revista galega de pensamento feminista verán 04 núm. 38 ...andainamulleres.org/pdf/Andaina 38.pdf · Festa das mulleres. Luns, 8 de marzo, 2004 12 8 de marzo 14 A muller no paraíso

revista galega de pensamento feminista verán 04 núm. 38 prezo: 5 euros

3 Editorial

4 Denuncias e comentos

9 Adeus a dúas escritoras; Xela Arias e Luísa Villalta

10 ¡Xa non máis «pisadas dos homes»!

Festa das mulleres. Luns, 8 de marzo, 2004

12 8 de marzo

14 A muller no paraíso

17 Algúns indicadores que cómpre coñecer

[Dossier] 19 Putas si, con dereitos

49 Rehabilitación de maltratadores

[Entrevista] 54 Farida al-Nakash

60 Lembranzas dunha época:

Edel unha galega en Francia

[Cine] 62 Monster

[Libros] 64 Mulleres e educación en Galiza

65 O Cairo nos zapatos

Revista Galega de

Pensamento Feminista

Verán, 2004

Apdo. 1058

Santiago de Compostela

www.andainamulleres.org

[email protected]

CONSELLO DE REDACCIÓN

Ana Arellano, Nanina Santos,Berta Rey, Milagros Becerra, Felicia Estévez, Laura Gómez eAna Luisa Bouza

COLABORAN NESTE NÚMERO

Irimia, Susana Fernández, Ramona Barrio, Laura Oso, Nanina Santos, N.S.C., Cristina Garaizábal, Pilar Rodríguez,Fátima Lahbabi, Mª Natividad Marcotegui, Raquel Malvárez, Laura Gómez, Lorena Tenreiro, Ana Arellano e M. Tilve

DESEÑO GRÁFICO

CEBRA

IMPRIME

Grafisant, S. L.D.L.: C-1.146-88

Andaina non se identifica necesariamente coas opinións dos artigos que aparecen

nesta revista

andaina 38

SUMARIO

EDITORIAL

o único que nos une sexan os ma-los tratos, nestes últimos anos to-das as propostas feministas se en-focan desde o prisma da violencia,cun concepto tan amplo de vio-lencia que acaba por ser un cú-mulo desdebuxado do que nonqueremos, pero poucas veces seproclama o que queremos ou sediscute sobre os medios para con-seguilo.

Reunir vinte mil persoas nunhamanifestación feminista non é cal-quera cousa, as mulleres que or-ganizaron a marcha de maio enVigo traballaron arreo para facerposíbel ese encontro e a respostada xente foi boa, sobre todo a ma-nifestación, menos aos debates eao resto das actividades… Seis milorganizacións apoiaban este acto,a cifra non dá para máis que unhaproclama xeral contra a violenciae a feminización da pobreza, osmatices só se permitiron aparecernos grupos e nas consignas; desdequen levaba a pegata de «regulara prostitución é lexitimar a escra-vitude» a esta mesma revista di-

Desde o último nú-mero desta revista, haicatro meses… lémbrasealguén daquel señoriño conbigote que non quixo sacar-se a foto cando o Prestige? da arro-gancia con que miraba as persoasque nos manifestamos contra aguerra de Iraq?... Pasou o atenta-do de Madrid, as eleccións, un no-vo Goberno… cantas cousas enpoucos meses… Un novo Gober-no co mesmo número de homesque de mulleres e cunha vicepre-sidenta; non está mal para empe-zar… non hai acordo sobre o te-ma das cotas entre as feministas,pero con cotas ou sen elas, é unpaso adiante que viñamos recla-mando desde hai tempo… fálasede que a nova lei electoral con-templará a cota de representaciónpor sexos nas listas… Se é así, es-te feito vai provocar máis dunhainteresante discusión dentro dospartidos políticos, estaría ben quetamén as provocase dentro do fe-minismo, porque tal parece que

fundindo unha escolma de arti-gos sobre sexualidade e a favor daregulación da prostitución, mu-lleres holandesas que cantaban o«Viva España» e que foron rapi-damente aleccionadas por un se-ñor sobre as diferencias nacionais,mulleres que denunciaban a au-sencia das presas, senlleiros re-presentantes de partidos e sindi-catos e algunhas persoas coabandeira republicana e outrascunha pegata contra a guerra, esaque nos meteu un señor con bi-gote do mesmo partido que a al-caldesa, quen tamén apoiaba o en-contro… e a grande maioría quemarchaba alegre, contenta porparticipar neste acto de reafirma-ción feminista, ver as caras de ve-llas coñecidas e corear antigas can-cións… nos medios competía coavoda principesca, pero tivo o seuespacio.

Vale, as mulleres temos mar-cha abondo, está demostrado,agora tal vez conveña visualizaros camiños polos que queremosmarchar. �

3

AVO

DA

PRIN

CIP

ESCA

4

den

un

cias

eco

men

tos Aínda sigo coa trela da

voda principesca e quero dicir:Que en pleno século XXI haxa príncipes («po-

la gracia de deus» ou polo «sangue azul» que tanto me ten unha cousa ou a outra) paréceme que

infrinxe principios constitucionais a respecto da igualdade dos españois.

Que celebren unha voda de Estado gastando millóns de eurosque pagamos coas nosas contribucións, violenta a sobriedade e dis-creción necesaria nun país onde hai moita xente en paro, moitos in-migrantes en situacións irregulares, moitas mulleres con traballos

precarios, moita xente maior con pensións exiguas e outros moitosproblemas que non imos esmiuzar agora e etc.

Que se faga con carácter público unha voda relixiosa católicanun país aconfesional tamén dá fe de cómo entende a mo-

narquía o seu papel. A única voda pública debería ser acivil. O matrimonio católico (ou o rito que lles pa-

reza) é asunto privado e non debe incluír se na voda de Estado e as nosas

expensas. �

MULLERES LENDARIAS

«Por terceiro ano consecutivo –din no editorial a Equipade Normalización Lingüística do IES. Esparís– presentamos

un novo número da nosa revista dedicada a recuperar a memoria de mulleres que tiveron presencia na nosa

historia e que non se ven reflectidas nos sisudos textos que estudiamos nos centros de ensino.

Este curso seleccionamos para este monográfico o temadas mulleres lendarias, figuras representativas da mitoloxía

galega, relixiosa, do imaxinario colec-tivo ou mulleres que o paso do tem-

po converteu en míticas ou ben outras que xorden na tradición oral

sen soporte histórico».Raíña Lupa, Arcavella, Santa Minia

e Santa Mariña, María Balteira, DonaUrraca, Inés de Castro, María Soliño

e María Pita foron seleccionadas xun-to con figuras máis próximas no tem-po como Pepa a Loba e a Bela Otero.

Cada aula traballou unha destasmulleres documentándose sobre a

súa vida e cómo chegaron a formarparte da lenda, usando as técnicas na-rrativas que lles pareceron oportunasparticipando a totalidade do alumnado no traballo xunto a

nove profesoras e profesores de distintos departamentos,axudando así a conservar e transmitir as lendas destas

mulleres. �

UN GOBERNO PARITARIO!

Por fin! Zapatero superou to-das as expectativas ao colocar noGoberno tantas mulleres como

homes e ao non reservar exclusi-vamente as tradicionais carteiras

femininas.Pode servir de exemplo a tan-

tos outros gobernos, executivas econsellos da política, da banca, da

relixión ou da milicia que nonconsideran relevante a paridadede sexos nos cumios onde se to-man decisións para a cidadanía.Pode servir de exemplo da im-

portancia de facelo, de que non éimposible e nin sequera tan difícil

como ás veces se teima en facernos crer.

Hai moitas, moitísimas mulle-res ben preparadas, moi prepara-das e con igual ou mais ambiciónque varóns que ocupan postos de

ordeno e mando.Facer un goberno paritario é

unha política. Das campañaselectorais e das propagandas haique pasar aos feitos. Nisto, Zapa-

tero, merece aplauso! �

Medra a proporción de mu-lleres galegas novas que inte-rrompen voluntariamente unembarazo non desexado (ao

tempo que baixan os embara-zos non desexados en mulle-res nas vésperas do oito de

marzo): longas listas de espe-ra en xinecoloxía nos hospi-tais e a non realización de

abortos con normalidade noshospitais agás un en Ourenseobrigan á maioría das mulle-res que deciden abortar a fa-celo en centros privados oufóra de Galicia pese á que a

intervención ten un custo deuns 400 euros ao lado de algomenos de 20 euros que custa

a píldora postcoital. �

ZAHA HADID

O xoves 11 de marzo presen-touse no Auditorio Nacional a Or-questra Sinfónica de Mulleres deMadrid. Un debú de moita casta-ñola porque é a primeira forma-ción feminina de Europa deste ti-po lograda pola iniciativa e tesónde Isabel López Calzada, directo-ra de Orquestra, de 35 anos, natu-ral de Villaviciosa de Odón.

Nada menos que 93 intérpretes(90% españolas, e o 10% restantes:rusas, estadounidenses e polacas)decididas a recuperar o patrimo-nio da música feita por mulleres e a interpretar a de autoras vivascoas que poderán discutir cómoqueren que soe a súa música. �

Zaha Hadid, arquitecta iraquí de 53 anos afincada en Londres recibiu o premio Pritzker (unha especie de Nobel

de arquitectura, cunha asignación económica de 100.000 dólares) fallado en Os Anxeles pola fundación Hyatt. Entregóuselle o 31 de maio no Museo Ermitage de San Petersburgo. Ela é, no dicir

de entendidos, máis artistaque arquitecta e máis perso-

naxe que artista. O premio so-brancea a súa imaxinación en

edificios xeométricos. Zahaproxecta un bairro en Bilbao,

unha praza en Barcelona eunha decoración no hotel

Porta América de Madrid. �

5

cele

brid

ades

Setenta soportes publicitarios (MUPIS) dosdeseñadores gráficos máis importantes de Espa-

ña colocaron os seus tra-ballos polas rúas de Xi-xón (Asturias). Este ano,a sexta edición, dedica-ron os seus traballos ádenuncia da violenciamachista que tantos ho-mes practican no ámbitodas relacións amorosas.�

ISABEL LÓPEZ CALZADA

SARAH WATERS

6

den

un

cias

eco

men

tos

PU

BL

ICID

AD

E

Sarah Waters presentouen Barcelona a traducción epublicación en Anagrama dasúa terceira novela e primei-

ra en ser traducida ó español:El lustre de la Perla que gañou pre-

mios importantes en Inglaterra. Ahistoria, «o vicio e a transgresión». O amorlésbico na época victoriana. �

MAIORÍA DE UNIVERSITARIAS

Segundo o censo de 2001 publica-do polo INE as mulleres con títu-lo universitario xa son máis cós

homes. En dez anos a proporciónde universitarias duplicouse pa-

sando do 6,8% en 1991 ao 13,9%no 2001. Pero non só nas univer-

sidades, en todas as franxas deidade a partir dos 16 anos, que éo límite da formación obrigato-ria, as mulleres que continúan a

súa formación son maioría.Pero en canto nos detemos a mi-rar que estudian unhas e outros adistinción por sexos resulta evi-dente, hai maioría abrumadorade mulleres en ciencias sociais,

maxisterio, arte, humanidades, enas ramas de saúde e servicios

sociais –a faceta de coidadoras se-gue estando entre as preferenciasfemininas– están case igualadas

en dereito e ciencias, e son unha minoría nas enxeñerias, informática, arquitectura…

Onde non avanzamos é no índicede paro (18,7% no ano 2001) que

segue a estar moi por riba domasculino (11,1% para ese mes-mo ano). Explicacións para este

feito? As de sempre, non só esco-llen as carreiras con maior índicede paro, senón que ademais ven-se prexudicadas na súa dispoñibi-lidade laboral pola dobre xorna-

da, a conciliación da vida familiare laboral de momento é só un

bonito lema. �

A IGREXA METODISTA DE EE. UU.A IGREXA METODISTA DE EE. UU.

