nº 18

stamos a punto de levar a bo porto unproxecto que todos anhelamos, e come-

zar unha renovación das instalaciónsda Sociedade, a fin de alcanzar novas metas,crecendo xuntos e intentando borrar malos re-cordos tan próximos e desagradables, desexandoo mellor para cada persoa que nos rodea.

Sinto andar outra vez coa obra de amplia-ción do noso edificio; xa podemos respirar coproxecto aprobado, que en próximas datas vaicomezar a levarse a cabo e desta forma iniciarunha nova etapa.

Con este empeño a Xunta Directiva quereque emprendamos xuntos este proxecto, que re-dundará nunha nova Sociedade con máis rele-vancia para Noia; mes tras mes veremos comose renovan instalacións, se reestruturan aspec-tos técnicos, se reorientan prioridades, posibili-tando unha maior programación cultural e de-portiva... Hai moito que facer.

Desde estas liñas espero seguir contando coapoio de todos vós, e así ir coñecendo máis afondo os problemas que poidan presentarse noentorno da obra, pois o único obxectivo quepretendemos é a vosa satisfacción por formarparte da Sociedade Liceo de Noia.

Un saúdo,

Xosé Moas PazosPresidente

1

Presentac ión

Esta revista non poderá ser reproducida,nin total nin parcialmente, calquera quesexa o medio empregado, sen opermiso previo do editor. Reservadostódolos dereitos.

A Sociedade Liceo non se fainecesariamente responsable dasopinións dos seus escritores ecolaboradores.

EDITA:Sociedade LiceoAlameda, s/n15200 Noia (A Coruña)Tfno./Fax: 981 820 535email:infomación@liceodenoia.comwww.liceodenoia.com

COORDINADOR:Cándido M. Prego Rajo

CONSELLO DE REDACCIÓN:Xosé Agrelo HermoRamón Carredano CobasMª Antonia Castro PatiñoPedro García VidalA. Ventura González ArufeXosé Moas Pazos

GRAVADO CAPA:Esteban Romero Alcalde

MAQUETACIÓN E IMPRESIÓN:Gráficas Sementeira, S.A.Tfno.: 981 823 855Fax: 981 821 690e-mail: sementeira@telefonica.net

CORRECCIÓN LINGÜÍSTICA:Ramón Blanco Fernández

DEPÓSITO LEGAL: C-888-2000

Sección de Taekwondo desprazouse a Málaganos primeiros días de decembro, para partici-

par no II CONGRESO ANUAL DA FITE.

2

Axenda.................................. 2Cándido M. Prego Rajo

Entrevista ............................. 5Xoán X. Mariño

Pepe da Roca

O mar .................................... 8Dous bous para a historia:Santa Eulalia e Santa Rosa

Xosé Agrelo Hermo

Xeografía .............................. 11O revolto negocio do aire

Pedro García Vidal

Pinceladas sanitarias .......... 18Osteoporose

Víctor Vez Vilar

O Couto de San Martiño deCorenza no tempo................ 21

Manuel Ces Canle

FutbolNoya F.C.Tempada 1962-1963. 27

Ricardo Güeto

Cancións de Noia................. 32Prudencio Romo

Un poeta de Porto do Son:Xosé Iglesias Roura............. 35

X. Ricardo Losada

Naufraxios na ría de Muros e Noia .................................... 39

Manuel Mariño del Río

Cabalo do demo ................... 46Carlos Mosteiro

Man, o eremita de Camelle .. 48Agustín Agra Barreiro

Noia: vintecinco anosde democracia...................... 55

Domingos Campos

Domingo Antonio RíosRonquete .............................. 63

José Freire Picallos

Poesía ................................... 66Sueños - Pesadillas

Jota P. Erre

Noia en branco e negro ....... 67Roque Gallardo

Os nosos libros .................... 68Xerardo AgraFoxo

SumarioAxenda

Cándido M. Prego Rajo

! ! !

Este ano estreamosun “Portal de Belén”pintado e montado des-interesadamente, poralumnas da actividadede manualidades, diri-xidas pola súa monitoraMari Carmen, que par-ticipou moi activa-mente nesta idea e quea todas elas lles agrade-cemos o detalle. Espe-ramos que para vindei-ros anos se incremen-

ten as figuras deste magnífico “Belén”.

Facer constar tamén que algunhas alumnas da Secciónde debuxo e pintura, igualmente dirixidas pola súa moni-tora Malena, pintaron un cadro alusivo ós ”ReisesMagos” dirixíndose a Noia sobre a ponte do Campo, coaigrexa de San Martiño ó fondo.

A monitora de Patchword, Concha Montes, confec-cionou unha lúa moi “churrusqueira”, que tamén adornouo Belén. A todas elas moitas grazas polo interese quedemostraron coa participación que delas se solicitounesta iniciativa da Directiva.

O día 9 de xaneiro, a Fundación Neira Vilas, entregouna súa sede de GRES (Vila de Cruces) o Premio de TeatroEstornela a Xosé Agrelo pola súa obra O Ensaio. Para-béns para o noso inestimable colaborador da Revista Ala-meda.

A LÚA DE NADAL

3

A PINTURA E O PORTAL DE BELÉN

Os festivais de Nadal e Reis estiveron moi concorri-dos como xa é habitual. Os Reis trouxeron lambetadas exoguetes para os máis cativos.

O BELÉN

! ! !

! ! !

! ! !

! ! !

Como vén sendo habitual, celebráronse os festivaisde Entroido. Cabe destacar o festival infantil que estivoamenizado por Brétema, e ó que asistiron máis de 500nenos disfrazados, entre os que se sortearon xoguetes.Tamén estivo moi concurrido o Baile de Piñata, que esteano se dedicou ó “Oeste”. O ano próximo celebraremosa noite “das profesións e os oficios”.

! ! !

O día 21 de xaneiro, nun ateigado Coliseo Noela,Xerardo Agrafoxo presentou o seu libro Unha viaxe noFord T, Premio García Barros 2004. O acto contou coaparticipación de Víctor F. Freixanes, director de EditorialGalaxia, Antón Riveiro Coello, presidente da AsociaciónBarbantia e Bieito Iglesias, escritor.

O día 31 de Xaneiro celebráronse as Asembleas XeralOrdinaria e Extraordinaria. Na primeira foi reelexidopresidente D. JOSÉ MOAS PAZOS, por catro anos máis.

Tamén se propuxo ós asistentes á Asem-blea o nomeamento de socios de méritoa D. Emilio Salanova Rodríguez, socionº 162, D. José del Puerto Louro, nº300, D. Manuel González Agrelo, nº396 e D. Andrés Petisco Aicinena, nº439. Esta proposta foi aprobada unani-memente polos sres. socios. Acordouseasí mesmo iniciar unha conta con apor-tación da Sociedade de 1.000 euros, naque poderán participar tódolos sociosque o desexen, para axudar ós afectadospola catástrofe do “tsunami” no SuresteAsiático.

Na Asemblea Extraordinaria, quetiña como único punto as inminentesobras de remodelación e nova edifica-ción, o Sr. Presidente informou que oorzamento das obras elévase a un totalde 536.000 euros, segundo consta noproxecto confeccionado polos arquitec-tos. A tasación do edificio social daSociedade feita por Caixa Galicia, enti-dade concesionaria do crédito de480.000 euros para a obra, quedou esta-blecida en 915.985 euros.

Co aumento de 1 euro no recibomensual, aprobado en asemblea de04.07.03, e que comezará a cobrarse óinicio das obras, estariamos a cuberto dafinanciación total da obra, co cal noniriamos ó adianto de cota.

Recordo tamén que na asemblea de30.01.04, aprobouse o incremento dacota de entrada a 450 euros, informandoasí mesmo, que de continuar o ritmoactual de inscrición de novos socios,teriamos que suspender a súa admisión.

27 DE FEBREIRO:CABODANO DO POETA QUICO

GONZÁLEZ

Xoán X. Mariño

Desde que nos deixaches as estrelasnon necesitan brillar. Xa ninguén ficaagora no escuro a contemplar o seu ful-gor. Nin o luceiro da alba ten quen oagarde con saudade. Nin a luz de Venus

4volverá inspirar versos dunha paixóntan encendida como a túa.

¿Quen busca agora os diamantes naslongas noites da primavera noiesa equen se ocupa desde entón de escribiros máis tristeiros versos nocturnos?.

As lousas do Cantón non volveronver pasar o teu ronsel de atormentadossentimentos, nin as paredes de S. Mar-tiño a escoitar as túas oracións polaTerra toda. As rúas mesmas, choran e assúas pedras pregúntanse: ¿que outroferido poeta nos escribirá coplas de pécrebado pola dolor, irreais sonetos defantasmagóricos endecasílabos, alexan-drinos misteriosos, metáforas alucina-das, sicoromances que electro-shokanos seus octosílabos de emoción sobre-colledora deslizándose polo fío danavalla para precipitarse no abismo daloucura? ¿Quen se inspirará por unhavez máis no plenilunio para ensoñardécimas románticas, líricas declara-cións de amor, imaxinativas silvas dedesbordante fermosura?

¿Acaso os teus versos verán a luzalgún día? ¿Poderás contemplar desde ofirmamento, para o teu acougo infinito,como os poemas que escribiches ocu-pan o enorme baleiro que deixaches?¿Vixiarás desde Andrómeda que as túasestrofas só as soñen as almas puras, osespíritos libres, as mentes lúcidas, osollos claros dos bos e xenerosos?

Esborróaseme a vista coa brétema daemoción e a tristura. Non deixes demirar por min desde ese astro luminoso.

! ! !

Durante o acto falaron o escritor e presidente da Asocia-ción Cultural Barbantia, Antón Riveiro Coello, o Direc-tor da Editorial Galaxia, Víctor Freixanes, o escritorBieito Iglesias e o autor da obra premiada. A velada lite-raria tamén contou coa participación da pianista VerónikaMartínez que interpretou a Sonata “Claro de lúa” de Bee-thoven e un vals do compositor polaco Chopin. Ao rema-tar o acto, que contou coa asistencia de numerosopúblico, o novelista galardoado e colaborador da RevistaALAMEDA asinou exemplares da súa obra.

O pasado mes de decembro outro colaborador daRevista ALAMEDA recibiu un dos máis importantesgalardóns literarios que se convocan na actualidade enGalicia. Agustín Agra Barreiro obtivo o XXX CER-TAME NACIONAL GALEGO DE NARRACIÓNSBREVES "MODESTO R. FIGUEIREDO", convocadopola FUNDACIÓN PEDRÓN DE OURO, co relato titu-lado “OS LÍMITES DO INIMAXINABLE. OS CÁRCE-RES DAS CORES”. Unha inquietante historia, ambien-tada a partir dunha viaxe realizada polo autor ás terras deNormandía, pola que desfilan os pintores Monet e Fran-cis Bacon e outros personaxes vencellados co medievofrancés. Con esta obra o escritor noiés convértese nundos valores máis prometedores dentro do panoramanarrativo galego, ao situarse a carón doutros importantesgañadores: Méndez Ferrín, Helena Villar, Riveiro Coello,Rosa Aneiros, Xavier Alcalá, Emma Pedreira ou VíctorFreixanes. Os lectores da Revista ALAMEDA apreciaránnas páxinas deste mesmo número a súa calidade literaria.

O pasado día 21 de xaneiro presen-touse no Coliseo Noela UNHA VIAXENO FOR T de Xerardo AgraFoxo, quegañou a XVI edición do Premio deNovela García Barros, convocado poloExcmo. Concello de A Estrada coa cola-boración da Dirección Xeral de PolíticaLingüística e a Editorial Galaxia.

O AUTOR

ASINÁNDOLLE

UN LIBRO A

MANUEL

FERNÁNDEZ

GARCÍA

O AUTOR

ASINANDO

LIBROS

DURANTE A

VELADA

LITERARIA

5

Entrev ista

Pepe da Roca

Xoán X. Mariño

O profesor Xoán X. Mariño Reino, experto en arte e artista tamén el, é o mellor coñecedor dosgrandes escultores e pintores que honraron a Noia nos séculos pasados. Xosé Ferreiro, Felipe de

Castro ou Xenaro Carrero non teñen segredos para este noiés dunha peza, investigadorconcienzudo, historiador sensíbel e docente vocacional. Un valedor, tan importante como

necesario, da arte e dos artistas.

ando naceu en ti esa preocupación polo

estudo da arte e dos artistas que caracteriza

todos os teus traballos de investigación?

Quizais no fondo dese interese haxa unha especialsensibilidade cara a arte herdada do meu avó, o pintorEduardo Mariño, aínda que a auténtica preocupaciónnaceu, penso, cando nas aulas da Facultade de Historiame atopei coa obra de Ferreiro e Felipe de Castro. Alídecateime de que en Noia case ninguén coñecía nadadestas dúas personalidades e, ó finalizar os meus estudosna Universidade de Santiago, propúxenme facer o labordivulgatorio necesario, non só para facerlles xustiza aaqueles artistas, senón tamén para que os noieses nossentisemos máis orgullosos do noso pasado e valorase-mos máis o legado histórico do que somos depositarios.

Xa é un tópico dicir que Noia é berce de artistas

plásticos pero ¿en que se basa tal afirmación?

Na longuísima lista de escultores e pintores que,desde a orixe mesma da vila, na remota data do 1168, ólongo de tódalas épocas e sen interrución, encheron dereleves e pinturas as igrexas de Sta. María a Nova e S.Martiño, artistas anónimos que esculpiron as fantásticastallas dos sepulcros nobiliarios e o cruceiro de Sta. Maríaa Nova, o do Tapal, ós que seguiron os artistas, lamenta-blemente de nome tamén esquecido que fixeron as valio-sas imaxes renacentistas de S. Martiño e S. Francisco, asícomo os magníficos orfebres que labraron pezas tanfabulosas como os cálices de S. Martiño e Argalo ou as

cruces de Boa e O Obre. Pléiade que,pasando polos insignes Felipe de Castroe Ferreiro, grandes mestres como Diegode Sande e o pintor Xenaro Carrero,infinidade de tallistas noieses que traba-llaron por toda Galicia durante o s.XVIII, como os diversos membros dafamilia Malvárez, Bernardo Romero, osGarcía Gudín, os Del Río ou Xosé A.Fabeiro no s. XIX, Picón no XX, pinto-res de sona como Paco Creo, chega ósnosos días con creadores de tantorenome internacional como AlfonsoCosta e Manuel Romero, pero que nonse esgota nestes, senón que se amplía coresto dos cinco irmáns Costa, Veiras,escultores como Soledad Penalta e Emi-lio Mariño e tantos outros que non sededican profesionalmente á arte, rela-ción que a cotío se renova coa frescuraaportada por mozos e mozas que formanparte das tendencias máis vangardistas,entre os que quero salientar ó imaxina-tivo Serafín Fernández.

Van alá trescentos anos do nace-mento de Felipe de Castro e a Vila deNoia segue a ser coñecida polo seunome. ¿En realidade tivo este artistatanta importancia no mundo culturalda súa época?

Sen dúbida. A súa valía foi recoñe-cida xa polos seus contemporáneos:Felipe V, o primeiro monarca Borbón,que se fixo rodear de tódolos arqui-tectos, escultores e pintores demaior prestixio naquela época,chamou a Felipe de Castro, quexa gozaba de gran prestixioen Roma, para dirixir os labo-res de decoración escultóricado Pazo Real de Madrid.Logo Fernando VI,non só o nomeouescultor persoal,senón que tamén,por consideralocomo unha das mentesmáis preclaras domomento, lle encargou aposta en marcha da Real Acade-mia de Belas Artes, institucióndesde a que se ían dar os pasosnecesarios para botar as bases daarte moderna. Carlos III aínda ohabería de designar Director Xeral daAcademia, cargo que lle permitiu impo-ñer unha formación intelectual ós novosartistas e, por ende, mellorar a conside-ración social dos mesmos, pasos que,un por un, irían seguindo a continua-ción franceses, italianos, alemáns, nor-teamericanos... Recoñecemento que xafigura nas Historias da Arte españolas,mais non así nas de Arte Universal,baleiro que unha exposición internacio-nal dedicada a Castro podería encher, eo seu III centenario era unha boa oca-sión, pero as nosas autoridades, que sonas que máis se debían preocupar, nonparece que teñan moito interese en pro-mocionar no mundo o nome de Noia.

Como mellor especialista na vida eobra do escultor Ferreiro ¿non cresque a súa figura está infravalorada, oumesmo esquecida pola xente do poboonde naceu?

É posible que o seu mérito entre osnoieses non sexa ben poderado. Tanto é

así, que, na actualidade, gozan de máis predicamentoartistas do tres ó cuarto (e para que non se ofenda nin-guén voume poñer de exemplo a min mesmo) que esteextraordinario escultor, quen, en cambio, está moi benestimado en Santiago, onde, en tódalas exposición que aXunta organiza por cada «Xacobeo», a obra de Ferreiroocupa sempre lugar preeminente, ó igual que en tódalasHistorias da arte de Galicia e incluso nas españolas máisrecentes, pois a súa figura revalorizouse enormemente araíz dunha exposición antolóxica que o Seminario deEstudios Galegos organizou en 1967. Para que aquí serecoñecese como unha das máis destacadas personalida-des que dan brillantez a Noia fixen o meu libro O escul-tor Ferreiro en 1991 e dei varias charlas sobre el, perosei que a súa difusión foi moi limitada; co obxecto dedarlle ese recoñecemento definitivo na súa vila natal ungrupo de escritores e investigadores fixemos unha pro-posta ó Concello no 2003 para montar aquí unha exposi-ción de homenaxe, cunha participación xa garantizada daDeputación para as publicacións que se fixesen, a nosapropia colaboración para organizar unhas Xornadasdedicadas a Ferreiro ou un Congreso se se terciaba, pero

6

ou charla que dou, ou o simple disfruteda fermosura dunha catedral, un cadrode Velázquez, un libro de Avilés ou unconcerto dos alumnos do Conservato-rio.

Finalmente ¿teñen os alumnos dehoxe sensibilidade suficiente paracrear ou, alomenos, para disfrutar dasobras de arte?, ¿como ves o futuro dacreatividade artística en Noia e a súacomarca?

Xa me gustaría ter unha resposta tansinxela como a pregunta, pero nonacerto a dar con ela. Ocórreseme que oalumnado de hoxe posúe a mesma sen-sibilidade cara ós estímulos exterioresigual có de tódalas épocas, entón acuestión é: ¿a comunidade de hoxe esti-mula artísticamente a súa mocidade?Vexo que pais e amigos animan ós cha-vales e chavalas a facer estudos dedereito, empresariais, informática... e ásociedade os únicos talentos que lleinteresa descubrir son os futbolísticos;ás autoridades académicas a simple ideade instaurar bacharelatos artísticospódelles dar un derrame cerebral e ¿quedicir da necesaria promoción?, ¿cantasbecas se convocan especificamentepara estudos artísticos? ¿cantos certa-mes se fan en Galicia? ¿outorgou algúngalardón o Concello de Noia por méri-tos artísticos? Daranllo a quen fagamellores empanadas, e non me parecemal, pero se vai aparecer algún Felipede Castro no futuro, sairá da escola degravado do Liceo ou da revista da Casada Gramática e esa paréceme escasasemente para recoller froito nun mer-cado que move cantidades tan fabulosascomo o da arte. Polo demais, que amocidade ten unha gran capacidade cre-ativa pódese comprobar ano tras ano noalarde imaxinativo que desprega paraparticipar no rallye Paris-Dakar de cadaEntroido.

o noso proxecto, moi perfilado xa, caeu en saco roto,porque as autoridades municipais non están por estelabor, como se demostraría de novo o ano pasado co cen-tenario de Felipe de Castro, xa comentado.

Impresiona pola súa magnitude e pola súa rigurosi-dade científica o traballo que publicaches en tres volu-mes sobre o Patrimonio Histórico-artístico de Outes.¿Poderás facer o mesmo no Concello de Noia?

Gañas non me faltan, de feito xa estiven inventa-riando o Patrimonio de S. Martiño xunto con ConchaAllut e Luis Pensado por encargo da Xunta Parroquial,durante estes dous últimos anos, pero catalogar un Patri-monio Histórico-artístico tan inmenso como o noiés (porpoñer só dous exemplos: en Outes hai só media ducia delabras heráldicas e en Noia unhas 200, naquel Concellonon hai nin un só sepulcro medieval e en Sta. María aNova entre laudas e sartegos debe haber máis de 500)téñoo por un labor ímprobo, canto máis se se fai senapoio institucional. De feito, en Outes, o Concello non sófinanciou os traballos e as publicacións, senón que taménpuxo á miña disposición todo tipo de medios: fotógrafos,vehículos, persoal para axudarme nas medicións,abrirme camiño entre a maleza para localizar castros,petroglifos, muíños..., un día ata mobilizou unha brigadade 10 ou 12 operarios para desbrozar unha mámoa degrandes dimensións e podela fotografar, mesmo unhalancha para facer o propio coa Ponte Nafonso desde omedio do río. E en Noia paréceme que non hai ese inte-rese; mentres que os concellais de Cultura de Muros ePorto do Son xa se dirixiron a min para facer alí algosemellante, ás autoridades noiesas o que lles ocupa amente son os touros no verán ou se traer a Manolo Esco-bar ou Perico dos Palotes a ler o pregón das festas. Poriso se me antolla lonxano o momento de abordar seme-llante cometido.

Crítico de arte e tamén artista ¿como se poden uniresas dúas facetas na mesma persoa?

A resposta máis sinxela é a tópica: por amor á arte.Un amor que comporta grandes doses de paixón polapintura, polos monumentos, polo seu estudo e coñece-mento... Amor que sinto correspondido no goce queexperimento ó aplicar as colores sobre o lenzo ou o papele conseguir as formas que quero, na satisfacción dunhaexposición cos meus cadros exitosa, un público queacode fielmente a cada edición das Xornadas da Historia

7

8

a tarde do 25 de xullo de 1936o comité republicano de

defensa da Vila de Noia, enca-bezado polo alcalde SeverinoIglesias Siso en colaboración

co capitán de carabineiros FranciscoMarín Moya, tomou unha decisiónheroica que salvaría a vida de moitaspersoas fieis ao goberno lexítimo daRepública: a saída dende Muros cara unporto do Norte non ocupado polos mili-tares sublevados unha semana antes.Por un lado, o telegrafista noiés Gene-roso García Souto, patriota e home deben, comunicoulle ao alcalde que tropas

de Santiago, unidas ao alzamento fascista, sairían deSantiago cara Noia ao día seguinte para tomala polaforza, porque das vilas galegas só Tui e Noia se resistiraná ocupación. Por outra banda, esa mesma tarde un hidro-avión en voo rasante entrou pola boca da ría procedentede Marín e lanzou tres bombas de escasa potencia, perode grande efecto psicolóxico, sobre o centro da Vila, dasque unha explosionou sen consecuencias na casa de Agrado Tapal, e as outras dúas –unha na porta do ceboleiro eoutra no campo da feira– non fixeron explosión e forontiradas á marea por orde do capitán de carabineiros.

