiak apelatzen jarraitubehar izan zuela, berrazterketaknahi zuen isiltasuna gorabehera.

- Argitalpenarena –1814–Napoleonen okupazioaren amaie-rarekin bat dator. Izan ere, balioga-betze bakarra 1809ko otsailean,inbasio frantsesak iraun zuen bitar-tean, José Bonapartek emandakoaizan zen. Honek, Pepe Botellaospetsuak, 1805eko ekainaren1eko Errege Ordena ondoriorikgabe utzi zuen. Ez dakigu VargasPoncek zer pentsatuko zuen hortaz,gogoratu behar baitugu bizirik etagobernu horretan inplikaturikjarraitzen zuela. Izan ere, gobernuhorrekin aritu zen elkarlanean ira-kaskuntza erreformatzeko egitasmoetan. Hori dela-eta, ondoren “afrantsesatua” izatea egotziko diote etaespediente bat irekiko. Baina Pasaiaren aferan ere,gobernu frantsesaren irteerarekin, aurreko egoeraraitzuli zen eta Donostiak hutsetik abiatu beharko dubere eskaeretan40.

Hirugarrenik, zerga-bilketan Donostiareneskuhartzea zela medio Oreretak eta Pasaiak aurkeztualdarrikapenak argitzeko 1817-18 bitartean emandakoebazpenetan ere, 1805ean agindu eta 1807an berretsizenak indarrean irauten zuela baieztatzen zen.Txosten hauetan, kaiaren ondamendi-egoera totalazela esaten da, garbitzeko diru-falta zela eta. Zergaknola bildu eta inbertitu ezin argiago zehaztuta egonarren (erabileragatik ezarritako zerga, FilipinetakoElkargoaren ekarpenak, Probintziak jasotzen zituenalkabala delako zergaren bidezko kopuruak), 1776tikirregulartasun ugari gertatzen ziren. Koroak berak1816an eskatu eta itzuli gabe zegoen aurrerakinakegoera gehiago larritzen zuen.

Dirua itzultzeko eta Donostiak burutzen zituenkobraketak bertan-behera uzteko agindu eta berrestenzituzten txostenek, 1805eko agindutakoak bereanzirautela zehazten zuten, emandako mugak barne.

Azkenik, esan dezakegu guk aurkezten dugun ibil-

bide historiko hau ez dagoela kontraesanean beste his-torialarien bertsioekin. Esaterako, Serapio Mujikarenlan eta ohar historikoen artean ere eskuz idatzita azalt-zen den gertaeren kontaketa bera da. Eta, halaber,Vargas Ponceren jarduerari –ia iraintzeraino mespret-xua erakutsiz– oztopo gehien jarri dizkion historialaridonostiar Banús Agirrek gertaera-segida hau onartubeste erremediorik ez du41.

Bi autore hauek diote 1827an Donostia berriz eresaiatu zela San Pedrorekin elkartzen portua berresku-ratzeko. Saiakera hau bi alderdien –San Pedroren etaDonostiaren– arteko adostasun batean zetzan, nonsanpedrotarrak ados egongo ziren hiriarekin berrizelkartzeko erabakiarekin. Batasun honek, ordea, ezzuen aurrera egin, eta 1828ko apirilaren 23ko ErregeOrdena batean, portua garbitzeko Batzorde berri batsortuko da, araudi berria ezarriz42.

1829ko maiatzean, Batzorde berri honen aurre-kontuak jaso ziren. Hemen ere ez ziren mugak etamugapeak zalantzan jartzen. Horren ordez, Portuarengarbiketarekin zerikusia duten ekintza zehatzak jarriziren abian. Banús Agirrek berak dio orduz geroztik“ez dela udal-mugapeen gaia gehiago mahaigainera-tuko ofizialki”43. Eta gauza bera adierazten du SerapioMujikak, 1848an oraindik jurisdikzio pasaitarra“Vargas Poncek mugatu zuen bezalaxe” jarraitzen Pasaia 1805-2005 I 101

Vargas Ponceren aurkagehien nabarmendu denikerlaria BANUS donos-tiarra dugu. Halere,mapatxo honetan ageridenez, hark marraztuzuen Pasaiako muga ger-tuago dago Vargasekmugatutakotik Pasaiariegun aitortzen zaizkionmugetatik baino.

VARGAS PONCEREN XEDAPE-NEN ETA PLANOEN BERRESPE-NAK XIX. MENDEAN

7

Serapio Mugica historialariaren oharren artean, ondoko irudia aurkitu dugu.Argazkia da, eta 1787ko mapa bat dela baino ez du esaten. GipuzkoakoArtxibategi Orokorra (JD SM 20-13).

Trenbideak izugarrizkoaldaketak ekarri zituen

Pasaiara.

IRUDIENEZ, 1805EAN SORTUTAKO EGOERA

ez zuen beste ezein xedapenek alda-tu. Baina liskar juridikoa berpiztuegin zen 1870ean, eta protagonistanagusiak Pasaia eta Donostia, eta

neurri txikiago baina garrantzitsu batean, Errenteriaeta Altza izan ziren.

Hiru gertaera nabarmendu behar dira hemen:

- Lehena, dudarik gabe, hemeretzigarren mendea-ren erdialdetik Antxo-Molinao eremuaren balioa han-ditu izana da. Pasaiako portua suspertzeko garaikoitsasontzien trafikoa berregokitu behar izan zen etahorretarako nahitaezkoa izan zen kai berriak eraikit-zea eta portuko azpiegiturak erabat berritzea.Honekin batera, portuaren inguruan eraldaketagarrantzitsuak izan ziren. Lehena 1848an hasi zen–Serapio Mujika historialariak lehen adierazitako

urtean, hain zuzen– Irun-Madril errepidearen erai-kuntzarekin. Komunikazio-bide hau Antxoren paretikigarotzean, zubi bat eraiki behar izan zen Molinaokoubidea bideratzeko. Dinamika berean kokatu behar-ko litzateke trenbidea. Mugimendu honek guztiakgaur egun Pasaia kokatzen den paduraren lehorketadakar.

1853an probintzi erakundeek Portua sustatzekopolitika aktiboa abiatuko dute. Sustapen hau ekimenpribatuak ere bultzatuko du batzuetan. 1861, 1866,1868-70,... Batzordeen eta Diputazioaren aktek egi-tasmo hauek jasotzen dituzten urteak dira.Beranduago, hemeretzigarren mendeko 80ko eta90eko hamarkadetan, hauek eta beste obra batzuk–egungo Portuaren eta bere inguruaren fisionomiagehiena itxuratu dutenak– martxan jarriko dira eta bai-ta gainditu ere45.

- Bigarren gertaera garrantzitsua Pasaiako udal-administrazioarekin lotuta dago. Goian esan dugunbezala, 1807tik herriak auzo bakoitzean aginte osoazuten bi alkate zituen. Denborarekin, bereizketa admi-nistratibo hau nabarmendu egingo da. Hemeretziga-rren mendeko 60ko eta 70eko hamarkadetan, bada,udal-akten liburuek bi auzo pasaitarren arteko batasu-na desegiteko proposamenak jasotzen dituzte. Egiaesan, batasun hau nahikoa ahulduta zegoen; izan ere,badirudi bi auzoek bereizitako administrazioak zituz-tela, bakoitzak bere diruzaintzarekin.

Hauxe zen bereizketarako argudiatzen zen arra-zoietako bat: San Pedrok batasunak berekin ekarrikozituen gastu administratiboei ezin izango zien aurreegin46. Hau egia izatekotan, esan dezakegu Portuarengarapenak ordura arte ez zituela espero ziren emaitzaklortu. Edo, behintzat, pasaitarren ongizatean ez zuelaeragin positiborik izan. Edonola ere, uste dugu Vargas

Itsasoari begira daudenmagal guztiak Vargas

Poncek Pasaiako muga-ren barruan sartu zituen.

KUTXA Fototeka.

D

Poncek diseinatutako udal-mugen ezarpena eragozteaerabakigarria izan zela egoera honetan.

Gorago esan dugun bezala, ordura arte adore faltanabarmena zen baina hemeretzigarren mendearenerdialdean gauzak aldatzen hasi ziren. Beraz, logikoada batasunarengatiko interesa, hortik aurrera, udale-rriaren eta bere gobernuaren inguruko jarduera politi-ko eta judizial handiago batengatik ordezkatzea.

Hala ere, interesgarria litzateke jakitea zein eragin-maila zuten pasaitar nagusienen interesek –horietakobatzuk goi mailako ardura politikoak zituzten– eraba-ki hauetan47. Eta orobat, haien joera politikoek–Pasaiarentzat garrantzitsuak ziren erabakiak hartzenzituzten gobernuen joera politikoekin bat zetozen edoez kontuan hartuz– herriari eragiten zioten neurrietanondoriorik zuten ala ez jakitea.

Hirugarrenik, Altzak hasitako bereizketa-proze-sua nabarmendu behar da, Portuaren inguruko erre-klamazio jurisdikzionaletan eragingo duen udal-era-kunde berri bat baita. Altza ez zen egun ezagutzendugun auzo jendetsua. Aitzitik, herri landatarra zen,San Martzial elizaren inguruan gune bat eta barreia-tutako baserri asko zituena. Horietako baserri gehie-nak Vargas Poncek Pasaiako mugape berriarenbarruan sartzen dituen hegaletan zeuden. Altza,

1910ean hiribildu titulua lortu zuena, bi aldiz banan-du zen Donostiatik: lehena Hirurteko Liberal izene-koarekin bat etorriz, 1821. eta 1823. urteen artean,eta bigarrena, 1879tik aurrera, Gerra Zibilaren ondo-ren gobernu kolpista Donostian ezarri arte luzatuzen.

Espainiako Erresumaren berregituraketa adminis-tratiboak eta hemeretzigarren mende osoan lagunduen asaldaketa politikoak Portuaren inguruan hartu-ko diren erabakietan ere eragingo dute.

Hain zuzen, Gobernazioko Ministerioak Espainia-ko Erresumaren udal-mugape guztiak zedarritzekoegin zuen Dekretua izango da 1827-1828tik baretuta-ko eztabaida hau piztuko duena. Dekretu hauMadrilen dago izenpetuta 1870eko abenduaren 23aneta 1871ko martxoaren 1ean, gure ProbintziakoAldizkari Ofizialean argitaratuta.

Mugarri hauek ez ziren sekula ipini, izan ere, biudalerriak –Altza eta Pasaia– ez ziren ados jarri haienkokapen egokian, 1871n horretarako bildu zirenarren.

Gaia, berriz ere, auzitegietan ebatzi zen.Honenbestez, Pasaiako udalerriaren mugen ingurukoauzi berri baten aurrean gaude. Pasaia 1805-2005 I 105

Industria-garapenarenaurreko Pasaiari lasaita-suna zeriola ematen du.BLANCHEHENNEBUTTE: Port dePassages: vue prise dugrand route. KUTXAkoondare artistikoa.

Baserrien izenak, ohi bezala, hain-batetan gaizki idatzita daudenarren (adibidez: ZabaletaZamateteren ordez; YrumbeIlunberen ordez, AmadorTrintxerren ordez...) 1851ean sina-tutako plano honek ederki jasotzendu industriak aldatu aurrekoPasaia. Donibaneko soka-fabrika,Basanoagako ontziolaren gainekoIstillero (Astillero) baserria edotaFerrer ahaltsuen izenpean agertzenden Salinas jauregia antzeman dai-tezke. Itsasbeheran, badiarenbarruko guneak ezin erabili direlasegitzen dute. España. Ministeriode Defensa. Archivo Cartográficoy de Estudios Geográficos delCentro Geográfico del Ejército.(Op. cit., 1994).

7.1 Antxoren galera eta itzuleraTestuinguru honetan, hamalau urte iraungo duen bestegatazka bat garatuko da. Liskarraren fase honetan,Donostia Pasaiaren antolaketa “berezia” dela-eta biauzoek zuten ahultasunaz baliatu zen.

Zedarritzeari buruzko 1871ko desakordioarenondoren, 1876ko abuztuan, Donostiak Antxon trenbi-deak okupatzen zituen lurrak eskatu zituenDiputazioan48. Pasaiak datuak aurkeztu zituen berejurisdikzioa zela frogatzeko, hala nola, trenbideareninaugurazioa, Espainiako Erreginari egindako ongieto-rria, arrain-sareen gainean aplikatutako aginduak,obra-baimenak, epaitegia, erregistro zibila...

Prozesuan zehar ordezkari pasaitarrek beren artxi-boaren berrikuspen sakonari ekin zioten eta, aurkeztu-tako argudioen artean, Vargas Ponceren bidez CarlosIV.a Erregeak xedatutakoarekin kontraesanean zegoenedozein mugaketa errefusatzen zutela nabarmentzenda49.

Baina gertaerak haien kontra jarriko dira, izan ere,kai berriak (Antxo eta Berratxoko) egokitzen, eta trena-ren bidezko garraioa, itsasoko trafikoa, itsasontzienhornidura eta kontsumo orokorrarengatik jasotakomozkinak handitzen doazen arren, mugarriek jarrigabe jarraitzen dute.

Pasaiak, bere legezko eskubideak egiaztatzearren,Estatuaren agiritegietara joko du, herriko seme gaile-nen, hala nola, Seoaneko Markesaren50 edo bere abo-katuen –bereziki Agirre-Miramon familiaren– adiski-deen laguntzarekin berriz ere. Bilaketa honetan,Vargas Poncek idatzi zuen jatorrizko espedienteatopatu zuten –guk azterlan honetan aurkezten dugunespediente bera, hain zuzen–, baina ez honek eginda-ko jatorrizko planoa.

Egoera honetan, 1884an Diputazioak Altzari –jadaDonostiatik independente– esleitu zion Antxo etaMolinaon lehortutako lursailetan egokitutako portual-dearen administrazioa.

Pasaiak bere interesei kalte egiten zioten epai pro-bintzial guztien aurka alegatu ohi zuen eta, 1886an,garai hartan ospe handia zuen Antonio Maura51 abo-katua kontratatu zuen. Antonio Maura EspainiakoGobernuaren presidentea izatera iritsiko da. Maurakbeti emango dizkie ordezkari pasaitarrei baikorrak iza-teko arrazoiak eta itxaropenak, batez ere 1888tikaurrera, lan gehiena amaituta. Gertakariek arrazoiaemango diote.

Administrazioarekiko auzietako prozesua1890eko ekainaren 21ean emandako epaiarekinamaitu zen. Epai honek Vargas Poncek 1805eanPasaiako udalerriarentzat finkatutako mugak behinbetikotzat eta bakartzat joko ditu. Beraz, aurrekoepaiak baliogabetu eta itsasoari hartutako lursailakPasaiarenak zirela erabaki zen.

Hemeretzigarren mende-ko erdialdetik, Antxogune estrategikoa eta,era berean, auzi-iturribilakatu zen. Argazki

honek erakusten du lur-sail-transakzioa egonzela Mandas-eko

Dukearen finka baten etaAstillero (Istillero) base-rriaren lursailen artean,ur-biltegia eraikitzeko.

Pasaiako UdalArtxibategia.

108 I Pasaia 1805-2005

- 1876-VIII-22: Donostiak trenbideak Antxon oku-patzen zituen lurrak eskatu zizkion Diputazioari,Pasaia Altzan bidegabe sartzen zela salatuz: “elAyuntamiento de San Sebastián se dirigió a laDiputación quejándose de las intrusiones que supo-nía cometidas por Pasages en el término de Alza;pidiendo se declarara solemnemente que los terrenos

ganados al mar desde la escollera de Alza en direc-ción al túnel de Rentería para dar paso al ferrocarril,corresponden al distrito municipal de San Sebastiánen el término del mismo Alza hasta la línea de límitesde Renteria.”

- 1876-X-15: Pasaiak arrazoibide hau gezurtatuko

AUZIAREN UNE NAGUSIAK 1890eko EPAIAARTE:

du, ordura arte bertan aurrera eraman dituen jarduerajurisdikzionalak zehaztuz: trenbidea inauguratu;Erreginari egindako harrera; arrain-sareei buruzDiputazioak emandako agindua betearazi; obrakburutu eta zuzendu; gobernuaren goragoko instant-zien eskakizuna betez, gerra iraun zuen bitartean,burdin eta telegrafi instalazioak zaindu; udal-epaite-gi eta erregistro zibilaren esku-hartzea, etab.

1884-IV-24:Diputazioak badia inguratzen zuten lur-

sailen administrazioaAltzari esleitzea erabaki zuen.

1886-II-11: Gipuzkoako batzorde probintzialarenepaia, aurreko erabakia berretsiz; eta Pasaiaren ale-gazioa.

1890-VI-21:Administrazioarekiko auzietako auzite-giaren epaia. Vargas Poncek 1805ean xedatutakoaindarrean zegoela berresten zen. Antonio Maurakdefendatu zuen Pasaia auzitegietan. Pasaia 1805-2005 I 109

1886an, Antxo etaMolinao bitarteko padu-ra lehortu eta gero, egi-niko planoa. GipuzkoakoArtxibategi Orokorra(DM 23-33).

Epai honen garrantzia begi bistakoa da. Alabaina,aipatu denean, ez da bere osotasunean baloratu.Eskuarki, Pasaiaren lorpen bat bezala nabarmenduda Antxo bere udalean sartzea lortzen duelako.Baina ematen dituen argudioak harago doaz. Egia daeztabaidatu zen gaia Antxori buruzkoa dela batezere, baina epaiaren oinarri gisa aipatzen diren iritziakoso argi uzten duteVargas Poncek 1805ean egindakomugaketa dela Antxo –edo itsasoari hartutako guz-tia– Pasaiari esleitzea ahalbidetzen duena. Eta arra-zoibide honek jatorrizko plano horren barruan dago-en eta eztabaidaren xede den beste edozein muga-rentzat ere balio beharko luke. Izan ere, epaiak dioenbezala, horixe izan da egin den zedarritze bakarraeta horren ondoren ez da inolako indargabetzerikizan.

Zedarritzea ez ezik, itsasgizon cadiztarraren arra-zoitze osoa ere jasotzen da. Orobat gogorarazten dubi auzoen batasunaren arrazoia badiaren kontrolazela-eta Donostiak eta alboko herriek zituzten auziakdesagerraraztea dela. Epai honek dio honek balioz-koa izaten jarraitzen duela, “Gobernuak ez baitubaliorik gabe utzi” eta Vargas Poncek erabaki horiek“Erregeak emandako ahalmenak erabiliz” hartu bait-zituen.

Era berean, epai honek Koroaren azken oniritziafalta duela aitortzen du, baina Pasaiak eremuan egin-

dako jarduerek sobera egiaztatzen dute beren balio-tasuna eta onarpena. Beraz, arazoa honela konpont-zen da: “con el estado posesorio en que se haya elAyuntamiento de Pasages de lo que como su términomunicipal le fue asignado en mil ochocientos cincopor el Delegado Regio [Vargas Ponce] comisionadoal efecto”.

Hogeigarren mendean,industriari lotutako haz-kundeak Pasaiako neka-

zaritza- gune urriakmurriztu zituen. Lehen

planoan, Istillero(Astillero) baserria ikusdaiteke, Antxoko lagunaskok “Istilu” izenarekingogoratzen duen base-rria, alegia. Baserri

honen malkar azpian,Basanoagako ontziola

zegoen. KUTXAFototeka.

110 I Pasaia 1805-2005

Considerando que el Rey Don Carlos IV por suReal Cédula de veintisiete de mayo de mil ocho-

cientos cinco, mandó separar la aldea de Pasages deSan Pedro de la jurisdicción de San Sebastián, unién-dola a la inmediata villa de Pasages de San Juan,constituyendo con las dos una sola villa con el nom-bre de Pasages, con el fin de que desapareciese deuna vez controversia que de antiguo venían soste-niendo la mencionada ciudad de San Sebastián y lospueblos que rodean el puerto de Pasages. Y a este findecidió que se archivase el expediente, imponiendoperpetuo silencio en este negocio para no oír en losucesivo queja ni reclamación alguna, nombrando alTeniente de Navío Don José de Vargas y Ponce paraque realizase la unión de ambos Pasages y cumplie-ra lo demás dispuesto en dicha Real Cédula.Considerando que las operaciones de deslinde

practicadas por Vargas Ponce para señalar los límitesdel nuevo término municipal en virtud de laComisión regia que le confirió la Real Cédula expre-sada, fueron formalizadas en instrumento público yaclarados de un modo inequívoco por el plano cro-quis que formó el mismo Vargas y por estas circuns-tancias no puede menos de apreciarse su valor aten-diendo a que el Gobierno no ha declarado su nulidady las practicó Vargas ejerciendo las amplias faculta-des concedidas por el Rey para que tomase por sí lasprovidencias que estimase convenientes.Considerando que si es cierto que no consta que

tales trabajos fuesen aprobados de un modo expresopor el Rey y que San Sebastián protestó contra losmismos en el acto de realizarlos contrariando lo dis-puesto por aquella Soberana Disposición, no puedenegarse el hecho de que fueron archivados en elAlmirantazgo y entregada copia de ellos a Pasagescomo cosa legítima y definitiva, y desconocerse queel estado de cosas que el Comisario Regio dejó esta-blecido, se observó y respetó sin contradicción hastamil ochocientos setenta y uno en que con motivo dedar cumplimiento al Decreto que mandó proceder ala demarcación y deslinde de los términos municipa-les surgió la reclamación de Alza continuando laantigua de San Sebastián que ha sido origen del pre-sente pleito.Considerando que si este deslinde no se ha de

tomar como definitivo por no haber recibido la san-ción del Monarca no puede menos de considerarsecomo un proyecto realizado y consentido por lospueblos interesados en el mero hecho de no habersealterado como se ha indicado por el Gobierno yhaber estado el Ayuntamiento de Pasages ejerciendosiempre su jurisdicción administrativa sobre los

terrenos litigiosos que a su termino fueron incorpo-rados en única operación de deslinde que ha practi-cado realizada al nacimiento de la nueva villa dePasages.Considerando de aquí, que examinada en la sen-

tencia apelada la posesión de hecho para determinara cual de los dos municipios contendientes corres-ponde la jurisdicción de los terrenos que se disputan,se resuelve esta cuestión con el estado posesorio enque se haya el Ayuntamiento de Pasages, de lo quecomo su término municipal le fue asignado en milochocientos cinco por el Delegado Regio comisio-nado al efecto, ejerciendo en él sus representantesadministrativos los actos jurisdiccionales de vigilan-cia e inspección que son su consecuencia.Y considerando que los actos de jurisdicción que

invoca el pueblo de Alza son posteriores al RealDecreto de veintitrés de Diciembre de mil ochocien-tos setenta, y nada pueden influir, sino por el contra-rio hay que resolver esta cuestión de jurisdicción afavor de los Ayuntamientos de Pasages, porque ince-santemente han venido ejerciéndola, como se hadicho en el anterior “Considerando”, y la ha conti-nuado después de ese Real Decreto hasta reconocidoese derecho por las autoridades como se demuestrade una manera evidente por los documentos aporta-dos al expediente gubernativo y en el juicio de pri-mera instancia ante la Comisión Provincial deGuipúzcoa en el termino de prueba.

FALLAMOS:- que debemos revocar y revocamos la sen-

tencia dictada por la Comisión Provincial deGuipúzcoa en once de febrero de mil ochocientosochenta y seis- y declarar los terrenos ganados al mar y que

son objeto de este pleito pertenecen al termino muni-cipal de las Villas de Pasages de San Pedro y Pasagesde San Juan.

Así por esta nuestra Sentencia, que se publicaráen la Gaceta de Madrid y se insertará en la colecciónlegislativa, lo pronunciamos, mandamos y firmamos= Félix García Gómez = Pedro de Madrazo = ÁngelM Dacairete = Dámaso de Acha = José M Valverde= Cándido Martínez = Cayo López =Publicación =Leída y publicada fue la anterior sentencia por elExcelentísimo Señor Consejero D. Cayo López,Ministro del Tribunal Contencioso-Administrativo,celebrando audiencia pública en el día de hoy, de quecomo Secretario de Sala, certificó en Madrid a vein-tiuno de junio de mil ochocientos noventa.”52 Pasaia 1805-2005 I 111

1890. URTETAN AUZITEGI KONTENZIOSO-ADMINISTRATIBOAK EMANDAKOEPAIA

“

112

1874ko plano honetan jada aldaketaesanguratsuak agertzen dira, besteakbeste: itsasertz ondoko trenbidea,Molinaoko paduraren zati bat lehor-tuta, Buenabista eta San PedroSalinasekin lotzen zituen pasabideegonkorra. Pasaiari atxikituta egonbehar zuen Altzako zatia, berriz,nekazaritza-gune bezala azaltzen dabeti. España. Ministerio de Defensa.Archivo Cartográfico y de EstudiosGeográficos del Centro Geográficodel Ejército. (Op. cit., 1994).

Pasaia 1805-2005 I 113

7.2 Batasunaren birmoldaketa1890eko epaiak hausnarketa sakona eragin zuenPasaiako udalerrian. Auzi honek iraun duen denbo-ran, Altzak jaso ditu eremu honetan garatutako jardue-rengatik zegozkion industri kontribuzioak eta gainera-ko zergak. Orain, argi dago ez duela inolako errazta-sunik emango kopuru hauek itzultzeko. Gainera,Antxoko auzotar batzuek batzorde bat eratuko duteeta batzorde hau Pasaiatik bereizi eta Altzan sartzea-ren alde agertuko da.

Egoera honen aurrean, nabaria da Pasaiaren anto-laketa birmoldatzeko eta auzoen administrazio parti-kularraren gainetik Udalaren batasuna indartzekobeharra. Pasaiako udal-ordezkariek ez zioten inorierrua bota nahi banantzeagatik eta bi auzoak politikaorokorreko arrazoiengatik bereizi zirela adierazizuten. Aitzitik, elkartzeko nahia justifikatzeko1890eko abenduan eta 1891ko maiatzean eman zirenarrazoietan, zaila da ez ikustea Vargas Poncek etaPasaiako lehen udalek mendearen hasieran argudiatu-takoaren herentzia: armonia, zoriontasuna, energia,...“reconociendo que para la marcha de una buena yperfecta administracion que ha de hacer la felicidad delos municipios constituyendo una buena Villa con unmismo y único Ayuntamiento...”.

Gainera esaldi batzuk ere Vargasen diskurtsotikkopiatuta daude: “colocados ya en el edificio de nues-

tra felicidad, la completemos con una inalterable armo-nía, echando un sempiterno y generoso olvido a odiosextraños ya caducos e impotentes54, estableciendo lasbases de unión y constitución del Ayuntamiento de estarenaciente villa, consagrando todos nuestros esfuerzosa embellecerla y prosperarla en unión con el barrio deAncho... Sí, los dulces efectos de la sabia y justa resolu-ción de aquel alto Tribunal, devolviendo a Pasages, sulegítimo dueño, todos los términos ganados a su impor-tante puerto y sin los cuales era inevitable su total ruina,ha de contribuir sin género de duda, al engrandeci-miento y embellecimiento de esta Noble y Leal Villa,por lo que espero de vosotros que, guiándonos los mis-mos sentimientos que guían al que tiene el honor dedirigiros este ruego, completareis la obra que nos pro-ponemos, estableciendo, en esta misma reunión, con lainalterable armonía que dejo indicado, las bases deunión de esa Noble y Leal Villa de Pasages” 55.

Nabarmendu behar da une oro itzultzeaz hitz egi-ten dela. Hau da, bakoitzak berea berreskuratzeaz.Bereziki esanguratsua iruditzen zaigu honako esaldia:“colocados ya en el edificio de nuestra felicidad”.Ezbairik gabe, zoriontasuna ekarriko duen eraikin horizabaltzen ari den portua da. Alabaina, ia 100 urte iga-ro behar izan dira56 hau guztia abian jartzeko eta badi-rudi ezinezkoa izan zitekeela Antxo-Molinaoko eremuguztia Lasala57 jaunak lehortu izan ez balu. Ez daharritzekoa, beraz, 1805eko lankidetza-izpiritua orainberpiztea.

San Pedron etaTrintxerpen kaiak erai-kitzean Salinas jauregiabirrindu zen. Jauregia,inguruko beste baserribatzuekin batera,Ferrertarrena zen. Harentokian, Nautika Eskoladago egun...KUTXA Fototeka.

Espiritu hau Pasaiako bi auzo zaharretatik Antxokogune populatu berrira zabaldu zen. Horretarako,1891ko maiatzaren 24tik aurrera behin betiko abiatu-ko den udal-funtzionamendu berrirako oinarriak sortuziren58.

7.3 Egoera berria, arazo zaharrak1890eko epaiaren ondorioz, Pasaiako mugak etamugarriak behin betiko finkatzeko hainbat saiakeraegin ziren bertako auzotarrekin. Saiakera hauetan,hainbat konbinazio eginez, Donostiak, Pasaiak etaAltzak hartu zuten parte.

Egoera behin eta berriz errepikatzen da: ordez-kariak bildu egiten dira baina ez dute konponbidepraktikorik aurkitzen. Hala ere, 1890eko azaroan,Diputazioak hilabeteak lehenago emandakoepaian xedatutakoa hertsiki betetzen ez duen edo-zein motatako erabakia ezeztatu zuen. Izan ere,hain zorrotz erabakitako gai baten aurrean,Diputazioak ez zuen berriz ere auzi judizialetansartu nahi.

Tamalez, ez dirudi hau bete zenik59. Esan deza-kegu protagonistek ez zutela ikuspuntu historikorikizan, izan ere, dirudienez ez dira sentitzen auzi his-toriko luze baten zati, “soilik” administrazioarekikoauzietako prozesu zehatz baten zati baizik. Epaiarenirakurketak “itsasoari hartutako lursailak” leloagogoraraztera mugatu ziren, 1805eko mugak aldebatera utziz eta bide judizialetik agindutakoareninterpretazio partzial bat eginez. Litekeena daVargas Ponceren jatorrizko planoa ez aurkitzeak–Altzaren eta Donostiaren arteko auzian aipatubezala– zerikusi handia izatea honekin. Baina kon-tuan hartu behar ditugu garaiko interes politikoak,batez ere Pasaiako pertsonaia boteretsuenak, kargupublikorik ez bete arren erabakiak hartzeko uneaneragin handia zutenak.

Horregatik guztiagatik, 1890. urtearen ondorengomugaketa hauen edo mugaketa-saiakera hauenemaitzak ezegonkorrak eta kontraesankorrak izanziren. Erreklamazioen, inoiz konpondu ez diren tira-biren eta behin ere ixten ez zen auzi bati behin beti-ko irtenbidea bilatzeko eskaeren etengabeko dinami-ka bat sortu zen. Horixe gertatu zen 1889ko azaroa-ren 11n eta 1928ko otsailaren 15ean, Altzak etaPasaiak mugarri komuna itsasoraino eraman zutene-an. Donostiak ez du hau inoiz onartuko.

1889an, adibidez, Altzak eta Pasaiak Donostiak–bere protestak gorabehera– bigarrenarekinIllurgitako kalan mugarik egiten ez zuela erabakiondoren, hauxe dugu: “terminada esta operaciónpasaron a ocuparse del deslinde por la parte Sur dePasages por Norte de Alza o sea entre el punto de laHerrera pasando por Ancho, hasta el límite deRentería. No habiendo límite alguno establecido dehecho ni de derecho por esta parte, que mientrasPasages de San Pedro reclama, cuando menos, todocuanto anteriormente bañaba el mar, Alza reclamatambién como jurisdiccion suya todo lo robado a élcon motivo de las obras del puerto; y como este asun-to de suyo largo y enojoso, se encuentra pendiente deresolución en el Supremo Consejo de Estado, ambascomisiones opinaron que no procedía ni era de suincumbencia la práctica de ninguna operación eneste punto.”60

... errepide ondoandagoen armarria da lekuhonek zuen garrantzia-ren lekuko bakarra.

114 I Pasaia 1805-2005

Hau da, biak ados zeudela onartzean Donostia ezdela iristen Ulia eta Mendiolako bukaerako zatiraino,baina ez zetozen bat beren muga propioei zegokie-nez. Logikoki, hemeretzigarren mendeko azken urte-etan egonda, eztabaida nagusia Antxoren eremuaren-gatik pizten da, hauxe baita interes ekonomiko etasozial gehien duena, garatzeko dituen aukerak direlaeta: trenbidea, kaiak, industria, paduren lehorketa,populazioaren hazkundea...

Hogeigarren mendean jada, eta DonostiakAltzaren independentzia konpondu ondoren, 1939komugaketa-aktak argi utzi zuen ez zegoela inolakoadostasunik Donostiaren eta San Pedroren mugeiburuz61.

Gaiaren indefinizioa begien bistakoa da; izan ere,hainbat dokumentutan egiazta baitaiteke Herrera edoMolinao Pasaian erabat kokatuta dauden eremutzathartzen direla62.

Espazioaren antolamenduaren ikuspuntutik, bai-na baita auzi, gastu eta errepikapen gehiago eragoztealdera, 1891ren bukaeran Diputazioak irtenbide bit-xia proposatu zuen: Altza eta Pasaia batzea behin

betiko irtenbide gisa63. Alabaina, ideia hau ez zengaratu.

Aitzitik, Donostiako indarrek ez dute amoreemango irtenbide tradizionala azken erremedio gisaaplikatzeko ahaleginean: Erdi Aroko eta AroModernoko mugetara itzultzea, Altzaren, portuareneta Pasaiako udalerri guztiaren anexioaren bidez64.

Pasaia 1805-2005 I 115

Senokozuloa.

KUTXA Fototeka.

PASAIAREN MUGAKXX. MENDEAN

8

URREKO PARAGRAFOETAN ISLATUTA GERATU

den bezala, Pasaiaren udalerria norai-no iristen zen zehazteak hogeigarrenmendean ere eztabaidak sortuko ditu,muga horiek zeintzuk izan behar zuten

zehatz-mehatz azaltzen duten agiriak egon arren.Goian aipatutako 1890eko eta 1899ko epaiek argiuzten dute, eta behin eta berriz gogorarazten dute,edozein eztabaida dela medio, 1805ean VargasPoncek erabakitako mapa dela kontuan hartu beharden tresna. Hala ere, egun agerikoa den moduan,lurraldearen mugaketa hori ez zen errespetatu.

Eta hogeigarren mende osoan zehar hainbat saia-kera izan dira lurraldea txukuntzeko. Une honetan,ordea, ezin dugu etengabe irekita dagoen prozesuanpentsatu, beste garai batzuetan gertatu den bezala;etengabe arazoak sortzen dituen kontu bat delapentsatu behar dugu. Arazo hauek auziak itxi gabejarraitzen duela gogorarazten digute eta gainera,izugarrizko nahasketa eta ezjakintasuna dago haien

gainean.Ezjakintasun harrigarri hau oraindik ulertezinago

bihurtzen da hogeigarren mendean zehar Pasaiarenhedadura jurisdikzionala argitzeko saiakerak izandirela egiaztatzean. Baina egintza hauetan egitendiren eskabideetan ez da inoiz proposatzen 1805eanedo 1890ean emandako epaien betearazpen zehatzik.Eskabide hauek ere ez dira dagoen arazoa konpontze-ko irtenbide globalak bilatzen dituzten planteamenduorokorrak, arazo zehatzak baizik, Pasaiako geografia-ren leku jakinei buruzko desadostasunek sortutakoak.

Ondorioz, Pasaiaren eta Donostiaren arteko gunemugakideetan jazotzen diren mugimendu gutxi-askoarraroei buruz udal-aktetan topatzen ditugun aipame-netan banalerro hau beti jartzen da 1805ean xedatuta-koa baino beherago, eta beraz, jatorrizko muga pasai-tarrek egon beharko luketen lekuetatik urrun.

Esaterako, 1937ko maiatzaren 15ean PortukoObren Batzordeak Antxon egindako lanen kariaz,Udalak azpimarratu zuen Altzarekin zuen banalerroabeti begien bistan izan nahi zuela. Hori dela eta, por-tuko ingeniari Markina jauna muga hauei buruzkoazterketa bat abiatzearekin ados egongo da65. Kontuhonek, lehen esan dugun bezala, argitu gabe jarraitzendu 1939. urtera arte.

8.1 Udal frankistak: beretzeko azkensaiakera. 1939-1948

Alabaina, Gerra Zibilaren bukaerarekin, DonostiakAltza ordezkatuko du, izan ere, udal frankistaren lehenneurria Altza beretzea izango da. Beretutako eremuberriarentzat hainbat erabilera aurreikusi ziren: aire-portua, lorategi-hiria, etab. Egitasmo hauek, nabariaden bezala, ez ziren gauzatu.

Altza eta Astigarraga beretzearekin batera,Donostiaren helburu espantsionistek Pasaiako portua,San Pedro, Trintxerpe, Antxo eta Herrera barne hart-zen dituzte. Pasaiako Udalaren –zeinak 1940ko apiri-lean udalerrien bat-egitea jorratzeko batzorde batosatzea errefusatuko duen– ezezkoa eta aurkaritza118 I Pasaia 1805-2005

A

Marra gorriak Vargas PoncekPasaiari atxikitako baserriak hart-zen ditu bere baitan; honi, baserrihauen lurra gehitu behar zaio(marra berdea). Marra urdinak,berriz, Pasaiari administratzenutzi zaion lur urria mugatzen du.Pasaiako Udala Hirigintza Saila.

direla eta, hiriburuko Udalak etsi egin beharko du.Hala ere, Donostiak berriz ere gaia mahaigaineratu-

ko du 1945ean66. Pasaiako alkatetzaren aldaketarekin,eta Altza beretzeak Donostiaren lursailak portuareninguruan kokatu zituela aprobetxatuz, hiriburua VargasPonceren aroaren aurreko egoera berreskuratzen saia-tuko da. Baina Pasaiako alkatetza berriak beretzeadefendatzen ez duela ikusirik, gaia udalen arteko auzigisa proposatu beharrean, Donostiak GobernaziokoMinisteriora igorriko du zuzenean bere asmoa.Horretarako, 100.000 biztanletik gora dituzten hirieimota honetako beretzeak gauzatzeko ahalmena ema-ten zien Udal Legearen artikulu batean oinarritu zen67.

Pasaia osoa elkartu zen egitasmo honen aurka.Erabateko gizarte mobilizazioa izan zen, hein handibatean alkate eta Pasaiako Falange-ko buruzagia zenCarlos Yarza buru duena68. Hauxe aldarrikatu zuenUdalak ohar batean: “A este fin, con el apoyo total del

vecindario, se dispone a utilizar cuantos medios esténa su alcance para impedir que prospere una pretensióntan arbitraria... cuya adopción entraña el despreciomás absoluto de los sacrificios realizados por los habi-tantes de esta población para crear un pueblo de lasactuales condiciones de Pasajes”69.

Yarzak eta udal-teknikariek, bereziki José VicarioAbokatu-Idazkariak, aurkaritza-kanpaina handia eginzuten eta Pasaiako “indar bizi” guztiak inplikatu zituz-ten: irakasle eta apaizetatik azkeneko auzotarra arte;sindikatu falangistetatik enpresaburu eta merkatariakarte. Idazkaria estatistika eta aurrekontu txostenakidazteaz arduratuko da, eta orobat Donostiaren arra-zoibidea ezeztatzeaz. Alkateak, berriz, sinadurak bilt-zeko kanpaina bultzatuko du. Kanpaina honek 6920atxikimendu lortuko ditu inplikatutako auzoetan etabeste 112 Buenavistan eta Molinaon. Horrez gain,indar produktibo eta sozial guztiek egitasmo anexio-

Hogeigarren mendearenhasieran jada nabarme-nak dira kaiaren itxural-daketa eta ingurukoazpiegitura eta indus-triak. Pasaiako Udal

Artxibategia.

120 I Pasaia 1805-2005

nistaren aurka zeudela agertu zuten. Sinaduren orriakbarne hartuz, ia 600 orriko txosten bat egin zuten,1946ko ekainaren 3an bukatu eta izenpetuko zena.

Beretzeko saiakera honetan Donostiak erabilizituen argudioak hiriak urbanistikoki hazteko zuenbeharrean oinarritzen ziren. Era berean, pasaitarrakerosketa garrantzitsuak egitera, heziketa jasotzera etaaisialdiaz gozatzera hiriburura zihoazela argudiat-zen zuen. Horregatik, Donostiako biztanle efektibo-ak eta soilik Pasaiako ohorezko biztanleak zirelakoanzegoen.

Hiriburuak alegatutako “arrazoi” batzuk barrega-rritzat jo ondoren, Donostiak eraikitzeko beharra zue-nik ukatu zuen Pasaiak, ez baitzuen eraiki beretu berrizuen Altzako zatian, eta, nolanahi ere, horretarakoerabil zitezkeen beste eremu batzuk bazituela gogora-razi zuen. Horrez gain, hiriaren jurisdikzioan sartzeakAltzarentzat izan zuen ondorio kaltegarriari buruzkotestigantzak jaso zituen, beretzea gauzatuz gero, bereudalerria ondorio bera aurreikusiz.

BERETZEARENAURKA SINATU ZUTENERAKUNDEAK

• Falangearen tokiko atala, Carlos Yarza buru zuena.Eta falangearen arrantza-sindikatua.• Pasaiako parrokoak eta irakasleak.• Sindikatuak: metalurgia-sindikatua; zuraren etakortxoaren sindikatua.• Gremioak: hainbat jardueratakoak; merkataritza-koak.• Arrantzale-kofradia.• Arrantza-baporeentzako kaiak eta biltegiak.• Itsas zabaleko arrantza kooperatiba.• Luzuriaga, S.L. eta Luzuriaga Ontziolak.• Portuko Batzordeak ere Pasaiako Udalaren jarrera-ren alde dagoela adieraziko du, ñabardurekin badaere.

Halaber, pasaitarrek salatu zuten Donostiako uda-laren benetako asmoak portuaren eta honen inguruansortutako jardueraren kontrola eskuratzea zirela.Gorago ikusi dugun bezala, ordurako pasaitarrekbazekiten beren ahaleginarekin eta lanarekin herriaberats bat egin zutela, eta horregatik, Donostiarensaiakera anexionista haiek ereindako uztaz jabetzekomodu bat bezala ikusten zuten.

Altzako auzotarrek izenpetu zuten aurkako idaz-kiak ere tesi hau egiaztatzen du. Haien iritziz, Altzaberetzea portu osoa eskatzeko lehen pausoa izan zen:“la triste realidad se condensa en el hecho de que San

Sebastián se ha desentendido totalmente de los pro-blemas e intereses propios del extinguido municipiode Alza, que al perder su personalidad independienteha pasado a ser un arrabal de segundo orden, de igualmodo que su vecindario. Esto prueba que el únicointerés que guiaba a San Sebastián con la anexión deAlza, era el utilizarlo de trampolín para acercarse aPasajes y suponer la existencia de conflictos, proble-mas y necesidades que nunca existieron en la realidad,para, fundándose en ellos, pretender también su ane-xión, con objeto de obtener las ventajas e ingresos quele propocionará el Puerto”.

Halaber, gaineratu zuten eremuan egindako erai-kuntzak ez zirela Donostiaren ekimenez egin: pasaita-rrak izan ziren eraikitzen joan zirenak, esaterako,Pasaiako auzotzat jotzen zuten Buenavista auzoa sor-tuz.

Pasaiaren arrazoibidean, logika bera jarraituz,berritasun garrantzitsu bat ikus daiteke: hazkundeurbanistikoaren beharrak ez daudela hirian, Trintxerpeeta Antxo inguruan baizik, eta horregatik, udalerrienarrazoizko banaketa bat eskatzen du.

Bi hiriek beren ordezkaritzak bidali zituztenMadrilera eta han konpondu zen gaia azkenean.Pasaiako ordezkariek susmo txarrak zituzten han era-bakiko zenari buruz; izan ere, erabakiak hartu beharzituzten Madrilgo hainbat organotan donostiarrakzeuden70. Alabaina, bai 1948ko urtarrilaren 19an–bost boto lau botoren aurkako emaitzarekin– bai urtebereko uztailaren 2ko Ministroen Kontseiluan,

Francisco Franco dikta-doreak sinatutako dekre-tua. Honen bidez,Donostiak Pasaiako por-tua bereganatu eta udalaerabat irensteko abiatuzuen prozesua behin beti-ko geldiarazi zen. Besteherri batzuek, Altza leku-ko, oso bestelako patuaizan zuten. PasaiakoUdal Artxibategia.

Pasaia 1805-2005 I 121

8.2 Hogeigarren mendearen bigarrenerdia

Hala eta guztiz ere, udalerrien arteko desadostasunakez dira inoiz konpondu; izan ere, esan bezala, hauekpuntu zehatzei dagozkie eta beren protagonistak ezdira jabetu mendeak irauten duen prozesu batenjarraitzaile direnik.

Vicario Calvok bezalaxe, udal-idazkari berria denGarcía Lesagak, 1954an, kargua hartu orduko, udal-mugen gaiari aurre egin beharko dio. Ingeniari geogra-fikoen ingeniari-buru, Institutu Geografiko etaKatastralaren Zuzendaritza Nagusiko 6. atalaren burueta administrazio zibileko buru nagusia zenak 1939komugaketaren kopia bidali zion. 1939an azaldutakodesadostasunek bere horretan diraute 1955ean. Azkenurte horretako uztailaren 14an egin zen osoko bilkurakezin du esplizituagoa izan: “Fijación de límites juris-diccionales. Expone la Presidencia que, en unión de la

Comisión de Patrimonio y límites de esteAyuntamiento ha recorrido la línea límite de esta villacon el término municipal de San Sebastián en su dis-trito de Alza, observando los puntos en que se mani-festó discrepancia y se dejó en suspenso el deslinde enlas operaciones verificadas con asistencia de las repre-sentaciones de los Ayuntamientos de Pasajes, Renteríay Alza, hoy San Sebastián, en los años 1890 y 1939,cuyas actas obran en las oficinas municipales. Y dese-ando este Ayuntamiento llegar a una inteligencia defi-nitiva con los Municipios limítrofes en tales puntosimprecisos, se acuerda por unanimidad facultar a laPresidencia para que inicie gestiones y fije el momen-to y forma más oportunos para realizar el deslinde deltérmino jurisdiccional de esta Villa de Pasajes con loslimítrofes”71.

Hau da, ez dago inolako berritasunik gaiari buruz-ko adostasunei dagokienez. Berritasun bakarrak hiri-buruak eskuratutako lursailak dira, izan ere, 1956ko

Hogeigarren mendearenburuan, badiaren inguru-ko paisaiak erabateko

itxuraldaketak izan ditu.KUTXA Fototeka.

122 I Pasaia 1805-2005

abenduan, katastroa egiteko erabili ziren udalerriarenaireko argazkietan oinarrituz, García Lesagak honiburuzko aipamen bat egin zuen. Zehazki dio “Uliamendiko hegaleko eta San Pedroko barrutiko” zerga-dun batzuk Pasaiatik kendu eta Hiriburuko zergadunizatera pasatu direla, alegia, orain zergak ordaintzerahara joan beharko dutela72. Hau da, nahiz eta beretze-ko saiakeran porrot egin, Donostiak lursailak eskurat-zen jarraituko du.

Sei urte beranduago, 1962an, Pasaiak Lezoren aur-kako auzi batean ziharduela, idazkariak berak portukozerbitzu-guneko obra-proiektu batean agertutakobaieztapen bat zuzendu beharko du: izan ere, proiek-tu honek zioen Donostiak –Lezok, Errenteriak etaPasaiak bezalaxe– lursailak zituela kaietako muge-tan73.

Zoritxarrez, ez zuen gai berri hau urteak lehenagogertatutakoarekin lotu. Eta bide beretik jarraitzen du,zeren urte berean –mugen arazoari dagokionez, berrizere, jarraitasunik edo ikuspuntu orokorrik gabe-,Donostiako Udalarekin koordinatutako jarduera batproposatzen du, honek Hiria Antolatzeko PlanNagusia jendaurrean ikusgai jartzen duenean.Azkuene eta Molinao “elkarrekiko mendetasuna”duten eremuak dira74.

Hortaz, esan dezakegu Francoren garaiko udal-idazkarien konponbideek udal-mugek sortzen zituz-ten arazo zehatzen aurrean ez dietela gaiaren plantea-

mendu generiko bati erantzuten. Horregatik, ez dutearazoaren azalpen integral bat ematen, eta are gutxia-go, espediente orokor bat egiteko biderik ematen.Laburbilduz, idazkari hauen jarduerek ez dute ikuspe-gi historikorik eta ez dute udalerria gaiari buruzko argi-bide-azterlan batez hornitzen. Gainera, badirudi idaz-kari batetik bestera ez dela inolako transmisiorikegon75.

Azterketa orokor honen eta ezaupideen transmi-sio faltaren adibide garbia dugu aipatutako CarlosYarzak idatzi eta García Lesagak udal-idazkari lan-postua utzi eta bi urtera argitaratutako testua.Donostiak beretzeko egin zuen azken saiakeranYarzaPasaiako Udalaren buru izanagatik eta bere familiak–aitaren76 zein amaren aldetik– hemeretzigarrenmendearen bukaeratik udal-kudeaketan garrantziahandia izan arren, bere lanak –oro har ondo doku-mentatua eta egiaztatua– 1805eko xedapenak albora-tu zituen. 1890eko ekainaren 21eko epaia aipatzenzuenean ere ez zituen aintzat hartzen xedapenhoriek.

Hau da, ez dirudi dakienik zertaz ari den epaihorren arrazoibidea 1805. urtea aipatzen duenean.Are gehiago, Yarzak 1805. urteari buruz egiten duenaipamen bakarrean Pasaiako hiria fundatu zen unemodernoa dela ez zekiela erakutsi zuen. Alabaina,nabaria da 1890eko epaiak behin eta berriz dioelaVargas Poncek adierazitako mugaketa indarreandagoela77. Pasaia 1805-2005 I 123

San Pedroko goikaldetikzihoan bidearen adarra,herrira jeisten zena,DIDIER PETIT DEMEURVILLEk 1866komarrazki honetan jasozuelakoan gaude.DIDIER PETIT DEMEURVILLE.Gipuzkoako ForuAldundiaren Bilduma.

Yarzaren dibulgaziozko lana aberastu zezaketenudal-teknikarien lanek ere ezjakintasun-maila beraerakusten dute. Ondorioz, azken 30 urteetan ondokoudalerriekin muga egiten duten lekuetan sortu direnarazoei aurre egiteko orduan, ez dago funts zientifikoaduen tradizio historiografikorik. Gainera, aipatutakoleku horiek, paradoxikoki, Pasaiaren mugapeetanegongo lirateke bere fundaziotik.

Zehaztasun historiko-juridiko, ezaupide eta trans-misio falta hori gaur egun arte iritsi da. Horrela frogat-zen du “Udal lurraldearentzako muga berrien ikerketa– Estudio de nuevos límites para el término municipal.Pasaia, 1984’ko martxoa”78 titulua duen ArkitektoenElkargo Ofizialean 1983ko martxoaren 29an zigilatu-tako txostenak. Txosten honetan, hainbat udal-politi-kariren inspirazio-iturri izan dena, justifikatze-atalakhiru orrialde ditu, Yarzak bere monografia historikoanegindako akatsak barne.

8.3 Trantsizioan zehar: “mugen bat-zordea”

Udal-mugen eta hauen kudeaketaren inguruko hase-rrea Franko diktadorearen heriotzaren ondoren sortu-tako udal berriekin berragertu egingo da. Suspertzehonetan eragin erabakigarria izango dute auzotarrenmugimenduek. Auzotar hauek, hainbat herri eta auzo-

tan dauden arazoei aurre egiteko, udal-kudeaketanparte hartu nahi dutela aldarrikatzen dute.

Zehazki, Pasaiako udal-korporazioak mugen gaiahartu zuen berriro 1979an eta, horretarako, “mugenbatzordeak” osatuko dira79.

Batzorde hauek egindako lanak errespetu osoamerezi du, batez ere kontuan hartuz hiritarren parte-hartzea bultzatu zutela eta boluntarioek osatzen zute-la. Dena den, ñabardura batzuk egin behar zaizkio,izan ere, oraingoan ere aurreko hamarkadetako gerta-kizunekin ez dago jarraitasunik, eta erabateko ezjakin-tasunarengatik, hemeretzigarren mende bukaerakoepaiak eta hiriaren fundazio-xedapenak alboratzendira.

Esan bezala, Batzordeak auzotarren arazoak kon-pontzeko egin ziren bileretatik sortutako lantaldeakdira: “Como es sabido desde hace algún tiempo existeuna inquietud por parte de los vecinos de las zonas deAlza colindantes con Pasaia, que hacen su vida y sesiente pasaitarras, por incorporarse al Pueblo. Comoconsecuencia de la asamblea que se celebró el día 7de octubre pasado, se ha formado un grupo de trabajoque ha iniciado el estudio de las conveniencias y posi-bilidades de incorporación a Pasaia”80.

Jakina, zuzendu beharreko egoera aspaldi bideratubehar zen, eta horretarako nahikoa zen aurreko epaienaplikazio logiko eta zorrotza. Baina, batzordeak erat-zea aktiboki sustatzen duten barrutietako alkateordeenlaguntza izan arren, batzorde hauek ez zuten ez lehen-go ezaupideen transmisiorik ez euskarri historikorik.Euskarri hau, lehen azaldu dugun moduan, ezin dueskaini udalak, dirudienez, ez duelako ezagutzen.

Alabaina, lantalde hauen sena egokia da, eta den-borarekin larriagotuz doan arazo bat konpontzekobehar historikoa berresten du. Horrez gain, esandakoguztia indartzen duen balio berri bat eransten dute–Antxon behintzat–: galdera-sorta baten bidez, inpli-katuriko auzotarren iritzia jasotzen dute. Beraz, argu-dio historikorik eta juridikorik ez eduki arren, tresnasoziologikoak eta urbanistikoak garatu eta aplikatzendituzte.

Eskalantegi-Buenavistan galdetutako 329 familie-tatik 219 Antxon integratzearen alde azaldu ziren; 69aurka zeuden, eta 41 inkesta baliogabetzat jo ziren81.

Beharrezkoa da nabarmentzea Donostiako udalakprozesu honekin zerikusia izan zuela eta jarrera honenalde agertu zela, izan ere, bertan parte hartu zuen.Hala ere, prozedura honek ere ez zuen aurrera jarrai-tu. Tokiko alderdi politikoek muga “berriak” proposatu124 I Pasaia 1805-2005

zituzten eta arkitektoen taldeak lehen aipatutakoazterlana aurkeztu zuen 1983an. Ez dago, ordea,benetako aurrerapenik. 1987an Pasaiako UdalakDonostiak Antxoren inguruan dituen hirigintzakoasmoen aurrean protesta egin zuenean ere, “mugenbatzordeak” egin berri zuen lan hau ez zen aipatu ereegin; are gutxiago 1805eko edo 1890eko epai zorrot-zak.

8.4 XXI. mendearen hasieraAlabaina, 2000. urtetik aurrera, Udalera idazkariberria etortzearekin eta –Donibaneko zentral termiko-aren egoerari zegokionez– Lezoren nahien aurreanPasaiak bere eskubideak finkatzeko beharrarekin batetorriz, idazkaritzak berriro zabaldu du udal-mugenkasua.

Baina, oraingoan, hogeigarren mendeko aurrekoegintzekin alderatuz gero, funtsezko berritasun bate-kin. Udal zerbitzuek aurreko alkateekin eta karguan

denbora dezente daramaten zinegotziekin kontsultatudute eta ez dute ez arazoaren egoeraren ez liskar juris-dikzionalen inguruko aurrekari historikoen berri.Baina Udalaren agiritegian, eta horri buruz informa-zioa gordetzen den beste batzuetan arakatzean, udal-idazkaria, bere harridurarako, jakin-mina pizten dionauzi luze eta ilun honen benetako garrantziaz jabetuda.

Honela, Pasaiaren mugen gaia modu integraleanhogeigarren mendeko jardueren berezko aldizkakota-suna gaindituz ulertzen da.