A igrexa metodista de EE. UU. acepta por primeira vez unhapastora lesbiana. Un tribunal eclesiástico de 13 persoas relixio-sas exculpou a Karen Dammann que fixo pública a súa homo-sexualidade. Karen está xa restituída á súa congregación pretode Seattle. Ela considerou que mentir, ocultar, agachar se tiñaconvertido para ela en algo insoportable así que mandou xa

no 2001 unha carta ó seu bispo comunicándolle que vivía unha relación homosexual e que se tiña comprometido coa

súa parella coa que criaba un fillo. O Arcebispo de Seattle dixoque o veredicto ía molestar a algúns dos seus fieis pero que se

seguirá debatendo e acabará por aceptarse. �

A IGREXA METODISTA DE EE. UU.

com

ento

s

7

den

un

cias

e

A civilizada coalición occidental acaudillada porUSA, que foi a Iraque polas armas de destrucción

masiva e para liberar ó mundo dun torturadorchamado Sadam Hussein deu algunhas probas da

súa capacidade de hipocresía, mentira e humanida-de (¡Menos mal que xa para aquel entón o novo

goberno de España decidira retirar as tropas españolas que andaban por alá en misión

humanitaria!).As fotos que asoma-

ron a primeiras planas detantos xornais fixéronnostremer. Soldados e solda-

das, cumprindo ordes,déronnos probas do quesucede –con total seguri-

dade– en moitas maisprisións de todo o plane-ta (léanse senón os infor-

mes de Amnistía

O alcalde de San Francisco, Gavin Newsom decidira nun xesto au-daz autorizar as vodas gais, legalizando así matrimonios homosexuais. O argumento: «Perdoen, pero quérollo repetir: en 16 estados deste país,non hai moito –os 36 anos que teño– non permitían que os brancos ca-

saran cos negros ou cos asiáticos. Todo cambia. E creo que éhora de que practiquemos o que predicamos, e eso hai que

estender o lazo que se establece entre dúas persoas queo único que queren é ter os mesmo dereitos que os

demais». Montouse un bo guirigai. O Supremo deMassachusetts xa considerara inconstitucionalprohibir as vodas gais e desde o 17 de maio se danlicencias matrimoniais ás parellas gais. O xesto ca-liforniano estendeuse a outras cidades: Pórtland,Novo México e Nova Iorque e o patio político con

esta cuestión e as eleccións de novembro anda moirevolto e non consegue tranquilizarse coa paraliza-

ción que o Supremo de California fixo dos matrimo-nios até que se decida que facer. Por exemplo o condado

de Benton, en Oregon, decidiu a finais de marzo paralizartodas as licencias matrimoniais mentres os tribunais deciden se

son constitucionais ou non as vodas gais.Tamén neste lado do Océano, no Concello de Bègles, preto de Burde-

os, Francia, o alcalde verde Nöel Mamère, ousou desafiar ó primeiro mi-nistro e casar a Bernar e Stèphan o cinco de xuño «En nome da lei, declá-rovos unidos polos vínculos do matrimonio» que selaban a súa unión cunbico longo e cun libro de familia que os acredita como matrimonio. �

Internacional). A diferencia en Iraque é que os es-tadounidense sentíndose tan invulnerables e pre-potentes non repararon en fotografarse cos seustrofeos de guerra.

ELAS por certo tamén deron probas de terse in-corporado en plenitude de condicións as cousasdeste mundo con total entusiasmo... Idea absoluta-mente repugnante a de igualarse con eles nas ac-

tuacións abominables...e que ademais vén des-mentir unha idea conpredicamento no femi-nismo de que candoelas manden en igualnúmero ca eles todo irámellor porque as mulle-res teñen mais senso dehumanidade que os varóns, violentos e depredadores. �

ELAS TAMÉN TORTURAN

Amosan o documento queacredita o seu matrimonio

8

den

un

cias

eco

men

tos Festa da Palabra,

núm. 18 (2003)

Ven de publicarse o último número darevista Festa da Palabra, editada pola

asociación Feministas Independentes Galegas e subvencionada pola Concella-

ría da Muller do Concello Vigo.Este número 18, proponse a reivindi-

cación do traballo silenciado das mulleresgalegas, en concreto do traballo indus-

trial nos séculos XIX e XX que supuxo unaporte económico fundamental e indis-

pensábel para manter a nosa sociedade. AFesta da Palabra, nesta nova xeira, pretende acabar con

este inxusto silencio e aportar luz dende a análise socio-económica dunha realidade que debe ser recoñecida e

recompensada. As mulleres urbanas do noso país contri-buíron de xeito decisivo a o desenvolvimento económi-

co de Galicia, traballo sempre esquecido fronte ao damuller labrega ou mariñeira que foi o que trascendeucomo imaxe da traballadora na nosa terra. A tal fin, a

Asociación Feministas Independentes Galegas e a Con-cellaría da Muller de Vigo convocaron o premio de in-

vestigación Festa da Palabra 2003 co tema: «As Operariasde La Artística de Vigo, desde os seus comenzos até os

anos 80». O xurado concedeu por unanimidade o premio ao traballo de María Luisa Muñoz Abeledo,

«As mulleres de La Artística. Un estudio sobre o traballofeminino na industrialización de Galicia», estudo que se

reproduce neste número e que constitúe o monográficoda revista.

Realmente interesante o antecitado estudio, tanto po-lo seu rigor científico e as fontes primarias de investiga-

ción que utiliza como pola descripción detallada dascondicións de traballo na emblemática fábrica viguesa

de envases metálicos, que empregou man de obra funda-mentalmente feminina durante boa parte do século XX.

O resto de número, como é habitual, baixo o epígrafede «Actualidade», comprende traballos sobre creación li-

teraria e plástica, colaboracións que afondan nos textos eas vidas das mulleres escritoras galegas, e artigos sobrefeminismo. Destacamos o de Ángela G. Alfarache Lo-

renzo titulado: «De invertidas, pervertidas e lesbianas»,que fai un breve percorrido histórico sobre a construc-ción cultural do lesbianismo centrado no erotismo das

mulleres e a construcción de xénero introducindo acuestión da identidade lésbica.

Finalmente, subliñar o artigo «Festa Xela» de MargaRomero sobre a poeta recentemente falecida

Xela Arias Castaño. �

DEZ.EMEDez.eme. O número 7 corresponden-te ao mes de marzo de 2004 desta re-vista editada pola Fundación Dez de

Marzo, está adicada a historia dasmulleres. A través de diversos artigosdá conta da importancia que tiveronas mulleres como protagonistas dos

cambios sociais acontecidos no pasa-do século. Mulleres nos cárceres e no

exilio, na loita antifascista e nas rei-vindicacións femistas, está documen-tado cunha escolma do Arquivo His-tórico de CC. OO. no que se mostran

contratos laborais, fotos de mobiliza-cións e folletos feministas. Inclúe ta-mén unhas propostas para traballar

nas aulas o tema, comentos de librose outras e variadas cousas interesan-

tes entre a que escollemos unha: ahomenaxe a

Manolo Váz-quez Mon-

talbán escritapor Rosa Re-

gás. �

9

A literatura galega doeuse estes últimos meses coamorte de dúas senlleiras escritoras, ambas dunha ida-de semellante, vitais e comprometidas coa sociedadena que vivían, a ambas lles sorprendeu a morte senaviso previo, con planos e proxectos iniciados… peroninguén morre de todo, viven elas agora na nosa me-moria, lembrémolas pois para que sigan entre nós,leamos os seus libros, nas súas palabras escritas estántamén elas, son os seus pensamentos e sentires quereverten desde a súa man ata nós.

Xela Arias faleceu o 2 de novembro de2003. Nacida en Lugo en 1962, li-

cenciouse en Filoloxía pola Uni-versidade de Vigo, o seu nome

comeza a vincularse á cultu-ra galega en 1980, coa fun-dación de Xerais, editorial daque forma parte desde o pri-

meiro momento. En Xeraistraballou como correctora e

asesora lingüística durante dezanos. O seu primeiro poemario De-

nuncia do equilibrio (1986), supuxo a apari-ción dunha proposta poética moi persoal fóra das con-vencións programáticas do momento. En Diario adiario (1996) a escritora reflicte a súa experiencia damaternidade. Aínda que o seu libro máis coñecido fo-se Tigres coma cabalos, un libro polémico no que seunen poesía e fotografías de espidos da poeta realiza-das por Xulio Gil. A súa obra apareceu tamén en pu-blicacións colectivas como Daquelas que cantan (Fun-dación Rosalía de Castro, 2000) ou en Palabra de muller,Xerais (1992). Destacou tamén como traductora aogalego de textos tan importantes como Dublineses deJames Joyce ou Venus Negra de Angela Carter así co-mo textos de Castelo Branco. A súa morte coincidiucoa publicación de Intemperiome Espiral Maior (2003).