Rapidamente organizouse a evacuación de todos oscargos políticos e sindicais así como das persoas com-prometidas coa República que o desexasen. Despois do

Xosé Agrelo Hermo

O marDous bous para a historia:Santa Eulalia e Santa Rosa

O PORTO DE MUROS NOS ANOS TRINTA

9

naquel intre era Joaquín Lariño, quen,con parte da tripulación, patroneou obarco pola forza cara o seu destino. OSanta Eulalia pertencía ao armadormuradán Antonio Pérez Rodríguez etiña como capitán a Antonio GómezCallón, quen conseguiu librarse desubir a bordo, sendo patroneado o barcopor un dos escapados, Félix RogelioVeloso “Boca de Caña”, patrón decabotaxe de primeira que xa nos anos20 mandara o balandro da carreira deVigo “Joaquín Vieta”.

Despois dunha viaxe azarosa emedoñenta, os barcos chegaron o 28 dexullo a Bilbao, onde foron moi ben reci-bidos polo gobernador civil, o galegoEchevarría Novoa, amigo persoal deSeverino Iglesias, que lle entregou olibro de actas do Concello noiés. OSanta Rosa permaneceu artillado enBilbao pero o Santa Eulalia conseguiuser rescatado despois de intensas xes-tións coas autoridades vascas e france-sas por medio da aseguradora Lloyd, eentrou en Muros de volta o 4 de outubrode 1937.

derrubamento das pontes de San Xusto, Vilachán eBeluso polos mineiros de San Finx para cubrirse a reti-rada, máis dunha ducia de autobuses e camións cargadosde persoal civil e militar saíron á medianoite camiño deMuros, onde os agardaban outros compañeiros de traba-llo político ou sindical, para embarcaren todos nos dousvapores de pesca que agardaban por eles fondeados noporto muradán listos e arranchados para levar áncoras: oSanta Eulalia e o Santa Rosa.

Na mañá dese mesmo día, sábado 25 de xullo, os uxe-tistas muradáns Lino Tieles “O Boxeador” e Juan Martí-nez Vidal “O Rola”, coordinados coa xente de Noia, soli-citaran de José Veloso, alcalde interino de Muros, unhaorde de requisa dos dous bous recentemente chegadosdas faenas de pesca, que fixeron efectiva despois de queos capitáns lle asinasen as notificacións. E así os barcosquedaron preparados para saír con rumbo descoñecido.

O vapor Santa Rosa era propiedade de Enrique Gon-zález Rodríguez, armador veciño da Coruña, e o capitán

XOSÉ VELOSO MAIO, SINDICALISTA DE ESTEIRO (MUROS) E ALCALDE

DE MUROS NOS DERRADEIROS DÍAS DA REPÚBLICA.

SEVERINO IGLESIAS SISO, ALCALDE DE NOIA

NOS DERRADEIROS DÍAS DA REPÚBLICA.

Arredor de 80 homes fuxiron abordo dos dous vapores muradáns: 35eran carabineiros cos seus mandos, ocapitán mallorquín Francisco MarínMoya e os tenentes Policarpo Aragonci-llo Merodio (da Pobra), Ricardo Sán-chez Ortega (de Muros) e Adolfo Rodrí-guez Conde (de Noia). En canto aonúmero de civís hai algunha confusiónxa que aparecen declaracións distintas emesmo contrapostas dalgúns testigos,sen embargo a través da documentaciónexistente nos xulgados e por unhaminuciosa investigación do historiadorXerardo Agrafoxo, de onde sacamosestas notas, pódese dar un listado que seaproxime á realidade.

De Noia foron: o alcalde SeverinoIglesias Siso e os concellais JoséPedreira Burés e Miguel VázquezValiño; os cenetistas do Couto JoséNúñez Amado “Berberecheiro” eManuel Blanco Sanluis “Pitelos”; opatrón Félix Rogelio Veloso “Boca deCaña”; Francisco Pérez Barbazán“Farruco”; Abelardo López Lousame“Xanfariña”; Manuel Fernández Louro“Trancho”; Manuel Castro Pérez “ORato”; Eduardo Pérez Martínez “Bada-nas”; Manuel Pérez Antelo “Marabi-llas”; Ramón García Fernández“Macoio”; José Cruces Martínez“Pepito”; Germán Martínez Filgueira“Polvorexo”; Samuel Pena Pérez“Penaluia”; Manuel Ribas Tuñas “Ciro-las”; Manuel Romero “Oleiro”; Fran-cisco Pérez García “Corno Torto”; LuisMoares Martinez, José Fuentes Rey,Manuel Tajes e Francisco FernándezPérez.

De Lousame tamén embarcaron osmembros da CNT José Neu Maroñas eJosé Jesús Nimo Castaño “Jesús deVillardante”; Fermín Maneiro Becerra eConstantino García Rial, que máis tardeserían fusilados na guerra.

De camiño cara Muros, a caravanados “fuxidos” recolleu en Outes os

cenetistas Adelino Freire Pedrosa, Manuel Ramos eMaximino Martínez Fernández (tamén fusilado despoisde ser prisioneiro de guerra). E xa en Muros, uniríanse-lles o alcalde da vila muradá Manuel Tobío Romaní“Marangueiro”; o alcalde interino José Veloso Mayo“Trostki”; os concellais Manuel Mayo “Carballeira”;José Tobío Mayo “Conroa” e Juan Malvárez Baamonde“Canosa”, así como o secretario da CNT Juan MalvárezPérez “Oiga”.

Máis unha vez, para estes homes o camiño do mar foiunha rota de liberdade, aínda que para algúns durou moipouco. Incorporados en Bilbao e Asturias ao exército daRepública, ben en postos burocráticos, ben na fronte debatalla, unha parte deles morreu en combate, outrosforon pasados polas armas ao collelos prisioneiros;algúns agocháronse ao rematar a guerra e bastantes foronpresos ao voltar á casa, e mesmo houbo quen foi habili-doso e soubo cambiar de bando cando xa se vía que aRepública tiña a guerra perdida e se albiscaba o trunfo dofascismo.

Houbo tamén entre eles quen, despois de salvar a vidae pasar por campos de concentración franceses ou sufriravatares mil, conseguiron asentarse en países europeosou americanos, como foi o caso do muradán Juan Malva-rez, o noiés Manuel Ribas e o veciño de Lousame JoséNeu Maroñas, que se aveciñaron en Francia. Á Arxentinaconsequiron chegar o alcalde noiés Severino IglesiasSiso, Germán Martínez, Abelardo López “Xanfariña”,Manuel Ramos de Ribasdemar e o mestre esteirán JoséTobío Mayo “Conroa”, mentres que o alcalde muradánManuel Tobío Romaní e o concelleiro noiés VázquezValiño recalaban en Uruguai, ao tempo que o míticopatrón “Boca de Caña” establecía a súa residencia enChile.

Neste tempo no que tanto se fala da recuperación damemoria histórica, os homes, civís e militares, que fixe-ron aquela viaxe de Muros a Bilbao e que máis tardeforon represaliados e mesmo asasinados por defendereno goberno lexítimo e a legalidade vixente, ben merecenunha lembranza e unha homenaxe por parte de todos oshomes de ben, de todos os demócratas e de toda a xentedo mar, ese camiño por onde todo é posíbel, mesmo autopía da liberdade.

Para saber máis:

AGRAFOXO, Xerardo: “A guerra civil en Lousame eNoia” (Triloxía de 1995, 1997 e 1999).

10

A BURBULLA EÓLICA. O PELOTAZODO NEGOCIO DO AIRE

No mes de Nadal de 2004 os titula-res do xornal La voz de Galicia enche-ron de asombro a moitos lectores. Odomingo 5 de decembro a portada dodevandito xornal, en grandes caracterese como noticia máis destacada titulaba:

“La especulación desata la reventade concesiones de parques eólicosgallegos”, completada cos seguintessubtítulos: “Adjudicatarios ajenos alsector obtienen licencias de la Xunta ylas venden a las eléctricas por cantida-des millonarias”. “Más de 20 permisoshan cambiado ya de mano y cadamolino alcanza un precio de 1’3 millo-nes de euros”. “Industria alega que lapresión compradora de Iberdrola favo-rece el pelotazo”.

A importancia que a Voz daba á noti-cia poñíase de manifesto ao dedicarllenada menos que as dúas primeiras páxi-nas do xornal ilustradas cunha impor-tante profusión gráfica. En esencia, otraballo asinado por Manuel V. Sola,trataba de demostrar o negocio especu-lativo que se estaba a dar arredor dosparques eólicos. Para iso, comezabasinalando que máis de 20 parques eóli-cos con dereitos de potencia duns 800megavatios (o equivalente a dúas cen-trais de Meirama) cambiaran de mansnos últimos meses. Fálase de burbullaeólica e sinálase que dita burbulla nondeixa de incharse: “En los últimos cua-

asado xa un espazo de tempo importante desdeaqueles primeiros viraventos instalados na

Estaca de Bares (1987), onde a resposta social emediática ante este tipo de instalacións apenas exis-

tiu ou foi moi débil, a polémica arreciou, porén, no treitofinal do pasado 2004. Xa comezan a escoitarse moitasmáis voces críticas coa desfeita territorial e paisaxísticaque están a producir os parques eólicos emprazados enlugares claramente inaxeitados cun desprezo absolutocara ao territorio.

A veces o risco é empregado polos poderes económi-cos de xeito interesado facendo crer ás xentes que haique ir polas enerxías limpas e que por iso vale todo contal de instalalas. Non se informa dos problemas paisaxís-ticos e ambientais que esta enerxía xera, non se fala nanecesidade de escoller ben os emprazamentos, non seinforma das enormes sumas de diñeiro de subvenciónscon que contan estas empresas e non se di apenas nadado enorme negocio que está a supor para algúns o aire.Por outra banda, as enerxías coñecidas como suxas ape-nas descenden a súa produción, dándose o paradoxo deque incluso a incrementan no momento en que máisvirandelos se erguen. Cando se fala de limitar as emi-sións ármase un verdadeiro escándalo e fálase de quererdanar a Galicia e de querer eliminar postos de traballo.¿En que quedamos? ¿promovemos parques eólicos aesgalla para pechar as centrais máis contaminantes deEuropa ou facémolos como negocio puro e simple connula intencionalidade de pechar outras industrias máiscontaminantes?

Neste artigo pretendo mostrar, a través fundamental-mente de noticias aparecidas nos xornais nos últimostempos, unha panorámica do que está a acontecer nesteintre, e o que se aveciña nos próximos anos no contradi-torio mundo das enerxías alternativas, sobor de todo naeólica, un mundo onde, a pesares do que intentan vender-nos, “non é ouro todo o que reloce”.

11

Pedro García Vidal

Xeograf íaO revolto negocio do aire

Unha ollada crítica a unha enerxía non tan “limpa”

tro meses se han revendido en Galiciaseis parques que sólo existían sobre elpapel. Con la concesión de la Conselle-ría de Industria en el bolsillo y sinhaber invertido ni un euro, los interme-diarios del sector han colocado 300megavatios que en estos momentosnegocian comprador”.

O pelotazo é redondo, asegura o xor-nalista, pois o único requisito é que aconcesión que autoriza a montar un par-que estea firmada pola Xunta. O reven-dedor non ten apenas gastos de ningúntipo salvo o que lle custa tramitar a súasolicitude e obter o permiso na Conse-llería de Industria: “Los grandes opera-dores del sector están dispuestos apagar hasta 1´3 millones de euros (másde 200 millones de pesetas) por cadamegavatio de potencia (el equivalente aun molino)”.

A Xunta, sinala o xornalista, reco-ñece que o modelo de concesións eóli-cas aplicado en Galicia está xerandotensións especulativas; porén, a Conse-llería de Industria acusa a algunhasgrandes compañías eléctricas de ser asdesencadeantes do proceso: “Quién haprovocado todo esto es Iberdrola, ejer-ciendo una presión compradora que noexistía en Galicia”.

Para a maioría dos axentes do sector,seguimos a ler na Voz, “el mayor desen-cadenante del fenómeno especulativo esel último real decreto aprobado por elGobierno de Aznar el 12 de marzo de2004, al día siguiente de los atentadosde los trenes y dos días antes de laselecciones. Esa nueva ley anuncia unos15.000 millones de euros de subvenciónen la tarifa para la energía eólica hastael año 2010”.

Neste apoio público atópase a claveda extraordinaria eclosión dos parqueseólicos. No ano 2004 as eólicas recibi-ron máis de 1.000 millóns de euros ensubvención recadada das tarifas eléctri-cas que pagamos todos os consumido-res, confirmando o que xa vimos

dicindo fai tempo: “O negocio eólico está a encher ospetos de catro industriais subvencionados que coasmigallas inundan de propaganda uns medios dóciles,publicitando as bondades dunha enerxía limpa que, senembargo, oculta dicir que non impedirá que as suxassexan tamén cada vez máis numerosas” (“Matar as cate-drais da natureza”. Alameda nº 6)

En resume, detrás do cambio de mans de máis de2.000 muíños galegos que se produciu nos últimos cincoanos, está o que Andrés Precedo (Voz de Galicia 29-12-2004) define como “escandaloso pelotazo de los parqueseólicos”, un fenomenal negocio que incluso vai desviarcartos que antes se dirixían á burbulla inmobiliaria caraao agora máis substancioso negocio do aire.

OS PARQUES EÓLICOS GALEGOS CONTROLADOSPOR CAPITAL FORÁNEO

Outra das graves acusacións á política eólica daXunta, que tamén aparece nos artigos da Voz de Galicia,é a maioritaria adxudicación dos parques eólicos aempresas foráneas: entre 1995 e 2004, o 90% dos par-ques galegos foron adxudicados a empresas de fóra deGalicia (Voz de Galicia de 9-12-2004). Vala como com-paración que o Goberno vasco, por exemplo, posúe atitularidade do 50% de todos os seus parques eólicos.

Endesa (Cataluña-Madrid), Gamesa (País Vasco),Eurovento (EEUU-Xapón), Abengoa (País Vasco),Acciona (Madrid), Elecnor (País Vasco), ACS (Madrid),Iberdrola (País Vasco), son os nomes que acaparan onegocio do vento na Galicia actual. Todas elas empresasde fóra de Galicia (o 90%). As empresas galegas (Nor-vento, Eólicos de Touriñán, Engasa, Enviroil, HPG,Fergo Galicia, etc) supoñen só o 5%.

12

VIRAVENTOS EN CARNOTA, NUNHA UBICACIÓN DE GRANDE INTERESE

PAISAXÍSTICO.

en Galicia todo o que puidesen, o resul-tado foi que aquí se fabrican palas,torres, góndolas para albergar os xera-dores e multiplicadores de engrenaxes:“Non embargantes, toda a tecnoloxía éde fóra, na Galiza ponse unicamente aman de obra”.

O QUE SE AVECIÑA. A XUNTAANUNCIA UN XIRO NA POLÍTICAEÓLICA

Con data 8 de decembro de 2004, aVoz de Galicia –agora nas páxinas inte-riores, na sección de Economía– titula:“La Xunta anuncia un nuevo planeólico que evite la especulación”, esubtitula: “Industria asegura que novolverá a adjudicar parques a firmassin experiencia”. “La Administraciónautonómica recibe denuncias de losprincipales inversores eléctricos”.

No desenrolo da noticia fálase dunxiro na política eólica por parte daXunta dirixido a corrixir erros. Agoravai pretenderse: evitar a especulación,apoiar aos grupos eólicos de capitalgalego e limitar a ocupación dos mon-tes. O novo plan eólico esixirá capitalgalego para cada nova concesión, acre-ditar experiencia no sector e favorecer acreación dunha industria eólica propiaen Galicia.

Este proxecto, informa o xornalista,apóiase: “en la posibilidad de que Gali-cia conceda otros 2.500 megavatios demolinos (el equivalente a 50 parques) yen las nuevas subvenciones para laseólicas del Gobierno central”. De aquía 2010 a Xunta conta dobrar a produ-ción eléctrica por xeración eólica. Paraesas datas prevese que sexan 4.000 osmegavatios instalados, contra os 1.800existentes na actualidade. As subven-cións a estas enerxías limpas recibiránnos próximos sete anos 30.000 millónsde euros (cinco billóns de pesetas) datarifa eléctrica, e a súa retribuciónpasará do 17 ao 28% do prezo da fac-tura.

O xornal A Nosa Terra, no seu nº 1.157, do 30 dedecembro de 2004 ao 5 de xaneiro de 2005, co fondodunha grande fotografía de aeroxeradores, titulaba enportada como nova máis destacada: “Os parques eólicoscontrolados por capital foráneo”. Tamén neste xornalde periodicidade semanal, o negocio do vento vai acapa-rar a actualidade informativa. Nas dúas primeiras páxi-nas firmadas por H. Vixande, sinálase como a producióneólica está en mans alleas a Galicia, como a tecnoloxíanon é propia, e como esta enerxía só contribúe co 11% daxeración eléctrica e o 2% da produción de enerxía. Ade-mais, aclárase, non constitúe unha alternativa ás outrasfontes de produción; só é un complemento.

Como sinala A Nosa Terra, dado que a decreto deautorización establecía que as empresas deberían mercar

13

REVENTA PARQUES. VOZ DE GALICIA 5-12-04

AS CONCESIÓNS EÓLICAS. VOZ DE GALICIA 8-12-04

Os parques eólicos hoxe en funcionamento ou enconstrución dispoñen duns 3.000 muíños e ocupan uns15 millóns de metros cadrados. No futuro, contando osparques xa adxudicados, os metros cadrados ocupadosserán tres veces máis: 50 millóns, ou sexa, como informaa Voz de Galicia, “dos veces más que todo el suelo indus-trial de Galicia”. Se a isto lle engadimos a instalación de“molinillos” concedidos pola Xunta a concellos, empre-sas e particulares, Galicia pasará de 3.000 a 11.000 aero-xeradores, co que o impacto sobre a paisaxe rural seráenorme.

Os novos parques, que pretenden dar satisfacciónagora aos pequenos empresarios galegos, aínda queserán de reducidas dimensións e contribuirán moi poucoá xeración eléctrica, porén o que si van provocar vai serun grande dano ambiental. Copados os lugares con máispotencial por empresas de fóra, para as compañías gale-gas só cabe abrir pequenos parques “que non supoñenunha contribución real á xeración enerxética no país.Entroques, significan rematar de estragar paraxes natu-rais moi relevantes” (A Nosa Terra).

Como para algúns expertos de enerxía a capacidadepara a localización de novos parques terrestres en Galiciachegou xa ao límite, vai ser agora o mar, como xa suce-deu antes no mediterráneo, o que se contemple comolugar axeitado para a instalación de parques. Así, as pri-meiras novas sobre este tipo de instalacións marítimascomezan a aparecer:

“Dos empresas eligen Carnota para ubicar parqueseólicos marítimos”. “Norvento y Punta de Lens han ini-ciado los trámites para colocar aerogeneradores”. “ElConcello y la Cofradía de Lira se han posicionado encontra” (Voz de Galicia 29-12-04).

“Lago Vidal pide tiempo para analizar el proyectodel parque eólico marino”. “El patrón mayor de Murossolicita a Costas que prolongue el período de alegacio-

14

NOTICIA. VOZ DE GALICIA 5-12-04

ENERXÍA VERDE. VOZ DE GALICIA 10-11-03

unha tremenda agresión á paisaxe ou ungrande paso cara á enerxía limpa e áindependencia enerxética. Porén,penso, o debate debería centrarse, antetodo, sobre se debían construírse alíonde se fixeron ou ben onde deberíanerixirse as centrais eólicas en caso defacelo.

Calquera persoa está de acordo coanecesidade de instalar parques eólicos,por consideralos unha enerxía segura,apenas contaminante e unha alternativanecesaria ás plantas enerxéticas decombustible fósil. Pero hai quen cues-tiona os emprazamentos elixidos pois,ao marxe do seu impacto medioambien-tal, a súa presenza nunha paisaxe espe-cialmente atractiva e virxe, constitúe unelemento claramente perturbador.

Poñamos un exemplo. Pensemos naría de Muros-Noia que nos é tan pró-xima. ¿Era o pico do Tremuzo o lugarmáis axeitado para emprazar un parquede viraventos? ¿Era imprescindiblefacelo no cume máis senlleiro do bordonorte da ría de Muros-Noia? ¿Nonhabía na extensión dos montes de Outesun lugar máis axeitado desde o punto devista paisaxístico ambiental aínda quefora un pouco menos rendible desde opunto de vista económico?

O caso do Tremuzo, do que escribíacon tristura nas páxinas desta revistaAlameda (“Matar as catedrais da natu-reza”. Alameda nº 6), constitúe un casoparadigmático do que nunca deberafacerse : elíxese o cume máis senlleirodo bordo norte da ría, un elemento sim-bólico, o fito referencial básico na xeo-grafía mental dos habitantes da ría deMuros-Noia e un balcón insuperable acontemplar a dilatada historia da ríatoda, para enchelo de “molinillos” deferro. A desfeita desta catedral xeoló-xica pon claramente de manifesto comoo negocio do ar non sabe de xeografíasda alma e como os industriais do ventoe aqueles que autorizaron colonizar o

nes”. “El colectivo de artes varias considera que las ins-

talaciones perjudicarán al sector pesquero”. (Voz de

Galicia 4-1-05).

De momento Pedra A Roncosa, fronte aos concellos

de Carnota e Muros, e Punta de Lens e Baixos de Mei-

xide, preto do Concello de Muros, están xa no punto de

mira dos empresarios do aire.

CANIBALISMO TERRITORIAL

Cando falamos do impacto dos parques eólicos,

dependendo de quen dea a súa opinión, o resultado sería

15

NOVAS FUSIÓNS. VOZ DE GALICIA 27-01-05

PARADOXO. VOZ DE GALICIA 13-01-05

simbólico monte con torres de ferropara a obtención de enerxía eléctrica,carecen da máis mínima sensibilidadeterritorial. O monte de tres picos xanunca volverá a ser o mesmo; matouseunha paisaxe singular e única soamentepara encher os petos de catro industriaissubvencionados e mellorar os resulta-dos económicos do concello onde seinstalan e de algúns particulares.

Pouco a pouco matan os nosos máisemblemáticos cumes, as farmacias doespírito como as denomina o naturalistaJoaquín Araujo, consumando o asasi-nato dunhas paisaxes espectaculares,aínda que maiormente descoñecidas. Éo signo dos tempos: as nosas mellorespaisaxes montesías, antes cubertas deárbores e verde, repoboadas agora conmáquinas de encher petos de xenteallea, están a ser paseniño pero inexora-blemente colonizadas por un exércitode “molinillos” a rapinar estes escasosremansos de tranquilidade e fermosura,verdadeiras reservas para as emocións.Porén, e como eu mesmo afirmaba nunescrito de 4 de xullo de 2002 na Voz deGalicia, “este feísmo é positivamentepublicitado e apenas se fala del; é máis,tenta venderse, a través de unha mani-pulada realidade, nada menos quecomo un elemento embelecedor da pai-saxe!, un novo atractivo turístico!”.

Agora, logo de múltiples agresións,no documento de avance das directricesde ordenación do territorio, a Xuntarecoñece o grande impacto que os xene-radores eólicos ocasionan na paisaxe:“La Xunta asume que la proliferaciónde parques eólicos deteriora el paisaje”(Voz de Galicia, 19-12-04). Detrás desterecoñecemento explícito, o que quedaclaro é a ineficiencia dos estudos deimpacto ambiental. Se todos os parquesrealizados ata o de agora precisaron deestudos de impacto, e se pensamos queo principal impacto deste tipo de insta-lacións é fundamentalmente aquel queten que ver coa paisaxe, só cabe pensar

que ditos informes estaban mal feitos, que non se llesfixo caso, ou que non serviron para nada. Os informes deimpacto –como demostran casos abondo– fanse amedida da empresa solicitante que é quen o paga, por isosoen ser claramente favorables.