Hartara, jarduera hau berria da eta oso interesga-rria ikuspuntu historiografikotik zein administratibotik.Horren guztiaren emaitza da, besteak beste, lan hau.

Nahiz eta Trintxerpenhiri-hazkundea hasiaizan, oraindik ere horageri da Araneder base-rria. KUTXA Fototeka.

Pasaia 1805-2005 I 125

KUTXA Fototeka.

ZENBAIT ONDORIO:PASAIA PASAIARIKGABE

9

GIAN, HEMEN AZALDUTAKO PROZESU

GUZTIAren gertaerarik garrantzitsuena1805eko ekainean Pasaia hiribildu gisasortzeko bidea ematen zuen Ordena ezbetetzea izan da.

Egia da udalerri berria aurrera atera zela, baina“elbarri” xamar, esleitu zitzaion udal-mugapea ez bai-ta errespetatu. Ez da beharrezkoa azpimarratzea gabe-zia honen garrantzia, izan ere, hasieratik ezinbestekot-zat jotzen da Pasaiako lursaila zabaltzea portua bide-ragarri egiteko eta Donostiaren presentziarekin etaeskualdearentzako kaltegarria dela frogatu den bereekintzarekin amaitzeko.

Hainbat arrazoi daude Ordena hau ez betetzeko eta,segur asko, motz geldituko gara gure aipamenarekin.

Lehenik eta behin, Vargas Ponce bera dugu.Pasaiako auzoetako biztanleak miseriatik ateratzekobalioko zuen esparrua zein zen finkatzeko orduanerakutsi zituen sena eta irmotasuna apartak izan ziren.Zoritxarrez, Gortean zuen lekua ez zen prozesuabukaeraraino eramateko bezain segurua. Oso gertu

egon zen, baina juxtu azken pausoa eman bainolehen joko politikotik kanporatu egin zuten modumingarrian: interes publikoaren aurkakoak eta susma-garriak ziren Estatu heldugabe baten azpijokoenbidez. Vargas gainditzen ahalegindu zen bide politi-koen biktima izan zen. Guztien ongia soilik aintzathartzen zuen Estatu sendo eta neutro baten alde lanegiten zuen, baina ez zegoen holakorik EspainiakoErresuman. Berak onartzen ez zituen metodoak, gureProbintziako erakundeei hainbestetan leporatu ziz-kionak, izan ziren Pasaiako aferatik kanpo utzi zute-nak; baina hauek ez ziren Gipuzkoan gertatu,Gortean bertan baizik.

Aurrekoari lotuta, Espainiako Erresumaren osaketadago. Inolako planteamendu orokorrik gabe, DuránLópez irakaslearen lanaren hasieran esan dugun beza-la, ministro bakoitzak aurrekoak egindako lana desegi-ten zuen.

Horrez gain, Erresumak antolatzeko zituen zalant-za hauek liskarrak eragingo dituzte erakunde tradizio-nalekin, hala nola, Gipuzkoako Diputazioarekin. Horidela eta, Pasaiako Portuko administrazioa eskumenak

KUTXA Fototeka.

128 I Pasaia 1805-2005

A

lortzeko erakundeen arteko borrokaren aurrekaribihurtzen da. Gorteak Diputazioa portua garbi etabideragarri mantentzeko gai ez dela esaten badu ere,aitortu behar dugu ekimen probintzialak eta pribatuakgarrantzia handia izan zutela portuaren ondorengogarapenean.

Garapen hau, bestalde, ez zen Vargasek ustebezain azkar iritsi. Egia esan, Pasaiako bi auzoen bata-sunak ez zuen garapena sustatu. Besteak beste, heme-retzigarren mende osoa eta ondorengo urteak ia eten-gabeko gatazken urteak baitira, eta portua ezer gutxialdatzen dute. Alderantzizkoa gertatzen dela dirudi:1850etik aurrera eremuak izango duen garapena dabenetan pasaitarren lankidetza bultzatuko duena.

Bestalde, Pasaiak ez ditu beharrezkoak direnkemena eta erabakitasuna erakusten. Azalpen haukokatu dugun urteetan, logikoa dirudi lan hori herriagobernatzen zuten eliteei egokitu izana. Ikusi dugunola ahalegintzen diren, nahikoa etsita baina. Berennegozio eta interesaz gain, pentsatzen dugu garaikointeres politikoen jokoaren zati zirela. Adibiderik dei-garriena, gure ikuspuntutik, Ferrer familian topatzendugu. Ez dakigu Pasaiako egoerak zein garrantzia zuenberetzat, baina kargu politiko garrantzitsuak betezituztenean ez dirudi egoera hori konpontzeko ezeregin zutenik. Gai orokorragoak zituzten helburu eta ezdugu uste korronte politiko berean parte hartzen zuenDonostia bezalako udal baten aurka egingo zutenik.

Beraz, Vargas Poncek inauguratutako garaiarenaurretik kontatzen diren liskarrez betetako seiehunurteei, orduz geroztik igaro diren berrehun urteakerantsi behar zaizkie.

Urte horietan, eskualdearen garapenak 1805eanPasaiak eskuratutako eremu bera okupatu du, etahorrela herri honen eta bere ingurunearen zein gureherriko beste hainbat udalerriren hirigintza “bitxia”sortu da.

Alabaina, leku gutxitan aurkituko dugu Pasaiakduen eremu-nahasketa. Bi udalek administraturikokaleak –inork administratuko ez balitu bezalakoemaitza ematen duena–; finkatu gabeko udal-mugape-ak; udalerrien arteko mugetan, elkarlanean aritu beha-rrean, erakundeen arteko komunikaziorik gabe lanegiten da,... Pasaian oso ondo ezagutzen dugun histo-ria luzea.

Paradoxikoena da eremu horiek bereizi eta Pasaiariesleitu zitzaizkiola auziak, liskarrak eta antolamendufalta saihesteko, hain zuzen. Zortziehun urte beran-duago, egoera amaigabe honekin behin betiko bukat-zeko eta modu logiko eta adostuan eremua antolatze-

ko unea iritsi dela dirudi. Etorkizun hori prestatzeko,bada, komunitateak jarrera aktiboa izan beharko du.

Baina lan honi ez dagokio hori guztia konpontzea.Hasieran esaten genuen moduan, hauxe da gureasmoa: hemeretzigarren mendearen hasieran udalerriindependente gisa Pasaia nola sortu zen gure auzota-rrei ezagutzera ematea, barruti bakoitzaren berezita-sunak eta elkarrekin jardutera eraman zituzten arra-zoiak hobeto ulertze aldera.

Horregatik, ahalegindu gara nola osatu zen etazein zailtasun izan zituen kontatzen. Bidean, logikoaden bezala, hemen jorratu ez diren gai gehiago azaldudira; eta baita erantzunik gabe gelditu diren galderakere:

- Zein zen denbora honetan guztian jende arruntakegiten zuen bizimodua.

- Nola zegoen gizarte hori antolatuta eta zeintzukziren haien gobernariak.

- Nola antolatzen da eta zein bilakaera izan duGarbiketa Batzordeak egungo Portuko Agintaritza bila-katu arte.

- Nondik datoz Antxon kokatzen diren bizilagunak.- Zertan datza zehazki hemeretzigarren mendeko

industriaren garapenaren hasiera gure herrian.- Kaien eraikuntza.- Trintxerperen urbanizazioa.- Aldaketa hauetatik guztietatik datozen arazo sozia-

lak eta haiei aurre egiteko langileen antolamendua.

Makina bat galdera dira eta espero dugu, gureburua hobeto ezagutu ahal izateko lan hau osatuz, las-ter erantzutea. Lerro hauekin horretan lagundu badu-gu, pozik gaude.

1960. urtean Pasaiakoalkateak Fausto Arozenakontratatu zuen Pasaiakomugen afera ikertzeko etadokumentatzeko.Gipuzkoako ArtxibategiOrokorra (JD SM 20-13).

Pasaia 1805-2005 I 129

1 DURÁN LÓPEZ, Fernando: José Vargas Ponce, 1760-1821: ensayo de una bibliografía y crítica de sus obras. Cádiz: Universidad, Serviciode Publicaciones, 1997. Baita ere: Diccionario biográfico del Trienio Liberal: DBTL. Madrid: El Museo Universal, 1991.

Gipuzkoako Historia osatzeko bere lanak duen garrantziaz: URRUTIKOETXEA, Josetxo: “JoséVargas Ponze y Guipúzcoa. Precursores de lademografía histórica”. Lurralde, 5 (1988). VARGAS PONCE, J: Estados de vitalidad y mortalidad de Guipúzcoa en el siglo XVIII. Trabajospor el teniente de navío D. José Vargas Ponze, director de la Real Academia de la Historia (1805). Madrid: [s.n.], 1982 (Gonzalo Anés, ed.).2 Ontzi-tenientea, Fragata-kapitaina.3 VARGAS PONCE, José: “Misceláneas históricas. Correspondencia epistolar entre Don José Vargas y Ponce y Don Juan Antonio Moguelsobre etimologías vascongadas. Recopiladas por el Marqués de Seoane”. Euskal Erria, 65 (2-1911), 66-67 (1912).

Berdin: Arte en el Antiguo Aranzazu del siglo XVIII: correspondencia entre Vargas Ponce y fray Manuel Ventura de Echeverria. TellecheaIdigoras (biltzailea). Donostia: [s.n.], 1987.

MUGICA, Serapio: “Documentos curiosos: Vargas Ponce en Guipuzcoa”. Euskalerriaren alde, 111 (1915).4 José Mazarredo Salazar (1745-1812) bilbotarra bere garaiko itsasgizonik hoberentzat jotzen zen Iberiar Penintsulan.5 Itsas Armadako Idazkaritzako buru izan zen 1802. urtetik 1805. urtera arte.6 Pedro Rodríguez Campomanesek honako karguak bete zituen: Ogasun Kontseiluko ministroa 1760an, Gaztelako Kontseiluko zibileko fis-kala 1762an, Gaztelako Ganberako fiskala 1767an, Gaztelako Kontseilaria 1783an eta Estatu Kontseilaria 1792an.7 LASALA Y COLLADO, Fermín de (Duque de Mandas): La separación de Guipuzcoa y la Paz de Basilea.(Madrid: EstablecimientoTipográfico de Fortanet, 1895). Donostia: Txertoa, 1987. Literalki honi buruz hitz egiten du: “Baskoniaren aurkako agirien lehen bilduma”.Euskal Herria ordez Baskonia erabiltzen du. (258. or.)8 Isabel MIGUELek, esaterako, honela azaltzen du 1770. urteko egoera: “estaba en tal estado que salvo el canal, y éste sólo hasta dos ter-cios de su longuitud, todo lo demás quedaba en seco. Únicamente el canal que la Compañía de Caracas tenía para acceder a sus gradasera de alguna utilidad más allá de los muelles de la villa”. Liburu honetan: El comercio hispanoamericano a través de Pasajes-San Sebastián,1778-1795. Donostia: Sociedad Guipuzcoana de Ediciones y Publicaciones, 1990.9 Junkal eta Santiago elizaren gainean dagoen auzoa. Egundoko etxetzar batek Beraun izena du oraindik zizelkatua bere harrian. Badira biBerauni buruz ohar batzuk honako argitalpenean: BANUS Y AGUIRRE, J.L.: “El topónimo Donostia”. Boletín de Estudios Históricos sobreSan Sebastián, 24 (1990), 539-547. or.10 Prozesu honi buruz gehiago jakin nahi dutenek Elena BARRENAren lanak kontsulta ditzakete, Gipuzkoa osoari buruzko doktore-tesiazein tokiko kasuak aztertzen dituzten bestelako lanak.11 Ez gaur egungoa noski, egun hilerria dagoen lekuan zegoena baizik.12 GOROSABEL, P.: Diccionario histórico-geográfico-descriptivo...de Guipúzcoa (1862). Bilbo: La Gran EnciclopediaVasca, 1972. 405. or.13 Bilduma aldizkarian argitaratzeke.14 Erregearen Idazkaria, Ordenen Kontseiluko Presidentea eta beste kontseilu batzuetako kidea izan zen.15 Eta baita Emmanuel Filiberto de Saboya Printzea ere. Honek, “Itsasoaren kapitain jeneral” gisa, Antonio Okendo gomendatu eta abalat-zen du Erregearen aurrean 1617an. Urtebete beranduago, beste eginkizun batzuen artean, fabrikatu behar diren itsasontzien tamainariburuzko aholkuak emango dizkio Okendori. Halaber, Filibertok Okendori eskerrak ematen dizkio pilotan ibiltzeko bidali dizkion palenga-tik. Vargas Poncek Madrileko Ontzi Museoan duen fondoan, pertsonaia hauen guztien arteko gutun, esker on, ordainketa, aholku etaberrien truke mordoa topa daiteke.16 Urte berean, Pasaiako Udal Agiritegian, Donibanek dorrezainaren aurka egindako beste salaketa bat jasotzen da. Donostiakoari mesedeegiteko portua lokaztea leporatzen diote. Pasaiako Udal Artxibategia (PUA): E 6 II 2 2.17 Gai interesgarri hau argitalpen honetan jarrai daiteke: TELLECHEA IDIGORAS, J.I.: “Servicios de Marinería de Guipúzcoa en el siglo XV(1581-87). Algunos documentos de la colección Vargas Ponce”. Boletín de Estudios Históricos sobre San Sebastián, 21 (1987). 83-144. or.18 MUSEO NAVAL (Madrid). Catálogo de la Colección de documentos de Vargas Ponce que posee el Museo Naval. Madrid: Ministerio deDefensa, 1979-1996. 8. liburukia, dok. 28-29, or.19 MUSEO NAVAL (Madrid). Catálogo de la Colección de documentos de Vargas Ponce... 8. liburukia, 25 dok., 122.fol. eta hh.20 MUSEO NAVAL (Madrid). Catálogo de la Colección de documentos de Vargas Ponce... 8. liburukia, 25 dok., 144-148. or.21 MUSEO NAVAL (Madrid). Catálogo de la Colección de documentos de Vargas Ponce... 8. liburukia, 25 dok., 155-159. or.22 MUSEO NAVAL (Madrid). Catálogo de la Colección de documentos de Vargas Ponce... 8. liburukia, 25 dok., 233-234, 277-280. or.23 San Agustinus, lib. 4 cap. 13, de civitate dei.24 D. Thom. De reg. Princip. C. 15 : “inter omnes artes vivendi, et regendi, ars amplior et superior art”.25 MUSEO NAVAL (Madrid). Catálogo de la Colección de documentos de Vargas Ponce... 8. liburukia, 25 dok., 264-266. or.26 PUA: Udal-aktak 1805.27 Adibidez, Vargasek Donibanen kalkulatzen dituen 600 eliztarretatik soilik hamabostek edo hogeik izango zuten udal kargu bat betetze-ko eskubidea.28 VARGAS PONCE, José; SEOANEko Markesa: “Misceláneas históricas recopiladas por el Marqués de Seoane. Corespondencia reservadaentre el Sr.Vargas y Ponce y el Ministro de Marina, referentes al puerto de Pasajes”. Euskal Erria (1913), 51-54, 113-118, 156-157, 203-206.or. Jatorrizko agiria Artxibo Historiko Nazionalean zegoen. Hala ere, Seoanek “Pasaiakoaren paper-sorta” besterik ez du aipatzen.Aurrerago argituko dugu argitalpen honen jatorria.29 VARGAS PONCE, José; SEOANEko Markesa: op. cit.30 VARGAS-SEOANEk esandakoaren transkripzioa: op. cit.31 Beste hainbat gordetzen dira zenbait agiritegitan, Pasaiakoaz, Errenteriako Udalaren Agiritegiaz, Gipuzkoako Artxibo Orokorraz (Tolosa),Serapio Mujika fondoaz 20,13; edo Espainiako Armadaren Geografi Zerbitzuaz gain. Bada kopia honen kopia inprimatu bat honako argi-talpenean: J. Gómez Piñeiro (zuz.): Documentos cartográficos históricos de Gipuzkoa. I. Cartoteca Histórica del Servicio Geográfico delEjército. Donostia: Foru Aldundia, 1994. MUSEO NAVAL (Madrid). Catálogo de la Colección de documentos de Vargas Ponce... 8. liburu-kia, 25 dok., 144-148. or.32 MUSEO NAVAL (Madrid). Catálogo de la Colección de documentos de Vargas Ponce... 8. liburukia, 55 dok., 452-454. or. Errenteriakoalderdiaren berriemailea Gamón litzateke. Pasaia 1805-2005 I 131

33 Arizabalok berak gaiaren nondik norakoak azaldu dizkio. Idatziz azaltzera ausartzen ez zen gai baten berri ere ematen dio.34 Eroskerien, mota guztietako mesedeen eta antzekoen sistema askotan erabiltzen zen. Urte horretan, Bizkaian hemen aztertzen duguna-rekin alderatuz gero, nolabaiteko paralelismoak dituen gertakizun bat jazo zen. Bizkaiko kasu honetan, antzeko metodoak erabili zirenMadrilgo Gortean babesa lortzeko. Bilbo Abanton portu berri bat eraikitzearen aurka zegoen. Simón Bernando Zamakola arratiarrarenproiektu hau soldadutzari lotuta geratzean, azkenean, “zamakolada” izenez ezagutzen den matxinada eragin zuen. Bada, ZamakolakMadrilen egon zenean gastatutakoa zehazten duen kontu bat aurkezten du. Kontu horretan, zenbait gastu justifikatzen ditu, hala nola: “opa-riak pertsonaia boteretsuentzat edo hauen lagun minentzat”, “berriemaileentzat, agenteentzat, fidatzaileentzat eta kontseilarientzat”,“lagungarri baten emaztearentzat”, “zezenak ikusteko palkoak”, “opera edo komedia ikusteko palkoak”... Sare berean hartzen dute parteMadrilen bizi den Zamakolaren anaia batek eta Barakaldoko abokatua den Francisco Arangurenek, Bizkaiko Diputazioak Gortean daukanaholkulariak. Xehetasun gehiago: Aguirre, Ignacio F. de: “El bicentenario de la Zamacolada: Simón Bernardo I. De Zamacola, un políticomoderno”. Bilbo: Udal Aldizkaria, (2004ko uztaila). 36-37.

Gogoratu halaber aurreko oharretan Idiakez familiari eta haien eraginei buruz esandakoa.35 Gogora dezagun Vargas gai honetaz arduratzen dela Grandallanak bere esku uzten duelako, izan ere, azken hau, ez atzera ez aurrera,gai honekin erabat trabatuta zegoen.36 Ferrer hau Espainiako Ministroen Kontseiluko Presidente izatera iritsi zen 1841ean. Ferrer familiari buruzko datuak: DICCIONARIO bio-gráfico de los parlamentarios de Vasconia: 1808-1876. Gasteiz: Eusko Jaurlaritza, 1993. Era berean: ITURRIOZ TELLERIA, Fermín: Pasajes:resumen histórico. Pasaia: PYSBE, 1952 edo Pasaiako Portuko Batzordeak 2004ean egindako berrargitalpena. Halaber, “Bernardo EstornésLasa Fondoaren” ohar biografikoak www.euskomedia.org. helbide elektronikoaren bidez. Joaquín María Ferreri dagokiona AinhoaArozamena Ayalak idatzi du.37 GAO: JD IM 2-13-80 eta JD IM 1-18-91.38 Berdin.39 MUSEO NAVAL (Madrid). Catálogo de la Colección de documentos de Vargas Ponce... 8. liburukia, 60 dok., 461. or.40 Berdin. Eta egia esan mugei buruz ere ez du hitz egiten, portuko administrazioaz baizik.41 Adibidez:

BANUS Y AGUIRRE, J.L.: “De cómo se perdió el privilegio de confirmación del Fuero de San Sebastián otorgado por el rey Enrique IV en1457”. Boletín de Estudios Históricos sobre San Sebastián, 24 (1987). 463-466.

Berdin: “El límite oriental de San Sebastián y el puerto de Pasajes”. Boletín de la Real Sociedad Bascongada de Amigos del País, 1950 (IV).303-329.42 GAO: JD IM 2-8-83.43 BANUS ETA AGUIRRE, J.L.: “El límite...”. op. cit.44 GAO: 20, 13 (1), 40. Eskuizkribua.45 Jakina, prozesu hau hogeigarren mendean Portuak izandako bigarren berpizkundearekin bukatzen da, Trintxerko eremua guztiz eralda-tuz eta gaur egungo Trintxerpe sortuz.46 Gertatutakoaren laburpen bat: PUA: Akta-liburuak. 9, 57. or. v.47 Ferrer familia bezala.48 PUA: Akta-liburuak. 9, 114. or. v.49 PUA: Akta-liburuak. 9, 118. or. v.50 Ramón Seoane Ferrer, Seoane eta Alhamako Markesa, Moratako Bizkondea, 1858-1928. Honek argitzen du gorago aipatutako Euskal-Erria aldizkariko 1913ko argitalpenen jatorria.51 Antonio Maura Montaner, 1853 (Palma) – 1925 (Torrelodones). Bere ibilbide politikoa 1881ean hasi zuen, Gamazoren laguntzaile estugisa. Gamazoren bulegoan ziharduen abokatutzan. 1902an Alderdi Kontserbadorean sartzen da. 1914an bere jarraitzaileek talde mauristaosatzen dute. Ministerioko hainbat kargu bete zituen eta zenbait alditan Gobernuko Presidente izan zen. Legegintza arloan egindako lane-an nabarmentzekoak dira hauteskunde-legea, greben legea edo tokiko administrazioaren erreforma. Ferrer i Guardiaren fusilamenduarekinbukatuko den 1909ko Bartzelonako Aste Tragikoaren protagonista dugu.52 Besteak beste, kopia Pasaiako Udal Agiritegian: 591, 15.53 GAO: JD SM 18, 16. PUA: 550, 5. Bi auziak zehatz-mehatz jarraitzeko aukera ematen du. Eta beste kopia bat hemen: 591, 15.54 Vargas Poncek 1805eko udalbatzarrean egindako diskurtsotik hitzez hitz kopiatutako esaldiak nabarmentzeko azpimarratu ditugu lerrohauek. Hitzaldi hau akta-liburutan jasota dago.55 PUA: Akta-liburuak. 12, 76. or.; 13, 1. or.56 Ez dugu ahaztu behar hemeretzigarren mendean zehar hainbat gerra izan zirela. gure lurraldean: Napoleón, Karlistak,...57 Bere semeak, hain zuzen, 1885ean esan zuen lursail horiek guztiak Pasaiako Jabetza Erregistroan inskribatu zirela 1846an. PUA: Akta-liburuak. 11, 13. or.58 Gai hau jarraitzeko, lehen aipatutako udal-agiritegiko 13. akta-liburuko 1. orrialdea kontsulta daiteke. Eta baita Carlos Yarzak Antxoriburuz egindako lana ere: YARZA ZALA, Carlos: Pasajes Ancho. Donostia: Sociedad Guipuzcoana de Ediciones y Publicaciones, 1974.59 GAO: JD AJI 3, 4. AMP: C 5 I 1 1.60 PUA: C 5 I 1 2.61 PUA: 592, 9. 591, 15. Jada aipatuta. 591, 14. 1905 (Akta-liburua, 253. or. v.) edo 1915-1917 aldia (Akta-liburua -16, ondorengo orriak:103, 126, 142 v., 179 v.-180), esaterako, protestak jasotzen diren beste une batzuk dira.62 Esaterako, 1893ko laburpen hauek eransten ditugu, Diputazioak eta Portuko Elkarteak Herreraren jabetzari buruz izan zuten auzitik ate-ratakoak, non hauxe esaten den hitzez hitz: “...sostenido entre la Excelentísima Diputacion Provincial de Guipuzcoa y la Sociedad Generaldel Puerto de Pasages sobre propiedad de los terrenos ganados al mar en la ensenada titulada de la Herrera situada en término municipalde la villa del mismo nombre [hau da: Pasaia].” Eta baita ere: “Que contra esta teoria insostenible se han verificado numerosas translacio-nes de dominio de espacios bañados por las aguas del mar en virtud de cesiones del Estado a corporaciones y particulares y de bentashechas en egecucion de las leyes de desamortizacion, pudiendo citarse los terrenos del puerto llamado Molinao en Pasajes, y de la zonade esta ciudad conocida con el nombre de Amara, cuyas ventas han crado derechos perfectos y se han consignado en escrituras públicasinscriptas sin inconveniente alguno en el registro de la propiedad”. GAO: JD IT 1833.132 I Pasaia 1805-2005

63 GAO: JD ADI 3, 3. 1891ko azaroaren 17ko akta.64 Nahikoa da, oraingoz, 1916ko zapuztutako saiakera soilik aipatzea, udal aktetan jasotakoa: Akta-liburua –16, 1916ko azaroak 9 eta 14.65 PUA: udal-akten liburuak 22, 149. eta 160. or. Markinaren erantzuna uztailaren 10ekoa da.66 PUA: 544 eta Koldo Mitxelena, Fondo Gordeak 8773.67 1935eko urriaren 31ko Udal Legearen artikulua, 1924ko uztailaren 2ko Biztanleriaren eta Udalerrien Araudiaren 22. artikuluarekin zeri-kusia duena.68 YARZA ZALA, Carlos: op. cit. Pasaiako Udal Agiritegian ere informazioa topa daiteke, esaterako, 550, 4 espedientean. Kopia baten orri-ertzean ohar bat dago, 1955ekoa, 1890ko epaiari dagokiona.69 PUA: 544. kutxa.70 Yarzak, lehen aipatutako lanean, Hirigintzako Zuzendari Nagusia eta Julián Lojendio Garin kontseilaria beretzearen aldeko donostiarrakdirela dio.71 PUA: 591, 14; 591, 16; 591, 18.72 PUA: Udal-akten liburuak 26, 128. or.73 PUA: 591, 15.74 PUA: Udal-akten liburuak: 29, 136. or.75 PUA: 591, 13. Nahiz eta Diputazioaren -Hirigintzako Antolamendu Planaren Kontseiluan- eta bere arkitekto-buruaren bidez MadrilekoGeografi Institutuarekin harremanetan jarri (non mugei buruzko akta bat dagoen) eta Itsas Armadako Ministerioarekin -zehazki MadrilekoOntzi Museoarekin- kudeaketak hasi Vargas Ponceren txostenak, autoak eta planoak berreskuratzeko.76 Bere aita Jose Yarza alkate izan zen 1916ko beretzeko saiakera gertatu zenean.77 Gure asmoa ez da bere lana suntsitzea. Fundatu zenetik gaur egun arte, herri hau bideragarri bihurtzeko gutxieneko baldintza batzuk lort-zeko Pasaiak gainditu behar izan dituen oztopoak nabarmendu nahi ditugu.78 Signaturarik gabe; hirigintzako udal-sailean.79 PUA: 591, 15. 591, 23. 1955eko toki-administrazioaren araubidearen 12 – 4, 13, eta 18 – 1 artikuluen berariazko aipamena eta orobat1952ko maiatzaren 17ko Dekretuak onartutako Toki-erakundeetako Biztanleriaren eta Lurralde Mugapenaren Araudiaren 4. artikuluarena.80 PUA: 243.81 Bai emaitzak bai inkestak Udal-agiritegian daude, aipatutako 243. espedientean.

Pasaia 1805-2005 I 133

- “ALREDEDORES de San Sebastián: paseo pintoresco del histórico lugar de Santa Isabel en el monte Jaizkibel, Pasajes”. Euskal-Erria,58 (1-1908). 192 or.

- ARZAC ALBERDI, Antonio: “Pasajes de San Juan: Santa Ana”. Euskal-Erria, 39 (2-1898). 44-45 or.

- ATELA GURRUTXAGA, Nagore; Isasi Salaberria, Aurkene; Vicente Beltran, Jon: Pasaiako euskararen historia soziala. Pasaia: Udala,2000.

- AZCONA, Tarsicio de: Un pleito perdido por San Sebastián (1623-1627): fundación de la Parroquia de Pasajes de San Juan y juris-dicción espiritual sobre la bahía. Donostia: Sociedad Guipuzcoana de Ediciones y Publicaciones, 1978.

- BANUS Y AGUIRRE, José Luis: “El límite oriental de San Sebastián y el Puerto de Pasajes”. Boletín de la Real Sociedad Bascongadade Amigos del País. T. IV (1950). 303-329 or.

- BANUS Y AGUIRRE, José Luis: El Fuero de San Sebastián. Donostia: Sociedad Guipuzcoana de Ediciones y Publicaciones,Ayuntamiento de San Sebastián, 1963.

- BANUS Y AGUIRRE, José Luis: “De cómo se perdió el privilegio de confirmación del Fuero de San Sebastián otorgado por el reyEnrique IV en 1457”. Boletín de Estudios Históricos sobre San Sebastián, 24 (1987). 463-466 or.

- BANUS Y AGUIRRE, José Luis: “El topónimo Donostia”. Boletín de Estudios Históricos sobre San Sebastián, 24 (1990). 539-547 or.

- BANUS Y AGUIRRE, José Luis (rec.): “Documentos del Municipio de San Sebastián referentes a los pleitos sobre Pasajes”. Boletínde Estudios Históricos sobre San Sebastián, 19 (1985). 245-258 or.

- BARANDIARAN IRIZAR, Felipe: La comunidad de pescadores de bajura de Pasajes de San Juan : (ayer y hoy) : estudio antropoló-gico. [s.n.], [S.l.] (Oyarzun : Danona), 1982.

- BARANDIARAN IRIZAR, Felipe: Pasaia = Pasajes : su historia, su arte, su vida. Pasaia: Udala, 1987.

- CAMINO, Joaquín.: Historia civil-diplomática-eclesiástica de San Sebastián. Donostia, 1963 (4ª edición).

- DURÁN LÓPEZ, Fernando: José Vargas Ponce, 1760-1821: ensayo de una bibliografía y crítica de sus obras. Cádiz: Universidad,Servicio de Publicaciones, 1997.

- ELEJALDE, Félix y ERENCHUN ONZALO, Juan: Noticias históricas de la villa de Pasajes. Donostia: CAM, 1970.

- ELORTEGI BILBAO, Angel María: Pasaiako toponimia. Bilbo: Euskaltzaindia, 1991.

- ESNAOLA, Serafín: El cierre de una iglesia : Trintxerpe : Iglesia de Nª Sª del Carmen : 22 de enero del año 1964. [s.n.], [S.l.] (Lizarra),1997.

- FERNANDEZ ALBADALEJO, Pablo: “Rentería, Oyarzun y San Sebastián: unos comienzos conflictivos”. Historia de Rentería.Errenteria: Udala, 1996. 63-65 or.

- GAMON, J. Ignacio: Noticias históricas de Rentería. Donostia: Nueva Editorial, 1930.

- GARATE OJANGUREN, Montserrat: La Real Compañía Guipuzcoana de Caracas. Donostia: Sociedad Guipuzcoana de Ediciones yPublicaciones, 1990.

- GONI GAZTAMBIDE, José: “Fundación de la Iglesia de San Pedro de Pasajes : (1457-1458)”. Boletín de Estudios Históricos sobreSan Sebastián, 2 (1968). 7-19 or.

- IMAZ, José Manuel: “La peste en Pasajes”. Boletín de la Ral Sociedad Bascongada de Amigos del País. (1946). 105-108 or.

- IRIZAR MOYA, Joaquín de: Del puerto de Pasajes y de sus obras. Madrid: Imprenta de A. Gómez Fuentenebro, 1872.

- ITURRIOZ TELLERIA, Fermín: Pasajes: resumen histórico. Pasaia: PYSBE, 1952 (reed. 2004). Pasaia 1805-2005 I 135

Bibliografia

- LACOMBE, Georges: “Un document sur les gascons de Pasajes”. Revue Internationale des Études Basques, 10 (1919). 49-52 or.

- LACOMBE, Georges: ”Encore les gascons de Pasajes”. Revue Internationale des Études Basques, 11 (1920). 10 or.

- LANDA IJURKO, Iñigo: “Las propiedades de los Engómez en La Herrera, 1467-1574”. Boletín de Estudios Históricos sobre SanSebastián, 34 (2000). 137-168 or.

- LEGARDA, Anselmo de: “Panegírico de la emancipación de Pasajes de San Juan (1770)”. Boletín de Estudios Históricos sobre SanSebastián, 20 (1986). 283-315 or.

- LONGHURST, John E: “Luteranismo en Pasajes: 1523”. Boletín de Estudios Históricos sobre San Sebastián, 2 (1968). 21-29 or.

- LOUIS, Dr.: “Curiosidades históricas guipuzcoanas. La peste à Passage en 1823”. Euskal-Erria, 39 (2-1898). 535-537 or.

- “MÉMOIRE intéressant et très détaillé sur le beau Port du Passage”. Revue Internationale des Études Basques, 17 (1926). 175-193 or.

- MENDIOLA, Jon: “Juntos en el suburbio”. Estibaus, 35 (2005).

- MENDI ZORROTZ: “El puerto de Pasajes : breve descripción del puerto y de su canal, comentario histórico...”. Vida vasca, 8 (1931),147-151 or.

- MIGUEL, Isabel: El comercio hispanoamericano a través de Pasajes-San Sebastián (1778-1795). Donostia: Sociedad Guipuzcoanade Ediciones y Publicaciones, 1991.

- MUGICA, Serapio: “Antigüedades del puerto de Pasajes”. Revue Internationale des Études Basques,19 (1928). 419-424 or.

- MUGICA, Serapio y AROCENA, Fausto: “Reseña histórica de Rentería”. En: Gamón, J. Ignacio: Noticias históricas de Rentería.Donostia: Nueva Editorial, 1930.

- MUSEO NAVAL (Madrid). Catálogo de la Colección de documentos de Vargas Ponce que posee el Museo Naval. Madrid: Ministeriode Defensa, 1976-1996.

- “La NUEVA iglesia de Ancho : colocación de la primera piedra”. Euskal-Erria, 34 (1-1896). 568-569 or.

- OLAECHEA LABAYEN, J.B.: “Seis siglos de litigio sobre el dominio del puerto de Pasajes. Informe de Vargas Ponce sobre el asun-to”. Boletín de Estudios Históricos sobre San Sebastián,9 (1975). 66-93 or.

- ONDARTXO berriz ere herriarentzat!. San Pedro: Auzo Elkartea, 2004.

- OTERO LANA, Enrique: Los corsarios españoles durante la decadencia de los Austrias, los : el corso español del Atlántico penin-sular en el siglo XVII (1621-1697). Madrid : Naval, 1992

- PASAIA: iraganaren oroigarria, etorkizunari begira = memoria histórica y perspectivas de futuro. Donostia: Untzi Museoa, 1999.

- “PASAJES : reales órdenes sobre el régimen del puerto, etc”. Euskal-Erria, 28 (1- 1893). 566-569 or.

- PASAJES, un puerto, una historia. Pasaia: Junta del Puerto, 1987.

- SEOANE, Marqués de: “Pasajes en 1617: noticias secretas que el Rey D. Felipe IV dirigió a D. Diego de Villalobos y Benavides,comisionado especial para ese efecto por dicho monarca”. Euskal-Erria, 37 (2-1897). 385-391, 417-421, 449-453 or.

- SEOANE, Marqués de: “Misceláneas históricas recopiladas por el Marqués de Seoane. Correspondencia reservada entre el Sr. Vargasy Ponce y el Ministro de Marina, referentes al puerto de Pasajes”. Euskal-Erria (1913). 51-54, 113-118, 156-157 y 203-206 or.

- SILVAN, Leandro: El término municipal de San Sebastián. Donostia: Grupo Doctor Camino de Historia Donostiarra, 1971.

- SORALUCE, Pedro Manuel de: “El embarque de Lafayette en Pasajes”. Euskal-Erria, 44 (1-1901).

- TELLECHEA IDIGORAS, J.I.: “Servicios de Marinería de Guipúzcoa en el siglo XV (1581-87). Algunos documentos de la colecciónVargas Ponce”. Boletín de estudios históricos sobre San Sebastián, 21 (1987). 83-144 or.

- TELLECHEA IDIGORAS, J.I.: “Tres naos de la Escuadra de Guipúzoa...la Santa Ana, capitana de Oquendo y su voladura en Pasajes(24 octubre 1588)”. Boletín de Estudios Históricos sobre San Sebastián, 22 (1988). 200-218 or.136 I Pasaia 1805-2005

- TRUCHUELO, Susana: “IV. Alteración en la composición de las Juntas: proceso de constitución de villazgos, 1608-1616”. La repre-sentación de las corporaciones locales guipuzcoanas en el entramado político provincial, siglos XVI-XVII. Donostia: Aldundia,1997.

- TRUCHUELO, Susana: “Capítulo 3. Las controversias internas por el control comercial”. Gipuzkoa y el poder real en la Alta EdadMedia. Donostia: Aldundia, 2004.

- TENA GARCÍA, Mª Soledad: “Guía de fuentes para el estudio del Puerto de Pasajes en la Baja Edad Media : (S. XIII-XV)”. Bilduma,5 (1991). 101-105 or.

- YARZA ZALA, Carlos: Pasajes Ancho. Donostia: Sociedad Guipuzcoana de Ediciones y Publicaciones, 1974.

- ZABALA URIARTE, A.: “El tráfico comercial de Bilbao y Pasajes en el siglo XVII”. Población y sociedad en la España cantábrica enel siglo XVII. Cantabria: Diputación, 1985.

- ZAPIRAIN KARRIKA, David: “Gune historikoak babesten: galdutako etxeen bila: Arraskao-pendón de oro”. Bilduma, 9 (1995). 131-134 or.

- ZAPIRAIN KARRIKA, David y AFAN MORA, Juan Carlos: Altza de los Cubilares al Concejo : formación y características del régi-men jurídico-político altzatarra. Altza: Altzako Historia Mintegia, 1996. (Artiga; 1).

- ZAPIRAIN KARRIKA, David y AFAN MORA, Juan Carlos: “El informe del Capitán Diego Villalobos sobre el puerto de Pasaia en1617”. Bilduma. (inprimategian).

Pasaia 1805-2005 I 137

NO

RM

AS

DE

TRA

NSC

RIP

CIÓ

NY

CR

ITER

IOS

DE

EDIC

IÓN

Elor

igin

alde

l“Y

nfor

me

acer

cade

lpu

erto

dePa

sage

s”re

dact

ado

por

José

Var

gas

Ponc

ese

cons

erva

enla

Bib

liote

cade

lM

useo

Nav

alde

Mad

rid.

Ade

más

dees

teor

i-gi

nal

defin

itivo

,ex

iste

unbo

rrad

orde

lm

ism

o.A

unqu

ese

hatr

abaj

ado

con

ambo

sdo

cum

ento

s,a

laho

rade

tran

scri

bir

elin

form

e,se

haop

tado

por

lave

rsió

nde

finiti

va.

Al

trat

arse

deun

docu

men

tode

prin

cipi

osde

lsi

glo

XIX

,la

labo

rde

tras

crip

ción

noha

entr

añad

om

ayor

esdi

ficul

tade

s.Se

haop

tado

por

resp

etar

lagr

afía

del

mis

mo,

salv

oen

los

caso

sy

salv

edad

essi

guie

ntes

:

-El

empl

eode

las

may

úscu

las

ym

inús

cula

s,do

nde

hem

osse

guid

ola

sno

rmas

actu

ales

.-

Lapu

ntua

ción

delt

exto

hasi

dom

odifi

cada

enar

asde

faci

litar

sule

ctur

ay

com

-pr

ensi

ón.

-N

oha

sido

acen

tuad

o,sa

lvo

enlo

ssu

pues

tos

que

pudi

era

lleva

ra

conf

usió

n.-

Las

abre

viat

uras

han

sido

desa

rrol

lada

sal

obje

tode

favo

rece

rla

com

pren

sión

del

text

o-

Seha

man

teni

doel

empl

eode

las

dobl

esco

nson

ante

s(p

rinc

ipal

men

tel

yr)

.

Eldo

cum

ento

orig

inal

noap

arec

epa

gina

do.

Por

lota

nto,

seha

opta

dopo

rse

ñala

rla

sepa

raci

ónen

tre

pági

nas,

para

faci

litar

una

posi

ble

cons

ulta

,co

nel

sigu

ient

esi

gno:

//.A

dem

ás,

seha

cons

erva

dola

num

erac

ión

delo

sep

ígra

fes

ysu

bepí

graf

esre

aliz

ada

por

Var

gas

Ponc

e.

Asi

mis

mo,

sere

coge

nla

sva

riac

ione

sex

iste

ntes

entr

eel

borr

ador

yel

text

ode

finiti

vo.L

ossu

bray

ados

yap

unte

sal

mar

gen

está

nta

mbi

énin

dica

dos.

Las

nota

sa

pie

depá

gina

que

jalo

nan

elte

xto

obed

ecen

alde

seo

deac

lara

ry

añad

irin

for-

mac

ión

alo

sac

onte

cim

ient

os,m

enci

ones

,per

sona

jes

ocu

alqu

ier

otro

suce

sore

feri

dopo

rV

arga

sPo

nce.

Labi

blio

graf

íaqu

eap

arec

een

algu

nade

esta

sno

tas

pret

ende

orie

ntar

alle

ctor

que

quie

rapr

ofun

diza

ren

cual

quie

rade

los

aspe

ctos

oci

rcun

stan

cias

expr

esad

as.

YN

FOR

ME

AC

ERC

AD

ELP

UER

TOD

EPA

SAG

ESY

TOD

OS

SUS

INC

IDEN

TES

TRA

BA

XA

DO

DE

OR

DEN

DE

SUM

AJE

STA

D,

Tran

scri

pció

ny

nota

s,Ju

anC

arlo

sM

ora

Afá

n

por

YN

FOR

ME

AC

ERC

AD

ELPU

ERTO

DE

PASA

GES

YTO

DO

SSU

SIN

CID

ENTE

STR

AB

A-

XA

DO

DE

OR

DEN

DE

SUM

AJE

STA

D,

CO

MU

NIC

AD

APO

REL

EXC

ELEN

TISI

MO

SEÑ

OR

DO

ND

OM

ING

OD

EG

RA

ND

ALL

AN

A1 .

MA

DR

ID:A

ÑO

DE

1804

//

Exce

lent

isim

ose

ñor:

Obe

dezc

ola

real

orde

nqu

em

eha

com

unic

ado

Vue

stra

Exce

lenc

iapa

raqu

ete

nien

dopr

esen

telo

spa

pele

squ

em

edi

rije

,in

form

elo

que

halla

redi

gno

dela

sobe

rana

dete

r-m

inac

ion

deSu

Maj

esta

dac

erca

delo

sfr

ecue

ntes

recu

rsos

dela

Junt

ade

Obr

asde

lPu

erto

dePa

sage

s,de

llu

gar

dees

teno

mbr

e,de

lA

yunt

amie

nto

yC

onsu

lado

deSa

nSe

bast

ian:

pues

por

falta

dean

tece

dent

esqu

eex

iste

nen

otro

sM

inis

teri

osy

Supr

emos

Trib

unal

es,n

opu

eden

muc

hos

deel

los

pres

enta

rse

ala

reso

luci

onde

lRey

.Yco

nel

pre-

cept

oqu

em

eim

pone

SuM

ajes

tad

dequ

em

eex

tiend

a,no

solo

enlo

rela

tivo

ala

sob

ras

del

Puer

to,

sino

tam

bien

ala

expo

sici

onde

los

dem

aspu

ntos

dequ

ete

nga

cono

ci-

mie

ntos

yes

time

nece

sari

ospa

raqu

epu

eda

elR

eydi

ctar

loco

nven

ient

een

quan

tolo

prin

cipa

ly

sus

inci

denc

ias,

entr

oen

esta

labo

rau

tori

zado

com

opu

dier

ade

sear

.El

laes

tan

ardu

aco

mo

com

plic

ada,

pero

asi

com

opo

rm

ipa

rte

lahe

cons

agra

doel

mas

seri

oy

refle

xivo

estu

dio

dequ

eso

yca

paz,

asi

tam

bien

espe

roqu

e,di

luci

dada

,pr

esen

tea

Vue

stra

Exce

lenc

iaun

ade

aque

llas

ocas

ione

squ

eta

nto

apet

ece

deha

cer

unse

rvic

iose

ñala

doal

Rey

,a

laM

arin

aes

paño

lay

ala

//ca

usa

publ

ica.

2º.L

osex

pedi

ente

squ

eV

uest

raEx

cele

ncia

man

dopa

sarm

eco

nsta

nde

25pi

ezas

caus

a-da

sde

sde

1739

hast

aes

teañ

o2.C

omie

nzan

porl

aqu

exa

delD

uque

deM

onte

mar

3so

bre

elm

ales

tado

delP

uert

ode

Pasa

ges

(har

toem

peor

ado

hoy)

para

que

sepi

dies

encu

enta

sa

Gui

puzc

oay

San

Seba

stia

nde

este

desc

uido

yde

los

caud

ales

que

habi

anre

cibi

doy

node

stin

ado

para

lalim

pia.

Sigu

eel

info

rme

pedi

dopo

rdo

nC

asim

iro

deU

ztar

iz4

ado

nC

enon

deSo

mod

evila

5 ,no

mbr

eslo

str

esde

tan

grat

osre

cuer

dos.

Ypa

rano

mol

esta

ra

Vue

stra

Exce

lenc

iaco

nun

alis

ta,

ahor

asu

perf

lua,

son

las

25pi

ezas

sin

exce

pcio

nqu

e-

xas,

plan

ese

info

rmes

dequ

anto

sxe

fes

hubo

desd

een

tonc

esen

aque

llaPr

ovin

cia

que

tubi

esen

rela

cion

esco

nel

Min

iste

rio

deM

arin

a,y

dequ

anto

syn

geni

eros

seha

nde

sti-

nado

aSa

nSe

bast

ian,

que

unan

imes

clam

aron

pore

lpro

gres

ivo

dete

rior

ode

lPue

rto,

que

yato

caen

abso

luto

.Tod

ospo

nder

anla

sum

aim

port

anci

ade

sulim

pia

yco

nser

vaci

on;

todo

sre

cono

cen

lano

tori

edad

dese

rel

unic

oen

nues

tra

cost

ade

lnor

tede

sde

elFe

rrol

,y

aun

hast

aB

rest

;to

dos

clam

anqu

esu

perd

ida

deca

dadi

am

aspr

oxim

a(q

ueva

yaa

cons

umar

se)n

otie

nere

mpl

azo,

yca

daqu

alse

gun

sus

luce

sy

min

iste

rio,

ysu

spa

sion

esta

mbi

en,

dict

a//

repa

ros

yob

ras

mas

om

enos

exte

nsas

yni

ngun

aco

mpl

eta.

3º.

Con

solo

lale

ctur

ade

esto

sdo

cum

ento

sha

yha

rto

para

conv

ence

rse

dequ

eel

inte

-re

sde

lEst

ado

esen

este

asun

tode

lpri

mer

orde

ny

depr

imer

am

agni

tud,

com

ota

mbi

ende

que

hast

aho

yni

ngun

arbi

trio

6su

rtio

elef

ecto

que

sepr

eten

dia.

Pero

noba

sta

para

cono

cer

afo

ndo

las

caus

asde

lm

al,

ypo

rco

nsig

uien

tesu

sra

dica

les

rem

edio

s.Si

nre

mon

tar

alor

igen

yse

guir

sin

inte

rrup

cion

elcu

rso

deta

nen

cona

das

yen

veje

cida

sdi

s-pu

tas,

esco

mo

impo

sibl

eac

lara

rlo

stit

ulos

yde

rech

osde

tant

osco

litig

ante

s,y

que

ter-

min

ando

deun

ave

zpl

eito

sy

rens

illas

dese

issi

glos

,el

sello

dela

just

icia

sea

segu

roe

invi

olab

le.

Aqu

ello

vaa

ser

lam

ira

dem

iin

form

epa

rapo

ner

aV

uest

raEx

cele

ncia

ensi

tuac

ion

deco

nseg

uir

esta

coro

na.S

ino

me

fuer

eda

dore

duci

ra

poco

pape

llo

volu

min

oso

deta

nto

proc

eso,

que

redu

cido

sa

apun

tes

yex

trac

tos

llena

nen

mi

cole

ccio

ndi

plom

atic

am

iles

depa

gina

s7,

proc

urar

ese

rm

etod

ico

ycl

aro;

asi

com

oen

quan

toun

hom

bre

pued

efia

rde

sim

ism

o,cr

eoy

espe

ropr

oced

erex

ento

depr

eocu

paci

ony

libre

depa

rcia

lidad

.Ycu

ento

que

aV

uest

raEx

cele

ncia

nopa

rezc

ala

rgo

unes

crito

enqu

ese

pong

aqu

anto

sea/

/pr

ecis

opa

rada

res

tabl

epa

za

seis

pueb

los

mar

itim

os,

por

solo

este

obge

toir

re-

conc

iliab

les

desd

eel

sigl

oX

III;p

ara

rean

imar

yqu

evu

elva

na

flore

cer

tres

deel

los

que

yace

nen

elex

trem

ode

lam

iser

ia,

solo

por

falta

deap

reci

arse

enes

tene

goci

osu

just

i-ci

a;pa

raqu

eel

mej

ory

casi

elun

ico

puer

toqu

eel

Rey

tiene

ento

dala

cost

ade

Can

tabr

ia,p

uert

oen

dond

eha

nsu

rcad

ota

ntas

esqü

adra

sy

capi

tane

sre

ales

,avu

elta

de

Pasa

ia18

05-2

005

II

1M

inis

tro

deM

arin

ade

Espa

ñade

sde

el3

deab

ril

de18

03al

6de

febr

ero

de18

05.

2En

real

idad

,el

asun

toco

mie

nza

tiem

poat

rás,

tal

yco

mo

Var

gas

Ponc

ein

dica

más

adel

ante

.Alg

unos

auto

res

seha

noc

upad

ode

anal

izar

lala

rga

disc

ordi

aso

bre

elgo

bier

node

lPu

erto

dePa

saia

entr

ela

svi

llas

desu

ribe

ra.A

sí,

J.L.

Ban

úsy

Agu

irre

:“D

ocum

ento

sde

lm

unic

ipio

deSa

nSe

bast

ián

refe

rent

esa

los

plei

tos

sobr

ePa

saje

s”.B.E.H.S.S

,nº

19(2

45-2

58)

y“E

lLí

mite

orie

ntal

deSa

nSe

bast

ián

yel

puer

tode

Pasa

jes”

.BRSBAP.

Hom

enajeadonJulio

deUrquijo.

Don

ostia

,19

50.

(III,

309-

329)

;J.A

.C

amin

oy

Ore

lla:Historiacivil-diplom

ático-eclesiásticaancianaymoderna

delaciudad

deSanSebastián..

Don

ostia

:U

dala

,19

63;

P.Fe

rnán

dez

Alb

alad

ejo:

“Ren

teri

a,O

yarz

uny

San

Seba

stiá

n:un

osco

mie

nzos

conf

lictiv

os”.Historiade

Rentería.

Erre

nter

ia:

Uda

la,

1996

.63

-65;

J.I.

Gam

ón:Noticiashistóricas

deRentería.

Don

ostia

;N

ueva

Edito

rial

,19

30;

yfin

al-

men

te,

J.B.

Ola

eche

a:“S

eis

sigl

osde

litig

ioso

bre

eldo

min

ode

lPu

erto

dePa

saje

s:In

form

ede

Var

gas

Ponc

eso

bre

elas

unto

”.B.E.H.S.S,nº

9(2

09-2

70).

3Jo

séFr

anci

sco

Car

rillo

deA

lbor

noz

yM

ontie

l(Se

villa

,167

1-M

adri

d,17

47)o

btuv

oel

títul

ode

Duq

uede

Mon

tem

arpo

rlo

sde

stac

ados

serv

icio

sde

arm

aspr

esta

dos

aFe

lipe

V(p

artic

ipac

ión

enla

tom

ade

Maz

alqu

ivir

yO

rán,

derr

ota

alo

sau

strí

acos

enB

itont

o).

Fue

Min

istr

ode

Gue

rra

entr

e17

37y

1741

.So

bre

Maz

alqu

ivir

yO

rán,

veás

eJu

anB

.Vila

r:Ciudadesfortificadasespañolasen

elNortede

Africa.

Car

tage

na:A

forc

a,20

01;

B.A

lons

o:OrányMazalquiviren

lapolíticanorteafricanade

España,1589-1639.

Mad

rid:

Uni

vers

idad

Com

plut

ense

,20

03y

dela

mis

ma

auto

raOrán-Mazalquivir,1589-1639:

unasociedad

españolaen

lafrontera

deBerbería.

Mad

rid:

CSI

C,

2000

.4

Cas

imir

ode

Uzt

ariz

Azu

ara

(Bru

sela

s,16

99-M

adri

d,17

51),

hijo

dele

cono

mis

taJe

róni

mo

deU

ztar

iz,f

orm

óde

sde

muy

jove

npa

rte

dela

adm

inis

trac

ión

borb

ónic

a,as

cend

iend

ode

sde

sude

stin

oin

icia

len

laSe

cret

aría

del

Min

iste

rio

deG

uerr

aha

sta

elpu

esto

dese

cret

ario

enlo

sC

onse

jos

deH

acie

nda,

deEs

tado

yde

laG

uerr

a,lo

que

leva

lióel

reco

noci

mie

nto

real

por

Felip

eV

(títu

lode

Mar

qués

deU

ztar

iz)

yun

ade

stac

ada

noto

-ri

edad

soci

al.

5Z

enón

deSo

mod

evill

aB

engo

etxe

a,M

arqu

ésde

Ense

nada

,(H

erví

as,

1702

-M

edin

ade

lC

ampo

,17

81)

fue

uno

delo

spe

rson

ajes

clav

esen

elsi

glo

XV

IIIes

paño

l,lle

gand

oa

dete

ntar

num

eros

asSe

cret

aría

s(M

arin

a,Es

tado

,G

uerr

ae

Indi

as)

dura

nte

los

rein

ados

deFe

lipe

Vy

Felip

eV

I.Fu

eta

mbi

énde

stac

ada

sula

bor

enel

cam

pode

prom

otor

cien

tífic

o.Pa

rapr

ofun

diza

ren

lain

tere

sant

evi

dade

este

pers

onaj

ey

sus

proy

ecto

sre

for-

mis

tas,

J.L.G

ómez

:Elproyectoreform

istade

Ensanada

.Lle

ida:

Mile

nio,

1996

;F.A

bad:Elmarqués

delaEnsenada,suvida

ysu

obra

.Mad

rid:

Nav

al,1

985;

J.M.D

elga

do:M

inistros

deFernando

VI.

Cór

doba

:U

nive

rsid

adde

Cór

doba

,20

02.

6Po

rin

tent

ode

solu

ción

del

prob

lem

a.7

Que

enla

actu

alid

adse

cons

erva

enel

Mus

eoN

aval

deM

adri

d.El

cont

enid

ode

este

fond

ose

reco

geen

:MUSEO

NAVAL(M

adrid).Catálogode

lacolecciónde

documentosde

VargasPoncequeposeeel

Museo

Naval.

Mad

rid:

Min

iste

rio

deD

efen

sa.

Secr

etar

íaG

ener

alTé

cnic

a,19

79-1

996.

Este

catá

logo

será

cita

doen

más

ocas

ione

s.

poco

sañ

osno

losu

rque

nar

ados

,com

ode

nova

riar

sede

sist

ema

vain

defe

ctib

lem

ente

asu

cede

r;pa

raqu

eno

falte

deto

dopu

nto

unpl

ante

lde

mar

iner

osde

lque

seha

nsa

ca-

doen

vari

asoc

asio

nes

hast

ado

sm

il,y

que

esca

paz

decr

iar

eldo

ble,

quan

doho

yno

alim

enta

unce

nten

ar.

Que

deta

nta

mon

taes

term

inar

con

acie

rto

elex

pedi

ente

del

Puer

tode

Pasa

ges.

4.En

grac

iapu

esde

lacl

arid

ady

del

orde

n,di

vidi

reen

tres

part

esm

iin

form

e.C

onte

ndra

lapr

imer

ala

seri

ede

docu

men

tos

ysu

ceso

sen

que

seap

oyan

los

dive

rsos

inte

resa

dos,

calif

ican

doaq

uello

sy

com

enta

ndo

esto

sco

nla

sno

tas

yre

flexi

ones

que

crea

nece

sari

aspa

rafix

arsu

valo

ry

pone

ren

clar

ola

verd

ad.