Adeus a dúas escritoras;

Xela Arias e Luísa Villalta

A escritora e compositora LuísaVillalta foise o 6 de marzo de 2004.Nacera en A Coruña en 1957 e é au-tora dunha extensa obra poética e na-rrativa e ademais participaba regular-mente en recitais e actos de difusión da poesía galega.Titulada en violín e máis en Filoloxía Galego-Portu-guesa e Hispánica, formou parte da Xove Orquestrade Galicia e de diversos grupos de cámara galegos. Amúsica tamén está sempre presente na súa obra es-crita. A súa sólida formación musical e o seu coñece-mento do medio teatral fundamentan os dous ensaiosque ten publicados, O Don Hamlet de Cunqueiro: unhaecuación teatral (1992) e O outro lado da música, a poe-sía (1999). En poesía destacan Musica reservada (1991),Ruído (1995) e Rota ao interior do ollo (1995). Tamén ti-ña colaboracións en diferentes medios, antoloxías epublicacións periódicas, como Festa da Palabra Silen-ciada, Grial, Mundo Lusófono, Tempos Novos ou Meali-bra. Na súa obra narrativa destacan novelas como Si-lencio, ensaiamos (1992), Teoría de Xogos (1997) e Aschaves do tempo (2001) e no xénero teatral Concerto pa-ra un home só (1989), O representante (1990), O paseo dasesfinxes (1991) e As certezas de Ofelia (1999). En xanei-ro deste ano foi laureada co XII Premio Espiral Maiorde Poesía polo libro En Concreto. Formou parte taménda directiva da Associaçom de Escritores em LínguaGalega (AELG). �

IRIMIA�

10

¡Xa non máis «pisadas dos homes»!

Festa das O luns 8 de marzo celebramos no Local Social de Lesta a nosa

festa, «a festa das mulleres»; unha festa na que participamos mulleres do Sindicato Labrego Galego. Quixemos ser unhas máis

entre os miles de mulleres que en moitos países do mundo enteirocelebramos o Día da Muller. E nós xuntámonos para dicir o que

queremos, e dicírnolo unhas a outras... xuntámonos para falar do quevivimos, do que soñamos ... Xuntámonos para dicir con voz ben alta«aquí estamos as mulleres. Aquí estamos as mulleres da aldea».

11

Chegamos a Lesta aí polas 11 h-11.30 h da mañá... había que dei-xar as cousas feitas na casa: deixarmuxido, prepara-l@s nen@s paraa escola... e algunhas ata deixarlleso xantar feito para os que queda-ban... Outras chegaron despois decomer porque «senón na casa nonse amañan».

Maruja, Sara e Herminia déron-nos a benvida cun precioso rami-ño de mimosas e buxo que Maríapreparara a fin de semana na súacasa. E xa, pasamos ás presenta-cións: Pilar, Josefa, Maruxa, Con-suelo, Rosa, Edita, Marisol, Nieves,

e aínda tamén de moitas mulleresque non teñen esta conciencia novaou, ás veces tamén, de nós mesmasque non nos atrevemos a dar certospasos.

Gañamos en liberdade e al-gunhas dicían que moito desa li-berdade vai dependendo tamén dadecisión nosa: «As mulleres, sequeremos, podemos. E segundonós mesmas loitemos, iremos con-seguindo as cousas».

Melloramos en valorarnos máisa nós mesmas no que somos e noque facemos. Por iso arreglámo-nos máis e presumimos máis denós. Imos aprendendo a ter máisautoestima, a estimarnos máis anós mesmas. E aínda nos quedamoito por camiñar nisto.

Falamos. Falamos con voz pro-pia. Falamos con voz de muller. Fa-lamos con voz de muller de aldea:voz realista, voz cálida, voz tími-da por veces, voz de resistencia,voz forte e agarimosa a un tem-po, voz calada en ocasións, voz deconcordia e paciencia, voz quecrea risas e bo humor, voz dialo-gante, voz de experiencia de sé-culos, voz de semente, voz de futuro.

E despois dos falares... os xan-tares... un xantar compartido coacomida que trouxemos cada unhadas nosas casas... Aproveitamos pa-ra saborear os nosos bos produc-tos do país: tortillas, chourizos, xa-món... o queixo riquísimo da Rosa,o finísimo bizcoito da Fina, as ros-quillas de festa da Consuelo....

E tamén bailamos, cantamos, fi-xemos xogos, disfrutamos, rimos...Xuntas. Xuntas e compañeiras. Atapasadas as 5 h da tarde... o traballoesperaba na casa… �

Luns, 8 de marzo, 2004

mulleresDorinda... e así máis de 30 mulle-res de distintas parroquias dos con-cellos de Frades, Oroso, Ordes, Tra-zo e Tordoia.

Seguidamente xuntámonosnunha comunicación por gruposque foi rica, como tamén ricas sonas nosas vidas. Necesitamos com-

conducir o coche ou o tractor, outamén cociñar certos pratos dife-rentes, e impresionámonos ó ve-lacapacidade de traballo que témo-las mulleres e o pouco valoradoque é tantas veces. Hai uns anos, amuller que se atrevía a dicir ou afacer cousas novas e diferentes cri-ticábana dicindo que non estaba«pisada do home». Aínda hai moi-tas mulleres «pisadas dos homes»,ata tal punto que moitas situaciónsde maltrato as vemos cáseque co-mo normais. Pero nós queremosrespecto e igualdade de dereitos.Estamos aprendendo a dicir o quepensamos e tamén a denuncia-lascousas que non nos parecen ben.Como mulleres, hoxe, somos máisconscientes dos nosos dereitos.

Melloramos na forma de educar@s nos@s fill@s, dándolles unhaformación máis igualitaria, anqueisto está costando pola influenciacontraria dos da casa ou do home,

partir moitas das nosas cousas pa-ra curar feridas, para impulsar no-vas enerxías, para animarnos ecrear mundos novos. E de todo isohoubo tamén na posta en común,na que compartimos experienciasimportantes:

Aprendemos a facer cousas no-vas que antes non se facían, como

«As mulleres, se queremos, podemos. E segundo nós mesmas loitemos, iremos conseguindo as cousas».

8 de marzo

14

Cando paseamos coa nosa mi-rada polas superficies destinadas ásmensaxes publicitarias, as vallas ouos anuncios nas revistas, somos atra-padas por eses zooms de hipe-rrealidade que nos mostran as súaspromesas de felicidade. Entre esesfragmentos de hiperrealidade ás veces nos deixamos hipnotizar po-los que nos auguran momentos dedisfrute se somos capaces de alon-xarnos do cotiá e adentrarnos enlugares nos que a natureza ten unha

boa dose de hipernatureza: exóti-ca, alegre, amistosa ou cómoda.

A representación do paraíso, eselugar mítico no que a única activi-dade é o goce pleno de todos ossentidos pois todas as necesidadesestán cubertas e ningún perigo nosacecha, onde o lento transcorrerdo tempo depara un doce pracer,é utilizada polos publicistas paraque visualicemos os nosos desexosde felicidade. Imaxe na que a na-tureza e a muller se ofrecen como

un todo para atrapar a mirada doconsumidor ávido do disfrute duntempo libre improductivo alleo áspreocupacions xeradas pola ob-tención do diñeiro. Un paraíso aoque só se accede precisamente conel, froito dun sistema económicono que ao longo dos séculos natu-

SUSANA FERNÁNDEZ RIERA*�

* Doctora en Belas Artes e Profe-sora de Historia da Arte. Universida-de de Vigo.

A muller

no paraíso

15

reza e muller non foron respecta-das, esquilmada unha, a outra nin-guneada.

A asociación de muller e natu-reza é unha relación recorrente napublicidade que ofrece lugares aosque acudir para disfrutar dun tem-po de ocio no que o disfrute da na-tureza é o seu máximo exponente.E non só obedece a que as imaxesnunha porcentaxe moi elevada fo-ron elaboradas por homes que des-tinan a súa mirada á muller, taménestá en estreita relación co con-cepto que o home ten da nature-za. Natureza é a paisaxe que nonfoi modificada pola acción huma-na, é dicir, en estado puro e selva-xe; o recordo do paraíso no que na-da está contaminado pola culturaoccidental e onde o ser humano es-tá libre de prexuízos. É a idea dasterras sen explotar nin roturar, osbosques medievais que deron lu-gar a lendas sobre o descoñecido,misterioso e á vez atrainte, as te-rras por descubrir que ocultabantesouros. Na actualidade non exis-ten paraísos a descubrir, non haiestado de natureza selvaxe, pois aacción do home exerceu neles di-ferentes labores explotándoos oudomesticándoos, tampouco que-dan etnias libres sen contaminar

Imaxe na que a natureza e a muller se ofrecen como un todo para atrapar

a mirada do consumidor ávido do disfrute dun tempo libre improductivo alleo ás

preocupacions xeradas pola obtención do diñeiro. Un paraíso ao que só se accede

precisamente con el

A realidade histórica fálanos dunmundo ordenado polo xénero mas-culino no que a muller é invisiblecomo productora e xeradora de ri-queza e a natureza é destinada ásua superexplotación e expoliación.O home considérase alleo a ela edistinto da muller sendo ambas me-

pola cultura occidental. A selvaxenatureza contemporánea é unhacollage de repoboacións forestais,protexidas reservas naturais, augascanalizadas e aproveitadas, nela adiversión sérvese á carta para ase-gurar as hipersensacións de liber-dade, aventura ou risco.

tas a conquistar. En beneficio da ri-queza material, o diñeiro, taláron-se bosques, desviáronse as canlesdos ríos, contamináronse as augas,así ao non ser xerador dediñeiro o traballo queaporta a muller á socie-dade (o benestar da fa-milia pero tamén tare-fas agrícolas ou de servi-zos, profesións femininas,etc.) hai xa moitos sécu-los que se converteran eninvisible e todas as súasactividades en secunda-rias. Esta percepción danatureza e da muller deulugar ás crises ecolóxicase á desigualdade entre ho-mes e mulleres.

O home é o suxeitoactivo descubridor e co-lonizador, a natureza soé apreciada polo benefi-cio económico que re-porta o ser consideradacoma un recurso. Asis-timos a momentos nosque o acceso da mulleraos estudios universita-rios feminiza as carreirase observamos como o es-

16

por xénero (lectoras de literatura,as mulleres; interese no deporte,os homes).