¿CAL É O RESULTADO DE DEZ ANOS DE POLÍTICAEÓLICA DA XUNTA?

Logo do visto e lido, xulgar a política eólica seguidaen Galicia neste último decenio dá como resultado uncomplexo contraste de luces e sombras, onde a escuri-dade cobre un maior espazo que a luz. Como partecorrespondente á luz sinalaremos a conversión de Gali-cia na primeira potencia eólica de España e terceira deEuropa pola presenza aquí dos catro maiores operadoresmundiais da industria do vento. No escuro: o controlforáneo dos parques eólicos, a inexistencia de tecnoloxíagalega, o non retorno económico nas concesións públi-cas, e un escandaloso pelotazo consentido no econó-mico. No terreo ambiental: un deterioro paisaxístico bru-tal, e un canibalismo territorial sobor de todo nas proxi-midades da costa co incumprimento xeralizado de estu-dos de impacto axeitados.

No debate político, a presenza no Parlamento Galego,a petición propia, do conselleiro de Innovación, JuanRodríguez Yuste, para falar da problemática do sectoreólico, era reflectida polo xornal La Voz de Galicia do24-12-04 co seguinte titular: “El PSOE acusa a laXunta de tráfico de influencias en el sector eólico”. Oxornal daba conta da intervención de Natividad Gonzá-lez Laso, deputada do PS de G, sinalando que foi espe-cialmente dura coa Xunta, á que acusou de fomentar otráfico de influencias e “de permitir engordar una bolsa

16

O TREMUZO VIOLADO

axeitada. Igualmente, o incremento deenerxías limpas debe ir acompañadapola progresiva desaparición daquelasmáis suxas e contaminantes. É precisoincidir neste aspecto, pois comeza a dara impresión de que detrás dun apoiopolítico-mediático cara á enerxía eólicae a gabanza, única e exclusivamente dassúas bondades, estase a esquecer, confrecuencia, dirixir na mesma ou supe-rior medida os focos cara aquelas ener-xías altamente contaminantes que estána matar Galicia lentamente, esixíndolleso cumprimento dos acordos dirixidos aque reduzan drasticamente as súas emi-sións. Non vaia pasar que, cando teña-mos o territorio inzado de “molinillos”por todas partes, as empresas eléctricasnos sorprendan calquera mañá paraespertarnos dun soño, con que a únicasolución aos problemas enerxéticosprovocados polo cumprimento dosacordos de Kioto en canto a reducir asemisións contaminantes ou pola suba eescaseza do petróleo, a solución pasapola autorización da construción denovas centrais nucleares, pois os viran-delos están ben pero son só unha solu-ción parcial, un pequeno complementoque non soluciona apenas nada. ¡Todo éposible!

de intermediarios ilícitos que comercian con los parqueseólicos”. A deputada lamentou que se estea aplicando unsistema caciquil “dirixido por ex directivos do Gobernogalego” e expertos en concesións públicas. Incluso che-gou a dicir que “moitas destas persoas rexistraron bene-ficios suculentos nas súas contas persoais”.

O conselleiro de Innovación, Juan Rodríguez Yuste,asegurou, pola contra, que o marco normativo do sectoreólico está “totalmente en vigor” e non necesita nin-gunha modificación. O responsable da política industrialgalega defendeu a regulación impulsada pola Adminis-tración galega, que cualificou de modélica, e negou que anormativa estea fomentando a especulación.

En Galicia, polo tanto, lonxe de reaccionar e encauzaro tema, continuaremos proxectando –baixo o verniz eco-lóxico da limpeza das enerxías– a creación de máis par-ques eólicos. Incluso, crearemos parques marítimos, queengadirán – se ninguén o remedia– ao impacto sobre aspaisaxes montesías, a profanación da derradeira estampavirxe que nos queda: o horizonte marítimo.

Pero, tanto a Xunta como os empresarios do sectorson conscientes que a paz social existente ata o de agora,con apenas voces discordantes, pode romperse. Por iso,nos próximos tempos e ante a masiva colonización deviraventos do territorio, asistiremos a unha máis intensacampaña de propaganda enchida de gabanzas cara estetipo de enerxías. Pero rematou o tempo de comulgar conrodas de muíño. O espellismo das enerxías renovablescomo solución a todos os males, semella comezar aesvaecer. Conseguir producir unha potencia equivalenteá dunha central eléctrica convencional (hidráulica, tér-mica, nuclear), supón aínda no momento actual, cun ren-demento en aumento dos mesmos, a colocación dunnúmero enorme de aeroxeradores. Por iso, o espazo queprecisan é moi grande. Pero, ademais, a produción deenerxía está a mercede dos ventos e xa sabemos a aleato-riedade deste elemento. Por iso, na decidida posición enfavor das enerxías limpas, é preciso igualmente aclararque ese debe ser un apoio crítico. Unha aposta por esetipo de enerxía nun país excedentario da mesma, debeverse compensada por rigorosos estudos de impacto pai-saxístico ambiental á hora de decidir a súa instalación

17

VOZ DE GALICIA 19-12-04

FÁBRICA A CAMBIO DE NOVOS PARQUES

EÓLICOS.

OSTEOPOROSE, podemosdefinila como unha perda damasa ósea.

Isto ten como consecuencia que oóso vólvese fráxil e poroso, polo que orisco de fracturas é grande.

O CRECEMENTO DOS ÓSOS

O organismo humano está formadoaproximadamente por uns 206 ósos queá súa vez constan dunha capa externa detecido óseo moi duro (capa cortical) eunha parte interior de tecido esponxosoformado por un gran número de ocos.

Cando aparece a osteoporose a capacortical adelgaza e os ocos do tecidoesponxoso son máis grandes.

Até os 18 ou 20 anos os ósos están en permanenteaumento de densidade e lonxitude; de aquí e até os 30 ou35 anos, seguen desenvolvéndose interiormente (indaque xa non crezan en lonxitude) e é nesta época, candoalcanzan o máximo de masa ósea.

A partir dos 40 anos, comeza unha destrución lenta efisiolóxica da masa ósea.

Como é lóxico deducir do dito anteriormente, é degran importancia lograr un correcto desenvolvemento

18

P inceladas san itar ias

Víctor Vez Vilar

Osteoporose

O noso organismo está en constanteevolución, creando e destruíndo célu-las.

No respectivo aos ósos, estes estánasemade en continua formación de“masa ósea” até a idade adulta.

CANTOS MÁIS ANOS GAÑAS, MÁIS CALCIO PERDES.

A ADOLESCENCIA É

UN PERÍODO DE

GRANDE

CRECEMENTO

ESQUELÉTICO

DURANTE O CAL SE

ADQUIRE CASE A

METADE DA MASA

ÓSEA.

A osteopo-rose preséntasecando o orga-nismo non écapaz de for-mar suficienteóso novo oucando grancantidade doóso antigo ér e a b s o r b i d apolo corpo ouen ámbolosdous casos.

Como xa vimos, a medida que aspersoas envellecen, o tecido óseo vól-vese máis débil, o que pode provocarque os ósos ao ser mais fráxiles e que-bradizos estean mais expostos a fractu-ras, incluso en ausencia de traumatis-mos.

Polo xeral, a pérdida ocorre demaneira gradual ao longo dos anos e,moitas veces, a persoa sufrirá unhafractura antes de darse conta da pre-senza da enfermidade. Cando isto oco-rre, a enfermidade xa se encontra nunestado avanzado e o dano é profundo.

As causas principais son a diminu-ción dos niveles de estróxenos nasmulleres no momento da menopausa e adiminución da testosterona nos homes.As mulleres, en especial maiores de 50anos, sofren de osteoporose mais fre-cuentemente cós homes.

Outras causas son o exceso de corti-costeroides (Síndrome de Cunshing),hipertiroidismo, estar encamado e oscancros de óso.

Así pois, os factores influentes naaparición desta patoloxía serían: OsTóxicos: café, tabaco, alcol; Inactivi-dade física (Sedentarismo); Dietainadecuada (pobre en calcio, pobre envitamina D, rica en sodio e hiperpro-teica (ollo ás dietas disociadas para pro-ducir adelgazamentos rápidos); certosfármacos (Corticoides, antiácidos,etc.); algunhas enfermidades (Intole-

óseo nos anos no que este está en formación, para evitarproblemas na idade adulta e, sobre todo, na vellez.

O calcio é un mineral que axuda á formación dos ósose os dentes. O corpo empréga formación da masa ósea.

Se o corpo elimina máis calcio do que adquire, osósos debilitaranse, correndo máis risco de fracturas.

Vemos pois como, en definitiva, unha alimentaciónrica en calcio (sobre todo na infancia e na adolescencia)é imprescindible para ter uns ósos sans.

A meirande parte do calcio que se precisa para esaboa saúde da masa ósea debe adquirirse antes dos 17anos.

A alimentación equilibrada (rica en minerais, sobretodo calcio) factores endócrinos, a radiación solar (comosubministradora de pro vitamina D) e o exercicio físico,son os factores favorecedores da formación adecuada daestrutura esquelética.

Logo, máis adiante, como queda dito, os ósos vanprogresivamente perdendo masa ósea, pero canto máiscalcio haxa acumulado nos ósos menor será o risco deque estes se volvan propensos a fracturarse.

¿ONDE ATOPAMOS O CALCIO?

O leite e os produtos lácteos tales como queixo, iogur,etc., son boas fontes de calcio.

19

Tamén proporcionan calcio os vexetais verdes.

Así mesmo é interesante para o desenrolo de ósos for-tes o fósforo, o magnesio e a vitamina D, que están pre-sentes en moitos dos alimentos que nunca deben faltarnunha alimentación sa e COMPLETA .

O exercicio físico practicado de forma regular e osraios solares son outros factores que inflúen de formapositiva na formación da masa ósea.

CAUSAS DA APARICIÓN DA OSTEOPOROSE

A osteoporose é o tipo máis común de enfermidadeósea.

rancia á lactosa, malabsorción, etc.)outros (factores xenéticos, sexo femi-nino, menopausa precoz, etc.).

CONSECUENCIAS DAOSTEOPOROSE

A consecuencia máis inmediata daosteoporose, son as fracturas óseas.

PREVENCIÓN

A prevención aséntase sobre tres puntos básicos:

— Dieta— Exercicio físico— Estilo de vida.

Sobre a dieta,debemos insistir naimportancia do equi-librio da mesma(comer de todo encantidades modera-das) poñer especialcoidado na presenzade alimentos ricosen calcio (sobre todona infancia e adoles-cencia).

Exercicio físico de forma regular e adecuado á idadee condición da cada persoa.

Estilo de vida.- Evita-los tóxicos, controla-lo peso, eutilizar de forma racional a exposición aos raios solares.

RESUMO

A osteoporose é unha enfermidade orixinada porunha perda da masa ósea. Pola que os ósos se volven frá-xiles, co correspondente risco de fracturas.

20

Como queira que esta enfermidadeavanza silenciosamente incluso aolongo de anos, poden producirse fractu-ras, mesmo dunha forma espontánea,sendo este o primeiro signo de alertapara establecer o diagnóstico.

As fracturas poden aparecer en cal-quera punto do esqueleto, pero as loca-lizacións máis frecuentes son as verte-bras, o colo de fémur (o que vulgar-mente se coñece como “fractura decadera”) que é mais frecuente e grave acertas idades. Xa menos frecuentes sonas fracturas no pulso e úmero (o ósolongo do brazo).

Referente ao diagnóstico hoxe con-tamos cunha proba de gran axuda: adesidometría ósea, que é unha probamoi sinxela, non agresiva e sen riscosque vai orientar ao Médico do grao demineralización do óso.

A aparición desta enfermidade débese tanto a unhadeficiente alimentación en minerais (sobre todo calcio)na idade infanto/xuvenil como a outros factores.

Os estróxenos femininos podemos dicir que frean, encerta medida, a aparición desta enfermidade, polo queesta é mais frecuente en mulleres menopáusicas.

A prevención xoga un papel importante, polo que nondeben descoidarse as medidas ás que se fixo referenciaanteriormente.

o tipo de cultivos. Sobre a declara-ción dos animais, quedaban exentosas galináceas. Figurando se os ani-mais eran en propiedade ou en par-cería, e como último declaraban asobrigas coa igrexa, en concepto dedezmos, oblatas..., así como as ren-das que pagaban os aforadores.

Realmente os nosos antepasadossempre estiveron baixo un plan fis-calizador, o que sucedía, comodixen ó principio, era que só unhamínima parte deses impostos ían aengrosar as arcas públicas, pola sin-xela razón de que a propiedade dereguengo –terras do rei– na nosaquerida terra era mínima, xa que amaior parte, como veremos máisadiante, estaba en mans de eclesiás-ticos, feudais e nobreza.

Dixen ó final do anterior artigoque no próximo escrito –que vénsendo este– faría unha transcricióndo Interrogatorio –Catastro de Ense-nada– dos bens pertencentes ó coutode San Martiño de Corenza –conce-llo de Noia–, situado á beira do ríoTambre. O enclave deste couto é unprivilexio da natureza, ben polafraga que discorre ó longo do río,onde aínda se poden ver os vestixiosdas pesqueiras de lampreas, nasrochas espalladas no leito do río,nestas rochas foron labrados osencaixes onde se amarraban os com-poñentes das pesqueiras, coñecidas

o anterior artigo, fixen un curto resumocitando datas nas cales deron comezo os

primeiros pasos para a organización do Planfiscal Español, co fin de recuperar a rui-

nosa situación da Facenda Pública, a cal recibíaunha mínima parte dos impostos que pagaban oscidadáns, xa que estes ían a engrosar as arcas doclero, dos señores feudais e nobreza. Por aquelesintres a Facenda Pública tiña un total descoñece-mento sobre a riqueza nacional, incluso da superfi-cie territorial, así como da superficie de terra dedi-cada a cultivo e a monte, para este coñecemento–fundamental para o reparto das cargas fiscais– ogoberno vese na necesidade de artellar un plan“minucioso” para recoller toda a información sobrea riqueza existente no país, e en mans de quenestaba esta riqueza, tal como figura no Catastro deEnsenada –1750/1760–. O Catastro de Ensenadapódese considerar que foi un traballo de campo,consistente en recorrer parroquia tras parroquia...,facendo un Interrogatorio, cunha serie de preguntaspredispostas de ante man, declarando os cidadáns aesta serie de preguntas, formuladas por unha comi-sión, formada polo/s crego/s da parroquia, escri-báns, peritos e veciños do lugar, como coñecedoresdas calidades das terras en cuestión e ó mesmotempo como verificadores das respostas dos veci-ños. Como nos podemos imaxinar esta verificaciónera relativa, principalmente ó que se refire a cuali-dades das terras, xa que a terra que figura como deprimeira calidade é mínima, polo menos na fregue-sía de santa María de Roo. De todas formas o Catas-tro de Ensenada, foi un traballo admirable, queaínda hoxe nos sorprende.

Os paisanos declaraban os seus bens, ben comodonos directos –propietarios–, ben como donos doútil –foreiros–. Nas declaracións figuran as superfi-cies das casas, alpendres, muíños, terreos, así como

21

Manuel Ces Canle

O Couto de San Martiñode Corenza no tempo

Freguesía de Santa María de Roo eSan Xusto, Concello de Noia

tamén como rodeiros e canles –osistema de pesqueiras neste río é tanancestral que eu diría que é único entoda Galicia, xa que se trataba dunsistema onde a intervención dohome na captura destes ciclóstomosera mínima, por non dicir inexis-tente, efectuándose desa forma unhaselección natural, onde só as máisfortes lograban o seu cometido dereprodución–, que xusto se encon-traban dentro dos límites destecouto. Se o entorno do río é unhabeleza, as aldeíñas emprazadas nes-tas terras non son menos. Pero amellor definición que podo facerdeste couto é aconsellar que sevisite, tanto as aldeíñas, como a quefoi ruta dos lampreeiros, unha rutaque foi vixiada polos monxes domosteiro de Corenza e posterior-mente polos monxes de Toxos Outos–na actualidade é ruta de sendei-rismo–, que discorre desde a centraleléctrica ata o embalse. A fotografía–anque non sexa en cor– móstranosa beleza do entorno onde estabaemprazado o mosteiro deste couto.

Antes de dar a coñecer os datos que figuran noInterrogatorio, sobre a riqueza existente nestecouto, será bo recordan parte do seu pasado histó-rico. Xa que a este couto, pasoulle o que lle pasou amoitos coutos de Galicia, que co paso do tempoforon quedando no esquecemento, como foi estecaso, do cal pouca documentación existe que recollao seu pasado. Aínda sendo estas terras orixe de lior-tas, entre as ordes relixiosas máis poderosas da terracompostelá, entre elas a propia mitra Compostelá,San Martiño Pinario e Toxos Outos. O motivo dasliortas, non era nin máis nin menos que a cobizapolo dominio sobre a pesca neste tramo do río,onde, como dixen, estaban as pesqueiras de lam-preas, pero tamén se pescaban reos, salmóns e porsuposto troitas. E se temos en conta que a alimenta-ción básica dos monxes estaba en comer peixe,enténdese o interese do clero e dos monxes polodominio deste tramo do río, xa que as lampreas nonsó eran prato de temporada; a diferencia do quehoxe é costume, a lamprea antes era prato practica-mente de todo ano, semellante ó bacallao, xa que alamprea secábase para o seu posterior consumo.Máis adiante veremos que na maioría dos contratosde aforamento de pesqueiras, figura o pago dunhacantidade mínima de lampreas frescas e a maiorparte en lampreas secas.

22

donde cargaron más las arbitrarie-dades de estas enajenaciones quetanto pesan sobre su labranza y suindustria fabril: de los 3.755 esta-dos de señorío que componen aquelReino hay solamente 300 que seanrealengos de la corona, y los 3.455restantes son pertenecientes a secu-lares, eclesiásticos y órdenes decaballería..., sin dilación del sueloespañol y de la vista de público elfeudalismo visible de horcas, argo-llas y otros signos tiránicos e insul-tantes a la humanidad, que tiene eri-gido el sitema de dominio feudal enmuchos pueblos de la península,particularmente en los del Reino deGalicia, porque desde la instaura-ción de Vuestra Magestad no debeser respetada sino una misma ley, nitampoco temida más que una justi-cia, pues que repugna a la dignidady grandeza del hombre la esistenciade vasallajes instituido en favor delos que son vasallos o súbditos deVuestra Magestad y el que existenimperio parciales ingerido en elimperio nacional ).

Moi parello ó poderío de señoríofoi o poder exercido pola Igrexa, acal nas cinco dióceses tiña espalla-das 3.867 parroquias, por toda Gali-cia, superior ás xurisdiccións en 112parroquias: 3.455 espalladas nomedio rural. As parroquias tiverondúas funcións principais: introducira fe católica e recadar impostos, istonon quere dicir que non debamosrecoñecer o labor social exercidopola igrexa. Pero, todo hai quedicilo, na igrexa tamén houbo xenteque loitou en contra do poder avasa-lador, no logro dunha vida máisxusta, tal foi o caso do clérigogalego don Juan Antonio Posse.

Juan Antonio Posse nace naxurisdicción de Vimianzo, polo ano1766, fillo dunha familia labrega,máis ou menos acomodada, tiña untío cura que exercía como párroco

A pouca historia escrita deste couto figura noscontratos de foro, destes aínda se conservan boaparte deles nos arquivos –Arquivo Histórico Dioce-sano e Arquivo Histórico Universitario, Santiago–.A outra parte da historia deste couto estaba recollidana historia oral, que se foi transmitindo duranteséculos, a historia oral, ese coñecemento sabio, queprincipalmente no medio rural se veu transmitindode xeración en xeración, á calor do lume na lareira,agora vemos como se vai perdendo aquel coñece-mento ancestral, que na maioría dos casos fica noesquecemento. Sentiríame satisfeito se estes artigosnos cales vou expoñer o pasado histórico, tantoescrito como verbal que eu coñezo deste couto, sir-van para que San Martiño de Corenza non fique noesquecemento, principalmente pola xente que vivenas terras que formaron este couto –Nimo, Vilar-dante e Vilafaveiro–, e outras aldeas limítrofes.Cando un descoñece o pasado do seu lugar é comose non coñecera a súa entidade. De aí que antes decontinuar coa historia deste couto, debamos recor-dar algúns aspectos cotiáns que se viviron na Gali-cia de “onte”.

O mellor será comezar por dar unha pequenadescrición do que se entende por couto: a grandesliñas, un Couto é unha superficie de terreo relativa-mente pequeno, na maioría dos casos delimitadopor causes naturais, ríos, vales.... Habitados por unnumero reducido de persoas, agrupadas en peque-nas aldeas. Poucos coutos eran os que superaban astres aldeas, os integrantes destas aldeas eran consi-derados como vasalos, libres ou inxenuos. Nestecaso os moradores deste couto, nun principiodependeron do mosteiro emprazado no mesmolugar. A existencia de mosteiros nos coutos foi habi-tual, en parte foron o súa orixe, xunto coa igrexa eos señores feudais.