Sera

lase

gund

ael

exa-

men

delo

sar

gum

ento

sy

razo

nes

aleg

adas

,su

fuer

za,

cert

idum

bre

yco

nven

ienc

iapr

i-va

day

publ

ica.

Yex

pon/

/dra

late

rcer

ala

seri

ede

prov

iden

cias

que

creo

prec

isas

,els

is-

tem

aco

nqu

ese

debe

nir

plan

tific

ando

,y

final

men

tela

ssa

luda

bles

cons

ecue

ncia

squ

epr

oduc

iran

segu

nm

idi

ctam

en.

PARTE

PRIM

ERA

5.A

quel

laul

tima

porc

ion

sete

ntri

onal

ym

ariti

ma

dela

Cas

tilla

que

sede

nom

inar

aTi

erra

deG

uipu

zcoa

,y

que

laen

cier

ran

eloc

eano

,G

uien

a8y

Nav

arra

,Ala

vay

Viz

caya

,es

tu-

bous

urpa

dapo

rlo

sre

yes

del

Piri

neo9

quan

doD

onSa

ncho

elSa

bio

trat

ode

fund

arsu

prim

era

villa

ym

urar

la.

Fue

esta

San

Seba

stia

n,qu

ede

bio

sem

ejan

teex

iste

ncia

alo

spe

scad

ores

del

part

ido

deA

rtig

as10

,de

pend

ient

esha

sta

ento

nces

deH

erna

ni,

yqu

eno

pare

cede

xaro

nsu

sba

rrac

asy

case

rios

,y

may

ory

prin

cipa

lmen

tea

los

gasc

ones

que

vini

eron

deB

earn

e11 .

Ato

dos,

desp

ues

del

año

de11

52,

dio

elfu

ero

deJa

ca,

sibi

en,

adic

cion

ado

mas

ampl

iam

ente

,ate

ndid

ala

loca

lidad

delp

uebl

oy

cast

asde

sus

nuev

osco

lono

s.Su

sex

tens

oslim

ites

cogi

eron

alpr

inci

pio

desd

eel

Bid

asoa

alO

ria,

yde

sde

Are

nga1

2 ,ca

beel

mar

,a

Ara

node

Nav

arra

.Yau

nque

enel

los

noha

yex

pres

am

enci

onde

laco

sam

asno

tabl

ede

todo

ese

terr

itori

oqu

ees

elpu

erto

yca

nal

enqü

estio

n,no

qued

aria

duda

enqu

ees

taba

incl

uso

enaq

uello

s,ya

se//

mid

anEs

te,

Oes

te,

yaN

orte

,Su

r,si

nose

mod

ifica

sela

dona

cion

con

laex

pres

acl

ausu

laqu

eso

loer

ade

lore

alen

-go

,est

oes

,de

loqu

eno

reco

noci

ese

yaot

roan

teri

orus

ufru

ctua

rio.

Asi

esde

todo

punt

oin

crei

ble

que

sien

do,

aunq

ueco

rtis

imo,

indu

dabl

ela

pobl

acio

nde

esta

com

arca

,no

lotu

bies

eel

may

ores

timul

ode

pobl

arla

.

6.En

efec

to,

esin

mem

oria

lel

veci

ndar

iode

lVal

lede

Oya

rzun

,en

cuyo

sco

ntor

nos

sin

disp

uta

estu

boel

antig

uoO

easo

13,

ysi

ahor

aes

casi

impo

sibl

eas

igna

rle

supr

ecis

oas

ient

o,es

tafu

era

deco

ntro

vers

iapa

raqu

alqu

ier

desp

reoc

upad

oqu

eno

lofu

eel

que

ocup

aSa

nSe

bast

ian,

asic

omo

que

elm

ism

olo

cald

ees

tey

quan

tas

mem

oria

sex

iste

n,se

opon

enco

nig

ual

fuer

zaa

que

jam

asha

yasi

dopo

rcio

nde

aque

lVal

le,

nisu

reco

-no

cida

capi

tal.

Pret

ensi

ones

,co

mo

tant

asot

ras

pond

erad

asen

esto

slit

igio

s,qu

eso

loco

nven

cen

delo

que

cieg

ay

empe

ñael

espi

ritu

depa

rtid

o.O

yarz

un,

que

por

susi

tua-

cion

debi

ose

rha

bita

doan

tes

que

San

Seba

stia

n,pu

esla

pobl

acio

nde

esta

spl

ayas

,fu

eco

mo

ento

das,

una

prop

agac

ion

dela

detie

rra

aden

tro.

Oya

rzun

,en

cuyo

terr

itori

oab

unda

elfie

rro,

supr

emo

alic

ient

ede

aque

llapo

blac

ion,

yal

pie

desu

sve

nera

sab

un-

daro

nsi

empr

elo

sin

geni

osde

fund

irlo

14(q

uand

oSa

nSe

bast

ian

care

ce//

deun

oy

otro

).O

yarz

unpu

es,

esm

asqu

eve

rosi

mil

fues

eel

dueñ

opr

imiti

vode

unpu

erto

,qu

een

ton-

ces

com

oah

ora,

baña

con

sus

agua

sha

sta

los

umbr

ales

deaq

uella

sof

icin

as.Y

alve

rlo

cons

tant

emen

tede

nom

inad

oy

escr

itoPu

erto

deO

yarz

unde

sde

que

hay

mem

oria

deel

,y

hast

ael

sigl

oX

V,qu

ees

deci

rba

stan

tes

desp

ues

dese

rSa

nSe

bast

ian,

que

nunc

ale

haco

mun

icad

osu

nom

bre,

cobr

am

asvi

gor

ypr

obav

ilida

des

taco

nget

ura.

Pero

loci

er-

toes

que

con

firm

eza

hist

oric

ano

sepu

ede

aseg

urar

cuyo

fues

een

aque

llas

eras

,nia

fir-

mar

aqu

ien

esta

baad

judi

cado

hast

aqu

ece

ntur

ias

adel

ante

lofu

ea

Ren

teri

a.

7.En

elañ

ode

1200

,no

muc

hos

desp

ues

dela

prim

itiva

pueb

lade

San

Seba

stia

n,fu

ere

conq

uist

ada

ella

com

oto

dala

hoy

prov

inci

ade

Gui

puzc

oapo

rla

svi

ctor

iosa

sar

mas

deA

lfons

oV

III15

.Est

ere

y,co

nla

sm

ism

assa

nas

mir

asqu

eSa

ncho

elde

Nav

arra

ym

ayor

Pasa

ia18

05-2

005

III

8G

uyen

a.R

egió

nfr

ance

saeq

uipa

rabl

eal

suro

este

deA

quita

nia.

9V

arga

sPo

nce

deja

ver

alo

larg

ode

todo

elte

xto

supo

stur

apa

rtid

aria

deun

Esta

doce

ntra

lista

y,po

dría

mos

deci

r,de

raíz

cast

ella

na.

Por

eso,

enes

teca

so,

pres

enta

also

bera

noor

igin

al,

elna

varr

o,co

mo

usur

pado

r.10

Lapa

rte

occi

dent

alde

Don

ostia

haci

ael

valle

deH

erna

ni,

que

abar

caba

lazo

naac

tual

delA

ntig

uo,

Ibae

tay

Aie

te.

11So

bre

lafu

ndac

ión

deD

onos

tia(1

180)

yla

pres

enci

aga

scon

aen

lam

ism

a,co

nsúl

tese

V.V.

A.A

.:Elfuerode

SanSebastiánysu

época.

Don

ostia

:Eu

sko

Ikas

kunt

za,

1982

;J.L

.B

anús

yA

guir

re:

“El

límite

orie

ntal

...”;

G.

Mar

tínez

:Guipúzcoa

enlosalboresde

suhistoria

(siglosX-XIII).

Don

ostia

:D

iput

ació

nFo

ral

deG

uipú

zcoa

,19

75;

J.Mª

Rol

dán:

“La

cuen

caba

jade

lU

rum

eaen

elsi

glo

XII:

unes

paci

oge

ohis

tóri

coen

mut

ació

n”,

Lurralde

,nº

8,19

85;

L.Si

lván

:El

térm

inomunicipal

deSanSebastián:

suevoluciónhistórica.

Don

ostia

:So

cied

adG

uipu

zcoa

nade

Edic

ione

sy

Publ

icac

ione

s,19

71;

Mª.

S.Te

na:La

sociedad

urbana

enla

Guipúzcoa

costeramedieval:SanSebastián,

RenteríayFuenterrabía(1200-1500).

Don

ostia

:G

rupo

Doc

tor

Cam

ino,

1997

;y

final

men

te,V

.V.A

.A.:Historiade

Donostia

.D

onos

tia:

Ner

ea,

2000

.12

Pabl

oG

oros

abel

ensu

Diccionario

Histórico-Geográfico-Descriptivode

losPueblos,Valles,Partidos,Alcaldías

yUniones

deGuipúzcoa

publ

icad

oen

1862

,af

irm

aqu

ela

sro

cas

situ

adas

ala

entr

ada

dela

bahí

a,A

rand

oaun

dia

yA

rand

otxi

kia,

fuer

onco

noci

das

enla

antig

üeda

dco

nel

nom

bre

deA

rren

ga.

13C

itado

por

las

fuen

tes

clás

icas

latin

as,

seac

epta

actu

alm

ente

sulo

caliz

ació

nen

lazo

naco

mpr

endi

daen

tre

Peña

sde

Aia

yel

bajo

Bid

asoa

,re

firié

ndos

ees

teto

póni

mo

más

aun

aco

mar

caqu

ea

una

ciud

adco

ncre

-ta

.So

bre

este

tem

a,ve

áse:

M.

Este

ban:

ElPaísVasco

atlánticoen

EpocaRom

ana.

Don

ostia

:U

nive

rsid

adde

Deu

sto,

1990

;C

.Fe

rnán

dez

Och

oa:DeBrigantium

aOiasso:

unaaproximaciónal

estudiode

losenclaves

marítimos

cantábricosen

épocaromana.

Mad

rid:

Foro

,19

94.

14La

sco

noci

das

ferr

ería

s.Pa

raun

aap

roxi

mac

ión

aes

tete

ma:

Ant

xiñe

Ara

nbur

u-B

irjin

iaEt

xebe

rria

:Burdinlariak:

burdingintza

tradizionalarilotutako

lanakUrola

Garaian.

Lega

zpi:

Lenb

ur,

2004

.A

ntxi

ñeA

ranb

uru-

Bir

jinia

Etxe

berr

ia:BurdinolakUrola

Garaian.

Lega

zpi:

Lenb

ur,

2005

.Yta

mbi

énlo

str

abaj

oscl

ásic

osde

L.M

.D

íez

deSa

laza

r:Ferreríasde

Guipúzcoa

(siglosXIV-XVI).

Bar

celo

na:

Uni

vers

itat,

Cen

tre

dePu

blic

acio

ns,

1992

yFerreríasguipuzcoanas:aspectos

socio-económ

icos,laboralesyfiscales(siglosXIV-XVI).

Don

ostia

:Fu

ndac

ión

Soci

aly

Cul

tura

lK

utxa

,19

97.

15A

cerc

ade

lhe

cho

hist

óric

ode

laan

exió

nde

Gip

uzko

aal

Rei

node

Cas

tilla

,lo

sac

onte

cim

ient

osno

son

sufic

ient

emen

teco

noci

dos.

Por

unla

do,

lasi

tuac

ión

degu

erra

esev

iden

te;

por

otro

,y

dado

que

Gip

uzko

aco

mo

entid

adpo

lític

ano

esta

baaú

nlo

sufic

ient

emen

tede

sarr

olla

da,

elpr

otag

onis

mo

depa

ctos

yun

ione

sco

nlo

sre

yes

debi

óde

corr

espo

nder

noa

lapo

blac

ión

sino

ala

sca

beza

sde

laor

gani

zaci

ónso

cial

.D

eto

dos

mod

os,l

osre

yes

cast

ella

nos

prom

etie

ron,

aunq

ueno

cum

plie

ron,

lade

volu

ción

dees

tos

yot

ros

terr

itori

osa

laco

rona

nava

rra.

Para

los

prim

eros

sigl

osm

edie

vale

s,G

.Mar

tínez

:Guipúzcoa

enlosalbores...y

E.B

arre

na:

Laform

aciónhistóricade

Guipúzcoa.

Don

ostia

:U

nive

rsid

adde

Deu

sto,

1989

.

opor

tuni

dad

decu

mpl

irla

s,m

ultip

lico

las

pobl

acio

nes

mar

itim

asde

toda

suco

sta

del

Nor

te.F

uent

erra

bia,

lapr

imer

ade

toda

s,ob

tubo

en12

02su

cart

a-pu

ebla

16co

nel

fuer

ode

San

Seba

stia

n,y

teni

endo

endo

tepa

rte

delo

ste

rmin

osde

esta

,pue

sse

leas

igna

ron

desd

eV

era

yel

rio

deO

yarz

unal

mar

.Eln

oha

ber

pasa

does

teri

oba

stab

apa

rape

rsua

-di

rqu

eya

Oya

rzun

exis

tiaco

mo

pobl

acio

n,si

bien

derr

amad

apo

rel

Val

lede

suap

e-lli

do,

ano

deja

res

tepu

nto

indu

//dab

lelo

sfu

eros

que

hay

notic

iapo

sitiv

a,co

nced

ioaq

uel

mis

mo

rey

asu

sha

bita

ntes

,au

nque

noco

nsta

qual

esfu

esen

.En

aque

llaca

rta-

pueb

lade

clar

opo

rve

cino

deFu

ente

rrab

iaa

Gui

llelm

ode

Lanz

on17

,qu

eno

sepu

ede

duda

rqu

eco

nlo

ssu

yos

fues

eel

prim

itivo

ym

aspr

inci

palp

obla

dor

dela

alde

ade

Lezo

,si

tuad

aen

laor

illa

del

rio

deO

yarz

un,

por

dond

ede

sem

boca

enla

ense

nada

enqü

es-

tion,

yde

dond

ees

tesi

tiose

llam

aco

nfr

ecue

ncia

enlo

sin

stru

men

tos

antig

uos

Puer

tode

Lanz

on18

.D

eaq

uiel

cree

rse

Fuen

terr

abia

con

dere

cho

alde

Pasa

ges.

8.Pe

rosu

prin

cipa

lus

ufru

ctua

dor,

elV

alle

deO

yarz

un,

que

lede

besu

nom

bre,

asi

por

ser

este

puer

toel

extr

emo

delm

ism

ova

lle,c

omo

porq

ueel

nerv

iode

ltra

toer

ael

fierr

o,y

este

enni

ngun

ade

las

part

esqu

elit

igan

seda

bani

fund

iaco

mo

enO

yarz

un.P

ores

o,au

nque

elva

llese

divi

dia

por

razo

nde

esta

mis

ma

labo

ren

quat

ropo

blac

ionc

itas

oba

rrio

s,el

prin

cipa

ly

cabe

zay

dond

efo

rmab

aco

nsej

o,er

ael

que

esta

baa

lale

ngua

dela

gua.

Ypo

rque

enel

sead

euda

ban

los

dere

chos

dead

uana

yde

mas

real

es,s

ella

mo

com

opo

rig

ualc

ausa

otro

sva

rios

dees

tepa

is,R

ente

ria1

9 ,no

mbr

epo

rqu

ees

cono

cido

hoy,

habi

endo

este

apel

ativ

oob

scur

ecid

oel

prop

iode

Ore

reta

20y

sobr

eviv

ido

alde

Vill

anue

bade

Oya

rzun

,con

que

sela

dist

ingu

iode

sde

supr

ivile

gio

devi

lla.D

esu

//ert

equ

eha

sta

fines

dels

iglo

XIV

disf

ruta

ban

este

gran

puer

toO

yarz

un,p

orsu

Ren

teri

a,qu

eco

nsu

peri

ores

razo

nes

ypo

rel

voto

dela

natu

rale

zale

deci

asu

yo;S

anSe

bast

ian,

aun-

que

teni

asu

prop

iaco

ncha

priv

ativ

ay

unic

amen

tesu

ya,

porq

uepa

rte

desu

term

ino

haci

ala

Her

rera

por

las

fald

asde

lU

lia(d

onde

hoy

esta

laal

dea

dePa

sage

s)to

caba

alag

uade

este

puer

to,y

suca

rta-

pueb

lada

bam

arge

na

estim

arlo

suyo

desd

ela

pied

rade

Are

nga,

que

esta

enel

boca

l;y

Fuen

terr

abia

,qu

eau

nque

tam

bien

teni

apr

ivat

ivam

ente

suyo

elpu

erto

oco

ncha

del

Hig

uer

yel

deA

rtuv

iaga

21,

que

leca

een

suco

sta,

porq

ueta

mbi

enle

caia

dent

rode

sus

limite

s,de

sde

Lezo

alm

arpo

rla

fald

ade

lJa

izqu

ivel

(don

deho

yes

tala

villa

dePa

sage

s).

Loco

rto

deaq

uella

spo

blac

ione

sy

lore

duci

dode

suco

mer

cio

ybu

ques

,co

ntra

pues

toa

laan

chur

ade

laen

sena

da,

haci

aqu

ehu

bies

epa

rato

dos

yqu

eus

asen

dees

tepu

erto

con

lalib

erta

dqu

ese

usa

del

ocea

no.

9.A

umen

tado

elge

ntio

delV

alle

deO

yarz

uny

sutr

afic

o,al

paso

que

los

pelig

ros

enqu

elo

sm

etia

nla

sva

rias

yop

uest

asge

ntes

deG

uian

a,en

tonc

esyn

gles

es,d

ena

varr

osy

degu

ipuz

coan

os,

todo

sde

los

dive

rsos

seño

rios

que

los

rode

aban

,qu

isie

ron

reco

gers

een

Ren

teri

ay

mur

arla

,eri

gien

dovi

llael

ante

slla

mad

oC

onse

jode

Oya

rzun

22.S

upue

sto

pues

elun

anim

eac

uerd

ode

los

veci

nos

dees

te,y

fund

ando

seen

el,l

agr

anre

yna

doña

Mar

ia23

,en

lam

enor

edad

desu

niet

o,el

ultim

oA

lfons

o24 ,

les

conc

edio

elpr

ivile

gio

devi

llazg

o25

enV

alla

dolid

//,a

5de

agos

tode

1320

,dan

dole

sex

pres

amen

teel

fuer

ode

San

Seba

stia

n,po

rque

tam

bien

lesu

pusi

eron

que

usab

ande

elde

sde

Alfo

nso

VIII

,lo

qual

aunq

ueno

esin

vero

sim

il,no

cons

taen

priv

ilegi

oal

guno

ante

rior

26.

Enes

teta

mbi

ense

afir

ma

por

lapr

imer

ave

zqu

ele

sda

sus

puer

tos2

7 ,ex

pres

ion

que

notie

neca

bida

enot

roqu

eel

que

sede

cia

Oya

rzun

yho

yPa

sage

s28 .

10.A

quel

cons

entim

ient

ode

redu

cirs

ea

form

arun

aso

lavi

llalo

squ

eha

bita

ban

derr

a-m

ados

pore

lVal

le,l

exos

dese

runa

nim

e,se

gun

sem

anifi

esta

port

odos

los

paso

sy

suce

-so

sde

sde

esta

fech

a,fu

eun

sem

iller

ode

disc

ordi

asen

tre

los

dela

sfe

rrer

ias

yde

mas

barr

ios

que

nose

mov

iero

nde

sus

case

rios

,y

los

deR

ente

ria,

que

con

viol

enci

aslo

squ

eria

nre

duci

ra

sus

mur

os,

disc

ordi

aqu

elo

sde

suni

ode

lm

odo

mas

esca

ndal

oso

ypa

rasi

empr

e.D

esde

ento

nces

hubo

una

guer

raab

iert

ay

unod

ioir

reco

ncili

able

entr

elo

str

esba

rrio

s29

ysu

antig

uaca

beza

,val

iend

ose

dequ

anto

sm

edio

sy

artif

icio

sse

lepr

e-se

ntab

anpa

rasu

reci

proc

om

al.

No

esde

nues

tra

incu

mbe

ncia

por

ahor

are

laci

onar

esto

ssa

ngri

ento

sdi

stur

bios

,qu

eno

tubi

eron

finha

sta

170

años

adel

ante

por

unso

lem

-ne

com

prom

iso

dequ

ea

cons

ulta

desu

cam

ara

sehi

cier

onju

eces

arbi

tros

los

mis

mos

Pasa

ia18

05-2

005

IIII

16C

onju

nto

dedi

spos

icio

nes

lega

les,

bajo

elam

paro

yla

prot

ecci

ónre

al,q

uesa

ncio

nan

los

dere

chos

delo

sha

bita

ntes

dela

nuev

avi

llaaf

orad

a,so

met

idos

enad

elan

teal

dere

cho

delF

uero

que

sele

sot

orga

para

regu

-la

rsu

conv

iven

cia.

17G

uille

rmo

deLa

zón

esun

pers

onaj

ecl

ave

enla

fund

ació

nde

Lezo

,pue

sto

dopa

rece

indi

car

que

grac

ias

asu

sté

cnic

asde

dese

caci

ónhi

zoha

bita

ble

ellu

gar

dond

ese

asen

tará

,tom

ando

suno

mbr

e,la

pobl

ació

nde

Lezo

.18

Enla

docu

men

taci

ónex

iste

nte

enel

Arc

hivo

Mun

icip

alde

Ren

terí

ala

sre

fere

ncia

sal

Puer

tode

Lanz

ón(L

ezo)

son

num

eros

aspa

rafe

chas

rela

tivam

ente

tem

pran

as,

ates

tiguá

ndos

eun

uso

inte

nsiv

ode

esta

part

ede

lC

anal

dePa

saje

s,en

cont

rapo

sici

óna

lazo

naoc

cide

ntal

(Her

rera

),de

unap

rove

cham

ient

om

ásta

rdío

.19

Laet

imol

ogía

dela

pala

bra

esde

orig

enro

mán

ica,

deri

vada

dela

pala

bra

“ren

ta”

que

alud

eal

luga

res

pecí

fico

dond

ese

cobr

aban

los

impu

esto

so

rent

as.

20Lu

gar

prim

itivo

deas

enta

mie

nto

dela

com

unid

adqu

eoc

upab

aes

apa

rte

delV

alle

deO

yarz

un.

21El

nom

bre

seco

nser

vaaú

n,y

esta

cala

tam

bién

esco

noci

daco

mo

“pla

yade

los

frai

les”

.22

Esta

apre

ciac

ión

deV

arga

sPo

nce

nos

pone

sobr

ela

pist

ade

llib

retr

ánsi

tode

pers

onas

entr

elo

sdi

fere

ntes

rein

osqu

eoc

upab

anel

sola

rva

sco.

Laim

posi

ción

defr

onte

ras,

más

allá

dela

sfís

icas

,y

elco

ntro

lde

los

nona

tura

les

esun

hech

oqu

eco

rre

para

lelo

ala

crea

ción

delo

ses

tado

sm

oder

nos,

inte

ntan

dopo

ner

fina

unas

com

unic

acio

nes

sum

amen

teflu

idas

hast

aen

tonc

es.

23M

aría

deM

olin

a(1

260-

1321

).So

bre

sure

inad

o,R

.de

lVal

le:Maríade

Molina:elsoberano

ejerciciode

laconcordia(1260-1321).

Mad

rid:

Ald

erab

án,

2000

yL.

V.D

íaz

Mar

tin:Maríade

Molina.

Val

lado

lid,

C.A

.P.,

1984

.24

Alfo

nso

XI

elJu

stic

iero

(131

2-13

50).

Veá

se,

J.Sá

nche

z-A

rcill

a:AlfonsoXI,1312-1350.

Pale

ncia

,D

iput

ació

n,19

95.

25Es

deci

r,el

dere

cho

aor

gani

zars

eco

mo

villa

,co

nsu

adm

inis

trac

ión

ein

stitu

cion

espr

opia

s.26

Con

ante

rior

idad

seco

nser

vael

priv

ilegi

oro

dado

otor

gado

por

elre

yFe

rnan

doIII

noa

Ren

terí

a,lo

gica

men

te,

sino

alco

ncej

ode

Oia

rtzu

n.M

edia

nte

este

docu

men

toco

nfir

ma

los

fuer

os,

usos

,co

stum

bres

yté

rmin

om

unic

ipal

,ta

ly

com

ofu

eron

conc

edid

ospo

rsu

abue

loA

lfons

oV

III.

Este

perg

amin

oen

latín

seha

llaen

elA

rchi

voM

unic

ipal

deR

ente

ría:

Sec.

B.,

Ng.

1,Li

b.1.

,Ex

p.1.

Sutr

ansc

ripc

ión

enFu

ente

sM

edie

vale

sdelPaís

Vasco.Colección

Docum

entaldelArchivo

Municipal

deRentería.

Tom

o1,

nº32

.19

91.

pp.

1-2.

Yta

mbi

én:

J.M.

Mun

itaLo

inaz

:“E

lor

igin

alm

ásan

tiguo

del

Arc

hivo

Mun

icip

alde

Ren

terí

a:el

priv

ilegi

oro

dado

deFe

rnan

doIII

alco

ncej

ode

Oya

rzun

”.Bildum

a,2(1988).

pp.

67-1

05.

27Su

bray

ado

enel

text

oor

igin

aly

enel

borr

ador

.28

Enel

borr

ador

seañ

adía

:“d

ere

duci

rse

afo

rmar

una

sola

villa

”,qu

efig

ura

enel

orig

inal

más

adel

ante

.29

Bar

rios

deO

iart

zun:

todo

elva

lleex

cept

oel

terr

itori

ose

greg

ado

deO

rere

ta,c

onve

rtid

oen

Ren

terí

a.Es

tepe

ríod

ode

tran

sfor

mac

ión

enel

antig

uoté

rmin

oge

néri

code

lVal

leha

sido

anal

izad

opo

rS.

Tena

enHistoria

deRentería.

Ren

terí

a:U

dala

,19

96.

Rey

esC

atol

icos

en14

90,y

por

elqu

ese

divi

dier

onde

todo

punt

olo

sba

rrio

sy

Ren

teri

aen

dos

cons

ejos

30fo

rmal

es,c

onsu

ste

rmin

osy

juri

dici

ones

sepa

rada

s.Pe

rono

sha

sido

forz

oso

apun

tar

loan

teri

orpa

raqu

ese

dist

inga

desd

ela

//ep

oca

de13

20la

divi

sion

mas

devo

lunt

ades

que

deve

cind

ario

que

resu

ltoen

elva

lleen

tre

supa

rte

inte

rior

,que

siem

-pr

ella

mar

emos

com

ose

llam

aen

eldi

a,O

yarz

un,y

que

qued

ode

sde

ento

nces

unpu

e-bl

opu

ram

ente

med

iterr

aneo

31,

ysu

antig

uaca

beza

que

siem

pre

llam

arem

osR

ente

ria,

que

seco

nstit

uyo

desd

een

tonc

esen

villa

mar

itim

ay

decu

yade

pend

enci

aer

ael

puer

-to

deO

yarz

un,

por

sulo

calid

ady

laex

pres

am

enci

onde

lpr

ivile

gio.

11.E

ste,

aunq

uero

dado

ycl

aris

imo,

nopa

rece

teni

aca

bale

xito

,sin

duda

por

efec

tode

aque

llas

reye

rtas

,ha

sta

que

elm

ism

oA

lons

oX

I,co

nven

cido

por

una

larg

aex

peri

enci

ade

quan

utile

sle

habi

ansi

dopa

rasu

sco

nqui

stas

las

villa

slit

oral

es,c

ones

peci

alid

adla

sde

lnor

te,e

ntre

otra

squ

eau

men

too

fund

o,qu

iso

que

fues

eun

ade

ella

sR

ente

ria,

dan-

dole

unnu

ebo

priv

ilegi

oro

dado

que

seco

nser

vaau

n,la

conf

irm

acio

nde

lotr

o,su

fech

aen

elfa

mos

oR

eal

sobr

eA

lgec

iras

,a

1ºde

setie

mbr

ede

1343

.

12.

Entr

ees

tas

dos

fech

ashu

bolu

gar

aque

llaco

ncor

dia

de22

deno

viem

bre

de13

39de

que

tant

ose

ampa

raSa

nSe

bast

ian

para

llam

arsu

yoal

puer

tode

Oya

rzun

.Yco

mo

elm

odo

deob

tene

rla

nose

haac

lara

doha

sta

ahor

a,y

man

ifies

tala

polit

ica

con

que

proc

urab

asa

car

part

ido

deaq

uella

sdi

sens

ione

sin

test

inas

delV

alle

,fa

vore

cien

doya

aun

os,y

aa

otro

s,pa

raop

rim

ira

cada

qual

por

suco

ntra

rio,

espr

ecis

om

anis

fest

arco

mo

sece

lebr

oes

teco

ntra

to//,

yfu

ede

lam

aner

asi

guie

nte:

En26

defe

brer

ode

aque

lañ

oen

tre

elqu

ese

deci

aya

inde

vida

men

teco

nsej

ode

Oya

rzun

ySa

nSe

bast

ian,

seot

orgo

unin

stru

men

toco

nfes

ando

elpr

imer

oer

ade

lseg

un-

doel

Puer

toy

que

lepe

rten

ecia

nto

dos

los

dere

chos

deel

,etc

.,co

nfes

ion

enqu

eya

nose

perj

udic

aba

elsu

pues

toO

yarz

un,p

ues

elpu

erto

era

deR

ente

ria,

suod

ioso

enem

igo,

yco

ntra

laqu

epa

rato

das

sus

reye

rtas

seau

gura

bael

pode

roso

auxi

liode

San

Seba

stia

nm

edia

nte

aque

llaco

nfes

ion.

Entr

etan

toha

bia

unlit

igio

pend

ient

een

laC

orte

Rea

lsob

relo

sm

ism

osde

rech

osy

cont

ribu

cion

esen

tre

San

Seba

stia

ny

Ren

teri

a,y

com

oaq

uella

com

bida

sea

esta

aha

cerl

alib

rede

todo

sy

qued

aren

lam

ayor

amis

tad

con

solo

que

reco

noci

ese

era

suyo

elPu

erto

,R

ente

ria,

por

redi

mir

suve

xaci

ony

proc

urar

seta

lal

ia-

do,v

ino

enel

lo.A

este

efec

topa

rece

dio

supo

der

sella

doco

nsu

sello

enla

ses

pald

as32

aci

erto

sve

cino

s,y

junt

osen

San

Seba

stia

nco

nlo

spr

ocur

ador

esde

esta

villa

conv

inie

-ro

n:1º

.“Q

ueso

lam

erce

dde

lRey

,nue

stro

seño

r,y

delo

sR

eyes

dond

eel

vien

e,el

puer

-to

llam

ado

deO

yarz

unfu

e,es

yde

bese

rde

ldic

hoco

nsej

ode

San

Seba

stia

n,co

nto

dasu

prop

ieda

dy

pose

sion

,con

todo

slo

sot

ros

dere

chos

desi

sas3

3e

peag

ese

cost

umbr

esus

ados

esi

nen

tred

icho

,nie

nco

ntra

rio

dich

o,et

c.2º

.Que

elco

nsej

ode

San

Seba

stia

n,de

aqui

adel

ante

para

ento

dotie

mpo

,po

rgr

acia

epo

rm

era

grac

ia,

otor

gaba

que

todo

trig

oe

qual

esqu

iera

otra

ceve

rade

qual

quie

rm

aner

ao

natu

rale

za,q

uese

ande

sus

veci

-no

sde

//R

ente

ria,

que

veng

ande

sde

Sant

ande

ra

Fuen

terr

abia

,qu

eno

haya

nde

paga

rni

pagu

enpo

rel

loa

San

Seba

stia

nsi

sani

peag

eni

ngun

o,ni

otra

cosa

por

ello

,qu

elo

pued

anlle

var

fran

co,

libre

yqu

ito.

3º.

Eot

rosi

que

vage

lni

nna

oqu

eD

ios

dier

ea

los

veci

nos

dend

e,qu

eno

npa

guen

nin

den

ancl

age

ning

uno,

mas

que

las

prop

ias

naos

yba

gele

sde

San

Seba

stia

n.4º

.Que

delo

que

vini

ere

enba

gele

sgr

ande

sse

apr

ecis

ode

s-ca

rgar

lam

itad

enSa

nSe

bast

ian,

paga

ndo

alli

lasi

sae

dere

chos

,e

laot

ram

itad

pued

air

libre

aR

ente

ria”

.

Esta

esla

sust

anci

ade

esta

segu

nda

conc

ordi

aqu

epu

sode

mul

ta30

.000

mar

aved

ies,

deel

los

unte

rcio

ala

Cam

ara

Rea

l,ot

roa

laJu

stic

iaqu

epo

rel

Rey

andu

vies

een

latie

-rr

ay

elre

stan

teal

cons

ejo

agra

viad

o.Su

fech

afu

ela

refe

rida

de22

deno

viem

bre

de13

39,

yfir

mol

ae

sello

lael

ofic

ial

ecle

sias

tico

deSa

nSe

bast

ian,

“epo

rm

ayor

firm

e-du

mbr

eno

slo

spr

ocur

ador

esde

ladi

cha

Vill

anue

ba(R

ente

ria3

4 ),s

ola

dich

aob

ligac

ion

cont

enid

a,ot

orga

mos

que

quan

doen

eldi

cho

cons

ejo

deV

illan

ueba

hubi

ere

sello

aute

ntic

o,ap

roba

doe

dado

por

esta

ble

efir

me

eva

lede

ropo

rnu

estr

ose

ñor

elR

ey,

eldi

cho

cons

ejo

lose

llara

con

suse

llom

ayor

pend

ient

e”.

13.

Este

esel

fam

oso

inst

rum

ento

tant

asve

ces

cita

dopo

rSa

nSe

bast

ian

que

dehe

cho

qued

onu

lopo

rque

enel

devi

llazg

ode

1320

dio

elR

eyel

puer

to//

aR

ente

ria,

yes

tano

era

arbi

trar

ade

disp

oner

sin

cons

entim

ient

ore

alde

una

dona

cion

real

,y

dado

que

hubi

ese

disp

uest

oel

otro

priv

ilegi

oro

dado

de13

43,

conc

edie

ndo

con

nuev

are

algr

a-ci

ael

Puer

toa

Ren

teri

a,an

ulo

dehe

cho

laco

ncor

dia

priv

ada

sobr

eun

aco

sade

dom

i-ni

ore

gio,

conc

ordi

aqu

eco

mo

era

prec

iso

para

que

fues

elic

ita,

noap

robo

elR

ey.

Tam

bien

laha

cía

nula

otro

priv

ilegi

ode

1340

,pos

teri

ora

ella

,en

que

sede

clar

aron

qui-

tos

ylib

res

deto

dope

age

ysi

sa,

salv

ode

los

dere

chos

real

es,

qüan

toco

ncur

ries

enpo

rm

ara

Ren

teri

a,pr

ivile

gios

que

por

otro

que

los

inse

rta

seco

nfir

mar

onen

las

Cor

tes

deTo

rode

1371

.Com

ola

talc

onco

rdia

fues

eas

imis

mo

nula

dede

rech

o,lo

expr

esa

lase

n-te

ncia

del

cons

ejo

deH

enri

que

2ºqu

eci

tare

mos

lueg

o.

14.E

lesp

iritu

dees

tas

dos

conc

ordi

asse

echa

deve

rco

nsul

tand

ola

spa

sion

ese

inte

re-

ses

delo

squ

ela

sot

orga

ban.

ElV

alle

deO

yarz

un,

enod

iode

Ren

teri

a,po

rde

spos

eerl

ade

laal

haja

que

laha

cia

flore

cien

tey

atra

erse

aSa

nSe

bast

ian,

llam

ando

dees

taun

puer

toqu

eya

Oya

rzun

nopo

dia

mir

arco

mo

prop

io.

Ren

teri

a,ob

teni

endo

las

mis

mas

fran

quez

asqu

esi

fues

esu

yo,

yqu

ean

tes

ledi

sfru

taba

San

Seba

stia

nab

usan

dode

supo

der,

yco

nso

lolla

mar

leag

eno

perj

udic

ando

asu

cont

rari

oel

Val

lede

quan

tos

frut

osse

saca

sen

deel

ovi

anda

svi

nies

enpa

rasu

bsis

tenc

iasu

ya,s

uced

iend

opo

rfin

yre

mat

ea

los

dos

loqu

eal

//ca

ballo

que

sede

jom

onta

ry

enfr

enar

delh

ombr

epa

rave

ngar

sede

lve

nado

.YSa

nSe

bast

ian,

alpr

ecio

dela

supu

esta

grac

iapa

raR

ente

ria,

seen

seño

reab

ade

todo

elpu

erto

,adq

uiri

endo

titul

osco

ntra

Fuen

terr

abia

ysu

sal

deas

,que

eran

las

que

leha

cian

mas

som

bra,

ym

ayor

men

tey

con

mas

prof

unda

sm

iras

para

dict

arle

yes

alco

mer

cio

deN

avar

ra.

Porq

uede

este

terr

eno

(ric

oco

mo

ahor

ade

cose

chas

prop

ias

yen

tonc

esre

yno

sobr

esi

)se

haci

aun

com

erci

oflo

rido

,al

que

habi

anda

donu

estr

osR

eyes

,co

mo

apun

tare

mos

enbr

eve,

fran

quez

asno

tabl

espa

rafix

arlo

ensu

spu

erto

s,y

llam

ando

San

Seba

stia

nsu

yoel

deO

yarz

un,

aseg

urab

aqu

eno

salie

sede

sus

mur

os,

y

Pasa

ia18

05-2

005

IIV

30La

voz

que

empl

eaV

arga

sPo

nce

para

refe

rirs

ea

“con

cejo

”.31

Sin

salid

aal

mar

(inte

rior

).32

Subr

ayad

oen

elor

igin

al.

33A

ntig

uoim

pues

toqu

ese

cobr

aba

sobr

elo

sal

imen

tos

ylo

slic

ores

.34

Subr

ayad

oen

elor

igin

al.

dem

ucho

sm

odos

,no

todo

slic

itos,

seap

rove

chab

ade

aque

llaco

ntra

taci

on,

sirv

iend

o-le

depa

sola

conf

esio

nde

Ren

teri

ade

titul

oa

lavi

olen

cia

deha

cer

desc

arga

rpa

rasu

prov

echo

lam

itad

dela

sca

vera

s(sic:cevera

)35

que

vini

esen

enna

osm

ayor

es;

porq

ueta

ler

ala

cost

umbr

ean

tigua

ento

dos

los

puer

tos

deG

uipu

zcoa

afa

vor

delo

spu

eblo

scu

yos

eran

,co

stum

bre

orig

inad

asi

ndu

dapo

rla

este

rilid

adqu

een

tonc

espa

deci

aes

tatie

rra.

Con

todo

,est

oul

timo

noco

men

zoa

exig

irlo

dem

ano

arm

ada

San

Seba

stia

nha

sta

los

años

de13

50,

enqu

eem

peza

ron

los

revu

elto

sde

lre

ydo

nPe

dro3

6 ,a

que

sesi

guio

poco

adel

ante

quer

erap

rove

chan

dose

dela

conf

esio

nde

Ren

teri

a,vi

olar

elun

ico

ins-

trum

ento

enqu

eau

tori

zaba

supr

eten

//did

apr

opie

dad.

16.

(sic

)37

Fue

asi

que

abra

sado

San

Seba

stia

npo

rte

rcer

ave

zen

1361

38,

entr

elo

sar

bi-

trio

squ

een

tabl

opa

rasu

repa

ro,

acor

doel

deex

igir

unm

arav

edi

por

cada

quin

tal3

9de

fierr

ou

acer

oqu

elo

sna

tura

les

extr

ajes

enpo

rel

Pasa

ges,

ydo

ssi

fues

enex

trai

dopo

rot

ros.

Com

olo

inte

ntas

eco

brar

asid

elo

sde

Ren

teri

aco

mo

delo

sde

Oya

rzun

,bax

oel

pret

exto

que

elPu

erto

era

excl

usiv

amen

tesu

yo,

cono

cier

onam

bos

suer

ror,

tan

pare

ci-

doal

delt

opo

que

part

iosu

mad

rigu

era

con

eler

izo,

yde

laqu

eno

pudo

echa

rle

quan

-do

expe

rim

ento

lam

ala

veci

ndad

desu

spu

as.

Para

defe

nder

pues

lapr

opie

dad

que

todo

spr

eten

dian

tene

ren

aque

llas

agua

s,em

peza

ron

enco

nado

slit

igio

s,vi

endo

que

San

Seba

stia

nno

obed

ecia

niau

nel

ultim

odi

plom

are

gio

dado

enju

nio

de13

74,

que

los

liber

taba

dela

cont

ribu

cion

del

tal

mar

aved

i.Y

esta

ndo

enSa

nSe

bast

ian

Hen

riqu

eII,

sequ

erel

laro

nde

nuev

oan

tedo

soy

dore

sde

suA

udie

ncia

,y

enV

icto

ria

yM

iran

dade

Ebro

ante

laA

udie

ncia

plen

a,do

nde

sust

anci

ado

elpr

oces

o,se

libro

sent

enci

adi

fi-ni

tiva.

Fue

esta

dada

enV

alla

dolid

a30

dese

tiem

bre

delm

ism

o13

74,r

elac

iona

ndo

con

lam

ayor

clar

idad

ypr

ecis

ion

todo

slo

spr

ivile

gios

que

hem

osci

tado

hast

aaq

ui,

yto

man

doa

lale

tra

las

clau

sula

spr

inci

pale

s,y

aten

dida

sla

sde

mas

prob

anza

se

info

r-m

acio

nes

ym

erito

sde

lpr

oces

o,de

que

resu

ltaro

nlo

s//

sigu

ient

esfa

llos

del

Supr

emo

Trib

unal

dela

Nac

ion:

1º.Q

uese

gun

dere

cho

com

uny

elde

las

Part

idas

40,e

lpue

rto

deO

yarz

uner

apu

blic

o.2º

.Q

uesu

sco

ntri

buci

ones

pert

enec

ian

alR

ey.

3º.

Que

segu

nto

dos

los

priv

ilegi

ospr

esen

tado

spo

rSa

nSe

bast

ian,

nose

prob

ava

que

elPu

erto

fues

esu

yo,

niqu

epu

dies

epo

ner

trib

uto

niex

acci

onal

guna

sobr

eel

fierr

o.4º

.Q

uelo

sde

Ren

teri

ay

Oya

rzun

prob

aron

sulib

erta

dde

dere

chos

,sal

volo

sre

ales

.5º.

Que

por

con-

fesi

onde

San

Seba

stia

nse

prob

aba

que

elim

pues

toso

bre

elfie

rro

era

de12

años

ante

-ri

ora

esta

sent

enci

a,y

cont

rala

orde

nex

pres

ade

lm

ism

oR

eyqu

een

juni

ode

aque

lpr

opio

año

man

dono

seex

igie

se,

cuya

proh

ibic

ion

reno

baba

n.6º

.Q

uelo

dela

med

iade

scar

gade

los

buqu

esgr

ande

squ

epr

ente

ndia

San

Seba

stia

npo

rde

cir

que

elpu

erto

era

suyo

yen

term

ino

suyo

,no

era

debi

dapo

rla

dobl

eca

usa

deno

prob

arlo

spr

ivile

-gi

osde

San

Seba

stia

nqu

eel

puer

tofu

ese

suyo

ypr

obar

Ren

teri

ay

Oya

rzun

que

ello

s

eran

libre

sy

note

nudo

sco

ntra

suvo

lunt

ada

desc

arga

rla

mita

dde

sus

ceve

ras

enSa

nSe

bast

ian.

7º.

Que

las

dos

conc

ordi

asen

que

esto

seap

oyab

apo

rSa

nSe

bast

ian

eran

nula

sde

dere

cho.

Nul

ala

deO

yarz

unpo

rque

noer

aco

nsej

oy

elde

ltod

oel

Val

lere

si-

dia

enR

ente

ria.

Nul

ala

deR

ente

ria

porq

uese

echa

bade

ver

que

sus

proc

urad

ores

note

nian

pode

rsu

ficie

nte,

ypo

rque

segu

nde

rech

ono

adqu

iria

nfu

erza

las

tale

spo

stur

asha

sta

que

fues

ense

llada

sco

nel

sello

del

dich

oco

nsej

o.

17.

Esta

sent

enci

aqu

epa

rece

dict

ada

por

la//

just

icia

mis

ma,

ya

laqu

ean

tece

dio

tan

seri

adi

scus

ion

yta

lcon

ocim

ient

ode

caus

a,le

xos

dese

robe

deci

da,d

iom

arge

na

“gra

n-de

sco

ntie

ndas

debo

llici

ose

pele

as,

dedo

nde

sesi

guie

ron

muc

hos

mal

ese

daño

se

robo

se

mue

rtes

eta

lam

ient

osde

viña

so

dem

anza

nale

se

deot

ros

arbo

les”

entr

elo

sdo

spu

eblo

s,si

endo

dene

cesi

dad

elag

reso

ry

deso

bedi

ente

San

Seba

stia

n,a

cuya

sca

u-sa

ssi

nraz

ones

yvi

olen

cias

quer

iapo

ner

coto

elC

onse

joR

eal.

Tris

tere

curs

oa

lafu

erza

,en

tonc

esta

nva

lido

enla

Euro

paen

tera

,m

ucho

mas

enEs

paña

,vi

ctim

aen

aque

llaep

oca

deun

agu

erra

civi

lyfr

atic

ida4

1 ,y

sobr

eto

doen

Gui

puzc

oa,e

ntre

gada

ala

anar

-qu

iay

feud

alid

adde

sus

Pari

ente

s-M

ayor

es42

.

18.P

orbu

scar

med

ioqu

eno

desc

onte

ntas

ea

San

Seba

stia

n,a

quie

npo

rm

uyho

nros

osre

spet

osqu

eria

tene

rgr

ato

Hen

riqu

ese

gund

o,ab

oco

elR

eya

siel

nego

cio

dePa

sage

s,y

divi

dio

elus

ode

sus

agua

sde

supr

opiomotu

enla

man

era

sigu

ient

e:D

ecla

rand

oqu

eel

Puer

toer

asu

yoy

desu

seño

rio,

quis

oqu

elo

usas

enlo

sde

Ren

teri

ay

Oya

rzun

libre

-m

ente

con

navi

ossu

yos

ofle

tado

s,no

sien

dofo

rzad

osa

desc

arga

rna

daen

San

Seba

stia

n.M

assi

fues

een

navi

osfle

tado

spo

rel

los

ypa

rasu

tierr

a,qu

ees

ten

oblig

ados

aju

rar

ello

so

los

mae

stre

sde

los

buqu

esan

telo

sgu

arda

sde

lPu

erto

(que

poni

aSa

nSe

bast

ian)

que

veni

anco

nm

ante

nim

ient

ospa

raR

ente

ria

yO

yarz

un.

Acu

yos

veci

nos

tam

bien

conc

ede

ellib

reus

ode

pesc

ary

dela

pesc

aen

todo

gene

rode

barc

ospr

opio

s.Lo

mis

mo

conc

ede

alo

sde

San

Seba

stia

n,si

nob

ligar

les

ade

clar

acio

nni

pres

enta

cion

algu

na.P

ero

por

quan

to(d

ice)

“la

dich

avi

llade

San

Seba

stia

nes

lam

ejor

villa

que

nos

avem

osen

elnu

estr

ose

ñori

ode

Gui

puzc

oae

que

mas

pert

enec

iaa

nues

tro

serv

icio

que

este

bien

pobl

ada

asi

deco

mpa

ñas

com

oba

stec

ida

dear

mas

eto

das

cosa

squ

ele

son

men

este

rpa

ragu

arda

eam

para

mie

nto

dela

dich

atie

rra

deG

uipu

zcoa

,po

ren

dem

an-

dam

osqu

eto

dobu

que,

asi

naci

onal

com

oex

tran

jero

que

apor

tare

na

Pasa

ges

(exc

ep-

tuad

oslo

sde

Ren

teri

ay

Oya

rzun

ylo

sfle

tado

spo

res

tos

para

sus

abas

tos)

fues

enob

li-ga

dos

ade

scar

gar

alm

enos

lam

itad

desu

carg

apa

raSa

nSe

bast

ian

yla

otra

mita

dlle

-va

rla

dond

equ

isie

sen,

con

tal

que

nofu

ese

aR

ente

ria

yO

yarz

un”.

Fina

lmen

tequ

itoto

daco

ntri

buci

onm

unic

ipal

sobr

eel

fierr

o.Y

decl

aro

(son

sus

pala

bras

)“q

uesi

algu

nde

fect

oas

ide

fech

oco

mo

dede

rech

oen

esta

nues

tra

sent

enci

apu

dier

ese

rpo

rqu

e

Pasa

ia18

05-2

005

IV

35Se

refie

real

cere

alde

lqu

elo

spu

eblo

sde

Gip

uzko

ase

prov

eían

por

vía

mar

ítim

a.36

Hijo

deA

lfons

oX

Iy

deM

aría

dePo

rtug

al,

Pedr

oI

elC

ruel

(133

4-13

69),

rein

óen

laC

oron

ade

Cas

tilla

yLe

ónen

tre

1350

y13

69,

enm

edio

deun

asi

tuac

ión

polít

ica

turb

ulen

tay

deun

apr

ofun

dacr

isis

econ

ómic

a.So

bre

sure

inad

o,P.

Gar

cía

Tora

ño:Elrey

donPedroelCruelysu

mundo

.Mad

rid:

Mar

cial

Pons

,199

6;M

.Bar

rios

:Pedro

IelC

ruel:lanoblezacontrasu

rey.

Mad

rid:

Tem

asde

Hoy

,200

1y

M.d

eSo

roa:PedroIelC

ruel:

unaguerra

civilen

Castilla.

Mad

rid:

Grá

ficas

Espe

jo,

1980

.37

Del

sube

pígr

afe

14pa

saal

16.

38Lo

san

teri

ores

ince

ndio

stu

vier

onlu

gar

en12

78y

1338

,as

olan

dobu

ena

part

ede

laes

truc

tura

urba

nade

laci

udad

alpr

edom

inar

laco

nstr

ucci

ónen

mad

era.

39Pe

sode

cien

libra

s,o

sea,

decu

atro

arro

bas

(en

Cas

tilla

,cu

aren

tay

seis

kilo

gram

os).

40C

uerp

ole

gal

otor

gado

por

Alfo

nso

Xel

Sabi

o.41

Alu

dea

laco

ntie

nda

diná

stic

aca

stel

lano

-leo

nesa

que

enfr

entó

aPe

dro

IelC

ruel

con

suhe

rman

astr

oEn

riqu

ede

Tras

tám

ara,

ala

sazó

nEn

riqu

eII.

Esto

ssu

ceso

sen

J.V

alde

ón:Pedro

IelC

ruelyEnriquede

Trastámara:

¿laprimeraguerra

civilespañola?.

Mad

rid:

Agu

ilar,

2002

.42

Los

mie

mbr

osm

ásde

stac

ados

enla

orga

niza

ción

soci

alde

lte

rrito

rio

gipu

zkoa

no,

sien

dolo

sm

áspr

inci

pale

sde

entr

eun

grup

oun

ido

por

rela

cion

esde

pare

ntes

co,

yen

fren

tado

spr

imer

oen

tre

síy

desp

ués

ala

Her

man

dad

dela

svi

llas

dela

Prov

inci

a.

pudi

ese

ser

impu

gnad

a,no

sde

nues

tro

pode

rio

real

ode

nues

tra

cier

tasa

bidu

ria,

losu

plim

ose

man

dam

osqu

eto

doaq

uest

oqu

een

esta

nues

tra

sent

enci

aes

cont

enid

ose

aas

igu

arda

dopa

rasi

empr

eja

mas

”.La

fech

ade

este

nota

ble

priv

ilegi

ofu

een

Sevi

lla,

a12

deab

rild

e13

76,i

mpo

nien

dola

pena

de20

0du

cado

sal

//co

nsej

ode

sobe

dien

te,q

uese

exte

ndio

en19

deno

viem

bre

de13

77po

rnu

eva

real

cedu

laa

cada

yndi

vidu

oin

frac

-to

r.

19.

He

aqui

elaq

uile

sde

San

Seba

stia

n,co

nqu

eha

venc

ido

tant

opl

eito

cont

rape

rso-

nas

part

icul

ares

yco

ntra

los

pueb

los

que

bord

anes

taen

sena

da,l

lega

ndo,

segu

nas

egu-

ra,

a40

las

exec

utor

ias

ensu

favo

r.A

naliz

ado

com

oes

debi

dopa

rain

form

ara

SuM

ajes

tad

este

priv

ilegi

o,qu

ella

mo

sent

enci

aH

enri

que

II,se

cono

cequ

een

quan

tose

apar

tade

lave

rdad

era

sent

enci

ade

suA

udie

ncia

Rea

l,ot

rota

nto

seap

arta

dela

rect

aju

stic

ia.

No

enva

lde

nom

enci

ona,

niex

trac

ta,

segu

nlo

hace

lase

nten

cia,

los

docu

-m

ento

sy

razo

nes

enqu

ese

fund

a.N

oen

vald

ere

mat

ael

priv

ilegi

oco

nla

salv

agua

rdia

desu

plir

con

elpo

deri

ore

allo

sde

fect

osde

fech

oo

dede

rech

o,po

deri

oqu

epo

rfo

rtu-

naco

ntin

üaen

los

mon

arca

ssu

bces

ores

deH

enri

que

IIpa

raen

dere

zar

con

suci

erta

sabi

duri

alo

que

este

pudo

desa

cert

ar.Y

sien

algu

node

tant

ospl

eito

shu

bies

epr

esen

-ta

doR

ente

ria

aque

llase

nten

cia,

que

orig

inal

yace

ensu

arch

ivo

desc

onci

dade

todo

s(d

equ

epo

seem

osco

pia

inte

gra

ennu

estr

aco

lecc

ion

dipl

omat

ica)

pare

ceim

plos

ible

nohu

bies

em

ovid

olo

sSu

prem

osTr

ibun

ales

aun

aco

nsul

taa

quie

npu

dies

ere

stitu

irlo

sde

rech

osde

las

part

esa

suju

sto

fiel.

Porq

ueha

bien

do//

sido

,ge

nera

lmen

teha

blan

do,

tan

grav

osas

las

mer

cede

s43

henr

riqu

eñas

,nin

guna

hate

nido

tan

fune

stas

resu

ltas

com

ola

pres

ente

,que

enel

fond

ono

esot

raco

saqu

eun

am

erce

dde

aque

llas,

yas

icom

ose

les

cono

ceun

rem

edio

lega

len

cier

tas

yde

term

inad

asci

rcun

stan

cias

,es

debu

scar

para

esta

,y

con

tant

om

asm

otiv

oqu

anto

enla

sac

tual

esci

rcun

stan

cias

del

dia,

lexo

sde

apro

vech

ara

indi

vidu

oal

guno

,es

una

publ

ica

cala

mid

ad.

20.

Enef

ecto

,su

geta

ndo

elre

xist

rode

los

guar

das

pues

tos

por

San

Seba

stia

n,to

dobu

que

nosu

yo,e

lPue

rto

virt

ualm

ente

qued

ode

San

Seba

stia

n,y

este

esel

orig

ende

suab

ando

no,

dequ

ees

tos

mis

mos

guar

da-p

uert

osha

nsi

do,

com

oha

rem

osve

r,lo

sor

ga-

nos.