A idea do paraíso foi constanteentre os artistas do entre-sé-culos do XIX-XX en buscada mirada non contamina-da, fuxindo dun progresoque acarreaba tantas in-xustizas. A esperanza daexistencia do paraíso fixo-lles ubicalo nos cálidos ma-res do sur, natureza de co-res brillantes poboadas deexóticos animais e docesmulleres obsequiosas e elesproporcionáronos as pri-meiras visualizacións desedesexo. As imaxes publici-tarias continúan asocian-do muller e natureza paraactivar rapidamente sen-sacións de pracer e de li-berdade e asómannos a pa-raísos que nos esperan endescoñecidos lugares re-motos ou a poucos quiló-metros. A publicidade queactúa como espello de cos-tumes e actividades sociaiscontemporáneas mostrá-nos este desequilibrio do

aumenta a proporción de licencia-das e son máis os abandonos mas-culinos. Esta feminización da cul-tura no vai parella coa evolución

Na actualidade non existen paraísos a descubrir, non hai estado de natureza selvaxe, pois a acción

do home exerceu neles diferentes labores explotándoos ou domesticándoos, tampouco

quedan etnias libres sen contaminar

forzo familiar económico, que an-tes se facía para que os fillos acce-desen á formación universitaria,agora vai destinado ás fillas; como

da sociedade que segue desacredi-tando as actuacións da muller (de-sigualdade de salario, teito de cris-tal) e separando os gustos e o ocio

A realidade histórica fálanos dun mundo ordenado polo xénero masculino no que a muller

é invisible como productora e xeradora de riqueza e a natureza é destinada á sua

superexplotación e expoliación

home co seu entorno, atrapadonun sistema económico e socialque orixina tanta infelicidade a ho-mes e mulleres. �

17

Cada vez máis, se están empre-gando indicadores que nos per-miten observar diferencias entredistintos países e entre homes emulleres. Estou-me a referir a al-gúns dos que empregan as NaciónsUnidas desde mediados dos anosnoventa. Ten a sua importancia co-ñece-los, saber como se calculan epolo tanto o que indican.

Nos informes do PNUD (Planodas Nacións Unidas para o Desen-volvimento) aparecen, entre ou-tros o IDH, IDX e IPX.

O IDH (Índice de Desenvolvi-mento Humano) é un índice com-posto que mide o promedio doprogreso e que está baseado en tresdimensións básecas do desenvol-

vimento humano: unha vida lon-ga e saudabel, coñecimentos e unnível de vida digno. O cálculo doIDH fai-se a partir dos dados da es-peranza de vida, da taxa de alfabe-tización de adultos e do PIBpc.

Son tres os grupos de países que

se diferencian segundo o IDH, co-mo podemos ver no seguinte ca-dro (ate 0,800 son considerados paí-ses co desenvolvimento humanoalto, de 0,500 a 0,799 medio e conun valor menor países de desen-volvimento humano baixo).

RAMONA BARRIO�

ÍNDICE DE DESENVOLVIMENTO HUMANO (IDH)

Esp vida PIB IDH

D. Humano alto 77,7 23.135 0,908

D. Humano medio 67,0 4.053 0,684

D. Humano baixo 49,4 1.186 0,440

Fonte: PNUD 2.003 (www.undp.org)

Algúns indicadoresque cómpre coñecer

Algúns dos datos do informePNUD 2003, que nos permiten ob-servar as fortes diferencias en can-to ás oportunidades de levar unhavida sa e cumprida podemos ve-lasno seguinte cadro:

18

O terceiro indicador, que me pa-rece importante coñecer é o IPX

(Índice de Potenciación de Xé-nero). Tráta-se tamén dun índicecomposto que mide a desigualda-de de xénero en tres dimensiónsbásecas de potenciación: partici-pación económica e poder de de-cisión, participación política e po-der de decisión e control sobre osrecursos económicos. A análise einterpretación dos dados do IPX se-rian necesarias para poder deseñarcalquer política de xénero. No ca-so deste indicador podemos ache-gar-nos mais á nosa realidade e verpor exemplo as diferencias nos da-dos por comunidades autónomasdentro do estado español, aindaque comprobar a situación das ga-legas non nos goste, estamos de pri-meiras, mais pola cola. �

O IDX (Índice de Desenvolvi-mento de Xénero) é un índice com-posto que mide a desigualdade entre homes e mulleres nas tres di-mensións básicas que compoñen oIDH, axustado para reflectir as de-

Clasificación IDH Esp de vida PIBpc IDH

1. Noruega 78,7 29.620 0,944

7. Estados Unidos 76,9 34.320 0,937

9. Xapón 81,3 25.130 0,932

17. Francia 78,7 23.990 0,925

19. España 79,1 20.150 0,918

23. Portugal 75,9 18.150 0,896

65. Brasil 67,8 7.360 0,777

91. Túnez 72,5 6.390 0,740

97. Ecuador 70,5 3.280 0,731

111. Sudáfrica 50,9 11.290 0,684

140. Congo 48,5 970 0,502

145. Zimbawe 35,4 2.280 0,496


Clasificación segundo o IDH

IDX

1. Noruega 0,941

7. Estados Unidos 0,935

9. Xapón 0,926

17. Francia 0,923

9. España 0,912

23. Portugal 0,892

35. Polonia 0,839

65. Brasil 0,770

91. Túnez 0,727

97. Ecuador 0,716

111. Sudáfrica 0,678

140. Congo 0,496

145. Zimbawe 0,489


IPG por Comunidades Anoautónomas 1999

Baleares 0,6796

Madrid 0,6743

Com Valenciana 0,6519

País Vasco 0,6326

Castilla La Mancha 0, 6305

La Rioja 0,6291

Cantabria 0,6210

Canarias 0,6183

Cataluña 0,6257

Navarra 0,6151

Aragón 0,6071

Asturias 0,6058

Castilla León 0,5958

Extremadura 0,5805

Andalucía 0,5702

Murcia 0,5188

Galicia 0,5035

Fonte: VILLOTA, P de.: Globalización a qué precio, Icaria-Antrazt, 2001

Os outros dous indicadores ser-ven para poder comparar os dadosde homes e mulleres nos distintospaíses.

sigualdades entre homes e mulle-res. O dado pois indica as posibili-dades das mulleres con respecto aoshomes do mesmo país. Nos paísesdo cadro anterior temos:

con dereitosPutas si,

«Centenares de prostitutas introdu-cidas ilegalmente en España, escravi-zadas por mafias de proxenetas […]Elas son inmigrantes ilegais de Áfri-ca, Latinoamérica e da Europa noncomunitaria, explotadas polas mafiasda prostitución» (Interviu, 4/10/99).

«Dominicanas atrapadas na rede.Atrapadas con enganos polas redesinternacionais de trata de brancas,arredor de 50.000 mulleres de orixedominicana exercen a prostitución fó-ra do seu país» (Cambio 16, 12/8/96).

«Miles de inmigrantes subsaharianasson obrigadas a prostituírse» (El País,11/12/00)

Son algúns exemplos, extraídosde varios xornais e revistas, que tra-tan a problemática da inmigracióne a prostitución e que poñen demanifesto o discurso que dominanos medios de comunicación can-do se aborda este tema. Discursocargado de vocábulos que subliñano papel pasivo das mulleres inmi-grantes como vítimas que son es-cravizadas, introducidas, obriga-das. Os actores neste escenario sonas mafias de prostitución, os pro-

xenetas, as redes internacionais detrata de brancas. Unha imaxe viti-mista da inmigrante, centrada ensacar á luz situacións de abuso e deexplotación sexual que, estamos deacordo, deben de ser denunciadas.Non obstante, este discurso cons-titúe unha arma de dobre fío.

En primeiro lugar, non pon derelevo a complexidade desta reali-dade social, subliñando case ex-clusivamente a súa vertente máissensacionalista e reducindo a figu-ra da traballadora do sexo inmi-grante ao papel pasivo de vítimatraficada e obrigada. Imaxe quecontribúe a reproducir o estereo-tipo tradicional da muller como su-xeito pasivo dos movementos po-boacionais. Esta visión redutoranon responde á realidade de moi-tas mulleres que adoptaron a deci-sión de migrar, conscientes do em-prego que ían desempeñar enEspaña e que non foron enganadase traficadas por redes e mafias, se-nón que financiaron a súa viaxe de

maneira autónoma, gracias a re-cursos económicos propios ou aempréstitos de familiares ou dou-tros migrantes. Mulleres que son,a miúdo, os principais soportes eco-nómicos dos seus fogares e que seconstitúen, por tanto, en protago-nistas da migración e actoras eco-nómicas e de desenvolvemento nosseus países de orixe.

En segundo lugar, este discur-so, ao identificar como «maos dapelícula» a proxenetas, redes e ma-fias da prostitución, tende a invisi-bilizar a responsabilidade que, naexplotación e nas duras condiciónsde traballo e de vida das traballa-doras do sexo inmigrantes, teñenoutros actores sociais, tales comoadministradores, políticos, donosde negocios, policías, comercian-tes, avogados... en efecto, a res-

20

Mulleres inmigrantes

e prostitución en Galicia

LAURA OSO CASAS*�

* Profesora Titular de Universidade.Facultade de Socioloxía –Universi-

dade da Coruña.

21

ponsabilidade hai que buscala igual-mente nunha política migratoriarestritiva, que fomentou duranteanos a irregularidade das inmi-grantes en España, así como nunmarco xurídico de carácter aboli-cionista que, aínda que non con-templa a prostitución como un de-lito, rexeita dotala dun estatus legale promove a abolición de toda re-gulamentación da mesma. Así mes-mo, non está exenta de culpa a opi-nión pública española, que baixounha sombra moralizadora, estig-matiza e castiga socialmente a pros-tituta e non ao usuario dos seus ser-vizos sexuais.

Sobra dicir que a inmigracióncara a España de mulleres para tra-ballar na prostitución resposta á de-manda de clientes ávidos da cor eda calor latinoamericana, africanae eslava. E é precisamente a non-regulación dos fluxos migratoriosque teñen como destino cubrir es-ta demanda, o que xera a prolife-ración de individuos que se bene-fician economicamente do éxodo,en condicións de irregularidade, deterceiras persoas. É coñecido queunha política restritiva de inmi-gración tende a xerar unha bolsade irregulares e a fomentar as en-tradas clandestinas e o tráfico deinmigrantes, con independencia doemprego que estes vaian desem-peñar no país de destino. A situa-ción agrávase se, ademais, as pro-tagonistas da viaxe se empregannunha actividade que non é reco-ñecida legalmente. Neste caso, ascadeas da irregularidade teñen unselos máis pesados e son máis difí-ciles de romper.1

A primeira idea que queremosargumentar é que, ao lado da ima-xe que tende a relacionar a inmi-gración con fins de prostittución asúa versión máis dura (tráfico a tra-vés de grandes redes e mafias) onoso traballo de campo en Galiciapuido constatar a existencia, porun lado, dun tráfico de inmigran-

tes a pequena escala, sustentadopor individuos particulares ou do-nos de pequenos clubs de alterne e,por outro lado, dunha migraciónde mulleres apoiada fundamental-mente nas redes migratorias. Es-tas mulleres, dunha maneira máisautónoma, emigran a España e em-préganse en clubs ou pisos de con-tactos, traballando máis indepen-dentemente e non relacionadas congrandes organizacións ilegais detráfico e prostitución.