Un primo irmán –por facer unha similitude– doscoutos foron as xurisdiccións, en mans de eclesiásti-cos e feudais. Galicia estivo tan salpicada de xuris-diccións, que hoxe en día fáisenos difícil crer queexistisen. Para darnos unha idea de como estivodividido o territorio en Galicia, non hai máis queretroceder un pouco no tempo, unha boa data é arelativamente recente do 1 de xuño de 1811, coa tes-temuña do discurso do deputado ferrolán Alonso deLópez, nas Cortes de Cádiz, quen na súa interven-ción fai mención ó alleamento do patrimonio real, ocal alcanzara en Galicia a cota máis alta de todaEspaña (Es sobre la paciente y laboriosa Galicia en

23

en terras Leonesas, a onde Posse vaipara cursar estudios de teoloxía,baixo a tutela do seu tío, o que llecausou máis dun dor de cabeza.Posse nos seus tempos de estudiantee posteriormente como cura enLeón, foi un cura que se rebeloucontra o sistema político, inclusocontra o sistema eclesiástico. Foi unanti-napoleísta, motivo para quemáis dunha vez fose perseguidopolas tropas francesas, incluso repu-diado por dirixentes, que non víancon agrado o seu comportamento, emenos cando este escribe o discursode novembro de 1812 en defensa daConstitución gaditana; esta é aimpactante declaración que fai nodiscurso «Punto14. Pero en dondese ven reunidos los horrores de feu-dalismo es en Galicia, toda ellaesclava de duques, condes, monas-terios, mitras, cabildos, comventos,iglesias, abades, priores, &c.¿Quién podrá referir las usurpacio-nes, las injusticias, las prefereciascon que apesadan el yugo de laesclavitud sobre aquellos infelices?.La propiedad de los pueblos deGalicia todo, es de corporaciones yfamilias privilegiadas, y los brazos yla sangre, las vidas y la existenciade los demás hombres les pertenececomo de derecho. Toda ella se véarrastrada á los pies de algunosindividuos. Despues de los diezmos,las primicias, las oblatas, las contri-buciones de la nación y las rentas,que en ninguna parte son menos dedos por uno, deben ir a la pesca, á lacaza, á las monterías : respetar á losseñores y sus animales : contribuircon la luctuosas y otras cargasinjustas, sin recibir de los señoresmás consuelo que llenarles decuras, cortejantes o lacayos, pajes ósacristanes y otros sugetos nomenos viles é indignos, habituados ála esclavitud, á las baxezas y á serlos ministros de los placeres de estos

reyezuelos, que se consumen y vegetan en la volup-tuosidad y en el fausto. Cualquiera que tenga senti-mientos de humanidad, debe enternecerse á la vistadel triste espectáculo que ofrecen los aldeanos deGalicia. Vestiudos de un burdél grosero, descalzosde pie y pierna, despues de remar todo un dia sinmas aliento que un poco de pan de maiz y aguacaliente, se van á guarecer con los animales, aunlos mas inmundos y á ser pasto de los insectos. Sondueños estos señores de prender, multar, castigar yhasta del pud...perdonadme, señores, en mi indig-nacion:son dueños hasta del pudor de las mujeres.Conozco un pueblo, cuyo terreno será como demedia legua en toda su circunferencia: y después delas cargas referidas mantiene un mayorrazgo, unconvento de monjas y otras y otras pensiones consi-derables en dinero, aves, &c., que contribuye porrazon de foros, exâmen de doctrina, sacramentosletanías, patronos, Santísimo, &c. Las justiciasnombradas por los señores resolvían todos los plei-tos a su favor, sin tener el triste remedio de la apela-ción, reducidos á tanta pobreza. Tales son los efec-tos del gobierno de los señoríos;si se puede dar elnombre de gobierno á una política monstruosa, des-tructiva de todo orden y contraria á las nocionesmas simples de la sociedad. ¡Feliz Galicia, si des-nudándose del respeto casi maquinal con que sehumilla á los caprichos de sus señores, declara áestos tiranos una guerra no menos implacable quela que sostiene con tanta gloria contra el comúndevastador de la tierra (Napoleón), y coadyuva conlos nobles sentimientos de nuestros representantes,que se esmeran por libertarla de estos enemigosdomésticos!

Podiamos seguir con esta transcrición do dis-curso tan elocuente, de J. A. Posse (Memorias delcura liberal don Juan Antonio Posse con su Discursosobre la Constitución de 1812), onde continúafacendo referencia ás moitas inxustizas que se viñancometendo en España.

Os colonos residentes nos coutos tanto eclesiás-ticos como civís, eran rexidos por un xuíz ordinario–tamén coñecidos co apelativo de merino deombreiro–, a veces estes cargos eran desempeñadospor unha mesma persoa, designada polo titular docouto, con dereitos xurisdiccionais. O cargo de xuíze mordomo era representado loxicamente por per-soas afíns ó titular do couto, moitas das veces xenteque non sabía ler nin escribir. Dependendo da bene-volencia do titular, así podían ser as leis, polas cales

24

como quedou reflectido no seguinteinscrito.

TRANSCRICIÓN DO TEXTO

Nimo (aldea de Nimo) Mas lepaga Juan de Nimo Familiar delSanto Oficio de la Inquisición destereino y juez desta jurisdicción deSan Justo y Francisco de Nimo susobrino (sobriño de Juan de Nimo),otro ferrado de centeno por dota-ción de otra sepultura son vecinosde San Martín de Corenza anexo.

A inscrición correspondente óar-quivo parroquial de Roo, á cal pasoua ser anexo este couto. Trátasedunha recompilación feita no ano1691 referente ós rendeiros desepulturas, onde figuran dous mem-bros da familia Nimo, un delescomo xuíz e ó mesmo tempo comoFamiliar do Santo Oficio.

Esta era a triste realidade que seviviu no Reino de Galicia, nunhaGalicia de onte –no ano1833 produ-ciuse a reestructuración liberal e conela abolición das xurisdiccións–,onde, nunha superficie de 29.574Km2, conviviron 3.755 estados deSeñorío, semellantes a micro-nacións. Máis cinco dioceses con3.867 parroquias –3.455 espalladasno medio rural–. Estas cifras dannosunha idea das cargas que tiñan quesoportar os noso paisanos, de aí adúbida de que lles preocupase a ideados políticos de poñer en práctica unplan fiscalizador. En cambio si quelles preocupaba as ordes relixiosas,así como ós señores feudais e ánobreza, alta e baixa –estes últimosvían como podían perigar as súasrendas, rendas que estaban basadasen facer subforos, dos foros que elestiñan en primeiro grao; eu teño vistocontratos de foro ata en terceirograo–, xa que a riqueza non estabaen mans da clase baixa.

se debían rexer os colonos do couto, mesmo os forá-neos que moraban nel. As leis foron dispares, desdedereitos de asilo, o que podía ser refuxio de xentesmal tratadas, ou simplemente delincuentes perten-centes a outras xurisdiccións, ou o dereito humi-llante do señor feudal, a pasa-la primeira noite coassúbditas, na primeira noite de casados, coñecidocomo dereito de pernada.

No caso de que un couto fose compartido entrevarios donos, estes podían designar de mutuoacordo xuíz e mordomo; de non ser así, podían facerpartición das terras, entón cada un podía nomearxuíz e mordomo. Se os ingresos por concepto derendas, e outras obrigas dos moradores, supuñaunha fonte importante de beneficios para o titular docouto, non era menos apreciable –principalmentepara as familias fidalgas–, a posesión da xurisdic-ción, sobre un terreo determinado, o cal socialmenteera signo de poder. Xeralmente moitos dos coutos,principalmente de titularidade monástica, foron afo-rados, prioritariamente a cabaleiros, os cales á súavez acostuman facer subforos. Pero rara vez o titulardo couto prescindiu do dereito de exercer a xustiza:a grandes liñas, así era como se rexia a maioría doscoutos. Cando este couto de Corenza pasou a estarbaixo a xurisdicción do mosteiro de Toxos Outos,exerceron de xuíces durante xeracións membros dafamilia Nimo, do lugar que leva o mesmo nome, tal

25

ESBOZO DE SITUACIÓN DECORENZA

Dando por feito que o dito xa nosdá unha idea de como discorreu avida nun couto, imos coñecer asituación xeográfica deste couto deCorenza. A demarcación que voufacer está baseada nos datos quefiguran no Interrogatorio –Catastrode Ensenada– feito o 16 de novem-bro de 1752, sobre a riqueza destecouto, e di: «El termino que ocupaeste coto es de Levante a Ponientemedia Legua ( 2.786 ml) de Norte aSur lo mismo y de circunferenciados Leguas (11.145 ml), que paracaminarlas se neceitan quatro oras,confronta por el Levante y Sur conla Feligresia de San Justo, Ponientecon la de Roó, Norte Río Tamar(Tambre)». O debuxo gráfico sitúa-nos xeográficamente o lugar destecouto, cunhas pequenas variacións,que considero de pouca importan-cia; por exemplo, mentres que nocatastro figuran 11.145 ml de perí-metro, o gráfico mide 11.344 ml, oque equivale a unha superficie de6.583, 60 km2.

RESTOS DO MOSTEIRO

Estas fotografías corresponden ásruínas do mosteiro de Corenza, dasque en próximos artigos comentarei,así como doutros elementos pétreosque formaron o conxunto arquitec-tónico deste mosteiro.

BIBLIOGRAFÍA

Arquivo parroquial de Santa María de Roo.

PEGERTO SAAVEDRA:

SEÑORÍOS Y COMUNIDADES CAMPESINAS

/ APORTACIONES A LA HISTORIA

RURAL DE LA ESPAÑA MODERNA.

DAS CASAS DE MORADA Ó MONTE

COMUNAL.

RAMÓN VILLARES:

LA PROPIEDD DE LA TIERRA EN GALICIA

1500-1936.

M. RUBÉN GARCÍA ÁLVAREZ.

GALICIA Y LOS GALLEGOS EN LA ALTA EDAD MEDIA: DEMO-

GRAFÍA. 1-2.

26

O 22/4/62 xógase un partido amiga-ble en San Alberto entre dous equiposda 3ª división: o Fabril e mais o Arosagañando os primeiros por 4 a 1. Estepartido era coa intención de recaudaringresos para o Club pero deu perdas.

Os xogadores locais desprazáronsea xogar a outros equipos da zona deSantiago, sobre todo o eterno rivalcomo era o Arenal.

Xa na tempada 62/63 o Noya cambiade F.C. a C.D. NOYA , así consta naFederación Galega de Fútbol con data7/7/62 e sería o seu Presidente D. Car-los Santamaría (xa estivera na tempada

omo xa dixemos no número anterior o NoyaF.C. desaparecería na tempada 61/ 62 aínda

que se fixeron xestións para que o Club seguira postoque no verán do 61 fíxose algo de pretempada onde

se xogou algún que outro partido amistoso.

Sobre todo un torneo internacional entre o C.D.Ourense, o Noya F.C e o equipo portugués do Arrifanenseque viña co adestrador e xogador noies José Dieste.

O primeiro partido xogado entre o C.D. Ourense (xamarchara o noiés Matito para o Betis) daquela en 2ª divi-sión, 4º posto na tempada 60/61 e o Arrifanense gaña óequipo galego por 3 a 1.

O segundo partido e a final xógana o C.D. Ourense emais o Noya C.F. gañando os Ourensáns por 3 a 2 . Decirtamén que este torneo celebrouse nas festas de Noia.

27

Ricardo Güeto Sóñora

FutbolNoya F.C.

Tempada 1962-1963

C.D. NOYA XUVENIL 62/63AGEITOS, JOSE, SITO, ELÍAS, SAN MARTÍN, GUERRA, CARTAGENA./ REMIGIO, M. PETISCO, CHITO, A. PETISCO E CHINO

49/50) e sería vicepresidente 1º D.Alfredo Penalta (tamén ex-presidentena tempada 44/45 e 45/46) e vicepresi-dente 2º D. Andrés Petisco.

Contráse como adestrador a ManoloBlanco (que xa estivera na tempada59/60).

A plantel estaba formado por Jorape; Fuentes e Noya(porteiros), Freire; Berjas; Ares; Rubio (defensas),Pachucho; Cobas; Mareque (medios), Chuchu; Chicha;Rasero; Moreno; Higinio e Bouzón (dianteiros).

Destacar que algún xogador procedía do Arenal e doSantiago recén desaparecidos e na plantilla contábasecon 5 xogadores locais que eran: Jorape, Rubio, Pacucho,Chuchu e Rasero.

Realmente a plantel era curto, dado que o campionatoera curto e había un recén feito equipo de xuvenís.

Os equipos participantes neste campionato de serie“A” rexional grupo norte eran os seguintes: S.D. Com-postela; Calvo Sotelo das Pontes de García Rodríguez;

28

C.D. NOYA XUVENIL 62/63. GATO, JOSE, COBAS, VITOLO, A. COSTA, A. PETISCO E CASTAÑO.

CHIMINO, M. PETISCO, REMIGIO, RASERO E MÉNDEZ.

C.D. NOYA 62/63. M. BLANCO (ADESTRADOR), JORAPE, FREIRE, BERJAS, ARES, COBAS, MAREQUE, NOYA (P.S.)CHUCHU, PACUCHO, MORENO, RASERO E HIGINIO.

reseñar que o partido estivo suspendido

durante 25 minutos por unha fortesara-

biada; dicir que o partido de ida se

xogara facía 5 días.

Na xornada 13ª o 31/3/63 e penúl-

timo partido da liga o Noya ten a visita

do líder, o Compostela, partido da

Ribadeo; C.D. Barraña de Boiro; Bergantiños de Carba-llo; C.D. Noya e Órdenes; en total 7 Clubs.

O campeonato comezou o 6/1/63 (Día de Reis), ondeo Noya se desplaza a Carballo ó campo das Pedras Bran-cas, xogando contra o Bergantiños e o resultado é deempate 0 a 0.

O 13/1/63 e na 2ª xornada debuta o equipo noiés noseu campo de San Alberto ante o Ribadeo e gañando oslocais por 2 goles a 1.

O 20/1/63 e xa na terceira xornada prodúcese o pri-meiro “derby” comarcal da historia xa que o Noya sedespraza a Boiro a xogar co Barraña e onde sucumbe por1 a 0.

Na 4ª xornada ó Noya tócalle descansar.

A 5ª xornada debía xogarse o 3/2/63 pero por mordunha nevada o Calvo Sotelo non puido desprazarse aNoia , co cal se cambia para o 19/3/63, co resultado deempate a 0. Resaltar que San Alberto estaba feito unhalomeira pois o partido cae nun día de chuvia e pedrazo.

A xornada 6ª o 10/2/63 ó Noya tócalle de xogar enSantiago, outro partido de rivalidade, ante o recén creadoS.D. Compostela; xógase no campo da Residencia xaque Santa Isabel estaba en obras; o resultado foi de 1 a 0a favor dos composteláns, gracias a un penalti un tantoriguroso que sinalou o árbitro da contenda, o Sr. RamosOtero, neste partido o Noya aliñou os seguintes xogado-res: Jorape, Freire, Bejas, Ares, Pacucho, Cobas, Chu-chu, Chicha, Moreno, Mareque e Bouzón.

Na xornada 7ª o 17/2/63 (a que remataba a primeiravolta) o Noya recibe a visita do Órdenes ó que golea por4 a 0.

Xa na 2ª volta e na xornada 8ª que se xoga o día24/2/63 o Noya golea en San Alberto ó Bergantiños deCarballo por un tanteo de 5 goles a 2 onde houbo duelode goleadores entre Moreno, que marcou 3 do Noya, eArgimiro do Bergantiños, que foi quen marcou os dousdo seu equipo.

Na xornada nº 9ª o Noya desprázase o campo Munici-pal de Ribadeo, isto acontece o 3/3/63 onde gaña por pri-meira vez a domicilio por 1 a 0.

Na seguinte xornada na nº 10ª prodúcese a volta dopartido de rivalidade comarcal entre o Barraña de Boiroe o Noya, e o equipo local golea por un contundente 4 a 0nun día chuvioso e de vento, isto acontecía o 10/3/63.

Na xornada 11ª o Noya volve a descansar.

O 24/3/63 na xornada 12ª o Noya desprázase as Pon-tes de García Rodríguez, onde sae derrotado do campodo Poblado por un contundente 4 a 1, como dato curioso

29

máxima rivalidade onde o oquipo localse xogaba o 2º posto, o cal lle daríaunha praza de ascenso a 3ª. O partidofoi moi bronco, onde o protagonista foide novo o árbitro. O Sr. Ramos Otero daCoruña expulsou o central Berjas ós 5

30

TÍTULO DO PERIÓDICO LA NOCHE, DO PARTIDO

NOYA 1 - COMPOSTELA 2

C.D. NOYA 62-63.JORAPE, ARES, BERJAS, COBAS, PACUCHO E FREIRE. / MORENO, HIGINIO, CHICHA, MAREQUE, BOUZÓN E FUENES (P.S.)

minutos e logo pitou un penalti inexistente. Tivo que saírescoltado pola Garda Civil, o Noya perdería ese encontropor 2 goles a 1.

O 7/4/63 foi a última xornada de liga, a nº 14, e oNoya desprázase ó campo de Vista Alegre en Órdenes,onde gañaría pola mínima 0 a 1.

Foi unha gran tempada na cal o equipo noiés estivo apunto de lograr a promoción de ascenso; o equipo basedurante a tempada estuvo formado por: Jorape, Freire,Berjas, Ares, Pacucho, Cobas, Chuchu, Chicha, Moreno,Mareque e Bouzón.

A clasificación foi a seguinte: 1º Compostela (quegañou tódolos partidos); 2º Calvo Sortelo; 3º Noya; 4ºBergantiños; 5º Barraña; 6º Ribadeo; 7º Ordenes.

Os números do Noya foron os seguintes: dos 12 parti-dos que xogou, gañou 6, empatou 2 e perdeu 4; con 19goles a favor e 12 en contra e cun total de 14 puntos.

O máximo goleador do campionato foi Argimiro doBergantiños, seguido do noiés Moreno.

No grupo sur de serie “A” rexional o campeón sería oChoco de Redondela.

Nesta tempada formaríase por primeira vez un equipofederado de xuvenis, onde serían campións do grupo 7,que comprendería tódolos equipos de Santiago e o Noyae a base do equipo estaría formada polos seguintes xoga-dores: Ageitos, Gato, José, Sito, Cartagena, Mario, San-

Pontevedra: Estévez, Firi, Calleja,

Cholo, Pastor, Marcelino, Fito, Ferra-

das, Vallejo, Iglesias e Carlos.

Nesta tempada en Noia había 4 arbi-

tros que eran: Manuel Nuñez, Manuel

Seijas, Raúl Viñas e Manuel Güeto.

Na próxima edición falaremos da

tempada 63/64.

Martín, Guerra, Chimino, Remigio, Vitolo, M.Petisco,A.Petisco, Chino e outros, na fase final queda eliminadopolo Arosa (1-1/5-0).

Dicir que estas dúas tempadas se xogan dous cam-pionatos de modestos, o primeiro gañouno o San Martíne o 2º O.J.E.

Nesta tempada falar dun equipo “B” que participa nocampionato das Rías Baixas no seu grupo norte, o seuprimeiro partido foi: Noya 0, Vilanova de Arosa 2 conesta aliñación por parte do equipo noiés: Noya, Souto,Méndez, Lires, Cobas, Braulio, Ventura, Moreira, Abe-lardo, Remigio e Jaime. O seu adestrador era Martín.

Particípase na Copa Galicia con estas eliminatorias:

Barraña 0 - Noya 1 (1-0) desempate en Vilagarcíacon este resultado:

Noya 3 - Barraña 2 na 2ª eliminatoria.

Noya 1 - Fabri l 2 (1-4); o equipo noiés estaba refor-zado polos xogadores do Arosa Durán e Alcalde.

Tamén se participa no campionato de aficionados deGalicia quedando eliminado na 1ª ronda polo Barrañacon estes resultados:

Barraña 0 - Noya 2 (3-1) pero queda eliminado poraliñación indebida de Higinio.

Os partidos amistosos foron entre outros:

15/07/62: Noya 7, Estradense 218/10/62: Noya 4, Ulla 22/12/62: Noya 2, Arosa 1

O 25/4/63 xógase no campo de San Alberto o I trofeoSan Marcos entre o Pontevedra de 2ª división e o Depor-tivo naquela época tamén en 2ª división, e o resultado foide escándalo pois o Pontevedra gañou por 8 a 1. Arbi-trou o Sr. Naya e as aliñacións de ambos os equiposforon:

Deportivo: Pampols (Giraldez), Domínguez, Valen-tin, Hermida, Aurre, Rojo, Revuelta, Bellón, Laureda,Antonio e Paz.

31

COMPOSTELA 1 - NOYA 0CAPITÁNS DOS DOUS EQUIPOS. CHUCHU

(NOYA) E MARÍN (COMPOSTELA), CO ÁRBITRO

RAMOS OTERO.

FE DE ERROS

Por un erro involuntario napáxina 57 do número 16 destaRevista, aparece o futbolista Rafacomo nacido en Santiago cando, enrealidade, Rafael García Fernández,fillo de Generoso e Esperanza, viu aluz por primeira vez na vila de Noia,concretamente na Casa do Ferrador–na rúa do mesmo nome– o 4 dedecembro de 1937, aínda que dousanos máis tarde marcharía de Noiacoa súa familia. Sirvan estas liñaspara sentida desculpa ante o intere-sado e de satisfacción para todos osnoieses amantes do futbol.

Romboia é unha canción queen Noia se cantou moito alá

polos anos 1920 ó 1936.

Nunca foi unha canción que se can-taba en serio, foi desas cancións que secantaban cando xa non había outracousa que cantar, hoxe diriamos que foiunha canción de “relax”.

Do que non nos cabe dúbida é de quenos chegou a través do mar.

Os importadores foron aqueles ines-quecibles mariñeiros dos veleiros, quefacían a ruta Noia-Vigo e que chegabancomo dixo F. Añón ata o mesmo Portu-gal.

A canción é de orixe portugués, peronon cabe dúbida de que foi adaptada.Penso tamén que retomada polos pro-pios mariñeiros, pois deste xeito, expre-saban mellor as súas experiencias e ossentimentos que xurdían nunha travesíachea de perigos, pero que formaba partedas súas vidas.

Esta canción tamén foi moi popularen Vigo, e en ambas as dúas veiras dasúa ría. Unha pequena mostra do quedigo é que a única gravación que secoñece da Romboia está feita por ungrupo de Cangas, que a sacou do fondodo armario para gravala e dala a coñecerna T.V.G. fai uns sete ou oito anos.

Romboia quere dicir: “Rumbosa”,“Dadivosa”, “Magnífica” e tamén“muller de voluptuosas curvas”.

Contáronme que esta canción non era moi ben aco-

llida polas familias dos mariñeiros que facían a ruta

Noia-Vigo. Tiñan a impresión de que os mal intenciona-

dos cantaban a Romboia para denunciar a vida leda que

facían os seus parentes, unha vez que desatracaban do

peirao do Marqués.

O certo é que cando chegaban a Noia, da barriga

daqueles barcos saían mercadorías que abastecían a

todos os comercios de Noia, sobre todo ós “ultramari-

nos” e tabernas. A descarga facíase en carretas ou a man.

Os bocois do viño traíanos a rolar dende o peirao do

Marqués ata o seu destino. Había que ver (eu vivía na rúa

de Axuda) o traballiño que pasaban 3 homes, pois só

podían ser 3 (non había espacio para máis) para subir

rolando pola costa da rúa de Axuda un bocoi de 500

litros, deixalo na taberna do Toro, escaleiras incluídas.

Aquelas tabernas (a maioría lúgubres), de piso de

terra, cunha táboa posta sobre catro estacas chantadas no

chan, era o que facía de mostrador no que se podían ver

os círculos de centos de cuncas. E todo alumeado por

unha soa lámpada que en ningún caso por orde de Don

Felipe (o da lus) podía sobrepasar de 50 vatios.

Pero volvendo á canción, sei que tiña bastantes estro-

fas, pois supoño que se aplicarían segundo as circunstan-

cias.

Nesta edición poño as tres que coñezo e prégolles que

se alguén coñece algunha máis, ma faga chegar por

correo, ou que ma diga por teléfono que llo agradecería

moito.

A letra da Romboia póñoa na pronunciación que a

min me chegou.

32

Canc ións de Noia

Prudencio Romo

A Ramboia

33

34

Inma Oviedo

nal. Nos apéndices aparece xa como

nacido o 28 de novembro de 1880,

aínda que en realidade naceu na rúa de

Santo Andrés, lugar de Goiáns (Porto-

sín) o 28 de abril de 1879. O seu nome

de pía completo era José Prudencio.

Seu pai, Luís Iglesias, nacera en Tria-

castela, Lugo, mentres que súa nai,

Elisa Roura, o fixera en Porto do Son. A

familia de súa nai procedía de San Pol

de Mar en Girona, de onde viñera o seu

avó Pablo Roura para establecer no Son

unha fábrica de salga de peixe.