Suge

tand

oel

com

erci

oa

tale

str

abas

,tod

oel

nava

rro

yar

agon

esbu

sco

prog

resi

va-

men

tela

liber

tad

deB

ayon

a,y

por

huir

dePa

sage

spr

efir

ioSa

nJu

ande

Luz

yha

sta

Bur

deos

,y

esta

sci

udad

es,

enes

peci

alla

prim

era,

que

nopo

dian

hace

rflo

reci

ente

sm

ucha

sfr

anqu

icia

sde

sus

sobe

rano

s,la

sha

elev

ado

elco

mer

cio

espa

ñol

huid

ode

las

exto

rsio

nes

ytir

ania

squ

eSa

nSe

bast

ian

exer

cio

desd

een

tonc

esen

Pasa

ges,

ata

lgr

ado

deop

ulen

cia

que

noha

yen

nues

tra

peni

nsul

ana

daco

mpa

rabl

e.R

ente

ria,

que

llego

ase

run

apo

blac

ion

num

eros

ay

tan

com

erci

ante

que

cont

aba

en40

barc

osm

asde

400

mar

iner

osve

cino

ssu

yos,

esun

mon

ton/

/de

esco

mbr

os.Y

los

dos

Pasa

ges,

que

casi

seig

uala

ron

con

ella

,so

nm

asin

felic

esto

davi

a.Pr

ivile

gio

que

oblig

aa

lleva

rm

edia

carg

ade

todo

buqu

eex

trañ

oa

cier

topu

eblo

yve

daex

pres

amen

tequ

ela

otra

mita

dse

lleve

aot

rode

term

inad

o,no

pare

cetie

nela

sola

mir

ade

hace

rflo

reci

ente

alpr

imer

o,m

ira

que

pudi

era

ser

muy

polit

ica

ym

uysa

na,s

ino

laex

pres

avo

lunt

adde

hace

rin

feliz

yde

ruin

cond

icio

nal

segu

ndo;

yes

tam

ira,

ensi

iniq

uay

que

noca

bia

enel

gene

roso

cora

-zo

nde

Hen

rriq

uese

gund

o,es

impo

sibl

eno

fues

eun

am

anio

bra

del

espi

ritu

depa

rtid

ode

que

sobr

anex

empl

osen

esto

sen

rred

ados

litig

ios,

yde

que

fue

vict

ima

lana

cion

enge

nera

len

tonc

es,

ycu

yas

desa

stro

sas

resu

ltas

seoc

ulta

ron

ento

nces

alR

ey,

com

oa

noso

tros

ahor

ael

mov

ilqu

ele

arra

nco

tan

inop

ortu

nopr

ivile

gio.

21.

Entr

eta

nto

San

Seba

stia

n,ya

con

tal

egid

e44 ,

real

izab

asu

antig

uapr

eten

sion

dese

rel

unic

odu

eño

dela

sag

uas

dePa

sage

s,y

com

ose

las

disp

utas

eFu

ente

rrab

ia,c

uyos

ter-

min

osba

ñaba

nen

tan

cons

ider

able

porc

ion,

lasu

scito

unen

cona

dolit

igio

,pa

racu

yofe

neci

mie

nto

en13

96vi

noel

Solo

n45

deG

uipu

zcoa

,do

nG

onza

loM

oro4

6 ,en

tonc

esco

rreg

idor

47en

Viz

caya

.Q

uien

fund

ando

seen

elpr

ivile

gio

deSa

nSe

bast

ian,

decl

aro

juri

sdic

ion

suya

quan

toel

agua

del

mar

cubr

iaen

sum

ayor

crec

ient

e;se

nten

cia

que

conf

irm

ola

Rea

lPro

visi

onda

daen

Ylle

scas

//a

7de

mar

zode

1399

.Com

ono

obst

ante

Fuen

terr

abia

labr

ase

mas

casa

sde

ntro

deaq

uello

slim

ites

haci

asu

Pasa

ges,

hubo

vari

asse

nten

cias

dela

Prov

inci

a,y

final

men

tela

com

prom

isar

iade

don

Mar

tinG

arci

ade

Lizo

na48

de20

deab

ril

de14

55,

enqu

eco

nfir

mo

lade

ldo

ctor

Mor

o.M

aspa

raqu

ese

cono

zca

con

quan

toar

tific

ioy

polit

ica

proc

edia

siem

pre

San

Seba

stia

n,es

dead

vert

irqu

een

lapr

imer

ase

nten

cia

cont

raFu

ente

rrab

iaen

que

sela

excl

uyo

del

Puer

toy

sem

ando

que

las

casa

sed

ifica

das

enlo

que

baña

basu

scr

ecie

ntes

paga

sen

cier

toca

non

yno

seed

ifica

sede

nueb

osi

nex

pres

alic

enci

a,fa

llola

Prov

inci

aqu

eam

bas

cosa

sfu

esen

por

mita

dde

San

Seba

stia

ny

Ren

teri

a.C

omo

quie

raqu

ese

pron

unci

oas

ien

laJu

nta

Gen

eral

49de

14de

juni

ode

1453

,te

nida

enes

taul

tima

villa

,y

pres

idid

apo

rsu

alca

l-de

.A

sise

rvia

na

sus

inte

rese

sco

mun

esda

ndo

una

pesa

dale

yal

com

unri

val.

Mas

yaim

pues

taes

tale

y,en

las

otra

sdo

sse

nten

cias

conf

irm

ator

ias

dela

sJu

ntas

Prov

inci

ales

50

deV

illaf

ranc

a,a

5de

dici

embr

ede

lm

ism

o14

53,

yen

Dev

aa

27de

may

ode

1454

,se

enm

endo

lapr

imer

ase

nten

cia,

decl

aran

doqu

eel

cano

nde

los

cinc

om

arav

edis

sepa

gase

solo

aSa

nSe

bast

ian,

yso

loSa

nSe

bast

ian

hubi

ese

deda

rla

licen

cia

para

los

nuev

osed

ifici

os,

rese

rvan

doa

Ren

teri

asu

dere

cho

asa

lvo

sien

esto

//se

crei

aag

ravi

a-da

.D

ees

tem

odo

iba

San

Seba

stia

nsu

bdiv

idie

ndo

las

acci

ones

yco

mpl

etan

dopa

soa

paso

supr

oyec

toen

odio

desu

mas

tem

ible

riva

l,od

ioqu

eun

aju

sta

ysa

bia

prov

iden

-ci

ade

Hen

riqu

eIII

51ha

bia

encr

udec

ido

alo

sum

oy

aunq

uepo

coco

noci

da,e

sel

alm

ade

toda

laco

nduc

tade

aque

llaC

iuda

den

rela

cion

alPu

erto

.

Pasa

ia18

05-2

005

IV

I

43C

once

sion

esre

ales

otor

gada

sen

func

ión

deun

ade

term

inad

aco

yunt

ura

polít

ica.

44Pr

otec

ción

nom

ater

ial

sum

inis

trad

apo

ral

guie

no

por

algo

.45

Uno

delo

s“S

iete

Sabi

osde

Ate

nas”

.Si

glo

sext

oan

tes

deC

rist

o.46

Gon

zalo

Mor

ode

sem

peñó

unla

rgo

perí

odo

deoc

upac

ión

del

carg

ode

corr

egid

ory

veed

oren

tierr

asva

scas

(139

4-14

27),

cele

brán

dose

bajo

supr

esid

enci

ala

céle

bre

Junt

ade

Get

aria

(6-7

-139

7)en

laqu

ese

acor

-dó

lare

dacc

ión

del

Nue

voC

uade

rno

deO

rden

anza

sde

laH

erm

anda

dde

Gip

uzko

a.47

Del

egad

ore

al,

repr

esen

taal

Rey

enla

Prov

inci

a,te

nía

prim

era

inst

anci

aju

dici

al,

así

com

oel

segu

ndo

grad

ode

apel

ació

nen

laju

stic

iatr

asel

fallo

del

alca

lde.

48M

artín

Gar

cía

deLi

cona

fue

unaf

amad

ole

trad

ode

lsig

loX

V,de

stac

ando

supa

pelc

omo

cons

ejer

ode

los

reye

sca

stel

lano

Juan

II,En

riqu

eIV

ylo

sR

eyes

Cat

ólic

os.S

uhi

ja,M

aría

Sanc

hez,

fue

lam

adre

deSa

nIg

naci

ode

Loio

la.

49R

euni

ónde

las

villa

sgi

puzk

oana

spa

ratr

atar

asun

tos

dein

cum

benc

iapr

ovin

cial

,a

cele

brar

defo

rma

itine

rant

edo

sve

ces

alañ

oen

tre

toda

sla

squ

eco

mpo

nían

suH

erm

anda

d,du

rant

eun

perí

odo

apro

xim

ado

de5

días

.50

Las

Junt

asG

ener

ales

tam

bién

sede

nom

inab

ande

esta

man

era.

51R

eyde

Cas

tilla

yLe

ónen

tre

1379

y14

06.

Para

cono

cer

sure

inad

o,F.

Suár

ezB

ilbao

:EnriqueIII,1390-1406.

Pale

ncia

:D

iput

ació

nPr

ovin

cial

,19

94.

22.E

ste

mem

orab

leso

bera

nopo

run

priv

ilegi

oda

doen

Sego

via

a2

deag

osto

de14

01,

perm

itio

que

los

com

erci

ante

sna

varr

ospu

dies

enha

cer

suco

ntra

taci

onde

sde

Ren

teri

ay

elPu

erto

dePa

sage

s(q

uere

petid

asve

ces

llam

ade

esta

villa

)co

nla

spr

opia

sfr

anqu

e-za

squ

elo

haci

ande

sde

San

Seba

stia

n,cu

yopu

erto

era

aspe

roy

pelig

roso

enm

ucha

sm

aner

as,

yen

elqu

eha

bian

reci

bido

muy

gran

des

daño

s52 ,

prov

iden

cia

equi

tativ

aa

lapa

rqu

epo

litic

a,pe

roqu

em

enos

caba

bam

ucho

los

inte

rese

sde

San

Seba

stia

n.Po

rque

envi

rtud

deva

rios

dipl

omas

,de

sde

elpr

imer

ode

don

Sanc

ho53

,es

pedi

doen

Pale

ncia

a8

dedi

ciem

bre

de12

86,

esta

bara

dica

doex

clus

ivam

ente

este

com

erci

oen

San

Seba

stia

n,di

spen

sand

olo

ensu

spr

opia

sm

erca

deri

asde

lde

rech

ode

adua

na(d

iezm

ovi

ejo)

que

intr

odux

oA

lons

oel

Sabi

o54 ,

yde

toda

sla

sot

ras

gabe

las5

5qu

efu

esen

post

e-ri

ores

aSa

nFe

rnan

do56

,po

rse

para

rlo

deB

ayon

ay

reco

ncen

trar

loen

Cas

tilla

.Yco

mo

por

elas

ient

ode

Ren

teri

ay

lasu

peri

orbo

ndad

desu

puer

toy

may

orpr

oxim

idad

aN

avar

ra,

vies

eSa

nSe

bast

ian

que

lare

cien

team

plia

cion

deaq

uella

grac

iaib

aa

dom

i-ci

liar

yfix

aren

suri

val

tan

impo

rtan

tetr

ato,

puso

enac

cion

toda

ssu

sm

anio

bras

para

desp

ojar

lade

lPu

erto

,y

mul

tiplic

opo

rel

orga

node

los

guar

das

dees

tey

con

lasa

lva-

guar

dia

delp

rivi

legi

ode

Hen

riqu

ese

gund

o,la

sve

xaci

ones

que

apun

tare

mos

opor

tuna

-m

ente

,pa

raqu

eso

brep

ujan

doaq

uella

sve

ntaj

ashi

cies

enpr

efer

ible

ssu

sm

uros

endo

nde

nose

pade

cian

.

23.E

nes

tos

apur

os,y

noha

lland

oR

ente

ria

med

iole

galp

ara

salv

agua

rdar

sus

dere

chos

yha

cer

vale

rsu

razo

n,am

anci

lloes

tay

noac

laro

elot

ro,

valie

ndos

ede

lavi

vafu

erza

yde

nolic

itos

auxi

lios

que

leat

rajo

por

ento

nces

,otr

opo

dero

soen

emig

oen

lana

cien

-te

prov

inci

ade

Gui

puzc

oa,

alm

odo

que

ladu

reza

con

que

habi

atr

atad

oa

sus

extr

a-m

ural

es,l

acr

eoen

sus

antig

uos

veci

nos

unos

irre

conc

iliab

les

cont

rari

os.D

eaq

uiaq

ue-

llos

albo

roto

sy

sang

rien

tas

lides

,los

ayun

tam

ient

osde

gent

esha

sta

dela

sna

cion

esal

e-da

ñas

yel

invo

car

alo

sPa

rien

tes

May

ores

yso

lari

egos

(aqu

iene

sco

nven

iaen

gran

man

era

esto

sbu

llici

os),

yde

aqui

ellle

gar

casi

aro

mpe

rse

lana

cien

teH

erm

anda

dde

Gui

puzc

oa57

por

laim

puni

dad

que

sem

ejan

tes

exce

sos

sepr

omet

ian

enlo

sul

timos

ypr

ocel

osos

años

deH

enrr

ique

IV58

.//

24.

Gui

puzc

oa,

con

ello

able

finde

cort

arlo

s,pu

doco

nseg

uir

seqü

estr

arel

Puer

toy

tom

arre

hene

sde

todo

s,“m

asan

tes

ovie

ron

dem

orir

enpo

cotie

mpo

deen

tre

amas

par-

tes

fast

anu

mer

ode

cien

hom

bres

prin

cipa

les

dela

sdi

chas

villa

se

prov

inci

as,

alle

nde

dese

habe

rfe

cho

eco

met

ido

entr

ela

sdi

chas

part

esin

finito

sy

enor

mes

robo

se

tom

are

furt

osde

bien

ese

quem

asde

casa

se

atal

amie

ntos

dehe

reda

des,

eto

doa

caus

ae

sobr

era

zon

dela

juri

sdic

ion

delP

uert

oe

agua

eri

bera

dem

arlla

mad

oel

Pasa

ge”.

Esto

sat

enta

dos

fuer

anlo

squ

epu

dier

onda

rca

usa

aqu

ela

Her

man

dad

seen

trom

etie

seen

tal

nego

cio

com

oca

sode

que

debi

aco

noce

r.

25.E

nef

ecto

,jun

tase

gun

cost

umbr

een

elca

mpo

deU

sarr

aga

en5

dem

ayo

de14

7559

,co

nvin

oen

dete

rmin

ares

teas

unto

por

via

deco

mpr

omis

oy

nom

bro

juec

esa

Joan

nes

Mar

tinez

deR

ada

ya

Mig

uelS

anch

ezde

Uga

rte,

aque

lvec

ino

deFu

ente

rrab

ia,y

este

deSa

nSe

bast

ian;

veci

ndad

que

nolo

sco

nstit

uia

muy

impa

rcia

les.

Ello

str

axer

onpo

ras

eso-

res

desd

eSa

lam

anca

alo

sdo

ctor

esJu

ande

Vill

ay

Gon

zalo

deV

illad

iego

,lo

squ

ales

endi

vers

osdi

as,

acep

tado

elco

mpr

omis

o,hi

cier

onsu

jura

men

toso

bre

elm

ism

oC

orpu

sD

omin

i60

enla

ygle

sia

deSa

nB

arto

lom

ede

Vid

ania

,a

pres

enci

ade

laJu

nta

Prov

inci

al.

Hec

havi

sta

ocul

ar,p

asea

doel

Puer

toy

mar

alta

(¿es

topa

ra//

que?

)yco

stas

delr

ioy

tie-

rras

delo

spu

eblo

sde

ladi

sput

a,em

plaz

aron

ante

sila

spa

rtes

.A

cuyo

spr

ocur

ador

es,

que

sepr

esen

taro

nco

nlo

sm

asam

plio

spo

dere

s,de

clar

aron

que

sibi

enel

proc

eso

esta

-ba

conc

luid

o,pe

roqu

eno

habi

endo

segu

arda

doen

ella

sfo

rmal

idad

esde

trat

ados

,pu

blic

acio

nde

prob

anza

s,et

c.,

sise

conv

enia

nen

ello

toda

via,

pron

unci

aria

nsu

sen-

tenc

ia.F

uele

sco

nced

ido

ype

dida

esta

,yen

tonc

esla

pron

unci

aron

com

oju

eces

arbi

tros

nom

brad

ospo

rla

spa

rtes

yco

mis

ario

sde

las

Prov

inci

as,

yes

tos

fuer

onlo

sfa

llos:

1º.S

erel

Puer

tolib

rey

nopr

opio

deni

ngun

ade

las

part

es,y

que

asia

mba

spo

dian

usar

deel

con

sus

naos

,en

trar

ysa

lir,

pesc

ar,

etc.

.

2º.

Ser

laju

ridi

cion

civi

ly

crim

inal

ym

ero-

mix

toim

peri

ode

San

Seba

stia

n,de

sde

elbo

cal

hast

aM

olin

ao,

yde

sde

aqui

enqu

anto

seex

tiend

esu

juri

dici

onpo

rtie

rra

firm

e,ex

epto

slo

sve

cino

sy

nave

sde

Ren

teri

a.

3º.

Que

San

Seba

stia

npo

nga

coge

dore

sca

daañ

opa

ralo

str

ibut

osde

lPu

erto

.Q

ueno

siga

cobr

ando

elde

calla

ge61

,pu

esno

tiene

titul

osu

ficie

nte.

Que

los

deR

ente

ria

yO

yarz

ungo

zen

deto

das

sus

exen

cion

es.Q

ueso

lose

cobr

enlo

sde

rech

osim

pues

tos

por

los

Rey

es,

oqu

elo

sR

eyes

impo

ngan

,pa

raqu

elo

sex

tran

gero

sno

sere

trai

gan

deve

nir,

yqu

eso

lose

//co

bren

los

que

detie

mpo

inm

emor

ial

esta

npu

esto

s.

Pasa

ia18

05-2

005

IV

II

52Su

bray

ado

enel

orig

inal

.53

Enel

borr

ador

,Var

gas

Ponc

ees

crib

ió“S

anch

oel

Bra

bo”.

Setr

ata

deSa

ncho

IV(1

258-

1295

),re

yde

Cas

tilla

yLe

ónqu

eal

canz

óel

tron

oen

1284

.Al

resp

ecto

,J.

Cor

ia:Reinado

deSancho

IV(1284-1295).

Pale

ncia

:A

retu

sa,

2004

;J.M

.N

ieto

:Sancho

IV,1284-1295.

Pale

ncia

:D

iput

ació

nPr

ovin

cial

,19

94.

54A

lfons

oX

elSa

bio

(122

1-12

84).

Para

prof

undi

zar

ensu

obra

yre

inad

oso

nre

com

enda

bles

,F.P

érez

:AlfonsoX,elSabio

.Mad

rid:

Stud

ium

Gen

eral

is,1

997;

J.V

alde

ón:A

lfonsoXelSabio:

laforjade

laEspaña

moder-

na.

Mad

rid:

Tem

asde

Hoy

,20

03;

M.

Gon

zále

z:AlfonsoXelSabio:

historiade

unreinado,

1252-1284.

Bur

gos:

LaO

lmed

a,19

99.

55G

rava

men

oca

rga.

56Fe

rnan

doIII

elSa

nto

(119

8-12

52).

Veá

se,

C.

Ros

:Fernando

IIIelSanto.

Sevi

lla:

Cab

ildo

deC

apel

lane

sR

eale

s,19

90y

P.C

eldr

án:Fernando

IIIelSanto.

Mad

rid:

Min

iste

rio

deC

ultu

ra,

1980

.57

Art

icul

ada

ento

rno

alC

uade

rno

deO

rden

anza

sde

1397

,la

Her

man

dad

deG

ipuz

koa

supu

soel

agru

pam

ient

oen

torn

oa

unas

leye

sco

mun

esde

las

villa

sde

lapr

ovin

cia.

Con

oció

grav

esvi

cisi

tude

sen

suac

onte

-ce

rde

riva

das

dela

com

plic

ada

coyu

ntur

apo

lític

aen

laqu

ees

taba

inm

ersa

laPr

ovin

cia

(gue

rras

deba

ndos

,en

fren

tam

ient

osen

tre

las

prop

ias

villa

s).

58En

riqu

eIV

elIm

pote

nte

rein

óen

tre

1454

y14

74.

Sobr

esu

figur

ay

sure

inad

o,ve

ase

fund

amen

talm

ente

,J.

Cal

vo:EnriqueIV

elImpotenteyelfinalde

unaépoca.

Bar

celo

na:

Plan

eta-

De

Ago

stin

i,19

97.

59La

sJu

ntas

Part

icul

ares

deG

ipuz

koa

sere

unía

nen

las

cam

pas

deU

sarr

aga

(Bid

ania

)y

deB

asar

te(A

ntzu

ola)

con

mot

ivo

deci

rcun

stan

cias

exce

pcio

nale

squ

eac

onse

jara

nel

acue

rdo

yla

vota

ción

dela

svi

llas

repr

e-se

ntad

asen

Junt

as,

enas

unto

squ

eno

podí

anes

pera

rha

sta

laco

nvoc

ator

iaor

dina

ria

dela

sJu

ntas

Gen

eral

es.

60Su

bray

ado

enel

orig

inal

.61

Callage

omollage

.Es

teim

pues

toap

licad

oso

bre

lam

erca

ncia

carg

ada

ode

scar

gada

debí

ade

stin

arse

alm

ante

nim

ient

ode

los

mue

lles.

(De

ahímollage

;en

eusk

ara,

segu

ram

ente

deri

vado

del

gasc

ón,kaia

;de

ahí

callage

.En

fran

cés:quai

).Pa

raco

noce

rla

tota

lidad

delo

sim

pues

tos

pedi

dos

enel

Puer

tode

Pasa

ia,

Gip

uzko

ako

Art

xibo

Oro

korr

a-A

rchi

voG

ener

alde

Gip

uzko

a,JD

SM20

,13,

enel

que

Sera

pio

Muj

ika

real

iza

una

copi

ade

la“R

elac

ión

dela

sre

ntas

que

San

Seba

stiá

nco

brab

aen

elPu

erto

dePa

saje

sa

prin

cipi

osde

lsi

glo

XV

II”.

4º.

Con

firm

aron

enqu

anto

ace

vera

s62

elpr

ivile

gio

deH

enrr

ique

II,cu

yas

cond

icio

nes

dem

anife

stac

ion,

jura

men

toe

inst

rum

ento

spu

blic

osha

bian

deha

cer

cons

tar

los

deR

ente

ria

ante

los

guar

da-p

uert

osno

mbr

ados

por

San

Seba

stia

n.Pe

roqu

ela

proh

ivic

ion

delle

bar

lam

edia

carg

ade

los

buqu

esex

tran

gero

sa

Ren

teri

a,no

seen

tend

iese

con

Oya

rzun

,a

dond

ele

squ

edab

alib

erta

dde

pode

rla

cond

ucir

yve

nder

.

Tal

fue

lasu

bsta

ncia

delo

man

dado

,ab

solv

iend

oal

cons

ejo

deSa

nSe

bast

ian

dere

s-po

nder

por

los

caso

squ

eda

ban

mot

ivo

ala

squ

exas

,y

que

Ren

teri

are

pitie

seen

juic

ioco

ntra

los

part

icul

ares

,yen

quan

tolo

sju

eces

nopr

onun

ciar

on,d

exan

doa

salv

oel

dere

-ch

ode

las

part

es.

26.

De

aque

llos

que

inte

rpre

taro

nde

prop

iaau

tori

dad

yre

stri

ngie

ron

yam

plia

ron

los

priv

ilegi

osre

ales

,se

cono

cesu

apas

iona

dopr

oced

erco

nso

lola

irri

tant

ecl

ausu

lade

lam

edia

desc

arga

,en

que

Ren

teri

aun

icam

ente

qued

aba

depe

ory

serv

ilco

ndic

ion.

Ypa

raco

nven

cers

ede

que

eran

inut

iles

tan

repe

tidas

decl

arac

ione

sde

ser

elPu

erto

deso

loel

Rey

,y

suen

trad

ay

pesc

alib

re,

etc.

,ba

sta

refle

xion

arqu

epo

nien

dolo

sgu

ardi

asSa

nSe

bast

ian,

exer

cien

does

tala

juri

sdic

ion

ysi

endo

sus

sate

lites

los

que

debi

anca

lific

arla

lexi

timid

ady

sufic

ienc

iade

los

pape

les,

//de

hech

oel

puer

toqu

edab

ade

San

Seba

stia

ny

San

Seba

stia

nen

prop

orci

onde

repe

tirla

snu

nca

inte

rrum

pida

s,au

nque

siem

pre

proh

ivid

asex

acci

ones

,ape

sar

dees

tay

deto

das

las

ante

rior

esse

nten

cias

.No

enva

lde

las

cons

intio

esta

Ciu

dad,

alpa

soqu

eR

ente

ria

apel

o,y

enta

nto

los

desa

stre

sco

ntin

ua-

ron

con

elri

gor

dean

tes.

Loqu

aldi

om

arge

na

que

en14

77,a

8de

may

o,la

prov

inci

ade

Gui

puzc

oaju

nta

enV

erga

ra,

escr

ibie

sea

los

nuev

osR

eyes

Cat

olic

osun

ase

ntid

aca

rta

enqu

ere

laci

ona

aque

llos

mal

es,

ypi

den

nose

oyes

enlo

sre

curs

osin

terp

uest

ospo

rR

ente

ria

ensu

Aud

ienc

iaR

eal,

nole

sva

liese

loqu

epu

dies

ente

ner

impe

trad

o;an

tes

bien

,qu

ese

lleba

sea

puro

yde

bido

efec

toel

fallo

delo

sdo

ctor

esde

Sala

man

ca.

27.

Esdi

gno

deac

lara

rqu

alfu

ese

eles

piri

tuqu

em

ovio

ala

naci

ente

Prov

inci

apa

rade

clar

arse

por

San

Seba

stia

n,qu

ando

esin

duda

ble

que

circ

unsc

ribi

endo

eltr

ato

aun

solo

punt

o,er

ael

lam

uype

rjud

icad

a.N

opo

rque

sehi

ries

en,

com

oen

efec

tose

hier

eny

barr

enan

con

sem

ejan

tees

tanc

oy

priv

ilegi

olo

squ

ede

spue

slla

mo

sus

Fuer

os(q

uese

mej

ante

squ

imer

icos

mon

stru

osno

seha

bian

imag

inad

oto

davi

a),

sino

porq

ue,

coar

-ta

dala

liber

tad

natu

rald

elco

mer

cio,

elqu

equ

edas

eau

tori

zado

mon

opol

ista

impo

ndri

aa

los

dem

asvo

lunt

ario

sgr

avam

enes

63.//

28.V

aria

spu

es,

fuer

onla

sur

gent

esca

usas

deaq

uella

pred

ilecc

ion.

Enes

taep

oca

era

Gui

puzc

oapr

esa

dela

mas

com

plet

ay

desa

stro

saan

arqu

ia.

Sues

casa

pobl

acio

ny

elco

rtis

imo

num

ero

desu

spe

queñ

asvi

llas

esta

ban

deco

ntin

uoex

pues

tas

ala

svi

olen

cias

desu

sPa

rien

tes

May

ores

,que

ala

som

bra

desu

sca

sas

fuer

te,d

esu

spo

bres

riqu

ezas

,yde

lab

ando

noco

nqu

ela

naci

on,

llam

ada

habi

ado

ssi

glos

ala

sri

cas

conq

uist

asde

las

ping

ües

llanu

ras

deA

ndal

ucia

,m

irab

aes

tas

este

rile

stie

rras

,la

teni

anso

juzg

ada

mis

e-ra

blem

ente

.Ysi

enla

Euro

paen

tera

por

loba

rbar

ode

lsi

stem

afe

udal

,y

enEs

paña

por

las

turb

ulen

cias

casi

noin

terr

umpi

das

desd

edo

nSa

ncho

elB

rabo

,ab

unda

naq

uella

sca

mpa

ñias

deho

mbr

esde

fierr

oqu

evi

vian

derr

aman

dola

sang

rede

los

otro

s;en

Gui

puzc

oaca

siex

clus

ivam

ente

noha

bia

otra

pobl

acio

nqu

ela

daes

tos

pequ

eños

des-

pota

s,es

timad

osno

bles

porq

uede

sdeñ

aban

elno

ble

culti

vode

latie

rra.

Hen

rriq

ueIV

queb

ro,s

ino

apur

osu

sfu

erza

s,tr

abaj

ando

loab

lem

ente

para

que

unos

tiran

osta

nsu

bal-

tern

osno

llega

sen

aco

brar

los

brio

sde

los

que

por

dem

asia

dopo

dero

sos

yano

alca

n-za

baa

suge

tar

enla

sot

ras

prov

inci

asde

Cas

tilla

.Mod

oco

nduc

ente

para

elfo

men

tode

Gui

puzc

oa,c

uya

mar

itim

ay

talq

ualp

obla

cion

inte

rna

empe

zaba

na

figur

ar.M

aslo

que

com

plet

oob

rata

ngr

ande

//y

lam

ayor

que

enel

lasu

cedi

era

fue

laco

nsol

idac

ion

desu

Her

man

dad,

dela

Her

man

dad,

aque

lut

ilisi

mo

esta

blec

imie

nto

que

desd

e13

00es

taba

reco

men

dado

por

los

mon

arca

sca

stel

lano

spa

rato

dos

sus

pueb

los,

yqu

ede

sde

1397

Hen

rriq

ueIII

quis

oin

trod

ucir

enG

uipu

zcoa

con

una

cons

tituc

ion

muy

sens

ata,

pero

que

hast

alo

sul

timos

años

deH

enri

que

IVno

sepu

dolla

mar

esta

blec

ida

yfix

ade

una

vez.

29.

Ento

nces

mis

mo

era

tal

lapr

epot

enci

ade

los

Pari

ente

s-M

ayor

esqu

eba

lanc

eaba

n,qu

ando

men

os,

las

debi

les

fuer

zas

dela

naci

ente

Prov

inci

a,ne

cesi

tand

ola

abu

scar

seva

ledo

res.

Nin

guno

esta

baen

prop

orci

onde

serl

oco

mo

San

Seba

stia

n,pu

eblo

elm

asan

tiguo

deG

uipu

zcoa

,as

ico

mo

elpr

imer

oen

opul

enci

ay

recu

rsos

,pu

eblo

mur

ado

yco

nun

fuer

om

unic

ipal

muy

com

plet

oy

enco

mpl

eta

obse

rvan

cia

desd

em

edia

dos

del

sigl

oX

II.Pe

rode

esto

mis

mo

naci

anla

sdi

ficul

tade

sde

que

sepr

esta

sea

ser

dela

Her

man

dad.

Pues

sipo

rsu

sm

uros

yva

ler

note

mia

com

olo

sde

mas

elpo

deri

ode

los

Pari

ente

-May

ores

,po

rca

pitu

loex

pres

ode

sus

fuer

osle

conc

edie

ron

los

Rey

esla

grac

iade

noab

ando

nar

aque

llos

sus

mur

os,

niir

enhu

este

nica

valg

ada.

Para

que

lore

nun-

cias

evo

lunt

aria

men

tey

dies

eau

xilio

ala

Her

man

dad,

proc

urab

aes

taco

nten

tarl

e,y

nolo

cons

igui

oco

mpl

etam

ente

hast

ael

//15

deab

rild

e14

59,e

poca

dela

verd

ader

ain

cor-

pora

cion

deSa

nSe

bast

ian6

4 .En

tonc

esvi

nier

ondi

puta

dos

desd

ela

Junt

ade

Tolo

saco

nel

cele

bre

Dom

enjo

nG

onza

lez

deA

ndia

65y

pact

aron

que

sedi

esen

reci

proc

oso

corr

o,no

loco

nsin

tiend

oSa

nSe

bast

ian

sino

por

espa

cio

de20

años

yte

nien

dolo

Gui

puzc

oapo

rgr

andi

cha

yob

ligan

dose

alta

nto

noem

barg

ante

lacl

ausu

lade

lqu

ader

no(d

erog

a-ci

onile

gal,

yso

lolic

itaal

Rey

que

prom

ulgo

esta

sor

dena

nzas

)ni

otro

uso

yco

stum

-br

e66 .

30.Y

aes

tade

scub

iert

ala

clab

ede

lfav

orde

Gui

puzc

oaco

ntra

Ren

teri

a:po

rque

nece

si-

taba

deSa

nSe

bast

ian

com

oel

mas

pode

roso

cont

ralo

sPa

rien

tes-

May

ores

,cu

yasu

ge-

cion

era

elpr

inci

pal

yac

aso

unic

oob

geto

desu

inst

ituto

.Yen

cons

ider

acio

na

esto

,de

sde

este

dia

tubo

elpr

imer

voto

ylu

gar

enla

sJu

ntas

,co

nto

dode

ser

delo

sul

timos

pueb

los

que

sehe

rman

aron

.Ypo

rque

Ren

teri

a,a

true

que

deco

nser

var

sude

rech

oy

en

Pasa

ia18

05-2

005

IV

III

62C

erea

les.

Ver

nota

35.

63En

este

punt

om

uest

raV

arga

sPo

nce

sura

dica

lop

osic

ión

alsi

stem

afo

ral,

ysu

enco

nada

defe

nsa

del

libre

com

erci

opo

ren

cim

ade

cual

quie

rco

ntro

lm

onop

olis

tade

laac

tivid

adec

onóm

ica.

64Se

refie

rea

lain

corp

orac

ión

deD

onos

tiaa

laH

erm

anda

dde

Gip

uzko

a,or

gani

zaci

ónpo

lític

aqu

e,co

mo

hem

osdi

cho,

com

enza

baa

artic

ular

terr

itori

alm

ente

eles

paci

opr

ovin

cial

.65

Nac

ido

enTo

losa

apr

inci

pios

del

sigl

oX

V,de

stac

óen

tre

sus

coet

áneo

spo

rsu

sde

stac

ados

serv

icio

sa

favo

rde

lale

galid

adde

laH

erm

anda

dde

Gip

uzko

afr

ente

alo

sde

sman

esba

nder

izos

.Fu

eno

mbr

ado

escr

iba-

nom

ayor

deJu

ntas

,m

urie

ndo

ensu

villa

nata

len

1489

.66

Subr

ayad

oen

elor

igin

al.

inve

tera

dood

ioco

ntra

elri

val

que

selo

usur

paba

,se

alio

con

aque

llos

odio

sos

Pari

ente

s-M

ayor

es.

Asi

todo

sex

trav

iand

ose

delo

slim

pios

send

eros

dela

just

icia

,se

m-

brab

anno

civa

ses

pina

sen

los

desu

proc

eder

.

31.

Elde

laC

iuda

dlo

gro

otro

docu

men

toqu

epr

ueba

mas

ym

aslo

que

hem

osob

ser-

vado

dequ

anta

era

suan

sia

deve

jar

aR

ente

ria

para

exte

rmin

arsu

com

erci

o.Es

tand

osi

nvi

gor

quan

//tos

acto

sju

dici

ales

lleva

mos

rela

cion

ados

,en

10de

sept

iem

bre

de14

78en

layg

lesi

ade

Sant

aM

aria

deA

stig

arra

gace

lebr

oot

roco

mpr

omis

oco

nel

supu

esto

cons

ejo

deO

yarz

un,

repr

esen

tado

por

toda

suju

stic

iano

lexi

tima.

Ensu

cabe

za,

des-

pues

delo

sam

plis

imos

pode

res,

sere

laci

onan

los

mal

es,m

uert

es,q

uem

as,r

obos

yot

ros

daño

squ

eha

bian

cinc

oañ

osqu

eno

cesa

ban,

yen

segu

ida

esta

loco

nven

ido,

que

sere

duce

alo

sigu

ient

e:

1º.

Un

reci

proc

ope

rdon

yol

vido

deto

dos

los

desa

guis

ados

yqu

ese

obtu

vies

ede

lR

eya

cost

ade

amba

spa

rtes

.

2º.Q

uelo

any

apru

eban

lode

lam

edia

desc

arga

,con

talq

uela

otra

mita

dse

pued

alle

-va

ra

Oya

rzun

(pac

toqu

epa

tent

iza

laen

emig

aco

mun

cont

raR

ente

ria

yco

mo

proc

u-ra

baSa

nSe

bast

ian

apro

piar

sede

loqu

eno

era

suyo

;yO

yarz

unve

rse

igua

lado

con

San

Seba

stia

ny

deta

nta

mej

orco

ndic

ion

que

laca

beza

que

noqu

eria

reco

noce

r).

3º.

Que

dura

nte

los

doce

prim

eros

dias

del

arri

bode

lbu

que

extr

anje

ropu

dies

enha

cer

lam

edia

desc

arga

prim

ero

enO

yarz

un.

4º.“

Otr

osia

cord

aron

eaf

irm

aron

que

los

dich

osco

nsej

osha

yan

defa

cer

eed

ifica

run

aca

sae

lonj

aso

bre

eldi

cho

Puer

tode

Pasa

ges

enla

ribe

rade

lapa

rte

eju

ridi

cion

deSa

nSe

bast

ian,

ado

nde

por

lavo

zde

los

dich

osco

nsej

osse

orde

nare

,pa

raqu

ese

pued

ade

scar

gar

lam

itad

dela

dich

ace

vera

,qu

elo

sex

tran

gero

squ

erra

nde

scar

gar

para

la//

dich

atie

rra

deO

yarz

un,

yel

fierr

oqu

ede

ladi

cha

tierr

avi

nier

ee

deot

ras

qual

esqu

ier

part

es,e

que

los

dich

osde

rech

ose

prov

echo

squ

ede

ladi

cha

casa

elo

nja

prov

inie

ren,

haya

nde

ser

ese

ana

med

ias

para

los

dich

osco

nsej

os,

qued

ando

lapr

opie

dad

ese

ño-

rio

eju

ridi

cion

aldi

cho

cons

ejo

deSa

nSe

bast

ian,

salv

osi

empr

ela

spe

rson

ase

bien

esde

los

veci

nos

em

orad

ores

deO

yarz

un”.

32.E

ste

solo

docu

men

to,a

naliz

ado

con

just

acr

itica

,pru

eba

quan

torc

idos

eran

los

fines

delo

sce

lebr

ante

s.H

echo

con

part

eno

lexi

tima

ypa

rte

rebe

lde

cont

rasu

lexi

tima

cabe

-za

,fa

vore

cia

una

desm

embr

acio

nqu

epe

rjud

icab

aa

Ren

teri

a,au

men

taba

elpo

der

desu

sco

ntra

rios

.Por

laco

ndic

ion

2ªse

conc

ede

aO

yarz

unla

mis

ma

grac

iaqu

eco

nta

nto

teso

nse

dene

gaba

ala

otra

,la

mis

ma

(sis

epu

ede

llam

argr

acia

lafr

anqu

eza

natu

rald

eltr

afic

o)de

que

elpr

ivile

gio

deH

enrr

ique

IIla

desp

ojo,

dand

oun

aca

usal

que,

siex

istia

,er

am

ucho

men

osde

dero

gar

afa

vor

deO

yarz

un;

ysi

noex

istia

,er

ata

nto

mas

inju

sta

yco

ntra

lain

genu

idad

deR

ente

ria.

33.

Pero

laco

ndic

ion

4ªes

laqu

ede

scub

rey

pate

ntiz

ael

espi

ritu

deto

das

las

otra

s,y

elde

tan

ampl

ias

fran

quic

ias

aqu

ese

pres

taba

San

Seba

stia

n.U

node

los

litig

ios

mas

empe

ñado

sen

tre

Ren

teri

ay/

/Oya

rzun

seci

frab

aen

oblig

ara

este

que

hubi

ese

depe

sar

yco

ntra

tar

enla

lonj

ade

Ren

teri

a.H

acie

ndo

pues

,ot

raco

mun

con

San

Seba

stia

ny

ente

rren

osu

yo,

noso

loqu

edab

anilu

sori

asto

das

las

cedu

las

ypr

ovis

ione

sre

ales

que

habi

aga

nado

Ren

teri

apa

raqu

eno

tubi

esen

lonj

apr

opia

los

delV

alle

,si

nota

mbi

eny

prin

cipa

lmen

tesu

com

erci

odi

smin

uia

enla

prop

orci

onm

ism

aqu

ese

aum

enta

bael

deSa

nSe

bast

ian;

yaq

uella

pena

day

unic

afr

anqu

eza

que

disf

ruta

baR

ente

ria

para

los

bar-

cos

yge

nero

spr

opio

s,qu

edab

are

duci

daa

solo

sus

veci

nos

intr

amur

ales

,pue

sto

que

sees

timab

anco

mo

nosu

yos

los

desu

sba

rrio

s.

34.D

ocum

ento

talh

afig

urad

oen

todo

slo

spl

eito

ssu

cesi

vos,

fiand

ose

sin

duda

los

que

loex

hibi

anen

que

para

cono

cer

sum

ente

era

nece

sari

oes

tar

ento

dolo

ante

rior

,y

enla

poca

cono

cida

hist

oria

dees

tos

pueb

leci

tos,

yen

loqu

een

cier

ran

sus

novi

sita

dos

arch

ivos

.D

eha

ber

podi

dote

ner

este

prev

ioco

noci

mie

nto

los

Trib

unal

esSu

prem

os,

esm

uypo

sibl

equ

eno

hubi

era

obte

nido

tant

asex

ecut

oria

sla

Ciu

dad,

pues

este

inst

ru-

men

topr

esen

tado

por

ella

,m

irad

oa

suve

rdad

era

luz,

cont

rael

lam

ilita

.C

omo

lano

pres

enta

day

prim

itiva

conc

ordi

ade

Oya

rzun

de13

39,a

clar

ael

lexi

timo

valo

rde

laqu

eta

nto

sepo

nder

a,ot

orga

daaq

uel

mis

mo

año

con/

/R

ente

ria,

yqu

eta

ntas

vece

sse

haqu

erid

oha

cer

vale

ren

los

trib

unal

esde

spue

sde

habe

rla

decl

arad

onu

lade

dere

cho

elSu

prem

ode

lana

cion

,y

com

ola

sent

enci

ade

lC

onse

jode

Hen

riqu

eII

de13

74,

noco

noci

daha

sta

hoy,

mar

cael

peso

que

enla

bala

nza

del

legi

slad

orde

bete

ner

elpr

ivi-

legi

ode

1376

.V

erda

des

dich

asa

med

ias

son

toda

via

mas

dañi

nas

que

los

embu

stes

man

ifies

tos.

Tal

es,

por

lom

ism

o,la

exec

utor

iapr

esen

tada

enes

tos

auto

spa

raqu

elo

sde

Oya

rzun

fues

enve

cino

sde

San

Seba

stia

n,pu

espo

rot

ras

post

erio

res

esta

decl

arad

ova

rias

vece

sla

equi

voca

cion

enqu

ese

incu

rrio

,yqu

elo

fuer

onsi

empr

ede

Ren

teri

a,en

loqu

ese

les

orde

naqu

eco

ntin

uen.

Qui

enlit

iga

con

tant

asar

teri

aspr

eten

deco

nfun

dir

alo

sju

eces

yno

esta

muy

satis

fech

ode

laju

stic

iade

suca

usa.

35.

Hac

iala

epoc

ade

lco

mpr

omis

ode

Ast

igar

raga

,y

sin

gene

rode

duda

por

efec

toen

muc

hapa

rte

dees

tem

ism

oco

mpr

omis

o,se

pued

eco

nsid

erar

elac

rece

ntam

ient

oya

algo

nota

ble

delo

sdo

snu

evos

pret

endi

ente

sal

fam

oso

Puer

toen

qües

tion,

esde

cir,

ambo

spu

eblo

sde

Pasa

ges.

Elde

laba

nda

deFu

ente

rrab

ia(h

oyvi

llade

Pasa

ges6

7 ),

que

en13

96so

lote

nia

seis

casa

s,po

rla

abun

danc

iay

lucr

osa

pesc

ay

elco

mer

cio

las

fue

aum

enta

ndo;

ym

asqu

eto

dole

acre

cent

oel

ser

por

aqui

laru

taa

Fran

cia

y//

elco

nti-

nuo

tran

sito

para

San

Seba

stia

n(d

eto

dotie

mpo

elpu

eblo

mas

com

erci

ante

yri

code

Gui

puzc

oa)

desd

eFu

ente

rrab

ia,

dond

ese

fixo

por

los

Rey

esC

atol

icos

lare

side

ncia

dela

nuev

adi

gnid

adde

Cap

itan

Gen

eral

dela

Prov

inci

a,en

aten

cion

aqu

eta

nto

ante

ser

ala

prin

cipa

lfu

erza

enco

men

dada

asu

Mer

ino-

May

or.

ElPa

sage

sde

laba

nda

deSa

nSe

bast

ian6

8 ,to

davi

aal

dea

suya

,po

rque

alli

empe

zaro

na

esta

rsu

sgu

arda

s-pu

erto

s,y

desd

eaq

uella

fam

osa

lonj

aqu

ese

puso

ensu

casa

torr

e69 (

ento

nces

edifi

cada

),se

empe

-za

ron

are

part

irte

rren

osy

huer

teci

tas

(que

muy

lueg

odi

eron

mar

gen

ate

rrib

les

viol

en-

Pasa

ia18

05-2

005

IIX

67Pa

sai

Don

iban

e.68

Pasa

iSa

nPe

dro.

69To

rre

situ

ada

sobr

eel

actu

alem

barc

ader

ode

San

Pedr

o,re

cono

cibl

eaú

nen

los

nom

bres

deTo

rrea

yTo

rre-

Atz

e.

cias

depa

rte

dela

Ciu

dad)

.Yco

mo

ambo

spu

eblo

ses

tubi

esen

uno

enfr

ente

del

otro

yen

lom

ases

trec

hode

lca

nal,

que

por

aqui

solo

tiene

80br

azas

70,

ydo

nde

por

com

o-di

dad

sepa

saba

ince

sant

emen

tede

una

aot

raba

nda:

deaq

uisu

nom

bre

dePa

sage

s71 ,

nom

bre

que

han

com

unic

ado

ato

doel

Puer

toy

con

que

yaes

excl

usiv

amen

teco

noci

-do

,co

mo

ante

sco

nel

deO

yarz

un.

36.E

lluc

roso

yco

ntin

uotr

ato

degr

asas

yba

calla

os,l

anu

mer

osa

cons

truc

cion

deto

doge

nero

debu

ques

que

noce

saba

enel

,la

ses

quad

ras

que

tan

deor

dina

rio

sefo

rmar

ono

havi

litar

onal

lipo

rto

doel

sigl

oX

VI

desd

ela

dedo

nPe

dro

deB

obad

illa7

2 ,le

shi

cie-

ron

flore

cien

tes

yri

cos,

com

oco

nla

//de

bida

exte

nsio

nap

unta

rem

osen

los

artic

ulos

que

les

corr

espo

ndan

denu

estr

aG

uipu

zcoa

73.

Pero

los

celo

sde

sus

mat

rice

s,si

empr

ete

mor

osas

dela

sve

ntaj

asde

susi

tuac

ion,

yla

dura

tute

laen

que

por

ello

los

teni

an,

unid

oa

las

prop

ias

desg

raci

asde

esta

spo

blac

ione

s,hi

zopa

sage

raaq

uella

pros

peri

dad.

Ysi

bien

elPa

sage

sde

Alle

nde

logr

oen

1770

74sa

cudi

rel

pesa

doyu

go,

yafu

ede

ma-

siad

ota

rde;

yel

solo

priv

ilegi

ode

villa

zgo

noba

sta

para

elre

stab

leci

mie

nto

dequ

ees

tan

capa

zm

ient

ras

note

nga

puer

tosu

yoqu

ese

lofa

cilit

e.Y

laal

dea

dePa

sage

s75 ,

mie

n-tr

asde

pend

ade

ldes

piad

ado

dueñ

oqu

ele

opri

me

enun

mod

odi

ficil

decr

eer

enqu

ien

nolo

haya

palp

ado,

enqu

ien

noha

yale

ido

siqu

iera

las

dura

sle

yes

con

que

han

opri

-m

ido

hast

asu

pesc

ay

que

delit

igio

sle

cost

ara

elus

ona

tura

lde

esta

indu

stri

a;le

xos

dere

stab

lece

rse,

cam

ina

com

oel

Puer

toy

por

igua

lca

usa

asu

aniq

uila

cion

tota

l.

37.

Larg

opr

oces

ofu

era

y,au

nque

muy

curi

oso

ein

tere

sant

e,no

nece

sari

ore

laci

onar

todo

slo

ssu

ceso

sde

lPu

erto

dePa

sage

sdu

rant

enu

estr

osi

glo

XV

I.D

edic

ada

lana

cion

ana

vega

cion

esy

conq

uist

asde

ultr

amar

yha

bien

doco

ntri

buid

opa

rael

las

tant

ola

spr

o-vi

ncia

sse

tent

rion

ales

,y

sien

doen

las

deC

anta

bria

unic

oaq

uel

puer

to,

quan

tas

expe

-di

cion

esse

form

aron

enlo

sgl

orio

sos/

/re

ynad

osde

Car

los

V76

yFe

lipe

II77 ,

otra

sta

ntas

reci

bier

onal

men

osnu

mer

osos

refu

erzo

sde

sde

Pasa

ges.

Eltr

ato

deTe

rran

oba

que

empe

zode

sde

ely

que

empl

eaba

debu

ques

naci

onal

esco

mo

40al

año,

yha

sta

50,q

uea

vece

sco

ncur

rian

aes

tape

sca

desd

ela

prov

inci

ade

Labo

rt78

(que

tam

poco

tiene

puer

-to

sse

guro

s),t

odo

seha

bilit

aba

enPa

sage

sy

lam

ayor

part

ede

scar

gaba

sus

gras

asy

aba-

dejo

oin

vern

aba

enel

.Em

bidi

able

prop

orci

onqu

eha

cia

tan

flore

cien

tes

quan

tos

pue-

blos

lobo

rdab

an,

yqu

een

tonc

esso

lote

nia

depe

rjud

icia

llo

que

elPu

erto

iba

desm

e-

reci

endo

por

elde

scui

doqu

een

cons

erva

rlo

teni

aSa

nSe

bast

ian;

sien

doas

iqu

epe

dia

may

ores

mer

ola

natu

rale

zade

aque

ltra

fico

por

las

muc

has

zaho

rras

79y

esco

mbr

osqu

eoc

asio

na.

38.

Cas

ise

pued

eas

egur

arno

hubi

era

suce

dido

sem

ejan

teda

ñode

habe

rlo

grad

ode

s-po

seer

loen

algu

node

tant

oslit

igio

squ

edu

rant

esu

pros

peri

dad

lesu

scita

ron,

quan

doco

ligad

os,

quan

dode

por

si,

todo

slo

spu

eblo

squ

ele

bord

any

que

pret

endi

anre

vind

i-ca

rsu

dere

cho

aaq

uella

sag

uas.

Hiz

olos

todo

sin

fruc

tuos

osla

ssu

peri

ores

fuer

zas

deSa

nSe

bast

ian,

escu

dada

sco

nla

cort

eza

del

priv

ilegi

ode

Hen

rriq

ueII.

Com

ose

anta

n-to

sy

que

nada

añad

ena

lasu

stan

cia

dees

tene

goci

o,he

mos

crei

doqu

ede

bem

osom

i-tir

los,

aunq

uelo

ste

nem

osle

idos

yex

trac

tado

s.

39.

Pero

noes

deom

itir

que

afin

esde

//es

tesi

glo

fue

eles

tabl

ecim

ient

ode

los

Reg

idor

es,

Alc

ayde

sTo

rrer

os80

.Yco

mo

anu

estr

om

odo

deve

rse

anla

prin

cipa

lca

usa

dela

ruin

aa

que

corr

epr

ecip

itada

men

tees

tePu

erto

,ru

ina

tan

sens

ible

desd

equ

ese

enca

rgar

onde

suco

nser

vaci

on,s

eha

cene

cesa

rio

tom

arla

sco

sas

desd

esu

orig

eny

unir

enes

telu

gar

loqu

eac

erca

deel

los

debo

info

rmar

also

bera

no.

40.D

esde

que

hay

mem

oria

delc

anal

dePa

sage

s,pa

rece

man

teni

aSa

nSe

bast

ian

haci

asu

band

a81

quie

ncu

idas

ede

lapo

licia

delo

sbu

ques

que

apor

taba

nal

liy

seña

lase

elan

clad

ero

endo

nde

por

antig

uos

priv

ilegi

oser

anlib

res

dede

rech

osre

ales

loqu

een

tra-

ban

por

fort

unas

dem

ar.A

caso

elm

ism

oco

brab

alo

sva

rios

otro

squ

ese

adeu

daba

nen

este

com

oen

los

rest

ante

spu

erto

sde

Cas

tilla

.En

losu

cesi

vo,

quan

dode

prop

iaau

tori

-da

dim

puso

San

Seba

stia

nla

ssi

sas

yga

vela

s,ta

ntas

vece

spr

ohib

idas

,es

teag

ente

suyo

era

mas

nece

sari

o,y

deto

dopu

nto

lega

lqu

ando

por

los

priv

ilegi

osqu

ede

xam

osre

fe-

rido

sse

debi

aha

cer

ante

ella

exib

icio

nde

los

docu

men

tos

depe

rten

enci

ay

dest

ino

dela

sca

rgaz

ones

.A

lco

nven

irel

dolo

roso

com

prom

iso

deA

stig

arra

gaen

laer

ecci

onde

lonj

aco

mun

,tu

boes

tede

pend

ient

ede

San

Seba

stia

nm

asam

plia

sfu

ncio

nes,

ydo

mi-

cilio

resp

etab

lede

sde

que

sele

vant

ola

casa

-tor

reen

los

prim

eros

años

delo

sR

eyes

//C

atol

icos

.H

asta

aqui

yha

sta

que

lore

mpl

azar

onlo

sca

rgo-

habi

ente

sde

San

Seba

stia

nfu

eco

noci

doco

nla

mod

esta

ypr

opio

apel

lido

deG

uard

a-pu

erto

82,

yel

hom

bre

llano

que

loer

adi

sfru

taba

del

jorn

alde

tres

real

es.

Las

crec

esde

lco

mer

cio,

elen

gran

dece

r-

Pasa

ia18

05-2

005

IX

70U

nida

dde

long

itud

usad

aen

mar

ina,

igua

la

6pi

es,

equi

vale

nte

a1,

6719

met

ros.

71Su

bray

ado

enel

orig

inal

.La

etim

olog

íade

lapa

labr

a‘P

asaj

es’

deri

varí

ade

laac

ción

depa

sar;

enes

teca

so,

depa

sar

por

elca

nal

haci

ala

bahí

a.So

bre

suor

igen

:El

orte

giB

ilbao

:“P

asai

ako

topo

nim

ia.

Bilb

o:Eu

skal

tzai

ndia

,19

92.

Espe

cial

men

tepg

s.49

-50.

72Pa

rece

trat

arse

del

ilust

rem

arin

ero

extr

emeñ

oa

quie

nla

scr

ónic

ashi

stór

icas

atri

buye

nla

conq

uist

ade

laac

tual

isla

deJa

mai

ca.

73Su

bray

ado

enel

orig

inal

.Se

refie

rea

uno

desu

str

abaj

osin

com

plet

os.

Un

anál

isis

desu

sob

ras

ypr

oyec

tos

seen

cuen

tra

enF.

Dur

án:JoséVargasPonce(1760-1821):ensayo

deunabibliografíaycrítica

desusobras.

Cád

iz:

Uni

vers

idad

deC

ádiz

,19

97.

74Fe

cha

enla

que

Pasa

iD

onib

ane

adqu

irió

lain

depe

nden

cia

tota

lju

dici

aly

adm

inis

trat

iva

deH

onda

rrib

ia,

hast

aen

tonc

esca

beza

desu

juri

sdic

ción

.75

Por

San

Pedr

o.76

Año

sde

lre

inad

o:15

18-1

556.

77Su

rein

ado

tran

scur

rió

entr

e15

56y

1598

.La

bibl

iogr

afía

sobr

ees

tos

dos

reye

ses

sum

amen

teab

unda

nte.

Sobr

elo

sas

pect

osre

laci

onad

osco

nsu

polít

ica

mar

ítim

a,ve

áse

F.Ló

pez

deG

omar

a:“G

uerras

demar”del

emperadorCarlosV.