Hai que indicar que os visitan-tes colombianos e ecuatorianos nomomento de realizar a nosa inves-tigación non requerían de visadopara viaxar a España, polo que amaioría das nosas informantes en-traron como turistas, polo períodode tres meses, pasando posterior-mente a engrosar as filas da irre-gularidade.

Do conxunto das mulleres in-migrantes entrevistadas só dúaschegaron a España enganadas, sencoñecer o traballo que ían desem-peñar. Arredor da metade emi-graron de maneira independente,gracias aos cartos que dispoñían noseu propio país; gracias a un cré-dito bancario; a hipoteca de pro-piedades; recorrendo a prestamistasprivados ou con préstamos de fa-miliares ou amizades xa emigradas.

O feito de emigrar de maneiraautónoma e non ter a presión dopago da débeda conleva unhas me-

1 A análise que presentamos basé-ase nos datos cualitativos obtidos coarealización dun total de 45 entrevistasen profundidade: 34 mulleres que tra-ballaron ou están traballando en clubsou pisos de contacto en Galicia (27 co-lombianas, 3 ecuatorianas, 2 domini-canas, 2 españolas) e 11 a persoas encontacto directo coa realidade estu-diada (clientes, médicos, e responsá-beis de ONG’s). As entrevistas foronrealizadas pola autora, no marco dunestudio sociolóxico sobre Mulleres in-migrantes na irregularidade, financiadopolo Instituto da Muller e dirixido porAntonio Izquierdo.

bia), facilitándolles o diñeiro nece-sario para o billete de avión e a bol-sa de viaxe, así como a carta de invitación e os contactos para tra-ballar en España.

O importe da débeda varía enfunción da ambición económica da«persoa que trae». Así entre as no-sas entrevistadas atopamos mulle-res ás que amizades ou familiareslles prestaran o importe do billetesen intereses, mentras que a outraslles cobraron unha débeda queoscilaba de 350.000 a un millón emedio de pesetas. O «engano» nocaso deste tipo de tráfico de inmi-grantes consiste non tanto no em-prego a realizar, senón máis ben noimporte da débeda, que en moitasocasións é moi superior ao impor-te real da viaxe.

En Colombia a unha propóñenlle tra-ballar, as mesmas compañeiras, as que viñeron, están traballando ou tra-ballaron. Unha amiga dille hai quetraballar nisto, préstolle a pasaxe. A maioría están casadas. Recíbente,préstanche os cartos para a pasaxe eo diñeiro por se cho piden en migra-ción. Dinlle a unha ónde está o club.A min non me cobraron. Hai moitasque contan que lles cobran, pero nonos donos dos clubs, senón as amigas.

(Muller que migrou para traballarnun club)

Algunhas das mulleres entre-vistadas, con débeda, teñen unharelación máis libre e menos de-pendente respecto aos seus presta-mistas; se ben, puidemos constatarsituacións de forte abuso e explo-tación no marco destas pequenasredes de tráfico. Son varias as en-trevistadas que optaron por noncumprir co total dos pagos.

Estaba nunha cafetería en Colombiae achegóuseme un rapaz que erairmán da señora que me trouxo, dí-xome: gustaríache viaxar a España?Eu fágoche os movementos, prestá-

22

llores condicións de traballo e devida. Neste caso, as mulleres soenempregarse de maneira indepen-dente, respondendo o traballo nomundo da prostitución a unha op-ción ou estratexia persoal, fóra doengano, coacción ou presión porparte de terceiras persoas. A au-sencia de dependencia monetariae, polo tanto, persoal, posibilita asmulleres elixir onde e cando vanofrecer os seus servizos. Así, as tra-balladoras autónomas soen rotarde negocio en función principal-mente da demanda e a situación deemprego, o risco de redadas poli-ciais e as condicións de traballo (tra-to por parte dos donos de negocios,condicións da vivenda, calidade dacomida).

As mulleres inmigrantes inde-pendentes tamén elixen se querenou non atender a un cliente ou des-cansar cando o cren necesario. Tra-ballan igualmente en mellores condicións sanitarias. Así, podenpermitirse non aceptar aquelesclientes que desexan os seus servi-zos (sen condón). A utilización depreservativo é unha práctica moiextendida entre as mulleres inmi-grantes latinoamericanas en Galicia;anque son moitos os homes quedemandan «sexo con risco». Resis-tir ás súas apetitosas ofertas mone-tarias é máis fácil sen a presión eco-nómica da débeda.

A autonomía posibilita, da mes-ma maneira, optar por outro tipode emprego, máis alá do club de es-trada, como é o traballo en pisosde contacto, onde as condicións la-borais son máis favorábeis. Os pi-sos de contacto ou «tapadillos» sonapartamentos discretos nos que va-rias mulleres ofrecen os seus ser-vizos que son anunciados na pren-sa. Nun piso a clientela é máistranquila, sóese traballar de día,non hai que «trasnoitar», tomar be-bidas alcohólicas, nin seducir e con-quistar os clientes na barra. Isto úl-timo, o rito de «flirteo», é percibido

negativamente por moitas mulle-res, como unha práctica de submi-sión e humillación e un dos prin-cipais inconvenientes do traballonun club de alterne. Ademais asmulleres inmigrantes autónomassoen posuir un espazo residencialpropio, de maneira que a relaciónco traballo adquire unha connota-ción máis contractual: as mulleresdesprázanse ao club ou ao piso,cumpren un horario, mais regre-san posteriormente á súa residen-cia persoal.

Eu son de clase media-alta en Co-lombia e non me facía a idea de tra-ballar nunha casa de familia. Unhamoza tiña un contacto para traballarnisto. Cheguei a Madrid, a miña irmádeume os cartos da viaxe e a bolsa.2

Chegou a moza coa que tiña o con-tacto e fumos a Pontevedra. A minninguén me trouxo nin me enganoue nunca tiven malas experiencias deque me pegasen, nin nada. Eu cói-dome, teño un seguro privado e a Se-guridade Social. A miña vida no tra-ballo foi moi tranquila, nos pisos. Haimozas que precisan moitos cartos,que teñen que cancelar unha débeda.Eu tomei a decisión libremente, cói-dome moito, metinme nisto libre-mente, non vivo orgullosa do que fa-go, mais fágoo como un traballo. Éunha forma máis rápida de gañar di-ñeiro.

(Muller colombiana traballadora nunpiso de contactos)

A outra metade das nosas infor-mantes chegaron a España trascontraer unha débeda, pero baixoa modalidade dun tráfico máis apequena escala, que non implica agrandes redes ou mafias, senón queestá sustentado fundamentalmen-te pola propia dinámica migrato-ria: é dicir, polas redes sociais te-cidas entre os migrantes. En Gali-cia está moi extendida a prácticasegundo a cal as inmigrantes co-lombianas xa asentadas, algunhasdelas casadas con españois, que dis-poñen dunha certa estabilidade xu-rídica e económica, invirten na via-xe de terceiras persoas (amizades,familiares, coñecidos en Colom-

2 A bolsa é a suma monetaria querequiren as autoridades españolas eque debe ser mostrada na fronteira pa-ra poder entrar como turista.

23

mosche os cartos, douche o ticket edespois pagas. Pagáronme alá o pa-saporte, mandáronme o ticket, orga-nizáronme a saída do país. Dixé-ronme alá que tiña que pagar 500.000ptas. Mais ao chegar a Vigo eran800.000. A señora levoume primeiroa un club, viviamos con ela, tódolosdías dicíame: canto fixeches hoxe?Tiña que pagarlle 20.000 ptas. diarias.Despois levoume a un piso, logo paraoutro club, e para outro. Eu esca-peime, xa lle pagara 500.000 ptas. Eagora estou ao meu aire.

(Muller colombiana actualmente tra-ballando nun piso de contactos)

A situación pode agravarse can-do o tráfico implica directamentea donos de clubs ou a unha redemáis extensa de prostitución, sen-do este o caso vivido por tres dasnosas informantes. E é que, paraalgunhas das nosas entrevistadas,con débeda, a súa migración si seachega ao perfil do tráfico que re-flicten tradicionalmente os mediosde comunicación, onde as mulle-res son trasladadas dun club a ou-tro, encerradas, vendidas ao mellorpostor e privadas da súa liberdademáis básica.

Eu traballaba en Colombia nisto. Arapaza alá díxome que viña cunha dé-beda de un millón de pesetas, que acáme deixaban cartos para mandar aColombia e para roupa, pero despoisnunca me prestaron nin para mandar,nin para roupa, nin para nada. Che-guei a Pontevedra a un club, despoisnos mandaron a outro club en Lugo.Había rapazas con débeda, vixilá-bannos para todo, non nos deixabansaír, encerrábannos. Ás veces tratanas mozas ben e ás veces mal. Logomandáronme facer unha praza,3 es-tiven en Oviedo e en Lérida. Despoisvendéronme a un club en Ourensepor 700.000 ptas.

(Muller colombiana emigrada paratraballar nun club)

3 A praza consiste nunha estadía de21 días nun club ou piso de contacto,onde a muller reside permanente-mente e traballa de maneira acelera-da e sen descanso. Esta modalidade deemprego é dura pero posibilita im-portantes beneficios económicos (al-gunhas mulleres poden chegar a gañarun millón de pesetas nunha praza).

A idea que pretendemos reflectir é cómo a cadea da irregularidade,

que pesa sobre as traballadoras do sexo inmigrantes, é retroalimentada por

distintos elos, que implican non só a proxenetas, redes de tráfico

e mafias, senón a un conxunto complexo de actores sociais.

As condicións de traballo e devida para as traballadoras do sexoendebedadas son moito máis du-ras que para as inmigrantes autó-nomas. Polo xeral, soen residir nosclubs ou en casa dos seus presta-mistas, o que supón un forte con-trol sobre as súas vidas cotiás. A fal-ta de autonomía, o illamento social,a inexistencia dun espazo propio,son algúns dos sentimentos re-sentidos.