Avogado, a maioría da súa vida tras-

correrá na cidade da Coruña, cidade da

que foi concelleiro e na que prestará un

grande servizo á Real Academia

Galega, da que era membro correspon-

dente, pois grazas ás súas xestións esta

institución puido dispoñer nos anos

vinte dunha sé no pazo municipal her-

culino. Casado con Victorina Lago

Vidal, tivo tres fillos no seu matrimo-

nio, Felicia, Gloria e José Luis.

A súa obra galega espallouna por

diferentes xornais e revistas, aínda que

sempre foi recoñecido, sobre todo,

como tradutor ao galego de poetas cata-

láns, franceses, italianos e alemáns,

mais tamén cultivou a crítica literaria

en galego (por exemplo, reseñou o

volume Poesías, de Antón Valcárcel co

título “Fala o padriño”, en A Nosa

on son moitos os escritores en lingua galega

nados no concello de Porto do Son antes da

Guerra Civil e, agás algunha excepción como a

de Xerardo Díaz Fernández, son pouco coñeci-

dos e pouco aprezados. Un deles é Xosé Iglesias Roura,

a quen citan moitos repertorios literarios, pero son sina-

lar a miúdo os seus datos biográficos ou anotándoos

erroneamente. A Gran Enciclopedia Gallega no seu

tomo XVII aporta a fotografía do autor, destaca o seu

labor de tradutor e infravalora a súa obra poética orixi-

35

X. Pastor Rodríguez Santamaría

Un poeta de Porto do Son:Xosé Iglesias Roura

XOSÉ IGLESIAS ROURA

Terra, o 20 de abril de 1918), a poesía e

o teatro. Director artístico do coro

“Cántigas da Terra”, para o que escri-

biu moitas romanzas, ás que puxo

música Manuel Fernández Amor (Riba-

deo, 1896-A Coruña, 1978), e probable-

mente tamén a peza teatral Muiñadas,

que foi posta en escena na Coruña en

1924. Non foi moi ben recibida esta

peza teatral por A Nosa Terra, como se

pode comprobar polos comentarios

publicados no número 208 do 1 de

xaneiro de 1925. Consta, ademais, que

escribiu unha zarzuela, titulada “A

esquecida”, estreada tamén con música

de Fernández Amor.

Colaborador do xornal A Nosa

Terra, órgano das Irmandades da Fala,

ás que pertencía Iglesias Roura, neste

medio periodístico publicou traducións

do italiano Tommaso Grossi (1790-

1853), titulado “A andoriña” e do fran-

cés Alfred de Musset (1810-1857),

neste caso o poema “Estreliña do

serán”, que é unha das súas mellores

versións e que apareceu no número dez,

o 16 de febreiro de 1917 e que comeza

deste xeito:

Pálida estrela do caer do día

que brilas entre os velos do verán,

dende o pazo de azur do seo dos

ceos

¿que ves na terra chá?

Non foron os únicos poetas traduci-

dos para A Nosa Terra, pois o dez de

xuño do mesmo ano apareceu a máis

coñecida das súas versións, “A vaca

cega”, do grande poeta catalán Joan

Maragall (1860-1911), que foi moi

coñecida e que reproduciu o suple-

mento “Nós” do xornal coruñés El

Noroeste o 12 de novembro de 1918.

Deste mesmo autor traduciu tamén

“Imno da arbre froital” para o órgano

das Irmandades, que se publicou o 1 de marzo de 1929.

Neste xornal apareceron tamén a tradución da “Imita-

zione” que o poeta italiano Giacomo Leopardi (1798-

1837) fixera de “A folla” do francés Antoine Arnault

(1766-1834), tradución que se publicou o 10 de marzo de

1917; ao seu carón aparecen os textos do alemán Hans

Theodor Storm (1817-1888) titulados “O amor que

soño” e “Xulio”, aínda que neste caso a versión do ale-

mán fixéraa Antonio Valcárcel e Iglesias Roura limitouse

a facer unha versión en verso da tradución ao castelán.

Mesmo chegou a traducir poemas do español como o

titulado “A sangrante namorada” de Pedro de Répide

(1882-1948), aparecida na revista Nós o 15 de agosto de

1928. Aínda hai que engadir a tradución do poema “Orfa

e sin amor” do romántico alemán Eduard Mörike (1804-

1875), que apareceu en A Nosa Terra o 30 de xullo de

1917.

A súa poesía orixinal mereceu grandes eloxios de

quen fora Presidente da Real Academia Galega, Eladio

36

PARTIDA DE DEFUNCIÓN DE XOSÉ IGLESIAS ROURA

Hei de fenderte, terra; has de ser

miña;

hei de faguerte pó;

hasme dar, das entrañas, pan pros

fillos...

Mentras na vida estou,

hei de sacarte os zumes canto poida,

¡que xa mos sacarás a min despois!

Esta poética rural e virxiliana non

remata na poesía galega con Iglesias

Roura, senón que terá un magnífico

continuador en Xosé Crecente Vega e

aínda moitos cultivadores na posguerra.

Outros poemas da súa autoría apare-

ceron en A Nosa Terra nos anos 1917 e

1918. Son os titulados “Alá na fror dos

meus anos...” (nº 30, 10-09-1917),

poema de temática amorosa; “Xusticia

a pan de cego” (nº 40, 30-12-1917), de

claro contido social; “Dos verdes anos”

(nº 52, 20-04-1918) e o que comeza cos

versos “Subindo vou a congostra / con

pesado feixe ó lombo...” publicado no

número 50 o 30 de marzo de 1918.

Varios destes poemas foron reproduci-

dos polo xornal coruñés El Noroeste, no

suplemento Nós, claro antecedente da

mítica revista. Neste suplemento só

apareceu un poema orixinal, o titulado

“A vestal gallega” (26-11-1918), que

mestura romanticismo con clasicismo.

Sabemos tamén que colaborou no xor-

nal pontevedrés El Pueblo, que era o

voceiro da Conxunción Republicano-

-Socialista, que apareceu de 1914 ata

1932, que na segunda etapa comezada

en 1921 tiña un suplemento titulado “O

Rodríguez González, cando publicou a necrolóxica deIglesias Roura, onde o califica de un dos máis exquisitospoetas galegos. Non foi esa a opinión da posteridade,que esqueceu os seus versos orixinais e lembrou só astraducións. Un repertorio actual cualifícao, con certarazón, de poeta epigonal e de non moi alta calidade. Cer-tamente non foi un poeta de primeira categoría e nostempos das avangardas era xa un poeta anticuado. Senembargo non carece dalgúns méritos se o integramos nasúa xerazón, que é a que Méndez Ferrín denomina“Entre dous séculos”, que ten por cabezaleiros a RamónCabanillas e Gonzalo López Abente, aínda moi vincula-dos á tradición do século XIX, pero que anovan por con-tactos co Modernimo e coa poesía portuguesa. IglesiasRoura só se vincula ao ruralismo de raíz virxiliana pre-sente na tradición decimonónica e algúns dos seus textosnon carecen de certas cualidades positivas. O máis inte-resante é o titulado “Tras do arado”, que apareceu nonúmero 25 de A Nosa Terra o 20 de xullo de 1917,poema que reproducimos regularizando a súa acentua-ción e suprimindo os apóstrofes, mais conservando oléxico e a morfoloxía:

Tras do arado

¡Outra volta máis! –Volve, Gallardo;

tente ó rego, Cardón.

Nobres almallos meus, case ampeades

con tan brava labor.

Hanvos dar da ferraña que fresquiña

colleron para vós.

Fire abafante o Sol, a terra é un forno.

non se atura a calor.

Se é que o pan me dá –Dios mo perdoe

¡ben ganadiño foi...!

IIMais aínda outra volta. –Za, Gallardo;

vente ó rego, Cardón.

Parésceme que acoro, atafegado

coa poeira e o suor.

37

CABECEIRA DO SUPLEMENTO NÓS

Labrego”, onde Iglesias Roura publi-

cou poemas orixinais.

Sen ser un poeta de grande impor-

tancia, a dignidade dos seus versos, e

sobre todo das súas traducións, xustifi-

carían unha edición que os reunise. É o

labor de tradutor o que segue a interesar

principalmente, pois a literatura galega

tivo e ten aínda grandes eivas neste

terreo. Como mostra do seu labor como

tradutor reproducimos “A vaca cega”

de Joan Maragall:

A vaca cega

Baténdolle na testa a relfa dos

valados

e tropezando en tódolos petóns do

camiño,

marchando ó tino e soia, a probe

vaca vella

vai abrevar no río.

Un coio mal guindado foille sacar

un ollo

e cubréuselle o outro dunha tea:

está cega.

Vai beber no regato onde adoito

bebía

mais non coas compañeiras,

nin co aque firme paso con que

marchaba outrora;

a vaca vai sin guía

anda ó tino e vai soia.

As irmás polos cómaros e prados e

ribeiras

pacen a fresca herba facendo soar

as chocas;

mais ela caería. Foi a bater cos

belfos

nun aguzado seixo e cía recelosa,

mais volve e se abaixando hasta

atopa-la auga

bebe dela, calmosa, bebe pouco sin

sede.

Sobre as mortas meniñas

palpebrexa e a testa

cara ó ceo cun certo aire tráxico ergue;

orfa de luz desanda con paso cauteloso

polas corgas e sendas nunca dela esquecidas;

movendo a longa cauda, baixo dun sol que abura

vacilante camiña...

Xosé Iglesias Roura faleceu no lugar de Mera, parro-

quia de San Cosme de Maianca, no concello de Oleiros,

o 27 de setembro de 1930, segundo a súa partida de

defunción, de neoplasia gástrica e foi soterrado no cemi-

terio de Serantes. Á súa morte referiuse A Nosa Terra o 1

de outubro dese mesmo ano con estas palabras:

“Un querido irmán máis que se foi, Xosé Iglesias

Roura. Foi un dos fundadores máis entusiastas das

Irmandades da Fala, e, dende entón, traballou sin

acougo pola causa da Terra. Home cultísimo, houbo de

traducir de diversos idiomas europeus moitos poemas,

deixando tamén inéditos varios versos, que a súa

modestia impidiu conocer.

No cimeterio de Mera ficou o corpo daquel home,

mais o esprito está connosco, marcándonos co exemplo

dos bos e xenerosos”.

BIBLIOGRAFÍA

FERNÁNDEZ PRIETO, L. e M. M. BARREIRO: “A prosa política

na época das Irmandades”, en V.V.A.A.: Historia da litera-

tura galega, Vigo, A Nosa Terra / AS-PG, 1996, t. 2, facs.

19.

IGLESIAS DE SOUZA, L.: “Autores gallegos de teatro lírico”,

Abrente, A Coruña, nº 21-22, (1989-1990).

LOURENZO, Manuel e PILLADO MAYOR, Francisco: Dicionário

do teatro galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco,

1987.

REAL PÉREZ, Beatriz: “A traducción e os textos traducidos ó

galego no período 1907-1936”, Viceversa. Revista Galega

de Traducción, nº 6, (2000), pp. 9-36.

RODRÍGUEZ, Pastor: “O sonense Xosé Iglesias Roura”, La Voz

de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 01-05-2002, p. 13.

RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, Eladio.: “José Iglesias Roura”, Boletín

de la Real Academia Gallega, vol. XIX, nº 228, 1930.

S.S.: “Liñas de loito”, A Nosa Terra, nº 276, 01-10-1930.

VILAVEDRA, Dolores (coord.): Diccionario da literatura galega

I. Autores, Vigo, Galaxia, 1995.

38

ve-la vela da embarcación que regre-saba por fóra da ría. Posteriormenteconfirmaríase a súa desaparición. Igualsorte lle aconteceu á Minerva, propie-dade de Benito Ben Ares.

En total 28 afogados que deixaron17 viúvas, catro delas encintas e 40orfos. Para unha pequena vila mariñeiracomo Porto do Son foi unha traxediasocial incalculable.

Ó coñecerse o suceso un enormexentío foise concentrando no peirao. Alíforon sucedéndose as escenas de dor. Aincerteza e a desolación entre os fami-liares dos falecidos era patente, imposi-ble de describir.

A poboación acudiu en masa áspraias coa escasa esperanza de rescataralgún supervivinte. Centos de persoasagardaron en van durante horas aposta-dos nas pedras onde so se oían os gritose os lamentos. Nos días posteriores ovecindario recorreu a costa para atoparós náufragos ou calquera obxecto dasvolanteiras.

Na costa de Queiruga atoparon res-tos de madeira dos bordos e un banco dalancha Juanita. Á praia de San Fran-cisco achegou o mar tres remos coasiniciais A.V., o timón, o prato de comere o mallete de aguanta-lo pau, tamén damesma lancha, que foron rescatados porunha embarcación da ría de Arousa edepositados no almacén de Lino García.Estes efectos posteriormnte serían taxa-dos en 28 reais.

a costa próxima e en toda a ría de Muros e Noia,producíronse moitos naufraxios, e accidentes no

mar ó longo dos tempos. Neste traballo non imosdeternos en todos eles senón que particularizare-

mos máis polo miúdo en catro que no seu tempo tiveronmoita repercusión:

NAUFRAXIO DE DÚAS VOLANTEIRAS DE PORTODO SON (8 DE FEBREIRO DE 1879)

En Porto do Son existía unha flota de lanchas volan-teiras adicadas á pesca do abadexo e a pescada. Estasvolanteiras eran como unha lancha clásica galega de velade relinga, pero de maior tamaño. Ían tamén dotadas deremos e tripuladas por doce-quince homes.

O inverno de 1879 caracterizouse por ser un dos máischuviosos que se lembran. A prensa escrita de toda Gali-cia informaba ós seus lectores sobre a crueza do tempo.O amarre forzoso da flota pesqueira de Porto do Son pro-ducía escaseza de recursos en moitos fogares da vila.

A madrugada do sábado, 8 de febreiro dese ano, apro-veitando unha leve melloría do tempo, nove volanteirassaíron do peirao sonense para recolle-los aparellos:volantas e angarellos que tiñan largados no mar facía xaoito días a unhas catorce millas do porto e que non puide-ran recoller con anterioridade por mor do forte temporalque azoutara Galicia. Naqueles caladoiros foron sorpren-didas por un novo temporal que lles obrigou a abandona-lo traballo e voltar con urxencia a porto. Só sete delas olograron logo de grandes esforzos. As outras dúas, aschamadas Juanita e Minerva desapareceron con tódolosseus tripulantes sen deixar rastro.

A desgracia tamén se puido ver desde a vila. Ás tres emedia da tarde, Antonio Ventoso Martínez, propietarioda lancha Juanita xunto con outros homes que se atopa-ban tendendo redes a secar no Tendedeiro deixaron de

39

Manuel Mariño del Río

Naufraxios na ría deMuros e noia

Polo que respecta á Minerva foronrecollidos do mar unha cubeta demarca, dous pedazos de madeira e 18anacos de volantas que foron deposita-dos na fábrica de salgadura que PíoRodríguez posuía no lugar de Fornelos.Estes obxectos serían taxados en 269reais.

Porto do Son viviu xornadas de loitoplenas de emoción contida. A miseriarondaba sobre os familiares das vícti-mas, xa que a pesca era a súa únicafonte de ingresos.

A resposta do vecindario non se fixoagardar. Eles foron os primeiros enprestar axuda a aquelas casas tan nece-sitadas. Unha axuda insuficiente, sendúbida, dada-las súas escasas posibili-dades pero que serviría de estímulo parasolicitar axudas ós organismos oficiais.Ó mesmo tempo tanto en Galicia comano resto de España organizáronse colec-tas.

Na cidade da Coruña o gobernadorAntonio de Candalija levou a cabo unhagran actividade apelando ás autorida-des, asociacións e individuos parapalia-las consecuencias daquel naufra-xio. Telegrafou ó goberno da Naciónnotificando os feitos e reuniu á Deputa-ción. Solicitou de tódolos gobernado-res, alcaldes e abades a necesidade deorganizar colectas nas distintas parro-quias e abrir suscricións populares paraacadar algúns ingresos que mandarcomo primeira axuda ós fogares dosdesaparecidos. Tamén fixo o mesmocos deputados galegos en Madrid paraque lograran do goberno a maior axudaposible.

O deputado republicano por Noia,Romero Ortiz recibiu 3.000 pesetas doGoberno para o seu reparto inmediato.Romero Ortiz tamén reuniu axiña osdeputados galegos residentes en Madridpara estudia-lo caso e acordaron consti-tuír catro comisións e adoptar algunhas

medidas. En primeiro lugar, unha comisión dirixiuse óGoberno demandando solucións prácticas. Outra solici-taría das autoridades provinciais galegas a apertura desuscripcións. Unha terceira comisión encargaríase dexestionar que unha parte dos ingresos dos teatros engro-sasen as suscricións. Por último, unha cuarta faría chegarás empresas filiais en América do Sur a delicada situa-ción na que se atopaban as familias dos mariñeirossonenses.

Antonio de Candalija animou a sociedades como oCírculo Mercantil, a Xunta de Agricultura, a Liga deContribuíntes, a Sociedade Económica de Santiago, associedades de recreo e ó propio Arcebispo compostelánpara que recadasen fondos.

O arcebispo de Santiago enviou cen pesos de pratapara axudar ás familias dos falecidos e cursou un oficiodirixido ó párroco de San Vicente de Noal para que orde-nase a apertura dunha suscrición para o mesmo fin.

En Santiago de Compostela organizáronse colectasnas distintas parroquias. Formouse unha xunta provee-dora de auxilios dos náufragos do Son, dirixida por Fra-cisco Sainz, Timoteo Sánchez Freire e Agustín Cer-queiro, cura da colexiata do Sar.

A sociedade compostelana El Recreo anulou un decada dous bailes semanais e dedicou os gastos ás vícti-mas do naufraxio.

40

VOLANTEIRA: ESLORA, 11´55 M; MANGA, 3´78 M. E PUNTAL, 1,80 M.

Algunhas fontes sinalaron que aquelbarco puido afundirse ó segui-los sinaisda falsa campá. A versión oficial indi-caba que o naufraxio se produciu por unlamentable erro do oficial que dirixía obarco, pois a súa intención era entrar naría de Corcubión para cargar carbónpero entrou na ría de Muros eNoia.Chegado ó lugar do naufraxioadvertiu o perigo pero non evitou o cho-que contra o baixo a pesar de que orde-nara dar marcha atrás.

Ó día seguinte saíron para o lugar doaccidente numeros obreiros e mariñei-ros para comeza-las operacións de sal-vamento da carga que conducía. Ese díaxa se extraeran das adegas algunhasmercadorías pero con bastante dificul-tade. De tódolos xeitos, as operaciónsleváronse a cabo con moita lentitude, apesar de que o barco continuaba namesma posición.

Os golpes de mar producíronllegrandes vías de auga na popa, anegán-doo por completo. Daquela críase difi-cilísimo o salvamento do buque, limi-tándose os traballos a librarlle a carga.

Ó lugar do naufraxio acudiron oaxudante de Mariña, Sr. Cadarso, o res-

Dos deputados de Madrid achegaron para o mesmofin 10.000 pesetas. O ministro da Gobernación, DonCalixto Varela donou 3.000 pesetas.

No informe da recadación que se conserva na Biblio-teca Xeral de Santiago (Naufragio del Son. R.S.E.Espino. Foll. 1-4) tamén aparecen os directores de LaGaceta de Galicia e El Porvenir.

Este suceso tería unha enorme trascendencia. Asrepercusións do naufraxio chegaron ata a actualidade.Aínda hai anciáns de Porto do Son que lembran o naufra-xio porque así llo contaran os seus devanceiros xa faleci-dos. E non lles cabe a menor dúbida de que a desapari-ción das volanteiras foi o naufraxio máis lamentabledeste porto ó longo de toda a súa historia.

NAUFRAXIO DO VAPOR INGLÉS HORATIO (20 DEABRIL DE 1904)

Ás dez da mañá do mércores, 20 de abril de 1904encallou no baixo coñecido como Chorexo o vaporHoratio, de bandeira inglesa. O baixo dista unha millado peirao de Porto do Son.

O buque tiña afundida a parte de proa e nese mesmodía considerábase total a perda do barco polo perigosodo baixo no que encallou.

O Horatio transportaba un cargamento de 2.000 tone-ladas de trigo. Procedía de Odessa e nun comezo críaseque se dirixía a Hull, logo sóubose que o seu destinosería un porto de Xapón. A tripulación composta por 22tripulantes salvouse.

41

ÁNCORA APARECIDA EN COREXO, BEN PUIDERA PERTENCER Ó (HORATIO)

ponsable de Aduanas de Muros e forzasde carabineiros.

Ó terceiro día xa se levaban extraí-das 150 toneladas da carga, ó tempo quepara cooperar nos labores de salva-mento do buque partiu para o lugar ovapor F.R. dos señores Barbeito eRodríguez. Nos traballos tamén colabo-rou o cañoneiro Vasco Núñez de Bal-boa.

Para evitar actos de piratería con-centráronse na costa próxima ó lugar doafundimento un gran número de carabi-neiros.

A carga que se sacou do buque depo-sitouse en dous almacéns, un deles navila sonense. Naqueles intres abrigá-base a esperanza de que o vapor aíndapodería poñerse a flote.

Días despois tamén acudiría ó lugardo suceso o canciller do consuladoinglés D. Eduardo Guyatt. Este puidocomprobar como na parte de popacomezaba a abrirse unha importantefenda. Aínda así non se descartaba a súarecuperación para logo levalo ata Ferrolpara que alí lle fosen reparados os des-perfectos.

Permanecían a bordo tanto os tripu-lantes como o seu capitán M. Croft, queagardaban con inquedanza os resulta-dos dos traballos de salvamento. Paraiso chegou ó lugar o remolcador Hera-cles con dous enxeñeiros a bordo paraintentar poñe-lo a flote. A carga de trigoque transportaba foi extraída pero nonasí as seiscentas toneladas de madeirade carballo que aínda permanecía abordo unha semana despois do sinistro.Tamén se soubo que levaba chícharos efabas e unha cantidade non cuantificadade armas de contrabando para o Xapón.

A comezos de maio o barco xa tiñaafundida completamente a proa.Daquela xurdiran discrepancias eaumentou o malestar entre as xentes de

Porto do Son porque a empresa propietaria do Horatiocontratara obreiros de Muros prescindindo dos que ataaqueles intres se ofreceran desde a vila sonense paralevar a cabo aquelas faenas.

O cargamento que se foi extraendo do buque foitransportado tamén ó porto de Muros. As cousas nonmelloraban co paso do tempo, polo que o alcalde dePorto do Son enviou ó gobernador civil da provincia untelegrama dándolle conta de que durante aqueles primei-ros días de maio varias embarcacións rodeaban ó vaporHoratio co obxecto de rastrexar e recolle-las mercado-rías que arroxaba o mar. Estas embarcacións entorpecíano labor dos buzos e os traballos de descarga do buque.

Un carabineiro que prestaba servicio a bordo dovapor ameazou ós tripulantes dos barcos para que sealonxasen del. Como non obedecían aquelas ordes efec-tuou un disparo intimidatorio. A bala impactou no brazoesquerdo do mariñeiro de Muros Manuel FernándezPérez, patrón dunha das lanchas, resultando ferido grave.Naqueles intres as embarcacións abandonaron o lugar e oferido foi trasladado ó Hospital de Santiago.