Mad

rid:

Soci

edad

Esta

talp

ara

laC

onm

emor

ació

nde

los

Cen

tena

rios

deFe

lipe

IIy

Car

los

V,20

00yCongresoInternacionalLas

Sociedades

Ibéricas

yelMarafinales

delsigloXVI.

Mad

rid:

Soci

edad

Esta

tal

Lisb

oa’9

8,19

98.

78La

purd

i.79

Last

res.

Esal

goco

noci

doel

cará

cter

vasc

ófilo

deV

arga

sPo

nce,

pues

toun

ay

otra

vez

dem

anifi

esto

enlo

str

abaj

osqu

eab

orda

nas

pect

osre

laci

onad

osco

nte

mát

ica

vasc

a.80

Subr

ayad

oen

elor

igin

al.

Sufu

nció

nes

deta

llada

porV

arga

sPo

nce

enla

slín

eas

sigu

ient

es.

Sobr

ees

teca

rgos

ysu

sfu

ncio

nes

enel

Puer

to,

Cel

iaA

pari

cio:

Podermunicipal,econom

íaysociedad

enlaciudad

deSan

Sebastián(1813-1855).

Don

ostia

:In

stitu

toD

octo

rC

amin

o,19

91(3

3-34

);Se

rapi

oM

ujik

a:Curiosidadeshistóricas

deSanSebastián.

Don

ostia

:19

70(3

9-42

).81

San

Pedr

o.82

Subr

ayad

oen

elor

igin

al.

selo

sdo

sPa

sage

sy

elve

hem

ente

dese

ode

pone

rles

fren

o,pu

escr

ecia

na

muc

hom

asde

loco

nven

ient

ea

San

Seba

stia

n,y

elpr

etex

tode

auxi

liar

cier

taes

quad

raqu

ese

alis

-ta

baal

lipo

rlo

sañ

osde

1589

,di

om

arge

na

lapr

ovid

enci

ade

laC

iuda

dde

que

resi

-di

ese

siem

pre

enPa

sage

sun

rexi

dor

suyo

.Yco

mo

habi

ata

nta

disp

arid

aden

los

lucr

osqu

ese

apro

piar

on,s

egun

las

esta

cion

esde

salid

asy

entr

adas

dela

sflo

tas

deTe

rran

ova,

sort

eaba

nen

tre

silo

sre

gido

res

los

prec

isos

mes

esde

sure

side

ncia

.N

oco

nsta

ning

una

apro

baci

onre

gia

deno

veda

dta

ngr

ande

,nit

ampo

cola

deal

guna

deta

ntas

auto

rida

des

com

ose

atri

buye

ron,

nila

del

uso

cont

inuo

deva

raal

tade

just

icia

,qu

eha

dado

desd

een

tonc

espi

epa

rade

cir

que

San

Seba

stia

ntie

netr

esal

cald

es.P

ero

desd

een

tonc

eshu

bolu

gar

latr

ansf

orm

acio

nde

lsi

mpl

egu

arda

-pue

rto

enre

gido

r-to

rrer

o,y

lahu

eca

yca

m-

panu

dade

nom

inac

ion

deal

cayd

esde

lafo

rtal

eza

que

tiene

San

Seba

stia

nen

supu

erto

dePa

sage

s,se

gun

que

con

inde

cibl

eaf

ecta

cion

lella

ma

siem

pre,

com

osi

noes

tubi

ese

tant

asve

ces

decl

arad

olo

cont

rari

oy

com

osi

nofu

era

inut

ilse

mej

ante

decl

arac

ion.

//C

omo

sipu

dies

eha

ber

fort

alez

aen

elre

yno

que

node

pend

iese

del

Rey

,ni

alca

yde

enla

actu

alid

adsi

nno

mbr

amie

nto

suyo

,y

com

osi

hubi

era

nunc

apo

dido

crea

rca

rgos

sem

ejan

tesi

nco

nsen

timie

nto

del

sobe

rano

.

41.

Loqu

esi

cons

taco

nin

duda

ble

cert

idum

bre

esqu

ede

sde

que

hay

regi

dor

torr

ero,

laal

dea

dePa

sage

s,qu

esi

empr

eha

ido

vini

endo

am

enos

,no

goza

deun

dia

depa

z,m

erce

da

las

vexa

cion

esqu

ede

cont

inuo

sufr

epo

rla

spr

ehem

inen

cias

que

seab

roga

,y

elm

ando

casi

tiran

ico

que

sobr

ees

telu

gar

exer

ce,

dand

ode

sde

ento

nces

mot

ivos

atr

iste

squ

erel

las

yre

curs

osin

cesa

ntes

yqu

ese

repr

oduc

enca

dadi

a,as

ico

mo

deca

dadi

ase

vaha

cien

dom

asla

stim

osa

yde

bulto

lade

sola

cion

dees

taal

dea.

42.T

ambi

enco

nsta

que

desd

ela

epoc

ade

esto

sin

trus

osju

eces

,el

Puer

to,

unic

ay

ver-

dade

raen

com

iend

asu

ya,

vapo

rsu

culp

ade

xand

ode

ser

puer

to.

Porq

ueno

cont

ento

sco

nel

sala

rio

que

les

seña

lola

Ciu

dad,

hoy

10re

ales

diar

ios

y3

cada

uno

delo

s2

guar

-da

s,hi

cier

ones

tanc

o83

enpr

ovec

hosu

yode

los

last

res8

4 ,ob

ligan

doa

depo

sita

rel

que

trai

anlo

sbu

ques

alpi

ede

lato

rre,

y(o

blig

ando

)a

que

selo

com

pras

enal

lilo

squ

elo

han

dem

enes

ter;

yau

na

que

loco

nduz

can

las

barq

uera

squ

eel

los

seña

lan

quan

dono

bast

anla

str

i//pu

laci

ones

delo

sbu

ques

que

sela

stra

n.Se

apro

piar

onta

mbi

enla

asis

-te

ncia

aca

rena

s85 ,

else

ñala

mie

nto

desu

rgid

eros

yot

ros

arbi

trio

s,a

que

unid

oslo

sde

re-

chos

mun

icip

ales

,qu

ede

prop

iaau

tori

dad

exig

iaSa

nSe

bast

ian

dela

sal,

delo

sve

na-

quer

os86

yde

quan

tono

era

deG

uipu

zcoa

,so

colo

rde

que

sirv

iese

para

lalim

pia

del

Puer

to,

limpi

aqu

eja

mas

hubo

luga

r,ha

sido

nola

men

orca

usa

dear

redr

arm

asy

mas

elpo

coco

mer

cio

que

iba

qued

ando

yqu

ela

spo

blac

ione

sde

esta

ense

nada

cons

uma-

sen

sum

iser

iapr

esen

te.

43.E

sfa

cild

eco

nceb

irqu

anto

seha

yan

mul

tiplic

ado

desd

een

tonc

esla

squ

exas

delo

sin

divi

duos

dela

spr

ovin

cias

circ

unve

cina

s,y

aun

delo

sre

ynos

limitr

ofes

,ya

aG

uipu

zcoa

,ya

alo

sju

eces

veni

dos

enco

mis

ion,

yaa

los

trib

unal

es;

mas

elre

sulta

doer

ane

gar

San

Seba

stia

nel

hech

oy

quan

dono

podi

aev

adir

lacl

arid

ady

conv

enci

-m

ient

ode

las

prue

bas,

acha

car

lacu

lpa

sobr

eel

regi

dor

torr

ero,

conm

inar

los

con

pena

sy

cast

igos

,de

que

noha

yun

solo

exem

plar

,yre

petir

las

inst

rucc

ione

s,qu

epo

rm

asse

n-sa

tas

que

fues

en,

com

oen

efec

tolo

son

muc

has,

eran

tan

inob

serv

adas

com

ola

squ

ead

icci

onab

ano

corr

egia

n;y

elPu

erto

cont

inua

baen

supe

rdic

ion

yel

torr

ero

ensu

inde

-bi

dos

lucr

os.//

44.A

sidu

rom

ient

ras

duro

eltr

ato

deba

llena

s,y

aunq

ueha

bien

doce

sado

seap

ago

laco

dici

ade

ser

regi

dor

torr

ero,

com

osu

bsis

teel

inte

res

dela

Ciu

dad

dem

ante

ners

een

elex

clus

ivo

dom

inio

deel

Puer

topa

raqu

eno

ledi

sfru

ten

otro

s,qu

eso

loen

elci

fran

subi

enes

tar,

cont

inua

elca

rgo

conc

ejil

yla

oblig

acio

nde

alte

rnar

enla

resi

denc

iade

Pasa

ges

por

espa

cio

dedo

sm

eses

los

regi

dore

s.O

blig

acio

nqu

eel

uden

deor

dina

rio

los

pudi

ente

spo

rno

cond

erna

rse

aaq

uella

sole

dad,

yla

cede

na

elm

enos

acom

odad

o,la

sm

asve

ces

algu

nm

enes

tral

87,

que

con

solo

esta

mir

ain

trig

aco

nah

inco

ser

dela

just

i-ci

a.Es

tepa

sala

may

orpa

rte

desu

año

enel

Pasa

ges,

disf

ruta

ndo

los

10re

ales

diar

ios,

apro

vech

ando

sede

los

nope

queñ

oslu

cros

que

enoc

asio

nes

prod

uce

ella

stre

por

mas

que

lees

teve

dado

desd

eel

regl

amen

tode

31de

dici

embr

ede

1618

,re

gala

ndos

eco

nel

plat

illo8

8de

pesc

ado

fres

coqu

ein

devi

dam

ente

exig

ede

los

pobr

espe

scad

ores

(mal

grad

ola

mis

ma

proh

ivic

ion)

yco

ntor

nean

doun

ava

rade

just

icia

que

sien

taqu

anpe

sa-

dam

ente

pued

eso

bre

lam

iser

aal

dea

dePa

sage

sy

sobr

equ

anto

ssu

suge

tan

ata

npo

code

finid

aju

risd

icio

n.Ta

lha

sido

lase

rie

defu

ncio

nes

delo

sho

yre

gido

res-

alca

ydes

-tor

re-

ros8

9 .V

olva

mos

alPu

erto

tom

ando

lase

rie

delo

ssu

ceso

s//

prin

cipa

les

enla

epoc

aqu

ela

cort

amos

.

45.

Des

deen

tonc

esse

empe

zoa

clam

arpo

rto

dos

los

gene

rale

squ

eve

nian

ala

Prov

inci

apo

rsu

fort

ifica

cion

aca

usa

del

engr

ande

cim

ient

om

ariti

mo

yte

rres

tre

delo

sen

emig

osde

Espa

ña,

om

asbi

ende

laC

asa

deA

ustr

ia.

Pero

San

Seba

stia

nno

desi

stia

desu

gene

rale

mpe

ño,o

poni

endo

sea

esto

com

oa

quan

topu

dies

eda

rco

nsid

erac

ion

aun

puer

tocu

yaju

ridi

cion

tant

ole

conv

enia

nopa

rtir

con

otro

.Ya

enel

reyn

ado

deC

arlo

sV

vino

ael

elpr

ior

dela

Val

eta

yot

ros

capi

tane

spl

atic

os90

que

reso

lvie

ron

sede

bia

cons

trui

run

cubo

enla

entr

ada.

Mas

sibi

enen

tonc

esse

fort

ifico

muc

hola

mis

ma

San

Seba

stia

n,es

tecu

bota

nne

cesa

rio

nolle

goa

efec

tuar

se.N

iasu

bsis

tirla

cade

naqu

een

1590

,pa

rade

fens

ade

laes

quad

rare

alqu

eco

nstr

uia,

puso

ensu

entr

ada

elca

pita

nA

gust

inde

Oje

da91

,rec

elos

ode

inva

sion

enem

iga,

aca

usa

que

San

Seba

stia

nco

nsum

o

Pasa

ia18

05-2

005

IXI

83M

onop

olio

.Pr

ohib

ició

nde

lcu

rso

libre

deun

am

erca

ncía

,re

serv

ando

suve

nta

oex

plot

ació

na

algu

ien.

84Pe

sos

para

equi

libra

rla

sem

barc

acio

nes.

Suve

nta

libre

fue

acap

arad

apo

rlo

sal

cald

es-t

orre

ros.

85R

ecub

rim

ient

ode

laes

truc

tura

deun

aem

barc

ació

n.Ta

mbi

énla

part

esu

mer

gida

deun

ana

ve.

86Em

barc

ació

npa

rael

tran

spor

tede

lm

iner

alde

hier

ro.

87Pe

rson

aqu

etr

abaj

aen

unof

icio

man

ual.

88Su

bray

ado

enel

orig

inal

.89

Subr

ayad

oen

elor

igin

al.

90Pe

rson

asco

mis

iona

das

para

trat

arso

bre

ese

asun

to.

91M

ilita

rgi

puzk

oano

natu

ral

deO

rio,

alca

nzó

elgr

ado

deca

pitá

nde

infa

nter

ía.

Enca

rgad

ode

lafá

bric

ade

gale

ones

enB

izka

iade

sde

1594

,fa

lleci

óen

com

bate

cont

ralo

sfla

men

cos.

elat

enta

dode

queb

rant

arla

yro

mpe

rla,

porq

uesi

nsu

licen

cia

sepu

soen

unpu

erto

suyo

.Est

rech

ando

con

todo

los

mot

ivos

ya

pesa

rde

sure

petid

ay

form

alco

ntra

dicc

ion

con

que

acud

ioal

Rey

en15

89,1

591

y15

96co

ndi

puta

dos

ym

emor

iale

spo

nder

ando

lain

utili

dad,

cost

oy

desp

ropo

sito

dela

obra

,m

ando

SuM

ajes

tad

en24

deag

osto

de16

09ex

ecut

arla

traz

ay

pare

cer/

/qu

edi

eron

los

cele

bres

ynge

nier

osde

aque

llaed

ad,

Tibu

rcio

Span

oqui

yG

eron

imo

deSo

to92

,tr

azas

que

unia

nla

fort

ifica

cion

ala

vent

aja

del

com

erci

oy

limpi

ade

lca

nal.

Todo

debi

ate

ner

deco

sto

34.0

00du

cado

sde

los

que

pond

ria

San

Seba

stia

n10

.000

.N

ada

selle

bava

aef

ecto

yso

lola

sag

uas

sedi

smin

uian

quan

done

cesi

dade

sm

asge

nera

les

hici

eron

fijar

los

ojos

sobr

ees

ta.

46.

Des

apar

ecid

a,co

mo

dePa

sage

s,la

pros

peri

dad

dela

mon

arqu

iaes

paño

la,

yta

nap

urad

osu

erar

iode

sde

Felip

eIII

,un

ode

los

tris

tes

med

ios

para

soco

rrer

lofu

ela

ena-

gena

cion

yve

nta

delo

sem

pleo

sde

Rep

ublic

a;as

icom

ota

mbi

enel

just

oy

laud

able

deex

imir

las

alde

asca

pace

sde

tene

rju

ridi

cion

sobr

esi

.Pa

raun

oy

otro

trax

oco

mis

ion

aG

uipu

zcoa

,em

anad

ade

lC

onse

jode

Hac

iend

a,el

licen

ciad

oH

erna

ndo

deR

iver

a93 .

Lopr

imer

oer

aa

lave

rdad

dolo

roso

para

elco

mun

,as

ide

Gui

puzc

oaco

mo

deto

das

las

prov

inci

as,

aunq

ueni

ngun

ate

nga

titul

oes

peci

alpa

rase

rpr

ivile

giad

a,pu

esno

dexa

ndol

esel

ejir

sus

repr

esen

tant

es,j

ustic

ias

yca

rgo

habi

ente

s,ve

ian

vinc

ular

seex

clu-

siva

men

tees

tos

empl

eos

dela

conf

ianz

apu

blic

aen

cier

tas

fam

ilias

yen

sus

prim

oge-

nito

s,fu

esen

dela

indo

ley

cria

nza

que

fues

en.P

ero

ento

nces

yahe

ria

esta

prov

iden

cia

enlo

mas

vivo

del

in//t

eres

deG

uipu

zcoa

,po

rque

yave

iaca

sino

disp

utad

oslo

squ

ella

ma

sus

fuer

os,

yau

ntr

abaj

aba

con

gran

des

vale

dore

sen

pone

rles

laco

rona

,ha

cien

-do

valid

aen

los

trib

unal

esy

carr

eras

supr

eten

dida

nobl

eza

orig

inar

ia.T

ambi

enen

ton-

ces

sus

mas

pode

rosa

svi

llas

San

Seba

stia

n,Fu

ente

rrab

ia,T

olos

a,Se

gura

yot

ras,

teni

anfo

rtis

imo

empe

ñoen

que

nose

les

exim

iese

nsu

sal

deas

,so

bre

las

que

carg

aban

todo

slo

spe

chos

cons

ejile

sy

satis

faci

anla

ambi

cion

dem

anda

r94 .

47.P

ores

teco

njun

tode

caus

asaq

uelj

uez,

mod

elo

dein

tegr

idad

com

ode

luce

sy

pru-

denc

ia,

enco

ntro

una

posi

cion

inex

plic

able

depa

rte

deG

uipu

zcoa

yde

sus

mie

mbr

os.

Los

mem

oria

les

pres

enta

dos

cont

rael

ala

pers

ona

real

por

man

osta

npo

dero

sas

com

oba

nder

izas

,so

nun

texi

dode

fals

edad

esy

deno

ticia

so

men

tidas

opo

nder

adas

otr

un-

cada

s,qu

eca

usa

adm

irac

ion

tant

osu

exito

com

oel

que

impu

nem

ente

sede

xase

n

corr

er.

No

obst

ante

,a

este

licen

ciad

ode

beG

uipu

zcoa

muc

hapa

rte

dela

pros

peri

dad

que

goza

;y

desp

ues

dela

paz

que

lapr

ocur

oel

doct

orG

onza

loM

oro

con

sus

sabi

asor

dena

nzas

,na

die

lehi

zose

rvic

iota

nno

tabl

eco

mo

elde

habe

rsa

cado

enta

nre

duci

-da

com

arca

16pu

eblo

sde

laop

resi

onde

alde

asa

las

com

odid

ades

yre

spir

acio

nde

villa

s.La

Prov

inci

alle

goa

cono

cer

esto

yco

nfes

arlo

adel

ante

;pe

ropo

ren

tonc

esy

enal

guno

sañ

osso

lotr

ato

dere

cusa

rlo

ym

anch

arla

limpi

afa

ma

de//

tan

bene

mer

itom

agis

trad

o.

48.

San

Seba

stia

nte

nia

muy

urge

ntes

mot

ivos

para

opon

erse

lede

sde

que

vio

noso

lotr

atab

ade

libra

ra

Pasa

ges

del

dobl

eyu

gode

las

dos

(hoy

ciud

ades

)qu

ela

opri

mia

n,si

noqu

een

virt

udde

Rea

lC

edul

ade

1ºde

julio

de16

14av

erig

uaba

los

inde

bido

sim

pues

tos

delA

yunt

amie

nto,

las

mas

inde

bida

sex

tors

ione

sde

los

torr

eros

yla

suce

siva

perd

ida

del

Puer

to.

Para

evita

rla

sre

sulta

s,em

pren

dio

gana

rse

dequ

anto

sm

odos

supo

aque

ljue

zy

dobl

egar

lea

sufa

vor.

Qua

nto

lotu

bode

ntro

desu

sm

uros

,ten

toun

ay

otra

vez

sobo

rnar

lepo

rin

term

edio

degu

ardi

ande

lco

nven

tode

lari

goro

saob

serv

anci

ade

San

Fran

cisc

o95 ,

reci

enfu

ndad

oen

suar

enal

,qu

ien

lepr

esen

toqu

antia

dedo

blon

esy

lepr

omet

iom

aspa

raen

adel

ante

.H

emos

vist

oco

nho

rror

los

acto

sju

ridi

cos

dees

teco

hech

o,y

pone

mos

por

nota

lare

spue

sta

deH

erna

ndo

deR

iver

apo

rque

prop

osito

sta

nho

nrad

oses

tan

bien

repe

tidos

con

qual

quie

raop

ortu

nida

d96 .

Vie

ndo

frus

tado

laC

iuda

dre

curs

ota

nin

iquo

com

oso

lapa

do,

echo

man

oa

otro

sm

asvi

olen

tos

ypo

rci

erta

set

i-qu

etas

sobr

elu

gar

enun

entie

rro9

7 ,di

oa

Riv

era

tant

aspe

sadu

mbr

esqu

ele

oblig

oa

aban

dona

rsu

sm

ural

las.

Mas

aunq

uein

devi

dam

ente

recu

sado

yca

lum

niad

oha

sta

supo

nerl

equ

een

lode

Pasa

ges

obra

basi

nco

mis

ion,

ella

com

plet

oco

nac

tivid

ady

jus-

ticia

//y

elre

sulta

doco

nin

form

esde

lm

ayor

tino

ypu

lso,

ydo

ctri

nas

tan

solid

asco

mse

gura

sin

daga

cion

eslo

diri

jioal

Con

sejo

deH

acie

nda.

Esto

sin

form

esab

raza

nta

mbi

enen

cum

plid

aspr

oban

zas

las

exto

rsio

nes

delo

sto

rrer

osy

laen

orm

ede

sigu

alda

dde

pone

rpr

ecio

de6

real

esa

lape

sca

hech

apo

rfr

ance

ses

enel

mis

mo

dia

que

igua

lca

n-tid

adse

oblig

aba

lave

ndie

sen

a2

los

dePa

sage

s.To

does

to,

con

razo

nes

deco

nve-

nien

cia

yju

stic

iade

habi

litar

elca

nal

para

los

pueb

los

dela

ense

nada

,se

vio

enel

Con

sejo

,cu

yofis

cal

hizo

caus

aco

nR

ente

ria

salie

ndo

aes

tepl

eito

deof

icio

yen

gro-

sand

ole

con

juic

iosi

sim

oses

crito

sy

razo

nes

afa

vor

del

libre

trat

oa

qual

quie

rade

spre

-oc

upad

opa

rece

rsi

nre

plic

a.

Pasa

ia18

05-2

005

IXII

92Ti

burc

ioSp

anno

chi

(154

1-16

06)

fue

inge

nier

om

ilita

rje

fede

Felip

eIII

,si

endo

elpr

imer

oqu

ede

man

era

ofic

ial

logr

óel

títul

ode

Inge

nier

oM

ayor

delo

sR

eino

sde

Espa

ña.

De

orig

enno

ble,

estu

voem

pare

ntad

oco

nel

Papa

Pabl

oV.

Entr

esu

sco

nstr

ucci

ones

mili

tare

sde

stac

anla

sfo

rtifi

caci

ones

deH

onda

rrib

ia,D

onos

tiay

laC

iuda

dela

deJa

ca.T

ambi

énfu

eel

cons

truc

tor

delP

alac

iode

Arb

elai

tzen

Irun

.Jer

ónim

ode

Soto

por

supa

rte,

tam

bién

inge

nier

oy

mili

tar,

fue

sudi

scíp

ulo

yco

ntin

uado

rde

las

obra

sde

lafo

rtifi

caci

ónde

Hon

darr

ibia

.93

Com

isio

nado

por

elC

onse

jode

Hac

iend

aen

1614

,de

bía

conc

luir

lain

vest

igac

ión

inic

iada

por

elC

orre

gido

rso

bre

las

exen

cion

esde

vari

asal

deas

dela

spr

inci

pale

svi

llas

dela

Prov

inci

a(O

rdiz

ia,

Segu

ra,T

olos

ay

fisca

lizar

las

cuen

tas

deD

onos

tia).

94Y

que

adem

ássu

poní

anun

núm

ero

defu

egos

/vot

osim

port

ante

ala

hora

dela

svo

taci

ones

que

sere

aliz

aban

enla

sJu

ntas

Gen

eral

esan

tes

alud

idas

,por

loqu

ees

tas

villa

ses

tuvi

eron

siem

pre

muy

inte

resa

das

enim

pe-

dir

los

inte

ntos

dede

sane

xión

lleva

dos

aca

bopo

rlo

slu

gare

sde

sus

resp

ectiv

asju

risd

icci

ones

.So

bre

este

part

icul

ar,

esim

pres

cind

ible

laob

rade

S.Tr

uchu

elo:

Larepresentación

delascorporacioneslocalesguipuz-

coanas

enelentram

adopolíticoprovincial,siglos

XVI-XVII.

Don

ostia

:Fo

ruA

ldun

dia,

1997

.95

Elco

nven

tode

San

Fran

cisc

oes

taba

situ

ado

enel

sola

rac

tual

del

cole

gio

Zuh

aizt

i(A

totx

a-D

onos

tia).

Fund

ado

en16

06,

fue

supr

imid

oen

1836

yco

nver

tido

enC

asa

deM

iser

icor

dia

ycu

arte

lde

inge

nier

os.

96A

lm

arge

n:“Padre,muchosguantessonesos.Para

haceryo

justiciaaestavilla

yno

traspasarloslim

itesde

larazonno

hemenesteryo

nada.V

uestra

Paternidad

selleve

sudinero

quesinelleguardare

sujusticiayasi

selo

asegurealavilla...

Padre,yo

nolo

dexo

poreso,

sino

pormimismo,

ymiconcienciasonmiltestigos

ybastaquelo

sepa

yosolo.Tengo

lacara

muy

delgadapara

ladron

quemeparo

luegocolorado.Bienpudiera

meter

conesounahijamonja,pero

Diosdara

para

meterla.Y

nose

yocomoVuestra

Paternidad

sevieneconeso.Vuestra

Paternidad

semodereymirequeofende

amiautoridadysu

religion,

queesos

doscientos

doblo-

nesde

aquatro,y

esos

doscientos

doblones

quedice

quemehande

dardespues,ni

laminade

PotosiyelRio

delaPlataes

poco

paracohecharmeamiy

paraqueyo

haga

cosa

malhecha.Ya

esto

replicoelfraile:enver-

dadseñorquelo

puedellevarconbuenaconciencia.Y

eljuez

dixo:Padre,no

habralibro

quetaldiga

yno

metrateVuestra

Paternidad

mas

deeso,

quemeofende

ymehace

injuria.

”97

Bie

npu

dier

atr

atar

sede

len

tierr

ode

don

Juan

deId

iake

z,fa

lleci

does

em

ism

oañ

oen

Sego

via,

desd

edo

nde

fue

tras

lada

dosu

cadá

ver

aD

onos

tia.

Las

exeq

uias

dees

tepe

rson

aje

supu

sier

onun

agr

anm

ovili

zaci

ónpo

pula

r.A

lre

spec

to,

F.M

íngu

ez:Don

Juan

deIdiáquez.

R.S

.B.A

.P.

(193

3),

-en

vari

osnú

mer

os-.

49.

No

obst

ante

enqu

anto

aPa

sage

sna

dalle

goa

gran

ar,

porq

ueSa

nSe

bast

ian

por

elco

nduc

tode

una

man

oam

iga

que

pres

ento

alR

eyla

rgos

mem

oria

les9

8 ,en

dond

epo

rve

ntur

ano

hay

unre

nglo

nsi

nne

cesi

dad

deco

men

to,

tan

enm

asca

rada

esta

enel

los

lapo

cave

rdad

que

cont

iene

n,lo

gro

vari

osbi

llete

sde

lD

uque

deLe

rma9

9 ,co

nfe

cha

de25

deen

ero

yde

9de

may

ode

1615

,en

que

sem

anda

baqu

elo

sas

unto

sde

aque

llaC

iuda

dso

lose

vent

ilase

nen

elC

onse

jode

Esta

do.Y

ense

guid

alo

gro

tam

bien

,en

20de

setie

mbr

ede

lmis

mo

1615

y20

dem

ayo

deañ

osi

guie

nte,

cedu

las

yso

bre-

cedu

las

rea-

les

para

que

enqu

anto

ala

sal

deas

,pr

ivile

gios

yor

dena

nzas

//m

unic

ipal

esno

sehi

cie-

seno

veda

dsi

nqu

ese

laoy

ese

enes

teC

onse

jo,

man

dand

olo

asi

alde

Just

icia

,C

amar

ay

Hac

iend

a.

50.C

onto

do,a

Ren

teri

a,au

nque

tant

asve

ces

venc

ida

enju

icio

,cla

mab

ala

voz

dela

natu

rale

zabu

scas

esu

antig

uapr

ospe

rida

den

elpu

erto

que

laba

ñaba

,ym

ascr

ecia

laur

genc

iam

ient

ras

con

mas

pres

uros

opa

sose

alex

aban

las

agua

s,y

enve

zde

los

buqu

esde

800

tone

lada

squ

eco

nstr

uia

ensu

mis

ma

plaz

a,ya

los

barc

ossi

ncu

bier

tate

nian

que

espe

rar

las

crec

ient

espa

raat

raca

rse

enel

la.

Por

eso,

enel

mis

mo

1616

sepr

esen

toen

elC

onse

jode

Gue

rra

haci

endo

ver

con

sus

pret

ensi

ones

prop

ias

lane

ce-

sida

dde

sate

ndid

ade

fort

ifica

rel

Puer

toy

lam

ayor

delim

piar

leen

bien

publ

ico,

yqu

eto

doco

ntra

dich

oco

nem

peño

por

San

Seba

stia

n,ca

usad

orde

esto

sm

ales

,co

mo

mat

eria

sde

Esta

doy

Gue

rra

toca

ban

aes

tesu

prem

oTr

ibun

al.

Enel

pres

ento

loac

tua-

dopo

rel

licen

ciad

oR

iver

ay

loac

ompa

ñoco

nun

escr

itolle

node

pode

rosa

sra

zone

sen

que

pedi

ase

form

ase

una

junt

ade

min

istr

osde

esto

sC

onse

jos

que

lovi

esen

yde

term

inas

en.

Con

pres

enci

ade

todo

,he

cha

cons

ulta

alR

eyy

oido

elpa

rece

rde

lfa

mos

olic

enci

ado

Mel

chor

deM

olin

a100

,fu

eco

mis

iona

doen

25de

abri

lde

1617

elca

pita

ndo

nD

iego

deV

illal

obos

101 ,

suge

toqu

elle

naba

lare

gia

conf

ianz

apo

rlo

bien

que

habi

ase

rvid

oen

los

esta

dos

deFl

ande

sy

otra

s//

part

es,

dand

o,en

muc

has

oca-

sion

esde

pele

ary

gobe

rnar

gent

e,m

uybu

ena

cuen

tade

si.

Man

dose

lequ

evi

nies

ea

insp

ecci

onar

los

sitio

s,a

oir

las

part

es,

yco

npl

eno

cono

cim

ient

oin

form

ara

SuM

ajes

tad.

Hiz

olo

todo

am

arav

illa.

Eles

mer

ode

sus

inda

gaci

ones

ysu

opor

tuni

dad,

loim

parc

ialy

atin

ado

desu

sju

icio

sy

loju

sto

desu

dict

amen

ein

form

e,no

sob

liga

aqu

eac

ompa

ñeal

nues

tro

con

lase

nsat

ain

stru

ccio

nqu

eaq

uelS

upre

mo

Con

sejo

dio

aes

tedi

gno

mili

tar.

Son

sus

razo

nes

tan

bien

pens

adas

que

hoy

cons

erva

nla

fuer

zade

ento

nces

;yel

tras

curs

ode

dos

sigl

osno

hahe

cho

otra

cosa

que

pone

rlas

mas

dem

ani-

fiest

oy

aum

enta

rla,

com

olo

espe

cific

amos

ennu

estr

asno

tas.

Qua

nto

dixo

loha

com

-pr

obad

ola

expe

rien

cia

yhe

cho

ver

com

opu

soa

sus

trab

ajos

else

llode

lave

rdad

.De

lave

rdad

que

leco

sto

sufr

irta

nta

calu

mni

ade

len

cona

doSa

nSe

bast

ian

que

ante

elR

eyy

sus

prim

eros

trib

unal

esse

quex

ode

lho

nrad

oV

illal

obos

com

ode

juez

apas

io-

nado

,y

trat

opo

rto

dos

los

med

ios

posi

bles

deob

scur

ecer

elm

erito

desu

trab

axo

com

ode

sofo

car

elbu

enol

orde

sufa

ma.

Pero

solo

esta

prob

ado

enlo

sm

ism

osau

to-

res

que

form

oV

illal

obos

que

laC

iuda

dam

enaz

aba

yam

edre

ntab

alo

ste

stig

ospa

raqu

eno

depu

sies

enan

teel

,y

lueg

otr

atab

ade

cohe

char

los

para

sons

acar

sus

decl

ara-

cion

es.//

51.

Envi

sta

deto

do,

por

cons

ulta

sde

lC

onse

jode

Gue

rra,

deju

stic

iade

28de

setie

m-

bre

de16

18y

20de

febr

ero

de16

19,

seto

mar

onpo

rSu

Maj

esta

dla

son

cere

solu

cio-

nes

que

sigu

en:

1º.

Que

aSa

nSe

bast

ian

sele

guar

den

los

priv

ilegi

os,

conc

ordi

asy

exec

utor

ias,

yse

adu

eño

yse

ñor

del

trat

oy

com

erci

oco

mo

hast

aaq

ui.

2º.Q

uesi

seex

cedi

opo

rsi

osu

sm

inis

tros

enlle

bar

dere

chos

que

nole

pert

enec

ian,

sele

man

dequ

eno

loha

gay

sepo

nga

rem

edio

.

3º.

Que

elPu

erto

selim

pie,

ypu

esSa

nSe

bast

ian

halle

bado

hast

aah

ora

los

dere

chos

delo

que

haen

trad

oy

asim

ism

olo

sha

delle

bar,

elga

sto

delo

que

enes

tose

hici

ese

sea

aco

sta

dela

dich

avi

llao

alm

enos

haya

deay

udar

con

algu

nagr

anpa

rte

para

este

efec

to.

4º.

Que

seha

gala

torr

epa

raes

tefin

enla

part

equ

een

ladi

cha

cons

ulta

sese

ñala

.

5º.

Que

sepo

nga

enel

laun

ade

las

dos

com

pañi

asde

San

Seba

stia

ny

elca

pita

nsi

rva

deal

cald

e.

6º.

Que

para

lafa

bric

ade

lato

rre

ayud

eSa

nSe

bast

ian

con

los

10.0

00du

cado

squ

eha

ofre

cido

aunq

uefu

epa

raot

roef

ecto

.

7º.

Que

para

las

otra

sco

sas

nece

sari

asy

para

ayud

aa

laco

nser

vaci

onde

lPu

erto

,se

podr

anap

licar

los

dere

chos

que

San

Seba

stia

nhu

bier

elle

vado

sin

titul

o,no

los

habi

en-

dope

dido

para

sila

spa

rtes

agra

viad

as.

8º.

Que

sien

done

cesa

rio,

seec

heun

nuev

oim

pues

to//

sobr

elo

sex

tran

gero

s...

9º.

Que

las

mer

cade

rias

nece

sari

aspa

raR

ente

ria

ylu

gare

sci

rcun

veci

nos

pued

anve

n-de

rse

yde

spac

hars

een

elm

ism

opu

erto

dePa

sage

s,pe

rosi

nqu

eca

use

ning

unpe

rjui

-ci

oa

San

Seba

stia

nen

quan

toa

los

dere

chos

que

conf

orm

ea

sus

priv

ilegi

os,

exec

uto-

rias

yco

ncor

dias

pued

ey

suel

elle

var

enlo

sta

les

luga

res.

Pasa

ia18

05-2

005

IXIII

98En

este

caso

lam

ano

amig

aa

laqu

eal

ude

Var

gas

Ponc

epu

dier

ase

ral

gún

mie

mbr

ode

lcla

nA

rost

egi(

Mar

tíno

Ant

onio

),se

cret

ario

sre

ales

,ype

rson

asqu

efr

ecue

ntem

ente

trat

aban

delo

sas

unto

spr

ovin

cial

esqu

ese

debí

anve

ntila

ren

Cor

te.E

nco

ncre

to:A

nton

iode

Aro

steg

i,na

cido

enB

erga

raa

med

iado

sde

lsig

loX

VI,

sirv

ióa

laC

oron

aC

aste

llana

enIta

liaco

mo

mie

mbr

ode

lCon

sejo

deEs

tado

.Fal

leci

óen

Mad

rid

en16

23.S

uhe

r-m

ano

Mar

tínde

Aro

steg

i(1

544-

1631

)fu

ese

cret

ario

deFe

lipe

IIIy

Felip

eIV

,si

endo

Cor

onel

deG

ipuz

koa

elañ

ode

1625

,te

nien

doba

josu

man

doun

atr

opa

de4.

000

hom

bres

enel

Bid

asoa

.So

bre

los

favo

res

part

icul

ares

aD

onos

tia,

node

jade

ser

ilust

rativ

ala

petic

ión

hech

aal

Rey

por

elpr

ocur

ador

dono

stia

rra

Juan

dePr

ado,

cuan

do,

alre

dedo

rde

1620

,so

licita

enel

plei

toqu

etr

atab

anco

nR

ente

ría

que

los

asun

tos

delc

omer

cio

dePa

saia

pasa

ran

por

elde

spac

hode

Mar

tínde

Aro

steg

iyno

por

elde

Bar

tolo

mé

deA

may

ay

Vill

anue

va.C

atálogode

laColección

deDocum

entosde

VargasPoncequeposeeelMuseo

Naval

.M

adri

d:.V

ol.

I,T.

III,

Doc

.57

.99

Don

Fran

cisc

oG

ómez

deSa

ndov

aly

Roj

as,

valid

ode

lre

yFe

lipe

III,

alca

nzó

elev

adas

cota

sde

pode

ren

elde

sem

peño

del

serv

icio

real

.Po

res

tas

labo

res

reci

bió

eltít

ulo

deD

uque

deLe

rma

en15

99.

100

De

escr

iban

oen

Ara

gón

pasó

ase

run

ode

los

más

dest

acad

osju

rico

nsul

tos

del

Con

sejo

deC

astil

la,

hast

aco

nver

tirse

ense

ñor

deva

rios

pueb

los

deM

adri

d.10

1Pe

rson

aje

alqu

ese

debe

elej

empl

arin

form

eso

bre

lasi

tuac

ión

del

Puer

tode

Pasa

iaan

exad

oal

docu

men

toor

igin

alpr

esen

tado

porV

arga

sPo

nce.

Enla

actu

alid

ad,

D.

Zap

irai

ny

J.C.

Mor

aes

tán

lleva

ndo

aca

boun

estu

dio

sobr

ees

tedo

cum

ento

que

enbr

eve

verá

lalu

z.D

.Zap

irai

n,J.C

.M

ora:Inform

esobreelPuerto

dePasaiadelcapitánDiego

deVillalobos

(1617).

10º.

Que

sera

bien

que

algu

nas

vece

sse

envi

epe

rson

aqu

evi

site

este

puer

topa

raco

n-se

rvar

las

cosa

sto

cant

esy

pert

enec

ient

esa

lato

rre

yco

ntra

taci

on.

11º.

Que

enes

taco

nfor

mid

adse

exec

ute

todo

loar

riba

dich

o.

52.P

orce

dula

de21

dedi

ciem

bre

de16

20se

com

isio

noal

nueb

ovi

rrey

102

deN

avar

raqu

elle

base

aef

ecto

esta

sre

solu

cion

es,

expr

esan

dole

quan

tas

toca

ban

alC

onse

jode

Hac

iend

a(d

erec

hos

yco

ntri

buci

ones

)y

qual

esal

deG

uerr

a(to

dolo

defo

rtifi

caci

ony

limpi

a).

Era

este

virr

eydo

nJu

ande

Men

doza

103 ,

mar

ques

dela

Hin

ojos

a,de

lC

onse

jode

laG

uerr

a,ge

ntil-

hom

bre

dela

Cam

ara,

Cap

itan

Gen

eral

dela

artil

leri

a,qu

ego

vern

oel

esta

dode

Mila

ny

aqu

ien

por

sus

cred

itos

yse

rvic

ios

veni

aes

trec

hoaq

uel

virr

eyna

-to

,uni

daa

ella

Cap

itani

aG

ener

alde

Gui

puzc

oa,y

asic

osto

que

load

miti

ese.

Vin

oen

finm

uyha

blad

ode

los

vale

dore

sde

San

Seba

stia

ny

muy

empe

ñado

por

ella

suse

cre-

tari

o104

,que

era

delP

ays1

05. V

isito

elPa

sage

sen

juni

ode

1621

,//pu

sola

prim

era

pied

rapa

rasu

cast

illo

deSa

nta

Ysa

bel1

06y

proc

edio

ento

dasu

com

isio

nco

nta

nta

actit

udco

mo

acie

rto,

vien

dose

por

lom

ism

osi

tiado

dela

squ

exas

dela

siem

pre

rece

losa

Ciu

dad.

53.

Empe

zoes

tapo

rre

pres

enta

rle

enva

rios

mem

oria

les

ydi

scur

sos

loin

util

dela

fort

i-fic

acio

nco

nla

sm

ism

asra

zone

sy

argu

men

tos

que

nohi

cier

onfu

erza

enla

supe

rior

i-da

d.Se

nego

aco

ntri

buir

con

los

10.0

00du

cado

sba

xoci

enpr

etex

tos,

yen

una

pala

-br

a,a

noob

edec

ery

cum

plir

quan

tono

leer

aen

tera

men

tefa

vora

ble

delo

sde

rech

osde

arri

ba.

Pret

endi

ota

mbi

ense

inte

rpre

tase

el9º

dem

aner

aqu

elo

dexa

basi

nvi

gor

algu

-no

para

Ren

teri

ay

cons

orte

s.C

omo

elvi

rrey

noac

cedi

ese

ani

ngun

ade

tant

avo

lunt

a-ri

edad

ycu

mpl

iend

osu

com

isio

n,se

gun

sus

oblig

acio

nes,

cons

ulta

seal

Con

sejo

acer

-ca

dees

tadu

da.S

anSe

bast

ian,

tem

eros

ade

laju

sta

acla

raci

on,o

btub

oot

raR

ealC

edul

aen

11de

julio

de16

22qu

ein

hivi

aal

virr

eyy

alC

onse

jom

ism

ode

cono

cer

enes

teas

unto

yqu

ese

vent

ilase

enel

Supr

emo

deC

astil

la.¡

Sosp

echo

say

rara

cond

ucta

dees

taC

iuda

d!.

Huy

endo

del

Con

sejo

deH

acie

nda,

delo

sin

form

esde

llic

enci

ado

Riv

era,

delo

sal

egat

osde

lfis

cal,

proc

uro

ser

solo

juzg

ada

enel

deEs

tado

,co

nin

hibi

cion

del

de

Hac

iend

a,C

amar

ay

Rea

l.Y

quan

doen

elde

Esta

doy

Gue

rra

teni

alo

sin

for/

/mes

deV

illal

obos

yla

sco

nsul

tas

del

virr

eyde

Nav

arra

,ga

naba

cedu

las

para

solo

ser

juzg

ada

enC

astil

la.L

uego

vere

mos

hast

aqu

epu

nto

haya

desc

onfia

dode

tan

rect

otr

ibun

al,y

las

mul

tas

yco

nsul

tas

yac

orda

das

aqu

ela

hahe

cho

acre

edor

asu

cont

umac

ia.

54.

EnC

astil

lapu

es,

empe

zode

nuev

oel

29de

agos

tode

1622

unpr

oces

ove

rdad

era-

men

tein

term

inab

le,p

uest

oqu

een

elno

seha

pron

unci

ado

toda

via

laul

tima

sent

enci

a.Pe

roan

tes

deda

rde

esta

nuev

ain

stan

cia

laco

rta

razo

nqu

eco

nduz

ga,e

spr

ecis

oda

rla

dela

cont

rari

edad

que

sem

anifi

esta

entr

elo

que

pedi

ala

just

icia

ylo

que

tan

repe

tidas

vece

slo

grab

aSa

nSe

bast

ian.

Alz

arem

osso

loaq

uella

part

ede

lvel

oqu

ese

apr

ecis

opa

rala

inte

grid

adde

nues

tro

info

rme,

dexa

ndo

lom

asde

elco

rrid

oso

bre

uno

deta

ntos

dech

ados

dela

mis

eria

hum

ana.

55.T

ubo

San

Seba

stia

nla

fort

una

dedo

silu

stre

sve

cino

sen

dos

Alfo

nsos

deY

diaq

uez,

min

istr

osm

uyfa

vore

cido

sde

Car

los

Vy

Felip

e2º

.Her

edo

los

empl

eos

yfa

vor

depa

dre

yab

uelo

don

Juan

deY

diaq

uez1

07,

que

aunq

uena

cio

enM

adri

dlo

supo

neSa

nSe

bast

ian

hijo

suyo

,yen

efec

tolo

fue

ensu

sob

ras,

porq

uem

ucha

part

ede

sugr

anva

li-m

ient

olo

empl

eosi

empr

een

//pa

troc

inar

todo

gene

rode

pret

ensi

ones

deG

uipu

zcoa

yse

ñala

dam

ente

deSa

nSe

bast

ian,

endo

nde

sufa

mili

aha

bia

esco

gido

plan

tific

arsu

casa

.Fu

ees

tem

inis

tro

tan

feliz

encr

iado

sy

enpr

opor

cion

arse

los

aot

ros

tray

endo

todo

sde

lPa

ys10

8 ,qu

evi

olo

sm

asde

ello

sen

las

secr

etar

ias

delD

espa

cho

yC

onse

jos.

Uno

delo

sm

asqu

erid

os,

yqu

epo

rca

usas

que

noso

nde

este

luga

rno

hizo

tan

brill

ante

carr

era,

aunq

uem

urio

dese

cret

ario

del

rey,

cuid

aba

enSa

nSe

bast

ian

laha

cien

dade

suam

oco

nqu

ien

teni

aun

afin

ay

tirad

aco

rres

pond

enci

a,as

ico

mo

con

todo

slo

squ

efu

eron

sus

com

pañe

ros

ya

quie

nes

daba

eltr

atam

ient

osde

herm

anos

109

ypa

raqu

ien

cobr

aba

las

frec

uent

esay

udas

deco

sta

que

sele

slib

raba

nde

ordi

nari

oso

bre

los

desc

amin

osy

dem

asm

arav

edis

esde

San

Seba

stia

n.Es

teD

omin

goEc

heve

rri1

10fu

eel

que

ella

esco

gio

enes

tas

coyu

ntur

aspa

raen

viar

lode

nunc

ioy

agen

tesu

yoa

laC

orte

ySu

prem

osTr

ibun

ales

.H

ospe

dado

por

Juan

deY

nsau

sti1

11,

suan

tiguo

com

pañe

ro,

yco

nel

trat

om

asfa

mili

arco

nM

artin

yA

nton

iode

Aro

steg

ui11

2y

con

los

Ype

ñarr

ieta

s113

yre

stan

tes

Pasa

ia18

05-2

005

IXIV

102

Títu

los

delo

sgo

bern

ador

esde

algu

nos

terr

itori

osqu

ego

bier

nan

enre

pres

enta

ción

del

Rey

.10

3H

ijode

Iñig

oLó

pez

deM

endo

za,

Mar

qués

deM

onde

jar,

amén

delo

sca

rgos

ytít

ulos

cita

dos,

Juan

deM

endo

zafu

ese

xto

Duq

uede

lIn

fant

ado,

ym

iem

bro

dest

acad

oen

laad

min

istr

ació

npe

rifé

rica

delo

sA

ustr

ias

por

sus

dote

sde

man

dom

ilita

r.10

4M

artín

deA

rost

egi.

Veá

seno

tanº

98.

105

Subr

ayad

oen

elor

igin

al.

106

Prop

uest

asu

cons

truc

ción

porT

ibur

cio

Span

noch

ien

1598

,no

será

hast

a16

20cu

ando

seto

me

ense

rio

suco

nstr

ucci

ón,

que

será

enca

rgad

aal

capi

tán

Fran

cisc

oLu

peci

oy

aJu

lioO

vied

o.La

sdi

fere

ntes

prop

ues-

tas

sobr

esu

form

ay

las

dific

ulta

des

desu

finan

ciac

ión,

retr

asar

onco

nsid

erab

lem

ente

elin

icio

dela

sob

ras.

Fue

utili

zado

com

oba

luar

tede

fens

ivo

hast

a18

67.A

lres

pect

o,ve

áse

J.A

.Saé

z:Gotorlekuak

Gipuzkoan,X

VI-

XIX.mendeak.

Don

ostia

:G

ipuz

koak

oFo

ruA

ldun

dia,

2002

;Id

em:Viejaspiedras.Fortificaciones

guipuzcoanas.

Don

ostia

:M

iche

lena

,20

00.

107

Elcl

ande

los

Idia

kez,

asen

tado

sde

sde

prin

cipi

osde

lXV

Ien

lago

bern

ació

nde

laC

oron

ade

Cas

tilla

com

ose

cret

ario

sy

cons

ejer

osre

ales

,era

nor

igin

ario

sde

laca

saId

iaka

izen

Ano

eta.

Pron

tam

ente

apar

ecen

dom

i-ci

liado

sen

Don

ostia

mer

ced

asu

sen

lace

sm

atri

mon

iale

s.D

esde

los

elev

ados

pues

tos

que

dese

mpe

ñaro

nen

laad

min

istr

ació

nde

los

Aus

tria

s,lle

varo

na

cabo

una

deci

dida

polít

ica

afa

vor

desu

patr

iagi

puzk

oana

yen

espe

cial

dela

villa

dono

stia

rra.

Enes

taci

udad

fund

aron

elM

onas

teri

ode

San

Telm

oy

elC

onve

nto

deSa

nSe

bast

ián

delA

ntig

uo.

De

hech

o,la

pote

nte

fam

ilia

Idia

kez

seen

cuen

tra

bien

pron

tosi

tuad

aen

elpu

erto

dePa

saia

yen

sus

inm

edia

cion

es.

Suyo

ser

an,

por

ejem

plo,

los

case

ríos

deZ

amat

ete

yEr

nabi

ro.

108

Subr

ayad

oen

elor

igin

al.

109

Subr

ayad

oen

elor

igin

al.

110

Des

deel

carg

ode

adm

inis

trad

orde

los

bien

esde

los

Idia

kez

enD

onos

tia,

alca

nzó

alto

spu

esto

sen

laC

orte

cast

ella

nagr

acia

sal

ampa

roy

prot

ecci

ónpr

esta

dopo

res

tafa

mili

a.La

ciud

adde

Don

ostia

node

scui

dóla

sre

laci

ones

con

ambo

sen

Cor

te(Id

iake

zy

Etxe

berr

i),no

duda

ndo

enac

udir

aso

licita

rsu

sfa

vore

scu

ando

laoc

asió

nlo

requ

ería

.11

1N

atur

alde

Azk

oitia

,fu

ese

cret

ario

deFe

lipe

IIIy

Felip

eIV

.N

ombr

ado

Cab

alle

rode

Sant

iago

en16

24.

112

Veá

seno

tanº

98.

113

Otr

opo

dero

socl

anva

sco,

deor

igen

urre

txua

rra,

asen

tado

enC

orte

yco

ngr

anno

tori

edad

enel

dese

mpe

ñode

sus

carg

os.

Dad

asu

posi

ción

,se

les

requ

irió

frec

uent

emen

tepa

rala

solic

itud

defa

vore

se

inte

rme-

diac

ión

enla

reso

luci

ónde

asun

tos.

mie

mbr

osde

Felip

e3

(III),

que

hubo

epoc

aen

que

solo

lofu

eron

los

guip

uzco

anos

,su

poco

nsu

sm

anej

osqu

eto

dosa

liese

favo

rabl

esi

noa

laca

usa

publ

ica,

sino

ala

con-

serv

acio

nde

lpu

erto

dePa

sage

s,si

noal

clar

ode

rech

o//

delo

spu

eblo

squ

elo

rode

an,

sia

laC

iuda

d,su

man

data

ria.

De

note

ner

noso

tros

ennu

estr

opo

der

ya

lavi

sta

las

car-

tas

orig

inal

esqu

een

tre

tale

ssu

geto

sse

vers

aron

acer

cade

esto

sne

goci

os,

deno

pose

-er

lam

inut

ade

laR

eal

Ord

enqu

eul

timam

ente

inhi

bio

alce

loso

virr

eyde

Nav

arra

,es

crita

dele

tra

del

apod

erad

ode

San

Seba

stia

ny

con

enm

iend

assu

yas

para

hace

rm

asde

term

inan

tes

ysi

nre

plic

ala

real

reso

luci

on,

noos

aria

mos

venc

iend

om

ucha

repu

g-na

ncia

desc

ubri

res

tos

mis

teri

os.

Empe

ro,

apun

tand

olos

solo

nos

dam

ospr

iesa

ade

xar

caer

elve

lo,d

ebax

ode

lqua

locu

ltam

osm

ilcl

asic

oste

stim

onio

s,si

bien

none

cesa

rios

,de

que

siel

patr

iotis

mo

esun

avi

rtud

bene

fica

que

escl

arec

eto

das

las

dem

asvi

rtud

es,

elm

ezqu

ino

pais

anag

ees

unvi

cio

pest

ilent

equ

ein

ficio

nay

man

cha

las

mis

mas

virt

u-de

sa

que

sear

rim

a.

56.E

lple

itode

nuev

oen

tabl

ado

enel

Con

sejo

cont

inuo

con

hart

apa

usa

yta

lpro

fusi

onde

aleg

atos

,pr

esen

taci

onde

docu

men

tos

(¡y

quan

tos

deto

dopu

ntos

impe

rtin

ente

s!)

yde

prob

anza

s,qu

eba

sta

para

indi

ceap

unta

rqu

eel

mem

oria

ldel

hech

oqu

ete

nem

osa

lavi

sta

yse

impr

imio

enM

adri

den

1627

,tra

baja

dopo

rel

rela

tor

Cor

tes

con

todo

esm

e-ro

ysi

nsu

perf

luid

ades

,su

bea

426

pagi

nas

enfo

lio.

Lapr

imer

a//

sent

enci

ade

17de

mar

zode

1631

enqu

anto

ales

tanc

ode

lPu

erto

fue

del

todo

favo

rabl

ea

San

Seba

stia

n.En

29de

may

ode

1632

,el

fisca

ldo

nLu

isde

Gud

iel1

14sa

lioa

este

plei

topo

rel

fisco

ybi

enun

iver

saly

publ

icos

dees

tos

reyn

os,y

aleg

oy

pidi

olo

mis

mo

que

Ren

teri

apo

rque

noen

cont

raba

caus

aal

guna

lexi

tima

para

que

este

Puer

tono

sesu

geta

sea

las

leye

sde

lD

erec

hode

Gen

tes

yN

acio

nale

s,y

empr

endi

osu

liber

tad

com

olo

habi

ahe

cho

elfis

-ca

lde

lC

onse

jode

Hac

iend

a.En

26de

novi

embr

ede

1640

,po

rse

nten

cia

dere

vist

ase

enm

endo

enm

ucha

part

ela

prim

era

perm

itien

doa

los

deR

ente

ria

yO

yarz

unpe

sca

libre

enna

vios

prop

ios

yag

enos

,ex

trac

cion

desi

dras

,le

ña,

mad

era

yde

mas

cose

chas

desu

term

ino.

Yau

nque

esto

nore

med

iase

toda

via

los

mal

esen

sura

iz,n

ires

tituy

ere

aaq

uello

spu

eblo

ssu

natu

ral

liber

tad,

apel

oSa

nSe

bast

ian

para

las

Mil

yQ

uini

enta

s115

,do

nde,

com

ove

rem

os,

sees

tanc

oel

curs

ode

este

desc

omun

alpr

oces

o.

57.