As mulleres que son «traídas» di-rectamente polos donos dos clubspoden ser aínda máis controladas,na medida en que a estes lles inte-resa conservar as súas traballado-ras, polo menos ata que paguen adébeda adquirida. O ritmo de tra-ballo durante o período no que asmulleres se atopan pagando a dé-beda é moi acelerado, máis clien-tes por xornada, poucos ou ningúndía de descanso. A necesidade eco-nómica obriga algunhas mulleresa traballar durante os días da mens-truación (soen para iso introducirseunha esponxa na vaxina) e aceptar,en ocasións, clientes que ofertanboas cantidades de cartos por «unpolvo sen goma».

A vida cotiá soe reducirse ao tra-ballo: as empregadas en clubs ér-guense a medio día, comen e pre-páranse para iniciar a xornada, quecomenza ás seis da tarde e remataás tres ou catro da madrugada. Nal-gunhas ocasións, os cuartos on-

24

de residen as mulleres nos clubsnon están ben acondicionados, algunhas teñen que durmir na mes-ma habitación de traballo e as co-midas, o mesmo que algúns clien-tes, «non son sempre prato degusto». Unha vez cancelada a dé-beda as nosas entrevistadas reco-braron, polo xeral, a súa liberdadee incorporáronse ao batallón de inmigrantes autónomas que cir-culan nos autobuses públicos, ro-tando de club en club, polas estra-das de Galicia e outros territoriosde España.

As condicións de traballo e devida melloran considerabelmenteco pago da débeda, ao pórse enmarcha algunhas estratexias de mobilidade social e laboral: traba-llo en pisos de contacto, aluguerdunha residencia propia... aínda así,a necesidade e o desexo de acu-mulación monetaria leva a moitastraballadoras do sexo autónomasa manter un forte ritmo de traba-llo, sobre todo cando viaxan a rea-lizar «unha praza».

Unha vez perfilados algúns tra-zos distintivos da realidade socialdas mulleres inmigrantes traballa-dora do sexo en España, pasamosa transmitir a segunda reflexión,coa cal concluímos este artigo. Aidea que pretendemos reflectir écómo a cadea da irregularidade,que pesa sobre as traballadoras dosexo inmigrantes, é retroalimenta-

da por distintos elos, que implicannon só a proxenetas, redes de trá-fico e mafias, senón a un conxun-to complexo de actores sociais.

Como xa anunciabamos ao prin-cipio do escrito o primeiro elo des-ta cadea constitúeo a política mi-gratoria española, xeradora dunhabolsa de irregulares, así como a le-xislación en materia de prostitu-ción, que non condea esta activi-dade, mais tampouco permite oseu recoñecemento legal e a súaregulamentación. Este é, en reali-dade o principal muro co que seatopan as mulleres inmigrantes tra-balladoras do sexo en España e abase sobre a cal se asenta o xer-molo da súa explotación e durascondicións de traballo e de vida. Airregularidade, como cidadás e tra-balladoras, determina que estasmulleres máis dificilmente poidantraballar soas e detentar negociospropios.

A falta de protección legal faique as nosas protagonistas teñanque recorrer a ser arroupadas pordonos de clubs ou pisos de con-tacto, que gañan grandes benefi-cios gracias ao seu traballo. En efec-to, nun club, aproximadamente o20% de cada servizo soe ser para acasa, así como o 50% das copas queos clientes pagan ás mulleres. Asímesmo, en moitos negocios cobranás traballadoras unha cota diariapor aloxamento e comida, o que

25

supón unha mensualidade para osdonos, que reciben unha impor-tante cantidade de cartos gracias aesta modalidade de pensión. Ade-mais, son numerosos os clubs queestablecen un sistema de multas:cando a traballadora se retrasa ensaír da habitación máis alá do tem-po pagado polo cliente; se sae conclientes fóra da casa, chega tardeao traballo...

Os donos dos clubs instalan, enocasións, un teléfono público, pa-ra que as inmigrantes chamen aosseus países de orixe, ao que algun-has das nosas informantes chaman«teléfono macarra», pola cantida-de e rapidez coa que traga as moe-das. Ademais, as redadas policiaisestán especialmente presentes nosclubs de alterne, afectando princi-palmente á detención de mulleresinmigrantes, sendo o principal fac-tor de inseguridade nas súas vidas.O temor á policía ten como con-secuencia un maior illamento noslugares de traballo. As mulleres in-migrantes non se atreven a traspa-sar os muros do club, o que as faiaínda máis vulnerábeis. Así, algúnsinmigrantes se benefician desta si-tuación de illamento e fan negociomediante a venda, a prezos eleva-dos, de produtos nos clubs.

En efecto, en Galicia algúns in-migrantes varóns recorren os clubsde estrada, ofecendo roupa, xoias,perfumes, cosméticos ás traballa-doras do sexo. Outras mulleres in-migrantes tamén montaron o seupropio negocio a través deste co-mercio informal, vendendo comi-da colombiana en clubs de alterne.Do mesmo xeito, algúns avogadossacan bon proveito da situación deirregularidade das inmigrantes quese empregan na prostitución, co-brándolles grandes cantidades dediñeiro por «arranxar papeis». Al-gúns homes españois benefícianseigualmente chegando a gañar atamedio millón de pesetas por un«matrimonio branco».

Así, os elos da irregularidade sereproducen polos intereses enca-deados de distintos actores sociais.Mais é precisamente a diversidadede situacións encontradas o que in-dica que unha acción orientada arachar o círculo da irregularida-de, e non as redadas policiais, éprecisamente a mellor vía paraacabar coas duras condicións detraballo e de vida dalgunhas tra-balladoras do sexo inmigrantes enEspaña.

Bibliografía

OSO, L. (2000): «Estrategias migrato-rias de las mujeres ecuatorianas ycolombianas en situación irregular:servicio doméstico y prostituciónen Galicia y Pamplona», ponenciapresentada ao II Congreso sobre a in-migración en España, Madrid, Uni-versidad Pontificia de Comillas.

— (2001): «Estrategias migratorias yde movilidad social de las mujeresecuatorianas y colombianas en si-tuación irregular: servicio domés-tico y prostitución», IZQUIERDO, A.(dir.): Mujeres inmigrantes en la irre-gularidad. Pobreza, marginación la-boral y prostitución, Madrid, Institu-to de la Mujer, informe inédito deinvestigación.

— (2002a): «Colombian women, sexwork and health in Galicia, Spain»,in Research for Sex Work (5, june), pp.10-12.

— (2002b): «The New Migratory Spa-ce in Southern Europe: the case ofcolombian sex workers in Spain»,MOROKVASIC-MÜLLER, M., U. EREL,and D. SHINOZAKI (eds.): CrossingBorders and Shifting Boundaries, Vol.I.: On the Move, Leske+budrich.

— (2002c): Domestiques, concierges etprostituées: Migration et mobilité so-ciale des femmes immigrées, espagno-les à Paris, équatoriennes et colom-biennes en Espagne, thêse de doctorat,Université de Paris I – Panthéon Sor-bonne.

�

Ditame sobre A Prostitución Fe-minina en Galicia emitido pola Co-misión non Permanente para aIgualdade e para os Dereitos dasMulleres en sesión celebrada o 29de abril de 2004, publicada no Bo-letín Oficial do Parlamento de Ga-licia, núm. 577. VI lexislatura 1 dexuño, 2004.

No Ditame da IV lexislatura1 in-cluíase unha referencia á necesida-de e interese de abordar a cuestióncomo se nos lembra no capítulo deAntecedentes (páxs. 4-5).

Ao longo do 2003 tiveron lugarvarias sesións informativas concomparecencias de diversas persoasexpertas na materia procedentesde diversos ámbitos de actuaciónprofesional: servizos sociais muni-cipais, organizacións sindicais, aAdministración autonómica, or-ganizacións non gubernamentaise outros...

Finalizadas as comparecenciaso obxectivo da Comisión foi a ela-boración dun Ditame resultadodun consenso entre os tres gruposparlamentarios.

26

A publicación estrutúrase, a par-tir dos Antecedentes nos seguintescapítulos:

II. O marco legal (páxs. 6-16) on-de se abordan os sistemas xurídi-cos, os aspectos penais da prosti-tución en España; a consideraciónda Normativa Internacional e re-comendacións Europeas e por úl-timo a Situación en Galicia.

III. Comparecentes e Resumodas Intervencións (páxs. 17 a 30)que se celebran nesta VI lexislatu-ra nos meses de febreiro a setem-bro de 2003:

Aurora Montes Santa-Olalla (Di-rectora Xeral do Servizo Gale-go de Igualdade);José Ramón Vázquez Sande (Va-ledor do Pobo); Amelia Belmonte (Traballado-ra social do Concello de Ou-rense);Ana Cancedo (Directora doCentro da Muller do Concellode A Coruña); Maria Xosé Castro (Traballado-

ra Social do Centro de Atencióná Muller do Concello de Lugo); Rosa Campos Briones (Psicólo-ga do Centro de Información eAsesoramento da Muller doConcello de Pontevedra);Esther Álvarez Hermida (Ase-sora xurídica de Servizos Sociaise Muller do Concello de San-tiago);Laura Oso Casas (Profesora daFacultade de Socioloxía, Uni-versidade de A Coruña);Francisco Javier Gudiña Pérez(Inspector Xefe do Grupo Ope-rativo de Estranxeiría da Co-ruña); Manuel López Vázquez (Ins-pector Xefe da Brigada Local deEstranxeiría e Documentaciónde Vigo);

Ditame sobre A Prostitución Feminina

en Galicia emitido pola Comisión non

Permanente para a Igualdade e para

os Dereitos das Mulleres

NANINA SANTOS C.�

1 Ditame da Comisión non Perma-nente para a Igualdade e para os De-reitos das Mulleres. Boletín Oficial doParlamento de Galicia, núm. 797 de7.08.2001 do que pode verse un co-mentario en Andaina, núm. 30, páxs30-33.

27

José M.ª Lameiro (Inspector Xe-fe da Policía Autonómica);Natividad Marcotegui e Maríadel Carmen Alonso (Coordena-dora e avogada respectivamen-te do Centro Vagalume);Pilar Farinós e Mariola Fernán-dez (Presidenta e psicóloga res-pectivamente da Asociación Li-beradora de Marxinados polaProstitución, ALAMP);Ana Míguez (Presidenta de Ale-crín);Esperanza López Silvosa (Se-cretaria Nacional da Secretaríada Muller da CIG);María Luisa Rodríguez Vázquez(Representante da UXT);M.ª Teresa Pardo Pérez (Repre-sentante de CC. OO.).