A finais de maio desencadeouse un forte temporal nacosta que destrozou completamente o vapor que se foi apique en Chorexo, precisamente nunha zona do baixo óque desde aquela os mariñeiros desta ría chaman “ovapor”.

EMBARRANCAMENTO DUN DIQUE FLOTANTEHOLANDÉS NA PRAIA DE RÍO MAIOR(QUEIRUGA) (2 DE SETEMBRO DE 1912)

O mércores, 2 de setembro de 1912 na comandanciade Mariña rcibíronse as primeiras noticias do percanceacontecido ós remolcadores Poze e Lanwezee que arras-traban ó dique flotante holandés Lager Dock fronte ascostas de Corcubión.

Os remolcadores, pertencentes á casa Smit, navega-ban en dircción a Lagos, no golfo de Guinea.

A consecuencia do furioso temporal reinante, racha-ron as amarras que suxeitaban o dique, tendo que serabandonado polos remolcadores, que tiveron que refu-xiarse de arribada forzosa no peirao de Corcubión.

Desde aquela vila telegrafouse inmediatamente ócónsul de Holanda na cidade da Coruña, D. RaimundoMolina, quen contestou axiña, tamén por telégrafo, dis-poñendo que tan pronto amainase o temporal fosenfacerse cargo do dique. Mentres tanto a plataforma flo-

42

nunha taberna da aldea ata que a com-pañía puido repatrialos ó seu país.

Nos días seguintes foron chegandoata a zona varios técnicos especialistase intentaron reflota-lo dique. Acadaronque o enxeño se movese pero non logra-ron desembarrancalo. Logo de variosintentos infructuosos quedou descar-tada aquela operación. Porteriormentedecidiuse retira-las pezas de máis valor:tanques, maquinaria, tuberías, etc., queían deixando na costa. Logo, como oscamións non podían achegarse ata apraia, solicitaron a colaboración dosveciños do lugar para que co seu gandoe os seus carros subiran o ferro ata aestrada. Alí introducíano nos carros ecamións que o transportaban ata Portodo Son. Os carpinteiros da zona facíanas embalaxes e, despois de prepara-laspezas, levaban todo para Muros engabarras e remolcadores pequenos paralogo continua-la viaxe de volta ataHolanda.

As planchas máis pequenas queda-ron aquí e vendíanse por quilo. Moitascubriron as cunetas da rúa da Roda e docamiño Novo en Porto do Son. Outrascubriron cociñas de ferro e mesmoalgunha serviu para pechar algunhahorta.

Algúns dos restos semisumerxidosdo dique aínda tardaron moitos anos endesaparecr completamente. Nos inver-nos, cando se producen fortes correntese falta a area, varios daqueles ferrosquedan ó descuberto coa marea baixa.

A partir daquel embarrancamento apraia de Río Maior ou Xandemil pasoua denominarse popularmente “praia dodique” e así é como se lle coñece naactualidade.

DESAPARICIÓN DO PESQUEIROVOLVERÁN (24 DE MARZO DE1986)

Na historia recente de Porto do Son,o luns 24 de marzo de 1986 vai supoñer

tante, impulsada pola forte oleaxe, e logo de salvaralgúns baixos, foi a encallar na praia de Río Maior, naparroquia sonense de Queiruga.

Ó día seguinte o comandante xeral recibiu un tele-grama do axudante de Mariña de Noia comunicándolleque a consecuencia do temporal embarrancara na costasonense un dique flotante holandés. Naquel despachoengadíase que a tripulación composta por oito homesnon sufrira ningún dano.

O dique quedou atravesado na costa nunhas condici-cións que dificultaban o seu reflotamento. Ata alí despra-zouse o xerente da Sociedade de Salvamento Marítimo,D. Tomás Guyatt e mailo represntante da casa Lloyd, Sr.Hervada, regresando ó mesmo día.

Cara o lugar do embarrancamento desprazouse ovapor “Finisterre” da devandita Sociedade de Salva-mento con buzos e o material necesario co obxecto deintentar poñer a flote o dique, valorado en máis dunmillón de libras esterlinas.

Desde Corcubión partiron tamén os dous remolcado-res holandeses que alí se refuxiaran cumprindo a ordetelegráfica do cónsul daquela nación na vila coruñesa, D.Raimundo Molina.

Os tripulantes do dique nun primeiro intre non que-rían saír do barco xa que viron correr cara a costa unenorme xentío que acudía ó rescate dos posibles náufra-gos. As xentes estaban nas leiras e asomábanse ás rochascos apeiros de labranza ó lombo e os tripulantes daembarcación pensaban que estaban en perigo.

Finalmente un dos tripulantes animouse a baixar, evendo a boa acollida que lles dispensaban os veciños deQueiruga, baixaron tamén os sete tripulantes que aíndapermanecían a bordo. Durante uns días estiveron vivindo

43

O DIQUE ENCALLADO NA PRAIA DE RÍO MAIOR (QUEIRUGA)

unha triste lembranza para toda a fami-lia mariñeira deste Concello. Á hora naque presumiblemente debía regresar aporto, o pesqueiro Volverán naufragouen circunstancias bastante confusas,falecendo os seus cinco tripulantes,veciños de Queiruga.

O barco desparecido saíra a primei-ras horas da madrugada dese día condestino á zona sur de Corrubedo coñe-cida como Os Rosíns para adicarse ápesca do abadexo. Sobre as 15´30 horasos tripulantes da embarcación sinistradafalaron cos do pesqueiro “Virgen deLoreto” indicando que en media horarecollían as redes e volvían a porto.

Sobre as cinco da tarde o pesqueiroxa debería estar no peirao sonense paraa subasta do peixe. A medida que íanpasando as horas a alarma saltou entreos familiares e as xentes do mar.

Decidiuse enviar á zona tres embar-cacións: “Eva María”, “Nosa Virxe deLoreto” e “Jalisco” para intentar encon-trar ós posibles náufragos. Desde terra

varios veciños saíron en coches previstos de prismáticose radioteléfonos para rastrexa-la costa, mentres desde aConfraría se realizaban chamadas ó S.A.R., Axudantíade Mariña, Cruz Vermella, Garda Civil e confrarías pró-ximas sen que ninguén puidese dar novas do barco. Ostres barcos regresaron a porto sobre as nove da noite,mentres que o helicoptero do S.A.R. non puido operarata o día seguinte.

Os malos augurios confirmaríanse ó día seguinte óapareceren na praia Recobeira de Corrubedo os primei-ros restos do pesqueiro: madeiros da ponte, salvavidas eunha botella de viño medio baldeira. Xa pola tardiña apa-receron unha camisa e un xersei cortados con coitelos.Isto semellaba indicar que os donos das prendas intenta-rían facer sinais antes de se afundiren definitivamente.Nas horas seguintes o estado do mar dificultou notable-mente as tarefas de busca que se levaron a cabo tanto porterra coma por mar. Nela participaron a lancha da CruzVermella e o helicóptero do S.A.R.

Nos labores de rastrexo participaron case por com-pleto os membros da Confraría de Pescadores de Portodo Son, á fronte dos que se atopaba o seu patrón maior,José Torrado.

O mércores José Romero, fillo do patrón desapare-cido, saíu ó mar no seu barco Asur II e dirixiuse á zona

44

O VOLVERÁN COS SEUS TRIPULANTES A BORDO NUN DÍA DE TEMPORAL NA DÁSENA DE PORTO DO SON, POUCO TEMPO ANTES DA

SÚA DESAPARICIÓN

A resposta non se fixo agardar e

desde os concellos, confrarías, organis-

mos oficiais e mesmo de particulares

foron chegando as axudas económicas

que serían repartidas entre os familiares

dos náufragos.

Pasadas varias semanas, cando o

pesqueiro con base en Porto do Son

“Amado” estaba a realiza-las súas tare-

fas pesqueiras, rescatou do mar o cadá-

ver de Antonio Romero Torres. Isto

sucedía o mércores, 30 de abril. O

corpo estaba enganchado por un brazo a

unha das redes que habitualmente

empregaba o barco sinistrado.

Tres meses despois do suceso, o

barco do cerco “Xouba”, con base en

Aguiño, atopou os restos do Volverán

no lugar coñecido como As Basoñas, o

que semella confirmar que o pesqueiro

se afundiría na viaxe de volta á súa

base en Porto do Son.

Xa no mes de xullo, a falta de segu-

ridade desaconsellou o rescate do

barco, polo que agora dorme con catro

dos seus mariñeiros nas augas da ría.

O mércores, 3 de decembro, nos

locais da Confraría procederíase á

entrega dos donativos ás familias dos

náufragos e desaparecidos. O secreta-

rio, en representación da Confraría fixo

entrega de 5.900.000 pesetas repartidas

en 18 partes, ás 4 viúvas, 13 orfos e á

nai dun dos mariñeiros accidentados.

Unhas semanas antes o programa

“Onda Pesqueira” da cadea SER fixera

entrega de 8.700.000 pesetas recadadas,

ó tempo que fixo chegar 8 caixas de

xoguetes e roupa ós fillos dos mariñei-

ros.

dos Rosíns. Alí atopou unha bengala, o que unido ósoutros obxectos pertencentes á ponte do pesqueiro refor-zaban a hipótese de que o naufraxio fora provocado porun forte golpe de mar que arrancaría a ponte do barco.

Como consecuencia do naufraxio desapareceron opatrón, Francisco Romero Pouso, os seus fillos, Antonioe Manuel Romero Torres, un sobriño, José ManuelRomero González e outro familiar, Manuel Torres Gon-zález.

Decretouse unha xornada de loito, o luns día 31, porparte das autoridades municipais. Ese día os barcos nonsaíron ó mar, as bandeiras ondearon a media hasta e cele-brouse un acto relixioso polos mariñeiros desaparecidos.Ás 10´30 da mañá tivo lugar a misa polos náufragos naigrexa de San Vicente de Noal. Os veciños de Porto doSon, así como outros moitos procedentes das demaisparroquias, abarrotaron a igrexa e o adro.

O xoves, 3 de abril, ás seis e media da tarde cele-brouse o funeral polos desaparecidos. Foi oficiado polovicario do arcebispo de Santiago, Daniel Cerqueira Tori-bio e os párrocos de varias parroquias da bisbarra. Óacto, celebrado ó aire libre nas inmediacións da cala dePorto Nadelas, asististiron unhas seis mil persoas, entreas que se atopaban: o presidente da Xunta de Galicia,Gerardo Fernández Albor; o conselleiro de Pesca,Páramo Neira; o director xeral de Pesca, Ramón Fernán-dez Tapias; a secretaria segunda do Congreso, MaríaVictoria Fernández-España; o presidente provincial deA.P., Romay Becaría; os parlamentarios Pérez Queirugae Torres Colomer; o axudante de Mariña de Noia;patróns maiores de Porto do Son, Ribeira e Noia; alcaldee concelleiros de Porto do Son; outras autoridades civís ede Mariña; deputados e figuras destacadas da actividadepolítica e pesqueira.

Durante aquela celebración vivíronse patéticas esce-nas de dor entre os familiares dos desaparecidos e, enxeral, por toda a comunidade mariñeira de Porto do Sone de toda a bisbarra.

A Confraría de Pescadores de Porto do Son solicitouás outras confrarías de España, á Xunta, ó Ministerio deAgricultura, Pesca e Alimentación e a outros organismosas súas axudas para socorrer ás familias das víctimas.

45

Carlos Mosteiro naceu en Xeve, Ponte-vedra en 1956, pero reside na Pobra doCaramiñal, vila na que exerce de mestre.En 1994 gañou co conto “A segunda horada tarde” o Premio O Facho, e en 1999publicou o libro de relatos O día queMiguel Induráin pasou por Gonderande.Coa súa novela Manual de instrucciónspara querer a Irene gañou o III Premio Abrilen 2001.

e por casualidade un día tivera-des necesidade de velo, e colle-rades camiño de Rosende –ondevive, onde sempre viviu– e pre-

guntarades polo seu nome, o seu verda-deiro nome, o nome co que foi bauti-zado fai xa un monte de anos; se tivera-des que localizalo con urxencia por cal-quera motivo e preguntarades porManuel, e inda para mellor identifica-ción –pois Manuel é nome demasiadocomún en Rosende como en tódolossitios– engadirades os seus apelidos,Brión Sartal; se fixerades iso, o máisseguro é que ninguén puidera darvosnoticias de persoa ningunha que respon-dera a ese nome.

Pero se dixerades Cabalo doDemo, entón si. Daquela sobraría todoo demais. Abondaría, porque calquera,ata o máis despistado, sería quen deinformar con detalle e dar noticias domáis singular dos veciños da pequenaaldea; e ademais faríao cun sorriso con-descendente, con palabras retranquei-

ras, e sinalaría co dedo a choupana feita de bloques ecuberta dun estraño entramado de xestas, latas e táboas,case apodrecidas, que ocupaba o montecelo xa fóra donúcleo de casas.

— Alí... Alí, naquel palacio, alí vive Cabalo doDemo.

E ceibaría unha gargallada na procura de certa com-plicidade hospitalaria co descoñecido. Logo poñeríase adesganduxar os múltiples detalles, historias verdadeiras,bastantes esaxeracións, e algún que outro acontecerestremeiro da mitoloxía, que nestes personaxes singula-res nunca se sabe onde acaba o verídico e onde empeza alenda.

De todas as historias que se contan de Cabalo doDemo a que vou contar é das absolutamente verídicas,pódese comprobar preguntando a moita xente da queestaba aquel día na taberna do Roxo. Pero quen sabemellor do conto é aquel home que vedes sentado noAreal da Furna das Antas, tomando o primeiro sol doverán, comodamente instalado á sombra da terraza doSol y Mar, distantes aínda os atafegos de xullo, coa inva-sión de turistas e picholeiros. É Victoriano Cachafeiro.

Ben sabía Victoriano Cachafeiro o moito que amo-laba a Manuel que o chamaran polo alcume. Era nesasocasións as únicas nas que o home se volvía violento.Pero cunha violencia compulsiva, perigosa, desacou-gante. Non o soportaba. E cando o oía, o animal ese quedin que todos levamos dentro, mesmo os máis coitados,saíalle pola gorxa, primeiro en improperios blasfemos,irreproducibles, e logo esa mesma animalidade íaselle enforma de forza descomunal ata os puños e brazos. Nesesmomentos era quen de matar a un home con só abrazalo,porque entón os brazos eran tenaces demoledoras eincontroladas que non reparaban en palabras de acougo

46

Carlos Mosteiro

Cabalo do demo

nin en chamadas á tranquilidade.Daquela o coitado podía chegar a asa-sino. Victoriano Cachafeiro, tivo sobre asúa gorxa as terribles tenaces de Cabalodo Demo durante un minuto enteiro, unminuto interminable e mortal, unminuto na que a súa face adquiriu o tonmorado dos que morren por falta deaire, esganados. E non valeron os berrosdesesperados de todos os alí presentes,aquela noite, na taberna do Roxo; nonvaleron a forza sumada de sete homesque se botaron sobre el para quitarllo deenriba; non valeron súplicas, berros,patadas, nada, nada valeu. Só valeu oruído dun vaso que caeu do mostradorno estrondo da batalla, e que tivo poderde facelo volver daquel pozo negro,daquela saña, o poder de facelo reacio-nar. Só entón afrouxaron as mans sobrea gorxa do Cachafeiro. E por iso oCachafeiro vive e está no Areal daCachada, que senón non estaría. E vol-veulla a cor pálida de seu, e toda a xentereanudou a respiración, porque ó quepuido pasar non pasou nada.

Aínda arquexando, Manuel Brión, oCabalo do Demo, sentou nunha cadeirae coa mirada perdida no infinito, falou,faloulle ó Cachafeiro sen miralo, perona taberna os homes tiveron a certeza deque lles falaba a todos eles.

— Non aturo que me chamen Cabalodo Demo...

Despois, como se aquel arrebato foraun lapsus do que non tivera conciencia,un lapsus de epiléptico, volvía a ser ocoitadiño indefenso de sempre, oobxecto de todas as risas, de todas aschanzas.

47

on ten a menor importanciaque o seu nome fose Manfred

Gnädinger, e que nacera o 27 dexaneiro de 1936 en Dresden,

a capital de Saxonia, na Alemaña dexusto antes da guerra, el foi sinxela-mente, Man, o alemán de Camelle.

A súa historia non está clara, epódese escoitar dela variadas versións,aínda que todas parecen coincidir enque apareceu a primeiros dos sesenta dopasado século nun territorio remoto,pobre, e pouco menos que illado, mer-gullado aínda nas miserias da posgue-rra, en plena ditadura franquista. Nunhacosta, a da Morte, marcada polas innú-meras traxedias marítimas protagoniza-das por centos de naufraxios nas quedeixaron a vida milleiros de mariñeiros.Nos seus cantís fixéronse naufragar bar-cos por medio de falsas sinalizacións,historias de piratería nas que se atabanfarois nos cornos de bois para levar aosbarcos contra os coídos.

No Cemiterio dos Ingleses, situadona Punta do Boi, entre Cabo Vilán e aPraia do Trece, repousan os corpos dos173 xoves gardamariñas que afogaronno naufraxio en 1890 do buque escolabritánico The Serpent. Ergueuse o cam-posanto á beira de onde o mar devolveuos seus cadáveres.

Dese treito de costa, quizais o máisperigoso da Galiza, tan só se fai referen-cia ás palilleiras que desenvolven a súaarte do encaixe na vila de Camariñas, ao

faro de cabo Vilán e ao parque eólico ao seu carón e, apouco máis... tal vez tan só a un home, a Man o alemán.

Contan que aparecera pola aldea a véspera das festasdo Espírito Santo de 1961, ou 62?, na que a súa presenzadebeu ser pouco menos que unha conmoción. Pasou aprimeira noite en cas de Lola de Benedita, e ao díaseguinte foi á de Carme de Chuco para que lle amañaseuns zapatos e alí, despois de preguntárenlle pola súapatria de orixe e darlle de merenda un plátano cun anacode pan, encamiñárono á casa de Euxenia Heim, quefalaba alemán e que lle prestou unha casa sen cobrarllealugamento.

48

Agustín Agra Barreiro

Man, o eremita de Camelle(e o amor)

resar nun entorno mariñeiro de xentecase analfabeta. Ademais, disque ela xatiña un noivo, co que ía casar, un capi-tán de barco, aínda que noutra versiónfálase de que viviran xuntos dous anose, cando ela xa aprendera alemán, dei-xouno para emigrar.

Non din descuberto o nome damuller que o levou a percorrer carreirose cavorcos lindantes coa vertixe, maisnon importa para o devir da súa historia.Enfermou o alemán de mal de amores, adoenza non tan mitolóxica que a casetodos nos alcanza no transcurso da exis-tencia.

A partir do desengano entoleceu,sufriu unha lategada que o fixopecharse nun mundo de soidade e illa-mento, e virou no que hoxe coñecemos.Mais outros afirman que desapareceu eque, despois dun tempo, cando xa pen-saban que volvera a súa terra, regresou,mais desta volta sucio e desnutrido,irrecoñecíbel polas longas barbas e gue-dellas, descalzo e case que espido, pro-texido unicamente cun taparrabos coque sobreviviu catro décadas aos durosinvernos atlánticos.

Instalouse nas rochas do porto coasúa peculiar fasquía, ¿de anacoreta,ermitaño, ou eremita?, como definilo?Construíu, ou construíronlle os veciños,segundo quen conte o conto, unpequeno alpendre que pintou con recha-mantes círculos de cores e que lle serviude casa. Dedicouse logo durante osseguintes corenta anos a recoller as cou-sas que o mar abandonaba nos coídosapós das mareas, e a facer logo escultu-ras con elas. Percorría grandes distan-cias correndo na busca de materiais e seen ocasións atopaba algo demasiadogrande ou pesado para transportalo aman axudábase dunha carreta.

Un tolo, bohemio, soñador e extra-vagante, que irradiaba misterio e misti-

Nos primeiros tempos chamaba a atención pola ele-

gancia da súa vestimenta, sempre traxado e ben peiteado

coma un señorito, o cal parece contradicirse coa versión

de que era un dos últimos superviventes da vida bohemia

dos 60, época na que centos de hippies centroeuropeos se

achegaron a Galiza, e que arribou entre nós por mor dun

pasado que quería esquecer. Só é certo que algún vieiro

nolo trouxo a un dos límites da Terra, e que de recalada

na súa singradura ancorou en Camelle para sempre.

Cóntase que non faltaba un domingo a misa naqueles

primeiros tempos e que se levaba moi ben coa xente,

aínda que non está moi claro a que se dedicaba xa que

asemellaba estudar as plantas e animais, levando a moi-

tos para a casa, onde tamén pintaba e esculpía.

Segundo falan, namorou dunha rapaza, a mestra da

escola da vila. Contactara con ela, pois posibelmente

falaban ambos o inglés, e nese idioma mantiñan longas

conversas, sobre todo ao saír da misa os domingos. Mais

ela rexeitou as súas arelas, buscaba nel tan só a un amigo

co que conversar de temas culturais que non podían inte-

49

cismo dos seus ollos glaucos, queergueu un seu particular universo coasfiguras construídas de elementos atlán-ticos. Pedras, grandes pedras apiladasformando columnas e cadeas, nalgúnscasos pintadas de negro e branco. Tron-cos, restos de naufraxios, vértebras decetáceos e ósos de animais, artes depesca, todo lle valía para facer escultu-ras enigmáticas e suxerentes nas quepredominaron as formas esféricas e cir-culares de vivas cores que ocuparon boaparte do peirao e que se estenderonmesmo pola parede dalgunha casa deCamelle e os penedos dos montes dearredor. A súa obra á beira do peirao deCamelle, o que se coñece como o museodo alemán. Un microcosmos de fantasíae cor na que parecía sentirse libre e pro-texido.

Cando morreu, seguía a esperar polovaramento dunha balea, e construír coseu esquelete a escultura máis grandedo seu particular museo ao aire libre.

Non lle chistou que se construíra odique de abrigo do porto porque estabaplaneado sobre a súa obra e, tras discu-tir co alcalde, conseguiu que este fixeseun quebro e esquivase as rochas do seumuseo. Pediu tamén ficar para sempre

impreso no cemento e, deitándose de costas sobre el, dei-xou inmortalizada a súa figura para a eternidade no espi-gón do peirao.

Mar, chamouse a súa nova paixón, e nela mergullá-base cada día. Era habitual velo nadar, facendo percorri-dos dende Camelle até preto da praia de Traba para logovir de volta tamén a nado, aínda que nos últimos anos,seguramente debido á súa idade, deixara de facelo.

Quizais fose a alimentación vexetariana, baseada enfroitas e verduras, e nunhas infusións que el mesmo pre-paraba, – ríanse del por mor de comer ortigas–, xunto coagrande actividade física que realizaba, as longas camiña-das para recoller materiais para as súas obras, unido ásextenuantes travesías a nado, as que fixeran del un homede ferro. Aseguran que Só foi unha vez ao médico, candose pregunta pola súa saúde, seica por mor da trabada duncan ao que ninguén, quitando el e o propio dono, eranquen de aloumiñar.