Enve

zde

las

repe

ticio

nes

que

seri

anin

disp

ensa

bles

sihu

bier

amos

deen

golfa

rnos

enlo

sal

egat

ospr

esen

tado

s,qu

eta

nto

supe

rabu

ndan

dehe

chos

mal

defin

idos

yde

his-

tori

asm

alac

otad

asy

fals

ifica

das,

enes

peci

allo

sde

San

Seba

stia

n;y

enlo

sdo

cum

en-

tos,

nobi

enen

tend

idos

,qu

eno

son

otro

squ

elo

s//

pues

tos

ensu

verd

ader

alu

zen

este

info

rme,

esm

asde

nues

tro

prop

osito

reco

rdar

los

suce

sos

dela

ñode

1638

116

que

abri

e-ro

n,au

nque

tard

e,lo

soj

osde

lGob

iern

oy

dict

aron

rem

edio

spa

raPa

sage

s,qu

epo

rde

s-gr

acia

nofu

eran

aplic

ados

com

ose

rece

tara

ny

eran

dene

cesi

dad.

Mie

ntra

sta

nto

que

Fuen

terr

abia

sein

mor

taliz

oco

nla

hero

ica

defe

nsa

que

opus

oa

susi

tiado

r,el

Prin

cipe

deC

onde

117 ,

elex

erci

tode

este

seap

oder

ode

los

Pasa

ges

yde

quan

tos

buqu

eses

taba

nsu

rtos

alli,

yen

treg

oa

las

llam

asa

Ren

teri

a,ya

por

igua

les

caus

asen

seña

daa

otro

sin

for-

tuni

osse

mej

ante

s.Sa

ngri

enta

yno

unic

ade

mos

trac

ion

fue

esta

dequ

eSa

nSe

bast

ian

noer

ael

ante

mur

alde

Gui

puzc

oa,

com

ota

ntas

vece

sha

bia

voci

fera

dopa

raob

tene

rel

dom

inio

delP

uert

o,y

que

sus

fort

ifica

cion

esno

alca

nzab

anpa

rala

defe

nsa

deel

com

oen

tonc

esm

ism

ono

cesa

bade

escr

ibir.

Der

rota

doen

tera

men

teel

exer

cito

fran

ces

por

elca

stel

lano

,a

cons

ulta

del

Con

sejo

dela

Gue

rra,

del

nuev

oqu

eta

nop

ortu

nam

ente

sees

tabl

ecio

por

ento

nces

enV

itori

ay

sella

mo

deC

anta

bria

,yoi

doel

pare

cer

detr

esju

n-ta

spa

rtic

ular

espa

raso

loes

tein

tent

o,y

ultim

amen

teel

deM

aest

rede

Cam

po,

gene

ral

don

Juan

deG

aray

118,

yel

dela

Junt

ade

Gue

rra

deEs

paña

,se

trat

ose

riam

ente

deer

i-gi

run

fuer

tere

spet

able

que

defe

ndie

sees

te//

gran

Puer

toy

tubi

ese

ara

yaa

elfr

ance

s,co

nven

cido

sto

dos

los

inte

ligen

tes

dequ

eni

para

uno

nipa

raot

roal

canz

aba

San

Seba

stia

n.El

alto

deB

asan

oaga

119 ,

nodi

stan

tede

Ren

teri

a,fu

eel

que

seel

igio

,deb

ien-

dose

detr

asla

dar

dent

rode

los

nuev

osm

uros

los

habi

tant

esde

esta

,ent

once

sde

stru

ida,

yas

ise

lapr

evin

opo

rR

eal

Ced

ula

de8

defe

brer

ode

1643

.

58.A

ntes

habi

apr

eced

ido

lavi

sita

que

hizo

desd

e7

deju

liode

1639

elce

lebr

eyn

ge-

nier

odo

nA

nton

ioG

ando

lfo,

Teni

ente

deM

aese

deC

ampo

Gen

eral

120 ,

que

reco

rrio

toda

lafr

onte

rade

lPi

rine

oy

dem

arco

elsi

tiode

Bas

anoa

gaen

pres

enci

ade

lM

arqu

esde

losV

elez

,ala

sazo

nvi

rrey

deN

avar

ra12

1 ,y

deto

dos

los

cabo

squ

efu

eran

enla

derr

o-ta

del

Prin

cipe

deC

onde

,y

que

conv

inie

ron

enlo

opor

tuno

ypr

ecis

ode

tal

fort

ifica

-ci

on.E

nco

nsec

uenc

iase

tala

ron

ento

doel

ambi

toqu

ede

bia

ocup

arlo

sca

stañ

os,n

oga-

les

yro

bles

que

leoc

upab

an,

tant

oco

ncej

iles

com

ode

part

icul

ares

,qu

edan

does

tos

mat

eria

les

apila

dos

para

laob

rade

que

tiro

Gan

dolfo

las

prim

eras

linea

s.La

squ

ede

todo

punt

ode

xaro

ntr

azad

asen

26de

mar

zode

1643

don

Die

gode

Ysa

siSa

rmie

nto1

22,

delC

onse

jode

Gue

rra,

por

com

isio

nes

peci

alqu

etu

bopa

raes

tatr

asla

cion

,ayu

dado

desu

pari

ente

yfa

mos

oyn

geni

ero

elje

suita

//Fr

anci

sco

Ysa

si12

3y

del

acre

dita

doar

quite

c-

Pasa

ia18

05-2

005

IXV

114

Luis

Gud

iel

yPe

ralta

enra

zón

desu

form

ació

nde

letr

ado

alca

nzó

unpu

esto

dem

inis

tro

enel

Con

sejo

Rea

l.11

5Sa

lade

laA

udie

ncia

Rea

lque

tiene

suor

igen

enel

Ord

enam

ient

ode

Sego

via

de13

90,e

nla

cual

sein

terp

onía

recu

rso

por

caus

agr

ave

enun

plaz

om

áxim

ode

20dí

as.E

lrec

urre

nte

debí

aco

nsig

nar

mil

yqu

inie

ntas

dobl

as,

que

las

perd

íasi

era

dese

stim

ado

elre

curs

o.11

6Se

refie

real

sitio

deH

onda

rrib

iapo

rla

str

opas

fran

cesa

sde

lC

arde

nal

Ric

helie

u(1

638-

1639

),ep

isod

iore

laci

onad

oco

nla

Gue

rra

delo

sTr

eint

aA

ños

(161

8-16

48),

que

tuvo

gran

repe

rcus

ión

enel

conj

unto

prov

in-

cial

así

com

oen

laC

oron

aC

aste

llana

.El

suce

soac

abó

con

lavi

ctor

iade

las

trop

asca

stel

lana

s.11

7En

riqu

ede

Bor

bón,

cuar

toPr

ínci

pede

Con

de,r

ival

deR

iche

lieu

enla

cort

ede

los

reye

sLu

isX

IIIy

Luis

XIV

,ya

que

aspi

raba

nam

bos

ade

sem

peña

rel

pape

lde

favo

rito

delr

ey.E

nriq

uede

Bor

bón

fue

gobe

rnad

orde

Bai

ona.

118

De

orig

enva

sco,

Juan

deG

aray

yR

ada

(158

6-16

50)

tom

ópa

rte

enes

teas

unto

com

oG

ober

nado

rde

Gip

uzko

a.M

ásta

rde

serí

ano

mbr

ado

Vir

rey

deC

atal

uña.

119

Aun

que

este

proy

ecto

nolle

góa

real

izar

se,

exis

teen

elA

rchi

voM

unic

ipal

deEr

rent

eria

unin

form

een

elqu

ese

deta

llaes

tein

tent

ode

tran

slac

ión

yfo

rtifi

caci

ón,

con

los

pare

cere

sde

lci

tado

Joan

deG

arai

yla

dem

ostr

ació

nde

las

razo

nes

polít

icas

ym

ilita

res

que

exis

tían

para

fort

ifica

ry

pobl

arlu

ego

Bas

anoa

ga(z

ona

deB

erau

n),

tal

ycó

mo

loco

ncib

ióel

licen

ciad

oM

igue

lde

Ald

untz

inen

1641

.12

0Su

pare

cer

tam

bién

seen

cuen

tra

inse

rto

enel

lega

joar

riba

alud

ido.

121

Pedr

oFa

jard

ode

Zuñ

iga

yR

eque

sens

,fu

evi

rrey

entr

e16

38y

1640

.Su

form

ació

nm

ilita

rfu

ede

term

inan

tepa

raqu

ede

spué

sfu

era

nom

brad

oV

irre

yde

Ara

gón

yC

atal

uña

para

sofo

car

lare

belió

nca

tala

naco

ntra

elC

onde

-Duq

uede

Oliv

ares

.12

2N

atur

alde

Eiba

r,po

rsu

carg

ode

Mae

stre

deC

ampo

inte

rvin

oen

vari

asoc

asio

nes

cont

rael

ejér

cito

fran

cés,

llega

ndo

ase

rC

oron

elde

los

Terc

ios

deG

ipuz

koa

en16

36.

123

Aut

orde

las

traz

asde

vari

asig

lesi

asy

capi

llas,

supr

epar

ació

nté

cnic

ale

llevó

adi

rigi

rva

rias

obra

sde

inge

nier

íade

stin

adas

aro

mpe

rel

cerc

ode

lej

érci

tofr

ancé

sa

lola

rgo

dela

déca

dade

los

30de

lsi

glo

XV

II.

toC

hris

tova

lZ

umar

rist

a124

,pr

esen

cian

dolo

vari

osge

nera

les

ym

inis

tros

del

Con

sejo

.Pe

rolo

bast

ode

laem

pres

ay

laca

dena

dein

fort

unio

squ

ede

sde

esta

fech

ase

esla

bo-

naro

nen

laM

onar

quia

node

jaro

nco

nsum

arun

aob

rata

ngr

ande

,no

men

osut

ilqu

ene

cesa

ria.

No

pasa

ndo

adel

ante

sefu

eco

nsum

ando

elm

enos

cabo

delP

uert

oy

elab

an-

dono

desu

spo

blac

ione

s.

59.A

lgun

mas

frut

ose

prom

etie

ron

ento

nces

enlo

sTr

ibun

ales

.Po

rque

agui

jona

dos

deta

nco

stos

asex

peri

enci

aslo

sfis

cale

sde

Cas

tilla

,do

nJu

ande

Mor

ales

Bar

nueb

oy

don

Juan

Bau

tista

deLa

rrea

125 ,

que

suce

dier

onal

doct

orG

udie

len

defe

nder

los

dere

chos

del

fisco

,co

nlo

sde

Ren

teri

am

ultip

licar

onsu

sco

nvin

cent

esal

egac

ione

sco

ntra

San

Seba

stia

nen

que

dem

uest

ran

node

ber

cont

inua

ren

else

ñori

ode

lPue

rto

tan

impo

rtan

-te

“por

habe

rus

urpa

doto

doel

uso

del

dich

opu

erto

cont

rael

teno

rde

sus

mis

mos

pri-

vile

gios

ypo

rla

svi

olen

cias

yag

ravi

osqu

eha

ceho

ya

los

dem

aslu

gare

s,y

por

los

dere

-ch

osili

cito

squ

eex

igia

nsu

sof

icia

les

con

quex

asde

toda

sla

sna

cion

esco

ntra

las

expr

e-sa

sdi

spos

icio

nes

yap

erce

bim

ient

osy

sent

enci

asqu

eel

lam

ism

apr

esen

ta,

ypo

rha

ber

dexa

dose

gar

ype

rder

muc

hapa

rte

del

Puer

to//

yno

habe

rle

quer

ido

limpi

ar,

ypo

rla

falta

decu

stod

iaqu

eha

teni

doy

tiene

ensu

guar

day

enla

entr

ada

ysa

lida

dela

sco

sas

proh

ivid

as”.

60.

Com

oqu

iera

que

else

gund

ode

esto

sm

agis

trad

osco

noci

ese

que

toda

lade

fens

ade

San

Seba

stia

n,qu

eta

ntas

vece

sle

valio

enel

Foro

126 ,

sefu

ndab

aso

bre

elpr

ivile

gio

henr

riqu

eño,

llam

ado

sent

enci

a(la

verd

ader

ay

ante

rior

sent

enci

ade

scon

ocid

apo

rto

dos

yha

sta

hoy)

,en

sual

egac

ion

fisca

l,qu

ese

impr

imio

en16

44y

que,

sien

doun

ode

sus

muc

hos

mer

itos

ella

coni

smo,

tiene

con

todo

175

pagi

nas

enfo

lio,

sepr

opus

oco

nlo

able

inte

nto

prob

arqu

ede

bia

revo

cars

ey

anul

arse

aque

lpr

ivile

gio

com

ope

rju-

dici

ala

laca

usa

publ

ica.

Esto

loco

nsig

uio

dem

ostr

arpo

rla

sci

nco

valid

isim

asra

zone

ssi

guie

ntes

:1ª

.Po

rque

por

cons

ecue

ncia

suya

yla

excl

usio

nde

ltr

ato,

dequ

ees

taba

apod

erad

oSa

nSe

bast

ian,

habi

ace

sado

laco

nstr

ucci

onde

gale

ones

eim

pedi

dose

sufa

bric

a,da

ños

que

prob

ose

rpu

blic

osy

supe

rlat

ivos

.2ª

.Po

rha

bers

eco

nsum

ido

los

2.00

0m

arin

eros

y40

navi

osqu

eso

liaha

ber

ysu

sten

taba

Ren

teri

aco

nlo

sfle

tes

yco

n-tr

atac

ion

nave

gand

oa

Yrl

anda

,Yng

late

rra,

Flan

des,

Fran

cia

yLe

vant

eco

npr

actic

ade

sus

puer

tos

yco

noci

mie

nto

dela

sco

stas

ym

ares

//de

aque

llos

reyn

os...

”que

hoy

noha

yun

navi

o,pi

loto

nipe

rson

aqu

elo

teng

a;y

las

arm

adas

deSu

Maj

esta

d,qu

ete

nian

toda

sla

sco

mod

idad

esre

feri

das,

hoy

por

falta

dena

tura

les

sesi

rven

defo

rast

eros

pade

-ci

endo

los

daño

squ

eso

nno

tori

os.3

º.Po

rha

ber

dest

ruid

oen

Oya

rzun

ysu

sco

ntor

nos

muc

has

ferr

eria

sy

dexa

ndo

lafu

ndic

ion

yla

bor

del

fierr

oen

daño

dela

prov

inci

a,de

esto

sre

ynos

yde

sus

rent

asre

ales

yen

ruin

ade

aque

llas

pobl

acio

nes.

4º.

Por

eles

tan-

code

gran

osen

unso

lopu

nto,

yde

alli

suru

ina

yca

rest

ia.

5º.Y

por

habe

rob

ligad

oa

los

nava

rros

yar

agon

eses

apa

sar

eltr

ato

desu

sla

nas,

met

ales

ym

erca

deri

asa

San

Juan

deLu

z,pu

erto

deFr

anci

a,y

prov

eers

eal

lide

las

pesc

asy

may

orpa

rte

dequ

anto

reci

-be

npo

rm

ar,y

habe

rqu

itado

anu

estr

osna

tura

les

toda

lape

sque

ria,

nave

gaci

ony

con-

trat

acio

nde

este

puer

toy

dado

loa

los

deSa

nJu

ande

Luz

yco

sta

deFr

anci

apo

rla

sco

mpa

ñias

yas

ocia

cion

esqu

eco

nel

los

tiene

nlo

sde

San

Seba

stia

n,qu

ees

caus

aqu

eaq

uello

sha

yan

aum

enta

doen

tant

ola

fuer

zade

sufr

onte

raco

nm

asde

4.00

0m

arin

e-ro

s,en

gran

sum

ade

navi

osqu

ein

vern

an,

apre

stan

ysu

sten

tan

enPa

sage

s,au

men

tan-

doy

enrr

ique

cien

doa

los

fran

cese

sy

enfla

quec

iend

oa

Gui

puzc

oay

expo

nien

dola

alo

sm

ayor

espe

ligro

s”.T

odas

esta

sra

zone

sla

sco

mpr

obo

ampl

iam

ente

//po

rlo

aleg

ado

yde

duci

doen

ellit

igio

yde

cada

una

yde

toda

sel

las

junt

asco

nclu

yoco

nm

ultit

udde

doct

rina

sle

gale

squ

eel

cita

dopr

ivile

gio

era

perj

udic

ialy

cont

rala

caus

apu

blic

a,y

por

lom

ism

ode

anul

ary

revo

car.

61.

Dic

ese

que

esta

ndo

en16

45se

ñala

doya

eldi

apa

ravo

tar

este

ruid

oso

expe

dien

tey

ante

vien

doSa

nSe

bast

ian

ladi

spos

icio

nde

los

juec

esy

del

pres

iden

tede

lC

onse

jo,

logr

oes

parc

iry

sem

brar

tale

ses

peci

es,

infu

ndie

ndo

mie

dos

enel

Min

iste

rio

enaq

uella

actu

alid

adm

uyso

bres

alta

doco

nla

rebe

lion

deC

atal

uña1

27,qu

ete

mie

ndos

eco

sase

me-

jant

een

elot

roex

trem

ode

lafr

onte

ra,

baxo

orde

npa

rasu

spen

der

lavi

sta

yvo

taci

ony

que

enel

esta

doen

que

esta

ban

sear

chiv

aron

los

auto

s.Lo

squ

ales

dice

nta

mbi

en(e

igno

roco

nqu

ece

rtez

a)qu

eha

nde

sapa

reci

dode

las

ofic

inas

del

Con

sejo

.

62.

Lose

guro

esqu

eel

agen

tede

laC

iuda

dla

escr

ibia

en6

dem

arzo

de16

62po

nde-

rand

osu

sse

rvic

ios

“yen

aten

cion

aes

toy

alo

que

siem

pre

hepr

ocur

ado

serv

ira

Vue

stra

Seño

ria

yen

part

icul

aren

habe

rhe

cho

sepu

ltar

elpl

eito

que

trai

aco

nR

ente

ria1

28de

lpe

soy

cuid

ado

que

esno

tori

o,su

plic

oa

Vue

stra

Seño

ria

sesi

rva

deha

cerm

em

erce

dde

laay

uda

deco

sta

que

fuer

ese

rvid

o”.

Elar

chiv

ode

San

Seba

stia

n//

esta

empa

chad

ode

sem

ejan

tes

test

imon

ios,

yta

les

man

eras

deha

cer

vale

rsu

spr

eten

-si

ones

deve

rdad

nole

favo

rece

n.Pa

rael

las

serv

ian

deal

egat

osy

prob

anza

sha

sta

los

mis

mos

rega

lado

ssa

lmon

esde

suri

oU

rum

eapo

rlo

que

escr

ibia

asu

habi

lnu

ncio

Eche

verr

i129

en1º

deen

ero

de16

22:

“Ypo

rque

tam

bien

seac

uda

alsu

sten

toy

fom

en-

taci

onde

laca

usa.

..pr

evin

iend

ode

sde

ahor

ade

loqu

eha

ypa

rael

prin

cipi

o,m

edio

yfin

dela

Qua

resm

a...

esta

raV

uest

raM

erce

dad

vert

ido

deav

isar

me

desd

eah

ora

loqu

epa

raen

tonc

esde

pesc

ado

pued

odi

spon

er,

yel

rega

loqu

em

aspu

eda

obra

ry

delo

sge

nero

sy

cant

idad

que

hade

ser..

.pa

raqu

ees

teañ

ose

pued

aco

lmar

lase

guri

dad

deel

las

(var

ias

pret

esio

nes)

con

los

apoy

osqu

ete

ngo

yel

que

conf

iote

ner

enel

seño

rM

igue

lde

Ype

ñarr

ieta

130 ,

etc.

”.

Pasa

ia18

05-2

005

IXV

I

124

Este

pers

onaj

e,de

orig

enbe

rast

egia

rra,

debi

doa

lala

bor

desa

rrol

lada

enla

sob

ras

dein

geni

ería

enla

sfe

rrer

ías

del

Leiz

aran

alca

nzó

reno

mbr

eco

mo

arqu

itect

o.12

5Es

teju

risc

onsu

ltode

orig

enva

sco

publ

icó

vari

asob

ras

dete

mát

ica

proc

esal

.Fu

em

inis

tro

del

Con

sejo

Supr

emo

deC

astil

la.

126

Den

omin

ació

npo

pula

rde

laci

udad

deM

adri

d.12

7La

ante

rior

men

teal

udid

are

vuel

taca

tala

naco

ntra

los

plan

esde

lC

onde

-Duq

uede

Oliv

ares

deun

iform

izac

ión

cultu

ral

ytr

ibut

aria

(164

0-16

52).

Labi

blio

graf

íaso

bre

este

punt

oes

abun

dant

e.V

eáse

,J.H

.El

liot:

Larebeliónde

loscatalanes:un

estudiosobrela

decadencia

deEspaña

(1598-1640).

Mad

rid:

sigl

oX

XI,

1986

;F.

Man

uel

deM

elo:

Historiade

losmovimientos,separación

yguerra

deCataluñaen

tiempo

deFelipeIV.

Val

enci

a:Li

brer

ías

Pari

s-V

alen

cia,

1994

;R

.G

arcí

aC

árce

l(c

oord

..):Historiade

España

siglos

XVIyXVII:

LaEspaña

delosAustrias.

Mad

rid:

Cát

edra

,20

03.

128

Subr

ayad

oen

elbo

rrad

or,

pero

noen

elor

igin

al.

129

Dom

ingo

deEt

xebe

rri,

ante

rior

men

teci

tado

,a

lasa

zón

suag

ente

enC

orte

.13

0V

incu

lado

alan

teri

orm

ente

cita

docl

ande

los

Ipeñ

arri

eta,

Mig

uel

deIp

eñar

riet

afu

ese

cret

ario

deFe

lipe

IVy

mie

mbr

ode

lC

onse

jode

Hac

iend

a.

63.

Enel

mis

mo

año

de16

22lle

goa

San

Seba

stia

nel

geog

rafo

don

Pedr

oTe

xeyr

a131

,qu

evi

ajab

ade

orde

nde

lM

inis

teri

opa

raha

cer

lade

scri

pcio

nde

Espa

ña.

Mie

ntra

sla

Prov

inci

ade

cret

aba

sele

dies

enco

ntie

nto

las

notic

ias

que

solo

laco

nvin

iese

n,Sa

nSe

bast

ian

leal

oxo

con

mag

nific

ienc

ia,

lehi

zola

cost

aa

el,

sus

cria

dos

yca

balle

rias

,le

dio

vari

osco

nvite

sen

Pasa

ges,

reco

men

dand

om

ucho

suob

sequ

ioal

alca

lde

torr

ero,

yde

term

ino

darl

eun

ajo

yapo

rde

sped

ida.

Men

oses

crup

ulos

o//

aque

lpo

rtug

ues

que

ellic

enci

ado

Riv

era,

load

miti

oto

do;y

eles

piri

tude

esta

gene

rosi

dad,

hart

opa

tent

een

eldi

ario

orig

inal

dees

teco

smog

rafo

que

pose

emos

,es

tade

bulto

enel

acue

rdo

de8

deoc

tubr

een

que

uno

delo

sre

gido

res

enca

rgad

osde

suco

rtej

odi

cere

cibi

ola

cade

nade

oro

del

rega

lo“y

ofre

cio

con

muy

gran

des

vera

sde

pone

rto

dolo

toca

nte

aes

tavi

llay

enpa

rtic

ular

todo

lode

laca

nald

ePa

sage

s,de

form

aqu

eSu

Maj

esta

den

tiend

ade

quan

gran

impo

rtan

cia

esa

sure

alse

rvic

ioes

tavi

llay

suco

nser

vaci

on,

etc.

132 ”

.Pu

dien

dose

acin

arlo

sca

pitu

los

ycl

ausu

las

yac

uerd

ospa

reci

dos

alo

san

tece

dent

es,n

ohe

vist

oni

n-gu

node

suja

ezni

enlo

sau

tos,

nien

los

arch

ivos

delo

sot

ros

pueb

los

que

litig

an.A

nte

sira

zone

sob

vias

,ta

nco

nclu

yent

esy

fund

adas

enel

dere

cho

natu

ral,

enel

escr

itode

esto

sre

ynos

yen

los

mis

mos

llam

ados

fuer

os,

que

bien

seco

noce

elal

icie

nte

deno

esca

sear

elpo

dero

soco

ntra

rio

tale

sar

teri

asy

desa

guis

ados

.

64.

Des

dela

fech

ade

este

plei

to,

toda

via

por

cerr

ar,

nohu

boot

roac

erca

del

trat

ode

Pasa

ges

yju

ridi

ccio

nen

sus

agua

sm

ient

ras

cont

inüo

ladi

nast

iaau

stri

aca.

Lam

ultit

udde

caus

aspa

rael

lose

pres

enta

nen

trop

elal

que

cons

ider

ela

deha

berl

opa

ralis

ado

yse

palo

ssu

ceso

sy

desg

raci

asde

esta

mon

arqu

iaen

aque

llas

tris

tes

eras

yco

nozc

aqu

a-le

sfu

eron

los

inte

rese

sde

//G

uipu

zcoa

.H

ubo

sim

ucha

sce

dula

sy

disp

osic

ione

spa

r-ci

ales

sobr

ela

limpi

ay

cons

erva

cion

delP

uert

o,ca

dadi

am

aspr

ecis

a,y

que

toda

squ

e-da

ron

sin

obse

rvan

cia

niex

ito.

65.

Con

laau

gust

aC

asa

deB

orbo

n133

mej

oro

elas

pect

ode

Espa

ña,

que

fixo

suat

en-

cion

sobr

eun

aen

sena

da,

blan

code

laam

bici

onde

lpr

ofun

dopo

litic

oel

card

enal

Ric

helie

u134

,ob

geto

delo

sso

fism

asy

nego

ciac

ione

sde

lsa

bio

arzo

bisp

oPe

dro

deM

arca

135

yca

silo

unic

oqu

ese

rese

rvo

para

siel

gran

Luis

XIV

136

enel

fam

oso

trat

ado

depa

rtic

ion1

37.

Por

tant

o,la

sce

dula

s,en

carg

osy

com

isio

nes

para

lalim

pia

sesu

cce-

dier

onun

asa

otra

s;pe

role

jos

delo

grar

sese

nota

baso

loqu

ela

perd

icio

nib

aad

elan

te.

De

toda

ses

tas

cedu

las

dare

mos

razo

nen

brev

eco

nla

dela

nulid

adde

suex

ito.Y

para

conc

luir

lade

los

acto

sju

dici

ales

,so

lore

sta

apun

tar

que

buel

toal

gun

tant

oen

siel

Pasa

ges

deA

llend

e,po

rse

qüel

ade

lapr

ospe

rida

dqu

een

todo

elul

timo

sigl

odi

sfru

to

Gui

puzc

oay

venc

idos

los

debi

litad

osob

stac

ulos

,lo

gro

en17

70la

mer

ced

devi

llaz-

go13

8 .C

omo

era

cons

igui

ente

enta

blo

denu

evo

sus

pret

ensi

ones

ala

juri

sdic

ion

yus

ode

lpu

erto

,y

deco

nsun

oO

yarz

uny

Ren

teri

a,re

nova

ndo

sus

quex

as,

lam

anife

stac

ion

delo

sag

ravi

ossi

empr

ein

cesa

ntes

,//y

loqu

eer

am

ascl

aro

ypa

tent

eto

davi

a,la

ani-

quila

cion

aqu

eap

resu

rada

men

teca

min

aba

entr

ela

sm

anos

delo

sre

gido

res

torr

eros

.La

Ciu

dad

por

supa

rte

lode

fend

ioco

nel

teso

nde

siem

pre.

Para

pone

ra

laC

amar

ade

Cas

tilla

,do

nde

esto

seve

ntila

bade

orde

nde

lR

ey,

enes

tado

depe

sar

las

razo

nes

deto

dos,

seco

mis

iono

por

ella

en17

71a

don

Ygn

acio

deA

zcon

ay

Car

rillo

,oy

dor

deN

avar

ra,q

uein

stru

ctiv

amen

teoy

ese

ala

spa

rtes

.Est

em

inis

tro,

dete

nien

dose

diez

mes

esen

Gui

puzc

oa,n

utri

oun

expe

dien

tequ

eco

nsta

de13

giga

ntes

cas

piez

asde

auto

s,qu

eac

aso

sube

nde

13.0

00pa

gina

s,co

mo

que

cada

inte

resa

dopr

esen

toqu

anto

crei

aqu

eac

lara

basu

dere

cho

ode

bilit

aba

elde

otro

s;y

San

Seba

stia

nde

solo

sus

pape

les

ende

rech

oex

ibio

impr

esos

quat

roto

mos

enfo

lio.T

odo

lohe

mos

leid

oy

extr

acta

do,

yno

cree

mos

haya

mas

delo

que

lleba

mos

dich

oqu

epu

eda

pone

ra

Vue

stra

Exce

lenc

iaal

cabo

deta

ndi

fuso

se

inte

rmin

able

spr

oces

os.

66.

Tam

poco

enes

teul

timo

sefa

llode

finiti

vam

ente

,pu

espe

nde

toda

via

enla

Rea

lC

amar

a,y

por

vent

ura

suin

men

sam

ole

lotie

nesi

nm

ovim

ient

om

asqu

elo

que

sedi

cede

habe

rsi

dopo

rm

anej

osde

San

Seba

stia

n,qu

een

tonc

espr

omet

iove

rific

arel

mag

ni-

fico

proy

ecto

deun

ada

rsen

aen

suC

onch

aca

paz

deto

da//

clas

ede

buqu

es,

pero

tan

disp

endi

osa

que

solo

este

obst

acul

oba

sta

para

hace

rla,

com

ode

sde

lueg

ose

echo

deve

r,im

prac

ticab

le.

67.

Ded

uces

epu

esde

tan

larg

ana

rrac

ion

que

hast

ael

priv

ilegi

ode

Hen

rriq

ueII,

San

Seba

stia

npo

rla

mis

ma

sent

enci

ade

suA

udie

ncia

Rea

lno

teni

atit

ulo

algu

nopa

ralla

-m

arsu

yoal

Puer

toni

ser

priv

ilegi

ada

ensu

trat

o.Q

uees

tas

vent

ajas

,po

rla

sca

usal

esqu

eel

apun

toy

hem

osco

piad

o,se

las

conc

edio

elci

tado

priv

ilegi

ode

1376

.Que

com

osu

letr

ase

ata

ncl

ara

yfa

vora

ble

aSa

nSe

bast

ian,

quan

tas

vece

sse

have

ntila

doen

tela

deju

icio

,o

yaen

caso

spa

rtic

ular

eso

yaco

nla

sre

publ

icas

veci

nas,

otra

sta

ntas

hast

ael

año

de16

40,

hahe

cho

vale

ry

haex

ecut

oria

doal

finla

term

inan

tele

tra

deaq

uella

grac

ia.

Pero

quan

tos

suge

tos

seha

ncr

eido

auto

riza

dos

para

sond

arlo

sm

otiv

osde

suco

nces

ion

y,co

mo

pura

ym

era

grac

iaqu

ees

yen

mat

eria

debu

engo

vier

noqu

eno

adm

itepr

escr

ipci

ony

que

pued

ey

debe

alte

rars

esi

empr

ey

quan

doqu

elo

exija

laco

n-ve

nien

cia

publ

ica,

vers

iera

deal

tera

roan

ular

;tod

oslo

han

crei

doas

ides

de16

14ha

sta

elpr

esen

te.

Los

suge

tos

que

tal

han

info

rmad

oy

sent

ido,

han

sido

//de

rara

pers

pica

cia

Pasa

ia18

05-2

005

IXV

II

131

Fam

oso

geóg

rafo

port

ugué

sde

lsig

loX

VII

(159

5-16

62),

depe

rson

alid

adco

ntro

vert

ida,

pues

fue

tant

oin

geni

ero

mili

tar,

cart

ógra

foy

cosm

ógra

fo,c

omo

espí

ay

cors

ario

alse

rvic

iode

laC

orte

deFe

lipe

IV,p

ara

quie

nco

nfec

cion

ósu

prin

cipa

lob

ra“E

lAtla

sde

lR

eyPl

anet

a”.

132

Subr

ayad

oen

elor

igin

al.

133

Tras

elfin

alde

laG

uerr

ade

Suce

sión

(170

5-17

14),

será

elca

ndid

ato

borb

ónic

oFe

lipe

deA

njou

(futu

roFe

lipe

V)

quie

nin

stau

reun

anu

eva

dina

stía

que

rom

perá

eleq

uilib

rio

entr

ela

sco

mun

idad

esfo

rale

sy

laM

onar

quía

.D

eah

íel

resp

eto

mos

trad

opo

rVar

gas

Ponc

e,ta

mbi

énan

tifor

alis

ta.

134

Elco

noci

doca

rden

alR

iche

lieu,

enre

alid

adA

rman

dJe

andu

Ples

sis

(158

5-16

42),

fue

elpo

lític

oy

esta

dist

afr

ancé

sm

ásde

stac

ado

del

sigl

oX

VII.

Pert

enec

ient

ea

laal

tano

blez

a,lo

gró

asce

nder

desd

eel

mod

esto

pues

tode

obis

poa

laca

tego

ría

depr

imer

min

istr

o,gr

acia

sa

laim

plan

taci

ónde

nuev

osm

étod

osde

hace

rpo

lític

a(h

ábile

sco

labo

rado

res,

utili

zaci

ónde

lapr

opag

anda

yla

info

rmac

ión.

..).

135

Este

prel

ado

fran

cés

(159

5-16

62)

fue

tam

bién

unde

stac

ado

polít

ico

(Con

seje

rode

lB

earn

,Pr

esid

ente

del

Parl

amen

tode

Nav

arra

,m

inis

tro

deEs

tado

),pe

roen

espe

cial

dest

acó

por

sum

inis

teri

ore

ligio

so(O

bisp

ode

Cou

sera

nsy

Arz

obis

pode

Toul

ouse

yPa

ris)

.Asi

mis

mo

nota

ble

hist

oria

dor.

136

Con

ocid

oco

mo

elR

eySo

l,a

este

sobe

rano

fran

cés

(163

8-17

15)

sele

cons

ider

ael

ejem

plo

para

digm

átic

ode

lAbs

olut

ism

opo

rsu

form

ato

talit

aria

deej

erce

rel

pode

rre

al.

137

Trat

ado

deU

trec

h(1

713)

que

supu

soun

reor

dena

mie

nto

del

orde

npo

lític

oeu

rope

oco

nm

otiv

ode

laG

uerr

ade

Suce

sión

espa

ñola

entr

eIn

glat

erra

yFr

anci

a,fa

vora

ble

alo

sin

tere

ses

dela

prim

era.

138

Sibi

enel

decr

eto

deex

enci

ónde

Pasa

iD

onib

ane

dela

juri

sdic

ción

deH

onda

rrib

iatie

nepo

rfe

cha

27de

abri

lde

1767

,ha

brá

que

espe

rar

hast

ala

prov

iden

cia

dict

ada

en3

deab

ril

de17

70y

laR

eal

Céd

ula

con-

firm

ándo

lael

10de

lm

ism

om

espa

raqu

ese

hici

era

efec

tivo

eltít

ulo

devi

llazg

o;tít

ulo

logr

ado

aca

mbi

ode

3.12

0du

cado

sco

rres

pond

ient

esa

los

150

veci

nos

dela

nuev

avi

lla.

yde

prob

ada

rect

itud

yde

may

orex

enci

on,c

omo

ellic

enci

ado

Her

nand

ode

Riv

era,

elca

pita

nD

iego

deV

illal

obos

,el

virr

eyM

arqu

esde

laH

inoj

osa,

yqu

atro

fisca

les

dist

in-

tos

delo

sTr

ibun

ales

Supr

emos

deH

acie

nda

yC

astil

la.

Lueg

ole

era

Vue

stra

Exce

lenc

iaco

mo

opin

ola

Rea

lC

amar

aap

oyan

dola

sra

zone

sde

esto

s.Q

uede

todo

slo

spr

oces

osre

sulta

que

siem

pre

seha

nju

stifi

cado

las

quex

asco

ntra

lam

ala

adm

inis

trac

ion

deSa

nSe

bast

ian

yse

leha

man

dado

repa

rarl

asy

prec

aver

las

para

losu

cces

ivo,

loqu

alja

mas

seha

cons

egui

do,p

ues

las

quer

ella

sco

ntra

sus

torr

eros

son

siem

pre

las

mis

mas

om

ayo-

res,

com

oes

deca

dadi

am

ayor

elde

trim

ento

delP

uert

oqu

ead

min

istr

an.Q

ueen

cada

sent

enci

ase

haid

ore

stri

ngie

ndo

algo

elpr

ivile

gio,

ampl

iand

ole

afa

vor

delo

sva

rios

pueb

los

dees

taen

sena

daco

nel

finde

rest

able

cerl

os,y

ape

sar

deto

do,e

llos

van

cada

dia

am

enos

,po

rque

subs

iste

enel

fond

osu

depe

nden

cia

cont

rael

dere

cho

natu

ral,

laex

clus

iva

deSa

nSe

bast

ian

enel

dom

inio

dela

cana

lcon

tra

las

leye

sde

lrey

noy

lade

si-

gual

dad

deco

nsti

tuci

onco

ntra

las

orde

nanz

aspr

ovin

cial

esqu

ell

ama

Fuer

osG

uipu

zcoa

.Yfin

alm

ente

que

desd

equ

eel

fisca

l//de

SuM

ajes

tad

salio

aes

taca

usa

ven-

tilan

dolo

sde

rech

osde

lfis

co,n

otie

neSa

nSe

bast

ian

asu

favo

rla

exen

cion

deco

saju

z-ga

da;

pues

uno

yot

roex

pedi

ente

han

qued

ado

susp

enso

sy

sin

com

plet

arse

los

fallo

sju

dici

ales

.

68.T

ales

,señ

orex

cele

ntis

imo,

lase

rie

dedo

cum

ento

sy

suce

sos

dequ

ehe

juzg

ado

pre-

ciso

ente

rar

aV

uest

raEx

cele

ncia

ante

sde

pasa

ra

vent

ilar

las

razo

nes

que

sede

ban

pesa

ry

calib

rar

para

las

prov

iden

cias

del

dia,

nofu

ese

que

una

sini

estr

ao

dim

inut

are

laci

onso

rpre

hend

iese

elre

cto

juic

iode

Vue

stra

Exce

lenc

ia,n

eces

aria

men

tedi

vidi

doen

lam

ul-

titud

delo

sgr

aves

asun

tos

desu

Des

pach

oU

nive

rsal

139 ;

sorp

resa

tant

om

asde

tem

eren

nego

cio

tan

com

plic

ado

yqu

epa

rece

que

depr

opos

itose

hatir

ado

aob

scur

ecer

con

lam

ultit

udde

hech

osy

raci

ocin

ios

apas

iona

dam

ente

pres

enta

dos.

Yso

rpre

saen

eldi

am

uyfa

cil

yal

prim

eras

pect

osi

nvi

sos

dem

alic

ia,

porq

uela

ultim

ana

rrac

ion

dees

tas

pret

ensi

ones

que

seac

abo

deim

prim

irco

npa

rtic

ular

laco

nism

oy

toda

sla

sgr

acia

sde

lbu

ende

cir,

yqu

esu

ena

com

ofo

rmad

apo

rlit

erat

osex

ento

sde

toda

pasi

ony

sosp

echa

,es

tata

ndi

min

uta

com

ofa

vora

ble

aSa

nSe

bast

ian.

Hab

lode

los

artic

ulos

que

dees

taC

iuda

d,R

ente

ria,

Oya

rzun

yPa

sage

sse

inse

rtar

onen

elD

icci

onar

ioG

eogr

afic

ore

cien

impr

eso

por

laR

eal

Aca

dem

iade

laH

isto

ria1

40.

Sabe

Vue

stra

Exce

lenc

iaqu

anto

me

honr

roco

nse

rya

delo

syn

divi

duos

mas

//an

tiguo

sde

este

ilust

recu

erpo

,del

que

nohe

cesa

dode

reci

vir

los

20añ

osa

esta

part

em

ultip

licad

osfa

vore

s141

.Pe

rono

eses

tala

unic

asi

tuac

ion

dees

tein

form

een

que

hepr

ocur

ado

seve

rifiq

ueen

mi

que

lave

rdad

esm

asam

iga

mia

que

Plat

on.T

odos

aque

llos

artic

ulos

,com

oot

ros

muc

hos

que

noha

yde

que

tach

arlo

s,no

solo

son

obra

deun

hijo

deSa

nSe

bast

ian1

42,

sino

prec

isam

ente

del

que

ayud

om

asqu

eot

roal

guno

ala

sde

fens

asy

aleg

acio

nes

dees

taC

iuda

dqu

an-

doel

ultim

oex

pedi

ente

deA

zcon

a;co

mo

que

tiene

escr

itahi

stor

iade

ella

,qu

ein

te-

rrum

pepa

rain

trod

ucir

una

dise

rtac

ion

sobr

ees

tam

ater

ia,

dise

rtac

ion

que

eslo

unic

oqu

esi

rvio

para

los

artic

ulos

delD

icci

onar

io.F

ueaq

uels

uget

ota

mbi

enqu

ien

con

labo

-ri

oso

empe

ñoco

ordi

noel

arch

ivo

desu

Ciu

dad,

yqu

izas

por

esta

circ

unst

anci

a,y

noha

bien

dovi

sto

los

delo

sot

ros

pueb

los,

niel

gene

rald

ela

prov

inci

a,pr

eocu

pado

por

elna

tura

lam

ora

sucu

na,

ypr

oced

iend

opo

rer

rado

spr

inci

pios

,pe

rosi

ndu

dade

buen

a

fe,

trab

ajo

aque

llos

apas

iona

disi

mos

artic

ulos

.La

sabi

aA

cade

mia

los

adop

toco

nta

nbu

ende

seo

com

ore

cto

fines

tand

oyo

ause

nte

ysi

nte

ner

notic

iade

suco

nten

ido,

que

dete

nerl

ono

hay

duda

que

sehu

bier

anen

men

dado

,po

rque

era

elun

ico

que

podi

ade

seng

añar

la;y

ahor

afia

doen

elap

oyo

dequ

anto

llevo

expu

esto

aV

uest

raEx

cele

ncia

,no

dudo

enaf

irm

arqu

edi

stan

delo

segu

rore

cto

yve

rda/

/der

oqu

anto

seap

arta

nde

loqu

eco

ntie

nees

teyn

form

e.Y

sabi

endo

que

actu

alm

ente

seva

leSa

nSe

bast

ian

dela

auto

rida

dde

cuer

pota

nre

spet

able

yde

obra

tan

clas

ica

para

lleba

rad

elan

tesu

spr

e-te

nsio

nes,

me

hecr

eido

oblig

ado

aco

nclu

irco

nes

taad

vert

enci

a,po

spue

sto

todo

res-

peto

degr

atitu

dy

amis

tad,

por

elho

nor

dela

verd

ady

just

icia

,yso

lom

iran

doa

par

deel

las

elm

ejor

serv

icio

del

Rey

.

PARTE

SEG

UN

DA

69.T

iem

poes

yade

vent

ilar

las

razo

nes

exis

tent

esy

que

son

dete

ner

enco

nsid

erac

ion

para

prop

oner

las

prov

iden

cias

del

dia.

Sirv

aa

ella

sde

supu

esto

ineg

able

que

setr

ata

deun

puer

tode

ldom

inio

real

,que

solo

alR

eyto

cadi

ctar

leye

sen

ely

conc

eder

ore

s-tr

ingi

rsu

cont

rata

cion

.D

ado

que

fues

ecl

aro,

inco

ntro

vert

ido,

inm

emor

ial

yco

nm

ilex

ecut

oria

sun

priv

ilegi

ode

qual

quie

rade

los

colit

igan

tes

acer

cade

esta

cont

rata

cion

,si

por

razo

nes

dees

tado

ode

conv

enie

ncia

publ

ica

fues

eho

yda

ñoso

ode

jase

dese

rut

il,Su

Maj

esta

dno

solo

pued

e,si

noqu

eta

mbi

enes

taen

lasa

grad

aob

ligac

ion

dees

cu-

char

esta

sra

zone

s,y

siel

las

lopi

den,

dem

odifi

carl

e//

oan

ular

le,

pues

aqui

com

oen

todo

,la

salu

dde

lpu

eblo

esla

supr

ema

ley.

70.

No

entr

arem

osen

disc

usio

nve

ntila

ndo

las

reci

proc

asve

ntaj

asqu

eca

daun

ade

las

part

esat

ribu

yea

supr

opia

loca

lidad

,y

las

nulid

ades

que

sefig

uran

enla

desu

cont

ra-

rio

para

fixar

eltr

ato

mer

cant

il;po

rque

adem

asde

que

las

pond

erac

ione

se

hipe

rbol

esso

nta

mbi

enre

cipr

ocas

,na

dain

fluye

nen

elfo

ndo

dela

qües

tion.

Res

titui

doel

trat

oa

suna

tura

llib

erta

d,ca

daun

opo

dra

eleg

ir(y

esco

mo

impo

sibl

equ

ese

enga

ñe)e

lpue

r-to

ypu

eblo

que

mas

seac

omod

ea

sus

inte

rese

sy

vent

aja

pecu

liar;

yde

lasu

ma

dees

tas

vent

ajas

indi

vidu

ales

resu

ltael

bien

esta

rco

mun

.Lo

cont

rari

ose

ria

lleva

rad

elan

teel

espi

ritu

detu

tela

que

tant

oap

oca

eles

piri

tupu

blic

oy

que

deta

ntos

mod

osno

sha

sido

daño

soy

deru

ina.

Solo

nopo

dem

osom

itir

que

San

Seba

stia

nes

quie

npr

eten

dela

excl

usiv

apa

rasi

,y

que

los

dem

as,

dexa

ndol

equ

anta

spr

opor

cion

essu

peri

ores

cree

pose

her,

seci

ñen

ape

dir

elus

ode

aque

llas,

tale

squ

ales

sean

,co

nqu

ele

sbr

inda

lana

tura

leza

.

Pasa

ia18

05-2

005

IXV

III

139

Con

sejo

enel

que

setr

amita

ban

yde

spac

haba

nlo

sas

unto

sde

orde

nin

tern

acio

nal,

asoc

iado

frec

uent

emen

teal

Con

sejo

oM

inis

teri

ode

Indi

as.

140

Publ

icad

oen

1802

,se

titul

ó“D

icci

onar

ioge

ográ

fico

deN

avar

ray

Prov

inci

asV

asco

ngad

as”.

141

Var

gas

Ponc

ein

gres

óen

laR

ealA

cade

mia

dela

His

tori

aen

1786

,lle

gand

oa

ser

dire

ctor

dela

mis

ma

en18

04,

coin

cidi

endo

con

lapu

blic

ació

nde

laob

raar

riba

alud

ida.

142

Sobr

ela

auto

ría

delo

sar

tícul

osa

los

que

alud

eV

arga

sPo

nce,

pare

cefu

era

deto

dadu

daqu

efu

eron

reda

ctad

ospo

rel

Doc

tor

Cam

ino,

ala

sazó

nar

chiv

ero

deD

onos

tia.

71.V

entil

ando

pues

las

razo

nes

que

pare

cen

tiene

nun

ain

fluen

cia

gene

ral,

yso

nen

las

que

debe

ente

nder

elG

ovie

rno

quan

dotr

ata

delo

que

espu

blic

oe

inte

res

deto

dos,

empe

zam

os//

por

sent

irqu

een

este

caso

noes

tan

ning

unas

deaq

uella

sen

que

expr

e-sa

men

tefu

ndo

Hen

rriq

ueII

supr

ivile

gio,

yqu

ees

teno

debe

subs

istir

:1º

Porq

ueya

esta

ncu

mpl

idas

sus

inte

ncio

nes

yya

nope

nde

del

priv

ilegi

ola

perm

anen

cia

deaq

uel

buen

exito

que

sepr

opus

oal

conc

eder

lo.2

ºPo

rque

sus

prin

cipa

les

caus

asha

nde

sapa

reci

do,

yno

esde

pres

umir

que

sevu

elva

na

pres

enta

r.3º

Ypo

rque

part

iero

nde

unpr

inci

pio

equi

voca

dode

lqu

ede

seng

añar

onla

sm

ascl

aras

luce

sde

nues

tros

tiem

pos

yla

lum

i-no

saex

peri

enci

ade

larg

os40

0añ

os.

He

aqui

las

conv

ince

ntes

prue

bas

dees

tos

tres

aser

tos.

72.

Sipo

rque

San

Seba

stia

ner

ala

mej

orpo

blac

ion

deG

uipu

zcoa

yco

nven

iapo

blar

lase

laac

ordo

aque

llagr

acia

:po

blad

aes

táy

tant

oqu

ere

spec

tivam

ente

esel

pueb

lode

mas

gent

iode

toda

Espa

ñay

acas

ode

toda

Euro

pa.

Nad

aha

yde

spob

lado

enel

la,

yse

ocup

aco

ned

ifici

osde

muc

hos

cuer

pos

hast

ael

ultim

ori

ncon

.Ela

legr

ebu

llici

ode

sus

calle

ses

mas

para

vist

oqu

epa

rade

scri

to.Y

lom

ism

osu

ste

rmin

os,

que

con

sus

mil

case

rios

,cu

ltiva

dos

deun

am

aner

apa

smos

a,co

nstit

uyen

toda

aque

llaco

mar

caun

jar-

din

cont

inuo

yun

aco

ntin

uada

pobl

acio

n.A

sies

tay

node

xara

dees

tarl

oau

nque

cese

elpr

ivile

gio,

porq

uees

teop

ulen

tisim

oy

risu

eño

aspe

cto

en//

nada

depe

nde

deaq

uella

grac

ia,

nide

lgr

avam

ende

tene

rre

xido

res

torr

eros

que

haga

nal

cald

adas

enPa

sage

s.Pe

nde

desi

desu

spr

opio

sm

uelle

s(d

equ

eca

reci

aqu

ando

sele

conc

edio

elpr

ivile

gio)

,m

uelle

sno

solo

capa

ces

para

elco

mer

cio

dela

Ciu

dad,

sino

por

desg

raci

am

uyso

bran

-te

spa

rato

doel

dela

prov

inci

am

ient

ras

tant

oqu

ees

taci

erre

los

ojos

ala

luz

que

lagu

iaal

com

pem

ento

desu

pros

peri

dad.

Pend

ede

sus

haci

enda

sta

nad

mir

able

men

tela

brad

as,

yde

lse

guro

ypr

onto

cons

umo

desu

sco

sech

asqu

eta

mbi

enso

npr

onta

sy

segu

ras.

Ype

nde

desu

sca

udal

espr

opio

s,de

sus

antig

uas

yra

dica

das

rela

cion

esm

er-

cant

iles.

Nad

ade

todo

esto

estr

iba

yaen

aque

lpr

ivile

gio,

nifa

ltara

aunq

uees

tefa

lte.

73.

Siel

priv

ilegi

ose

conc

edio

para

que

San

Seba

stia

nes

tubi

ese

prov

isto

deco

mpa

-ña

s143

porq

ueco

nven

iaas

ipar

ael

real

serv

icio

,est

oes

,par

atie

mpo

sde

guer

ray

caso

sde

sitio

,es

taca

usal

desa

pare

cio

por

elnu

evo

yar

regl

ado

sist

ema

mili

tar.

Tien

ees

tapl

aza

com

pete

nte

guar

nici

onve

tera

na,a

sold

ada

ym

ante

nida

por

SuM

ajes

tad,

yen

ella

excl

usiv

amen

tees

triv

asu

defe

nsa.

Dad

oqu

ela

mul

titud

ybu

llici

ode

suve

cind

ario

seto

me

enco

nsid

erac

ion,

supu

esto

unsi

tio,

nopu

ede

ser

sino

com

oes

torv

oy

para

alig

e-ra

rla

plaz

ade

tant

osin

utile

sco

nsum

idor

es,

may

orm

ente

com

erci

ante

sy

prop

ie//t

ario

sta

npe

gado

sa

sus

pecu

liare

sin

tere

ses

com

ola

expe

rien

cia

hizo

noto

rio.

74.Y

final

men

tesi

elpr

ivile

gio

seco

nced

ioen

1376

crey

endo

aSa

nSe

bast

ian

guar

day

ampa

ram

ient

ode

toda

latie

rra1

44,l

aex

peri

enci

aco

nsta

nte

ynu

nca

desm

entid

ade

sde

ento

nces

ham

anife

stad

olo

com

plet

ode

laeq

uivo

caci

on.A

pesa

rde

labu

ena

volu

ntad

deSa

nSe

bast

ian,

elen

emig

oha

entr

ado

enG

uipu

zcoa

quan

tas

vece

slo

inte

nto

sin

que

aque

llaC

iuda

dha

yasi

doni

podi

dose

rpa

rte

para

impe

dirs

elo.

Entr

oen

1512

145

yno

salio

com

pelid

ode

San

Seba

stia

n.En

tro

en15

2114

6y

estu

boap

oder

ado

años

ente

ros

deFu

ente

rrab

ia,

yqu

emo

todo

slo

spu

eblo

sco

mar

cano

s;y

niSa

nSe

bast

ian

impi

dio

laen

trad

a,ni

fue

elag

ente

dela

salid

a.En

tro

en16

3814

7e

hizo

daño

spa

reci

dos

alo

san

te-

rior

es,

ySa

nSe

bast

ian

nies

torb

oel

ingr

eso,

nile

oblig

oa

lafu

ga.

Entr

oen

1719

148

ym

uylu

ego

sele

entr

ego

elm

ism

oSa

nSe

bast

ian

lejo

sde

reba

tirlo

;y

con

muc

ham

asac

eler

ada

prec

ipita

cion

toda

via

quan

doen

tro

en17

9314

9 ,si

endo

esta

sla

sdo

sun

icas

ocac

ione

squ

ede

sde

elam

ago

de15

12fu

esi

tiada

.No

hasi

dopu

esSa

nSe

bast

ian

guar

-da

yam

para

mie

nto

deG

uipu

zcoa

150 .

Yco

mo

Vue

stra

Exce

lenc

iaco

noce

tam

bien

elsi

s-te

ma

dela

guer

rade

ldi

ay

que

vari

acio

nes

haya

sufr

ido

desd

eel

de//

escu

doy

lanz

a,qu

epr

ivab

aen

los

deH

enrr

ique

II,y

sabe

eles

tado

ysi

tuac

ion

yre

curs

osde

aque

llapl

aza,

esoc

ioso

que

yom

ede

teng

aen

circ

usta

ncia

rsi

ella

esap

tapa

raes

cudo

dela

Prov

inci

aen

losu

cesi

vo.

Para

loqu

alsa

beV

uest

raEx

cele

ncia

tant

om

ejor

que

yolo

spl

anes

,in

spec

cion

esy

voto

sre

spet

able

squ

ees

tan

enla

alta

notic

iade

SuM

ajes

tad

desd

e17

96en

que

vino

alin

tent

oun

abr

igad

ade

gene

rale

s.

75.

Por

elco

ntra

rio,

dela

obse

rvan

cia

deaq

uel

fata

lpr

ivile

gio

depe

nde

enla

may

orpa

rte

elm

iser

oes

tado

delo

spu

eblo

squ

ebo

rdan

elPu

erto

dePa

sage

sy

lape

rdic

ion

dees

tePu

erto

:es

tado

que

cam

biar

ain

duda

blem

ente

quan

tose

les

perm

itaun

aco

ntra

ta-

cion

sem

ejan

tea

los

deSa

nSe

bast

ian

yre

stan

teG

uipu

zcoa

.N

ise

repi

talo

que

tant

asve

ces

aleg

oy

aleg

aSa

nSe

bast

ian

que

con

esto

ella

sear

ruin

aria

yqu

eel

com

erci

osu

b-di

vido

noap

rove

char

aa

Ren

teri

ay

Pasa

ges.