O anterior Ditame estaba edi-tado en dous fascículos. O primei-ro de 77 páxinas e un segundo deAnexos que ocupaba 100 páxinas,contrasta coa parquedade das 50páxinas de agora á que veñen su-marse os votos particulares do BNG

e do PSOE.

Do Valedor do Pobo no que sefai constar que son Reflexións e«ten un matiz máis ben informati-vo que de posicionamento clarorespecto desta materia». E este éexactamente un dos problemas dotraballo desta Comisión, segundose pode apreciar nos resumos dascomparecencias e de xeito máiscontundente nas Conclusións e nasPropostas de Actuacións. D. JoséVázquez Sande reflexiona sobre asdificultades do problema e comoresolver cuestións como a Seguri-dade Social, Dereitos laborais, etc.

Ana Cancedo do Concello de ACoruña, que sinala a necesidade de«Non tratar o fenómeno da prosti-tución como algo tabú. Eliminar oestigma social, regularizar a resi-dencia (no caso de inmigrantes) efundamentalmente: Contar coaopinión das propias mulleres, co-ñecendo directamente por elas as

súas necesidades e o que esperanda administración».

Amelia Belmonte Espada, doConcello de Ourense, oriéntase domesmo xeito propoñendo defen-der os dereitos das mulleres pros-tituídas como eixo das interven-cións, de maneira que todas debenir dirixidas a:

Unha mellora das súas condi-cións de traballo

Unha reducción dos riscos e daviolencia á que poden estar expostas.

Unha eliminación do estigmaque as rodea.

Esther Álvarez apunta «As con-dicións de clandestinidade e priva-cidade nas que se desenvolve aprostitución facilitan nalgunhasocasións a comisión doutros actosviolentos cara á muller prostituídapor parte, xeralmente, dos clien-tes. Tendo en conta a regulacióndos delitos de agresión e de abusosexual no noso Código Penal (arti-gos 178 a 183), a conduta do clien-te podería estar incluída nalgún de-ses tipos, non en calidade de clientedos servizos sexuais, senón comoautor da suposta agresión».

Apunta tamén elementos críti-cos respecto da Lei de Estranxeiríarespecto das persoas irregularesnon vítimas nin testemuñas.

Laura Oso propón a realizaciónde estudos permanentes. Ter enconta a voz das persoas implicadasnesta realidade social, as súas pro-postas e os seus desexos, sobre to-do calquera proposta ou iniciativapolítica. «Promover que as perso-as que se dediquen á prostituciónpoidan facelo da maneira máis au-tónoma posible; polo tanto non sedebe prohibir a prostitución de rúaou de estrada porque confire máisautonomía ás mulleres».

Francisco Javier Gudiña, ManuelLópez e José María Lameiro abor-dan a cuestión basicamente dopunto de vista das mulleres, víti-mas das redes de inmigración. Ma-nuel López apunta que se trata

«dunha situación agravada porqueas mulleres nunca declaran estarcontra a súa vontade, non presen-tan denuncia».

A problemática da prostituciónvén provocada pola propia estru-tura social, apuntan as dúas com-parecentes de Vagalume (Nativi-dad e María del Carmen) a graninxustiza social na que a situacióndas inmigrantes é especialmentedifícil pois a situación de ilegalida-de agrava. Entre outras propostasinsisten na regularización das mu-lleres inmigrantes.

De Pilar e Mariola, represen-tantes de ALAMP, resúmese a súacomparecencia en catro propostastan escuetas como interesantes:«Escoitar as propias mulleres, evi-tar a hipocresía social de culpabili-zar sempre as mulleres e incidir naeducación non sexista».

Ana Míguez de Alecrín centra asúa intervención no ámbito pena-lizador e abolicionista onde as mu-lleres son vítimas e a prostitucióné sinónimo de violencia contra amuller e unha grave violación dosdereitos das mulleres.

Esperanza López Silvosa, presi-denta do Consello da avogacía ga-lega propón a legalización con al-gunhas condicións entre as que seha garantir o exercicio libre, contodas as prestacións que inclúe aconsideración de profesión así co-mo o castigo ás mafias e acabar coadobre moral existente, unha paramulleres e outra para homes mes-mo dentro da prostitución.

Elvira Patiño, María Luisa Ro-dríguez e Teresa Pérez anotan queestá aberto o debate nos seus sin-dicatos.

Elvira Patiño móvese en dousplanos: Un, o recoñecemento deprestacións sociais, como calqueraoutro traballo (desemprego, baixapor enfermidade, xubilación...) oque implica necesariamente alguntipo de regularización e/ou reco-ñecemento, ao tempo que parece

28

querer deixalas sen traballo ao pro-por «desenmascarar os verdadeirosculpables, non basta con penalizara clientes e proxenetas de poucamonta».

María Luisa identifica prostitu-ción con tráfico de mulleres e me-nores para a explotación sexual,aínda que propón, tamén, regula-mentación da prostitución comorelación laboral. Faise curioso oapunte de «Persecución da explo-tación do ser humano en todas assúas vertentes: a prostitución é un-ha delas» pero non inclúe ningun-ha outra, como por exemplo fá-bricas de téxtil, conservas, traballodoméstico, comercio, etc. tan mar-cadas pola presencia feminina.

Teresa Pérez, apunta medidasdiferentes. Aposta por algunha dasposibilidades de legalización (asa-lariadas, autónomas ou constitu-ción de cooperativas) e explicita oNON á penalización do proxeneta.

No capítulo IV, de Conclusión(páxs. 31-43), dáse, na miña opiniónun SALTO. Mantense «obxectivida-de» mentres se define qué é pros-titución; actividade profesional versus forma de escravitude /ex-plotación (páxs. 31-34).

Cando se comeza a escribir dos«Aspectos asociados á prostitución»(cadro páx. 35) todas as pantasmasda prostitución asoman de xeito ní-tido sen que aparecesen de modotal nos resumos das compare-cencias. Igualmente acontece ao escribir sobre Quen se beneficia re-almente da prostitución? Ou a aso-ciación cando non identificaciónque se fai de aquí en adiante deProstitución/Explotación sexual/Tráfico de mulleres/Escravitude/Redes e Mafias.

Tamén hai un salto cando quenconclúe fala do difícil que resultaactuar contra os locais de alterneporque… Son Ilegais? E, se son ile-gais, por que teñen licencia de aper-tura? Como hai sentencias xudiciais

que obrigan a donos de locais dealterne a dar de alta na SeguridadeSocial as súas traballadoras?

Salta por riba do lexislador estacomisión e escribe sobre os facto-res que obstaculizan o seu peche?Por que o peche? Ao abeiro de queleis, artigos ou regulamentos?

O último apartado deste capí-tulo achega á persoa lectora ao debate de «Legalización SI / Lega-lización NON», nun cadro esque-mático.

Simplistas, finalmente, as re-ferencias ás experiencias de Ho-landa, Suecia e Catalunya, que sedespachan nunhas poucas liñas, oque parece impropio do traballodunha Comisión Parlamentaria.Esas experiencias son complexas eteñen interese (existen moitos tra-ballos e informes escritos sobreelas) para liquidalas con máis ideo-loxía que información nas escasasvintecinco liñas para tres expe-riencias diferentes e con tempo deaplicación distinto.

Finalmente o V e último capítu-lo: Propostas de Actuación (páxs.44 a 50) colócase, xa, nun punto devista de identificar sen fisuras pros-titución = violencia contra as mu-lleres = tráfico = explotación se-xual. Así as propostas de actuaciónestán en consonancia con isto.

Pero, resulta chamativo obser-var como agora se escribe: «Existeunha idea xeneralizada entre as per-soas comparecentes relativa á con-sideración da prostitución comoexplotación sexual, como unha es-cravitude» (páx. 45) que non con-corda nin sequera coa maioría daspersoas comparecentes tal e comose transcriben neste documento oresumo das comparecencias.

As propostas, polo tanto non fandistingos entre prostitución forzadae prostitución voluntaria (cuestiónen absoluto menor). Asegurar quetodas as mulleres que exercen aprostitución son vítimas (e carecen,

29

polo tanto, de calquera capacidadede decisión propia e de autonomía)e precisan, polo mesmo, ser redi-midas, liberadas, des-alienadas.

Unha comisión parlamentariaque chama a comparecer a perso-as expertas e que á hora de propo-ñer actuacións IGNORA DELIBERA-

DAMENTE as súas aportacións emesmo as falsea como se non se ti-vesen pronunciado, produce repu-dio intelectual e político. Porquenas conclusións e nas propostas deactuación non se di, non se mentao interese de escoitar a voz directadas mulleres que traballan na pros-titución. Lexislar ou actuar «paraelas» sen oír en absoluto o que elasteñan que dicir, tal e como propu-xeron nas súas comparecencias AnaCancedo, María Xosé Castro, Es-ther Álvarez, Laura Oso, Pilar Fa-rinós e Mariola Fernández, é es-candaloso.

Neste senso é de agradecer o vo-to particular do BNG asinado porAna Belén Pontón, Salomé Álva-rez e Xosé Manuel Beiras que, aín-da usando esa expresión de tráficode mulleres e nenas –que segundoinsisten reputadas especialistas sócontribúen a infantilizar ás mulle-res adultas, as que deciden de simesmas e por si mesmas–, propo-ñen dialogar cos sectores afectados,estudiar as medidas e reformas pa-ra adaptar legal e profesionalmen-te as persoas que se adican á pros-titución accedendo a dereitos ecoberturas sociais e reconsiderar asituación das inmigrantes sen pa-peis que exercen a prostitución pa-ra que regularicen a súa situación.

O voto particular das deputadasdo PSOE, Margarita Pérez e Nati-vidad González pedindo o castigoda compra dos servizos sexuais,prohibición de locais públicos pa-ra a compra destes servizos e a publicidade de compra/venda de servizos sexuais, lémbranos as me-llores liñas represivas do franquis-mo ou do «feminismo sueco». �

Na actualidade, no Estado Es-pañol, a prostitución móvese nun-ha situación de alegalidade: o seuexercicio non constitúe un delicto,mais as persoas que o exercen ca-recen de dereitos recoñecidos.

En marzo do 2002 o Senadoconstituiu unha Comisión especialde estudio da prostitución. Os traba-llos que emprendeu foron parali-zados antes das últimas elecciónsxerais sen chegar a ningunha con-clusión.