Camelle era visitada por milleiros de persoas co des-exo de coñecelo, a el tanto como a súa obra, convertidono principal atractivo turístico desa remota zona costeira,atraídos pola mitoloxía construída ao seu arredor, a súainsólita fasquía agachaba segundo se escoitaba aos seusveciños a un home culto, de boa familia, e que doaba

50

pañará para sempre, para ben ou paramal, a unha morea de homes e mulleres.

O chapapote alcanzou a súa posi-ción, 43 graos norte e 14 oeste, o 16 denovembro, reaccionou de xeito rebeldee agresivo nas primeiras horas, olloulogo ao seu redor e viu que non habíanada que facer, era imposíbel.

Man axeonllouse e chorou sobre asrochas de Camelle o 18 de novembro,enmerdouse tamén el co fuel que cubríao traballo da súa vida e meteuse nacama até que se decataron os seus ami-gos na aldea, foi internado deseguidono hospital cun cadro de depresiónaguda. Regresou aos poucos días conactitude combativa e as enerxías anova-das, mais non tardou en decatarse dainevitábel derrota, dixo aos veciños queprefería que non se limpase nada, eencerrouse logo no seu cuberto.

O seu pasamento aconteceu no díados inocentes do ano de Nunca Máis, o28 de decembro, non tiña doenza física

todos os cartos que recadaba a Cáritas e a outras institu-cións benéficas.

Hola, toma una libreta, dibuja lo que ves, son cienpesetas.

Pedíache vinte pesos e sacaba cadernos e lapis decores e, cun aceno, invitábache a percorrer o seu museoaclarando que estaba prohibido fumar pois dicía nonquerer fume no seu ceo.

Curioseabas o que a xente debuxara antes naquelpequeno e entrañábel caderno que poñía a disposicióndos visitantes, e deixabas nel, como testemuña da túavisita, un debuxo, unha frase ou o que se che pasase polacabeza e engadías o teu nome e a data de nacemento.Logo, na súa pequena choza repasaba os miles de ilustra-cións durante os fríos e chuviñentos invernos, dicía queasí conservaba a alma dos que o foran ver. Que seríadeles após do galipote?

Nos últimos tempos era un ancián en taparrabos untanto decaído que permanecía bastante tempo dentro dasúa caseta, que dicía sentirse canso, e que xa ía sendohora de que a Xunta se fixese cargo do museo.

A súa morte xestouse na madrugada do 13 de novem-bro de 2002, a infame data que será o estigma que acom-

51

ningunha, tan só unha infinda e aba-fante tristura, contaba 65 cansos anos,que levaron o empurrón definitivo coaignominia do Prestige. Os veciños ato-paron o seu corpo a media tarde dosábado e foi soterrado ao luns seguinte,a confraría de pescadores correu cosgastos.

Foi, que se saiba, a primeira víctimamortal do Prestige. A súa obra ficouarrasada polo fuel.

Dende o seu pasamento hai poucomáis de dous anos, as súas esculturas eintervencións sobre pedra, madeira eóso están a desaparecer debido á afluen-cia desmesurada de persoas e á falta decontrol por parte das autoridades, apesar de que pouco despois de morrerun cartel de Prohibido o paso pretendeuimpedir a entrada ao seu museo, se bena chamada non resultou efectiva paraaqueles que se dedicaron a roubarpezas, destruílas ou movelas. Por unhaou outras razóns, a casa e o centro artís-tico creados por Man permanecen aban-donados á súa sorte e, mentres se cons-trúe unha Casa de Cultura en Camellecunha sala dedicada á súa obra, esta estáa ser esquilmada peza a peza.

Tanto o Concello de Camariñascomo a Xunta e o Goberno Central afir-

maron, con distintas xustificacións, non poder intervir noMuseo de Camelle. Non podemos facer nada porque estáprecintado, comentou a concelleira de cultura da locali-dade, Non imos poñer un garda día e noite.

Un precinto que agarda pola resolución xudicial sobrea herdanza de Man, que deixou como único beneficiarioao Estado, pero cuns herdeiros lexítimos –irmáns– aosque lles correspondería un terzo das posesións do artista.

A finais de febreiro de 2003, dous meses despois damorte, o Conselleiro de Cultura, Pérez Varela, anunciouque os 300.000 euros que ían ser destinados aos premiosde teatro Max servirían para financiar o museo ao airelibre cuberto polo chapapote do Prestige. Segundo a Con-sellería de Cultura, estes cartos xa estaban en Camariñase correspondíalle agora ao concello executar as actua-cións previstas.

Eses cartos están destinados integramente á constru-ción da Casa da Cultura de Camelle, sen ningunha par-tida destinada para a restauración, protección e conserva-ción do museo, tal e como recoñeceu a concelleira de cul-tura de Camariñas, que afirmaba a existencia do compro-miso do Estado de, unha vez resolto o proceso xudicial,ceder a xestión do centro artístico de Man ao gobernocamariñán. Este compromiso foi confirmado pola Dele-gación do Goberno en Galicia, quen informou de que oproceso xudicial estaba en trámite. O centro cultural,agora en construción, estará rematado segundo o conce-llo para fins deste 2005 e contará cunha sala adicada aMan e a súa obra. Mais, o futuro desta, a vivenda e omuseo ao aire libre ao redor, é a día de hoxe, incerto.

Manfred Gnädinger nunca visitou Noia, que se saiba,e se o fixo debeu ser a primeiros dos sesenta, antes dadegradación urbanística que nos describe Pedro García

52

recordo nos libros, por moi fermososque estes sexan, na Historia de la velaen Noia de José Luis Hermo, nos deXerardo AgraFoxo ou nos de PedroGarcía Vidal, que recén nos recordaba oestado lamentábel da faciana marítimado noso casco histórico, por moito planespecial de protección interior do cascohistórico (PEPRICH), que teñamos.

Que lle depara o destino ao Mar deNoia?, ficará baixo do asfalto para sem-pre?, asfaltaremos o mar como xa caseaconteceu con outras vilas co Prestige?Iremos despois contemplalo após dunhaponte, do viaduto, un moderno e esper-péntico Coloso de Rodas transmutadoen cen pés, ancorados estes entre aspuntas de Testal e Abruñeiras.

Son un utópico, seino, mais contá-ronme, e eu crino, que as poltronascando se accede a elas son, amais depara sentar nelas, para usalas con efica-cia e imaxinación entre outros cualifica-tivos. De pouco serve gañar unhas elec-cións e ostentar o poder se non se sabeque facer con el. Ou si se sabe?, e men-tres uns se dedican a xogar aos faraóns,outros comteplarémolo. Ancorados nosilenzo?

Vidal na Revista Alameda, no anterior número, o 17, dedecembro de 2004, mais é posíbel que soubese da nosavila a través das guías de Galiza en alemán que lle pro-porcionaba un amigo de seu, libreiro n´A Coruña de SirPaco. É posíbel que se sorprendese ao lelas ao decatarsedunha aparente contradición: Noia, porto deCompostela, mais, u-lo porto? Vila mariñeira, describenas guías, ¿e os barcos e o peirao? A realidade é que vivi-mos de costas ao mar, ao noso mar, o de todos, do quelevamos vivindo dende hai innúmeras xeracións, nomesmo que morreron os nosos, non preciso recordar oque El é, ou debería ser, para nós...

Os malecóns, a faciana marítima da Vila, fican en ruí-nas dende hai décadas. A ría é para esquilmala, din pornós os nosos actos, para desbotar o lixo con secular per-misividade. Todos recordamos a explanada de Testal cosseus fumes e lumeiros, e as visitas nocturnas dos particu-lares para desfacerse até do máis inverosímil (que tire oinocente a primeira pedra). Sería do máis interesante unestudo estatístico do que se podería atopar na lameiraque aparece baixo dos malecóns cada vez que baixa amarea, cousa que acontece dúas veces ao día, mais xasabemos que a culpábel é a Lúa. Tampouco tería desper-dicio a análise sociolóxica das conclusións que se tira-rían do seu estudo, do da merda, o que xa non sei é seteriamos entrañas dabondo para escoitalas. Mais, nonimporta, todo o que baixa tamén sobe, disque, e a damarea é moi útil para encubrir ou ocultar as nosas mise-rias, pena dunha preamar perpetua por decreto en día demarea viva!

Qué dicir das desembocaduras dos sumidoiros e emi-sarios de fecais, ¿u-la cacarexada depuradora? A costaparece ser tan só obxectivo de especulación inmobiliariae o futuro pasar polos recheos, tan só quedará para o

53

54

María Castaño

que ata ese momento estiveran noesquecemento e en serio risco de marxi-nación.

Cómpre, por último, salientar asubstancial aportación do municipa-lismo dimanado do 3 de abril de 1979 áprofundización na cultura democráticado noso país. A política municipal con-tribuíu, sen estridencias, a dar creto ávida pública; porque, se ben é certo quea democracia se lexitima no mandatodos cidadáns nas urnas, non é menoscerto que se consolida e reforza a partirda súa superioridade, fronte a calqueraoutro sistema, para producir mellores emáis positivos resultados para estescidadáns.

O MARCO TERRITORIAL

O concello de Noia, como circuns-crición electoral, constitúe o núcleocentral deste traballo, pero tamén é, ase-made, o marco referencial; é dicir, par-tindo do estudo do comportamentoelectoral de Noia ao longo dos últimosvintecinco anos iremos achegándonosao dos concellos veciños e aos resulta-dos electorais producidos na provincianas distintas confrontacións. Por unhabanda, esta última demarcación territo-rial dispón dunha administraciónpública, a Deputación, cuxa composi-ción depende dos resultados que sedean nos distintos partidos xudiciais.Por outra, a provincia é, agás no casodas eleccións municipais, a circunscri-

INTRODUCIÓN

data do 3 de abril de 1979 marca un fitotrascendente na aínda breve historia da

nosa experiencia democrática. Cecais nosfalta a imprescindible perspectiva para valo-

rar obxectivamente a magnitude da aportación das enti-dades locais ao desenvolvemento e transformación dasociedade. Mais, o que non admite dúbidas é que as pri-meiras eleccións locais democráticas lles confiren aosconcellos o rol de protagonistas activos no meirande pro-ceso de cambio e transformación experimentado aolongo de máis dun século.

O 3 de abril de 1979 os novos concellos abandonan ovello papel de simples expendedores de taxas e arbitriosque viñeran desenvolvendo ao longo das catro décadasde submisión e alleamento e convértense en dinámicosaxentes modernizadores. Os novos equipos municipais, amaioría deles sen experiencia na xestión pública, andansobrados de folgos para acometer a transformación darealidade local, devolverlles a ledicia que nunca deberonperder aos pobos, vilas e cidades deste país, tirar dosvellos equipos provintes do antigo réxime, ordenar eracionalizar o desenvolvemento urbanístico e proxectar eexecutar obras de infraestruturas destinadas a mellorar ascondicións de vida dos espazos rurais e urbanos.

Houbo e hai problemas de moi diverso matiz ecalado. Sen dúbida. Persisten aínda disfuncións e caren-cias endémicas que deben ser emendadas. Sen dúbida.Mais, non é menos certo que aquel municipalismo nadoo 3 de abril de 1979 operou en dúas direccións: transfor-mando para mellor as estruturas locais e dotándose dunmarcado carácter igualitario.

As zonas, sectores e colectivos máis desfavorecidosforon obxecto de atención prioritaria. Dispuxéronsenovos servizos sociais e un variado elenco de dotaciónspara beneficio de amplas áreas e franxas de poboación

55

Domingo Campos

Noia: vintecinco anosde democracia.

Comportamento electoral

ción electoral consagrada no vixentesistema electoral.

Consonte co antedito, a parte subs-tancial do corpo de datos que sustentaeste traballo constitúea o estudo dosresultados que se teñen dado nas elec-cións municipais en Noia dende as pri-meiras celebradas o 3 de abril de 1979ata as, de momento últimas, do ano2003. Unha segunda e complementariaparte estará formada pola análise dosresultados das eleccións e referendoscelebrados con anterioridade á devan-dita data e a posteriori da mesma tantoen Noia coma nos concellos estremei-ros, e mesmo no ámbito provincial.

Concretado o ámbito, cómpre facerunha reflexión, aínda que sexa moisuperficial, sobre as variables que inci-den nun resultado electoral a nivelmunicipal. A recorrente frase “Noia émoi difícil”, utilizada para explicar ouxustificar un cambio no sentido do votopopular, cambio que se produciu encatro ocasións e que propiciou que enNoia se turnasen no goberno as tres for-macións con máis arraigamento noespectro político galego, vén a xustifi-cala.

A actividade política a nivel munici-pal ten unha especial idiosincrasia, quedescansa fundamentalmente na proxi-midade aos cidadáns e na actuaciónsobre aspectos que forman parte da rea-lidade máis cotiá das súas vidas, dasnecesidades do “día a dia”. Así e todo,non resulta nada estraño que se produ-zan diferenzas no comportamento elec-toral entre o núcleo rural e o urbano;porque as propias motivacións dos veci-ños á hora de votar, os seus modos devida e as formas de participación social,os sistemas de captación do voto e oacceso á información operan de xeitodiferente nos dous ámbitos. Asemade,outros factores como o grao de cultura ea propia capacidade económica, xuntocoa densidade e concentración da pobo-ación, son variables a considerar noestudo destas diferenzas.

AS PRIMEIRAS ELECCIÓNS MUNICIPAISDEMOCRÁTICAS

As eleccións locais de 1979 hai que enmarcalas noquinquenio 1976-81, período políticamente moi intensoe trascendental de cara á definición do modelo de Estadodemocrático. Dicía Castelao: “España é un país multi-forme que non pode rexirse cun criterio uniformista...”.Pois ben, no devandito período a libre expresión da sobe-ranía popular vén traducir a norma legal a resposta a ungrave problema que España tiña aínda por resolver: aforma de organización política baseada no principio dedescentralización. Neste senso, as primeiras elecciónsdemocráticas municipais supoñen a introdución do prin-cipio de autonomía local, un fito no afianzamento domarco de liberdades e de participación política, perotamén un fito irrenunciable da nosa historia e o sinal evi-dente da nosa convivencia cidadá.

Organización do proceso electoral

A corporación que rexía os destinos do concello poraquelas datas estaba presidida polo alcalde AntonioBusto Rodríguez e integrada polos concelleiros RobertoBejarano Galdino, Eduardo Ces Iglesias, Antonio CreoBlanco, Arturo Lojo Nieto, Juan José López Pérez, JoséManeiro González, Camilo Núñez Vidal, Segundo PérezQueiro, José Rama Dosil, José Luís Rodríguez Hermo,José Luís Rodríguez Louro e Pedro Sáez Lestón.

Á administración electoral, que estaba integrada polaXunta Electoral de Zona e as Mesas electorais, corres-pondíalle garantir atransparencia, obxectividade e o prin-cipio de igualdade do proceso electoral.

O concello estaba obrigado a colaborar na formacióndas Mesas e a poñer á súa disposición os medios persoaise materiais precisos para o exercicio das funcións queestas tiñan encomendadas.

56

TOMA DE POSESIÓN NO XULGADO DE NOIA DE CONCELLAIS DE 1ªLEXISLATURA NO ANO 1979

Vilar de Ousoño. A Mesa electoralestaba instalada na vivenda de Fran-cisco Martínez Pose, no lugar deOusoño.

DISTRITO TERCEIRO. SECCIÓNÚNICA. Comprendía os lugares de:Antelo; Carreira, A; Corredoira, A;Devesa, A; Meruso; Redondelo; Rial,O; Sino, O; Taramancos e Vilar, O. Amesa electoral estaba instalada navivenda propiedade de Arturo CalvoGarcía, en Redondelo.

DISTRITO CUARTO. SECCIÓNPRIMEIRA. Comprendía as rúas davila: Avda. Xeneral Franco, Avda. de ACoruña, Avda. Calvo Sotelo, Avda.Almirante Carrero Blanco, Axuda, Cal-vario, Calzada, Carcasía, Comercio,Escultor Ferreiro, Epírito Santo, LuísCadarso, Malecón de Gasset, Mazacá-ñamos, Montero Ríos, Pedrachán, Portada Vila, Rodríguez Cadarso, Rúa Cega,Rúa dos Besteiros e San Bernardo. AMesa electoral estaba instalada no insti-tuto “Virxe do Mar”.

DISTRITO CUARTO. SECCIÓNSEGUNDA. Comprendía as rúas:Antón de Noia, Arcebispo Berenguel deLandoira, Arcebispo Lope de Mendoza,Axuda, Canliña, Comercio, Condesa,Congostra de Paio Gato, Felipe de Cas-tro, Ferreiro, Gabriel Freire, José Anto-nio, Laxe, Malecón de Cadarso, Nova,Oviedo Arce, Pescadería, Pais Lapido,Pero Bochón, Pero Sardiña, Praza deGuisamonde, Praza de Lamas, Praza daSalutación, Praza do Tapal, RomeroOrtiz, Rúa do Forno, Sande e Lago,Suárez Oviedo e Xan de Estivadas. AMesa estaba instalada no grupo escolarda Praza Suárez Oviedo; na actualidadeinmoble dos Xulgados e Praza da Cons-titución.

DISTRITO CUARTO. SECCIÓNTERCEIRA. Comprendía as rúas:Avda. do Brasil, Avda. da RepúblicaArxentina, Avda. de San Lázaro, ePraza das Américas. A Mesa estaba ins-talada no grupo escolar da rúa Felipe de

Os distritos censais estaban divididos en seccións, encada unha das cales había unha Mesa formada por unpresidente e dous vocais.

As Mesas electorais

DISTRITO PRIMEIRO. SECCIÓN ÚNICA. Com-prendía os lugares de: Baia, A; Becollo; Beiro; Canabal,O; Devesa, A; Entrerríos; Figueira; Igrexa, A; Mosteiro,O; Piñeiro; Ponte de Argalo, A; Ponte de San Francisco,A; Sobreviñas; Sueiro; Torno, O; Vilaboa e Valbargos. AMesa electoral estaba instalada no colexio público deEXB “Felipe de Castro” de Bergondo.

DISTRITO SEGUNDO. SECCIÓN PRIMEIRA.Comprendía os lugares de: Augalevada; Barquiña, A;Carracido; Curral de Orro; Eiroa; Igrexa, A; Orro;Telleiro, O e Vilanova. A Mesa estaba instalada na escolaunitaria de A Barquiña.

DISTRITO SEGUNDO. SECCIÓN SEGUNDA.Comprendía os lugares de: Barro; Cruceiro do Río, O;Loxe, A; Manle; Outonil, O; Piñeiro, O; Ponte; VistaFermosa e Xilvir. A Mesa de votación estaba instalada navivenda de Elías Moares Lorenzo, en Vista Fermosa.

DISTRITO SEGUNDO. SECCIÓN TERCEIRA.Comprendía os lugares de: Argote; Campo de Lamas;Couto de Abaixo, O; Couto de Arriba, O; Costaneira, A;Loureiro, O; Pazos, Os; Perouta, A; Pirillueiro, O; Pontede Traba, A; Sabardes; San Breixo e Xei. A Mesa estabainstalada na vivenda dos herdeiros de Juan Caamaño, nolugar de Os Pazos.

DISTRITO SEGUNDO. SECCIÓN CUARTA. Com-prendía os lugares de: Alvariza; Devesa; Fialla, A; Muí-ños de Juan de Roo, Os; Ousoño; Rasa de Abaixo, A;Rasa de Arriba, A; Torriña, A; Toxeira, A; Vilarvello e

57

DÍA DA ELECCIÓN DE ALCALDE DE DÍAZ FORNAS

Castro (andar primeiro do inmoble dapraza de abastos).

DISTRITO CUARTO. SECCIÓNCUARTA. Comprendía as rúas: Avda.Alejandro Cadarso, Avda. Vizconde deSan Alberto, Bergondo, Frei José dosSantos, Pena do Ouro, Ferreiros eSofreixos. A Mesa electoral estaba ins-talada no antigo colexio da Milagrosa.

DISTRITO QUINTO. SECCIÓNÚNICA. Comprendía os lugares:Cabrúns; Campo ou Miraflores; Cru-ciña, A; Chaínza, A; Feal, O; Fonte Per-nal; Igrexa, A; Maroñas; Negral;Pereiro de Abaixo, O; Pereiro de Arriba,O; Portela, A; Rego de Hortas, O. AMesa electoral estaba instalada naescola unitaria de A Chaínza.

DISTRITO SEXTO. SECCIÓNÚNICA. Comprendía os lugares:Agrelo; Boña; Castro, O; Igrexa, A;Liñaio; Mato, O; Mirou; Muíño; Nimo;Paradela; Pastoriza; Ponte Nafonso, A;Roode Abaixo; San Paio; Vilafabeiro;Vilardante e Vilaverde. A Mesa electo-ral estaba instalada no inmoble daantiga escola do lugar de A Igrexa.

As candidaturas

Concorren a estas eleccións sete for-macións políticas, o maior número decandidaturas que por parte dos partidosou coalicións electorais se teñen presen-tado en cada unha das sete confronta-cións electorais que houbo a nivel localdesde a instauración da democracia. Acomposición das candidaturas reflicteun contundente predominio masculino;o 89% dos integrantes destas candidatu-ras son homes, fronte ao tan só 11% queconstitúen as mulleres.

A candidatura presentada pola Agru-pación Municipal Democrática Galegade Noia –AMDG– está integrada por:Felisindo Blanco Civeira, José GarcíaSóñora, P. Concepción Louro Vilas,Marcelino Romero Ons, María del Car-men del Río Fernández, A. José RamónNine Arufe, José Mª Antelo Caamaño,

José M. Méndez Creo, Carlos Seijas Martínez, EnriqueE. Justo Cerviño, José González Teira, Mª Pilar C. MatoLouro, José Seijas Carreño, Rafael Calveiro Rodríguez,Lorenzo García Blanco, José Antonio García Tubío,Emilio Lucas Sánchez Lojo, José Lorenzo Ces, Mª LuisaSuárez Flores e Eligio Seijas Martínez.

Francisco Oviedo Abeijón encabeza a candidadturado Bloque Nacionalal Popular Galego –BNPG–,seguido de: José Luís Agrelo Hermo, Manuel CaamañoMariño, Julio Iglesias Ons, José Manuel Barreiro Ulloa,Marina Díaz Fornas, Manuel Ríos Filgueira, ManuelRodríguez Rial, Carmen Iglesias Lires, Manuel MariñoRodríguez, Mª Jesús Juanatey Malvárez, Luís CarreñoGüeto, Francisco Javier Batalla Lado, José Mato Váz-quez, Francisco Pais Barreiro, Manuel RivadullaLorenzo, Juan José Mariño Reino, Mª Tionila Rosa PérezRoig, José Manuel Ponte Barreiro, Andrés López Baha-monde, José Antonio Insua Rodríguez e Mª Teresa Igle-sias Lires.

O Grupo Independiente –GI– propón como candida-tos a: José Ramón Gil Iglesias, Joaquín Fernández Her-moso, Mª Ludivina Tomé Blanco, Francisco de AndrésPérez, José Rodríguez Insua, Juan Antonio Caamaño

58

guez de la Iglesia, Ricardo Rey Castro,Manuel Núñez Vázquez, José IglesiasMartínez, José Caamaño Filgueira,Gerardo Bravo Fernández, ClaudioGómez Díaz e Élida Montaos Cancela.