Lopr

imer

oya

esta

vist

oqu

eno

esas

i.¿Y

sepu

ede

cree

rpi

ados

ode

svel

opr

ocur

arlo

segu

ndo

quan

dohe

mos

hech

ove

r,om

i-tie

ndo

muc

hisi

mo,

elte

rmin

ode

esto

sof

icio

sde

tute

lay

prev

isio

n?Ya

,gr

acia

sa

Dio

s,no

adm

itedu

das

niop

inio

nes

que

mie

ntra

sm

asse

subd

ivid

eel

trat

om

asflo

rece

yha

ceflo

reci

ente

lana

cion

.Lo

sco

mer

cian

tes,

com

olo

sar

bole

ses

trec

hado

sen

unvi

vero

,si

nm

edra

rse

perj

udic

an//

unos

aot

ros;

plan

tado

sa

sus

ensa

nche

sex

tiend

ensu

sra

ices

ysu

sra

mas

,y

adqu

iere

nqu

anta

proc

erid

ady

loza

nia

son

capa

ces

dead

quir

ir.R

espe

cto

aV

izca

ya,c

uyo

exem

plo

aleg

aba

con

tant

ocu

idad

oSa

nSe

bast

ian,

sehi

zoya

luga

res

tasa

luda

ble

ybe

nefic

am

axim

a,y

siB

ilbao

era

una

espe

cie

deSa

nSe

bast

ian,

muc

hisi

mas

mas

razo

nes

yha

rto

mas

tras

cend

enta

les

asis

ten

para

que

Pasa

ges

disf

rute

dela

just

alib

erta

dqu

eya

disf

ruta

Port

ugal

ete1

51.

Pasa

ia18

05-2

005

IXIX

143

Subr

ayad

oen

elor

igin

al.

Por

com

pañí

a,ej

érci

to.

144

Subr

ayad

oen

elor

igin

al.

145

Con

mot

ivo

deco

nqui

sta

deN

avar

rapo

rla

str

opas

cast

ella

nas

bajo

elm

ando

del

Duq

uede

Alb

a.14

6Ep

isod

iore

laci

onad

oco

nel

inte

nto

dere

conq

uist

arla

Nav

arra

peni

nsul

ar.

147

Ver

nota

nº11

6.14

8En

trad

ade

las

trop

asfr

ance

sas

enG

ipuz

koa

alm

ando

del

Duq

uede

Ber

wic

k,co

nm

otiv

ode

las

oper

acio

nes

que

laC

uádr

uple

Alia

nza

real

izar

onco

ntra

Felip

eV,

enel

mar

code

lnu

evo

equi

libri

ode

fuer

zas

euro

-pe

oen

tre

Fran

cia

eIn

glat

erra

.En

eltr

ansc

urso

dees

tas

oper

acio

nes

bélic

as,

Hon

darr

ibia

fue

sitia

day

bom

bard

eada

,to

man

dola

str

opas

fran

cesa

sde

Ber

wic

kto

dala

Prov

inci

a.14

9C

onm

otiv

ode

laG

uerr

ade

laC

onve

nció

n(1

793-

1795

),ep

isod

ioen

elqu

ela

str

opas

fran

cesa

soc

upar

onto

dala

Prov

inci

a,lle

gand

oin

clus

oha

sta

cerc

ade

Mir

anda

deEb

ro.

Enes

tas

fech

as,

Gip

uzko

apa

sóa

for-

mar

part

ede

laR

epúb

lica

fran

cesa

dura

nte

unbr

eve

peri

odo

detie

mpo

.15

0Su

bray

ado

enel

orig

inal

.15

1En

razó

nde

laca

rta

defu

ndac

ión

dees

tavi

lla(1

322)

yde

los

priv

ilegi

ospo

ster

iore

squ

eha

bía

ido

logr

ando

ensu

cesi

vos

plei

tos

con

Bilb

aoy

otro

slu

gare

sci

rcun

veci

nos

por

elap

rove

cham

ient

ode

laR

íade

Bilb

ao.

76.

Otr

ara

zon

sum

amen

tepo

nder

ada

por

San

Seba

stia

nes

lade

lco

ntra

band

oqu

ede

mil

mod

ospi

nta

com

oin

here

nte

aPa

sage

s.Fu

nest

ape

lota

que

han

rebo

tado

sus

colit

i-ga

ntes

,no

desc

uida

ndos

een

amon

tona

rra

cioc

inio

sy

prue

bas

para

que

last

ime

yhi

era

asu

adve

rsar

iota

nca

pcio

sotir

o.Lo

cier

to,p

ara

elqu

eha

yahe

cho

dete

nida

yre

flexi

baes

tanc

iaen

esta

prov

inci

ay

cono

zca

afo

ndo

sus

man

ejos

yes

tado

actu

al,

esqu

eal

oir

esta

sre

cipr

ocas

acus

acio

nes

nopu

ede

men

osde

halla

ren

sila

adm

irac

ion

que

ocup

a-ba

aC

aton

152

dequ

epu

dies

enal

mir

arse

los

augu

res

unos

aot

ros

cont

ener

lari

sa.

Los

med

ios,

los

habi

tos,

las

prop

orci

ones

son

las

mis

mas

ento

dos

esto

spu

eblo

s.La

dist

an-

cia

alde

posi

tode

lcon

trab

ando

fuer

te,q

uees

lapl

ata,

tan

cort

aen

todo

sel

los

que

sobr

ala

obsc

urid

adde

una

noch

ede

vera

no.//

Solo

hay

esta

dife

renc

ia:

elm

uelle

deSa

nSe

bast

ian

nose

cier

ra,c

omo

que

esta

fuer

ade

sus

mur

osy

puer

tas,

ysu

puer

tono

sufr

eca

dena

.Los

mue

lles

deR

ente

ria

yPa

sage

spu

eden

qued

arfa

cilis

imam

ente

cerr

ados

por

una

cade

na15

3 ,qu

esi

sequ

iere

guar

dar,

nope

rmiti

rasa

lida

aun

chin

chor

ro.

Cad

ena

que

tubo

vari

asve

ces,

que

sele

volv

ioa

pone

ren

1653

,yqu

esi

empr

ede

prop

iaau

to-

rida

dha

dese

cho

yve

ndid

oSa

nSe

bast

ian.

Sent

ada

esta

verd

ady

esta

unic

adi

fere

ncia

,y

enel

supu

esto

dese

rpo

sibl

eba

xola

cons

tituc

ion

actu

alco

rtar

aqui

elco

ntra

band

o,ve

ase

enqu

alde

los

dos

puer

tos

esm

asde

espe

rar

que

seco

nsig

a.

77.O

tra

razo

ndi

gnis

ima

dese

rat

endi

day

que

segu

ram

ente

hace

gran

fuer

zaen

eles

pi-

ritu

deV

uest

raEx

cele

ncia

,co

mo

enel

del

Rey

,nu

estr

ose

ñor,

esla

que

exor

nan

todo

slo

spr

eten

dien

tes

alPu

erto

dePa

sage

sde

sus

serv

icio

sa

laM

ages

tad

yal

Esta

do.

Muy

lexo

sde

laru

inm

ira,

que

noha

ym

otiv

ora

cion

alde

supo

nerm

e,de

dism

inui

rsu

mer

i-to

,pu

edo

com

opo

cos

info

rmar

dees

tam

ater

iapo

rla

paus

ada

insp

ecci

onqu

ehi

cede

todo

slo

sar

chiv

osde

sus

glor

ias.

SiG

uipu

zcoa

por

sufr

agos

idad

natu

ral

ypo

rha

ber

teni

dota

nes

casa

pobl

acio

nha

sta

elsi

glo

XIV

nofig

ura

enla

scr

onic

asni

hist

oria

deEs

paña

com

ola

sre

stan

tes/

/pr

ovin

cias

,si

deso

loel

pend

onde

Bur

gos

oTo

ledo

,de

Sevi

llao

deC

ordo

vaha

yse

rie

muc

hom

asco

mpl

ida

degr

ande

sse

rvic

ios

hech

osa

laca

usa

com

uny

alo

sR

eyes

que

deto

daG

uipu

zcoa

,es

sin

gene

rode

duda

que

desd

edo

ñaY

sabe

lla

Cat

olic

a154

enqu

eem

pezo

ase

ren

real

idad

unm

iem

bro

depo

rsi

,y

dexo

dese

rbo

sque

spo

copo

blad

osy

breñ

asde

pend

ient

esde

las

mer

inda

des

deC

astil

la,h

aco

ntri

buid

ogl

orio

sam

ente

,seg

unlo

perm

itian

sus

circ

unst

anci

as,a

lesp

len-

dor

dela

Cor

ona.

Com

oes

asi

mis

mo

evid

ente

que

hasi

dosi

empr

ere

mun

erad

aco

nla

rga

man

oqu

alni

ngun

aot

rapr

ovin

cia

dela

Mon

arqu

ia.

Des

deel

sigl

oX

VI

son

muy

nota

bles

los

serv

icio

sde

las

esqu

adra

sde

Gui

puzc

oa,

dequ

eal

gun

dia

espe

roda

ram

plia

rela

cion

para

los

que

noes

ten

tan

ente

rado

sco

mo

Vue

stra

Exce

lenc

ia15

5 .Y

San

Seba

stia

nen

esto

sm

ism

osse

rvic

ios

yes

quad

ras

hate

nido

part

eta

nco

nsid

erab

lequ

aler

ade

espe

rar

dela

prim

era

ym

asop

ulen

tay

mas

num

eros

apo

blac

ion

dees

taco

mar

-ca

.

78.P

ero

aes

tos

mis

mos

serv

icio

sha

nco

ntri

buid

oen

muc

hosu

sal

deas

156 ,

yel

lano

pro-

cedi

endo

debu

ena

fese

loap

ropi

ato

do.Y

sus

alde

aspo

rsi

han

hech

oot

ros

serv

icio

sy

sufr

ido

gran

des

sacr

ifici

os,

que

son

muy

dign

osde

que

SuM

ajes

tad

los

rem

uner

e;y

por

los

que

pide

npr

ivile

gios

noex

clus

ivos

,si

nolo

sju

stos

goze

sde

lde

rech

ona

tura

l,e

igua

lam

paro

enla

s//

leye

sde

lre

yno.

79.

Hac

eSa

nSe

bast

ian

just

aes

timac

ion

del

serv

icio

deha

ber

quem

ado

156

casa

sde

suar

raba

lpo

rque

nose

aloj

ase

enel

las

elfr

ance

squ

ela

quis

osi

tiar

en15

12.

Pero

enes

tam

ism

aoc

asio

nqu

emo

aque

len

emig

oa

toda

Ren

teri

a,su

ygle

sia

yho

spita

l,es

tan-

dola

may

orpa

rte

desu

sve

cino

sco

nsu

sna

osde

arm

ada

enla

expe

dici

onen

que

con-

duxo

don

Pedr

oB

ovad

illa

alo

syn

gles

esde

lB

earn

e,y

fue

laqu

ema

tan

com

plet

aqu

eso

lore

star

onen

pie

3de

sus

300

casa

s,de

man

era

que

segu

nin

form

acio

nju

ridi

cape

r-di

om

asde

200.

000

duca

dos.

Yaer

ael

segu

ndo

sacr

ifici

ose

mej

ante

,pu

esen

1476

fue

del

todo

abra

sada

quan

doso

losi

tioel

fran

ces

asu

riva

l.Y

noha

sido

elul

timo,

porq

ueen

1638

pade

cio

por

elm

ism

om

otiv

oig

ual

ince

ndio

,ha

bien

doqu

edad

oile

soaq

uel

riva

l.Lo

spr

emio

sda

dos

aSa

nSe

bast

ian

por

lapr

imiti

vaha

zaña

dear

riba

,co

nsta

nen

los

dipl

omas

desu

arch

ivo

yen

las

hist

oria

s:el

deR

ente

ria

nolo

hem

ospo

dido

enco

n-tr

ar,s

iend

oas

ique

noha

buel

toa

suan

teri

orde

coro

desd

esu

ultim

ay

glor

iosa

quem

a,pu

esde

las

149

casa

sa

que

esta

hoy

redu

cida

,la

s39

,es

deci

rm

ucho

mas

dela

quar

-ta

part

e,es

tan

deto

dopu

nto

arru

inad

as,

quan

doen

San

Seba

stia

nso

loun

suel

o,po

r-qu

epe

nde

deun

litig

io,

esta

sin

edifi

car.

80.

Hac

eSa

nSe

bast

ián

just

aes

timac

ion

desu

//le

alta

dha

cia

Car

los

Vqu

ando

,co

mu-

nera

casi

toda

lapr

ovin

cia

deG

uipu

zcoa

157 ,

ella

acog

ioen

sus

mur

osal

pers

egui

doy

prof

ugo

corr

egid

or15

8 .Si

nm

uros

Ren

teri

afu

eta

mbi

ende

las

poca

sle

ales

,ypa

raso

ste-

nerl

oas

oldo

600

hom

bres

que

dent

rode

sus

calle

sla

prec

avie

sen

dela

ruin

ay

asol

a-m

ient

oqu

esu

frio

ensu

sca

seri

osy

haci

enda

s.

81.

Cue

nta

San

Seba

stia

nel

soco

rro

dado

aFu

ente

rrab

iaqu

ando

en15

21la

tom

oel

fran

ces.

Pero

este

soco

rro

ysu

sna

ves,

capi

tane

sy

cabo

deto

dos

fue

haza

ñade

sual

dea

Pasa

ges,

segu

nre

fiere

nlo

spa

pele

sy

cert

ifica

dos

delt

iem

poy

eldo

ctor

Ysa

sti1

59y

otro

s

Pasa

ia18

05-2

005

IXX

152

Polít

ico

yes

crito

rro

man

o(2

34-1

49a.

C.),

céle

bre

por

suau

ster

am

oral

.15

3J.L

.B

anús

yA

guir

re:

“La

cade

nade

lPa

saje

”,B.E.H.S.S

.,nº

21,

1997

(475

-477

).15

4La

agre

gaci

ónde

Gip

uzko

aa

laC

oron

aC

aste

llana

qued

are

fleja

daen

lain

titul

ació

nqu

eha

cen

los

prop

ios

mon

arca

sca

stel

lano

sal

deno

min

arse

“señ

ores

dela

prov

inci

ade

Gui

púzc

oa”.

155

Obr

aqu

epa

rece

nolle

góa

real

izar

.N

ueva

men

teve

áse,

F.D

urán

:JoséVargasPonce(1760-1821)...

156

Esta

sal

deas

ala

squ

eal

ude

Var

gas

Ponc

eer

anPa

sai

San

Pedr

o,A

ltza,

Ibae

tae

Igel

dopo

run

lado

,co

mo

las

más

cerc

anas

alcu

erpo

dela

Ciu

dad,

yA

duna

,Alk

iza,

Ast

igar

raga

,La

sart

ey

Zub

ieta

.15

7A

lude

ala

revu

elta

com

uner

aqu

ese

vivi

óen

laC

oron

ade

Cas

tilla

entr

e15

20y

1521

,m

otiv

ada

por

una

seri

ede

fact

ores

polít

icos

(mar

cha

deC

arlo

sV

alex

tran

jero

,ad

min

istr

ació

nen

man

osde

flam

enco

s...)

yec

onóm

icos

(cri

sis

por

pési

mas

cose

chas

,nu

evos

impu

esto

s...)

,qu

eta

mbi

éntu

voin

cide

ncia

enG

ipuz

koa.

Con

súlte

sepa

raG

ipuz

koa,

fund

amen

talm

ente

L.Fe

rnán

dez

Mar

tín:La

contiendacivilde

Guipúzcoa

ylas

comunidades

castellanas.

Don

ostia

:Gru

poD

octo

rC

amin

o,19

81.S

obre

lare

vuel

taen

Cas

tilla

,veá

nseEn

tornoalasCom

unidades

deCastilla:actas

delC

ongresoInternacional“Poder,ConflictoyRevuelta

enlaEspaña

deCarlosI”

.C

uenc

a:U

nive

rsid

adde

Cas

tilla

-La

Man

cha,

2002

;J.

Pére

z:Loscomuneros

.B

arce

lona

:C

írcu

lode

Lect

ores

,20

02;

P.Sá

nche

zLe

ón:Absolutismoycomunidad:losorígenes

sociales

dela

guerra

delos

comuneros

deCastilla.

Mad

rid:

Sigl

oX

XI,

1998

.15

8Se

refie

rea

Cri

stób

alV

ázqu

ezde

Acu

ña,

nom

brad

oco

rreg

idor

con

elap

oyo

del

band

oen

cabe

zado

por

Don

ostia

en15

20,

sust

ituid

oen

elin

vier

node

1521

por

ellic

enci

ado

Pedr

oSa

rmie

nto,

ahor

aba

joco

nsen

-so

prov

inci

al.V

erno

taan

teri

or.

159

Lope

Mar

tínez

deIs

asti,

naci

doen

Lezo

afin

ales

del

sigl

oX

VI,

fue

elau

tor

del

fam

osoCom

pendio

Historialde

Guipúzcoa

en16

25,

obra

enla

que

sere

coge

nm

ultit

udde

test

imon

ios

refe

rent

esa

lahi

stor

iapa

sa-

dade

laPr

ovin

cia,

algu

nos

dedi

fícil

com

prob

ació

n.

hist

oria

dore

sde

lpa

is.

Lom

ism

ola

esqu

adri

llade

zabr

asm

anda

dapo

rel

fam

oso

mar

i-no

Pedr

ode

Zub

iaur

re16

0qu

eta

nto

cont

ribu

yoa

laqu

ema

deSa

nJu

ande

Luz,

exec

u-ta

dapo

rel

exer

cito

cast

ella

noal

man

ode

don

Bel

tran

dela

Cue

bay

noob

stan

teSa

nSe

bast

ian

lanu

mer

aen

tre

sus

serv

icio

ses

peci

ales

.

82.

Num

era

tam

bien

las

diez

naos

grue

sas

que

en15

76en

vio

con

suilu

stre

Mig

uel

deO

quen

dopa

rala

redu

ccio

nde

Port

ugal

,la

s14

que

fuer

onen

1583

ala

arm

ada

que

com

batio

lade

lPr

ior

deO

crat

o161

,y

las

11co

nqu

eco

ntri

buyo

para

lam

alha

dada

Inve

ncib

le16

2 .Pe

roca

llaqu

een

toda

ses

tas

ocas

ione

sfu

eron

com

preh

endi

das

5o

6de

solo

Pasa

ges,

con

expe

rtos

capi

tane

shi

jos

dePa

sage

s,co

ndi

estr

isim

am

arin

eria

dePa

sage

s.

83.

De

los

Pasa

ges

que,

teni

endo

yolis

tas

cui//

dado

sam

ente

saca

das

dequ

anto

sm

ari-

nos

depr

oha

cria

doG

uipu

zcoa

,que

son

muc

hos

ym

uyfa

mos

os,e

xced

enen

num

eros

los

deal

liha

sta

alm

ism

oSa

nSe

bast

ian.

De

Pasa

ges,

que

solo

lade

clar

acio

nqu

ea

los

90añ

osde

sued

addi

oen

elde

1588

Dom

ingo

Aus

tegu

i,m

arin

ero

desu

veci

ndad

,y

que

sele

een

una

dela

sm

ucha

spi

ezas

deau

tos

deen

tonc

es,b

asta

para

adm

irar

los

ser-

vici

osde

este

pueb

lo.

Eses

tade

posi

cion

com

ola

hist

oria

mar

iner

ade

Can

tabr

iaen

sugl

orio

sosi

glo;

lade

los

dist

ingu

idos

serv

icio

sde

aque

llaal

dea,

yta

mbi

enla

delo

ssa

cri-

ficio

sy

desa

stre

squ

ele

cost

aron

hast

ato

car

ensu

deso

laci

on.

De

Pasa

ges

que

pres

en-

toen

1590

latr

iste

lista

de10

9vi

udas

que

perd

iero

nsu

sm

arid

osen

else

rvic

iode

mar

enso

lolo

sdi

ezañ

osan

teri

ores

;en

aque

llaep

oca

desl

umbr

ador

aen

que,

apo

der

degl

oria

sy

proe

zas,

qued

amos

arru

inad

osy

sin

nerv

ioni

sust

anci

a.Su

ses

fuer

zos

laap

u-ra

ron

dem

aner

aqu

e,a

pesa

rde

loqu

em

ejor

oel

aspe

cto

deG

uipu

zcoa

enla

ultim

ace

ntur

ia,s

olo

cuen

taho

yla

villa

dePa

sage

s59

0al

mas

enla

s10

0ca

sas

que

tiene

,qua

n-do

deal

dea

am

edia

dos

del

sigl

oX

VI

teni

a30

0ve

cino

s.D

eel

los

enoc

asio

nes

sirv

ien-

do12

0m

arin

eros

enla

mar

,yho

yap

enas

llega

a38

elto

tald

ees

tacl

ase.

Ento

nces

para

solo

lajo

rnad

ade

Yng

late

rra

fuer

on5

naos

gran

des

y3

zabr

as16

3qu

esu

mab

an14

20to

nela

das;

yho

yso

lotie

nequ

atro

lanc

has

deat

oar

yun

ade

pesc

a.N

ingu

naab

solu

ta-

men

te//

tiene

laal

dea

dePa

sage

sa

aqui

enen

1551

sele

com

unic

aban

las

orde

nanz

asde

cors

o164

por

elnu

mer

ore

spet

able

desu

sco

rsar

ios,

que

toda

via

en16

16ha

cian

recu

rsos

para

que

novi

nies

ench

alup

asde

Fran

cia,

pues

bast

aban

las

suya

spa

raba

r-qu

ear

todo

lode

Terr

anov

a;qu

een

1636

teni

aen

else

rvic

iode

mar

40m

arin

eros

,yqu

eva

tan

acel

erad

amen

tea

suex

term

inio

que,

cons

erva

ndo

toda

via

en17

76el

tota

lde

655

alm

as,

tiene

hoy

solo

417,

yen

los

ultim

osañ

os,

huye

ndo

dela

sex

tors

ione

sde

San

Seba

stia

n,le

han

aban

dona

do17

fam

ilias

.

84.

Has

tala

ocas

ion

opor

tuna

depu

blic

aror

dena

dam

ente

lase

rie

deaq

uella

sgl

oria

s,om

itim

osqu

anto

cont

ribu

yero

nlo

sde

Pasa

ges

yR

ente

ria

enla

sex

pedi

cion

esal

(sic

)M

agal

lane

s,en

las

deM

enen

dez

Val

des1

65y

enla

sre

stan

tes

ala

Am

eric

a,qu

anto

enla

sde

lno

rte

dela

Euro

pa.

Que

part

eta

npr

inci

pal

tubi

eron

enlo

sfa

mos

osco

rsos

desd

e15

53,

que

enco

ntad

osm

eses

hici

eron

los

guip

uzco

anos

1500

pres

as,

yso

loel

capi

tan

Mig

uel

deY

tura

in16

6 ,hi

jode

Pasa

ges,

trax

oa

el20

deun

asa

lida

cont

ralo

sar

mad

ores

deTe

rran

ova,

cuya

pesc

ade

stru

yoca

sito

dael

solo

enun

ode

aque

llos

años

.Yom

iti-

mos

tam

bien

los

paso

spr

ogre

sivo

sco

nqu

eha

nve

nido

asu

deca

denc

iaac

tual

.Per

ono

pode

mos

dexa

rde

escr

ibir

que

esir

regu

lar

ydu

raco

saqu

eSa

nSe

bast

ian

seap

ropi

eel

todo

deaq

uello

sbu

enos

serv

i//ci

osen

sus

repr

esen

taci

ones

yal

egat

os,y

seol

vide

hast

ael

punt

ode

aleg

arlo

sen

cont

rade

aque

llos

mis

mos

que

fuer

onpa

rte

tan

cons

ider

able

ensu

logr

o.

85.

Res

ulta

pues

,qu

epo

rel

just

isim

otit

ulo

delo

sse

rvic

ios

ales

tado

nole

tiene

pref

e-re

nte

San

Seba

stia

n.Su

pues

toqu

epu

dier

anja

mas

coho

nest

arse

con

los

serv

icio

sla

opre

sion

enqu

em

antie

nea

laal

dea

dePa

sage

s,y

laim

posi

bilid

aden

que

esta

nla

svi

llas

dePa

sage

sy

Ren

teri

ade

rean

imar

sey

flore

cer,

solo

porq

ueSa

nSe

bast

ian,

que

tiene

unpu

erto

apto

para

todo

buqu

ey

mue

lles

capa

ces

debu

ques

dea

200

tone

lada

sco

ntig

uos

asu

sm

uros

,se

ñore

ea

otro

puer

todi

stan

teun

ala

rga

legu

ay

que

baña

las

calle

sde

las

otra

str

espo

blac

ione

s.¡Y

quan

tosu

bede

punt

oes

taco

nsid

erac

ion,

sabi

en-

do(y

esde

eter

nave

rdad

)que

else

ñore

ares

tepu

erto

enna

da,e

nna

daco

ntri

buye

hoy

dia

albi

enes

tar

deSa

nSe

bast

ian!

.

86.

Fina

lmen

te,

laul

tima

razo

ny

lam

aspo

dero

sade

toda

sy

laqu

ehi

cier

ade

sate

ndi-

ble

qual

quie

raot

rapr

ivad

ay

part

icul

ar,p

orqu

edi

cere

laci

ona

laca

usa-

publ

ica,

yre

la-

cion

dem

ucho

mom

ento

,es

aver

igua

ra

quie

nde

bafia

rse

lalim

pia

del

casi

cega

doPu

erto

dePa

sage

s,qu

ien

esta

enpo

situ

rade

hace

rlo

con

mas

exito

,co

nm

asco

mod

i-da

d,si

nqu

ees

talim

pia

pugn

eco

nsu

sin

tere

ses,

ysi

espo

sibl

esi

endo

suve

rdad

ero

inte

res.

Para

veni

r//

enes

teco

noci

mie

nto

yre

solv

erco

nel

,se

hace

prec

iso

reca

pitu

lar

loqu

eha

sta

aqui

seha

obra

doo

pret

endi

doob

rar

enta

nim

port

ante

nego

cio,

encu

yare

capi

tula

cion

proc

eder

emos

quan

sum

aria

men

teno

sfu

ere

dado

.

Pasa

ia18

05-2

005

IXXI

160

Este

mar

ino

guip

uzco

ano

tam

bién

tom

ópa

rte

enot

ros

hech

osde

arm

asen

elej

érci

tode

Felip

eII.

Así

enla

bata

llana

val

enla

dese

mbo

cadu

rade

lG

aron

aco

ntra

los

fran

cese

so

enot

ras

luch

asna

vale

sfr

ente

alo

sho

land

eses

enFl

ande

s,ba

joel

man

dode

De

laC

ueva

.16

1En

efec

to,

Mig

uel

deO

kend

o,ge

nera

lde

laA

rmad

aC

aste

llana

desd

e15

77,

cont

ribu

yóa

laan

exió

nde

Port

ugal

en15

80co

nel

auxi

liode

sus

nave

s,as

íco

mo

enla

expe

dici

ónco

ntra

elPr

ior

deC

rato

enju

liode

1582

,com

bate

sam

bos

enlo

squ

efu

ede

stac

ada

lapa

rtic

ipac

ión

desu

sna

os.M

ásno

ticia

sso

bre

este

pers

onaj

ey

sulin

aje

enI.

deA

rzam

endi

:ElalmiranteD.A

ntoniode

Oquendo

.San

Seba

stiá

n:So

cied

adG

uipu

zcoa

nade

Edic

ione

sy

Publ

icac

ione

s,19

81;

J.Ig

naci

oTe

llech

ea:

“Vic

tori

ana

val

deD

onA

nton

iode

Oqu

endo

enla

bahí

ade

Todo

slo

sSa

ntos

ySo

corr

ode

Pern

ambu

co(1

631)

”,B

.E.H

.S.S

.,nº

3,19

69(2

45-2

49),

“Mig

uel

deO

quen

do,

Cab

alle

rode

Sant

iago

(158

4).

Un

epis

odio

soci

alen

lavi

dado

nost

iarr

a”,

B.E

.H.S

.S.,

nº1,

1967

(33-

77),

“Mig

uel

deO

quen

do,

gene

ral

dem

aren

“la

inve

ncib

le”

(158

8)”,

B..H

.S.S

.,nº

20,

1986

(107

-180

).16

2El

prop

ioM

igue

lde

Oke

ndo

junt

oa

otro

dest

acad

om

arin

ova

sco,

Juan

Mar

tínez

deR

ekal

de,t

omó

part

eco

n14

naví

osen

lajo

rnad

ade

laIn

venc

ible

(158

8),r

esul

tand

osu

nave

“La

Cap

itana

”in

cend

iada

ensu

vuel

-ta

alPu

erto

dePa

saia

.Veá

seno

taan

teri

or.

163

Bar

code

dos

palo

s,de

cruz

,qu

ese

usab

aen

las

cost

asde

vasc

as.

164

Pers

ecuc

ión

ysa

queo

dena

ves

lleva

dos

aca

bono

com

oac

ción

degu

erra

,pe

rosí

por

barc

osau

tori

zado

spo

rsu

gobi

erno

,es

tand

ore

glam

enta

das

las

activ

idad

esa

real

izar

,as

íco

mo

elre

part

ode

laca

rga

apre

ndi-

da.

165

Enun

ade

las

poca

slla

mad

asal

mar

gen

enel

borr

ador

del

info

rme,

Var

gas

Ponc

ees

crib

e“O

josi

esM

ende

zA

vile

s”.

Fuer

onva

rios

mie

mbr

osde

lafa

mili

aM

enén

dez,

asen

tada

enA

vilé

s,lo

squ

eto

mar

onpa

rte

enla

conq

uist

ade

Am

éric

a.16

6La

gest

ade

este

mar

ino

pasa

itarr

a(1

586-

1640

)fu

ere

cono

cida

enlo

sm

emor

iale

sde

laép

oca.

Tam

bién

enel

Arc

hivo

del

Mus

eoN

aval

deM

adri

dpu

ede

cons

ulta

rse

docu

men

taci

ónac

erca

desu

sge

stas

.Catálogo

delaColección

deDocum

entosde

VargasPoncequeposeeelMuseo

Naval(voz

Iturain,Miguel).

Mad

rid:

Min

iste

rio

deD

efen

sa.

Secr

etar

íaG

ener

alTé

cnic

a,19

96.

87.

Des

de16

15pr

opus

oSa

nSe

bast

ian

que

“par

ada

rsa

tisfa

ccio

na

SuM

ajes

tad

yal

mun

dode

lacu

lpa

que

sela

haqu

erid

oat

ribu

ir,se

disp

ondr

ay

anim

ara

ala

limpi

a,au

n-qu

ese

ava

liend

ose

dela

ayud

ade

sus

veci

nos.

..y

pide

seve

asi

enes

taC

orte

seha

llape

rson

a,o

seha

gave

nir

deIta

liao

Flan

des.

..o

seco

mun

ique

aun

cria

dode

SuM

ajes

tad

que

sirv

een

laG

uard

iade

los

Arc

hero

s,lla

mad

oA

lber

to,

que

dice

ser

prac

tico

enes

tam

ater

ia,e

lqua

llo

vaya

ave

ry

orde

nar

loqu

eco

nven

ga”.

Nad

ade

esto

seve

rific

o,qu

an-

toSa

nSe

bast

ian

salio

delo

que

laap

urab

anlo

sju

eces

yco

mis

iona

dos

deen

tonc

es.

88.

Los

esco

mbr

osqu

edi

smin

uian

lofo

ndab

lede

lPu

erto

,de

que

hace

circ

usta

ncia

dare

laci

onel

capi

tan

Vill

alob

os,

seau

men

taro

nco

nlo

sot

ros

buqu

esqu

eec

hoen

ela

piqu

ey

quem

oel

fran

ces

en16

38;

ysi

endo

tan

palp

able

ladi

(s)m

inuc

ion

del

fond

o,em

pezo

lase

rie

dece

dula

s(q

uepo

roc

iosa

som

itim

os)r

epre

hend

iend

oa

San

Seba

stia

nes

tede

scui

do.

Yde

sde

19de

agos

tode

1677

otra

//de

conc

esio

nes

ape

ticio

nde

laPr

ovin

cia

conc

edie

ndo

med

ios

yga

vela

spa

ralo

grar

lalim

pia.

Nin

guno

teni

ael

empl

eode

sead

o,y

yaen

1686

sede

scub

rio

unba

nco

dear

ena

que

atre

basa

baen

lam

ism

aca

nal

todo

elPu

erto

,de

xand

o8

codo

s167

deag

uaen

baxa

mar

.O

frec

iose

ade

sem

ba-

raza

rlo

elyn

geni

ero

don

Her

cule

sTo

rrel

li168

,qu

epo

res

tos

años

haci

aob

ras

dem

ucha

cons

ider

acio

nen

San

Seba

stia

n,y

aunq

ueel

pres

upue

sto

dees

taso

loer

ade

3.00

0du

ros,

laC

iuda

dal

cabo

novi

noen

ello

.

89.

Entr

oco

nel

sigl

oul

timo

laR

eal

Fam

ilia

yC

asa

deB

orbo

na

saca

ra

Espa

ñade

unle

targ

o,y

una

dela

sm

udan

zas

que

seen

saya

ron

enG

uipu

zcoa

fue

dom

icili

arse

enSa

nSe

bast

ian

suC

apita

nes

Gen

eral

esqu

ean

tes

resi

dian

enFu

ente

rrab

ia.A

sim

asfr

ecue

nte

lain

spec

cion

delP

uert

ode

Pasa

ges,

lofu

eron

por

cons

ecue

ncia

las

quex

asde

los

xefe

spo

rel

aban

dono

que

nota

ban.

Esto

dio

mar

gen

ala

nota

ble

cedu

lade

13de

may

ode

1715

que

dice

:“Te

nien

doel

Rey

evid

ente

sno

ticia

sde

loat

rasa

doqu

ese

halla

elPu

erto

dePa

sage

spo

rel

desc

uido

que

haha

bido

enlim

piar

le,

extr

añan

dose

mej

ante

dejo

enta

npr

inci

pal

impo

rtan

cia,

avi

sta

deha

bers

em

irad

oy

cons

ider

ado

com

ota

lsi

empr

e,co

mo

loac

redi

taha

bers

eco

nced

ido

ala

ciud

adde

San

Seba

stia

ndi

fere

ntes

arbr

i-tr

ios.

..//

hare

suel

toSu

Maj

esta

dqu

ela

Ciu

dad

cese

enla

exac

cion

...da

ndo

lacu

enta

deel

los

desd

equ

ese

conc

edie

ron

yen

treg

ando

eldi

nero

que

hubi

ere

adi

spos

icio

nde

lC

apita

nG

ener

al,P

rinc

ipe

deC

ampo

-Flo

rido

169,

acu

yocu

idad

oha

pues

toSu

Maj

esta

dla

limpi

ade

lPu

erto

...”.

90.O

puso

sela

Prov

inci

aa

esta

orde

nso

bera

napo

rel

negr

oem

peño

deso

sten

erlo

squ

ella

ma

sus

fuer

os,

ym

ient

ras

elge

nera

lG

asta

ñeta

170 ,

tan

habi

lm

arin

oco

mo

acer

rim

ogu

ipuz

coan

o,en

supa

tria

yen

laC

orte

ente

ndia

con

calo

ren

este

nego

cio,

lain

espe

-ra

dagu

erra

de17

19y

laen

treg

ade

San

Seba

stia

ny

laPr

ovin

cia

alen

emig

o,no

dexo

ver

los

efec

tos

deta

nsa

luda

ble

prov

iden

cia.

Solo

lahi

zom

asy

mas

urge

nte

loqu

epe

r-di

oel

Puer

toco

nla

quem

aqu

eel

26de

may

oex

ecut

oel

Duq

uede

Ber

wik

171 ,

inst

iga-

dode

lmin

istr

ode

Yng

late

rra

Stam

pes,

dire

ctor

ocul

tode

esta

cam

paña

,de

los

6na

vios

del

rey

que

seco

nstr

uian

ala

sazo

nal

li.

91.

En17

26se

creo

una

Junt

apa

raen

tend

erun

icam

ente

enla

limpi

ade

aque

lPu

erto

,y

sepr

orro

garo

npo

r30

años

todo

slo

sar

bitr

ios

conc

edid

os.N

oex

ecut

ando

seot

raco

saqu

eco

brar

los,

hubo

luga

ren

1739

laqu

exa

deld

uque

deM

onte

mar

(pri

mer

docu

men

-to

delo

squ

em

eha

com

unic

ado

Vue

stra

Exce

lenc

ia,

sien

doto

dos

los

ante

cede

ntes

dem

ico

lecc

ion

dipl

omat

ica1

72)

pidi

endo

seto

mas

en//

cuen

tas

aG

uipu

zcoa

ya

San

Seba

stia

n.Y

com

ona

daco

nduc

enpo

rah

ora

nire

feri

rla

sci

rcus

tanc

ias

delo

spl

anos

pres

enta

dos

alre

yen

1744

y46

,le

vant

ados

por

elyn

geni

ero

don

Vic

ente

Gin

er,

nide

lsi

guie

nte

año

dedo

nJu

anB

erna

rdo

Fros

ne,p

orqu

eno

seex

ecut

aron

,rec

orda

rem

osso

loqu

een

28de

julio

de17

47se

pror

roga

ron

por

otro

s30

años

los

arbi

trio

sde

lalim

pia,

que

los

nuev

osba

ncos

dear

ena

haci

anca

dave

zm

aspr

ecis

a.

92.

Des

deen

tonc

esco

ntri

buyo

lare

cien

teC

ompa

ñia

deC

arac

as(h

oyre

fund

ida

enla

deFi

lipin

as17

3 ),

con

mil

real

esm

ensu

ales

para

aque

lde

stin

o,po

rlo

que

ael

lase

leen

com

endo

lain

vers

ion.

Res

intio

sede

esto

laPr

ovin

cia,

yde

resu

ltas

delo

sre

curs

osqu

een

tabl

o(c

uyo

anal

isis

sibi

enfu

eran

muy

nece

sari

ospa

raot

ros

resp

etos

,no

esde

este

luga

r)se

lade

volv

ioes

teen

carg

o,de

lqu

ese

quito

toda

laan

teri

orin

terv

enci

onal

Cap

itan

Gen

eral

,yse

decl

aro

que

San

Seba

stia

npo

dia

envi

arsu

torr

ero,

pero

noco

mi-

sion

ado

para

lalim

pia.

Tan

sosp

echo

sofu

esi

empr

een

sem

ejan

teco

mis

ion.

93.A

pesa

rde

esta

vict

oria

,la

mor

osid

adde

esta

Prov

inci

adi

onu

eva

mar

gen

para

que

sele

repr

ehen

dies

een

14de

julio

de17

49po

rno

habe

rco

men

zado

tan

urge

ntes

obra

s.El

la,

que

noha

//bia

quer

ido

dar

suta

nfa

mos

oco

mo

mal

ente

ndid

ous

o174

(pas

e)a

lapr

imer

aor

den

que

nola

acom

odo,

niau

nha

bia

pasa

doto

davi

aco

pia

dela

que

lefu

eta

nfa

vora

ble,

disc

ulpo

seco

nla

falta

defo

ndos

.Pe

roel

ynte

nden

tedo

nM

anue

lde

las

Pasa

ia18

05-2

005

IXXII

167

Cod

oco

mún

oge

omét

rico

.M

edid

ade

long

itud

equi

vale

nte

a41

8m

ilím

etro

s.16

8In

geni

ero

yar

quite

cto

italia

node

lsig

loX

VIII

,en

las

fech

asa

las

que

alud

eV

arga

sPo

nce

seha

llaba

real

izan

doel

proy

ecto

dePl

aza

Nue

va,A

yunt

amie

nto

yC

onsu

lado

deD

onos

tia,a

lasa

zón

dest

ruid

osen

elin

cen-

dio

de18

13.

169

Luis

Rig

ioy

Bra

ncifo

rte

fue

unde

stac

ado

mili

tar

enel

prim

ercu

arto

del

Sete

cien

tos,

llega

ndo

aal

canz

arla

dign

idad

deG

rand

ede

Espa

ña.

170

Ant

onio

deG

azta

ñeta

(Mut

riku

,16

56-

Mad

rid,

1728

)in

gres

óen

lam

arin

are

alen

1684

,ad

quir

iend

oel

títul

ode

Alm

iran

tepo

rlo

sde

stac

ados

serv

icio

sde

sem

peña

dos

enN

ápol

esfr

ente

ala

escu

adra

fran

cesa

.D

esta

cóta

mbi

énpo

rsu

sco

noci

mie

ntos

técn

icos

,qu

ele

lleva

ron

aes

crib

irla

fam

osa

obra

“Nor

tede

nave

gaci

ónha

llado

por

elcu

adra

nte

dere

ducc

ione

s”.

Sobr

ees

tepe

rson

aje,

Antonio

deGaztañeta,1656-1728.

Don

ostia

:U

ntzi

Mus

eoa,

1992

.17

1Ja

cobo

Fitz

Jam

es,

duqu

ede

Ber

wic

k(1

670-

1734

),co

mo

gobe

rnad

orde

laG

uyen

a,en

tró

enG

ipuz

koa

en17

19de

ntro

dela

sop

erac

ione

sde

laC

uádr

ipe

Alia

nza

cont

rael

sobe

rano

espa

ñol

Felip

eV,

aqu

ien

ante

sha

bía

ayud

ado

enla

Gue

rra

deSu

cesi

ón.

Sus

desc

endi

ente

sac

umul

aron

títul

osde

nobl

eza

enel

País

Vas

co(D

uque

sde

Ber

wic

ky

Ber

agua

).V

erno

tanº

148.

172

Ver

nota

nº7.

173

Fund

ada

laR

eal

Com

pañí

aG

uipu

zcoa

nade

Car

acas

en17

28po

rC

édul

aR

eal,

tení

aco

mo

obje

tivo

elco

ntro

lde

lco

mer

cio

del

caca

oen

Ven

ezue

la,

hast

aen

tonc

esen

man

osde

lco

ntra

band

oho

land

és.

En17

85te

rmin

aría

fund

iénd

ose

enla

Rea

lCom

pañí

ade

Filip

inas

.Aes

tere

spec

to,v

eáns

eM

.Gar

ate:La

RealC

ompañíaGuipuzcoana

deCaracas.D

onos

tia:S

ocie

dad

Gui

puzc

oana

deEd

icio

nes

yPu

blic

acio

nes,

1988

;R.H

usse

y:La

Com

pañíade

Caracas,1728-1784.

Car

acas

:B

anco

Cen

tral

deV

enez

uela

,19

62;La

RealCom

pañíade

Filipinas

.Se

villa

:Es

cuel

ade

Estu

dios

His

pano

-Am

eric

anos

,19

65.

174

Subr

ayad

oen

elor

igin

al.E

luso

opa

sefo

rale

raun

afig

ura

jurí

dica

exis

tent

een

elde

rech

opú

blic

ode

los

terr

itori

osva

scos

peni

nsul

ares

,con

elob

jetiv

ode

corr

egir

ysa

lvag

uard

arse

delo

spo

sibl

esco

ntra

fuer

osdi

c-ta

dos

por

elpo

der

hisp

ano.

Cas

as17

5de

scub

rio

pala

dina

men

tequ

eer

anlo

sve

rdad

eros

mot

ivos

celo

sde

laPr

ovin

cia

por

sus

llam

ados

fuer

os,

yha

bers

eco

mid

osu

secr

etar

iom

ucha

part

ede

los

fond

os.

94.H

asta

elañ

ode

1766

setr

abax

oal

gopo

rla

Junt

a,y

andu

bopa

usad

amen

teun

pon-

ton1

76co

ngr

ande

sdi

spen

dios

,y

con

may

ores

seex

ecut

aron

dos

mur

allo

nes

para

con-

tene

rla

stie

rras

dedo

sba

rran

cos.

Yco

mo

Pasa

ges,

que

esta

baa

lavi

sta

dees

tas

obra

sy

nota

basu

sde

sper

dici

os,

repr

esen

tase

que

sele

dexa

rain

terv

enir

enel

las,

pues

era

elle

xitim

oy

mas

cerc

ano

inte

resa

do,s

ele

hizo

nota

ble

opos

icio

n,y

elm

inis

tro

deM

arin

ade

San

Seba

stia

n,do

nJu

anN

uñez

,sa

lioa

lade

fens

ade

esta

Ciu

dad

pond

eran

dosu

sse

rvic

ios

yde

sdor

oqu

ere

sulta

baa

supr

opia

pers

ona

que

unvi

llage

que

acab

ava

desa

lirde

alde

ape

dane

a177

quis

iese

inte

rven

iren

los

disp

endi

osqu

eau

tori

zaba

unm

inis

-tr

ode

lRey

.Raz

ones

que

ento

nces

fuer

onca

pace

sde

dete

ner

toda

reso

luci

on;p

ero

tam

-bi

ense

detu

bode

las

obra

squ

anto

noer

aco

brar

los

impu

esto

spa

rael

las.

95.N

ada

dign

ode

cons

ider

acio

nse

//ha

bia

hech

oha

sta

1790

que

en9

deen

ero,

aco

n-su

ltade

laJu

nta

deM

inis

tros

,qu

eha

cian

Con

sejo

deEs

tado

,y

oida

laR

eal

Cam

ara,

laqu

altu

bopr

esen

teel

vast

opl

eito

que

pend

iaen

ella

dere

sulta

sde

laco

mis

ion

deA

zcon

ade

1771

,se

pror

roga

ron

por

otro

s30

años

los

mis

mos

arbi

trio

s.Pe

roco

nven

ci-

dos

por

tan

larg

ay

cost

osa

expe

rien

cia,

sedi

spus

oy

man

doqu

eel

perc

ibo

ydi

stri

bu-

cion

delo

sim

pues

tos

para

lalim

pia

inte

rvin

iese

lavi

llade

Pasa

ges

yno

laci

udad

deSa

nSe

bast

ian.

96.

Ensi

ete

años

nose

ledi

ocu

mpl

imie

nto

aor

den

tan

just

apo

rlo

ssu

ceso

squ

eso

nno

tori

osde

laul

tima

entr

ega

deSa

nSe

bast

ian

yca

sito

dala

prov

inci

ade

Gui

puzc

oaa

los

fran

cese

s178

,los

qual

esen

tant

oqu

efu

eron

seño

res

delP

uert

oto

mar

onm

ucha

spr

o-vi

denc

ias

para

mej

orar

sues

tado

.Yco

mo

en10

deoc

tubr

ede

1797

sere

nova

seaq

ue-

llam

ism

aor

den

real

por

elM

inis

teri

ode

Vue

stra

Exce

lenc

ia,l

lovi

eron

repr

esen

taci

ones

cont

rael

lade

laC

iuda

d,de

lyn

tend

ente

Apo

daca

,de

lyn

geni

ero

enca

rgad

ode

laob

ray

dela

Junt

aen

com

enda

dade

lalim

pia

para

que

notu

bies

esu

debi

doef

ecto

.La

Ciu

dad

repe

tialo

desi

empr

ede

sudo

min

ioy

prop

ieda

d,ap

aren

tand

oce

loy

pond

eran

doag

ra-

vios

.El

ynte

nden

tepo

nder

aba

lahe

rida

desu

hono

rpe

rson

al,

com

osi

enva

riar

elR

eyde

cond

ucto

se

inte

rmed

ios

para

fines

conv

enie

ntes

asu

serv

icio

pudi

era

nadi

eda

rse

por

agra

viad

o.En

esta

//m

ism

ain

cunv

enci

ano

sedi

opo

rof

endi

doto

doun

Cap

itan

Gen

eral

dela

Prov

inci

ade

vers

ere

mpl

azad

opo

run

Min

istr

ode

Mat

ricu

lade

San

Seba

stia

n;y

elM

inis

tro

deM

atri

cula

crey

oer

ade

sdor

oy

man

cha

suya

lore

empl

azas

eun

avi

llaen

tera

.Las

dem

asre

pres

enta

cion

esso

nau

nm

asca

pcio

sas

cita

ndo

artic

ulos

de

las

orde

nanz

asde

laA

rmad

a,y

dem

atri

cula

squ

eo

novi

enen

alca

soo

mili

tan

con

lam

ism

afu

erza

cont

rala

ciud

adde

San

Seba

stia

nqu

eco

ntra

lavi

llade

Pasa

ges,

aqu

eso

loqu

eria

nco

ntra

erse

.Ll

evos

eel

empe

ñoha

sta

supo

ner

ala

villa

dePa

sage

sen

terr

i-to

rio

deFr

anci

a,po

rque

para

dist

ingu

irla

del

otro

Pasa

ges

que

esta

enfr

ente

yde

lla

dode

aca

del

cana

l,se

lesu

ele

llam

arde

laba

nda

deFr

anci

a179

.Fr

ase

que

repe

tida

con

mal

icia

ypr

esen

tada

con

elar

tequ

elo

dem

as,h

izo

que

else

ñor

don

Juan

deLa

ngar

a180

man

dase

susp

ende

rla

sre

ales

orde

nes

de17

90y

1797

yco

nsul

tar

para

nuev

ay

final

reso

luci

onla

Rea

lC

amar

a.

97.L

aac

orda

dade

tan

grav

ey

supr

emo

Trib

unal

del2

5de

setie

mbr

ede

1799

,que

diri

-gi

oal

Rey

por

elm

inis

teri

ode

Vue

stra

Exce

lenc

iay

Vue

stra

Exce

lenc

iam

eha

com

uni-

cado

,ba

sta

para

cono

cer

ydi

stin

guir

sin

velo

sel

espi

ritu

deto

das

esta

sre

pres

enta

cio-

nes

que

sele

pasa

ron,

yel

esta

dode

lneg

ocio

que

dese

ntra

ñay

expo

neco

nla

clar

idad

ypu

lso

que

esta

nde

asie

nto

enm

agis

trad

osta

nre

spet

able

s.Si

por

sune

cesa

ria/

/ext

en-

sion

de56

pagi

nas

enfo

liono

laco

piam

osaq

uiin

tegr

a,ni

lapo

nem

osen

apen

dice

aes

teyn

form

e,pu

esV

uest

raEx

cele

ncia

latie

neor

igin

alen

suSe

cret

aria

,no

pode

mos

dexa

rde

copi

arde

ella

los

sigu

ient

espa

rraf

os:“

ElR

ey,p

adre

deV

uest

raM

ajes

tad,

rem

i-tio

ala

cons

ulta

dela

Cam

ara

por

lapr

imer

aSe

cret

aria

deEs

tado

,un

are

pres

enta

cion

dela

ciud

adde

San

Seba

stia

nop

onie

ndos

eal

libre

com

erci

oy

nave

gaci

onso

licita

dapo

rla

villa

(de

Pasa

ges1

81);

yco

nfor

me

asu

resu

ltado

ylo

expu

esto

difu

sam

ente

por

elfis

cals

obre

las

dive

rsas

espe

cies

toca

das

enel

laco

nof

ensa

delo

sm

inis

tros

delC

onse

joy

dela

Cam

ara,

fue

dedi

ctam

en,e

nco

nsul

tade

23de

may

ode

1778

,que

SuM

ajes

tad

sesi

rvie

sem

anda

rm

anife

star

ala

Ciu

dad

habe

rsi

dode

sure

alde

sagr

ado

suul

timo

recu

rso,

que

sela

acor

dase

lam

oder

acio

ny

resp

eto

con

que

debi

aex

pone

ren

adel

an-

tesu

squ

exas

,yqu

epo

rla

squ

eco

nten

iael

mem

oria

lpre

sent

ado

aSu

Maj

esta

d,se

exi-

gies

enm

ildu

cado

sa

los

10re

gido

res

que

lefir

mar

on,

man

com

unad

ospa

rasu

pago

yde

sus

prop

ios

bien

es.Y

lare

solu

cion

deSu

Maj

esta

d,pu

blic

ada

enla

Cam

ara

en9

deno

viem

bre

depr

opio

año

de17

78,

ycu

mpl

ida

desp

ues

ento

das

sus

part

esfu

e:“M

eco

nfor

mo

yen

carg

oa

laC

amar

aqu

elo

exec

ute

asi1

82”.

98.

Pero

com

oen

tal

dila

tado

tiem

poac

redi

tase

laex

peri

enci

aqu

elo

men

osen

que

pens

aban

era

laco

mpo

sici

onde

lPu

erto

,se

exci

taro

n//

vari

asqu

exas

que,

elev

adas

altr

ono,

dier

onm

arge

na

que

laC

amar

aen

tend

iese

enel

las

yse

nom

bras

eco

nes

peci

alco

mis

ion

aun

min

istr

ode

Nav

arra

,qu

epa

sado

ala

ciud

adde

San

Seba

stia

noy

oen

eldi

scur

sode

diez

mes

esa

lare

feri

daJu

nta

ya

los

pueb

los

delP

asag

e,R

ente

ria

yO

yarz

unqu

anto

difu

sam

ente

lepr

opus

iero

nen

hech

oy

ende

rech

o,ha

cien

dore

cono

cim

ient

os,

prue

bas

yju

stifi

caci

ones

deun

asy

otra

spa

rtes

.

Pasa

ia18

05-2

005

IXXIII

175

Qui

énlle

góa

ser

Cab

alle

rode

las

Ord

enes

deSa

ntia

goy

dela

deC

arlo

sIII

.Es

tehe

cho

pued

ese

rvir

para

com

prob

arla

jera

rquí

aso

cial

que

llega

ron

aoc

upar

gran

part

ede

los

pers

onaj

esqu

eva

nde

sfila

ndo

alo

larg

ode

las

pági

nas

del

info

rme.

176

Dra

ga.

177

Subr

ayad

oen

elor

igin

al.

178

Sere

fiere

alep

isod

iode

laG

uerr

ade

laC

onve

nció

n(1

793-

1795

)an

teri

orm

ente

alud

ido.

179

Subr

ayad

oen

elor

igin

al.

180

De

orig

enva

sco,

naci

óen

AC

oruñ

aen

1736

.Su

form

ació

nna

valy

mili

tar

lepe

rmiti

óto

mar

part

een

dife

rent

esac

tos

bélic

os,a

lcan

zand

ola

Secr

etar

íade

Esta

doy

elD

espa

cho

Uni

vers

alde

Mar

ina

en17

96.D

irec

tor

dela

Arm

ada

en17

98-1

799,

falle

ció

enM

adri

den

1806

.18

1Su

bray

ado

enel

orig

inal

.18

2Su

bray

ado

enel

orig

inal

.

99.

Este

inte

resa

nte

asun

tore

miti

doa

laC

amar

a,de

spue

sde

evac

uada

laco

mis

ion

yoi

doal

fisca

l,ac

ordo

seco

nsul

tase

aSu

Maj

esta

dlo

impo

rtan

tequ

ese

ria

elqu

ese

con-

fiere

sela

facu

ltad

depe

rcib

iraq

uello

sde

rech

osy

aten

der

ala

limpi

eza

yco

mpo

sici

onde

lPu

erto

,a

lape

rson

aqu

efu

ese

desu

real

agra

do;

ySu

Maj

esta

dtu

boa

bien

tom

arla

reso

luci

onde

lre

alde

cret

ode

9de

ener

ode

1790

.

100.

No

men

osqu

esi

ete

años

seha

llan

deva

cio

que

care

cier

onde

esta

notic

iael

Cor

regi

dor

dela

Prov

inci

ay

lavi

llade

lPa

sage

,se

gun

loex

pone

esta

ensu

repr

esen

ta-

cion

de6

deno

viem

bre

de17

97,

yen

este

sile

ncio

han

cont

inua

dolo

sde

laJu

nta

enel

perc

ibo

delo

sex

pres

ados

dere

chos

que

nuev

amen

tese

han

pror

roga

do;

decu

yas

resu

ltas

seha

nqu

exad

onu

evam

ente

aSu

Maj

esta

dla

Junt

aes

tabl

ecid

ade

laci

udad

deSa

nSe

bast

ian

para

ente

nder

enla

limpi

ade

lca

nal

yPu

erto

//de

lPa

sage

,de

lag

ravi

oqu

ese

leha

ceen

lare

alce

dula

expe

dida

por

laC

amar

aen

28de

julio

del

año

prox

i-m

opa

sado

afa

vor

dela

villa

del

Pasa

ge;

yha

resu

elto

SuM

ajes

tad

ensu

vist

aqu

eno

haci

endo

seno

veda

dpo

rah

ora

enla

reca

udac

ion

delo

sar

bitr

ios

que

lees

tan

conc

edi-

dos,

cust

odia

ydi

stri

buci

onqu

eha

esta

dosi

empr

ea

carg

ode

laex

pres

ada

Junt

a,ex

a-m

ine

laC

amar

ala

sre

pres

enta

cion

esde

laJu

nta,

del

min

istr

ode

Mar

ina

deSa

nSe

bast

ian

yde

laC

iuda

d,in

form

ando

dela

sve

ntaj

asqu

ese

segu

iran

al.p

ublic

opr

i-va

ndo

ala

mis

ma

Junt

ade

esta

sfa

culta

des

yfia

ndol

asso

loa

lavi

llade

lPas

age;

yha

llael

fisca

lqu

eba

sta

reco

noce

rel

resu

ltado

delo

san

tece

dent

esy

laac

tual

cons

tituc

ion

deaq

uelP

uert

opa

rave

nir

enco

noci

mie

nto

dequ

eel

espi

ritu

que

agita

alo

squ

ere

pre-

sent

anno

esci

erta

men

teel

deco

ntri

buir,

niau

npe

nsar

ensu

com

posi

cion

,si

bien

man

tene

rse

enla

mis

ma

inac

cion

com

oha

nhe

cho

enta

ntos

años

,dex

ando

que

sein

u-til

ice

cada

dia

mas

,aut

oriz

ados

alm

ism

otie

mpo

para

lare

caud

acio

ny

man

ejo

deca

u-da

les.

101.

Con

efec

to,

asi

laci

udad

deSa

nSe

bast

ian

com

oel

min

istr

oy

unyn

geni

ero

deM

arin

ay

undi

puta

dode

laC

ompa

ñia

deFi

lipin

as(q

ueco

mpo

nen

laJu

nta)

conv

iene

nen

lagr

ande

utili

dad

que

resu

ltari

aa

lapa

tria

,alc

omer

cio

ya

las

naci

ones

,de

laco

m-

posi

cion

ylim

piez

ade

dich

o//

Puer

topo

rse

rel

unic

oen

aque

llas

cost

asca

paz

dese

r-vi

rde

asilo

ana

ves

degr

ueso

port

e,y

para

care

nar,

form

aras

tille

roy

dem

asne

cesa

rio

asu

segu

rida

d.To

dos

conv

iene

nta

mbi

enen

lane

cesi

dad

por

noha

ber

otro

ento

das

las

cost

asde

Can

tabr

iaqu

epu

eda

serv

irde

abri

goen

elfo

rmid

able

batie

nte

deag

uas

del

ocea

nopo

raq

uella

spa

rtes

;pe

roes

tam

ism

aut

ilida

dy

nece

sida

dse

ham

irad

oco

mo

poco

favo

rabl

ea

laci

udad

deSa

nSe

bast

ian,

que

pues

tala

mir

a(a

loqu

epa

re-

ce)e

nlo

spa

rtic

ular

esin

tere

ses

desu

com

erci

o,ha

abus

ado

noso

lode

lare

alco

nfia

n-za

,si

node

lafr

anqu

eza

del

real

anim

oen

fiarl

esla

reca

udac

ion

deca

udal

esqu

eha

nin

vert

ido

(seg

unse

halla

expu

esto

yar

roja

desi

elex

pedi

ente

)en

cega

re

inut

iliza

rca

dadi

am

asel

Puer

tode

lPa

sage

,qu

erie

ndo

con

inut

iles

quex

as,

noso

losi

ndic

arla

just

apr

ovid

enci

ade

lSob

eran

oy

elfu

ndad

oco

ncep

tode

laC

amar

a,si

tam

bien

apar

enta

run

celo

que

noha

y,y

espu

nibl

ecu

lpa,

tant

asve

ces

yen

eldi

scur

sode

tant

osañ

os,m

oles

-ta

dos

elC

onse

jode

Cas

tilla

,el

deG

uerr

a,el

min

iste

rio

deEs

tado

,el

deM

arin

a,y

elSu

prem

ode

laC

amar

ay

laR

ealP

erso

na,u

nien

doto

das

sus

prov

iden

cias

ysu

celo

para

que

tubi

esen

debi

docu

mpl

imie

nto

las

piad

osas

inte

ncio

nes

delS

ober

ano;

noha

npr

o-

duci

doot

roef

ecto

que

elde

seng

año

dela

negl

igen

cia/

/yol

vido

deaq

uella

Junt

asi

em-

pre

firm

een

noob

edec

erni

sucu

mbi

ra

laco

mpo

sici

onde

lPu

erto

,al

mis

mo

tiem

poqu

eel

evan

doaq

uella

Ciu

dad

sus

quex

asal

tron

oy

sind

ican

doa

los

sabi

osm

inis

tros

dela

Cam

ara

ya

lare

ctitu

dde

lfis

cal

que

afea

bala

cond

ucta

dedi

ezre

gido

res

deaq

ue-

llaC

iuda

dpo

rla

liber

tad

desu

ses

crito

s,ex

peri

men

taro

npo

rsu

sar

roja

dos

atre

vim

ien-

tos

lape

nabu

rsar

iade

mil

duca

dos.

102.

Las

nuev

asre

pres

enta

cion

es,v

estid

asde

acri

mon

ia18

3co

nap

arie

ncia

desu

mis

ion,

noso

not

raco

saqu

ede

tall(

e)de

unai

redo

min

ante

con

que

volv

iend

oa

sute

ma

resi

s-te

nco

nem

peño

laob

serv

anci

ade

lrea

ldec

reto

yde

lare

alce

dula

dela

Cam

ara,

supo

-ni

endo

seof

endi

dos

ensu

hono

rpo

ral

gun

torc

ido

info

rme,

debi

endo

ente

nder

que

elve

rdad

ero

hono

rco

nsis

teen

lasu

mis

are

vere

nte

obed

ienc

iaa

los

prec

epto

ssu

peri

ores

;en

elac

tivo

celo

por

elbi

ende

lEs

tado

yen

elde

sint

eres

yre

ctitu

dde

las

oper

acio

nes

dequ

ees

capa

zun

aju

nta

desu

geto

sco

ndec

orad

osen

quie

nes

SuM

ajes

tad

habi

ade

posi

tado

suco

nfia

nza

ape

sar

deha

berl

eses

pera

dota

ntos

años

sin

corr

espo

nder

elef

ecto

con

elde

seo.

103.

Elcu

idad

opu

ntua

lqu

eha

nte

nido

enla

perc

epci

onde

inte

rese

sde

ancl

age

yto

nela

das,

nosi

rve

deot

raco

saqu

ede

acre

dita

rsu

exac

titud

en//

elre

cobr

o;pe

rono

obst

ante

dese

rta

nes

caso

squ

eno

han

pasa

do,s

egun

elca

lcul

ofo

rmad

opo

rla

mis

ma

Ciu

dad

enqu

atro

quin

quen

ios

detr

esm

ilre

ales

por

año,

entr

elo

squ

atro

regi

dore

sha

nsu

frid

osu

sre

spec

tibos

tres

mes

esfu

era

desu

casa

yen

una

torr

e,si

nat

enci

ona

otra

cosa

nim

asde

stin

opa

rasu

prec

isa

subs

iste

ncia

;de

mod

oqu

ees

tetr

abaj

o,a

que

laC

iuda

dha

cont

ribu

ido

tan

fran

cam

ente

por

med

iode

sus

regi

dore

spa

rael

perc

ibo

deaq

uello

sde

rech

os,f

uera

unsi

ngul

arm

erito

yun

test

imon

iosi

corr

espo

ndie

ran

los

efec

-to

sde

laob

ra(n

unca

empe

zada

)co

nel

esm

ero

deno

perd

erpu

nto

enla

cobr

anza

enta

ndi

lata

dos

años

,de

xand

ola

alar

bitr

iode

sus

regi

dore

sm

ensu

ales

,si

not

rafo

rmal

i-da

dqu

epa

sar

elpr

oduc

toca

lcul

ado

detr

esm

ilre

ales

alde

posi

tari

ode

laC

ompa

ñia

deFi

lipin

asen

finde

cada

año;

yqu

ando

laJu

nta

yla

Ciu

dad

sevi

eran

ofen

dida

sen

dich

are

alce

dula

¿no

esca

paz

nipo

dero

soel

Supr

emo

Trib

unal

dela

Cam

ara,

que

entie

nde

enel

asun

to,p

ara

desa

grav

iarl

es?

¿Aca

sole

sso

nso

spec

hoso

slo

ssa

bios

min

is-

tros

que

loco

mpo

nen

ysu

fisca

l,ta

nto

que

sea

nece

sari

oel

recu

rso

que

form

ana

laR

ealP

erso

napa

raqu

ese

nom

bre

otro

trib

unal

ado

nde

deba

nac

udir

?La

Cam

ara

ente

n-de

raes

tem

odo

depr

oduc

irse

los

que

repr

esen

tan,

inju

rios

oy

ofen

sivo

asu

auto

rida

dy

acre

dita

doce

lo,

para

dexa

rsi

nes

carm

enta

r//

alo

sau

tore

sde

sem

ejan

tes

escr

itos,

alpa

soqu

eel

los

mis

mos

sede

sacr

edita

ny

man

ifies

tan

que

suob

geto

noes

elpr

eten

di-

dode

desa

grav

ioen

otro

trib

unal

,si

nopr

opor

cion

arun

anu

eva

conf

usio

ny

enrr

edo

para

ento

rpec

erla

limpi

eza

yco

mpo

sici

onde

lPu

erto

,de

xar

iluso

ria

lare

alor

den

yco

nver

tirsu

sca

udal

esen

agen

osde

stin

os.

104.

Fue

part

ela

Ciu

dad

para

elno

mbr

amie

nto

dere

gido

res,

cada

tres

mes

es,

dest

ina-

dos

aco

brar

dela

sna

ves

los

dere

chos

deen

trad

a,an

clag

ey

tone

lada

s,lo

sde

rech

osde

alca

vala

s184

deG

uipu

zcoa

ym

ilre

ales

men

sual

esde

laC

ompa

ñia

deFi

lipin

as;f

uepa

rte

para

adop

tar

unpr

oyec

tode

aran

cel

delo

sre

feri

dos

dere

chos

sin

apro

baci

onde

l

Pasa

ia18

05-2

005

IXXIV

183

Acr

itud.

Car

ácte

rag

rio.

184

Impu

esto

real

are

part

iren

tre

todo

slo

spu

eblo

sde

laPr

ovin

cia,

que

desd

epr

inci

pios

del

sigl

oX

VI

Gip

uzko

alo

gra

fijar

enun

aca

ntid

adin

vari

able

.

Sobe

rano

;fu

eta

mbi

enpa

rte

para

nom

brar

asu

sre

gido

res,

cada

tres

mes

es,

juec

esde

lPu

erto

;yso

lono

loes

para

sinc

erar

sede

lain

vers

ion

deaq

uello

sca

udal

es,y

deha

llar-

sesi

nef

ecto

las

inte

ncio

nes

del

Sobe

rano

;es

tem

odo

dedi

scul

pars

eno

esco

rres

pon-

dien

tea

una

ciud

ady

mas

laac

rim

ina

que

disc

ulpa

.

105.

Encu

yos

fund

ados

supu

esto

sen

tiend

eel

fisca

lque

corr

espo

nde

que

laC

amar

a,en

obse

quio

del

bien

publ

ico

yde

suac

redi

tado

celo

,ac

uerd

ela

cons

ulta

aSu

Maj

esta

dpa

raqu

ese

obse

rve

ycu

mpl

ael

real

decr

eto

de9

deen

ero

de17

90y

lare

alce

dula

de28

deju

liode

1798

;añ

adie

ndo

com

opr

ecis

aci

rcun

s//ta

ncia

,pa

raev

itar

toda

corr

up-

cion

,fr

aude

om

ala

inve

rsio

nde

caud

ales

,se

arri

ende

nen

publ

ica

suba

sta

enla

form

aor

dina

ria

los

dere

chos

deen

trad

a,an

clag

ey

tone

lada

sde

las

nave

squ

ear

riva

ren

alPu

erto

del

Pasa

ge,

debi

endo

hace

rse

dich

oar

rien

doan

ualm

ente

por

ladi

fere

ncia

que

pued

em

edia

ren

tiem

pode

paz

ode

guer

ray

enel

esta

dode

esta

rlim

pio

elPu

erto

;y

por

lore

spec

tivo

ala

obra

,que

esta

seha

gapo

rla

dire

ccio

nde

unyn

geni

ero

deM

arin

aa

satis

facc

ion

dela

villa

delP

asag

ee

inte

rven

cion

delc

orre

gido

rde

laPr

ovin

cia:

depo

-si

tand

ose

los

caud

ales

dest

inad

ospa

rael

laen

suge

tode

arra

igo

yda

ndos

elo

slib

ra-

mie

ntos

con

lade

bida

yfo

rmal

cuen

tay

razo

n,pr

inci

pian

dola

obra

ala

may

orbr

eve-

dad

ein

form

ando

ala

Cam

ara

cada

tres

mes

esde

sues

tado

yad

elan

tam

ient

os,

para

pode

res

teSu

prem

oTr

ibun

alco

nsul

tar

aSu

Maj

esta

dse

gun

las

ocur

renc

ias

lode

mas

que

teng

apo

rco

nven

ient

e.

106.

LaC

amar

a,se

ñor,

hace

pres

ente

aV

uest

raM

ajes

tad

que

desd

eel

año

de16

17se

empe

zoa

conc

eder

arbi

trio

spa

ralim

piez

ay

mej

ora

del

Puer

tode

lPa

sage

,un

ode

los

mas

impo

rtan

tes

dela

sco

stas

del

mar

Can

tabr

ico;

cons

tand

oya

ento

nces

elde

scui

dode

cons

erva

raq

uel

Puer

to,

las

quie

bras

que

iba

sufr

iend

oy

lane

cesi

dad

dere

paro

sy

mej

oras

.

107.

Muy

cont

inuo

sha

nsi

dolo

sre

curs

os,

yapa

rala

cont

inua

cion

delo

sar

bitr

ios1

85,

yapa

ram

e//jo

rar

elgo

vier

noec

onom

ico

yad

elan

tam

ient

osde

las

obra

s,ha

cien

dosu

pues

tosi

empr

ede

laim

port

anci

ay

nece

sida

dde

esta

s,re

sulta

ndo

que

noso

lono

sead

elan

taba

enel

las,

sino

impo

sibi

litan

dose

mas

elPu

erto

hast

ael

esta

dom

iser

able

enqu

eho

yse

halla

,de

spue

sde

cons

umid

osta

ntos

caud

ales

,ig

nora

ndos

eha

sta

ahor

asu

lexi

tima

inve

rsio

nde

spue

sde

cien

toy

oche

nta

años

.

108.

Atr

ibuy

ese

laca

usa,

noes

poca

part

e,a

los

regi

dore

sde

San

Seba

stia

n,em

ulos

dela

pros

peri

dad

que

sepr

ocur

apa

rael

Puer

tode

lPa

sage

,de

scub

iert

obi

ensu

inte

res

enla

vehe

men

cia

con

que

han

segu

ido

ysi

guen

tant

osre

curs

osy

enla

dest

empl

anza

,y

aun

atre

vim

ient

ode

sus

escr

itos,

por

loqu

epo

rre

solu

cion

real

aco

nsul

tade

laC

amar

aen

elañ

ode

1778

fuer

onm

ulta

dos

ypa

garo

nm

ildu

cado

s.

109.

Yaen

fin,

exam

inad

ay

cono

cida

bien

lave

rdad

,po

rre

solu

cion

deV

uest

raM

ajes

tad

aco

nsul

tade

laC

amar

apu

blic

ada

en13

deen

ero

de17

90,

sesi

rvio

Vue

stra

Maj

esta

dpr

orro

gar

los

arbi

trio

sin

sinu

ados

por

trei

nta

años

mas

para

lalim

pia

delc

anal

del

Puer

tode

Pasa

ge,

yqu

ees

tavi

llay

nola

prov

inci

ade

Gui

puzc

oaco

rrie

seco

nla

reca

udac

ion

del

caud

aly

exec

ucio

nde

lare

feri

dalim

pia

con

prec

iso

acue

rdo

del

Cor

regi

dor./

/

110.

Esta

real

reso

luci

onde

Vue

stra

Maj

esta

des

laqu

eha

exci

tado

los

ultim

osre

curs

osde

laci

udad

deSa

nSe

bast

ian,

delm

inis

tro

deM

arin

a,de

laJu

nta

aqu

ien

seco

nfio

este

impo

rtan

teas

unto

desd

eel

año

de17

47y

dely

ngen

iero

deM

arin

a;to

dos

alfin

dequ

eno

seha

gano

veda

d.El

cont

enid

ode

sus

recu

rsos

esta

redu

cido

apo

cas

prop

osic

ione

s:la

impo

rtan

cia

deha

bilit

araq

uel

Puer

to;

eles

tado

infe

lizen

que

seha

lla;

que

seha

nga

stad

ocr

ecid

osca

udal

es,

yel

Puer

toca

dave

zen

peor

esta

do,

sin

que

resu

lten

cuen

-ta

sle

gitim

asy

apro

bada

s(e

nla

Cam

ara)

desu

inve

rsio

n;y

clam

aral

tam

ente

por

suho

nor

deno

cont

inua

ren

suin

acci

on,d

esen

tend

iend

ose

delo

que

esve

rdad

ero

hono

r,qu

eco

nsis

teso

loen

dese

mpe

ñar

con

celo

los

enca

rgos

que

aca

daun

ose

conf

ian.

111.

Por

esto

sfu

ndam

ento

s,se

ñor,

laC

amar

aes

depa

rece

rqu

eV

uest

raM

ajes

tad,

sien

-do

serv

ido,

sedi

gne

man

dar

que

secu

mpl

ay

exec

ute

con

elm

ayor

celo

yac

tivid

adla

reso

luci

onci

tada

deV

uest

raM

ajes

tad,

publ

icad

aen

13de

ener

ode

1790

,y

real

cedu

-la

que

ensu

cons

ecue

ncia

seex

pidi

oqu

e,pa

raev

itar

todo

frau

dey

mal

ave

rsac

ion

deca

udal

es,

sear

rien

den

anua

lmen

teen

publ

ica

suba

sta

los

dere

chos

deto

nela

das

yan

clag

e;qu

ela

sob

ras

del

Puer

to//

seex

ecut

enco

nla

dire

ccio

nde

unyn

geni

ero

deM

arin

aa

satis

facc

ion

dela

villa

del

Pasa

ge,

ein

terv

enci

onde

lC

orre

gido

rde

lapr

ovin

-ci

ade

Gui

puzc

oa,

depo

sita

ndos

elo

sca

udal

esen

una

pers

ona

dear

raig

o,y

que

sede

prin

cipi

oa

las

obra

sco

nto

dala

posi

ble

brev

edad

,co

ntin

uand

ose

sin

inte

rven

cion

con

activ

idad

yec

onom

ia,

libra

ndo

elC

orre

gido

rco

nla

debi

dafo

rmal

idad

las

cant

idad

esne

cesa

rias

segu

nse

fues

enca

usan

dolo

sga

stos

,ysi

nel

men

ordi

sim

ulo

seda

ran

cuen

-ta

san

ualm

ente

yav

iso

ala

Cam

ara

cada

tres

mes

esde

loqu

ese

fues

ead

elan

tand

o,y

anua

lmen

tede

las

cuen

tas.

Elm

ism

oC

orre

gido

rdi

spon

dra

sele

pres

ente

nla

sge

nera

les

deto

dolo

perc

ivid

opa

raes

tas

obra

sy

delo

inve

rtid

ole

gitim

amen

teen

ella

s,po

nien

doen

notic

iade

laC

amar

ato

dolo

que

sobr

eel

lofu

ese

ocur

rien

doy

mer

ecie

sesu

aten

-ci

onpa

ralo

sef

ecto

sco

nven

ient

es.Y

rese

rvar

ala

Cam

ara

acor

dar

loqu

ees

time

just

o,en

quan

toa

loqu

ere

sulte

dela

sul

timas

repr

esen

taci

ones

cont

rasu

deco

roy

auto

rida

d.

112.

¿Que

pued

eañ

adir

part

icul

aral

guno

alfu

ndad

ovo

tode

Trib

unal

tan

supr

emo

yta

nra

dica

lmen

teim

pues

toen

lam

ater

ia?.

Siel

carg

ode

lto

rrer

oes

cuid

arel

Puer

to,

yel

Puer

tode

cada

dia

vaa

peor

yam

enaz

aun

apr

oxim

ay/

/co

mpl

eta

ruin

a,cl

aro

esta

que

aque

lcar

gono

llena

suin

stitu

to,y

que

espr

ecis

oca

mbi

arde

met

odo

ypr

obar

otro

sist

ema.

113.

Ello

esqu

elo

squ

eah

ora

adm

inis

tran

elPu

erto

,ad

min

istr

anlo

que

enre

alid

ades

agen

o.Pa

sage

sy

Ren

teri

a,qu

eha

npe

dido

siem

pre

laad

min

istr

acio

ny

que

jam

asla

han

obte

nido

,pid

enlo

que

lana

tura

leza

hizo

suyo

.¿Pu

ede

duda

rse

quie

ntie

nem

ejor

dere

-ch

o?.

Los

que

ahor

alo

tiene

n,no

tiene

nun

inte

res

pers

onal

enco

nser

varl

o(a

unda

doqu

eso

lose

aso

spec

hael

que

sele

ssu

pone

ende

stru

irlo

,sos

pech

aa

que

ello

sha

nda

dota

nto

cuer

po);

los

que

loso

licita

ntie

nen

unin

tere

sel

mas

intim

oen

cons

erva

rlo.

¿Pue

dedu

dars

een

qual

esde

esto

sad

min

istr

ador

eses

tara

mej

or?.

Los

que

ahor

alo

man

ejan

vive

nde

elel

limita

dotie

mpo

que

lom

anej

an,

ym

ient

ras

mas

disi

mul

enm

asle

sva

le;

los

que

lopi

den

han

dede

ber

ento

dotie

mpo

suex

iste

ncia

ybi

enes

tar

asu

esm

erad

aco

nser

vaci

on.

¿Qui

ense

desv

elar

am

aspo

rco

nser

varl

o?.V

apa

raci

nco

sigl

osqu

eso

nco

ntin

uas

las

quex

asy

clam

ores

cont

rala

adm

inis

trac

ion

actu

al.¿

Espo

sibl

equ

enu

nca

seha

yate

nido

razo

n?.L

oco

ntra

rio

sepr

ueba

dem

ilm

odos

;pue

sya

estie

mpo

dem

udar

Pasa

ia18

05-2

005

IXXV

185

Pago

aqu

ese

oblig

aa

los

ciud

adan

osco

nel

finde

arbi

trar

recu

rsos

para

los

gast

ospú

blic

os.

dead

min

istr

ador

.H

ace

cinc

oce

ntur

ias/

/qu

ese

esta

prom

etie

ndo

laen

mie

nda

yes

taja

mas

seve

rific

a.Ya

debe

llega

rla

epoc

ade

ldes

enga

ño,a

men

osqu

eno

sees

pere

una

enqu

ese

aco

mpl

etam

ente

inut

il.Sa

nSe

bast

ian

ham

ultip

licad

osu

sre

glam

ento

sy

elPu

erto

empe

ora

deco

ntin

uo:l

uego

sene

cesi

taal

gom

asqu

ere

glam

ento

s.¿Q

uepu

esse

nece

sita

?Su

obse

rvan

cia,

elce

lo.¿

Yqu

ien

deel

loes

capa

z,lo

squ

eco

nte

nerl

otie

nen

segu

rasu

felic

idad

,o

los

que

entib

iand

ose

logr

anun

lucr

om

omen

tane

oy

una

prep

o-te

ncia

segu

ra?.

Raz

ones

son

toda

squ

ea

mis

ojos

pone

nfu

era

dedu

das,

disp

utas

yop

i-ni

ones

,qui

enes

deba

nse

rlo

squ

ein

terv

enga

nen

lane

cesa

ria

limpi

ade

lPue

rto

yen

suin

tere

sant

isim

am

anut

enci

on.

114.

Yco

mo

las

que

seop

onen

del

priv

ilegi

oqu

edan

tan

desv

anec

idas

;la

sde

evita

rel

cont

raba

ndo

mili

ten

con

igua

lval

oren

auxi

lioo

enco

ntra

delo

slit

igan

tes;

ylo

que

esta

bala

nza

sein

clin

aes

afa

vor

dePa

sage

s;y

lara

zon

delo

sap

reci

able

sse

rvic

ios

deto

dos,

noha

gan

dem

ejor

cond

icio

na

San

Seba

stia

n.Ya

debe

mos

apre

sura

rnos

apr

opon

erpo

rre

mat

ede

info

rme

tan

prol

ixo

las

prov

iden

cias

que

ataj

eny

rem

edie

nlo

spe

rjui

cios

que

seex

peri

men

tan.

//

TERC

ERA

PARTE

115.

Tres

prov

iden

cias

,Se

ñor

Exce

lent

isim

o,cr

eoso

lone

cesa

rias

enel

dia,

sufic

ient

esa

ataj

arta

ntos

mal

esy

apr

oduc

irot

ros

tant

osbi

enes

.N

iso

npe

regr

inas

,ni

cost

osas

,ni

aun

nuev

a(s)

sino

enci

erto

mod

ola

que

voy

apr

opon

erla

prim

era,

porq

uela

estim

olla

vede

las

dem

asy,

omiti

da,

cuan

tas

seim

agin

ense

ran,

com

oha

sta

aqui

,in

utile

se

infr

uctu

osas

.

116.

Prim

era

prov

iden

cia.

Sepa

rarl

aal

dea

dePa

sage

sde

laju

risd

icio

nde

San

Seba

stia

n,de

que

dist

aun

ale

gua1

86de

cam

ino

dem

onte

ym

ar,

yun

irla

ala

villa

dePa

sage

squ

ees

taen

fren

tede

ella

endi

stan

cia

de80

braz

asde

cana

l,de

suer

tequ

eam

bos

pueb

los

cons

tituy

anun

aso

lay

unic

avi

lla.Q

uea

esta

sele

déde

term

ino

elco

rtis

imo

que

enla

actu

alid

adtie

ne,

con

mas

lapa

rte

que

sees

time

hast

ala

sim

ade

lm

onte

Ulia

,en

cuya

fald

aes

tasi

tuad

ala

hoy

alde

a;de

mod

oqu

equ

ede

con

unte

rmin

oco

nven

ient

e,el

qual

incl

uya

todo

elPu

erto

dePa

sage

squ

eho

ylla

ma

San

Seba

stia

nsu

yo,

para

que

San

Seba

stia

nde

todo

punt

oqu

ede

excl

uido

deju

risd

icio

nso

bre

sus

agua

s.

117.

Deb

oex

pres

araq

uipa

rano

ticia

deV

uest

raEx

cele

ncia

que

elte

rmin

ode

laci

udad

deSa

nSe

bast

ian

tiene

mas

de7

legu

asde

circ

uito

,yes

una

dela

sca

usal

esde

nopo

der

aten

der

asu

sm

onte

s,ho

yde

scui

dadi

sim

os,y

que

cuid

ados

son

capa

ces

delo

sm

ucho

sm

illon

es//

dear

bole

squ

ean

tes

cria

ron.

118.

Para

esta

prim

era

prov

iden

cia

sede

bees

tabl

ecer

enlo

civi

l:1.

°Q

ueam

bos

pue-

blos

form

enun

solo

ayun

tam

ient

o.2°

Que

este

seco

mpo

nga

deun

alca

lde

ysu

teni

en-

tey

tres

regi

dore

s.3.

°Y

resp

eto

que

los

dos

pueb

los

son

casi

igua

les

enve

cind

ario

yde

mas

,qu

eha

yaun

aal

tern

ativ

ari

goro

sapa

raqu

eun

año

sea

elal

cald

ede

los

veci

nos

dela

hoy

villa

,y

alsi

guie

nte

delo

sve

cino

sde

laho

yal

dea.

4.°

Yqu

eel

teni

ente

seno

mbr

ede

aque

lde

los

dos

barr

ios

(que

asi

sede

ben

llam

aren

losu

cesi

vola

sho

ylla

-m

adas

villa

yal

dea)

que

nole

toqu

eno

mbr

aral

cald

e.Y

que

este

teni

ente

resi

daen

elba

rrio

desu

elec

cion

para

los

acto

sur

gent

esde

apre

hens

ione

sy

otro

sex

ecut

ivos

deju

s-tic

ia;l

osqu

ales

prac

ticad

osda

racu

enta

alal

cald

e.5.

°Lo

sre

gido

res

seno

mbr

aran

indi

s-tin

tam

ente

delo

sba

rrio

sen

los

suge

tos

que

mer

ezca

nla

conf

ianz

apu

blic

a.6.

°Pe

roun

regi

dor

alm

enos

debe

ser

delo

sve

cino

sde

laho

yal

dea.

7.°

Tam

bien

esta

sel

ecci

ones

seha

nde

hace

ral

tern

ativ

amen

teen

las

dos

casa

sco

nsis

tori

ales

que

hoy

exis

ten,

dem

odo

que

quan

doto

que

saca

ral

cald

ede

laho

yvi

lla,s

eel

ijaen

laca

saco

nsis

tori

alde

lho

ylu

gar,

yal

cont

rari

o.8.

°Lo

say

unta

mie

ntos

yre

mat

esy

escr

itura

sde

publ

icos

abas

-to

sse

haga

nal

tern

ativ

amen

teun

oen

una

casa

ypl

aza,

yel

sigu

ient

een

las

otra

s.D

ispo

sici

ones

toda

squ

eas

egur

anla

igua

ldad

,re

mo/

/vie

ndo

qual

quie

rlin

age

deco

m-

pete

ncia

,y

quita

ndo

todo

asid

ero

apr

epon

dera

ncia

s.

119.

Para

loec

lesi

astic

ose

debe

prov

iden

ciar

:1.

°Q

ueam

bos

barr

ios

form

enun

solo

cavi

ldo

com

pues

tode

lvi

cari

oy

los

dos

bene

ficia

dos1

87de

laho

yvi

lla,

yde

lvi

cari

oy

bene

ficia

dode

lho

ylu

gar.

2.°

Que

sea

cabe

zaah

ora

yen

losu

cces

ivo

elm

asan

tiguo

delo

sdo

svi

cari

os.

3.°

Pero

enla

sfu

ncio

nes

parr

oqui

ales

sean

inde

pend

ient

eslo

sre

s-pe

ctiv

oscu

ras,

qued

ando

por

felig

resi

ade

cada

parr

oqui

asu

actu

alpo

blad

o.4.

°Q

uelo

sre

spic

es18

8y

dem

aspe

rcan

ces

deca

daun

ade

las

dos

parr

oqui

asse

anpa

ralo

sre

s-pe

ctiv

osse

rvid

ores

.5.

°Q

uelo

sfr

utos

deci

mal

esy

las

prim

icia

sse

anco

mun

esha

cien

-do

unso

loho

rreo

189

que

sedi

stri

buya

segu

nlo

esta

blec

ido

enG

uipu

zcoa

yes

taco

mar

-ca

.6.°

Yqu

eto

das

las

cong

rega

cion

esy

junt

asde

lcle

rose

haga

nen

aque

llade

las

dos

parr

oqui

asqu

ete

nga

elvi

cari

oa

lasa

zon

mas

antig

uoy

sea

por

esto

cabe

zade

lca

bil-

do.

120.

Bie

nse

me

alca

nza

que

asi

com

oin

duda

ble

que

else

para

ry

unir

juri

dicc

ione

ses

rega

lia19

0de

lSo

bera

no,

tam

bien

que

esto

sas

unto

sno

entr

anen

lapr

ovid

enci

aco

nfia

-da

por

elSo

bera

noa

Vue

stra

Exce

lenc

ia.

Pero

sequ

eel

Rey

esun

oy

tiene

SuM

ajes

tad

vari

asve

ces

decl

arad

oqu

epu

ede

expl

icar

suvo

lunt

adpo

rel

orga

noqu

eel

ixa.

Sequ

eV

uest

raEx

cele

ncia

,co

nven

cido

dela

nece

sida

dde

esta

prov

iden

cia,

yqu

ede

//el

lare

dund

ara

elre

mov

erm

ilob

stac

ulos

ypr

ocur

arm

ilbe

nefic

ios

que

mir

andi

rect

amen

teal

fom

ento

dela

mar

ina,

que

esta

excl

usiv

amen

teen

com

enda

daa

Vue

stra

Exce

lenc

ia,

trat

ara

con

quie

nco

rres

pond

apa

rael

logr

ode

esta

prov

iden

cia;

sin

laqu

alse

rian

vana

s

Pasa

ia18

05-2

005

IXXV

I

186

Med

ida

itine

rari

aeq

uiva

lent

eap

roxi

mad

amen

tea

cinc

oki

lóm

etro

sy

med

io.

187

Car

goec

lesi

ástic

oqu

ese

enca

rga

deay

udar

enlo

sse

rvic

ios

relig

ioso

sde

una

com

unid

adal

vica

rio

opá

rroc

opr

inci

pal.

188

Del

latín

,quid

,qu

éco

sa.

Alu

deal

punt

om

ásim

port

ante

opo

rqué

deun

asun

to.

189

Gra

nero

.19

0Pr

erro

gativ

a.

ein

utile

s,co

mo

loha

nsi

dopo

rta

ntos

sigl

osla

sre

stan

tes.

Yse

final

men

tequ

een

laSe

cret

aria

deG

raci

ay

Just

icia

esta

pend

ient

ees

tere

curs

o,po

rque

seco

noce

que

esun

asun

tom

ariti

mo

yse

ria

muc

hodo

lor

que

esta

sre

cipr

ocas

cons

ider

acio

nes

impi

dies

enta

nto

bene

ficio

ysi

guie

sen

caus

ando

tant

osm

ales

.

121.

Segu

nda

prov

iden

cia.

Vol

ver

ade

clar

arqu

eel

Puer

tode

Pasa

jes

corr

espo

nde

uni-

cam

ente

aSu

Maj

esta

d.

122.

Yco

mo

nada

sead

elan

tari

aen

decl

arar

loas

i,co

mo

tant

asot

ras

vece

s,si

nose

cer-

cena

sen

los

abus

osqu

eha

sta

eldi

alo

dexa

nco

mo

virt

ualm

ente

enag

enad

ode

laC

oron

a,es

tade

clar

acio

nse

hade

acom

paña

ry

sost

ener

con

las

disp

osic

ione

squ

elo

man

ifies

ten

deun

ave

zy

para

siem

pre.

Esto

es,

suge

tand

olo

ato

dala

polic

iade

todo

slo

sre

stan

tes

puer

tos

delo

sdo

min

ios

deSu

Maj

esta

dno

mbr

ado

unC

apita

nde

Puer

to,

indi

vidu

ode

laM

arin

aR

eal

que

enel

exer

zato

das

las

func

ione

sde

suem

pleo

.Pu

esci

erto

esta

nex

trañ

oco

mo

daño

sisi

mo

alse

rvic

iode

lRey

que

sean

suge

tos/

/cri

ados

enla

Mar

ina

los

que

esta

nen

carg

ados

delo

spu

erte

cito

sde

Mot

rico

,Dev

a,G

ueta

ria,

Ori

oy

San

Seba

stia

n,y

elpu

erto

dem

asco

nsid

erac

ion,

elpr

inci

pal

yel

unic

opo

rm

ejor

deci

rde

toda

laco

sta

deC

anta

bria

,el

susp

irad

oas

ilode

los

nave

gant

esen

tan

proc

e-lo

sos

ydu

ros

mar

es,

este

conf

iado

aun

impe

rito

part

icul

arqu

ese

mud

ade

dos

endo

sm

eses

ycu

yain

sufic

ienc

iaes

tan

noto

ria,

com

oop

inab

ley

dudo

sisi

mo

elre

cto

uso

dela

sfa

culta

des

que

seha

nus

urpa

do.

123.

Terc

era

yul

tima

prov

iden

cia.

Dev

uelto

dehe

cho

yen

lare

alid

adel

Puer

tode

Pasa

ges

aldo

min

ioy

adm

inis

trac

ion

del

Rey

,se

debe

divi

dir

laju

risd

icio

nde

sus

agua

sen

tre

los

pueb

los

desu

sor

illas

,com

poni

endo

uno

ambo

sPa

sage

sco

mo

qued

asu

pues

-to

,te

nien

doen

cons

ider

acio

nlo

que

corr

espo

nda

aLe

zo,

yad

judi

cand

olo

dem

asa

Ren

teri

a.Ex

cept

olo

toca

nte

ala

polic

iade

lPu

erto

yde

mas

func

ione

sde

suC

apita

n,qu

ees

teno

divi

dira

con

nadi

e,la

juri

sdic

ion

dees

tos

pueb

los

sera

priv

ativ

aso

bre

sus

prop

ios

baxe

les,

ypr

even

tiva

enlo

sca

sos

urge

ntes

enlo

squ

ees

ten

ensu

spr

opio

ste

r-m

inos

hast

aen

treg

arlo

sa

las

prop

ias

just

icia

s.So

las

lade

Pasa

ges

yR

ente

ria,

segu

nlo

slim

ites

que

sele

sde

mar

quen

,la

tend

ran

sobr

eto

dobu

que

node

las

villa

sde

lPu

erto

que

lofr

ecue

nten

.Y

elPu

erto

qued

ara

por

ahor

aen

unto

doco

nig

ual//

fran

quez

ay

cons

tituc

ion

que

los

rest

ante

sde

Gui

puzc

oa.

124.

Para

plan

tear

esta

sbe

nefic

aspr

ovid

enci

asde

unm

odo

firm

e,ex

pedi

toy

qual

con-

vien

e,no

dand

oca

bida

ani

ngun

ode

tant

osu

bter

fugi

oco

mo

hast

aho

yha

nen

torp

eci-

doot

ras

sem

ejan

tes,

sede

beno

mbr

arun

ape

rson

ade

laap

roba

cion

deSu

Maj

esta

dqu

eva

yaa

Pasa

ges

con

laau

tori

dad

nece

sari

a,y

las

haga

exec

utar

lueg

o,y

décu

enta

aSu

Maj

esta

dde

habe

rlo

hech

o;y

pong

aen

pose

sion

alnu

ebo

Cap

itan

dePu

erto

desu

ofi-

cio,

ya

los

resp

ectiv

ospu

eblo

sde

los

term

inos

bien

dem

arca

dos

desu

sju

ridi

cion

es.

125.

Ver

ifica

does

to,

debe

lam

ism

ape

rson

aes

coge

run

ade

Ren

teri

ay

otra

dePa

sage

spa

raqu

e,pr

opue

stas

aV

uest

raEx

cele

ncia

yco

nla

regi

aap

roba

cion

,fo

rmen

con

elC

apita

nde

lPu

erto

laJu

nta

que

entie

nda

ensu

limpi

a.El

capi

tan

reca

udar

ato

dos

los

dere

chos

dest

inad

ospa

rael

la,q

uede

posi

tara

por

mes

esen

elar

cade

tres

llave

s,de

que

sera

cust

ode,

teni

endo

los

otro

sdo

ssu

geto

sla

sot

ras

dos

llave

s.El

voca

lde

uno

delo

sdo

spu

eblo

sha

rala

sfu

ncio

nes

dedi

stri

buid

or,l

leva

ndo

lacu

enta

yra

zon

dela

ssa

lidas

ydi

spen

dios

que

dete

rmin

are

laJu

nta,

yel

otro

hara

las

dilig

enci

asde

lare

caud

acio

nde

los

otro

sar

bitr

ios

que

nose

cobr

enen

elPu

erto

mis

mo.

Yen

eltie

mpo

que

Vue

stra

Exce

lenc

iaas

igna

re,y

al//

xefe

que

sele

sm

ande

,dar

ancu

enta

delo

cobr

ado,

inve

rtid

oy

exis

tent

e.

126.

Ento

nces

,em

plea

dos

con

esta

econ

omic

aco

nstit

ucio

nto

dos

los

caud

ales

del

Puer

toen

elPu

erto

mis

mo,

cobr

ada

con

exac

titud

laal

caba

lade

laPr

ovin

cia

que

lees

taas

igna

day

los

atra

sos

delo

que

debe

cont

ribu

irla

Com

pañi

ade

Filip

inas

,por

que

yano

habr

anlu

gar

las

just

asdi

scul

pas

con

que

ahor

ase

nieg

a,en

brev

ese

vera

qual

esel

ingr

eso

(que

node

xade

ser

cons

ider

able

)co

nqu

ese

pued

aco

ntar

,y

sies

nece

sari

oar

bitr

arot

ros

sobr

elo

spu

eblo

sy

buqu

esve

rdad

eram

ente

inte

resa

dos

enes

talim

pia.

Ento

nces

Ren

teri

a,qu

eno

esca

sea

depr

opio

s,y

cuyo

sfa

mos

osm

onte

ses

tan

pobl

ados

com

oni

ngun

ode

laPr

ovin

cia,

yta

nbi

encu

idad

osco

mo

los

mej

ores

deEu

ropa

,y

que

van

esta

ndo

ensa

zon,

esna

tura

lse

pres

tea

algu

nse

rvic

ioqu

eha

dere

dund

aren

suin

med

iato

prov

echo

rest

ituye

ndol

aal

pasa

does

plen

dor

dequ

ees

tata

nle

xos

yde

ses-

pera

nzad

a191

.//Y

con

todo

ses

tos

ante

cede

ntes

seve

raen

tonc

esqu

ege

nero

sde

maq

ui-

nas

son

las

adap

tabl

espa

raco

nseg

uir

una

limpi

afa

cil

ensi

com

ola

deB

arce

lona

yC

arta

gena

yta

ntas

otra

sm

asar

duas

que

seha

nco

nseg

uido

ennu

estr

osdi

as;y

que

tam

-bi

enlo

estu

bier

aes

tade

habe

rse

inve

rtid

oen

ella

tant

oca

udal

mal

gast

ado

enpl

eyto

s,co

hech

osy

pasi

ones

.

127.

Ven

taja

sno

tabl

esde

esta

spr

ovid

enci

as.

Perm

itam

eV

uest

raEx

cele

ncia

empi

eze

esta

enum

erac

ion

por

lain

estim

able

vent

aja

deag

otar

deun

ave

zta

lm

anan

tial

pere

n-ne

delit

igio

s,de

vena

lidad

es,

dem

anej

osob

scur

osy

prov

ocac

ione

sa

inju

stic

ias.

Arr

anca

ry

desq

uaja

rel

que

govi

erna

lara

izde

tant

ain

mor

alid

ades

evita

rsu

sfu

nest

osy

inde

fect

ible

sfr

utos

que

son

los

tran

stor

nos

civi

les,

yde

aqui

las

plag

aspu

blic

as.

128.

Otr

ave

ntaj

am

uyco

nsid

erab

lees

hace

rde

dos

pueb

leci

tos

mis

erab

les,

yqu

eca

dadi

ase

apoc

anco

mo

suce

dea

los

dos

Pasa

ges,

una

honr

rada

ybu

ena

villa

,que

sedu

pli-

que

otr

ipliq

ueen

bien

suyo

,de

laM

arin

ay

delE

stad

oen

cont

adas

gene

raci

ones

.Pue

sde

xand

ola

alde

ade

Pasa

ges

deco

noce

ry

sufr

irqu

atro

alca

ldes

dist

into

sca

daañ

o,ni

n-gu

nove

cino

suyo

,yto

dos,

enel

supu

esto

mas

favo

rabl

e,in

dife

rent

esso

bre

sufe

licid

ad,

dila

tara

nsu

sco

mpr

imid

ospe

chos

yre

spir

acio

n.Y

la//

villa

dePa

sage

s,du

plic

ada

con

sola

esta

prov

iden

cia,

sepo

ndra

enes

tado

por

suco

mer

cio,

nave

gaci

ony

pesc

a,de

dupl

icar

sede

nuev

oy

repr

oduc

irlo

sse

rvic

ios

que

enot

rotie

mpo

haci

aal

Rey

ya

laca

usa-

publ

ica.

Suau

men

tose

rapu

ram

ente

mar

ino;

yno

hay

duda

rqu

edo

nde

hoy

nose

halla

n50

mar

iner

os,s

eha

llara

nen

tonc

es50

0;y

dond

eho

yvi

vela

lang

uide

zy

mis

e-ri

a,vi

vira

lain

dust

rios

aal

egri

a.

129.

Ven

taja

sem

ejan

telo

grar

ala

villa

dela

Ren

teri

a,ho

yun

mon

ton

dees

com

bros

,y

con

solo

esta

spr

ovid

enci

asre

anim

ada

denu

evo.

Qua

ndo

Gui

puzc

oaap

enas

cont

enia

Pasa

ia18

05-2

005

IXXV

II

191

Enno

taen

elor

igin

al:

“ConstaqueRenteriadioen

pocosaños

desdeelde

1593

maderam

enpara

29galeones

grandesquese

fabricaron

alliporAgustin

deOxeda.Hoy

tiene

susmontesen

disposicionquedentro

depocosaños

puededar2000

robles

bravos

anualmente,yaunque

noplantase

mas

(loqueDiosno

perm

ita)continuardandolos

porespaciode

60años.A

quello

ceso

porhaberlequitado

supuerto,yesto

quedara

inutilsino

seleda

”.En

elbo

rrad

orap

arec

ees

taan

otac

ión.

Ape

sar

dela

exac

titud

ym

etic

ulos

idad

con

que

Ola

eche

are

aliz

ósu

tran

scri

pció

n,no

reco

gees

teap

unte

.

elte

rcio

desu

pobl

acio

nac

tual

,R

ente

ria

cont

enia

ensu

sm

uros

400

mar

iner

oshi

jos

suyo

s.¿Q

uant

osno

podr

acr

iar

yoc

upar

disf

ruta

ndo

dela

just

alib

erta

dqu

elo

sot

ros,

hoy

que

elco

mer

cio

seen

tiend

eta

nto

mej

ory

que

sus

rela

cion

esse

mul

tiplic

an?

130.

¿YSa

nSe

bast

ian?

Lejo

sde

perj

udic

arse

enco

saal

guna

desu

stan

cia,

enco

saqu

eno

sea

unte

ma

here

dado

yen

veje

cido

,lo

gra

con

esta

spr

ovid

enci

as,

tom

ado

encu

er-

poqu

ees

com

ose

debe

cons

ider

arto

dopu

eblo

,m

ucho

sbe

nefic

ios.

Sele

libra

,co

r-ta

ndo

esto

spr

oces

os,

del

mas

cons

ider

able

desu

sga

stos

,lim

aco

ntin

uay

sord

aqu

eco

me

sus

ping

ues

prop

ios.

Ces

aen

elde

sem

bols

o//a

nual

debu

enos

8000

real

esqu

ele

cues

tan

sus

regi

dore

sto

rrer

os,

los

guar

das

ylo

sre

part

osde

lato

rre,

lanc

has,

cabl

esy

dem

asqu

em

antie

neo

debe

man

tene

ren

Pasa

ges.

ElPa

sage

sde

dond

eno

saca

niab

as-

tos,

niau

xilio

elm

asm

inim

o,ni

nada

dequ

epe

nda

lasu

bsis

tenc

iasu

ya,

osu

bien

es-

tar.

Al

cont

rari

o,si

dest

inas

eso

loaq

uel

gast

ofix

oqu

eah

orra

ra,

ace

rrar

con

undi

que

depi

edra

seca

ype

rdid

ala

cort

abo

caqu

eha

yen

suC

onch

a,en

tre

lais

lade

Sant

aC

lara

yel

mon

tede

lalin

tern

a192

,bo

caqu

ees

unar

reci

feco

ntin

uado

que

sede

scub

reen

baxa

mar

,seg

uny

com

ose

lopr

opus

oco

npl

ano

yco

ste

elce

lebr

edo

nJu

lian

Sanc

hez

Bor

t193

en17

70,

yes

unge

nero

deob

ras

hidr

aulic

asen

eldi

ata

nco

noci

doy

hace

de-

ro,e

nton

ces

tend

ria

San

Seba

stia

n,ad

emas

desu

sco

mod

osm

uelle

s,un

surg

ider

oab

ri-

gado

,cap

azde

una

doce

nade

los

may

ores

buqu

es,y

elR

eyes

ere

sgua

rdo

mas

para

los

nerv

ios

desu

Rea

lArm

ada.

Por

man

era

que

enve

zde

unpu

erto

que

vade

sapa

reci

en-

do,

sete

ndri

ando

sm

uyap

reci

able

s.

131.

Pero

lave

ntaj

ain

calc

ulab

le,

omiti

endo

otra

sm

ucha

s,pu

esen

elin

form

ead

junt

ode

lca

pita

nV

illal

obos

vera

Vue

stra

Exce

lenc

ia12

2nu

mer

adas

,y

las

mas

subs

iste

nho

ydi

a,de

solo

dar

eltr

ato

aes

tePu

erto

;la

vent

aja

inca

lcul

able

,de

cia,

hija

//de

las

prov

i-de

ncia

squ

epr

opon

goes

lade

tene

run

puer

toco

mo

elqu

ela

natu

rale

zala

bro

enPa

sage

s.D

eco

ntin

uar

com

oes

tade

sapa

rece

muy

lueg

o.Si

node

beya

estim

arse

desa

-pa

reci

doun

puer

toqu

eno

hace

150

años

teni

aa

flote

enba

xam

arlo

sna

vios

aqu

atro

hila

das

por

band

a,y

hoy

nopu

ede

hace

rca

beza

enel

una

frag

ata

dela

Rea

lArm

ada.

Vue

stra

Exce

lenc

ia,

tan

prac

tico

enel

ofic

ioy

que

hasu

rcad

ota

ntas

vece

ses

tos

mar

es,

cono

cede

que

apur

ospu

ede

salv

ares

teun

ico

puer

toen

una

trav

esia

,en

ello

sta

nfr

e-qu

ente

sy

tan

dura

s.¡Y

que

carg

oy

debe

rta

nes

trec

hos

sean

para

los

que

tiene

nen

sum

ano

eltim

onde

lam

arin

aqu

elo

stim

ones

que

laco

nstit

uyen

noha

llen

nueb

ospe

li-gr

os,n

uebo

sba

gios

194

yna

ufra

gios

por

falta

deun

aspr

ovid

enci

asta

nju

stas

com

oha

ce-

dera

s,do

nde

lana

tura

leza

mis

ma

pres

ento

unre

fugi

oy

ampa

rose

guri

sim

oco

ntra

las

amar

gas

fort

unas

del

mar

!

132.

De

prop

osito

yco

nto

does

tudi

om

ehe

ceñi

doa

pres

enta

rla

sve

ntaj

asde

las

prov

i-de

ncia

squ

epr

opon

go,

cons

ider

ando

elsi

stem

aac

tual

deG

uipu

zcoa

.Su

ben

muc

hisi

mo

depu

nto

sise

cons

ider

ael

que

pued

ey

debe

tene

rqu

ando

ella

yla

supe

rior

idad

cono

z-ca

nlo

sve

rdad

eros

inte

rese

sde

esta

prov

inci

aco

nre

spec

toa

sim

ism

ay

con

rela

cion

alto

dode

lana

cion

.Q

uand

olle

gue

este

feliz

dia

¡que

noim

port

ara

tene

rel

Puer

tode

Pasa

ges

enes

tado

dequ

een

solo

laco

nstr

ucci

on//

desu

sbu

ques

ahor

reel

Rey

com

o18

%!

Esde

cir,

que

seha

lleco

n6

navi

ospo

rel

cost

ede

cada

5de

los

que

hoy

cons

truy

e!

133.

De

cosa

sta

ngr

ande

sy

deta

nto

mom

ento

me

esfu

erza

desc

ende

ral

cerr

ares

tein

form

ea

cosa

tan

fast

idio

say

pequ

eña

com

oha

blar

dem

im

ism

o.Ju

zgo

prec

iso

pro-

test

ara

Vue

stra

Exce

lenc

iaot

rave

zm

iim

parc

ialid

ad19

5ha

cia

una

prov

inci

aqu

edi

sta

dela

dem

icu

nael

diam

etro

ente

rode

lape

nins

ula

yen

laqu

eno

teng

oin

tere

sal

gu-

node

carn

ey

sang

rey

muc

hom

enos

deav

ersi

ono

agra

vio.

Enlo

sPa

sage

s,qu

eso

nlo

squ

eva

na

gana

rta

nto,

silo

gra

lare

alap

roba

cion

loqu

epr

opon

go,

note

ngo

unso

loco

noci

do.C

asip

uedo

deci

rlo

prop

iode

Ren

teri

a;y

habi

endo

frec

uent

ado

muc

hoes

tos

sitio

spa

raim

pone

rme

desu

loca

lidad

,ni

una

sala

vez

pern

octe

enel

los,

habi

endo

hech

ola

insp

ecci

onde

sus

arch

ivos

yel

acop

iode

mis

pape

les

enSa

nSe

bast

ian.

EnSa

nSe

bast

ian,

que

esqu

ien

mal

ogra

suob

stin

ado

tem

a,si

que

here

sidi

dola

rgos

años

;y

tant

oa

laC

iuda

d,co

mo

ato

dos

sus

veci

nos,

cuya

dulz

ura

detr

ato

esen

cant

ador

a,le

sm

erec

idi

esen

quan

tas

aten

cion

esy

auxi

lias

eran

posi

bles

am

ico

mis

ion

ya

mi

pers

o-na

.Con

tant

osm

otiv

ospa

rala

grat

itud,

que

les

cons

ervo

yco

nser

vare

siem

pre,

notu

beni

elm

asle

vepa

rala

mas

leve

quex

a;an

tes

adqu

iri

caro

sam

igos

con

quie

nes

dese

opr

actic

arto

dos

los

ofic

ios

dela

amis

tad.

Esto

yfir

mem

ente

pers

uadi

doqu

eel

los

ysu

pueb

lova

na

gana

rta

mbi

enm

uchi

sim

oco

nes

tas

prov

i//de

ncia

s;as

ico

mo

creo

que

elte

son

con

que

ahor

ase

opon

enso

lopr

oced

ede

una

preo

cupa

cion

here

dada

yqu

epo

rm

elan

colic

asre

sulta

sde

tan

inve

tera

dapa

sion

yano

esta

nha

bile

spa

raan

alis

ara

san-

gre

fria

.A

unqu

ando

por

desg

raci

aas

ino

fues

e,he

info

rmad

oa

Vue

stra

Exce

lenc

ia,

cum

plie

ndo

laor

den

deSu

Maj

esta

d,lo

que

estim

ota

nco

nduc

ente

ypr

ovec

hoso

asu

real

serv

icio

,com

ode

rigu

rosa

yde

bida

just

icia

.Ym

ees

timar

efe

lizsi

con

este

info

rme

aseg

ura

Vue

stra

Exce

lenc

ialo

sde

rech

osde

lR

ey,

elin

tere

sde

laca

usa-

publ

ica

ylo

sau

men

tos

dela

Mar

ina

enel

grad

oqu

eyo

esto

yse

guro

dela

pure

zay

sinc

erid

adde

mis

inte

ncio

nes.

Mad

rid,

21de

julio

de18

04.

Exce

lent

isim

oSe

ñor:

JOSE

PHD

EV

AR

GA

SY

PON

ZE

(rub

rica

do)./

/

Pasa

ia18

05-2

005

IXXV

III

192

Igel

do.

193

Des

taca

doin

geni

ero

nava

ly

arqu

itect

ode

lase

gund

am

itad

del

sigl

oX

VIII

,re

aliz

óim

port

ante

sob

ras

dein

geni

ería

mili

tar

yde

arqu

itect

ura

civi

l(a

still

eros

deC

ádiz

,ar

sena

lde

Car

tage

na,

ayun

tam

ient

ode

Lugo

yfa

chad

ade

laca

tedr

alde

esa

ciud

ad).

194

Baj

ío.

Elev

ació

nde

lfo

ndo

enlo

sm

ares

,rí

osy

lago

s.19

5Im

parc

ialid

adne

gada

por

Juan

B.

Ola

eche

ay

J.L.

Ban

úsen

los

trab

ajos

cita

dos

enno

tas

ante

rior

es.

Para

otro

punt

ode

vist

ano

sre

miti

mos

ales

tudi

oqu

eac

ompa

ñaa

esta

edic

ión.