Polo Partido do Traballo de Galicia–PTG– preséntanse: Gerónimo Agra-fojo Arestiño, Manuel RodríguezCobas, Santiago Méndez Pérez, CarlosGarcía Leis, Manuel Fernández Arufe,José Luís Arias Abeijón, José AntonioAgrafojo Arestiño, Manuel Portela Fer-nández, Armando Sendón Gómez, Sal-vador Fernández Gómez, Mª de losÁngeles Piñeiro Batalla, Salvador Fer-nández Agrafojo, Mª Concepción MatoGómez, Manuel Tubío Rivas, JoséAntonio Macedo Eiras, Julia FragaListe e Francisco Piñeiro Villaverde.

A candidatura de Unión de CentroDemocrático –UCD– intégrana: LuísEstévez Estévez, Antonio Lugilde Gon-zález, José A. Cruces Pérez, RamónVázquez Parcero, Manuel Arufe Gon-zález, Juan Ramón Fernández Ferreiro,Antonio Piñeiro González, EduardoViñas Guerrero, Victoriano LorenzoLestón, Ernesto Villanueva Raña, Aure-lio Moledo Laranga, Antonio LiñayoFreire, Baldomero Outes Posse, JoséMario López Lorenzo, AntonioManeiro González, Manuel BlancoCampos, Mariano González Cobo,Francisco Javier Fernández Ferreiro eRamón Rodríguez Miguéns.

OS RESULTADOS ELECTORAIS E AATRIBUCIÓN DE CONCELLEIROS

O PSOE agroma como primeiraforza política e eríxese con 1.565 votos–27%– en gañador destes comicios,seguido da UCD con 1.268 –21, 8%–. Oterceiro lugar ocúpao a CD, que acada1.114 –19, 2%–. O GI sitúase no cuartolugar con 1.075 –18, 5%– e o BNPG,con 400 –6, 9%–, ocupa o quinto lugar.A AMDG e o PTG tan só conseguen262 –4, 5%– e 124 –2, 1%–- respectiva-mente.

Suárez, Antonio Sánchez García, Alberto Rodríguez dela Iglesia, José Manuel Ulloa Roo, José Insua Horta,Elías Moares Lorenzo, Juan Ramón López Oviedo, JoséBarreiro Freire, José Luís López Ramírez, José DosilLuna, José Caramés Martínez e Luís Blanco Gómez.

A candidatura de Coalición Democrática –CD– com-póñena: José Brenlla Blanco, José Alberto VillaverdeLópez, Emilio Gómez Iglesias, Vicente Picón Domín-guez, Leandro Pérez Pérez, Francisco Cierto Costa, JoséRama Dosil, Ramón Creo Souto, Julio Moreno Montero,Juan José López Pérez, Francisco Villar Ovide, LuísMorán Seijas, Eduardo Jaime Estévez Sieira, José Juana-tey Blanco, Adolfo Villaverde López, Tomás Ces Vieites,Manuel Filgueira González, Eligio Calveiro Blanco,Juan Barreiro Martínez e Agustín Martínez Castro.

Jesús Díaz Fornas lidera a candidatura do PartidoSocialista Obrero Español –PSOE–, seguido de: JoséMoas Pazos, Mª Dolores Rodríguez Caamaño, ManuelBravo Horta, Gerardo Miguéns Villanustre, AlbertoPérez Morales, Manuel Antonio Caamaño Lago, AndrésGonzález Redondo, Carlos Méndez Iglesias, José Anto-nio Arca Hermo, Renato Pestónit Brenlla, Rafael Rodrí-

59

RESULTADOS XERAIS

Censo electoral: 9.505Total votantes: 5.896 (62%)Abstención: 3.609 (38%)Votos válidos: 5.808Votos nulos: 60Votos en branco: 28

VOTOS POR CANDIDATURAS

PSOE ....1.565........... 27%UCD......1.268 .......21, 8%CD ........ 1.114 .......19, 2%GI ..........1.075 .......18, 5%BNPG.......400..........6, 9%AMDG .....262..........4, 5%PTG..........124..........2, 1%

CENSO DAS MESAS ELECTORAIS

Bergondo 733Barquiña 1.099V. Fermosa 1.123Os Pazos 529Ousoño 622Redondelo. Boa 539Instituto 1.544Xulgados 972Praza 532Milagrosa 546Chaínza 611Roo 745

Por Mesas electorais o PSOE gañaen sete, a UCD en tres e a CD e o GI tansó en unha.

O procedemento ou sistema que seaplica para determinar o número deactas de concelleiros que se lle atribúendespois da votación a cada candidaturaou lista electoral coñécese co nome demétodo d´Hondt. Este método consisteen dividi-los votos conseguidos porcada candidatura por 1, 2, 3, 4..., 17(número de concelleiros a elexir enNoia), clasificando logo os cocientes demaior a menor e atribuíndo por estamesma orde decrecente os concelleirosás listas que obteñan os cocientes maio-res.

O método d´Hondt é un método proporcional queprima ao partido gañador; é dicir, que este partido conse-guirá unha proporción de concelleiros superior á devotos obtidos. Esta proporcionalidade aumenta ou dimi-núe en función do tamaño da circunscrición e do númerode cargos a elexir na mesma. Porén, o número de conce-lleiros a elexir está predeterminado segundo unha escalafixada na lexislación electoral con carácter previo á elec-ción; xa que logo, a proporcionalidade depende igual-mente desta norma legal.

A teor dos resultados obtidos, ao PSOE correspónden-lle cinco concelleiros; á UCD e CD, catro; ao GI, tres e aoBNPG, un. As dúas restantes formacións non acadanrepresentación. A primeira corporación democrática ficaformada polos concelleiros electos: Jesús Díaz Fornas,José Moas Pazos, Mª Dolores Fernández Caamaño,Manuel Bravo Horta, Gerardo Miguéns Villanustre, LuísEstévez Estévez, Antonio Lugilde González, José A. Cru-ces Pérez, Ramón Vázquez Parcero, José Brenlla Blanco,

60MESAS VOTOS POR MESAS ELECTORAIS

BRANCOS NULOS VÁLIDOS PORCENT.

Bergondo 1 11 426 59, 8Barquiña 4 3 620 57, 1V. Fermosa 11 7 678 60, 0Os Pazos 3 4 304 58, 8Ousoño 0 4 375 60, 9Redondelo. Boa 3 2 290 54, 8Instituto 4 9 994 65, 3Xulgados 1 5 632 65, 7Praza 0 3 322 61, 1Milagrosa 1 0 380 69, 8Chaínza 0 4 372 61, 6Roo 0 8 415 56, 8

MESAS VOTOS A CANDIDATURAS POR MESAS

AMDG BNPG CD GI PSOE PTG UCD

Bergondo 6 28 118 56 133 0 85Barquiña 26 84 147 68 89 7 199V. Fermosa 13 59 75 77 170 41 243Os Pazos 20 6 63 47 92 17 59Ousoño 29 8 31 42 163 1 101Redondelo 25 4 41 20 91 3 106Instituto 32 66 203 262 291 6 134Xulgados 36 24 106 171 197 16 82Praza 33 13 56 64 112 6 38Milagrosa 16 16 65 154 62 13 54Chaínza 16 83 40 59 110 14 50Roo 10 9 169 55 55 0 117

José Alberto Villaverde López, EmilioGómez Iglesias, Vicente Picón Domín-guez, José Ramón Gil Iglesias, JoaquínFernández Hermoso, Mª Ludivina ToméBlanco e Francisco Oviedo Abeijón.

Os concelleiros electos toman pose-sión o día 19 de abril, procedéndose nomesmo acto á elección de alcalde, cargoque recae en Jesús Díaz Fornas. Poste-riormente procédese ao nomeamentodas tenencias de alcaldía, que ocupanpor esta mesma orde: José Moas Pazos,Manuel Bravo Horta, José Ramón GilIglesias, Mª Dolores Rodríguez Caa-maño, José Brenlla Blanco e AntonioLugilde González. Asemade, organí-zase o traballo político corporativocotián constituíndo as comisións infor-mativas:

COMISIÓN DE FACENDA:

Presidente: José Moas PazosMembros: Francisco Oviedo AbeijónBravo HortaGerardo Miguéns VillanustreJosé Ramón Gil Iglesias

61

ACTO Ó PRESIDENTE DO CENTRO GALEGO DE BOS AIRES

COMISIÓN DE ENSINO, CULTURA EDEPORTES:Presidenta: Mª Dolores Rodríguez Caa-mañoMembros: Joaquín Fernández HermosoMª Ludivina Tomé BlancoFrancisco Oviedo AbeijónEmilio Gómez Iglesias

COMISIÓN DE OBRAS PÚBLICAS EURBANISMO:Presidente: Manuel Bravo HortaMembros: Joaquín Fernández HermosoVicente Picón DomínguezJosé Moas PazosJosé A. Villaverde López

COMISIÓN DE GOBERNO E RÉXIMEINTERIOR:Presidente: José R. Gil IglesiasMembros: José A. Cruces PérezAntonio Lugilde GonzálezLuís Estévez EstévezEmilio Gómez Iglesias

COMISIÓN DE INFORMACIÓN ETURISMO:Presidente: Antonio Lugilde GonzálezMembros: Ramón Vázquez ParceroJosé A. Cruces PérezMª Ludivina Tomé BlancoJosé A. Villaverde López

COMISIÓN DE SERVIZOSPÚBLICOS:Presidente: José Brenlla Blanco Mª Dolores Rodríguez CaamañoVicente Picón DomínguezJosé R. Gil Iglesias

O día 17 de outubro deste mesmoano o concelleiro Francisco OviedoAbeijón cesa, sendo substituído porJosé Manuel Barreiro Ulloa, quen seposesiona do cargo o día 26 do mesmomes. Posteriormente, este concelleirotamén dimite e substitúeo Juan JoséMariño Reino. O día 27 de xaneiro de1980 prodúcese a baixa por falece-mento de Gerardo Miguéns Villanustre,pasando a ocupar o seu posto Alberto

62

Pérez Morales, quen toma posesión do cargo o día 9 defebreiro de 1980.

PERFIL SOCIOLÓXICO DA CORPORACIÓN

A corporación que os noieses elixen para rexer os des-tinos do concello durante o catrienio 1979-83 ten unhaidade media de 46 anos, ostentando a condición de mem-bro de maior idade Gerardo Miguéns Villanustre, e a deconcelleiro máis xove Francisco Oviedo Abeijón. Dosdezasete edís electos, dez son naturais de Noia e os seterestantes nacen noutros concellos galegos e mesmo,como é caso do alcalde, noutra comunidade autónoma.

Por actividades profesionais a clasificación é comosegue:

Autónomos ....................... 5 edísAvogados...........................3 edísEmpregados de banca ........3 edísProfesores..........................3 edísAmas de casa .....................2 edísMédicos .............................1 edil

As substitucións que ao longo do período mandada-tado se producen non supoñen ningún troco ou alteraciónna devandita clasificación.

período insular tamén explicou nestemesmo Centro: Filosofía, Xeografía eHistoria, Lingua e Literatura Españolase Francés.

Encargado de Curso de Latín no Ins-tituto de Noia nos cursos 1935-36 e1936-37. Dentro deste período, por ordedo Rector da Universidade de Santiagofoi Encargado de Curso con carácterprovisional de Latín no Instituto deVigo durante 2 meses.

Encargado de Curso de Latín no Ins-tituto de Tui duante o curso 1937-38.

Encargado da Cátedra de Latín nomesmo Instituto de Tui para o curso1938-39. Neste mesmo Centro taménexerceu como Secretario durante 23meses.

Profesor Encargado de Curso deLatín no Instituto Femenino de San-tiago (denominado posteriormente Ins-tituto Rosalía Castro) para o curso1939-40.

No mesmo Instituto Rosalía Castrode Santiago continuou como Encargadode Curso de Latín nos cursos 1939-40ata o de 1942-43.

Profesor Permanente Adxunto áCátedra de Latín no mesmo Centro deSantiago dende o curso 1943-44 ata1954-55.

Profesor Adxunto Numerario de Ins-titutos de Ensinanza Media, con destinono mesmo Instituto Rosalía Castrodende o mes de maio de 1955 ata a data

A FIGURA ACADÉMICA E PROFESIONAL

acido no lugar de Sino,parroquia do Obre, Noia

(A Coruña), o 25 novem-bro de 1895. Fillo deAmador Ríos Domínguez

e de Francisca Ronquete Queiro.

Morreu en Santiago o 24 deoutubro de 1965, e está soterradona Parroquia de S. Xulián de Sales(Vedra) á beira do río de Santa Lucía.

Casou con Dª María Graña Lorenzo (finada), e tivo 3fillos: Polito, Xabier e Ana María (finada).

Mestre de Ensinanza Primaria (1929).

Licenciado en Filosofía e Letras, Sección de Historia,(1931).

Licenciado en Dereito (1936).

Superados os estudios de Arquivos e Bibliotecas polaUniversidade de Madrid.

Superados os estudios da Carreira Eclesiástica ataTeoloxía no Seminario de Santiago.

Estivo impartindo a ensinanza no Colexio de Orfosde Médicos “Príncipe de Asturias” en Madrid durante oscursos 1926-27 e 1928-29.

Durante os anos 1922 a 1924 estivo dirixindo o Cole-xio de 1ª e 2ª Ensinanza en Santa Uxía de Ribeira, e foiagasallado por todas as clases sociais da Cidade pola súalabor pedagóxica cun pergamiño no que se lle calificacomo “Ilustre Pedagogo”.

Foi Profesor axudante interino adscrito á Cátedra deLatín do Instituto “ Calderón de la Barca” de Madrid noano 1932.

Encargado de Curso de Latín no Instituo de Arrecifede Lanzarote, dende ano 1933 ata o 1935. Dentro deste

63

José Freire Picallos

Domingo Antonio RíosRonquete

Ilustre Noiés. Humanista do século XIX

do seu pasamento en 24 de outubro de1965.

Foi compañeiro de Seminario dentroda Cátedra de Latín do Instituto “Rosa-lía Castro” de Aquilino Iglesia Alvariño(1909-1961), latinista, poeta ensaista elexicógrafo, autor dos Cómaros verdes.

Simultaneamente coa ensinanza veuexercendo como Avogado e NotarioEclesiástico dentro da Diócese de San-tiago.

A FIGURA HUMANA

A vida andadeira deste noiés, queprocedía dunha familia humilde, estátrazada dende o principio nese marcoduro da emigración, daquela inflexible.O éxodo ben se vía vir.

Dentro desa longa xeira e case sem-pre en circunstancias non abundantes emenos de fartura, vemos que estivoademais de en Santiago, Ribeira, Vigo eTui. Logo en Madrid, Arrecife e mes-mamente cónstanos que de mozo emi-grou nun tempo a Cuba, e a EE.UU.

Os estudos de humanidades e os deDereito ocuparon esencialmente a súaformación, e polo tanto isto foi o que olevou a inclinarse pola ensinanza, quesimultaneaba coa avogacía dentro docampo eclesiástico.

Loitou moito na súa vida por saíradiante. Soportou a soidade e a distan-cia. Tivo unha mocidade salpicada demoitas dificultdes.

Tamén sabemos que na xuventuderesultaba ser un atractivo e bo mozo,namoradizo e romántico.

Dentro do marco deportivo vimostestemuñas nas que consta que practi-cou o boxeo na Habana.

Un home que dedicou máis de 40anos da súa vida á ensinanza, sendo moidestacado o seu labor no campo da ape-dagoxía das linguas clásicas.

Sempre tivo unha grande sensibili-dade para a música. Isto fixo que olevara a darlle unha importante forma-

ción musical ós seus fillos, pois tanto Xabier, que resul-tou chegar a ser un destacado concertista de piano,actuando na maioría dos países europeos, coma Polito,que desenvolveu esta actividade de pianista no Brasil.

El mesmo ten utilizado a gaita galega en EE.UU.

Cando non lle falta máis que un mes para cumprir os70 anos e poder así disfrutar da ben gañada xubilación edespois dunha breve enfermidade, morre o 24 de outubrode 1965.

Nunha carta manuscrita que me dirixe en data 18-9--65, un mes antes do seu pasamento, e cando a enfermi-dade estaba acabando con el, entre outras cousas dime:

“Estoy retenido en cama, mi deseada normalidad en

la salud, es lenta y enojosa; ahora que podría yo disfru-

tar de un suave y bonancible bienestar, como premio a

una vida laboriosa y casi heroica, el infortunio se

ensaña en mi”.

Din que “as almas que saben latín parecen máis pretasde Deus”. Se isto é así, D. Antonio por alí anda.

64

FACHADA O IES ROSALÍA DE CASTRO

65

Estefanía Ageito

66

Poes ía

Jota P. Erre

Sueños

Siendo muy joven soñabacon vencer la tiranía,luego, teniendo ya barba,vi que el Poder me vencía.

Sin doblegarme sufríapor lo mal que me sentía.

Cuando muy joven soñabacon la igualdad para todos,luego, cuando tuve barba,vi que era un sueño de locos.

Que unos son como ovejasy otros igual que lobos.

Cuando era joven soñabacon la libertad del mundo,luego, teniendo ya barba,vi que mi sueño era absurdo.

La libertad no es buenapara el interés de alguno.

Siendo muy joven soñabaen acabar con el hambre,luego, teniendo ya barba,asimilé aquel desastre.

Que el hambre ayuda a muchosa hacerse de oro el traje.

Cuando era joven soñaba en terminar con las guerras,luego, cuando tuve barba,comprendí que no hay treguas.

Petróleo, oro y bombasson la esencia en los trueques.

Siendo muy joven soñabaque no había odio en lasgentes,luego, teniendo ya barba,vi amor y odios frecuentes.

Porque la gente se odiaincluso sin intereses.

Siendo muy niño soñabacon padres honrados, buenos,luego conforme “medraba”,comprobé que eran inmensos.Hicieron bellos mis sueñosnunca “engendraron” líos.

Entre los mejores padressiempre contarán los míos.

Siendo muy joven soñabaque todo era muy bello,luego, con traje y corbata,viví en infierno y cielo.

Que ni todo era tan feo,ni todo era ran bello.

Cuando era joven soñabacon Piernas, cadera y tetas,luego, teniendo ya barba,busqué mujeres selectas.

Cultura, amor y ternura,sin obsesión de opulencias.

Cuando era joven soñaba con hacer algo sonado,ahora con barba blancacomprendo que estaba errado.

Que un sueño es algo fácil,pero distinto alcanzarlo.

Cuando era joven soñabacon “volar” por todo el orbe,ahora, con barba blanca,veo que “vuelo” sin orden.

Pero mis sueños son libresincluso en el desorden.

Siendo muy joven soñaba...

Pesadillas

Siendo joven ignorabala violencia de género,ahora, con barba blanca,lloro de febrero a enero.

Porque ese es un desastreque repudia el mundo entero.

Nunca existe una razónpara aquel que maltrata, que uno no puede matartodo aquello que no ama.

Es un proceder indigno de aquel que no tiene alma.

67

Roque Gallardo

Noiaen branco e negro

Vai dar comezo a corrida de touros na “Cunca”. Os espectadores,vestidos coa elegancia pública dos anos sesenta, prepáranse para sedivertir co espectáculo xeralmente traxicómico. A autoridade compe-tente vai ocupar os seus asentos de honra. Non son as cinco en puntoda tarde pero paréceo.

Os nenos xogan a remeiros nas augas limpase transparentes da ría. A bucólica estampa é dasque axudan a crear esa idea de Galicia como aSuíza ibérica. Aínda o lixo e a contaminación nonse fixeran donos do noso medio.

Outra visión máis da praza francis-cana, da súa igrexa e da fermosa fonteque a preside. O retratista busca aestética do encadre, pero a vida dalla axente.

Chamábase a Porta da Ponte edespois a Porta da Peregrina porquepor ela entraban os romeiros queviñan da Plymouth ou de Cork paravisitar Compostela. Os berros de¡Ultra Eya! resoaban nas paredes gra-níticas das casas fidalgas. E aíndaresoan, se se sabe escoitar.

68

Os nosos l ibrosXerardo AgraFoxo

CASA DA GRAMÁTICAIV Semana da Historia de NoiaCasa da Gramática / 20,5x15 cm. / 250 páxinas / 4 €

A presente obra, encadrada dentro da colección PORTA AZUL,publicouse conxuntamente co Número 22 da Revista de CreaciónLiteraria e Cultural do IES Virxe de Mar: Casa da Gramática. Nelarecóllense os traballos sobre historia, arte e literatura presentados naIV Semana da Historia de Noia, celebrada durante o mes de marzo doano 2003 como homenaxe ao escritor Antón Avilés de Taramancos.

As dez investigacións publicadas pertencen a Concha Allut Vidal(Iconografía de San Martiño), Xerardo AgraFoxo (María Mariño: Unhanoiesa esquecida), Pedro García Vidal (Xeografía defensivas nas vilasde Noia e Muros), Aurora Marco (Antón Avilés de Taramancos. Vida epoesía), Xoán Mariño (Historia dos escudos de Noia), Carlos Pereira(Anxo Senra: un noiés alcalde da Coruña), Antón Riveiro Coello (Aspaisaxes da terra), Clodio González Pérez (O cemiterio de Santa MaríaA Nova), Manuel Mariño del Río (A industria da salgadura catalana naría de Muros e Noia) e Víctor Freixanes (Basilio Vilariño, explorador daPatagonia).

Nas súas páxinas poden contemplarse numerosas fotografías,documentos históricos, informacións xornalísticas, mapasxeográficos, planos urbanos e láminas de instrumentos dassalgaduras que axudan a decatarse da categoría dos traballospresentados polos especialistas que interviron nas xornadas.

A través deste amplo e ilustrativo percorrido temático, os editoresda prestixiosa publicación cultural apostan de maneira decidida polarecuperación da memoria esquecida durante tantos anos.

CASA DA GRAMÁTICA. Nº 22Literatura infantil e xuvenil (1)Edición do IES Virxe do Mar - Noia / 26x20,5 cm. / 42 páxinas.

O presente número está dedicado no seu apartado PAPEL DECOLOR á LITERATURA INFANTIL E XUVENIL. Nel inteveñendestacados especialistas como Sabela Álvarez Núñez (Reflexiónspara unha lectura creadora), Carlos Mosteiro (A década prodixiosa),Helena Villar Janeiro (Literatura para a infancia) e Antonio Reigosa corelato O sumidorio Calcarrúas.

Ademais destes traballos poden lerse noutras páxinas douscontos escritos por alumnas galardoadas no Certame das LetrasGalegas 2004 organizado conxuntamente polos institutos de Campode San Alberte e Virxe do Mar: Silvia Agraso Málvarez (A miñaBisaboa) e Esperanza Filgueira Rama (Amor de quince anos).Completa a edición un ronsel de colaboracións entre as que destacaun relato de Ramón Carredano (Caramelos) e a reseña biográficasobre o científico Antonio Casares realizada polo profesor Emilio Silva.

A calidade da publicación –unha louvable tarefa dos seus trescoordinadores: Lola Arxóns, Concha Sabucedo e Xavier Castro–,demóstrase polos premios que consegue cada ano, a nivel provinciale autonómico, no concurso convocado pola Consellaría de Educaciónpara a promoción do uso da nosa lingua no ensino baxo o epígrafe“ENTRE NÓS, EN GALEGO”.