O Plano contra a escravitude se-xual que puxo en marcha recen-temente o Concello de Madridempeorou considerabelmente a si-tuación do sector de prostitutasmáis vulnerábel (as que captan aclientela nas rúas da cidade), ne-gándolles dereitos humanos tanelementais como o respecto á súadignidade ou o dereito á libre cir-culación.

Preocupadas ante esta situación,as persoas abaixo asinantes quere-mos manifestar ante a cidadanía eos poderes públicos o seguinte:

◗ Os dereitos humanos das pros-titutas, especialmente o dereito a

30

emigrar, á liberdade de movemen-tos e a establecer os seus propiosnegocios non están sendo recoñe-cidos na actualidade. Cremos queé urxente, non só que se recoñe-zan, senón que se poñan os mediosnecesarios para que se garantan.

◗ Que se recoñeza, como for-mula unha sentencia dictada en2001 polo Tribunal de Xustiza deLuxemburgo, que a prostitución é unha actividade económica le-xítima.

◗ Que se recoñeza e respecte adignidade das prostituas e a súa ca-pacidade de decidir, sen coaccións,a qué queren adicarse e cómo que-ren establecer acordos comerciais.Consecuentemente, rexeitamos a«frustigación» aos clientes que es-tá levando a cabo a Policía Muni-cipal en Madrid, como parte do ci-tado Plano contra a escravitudesexual, xa que esta medida non sónon reduce a demanda, senón quefavorece os tratos rápidos e clan-destinos co conseguinte empeora-mento das condicións de vida dasprostitutas.

◗ Que se negocien, tendo enconta a voz das propias prostitutas,espacios públicos onde poidan exer-cer libremente a prostitución, enboas condicións de hixiene, segu-ridade e tranquilidade. A rúa, co-mo paradigma de espacio públi-co, é de todos e non de alguén en particular. Polo tanto o seu uso, se xera conflictos, debe ser consen-suado.

◗ Que se persiga de maneira fi-dedigna ás mafias que obrigan eforzan a mulleres a prostituirse eas explotan en réxime de escravi-tude. Que se acabe xa coa hipocri-sía das pomposas declaracións pú-blicas de rexeitamento e anatemadestas prácticas inhumanas, inter-nacionalmente organizadas e quese poñan os medios, que os hai, pa-ra acabar con elas, por riba de to-do tipo de intereses creados.

Madrid, maio de 2004

�

Polos dereitos das prostitutas*

* Carta para a recollida de sinatu-ras en solidariedade coas prostitutas.

En 1161 Enrique de Plantagenet II promulgou sesenta e catro Or-denanzas encamiñadas a regulamentar o oficio de prostituta nosbordeis de Southwark. Este documento clave tamén foi asinado po-lo arcebispo de Canterbury. Con esta sinatura comenzan case ca-trocentos anos de prostitución promovida pola Igrexa e a Corte, le-vada a cabo no mesmo lugar no que estiveran os bordeis romanos,media milla ao oeste da ponte de Londres.

Destas Ordenanzas destacamos:◗ Ningún encargado de bordel nin a súa muller impedirán queningunha muller incluída na lista vaia e veña ao seu antoxo a cal-quera hora do día.

◗ Ningún encargado de bordel reterá a ningunha muller senónque ela poderá marcharse da casa se o desexa.

◗ Non se cobrarán máis de catorce peniques á semana pola habi-tación dunha muller.

◗ Ningún encargado de bordel recibirá a ningunha muller de con-dición relixiosa nin casada.

◗ Ningún encargado de bordel manterá a mulleres coa perigosadoenza ardente, nin venderá pan, cervexa, carne, peixe, madei-ra, carbón ou calquera vitualla.

Tirado de MURPHY, Emmett: Historia de los grandes burdeles del mundo,Madrid, Temas de hoy, 1989. �

Ordenanzas sobre a prostitución

O 28, 29 e 30 de maio de 2004HETAIRA (Colectivo en defensa dosdereitos das prostitutas) organizouas Xornadas: A prostitución a deba-te que se celebraron no Ateneo cul-tural 1º de Maio de ComisiónsObreiras de Madrid.

Era moi apetecible o programaa xulgar por todas e cada unha dasmesas e das persoas participantes,onde, a diferencia da maioría deocasións que se trata o tema pros-titución, as traballadoras do sexotiñan unha presencia moi sinalada.

Unha das mesas, As protagonistasse organizan. Falan as traballadoras

32

do sexo, era do maior do interese,pois elas realmente tomaron a pa-labra e resultaba moi diferente oseu discurso, as súas preocupacións,as súas demandas e como ven e vi-ven algunhas delas o seu traballo,dos tópicos máis manoseados: quese o oficio máis vello do mundo,escravitude sexual, alienación e in-capacidade de tomar decisións pro-pias, malas mulleres, vítimas...

Alí mulleres con moita enerxíae decisión espuxeron os seus pun-tos de vista. Margarita Carreras,chea de raiba fíxonos saber que elaé Margarita Carreras e non prosti-

tuta. Traballa de prostituta, porénnon é prostituta, matiz sabio do quepodemos tomar nota. Para ese e pa-ra outros traballos. Encasillar na eti-queta laboral como identidade máxima non deixa de ser unha re-ducción increble, e nada digamoscando o traballo que se realiza es-tá estigmatizado e submetido aclandestinidade! Lembrou candolimpaba vómitos nun barco (900por travesía): Un directo á hipo-cresía social que prefire ver ás mu-lleres realizando traballos dos quetodo o mundo quereríamos fuxirse pudésemos e pesimamente pa-

A prostitución a debate

N.S.C.�

33

gados, pero logo só parece preo-cupar cando deciden ir ao traballosexual, porque nel non se realizan!

Margarita, M.ª José, Carolina,Nancy e Heidi foron aire fresco des-de as súas proprias vidas.

Boas e Malas mulleres: O estigmada prostitución; Inmigración e prosti-tución, ou a Situación no noso paísforon outras tantas mesas de ex-posición e debate que discorreroncun público nutrido desde o ven-res pola serán até as dez da noitedo sábado. Da mesa Outros países,outras experiencias resultounos re-velador o relatorio de Pye Jakob-son (traballadora do sexo e coor-denadora da organización suecaROSEA). Coñece ben a realidade doseu país e desvelou que ese paraí-so que se predica como feministagracias á aprobación da lei sue-ca do ano 1999 de penalizar osclientes1 (e que aquí propoñen al-gunhas persoas imitadoras daque-la experiencia foránea) é o paraísoda represión sexual (un dos paísescon máis severas restriccións se-xuais e outros dereitos e liberdadesindividuais) e lugar privilexiado dahipocresía. Pye Jakobson compro-meteuse a escribir de vagar sobre

1 Antes da aprobación da lei con-sultaron a cen entidades que traballa-ban en asuntos sexuais (educación einformación sexual, prevención de em-barazos, SIDA...). Noventa e oito (98)amosaron o seu desacordo coa lei e pe-sie a todo aprobaronna. Ás putas nonlles preguntaron nada. O Consello Na-cional de Policía, O Consello Nacionalde Benestar Social, o Fiscal Xeral e aAdministración da Maxistratura Na-cional, foron contrarias á aprobacióndesta lei.

[...] elas realmente tomaron a palabra eresultaba moi diferen-te o seu discurso, assúas preocupacións,as súas demandas e como ven e viven algunhas delas o seu traballo

estas cuestións para a nosa revistaAndaina.

O domingo, logo da festa do sá-bado que estaba chea, proxectou-se a película En la puta vida (2001)da uruguaia Beatriz Flores Silva,no cine do Círculo de Belas Artes.Para o coloquio Javier Corcuera,Chus Gutiérrez, Fernando León deAranoa (cineastas) e Benito R., crí-tico de cine de El País e outros me-dios de comunicación, moderadospor Carmen Briz puxeron puntofinal a unhas xornadas de debateonde a reflexión, a experiencia, otraballo teórico e moi diversas ex-periencias prácticas deron materiaabonda ás persoas participantes pa-ra romper prexuízos e tópicos cotema da prostitución e para facervaler esa regra de ouro de dar vozás protagonistas e escoitalas.

No programa que editou Hetai-ra xa se nos di, por boca de Fernan-do León de Aranoa que «...Oiredesfalar a moitos no seu nome, ende-xamais a elas. Cando as queren sal-var, cando as queren protexer, can-do as queren agachar, cando asqueren botar, tampouco podere-des escoitalas porque ninguén llespregunta nada, nunca». �

Pilar Rodríguez, profesora de socioloxía daUniversidade de Almería.

Na súa intervención nas xornadas A Prostitu-ción a debate, insistiu na consideración das

mulleres como ACTORAS, seres sociais. Nas características do mercado laboral no que

participan as mulleres migrantes subliñou aterciarización, precarización e segmentación

do emprego, así como a concentración en ramasde actividade moi concretas: servicio domésti-

co e industria do sexo.

34

Sietske Altink, de Rodedraad, Fío Vermello deHolanda, falou por forza brevemente da expe-riencia de Holanda, onde calquera persoa podeestablecer as condicións para o seu sexo (pagoou non pago). As traballadoras do sexo estánrecoñecidas e poden esixir os seus dereitosdiante dun xuíz se así o estiman. Aos Bancos –e outras institucións oficiais– levoullestempo aceptar as súas NOVAS CLIENTAS.Perante as moitas críticas que aínda seguenescoitando de sectores feministas e conserva-dores, Sietske insiste en que só hai unha cousapeor que a estigmatización CON dereitos e é aestigmatización SEN dereitos

Nereida Lakuló, ecuatoriana, nun descanso con Pili Pérez botando unollo a Andaina. Falounos «Na procura dun soño» (na mesa de Inmigra-

ción e Prostitución), desde o escenario da pobreza, a ignorancia que nosleva a deixar a nosa patria, pais, maridos, fillos para subir ás pateiras,balseiras, mulas.«Vin sabendo a qué, a esta profesión –antiga, pero non recoñecida– e me enfrontei á noite e o frío, aos riscos da profesión. Xa era hora deque nos deixen falar e non falen por nós. Gústanos o noso traballo. Somos prostitutas e non prostituídas».«Pregúntennos a nosoutras. O noso traballo é tan respectable como o dun mestre, arquitecto, xornalista».«Necesitamos romper a sacralización do sexo».En resposta a unha pregunta sobre as mafias dixo que ela nunca as viu.A ela prestoulle unha amiga con interese. Ela prestoulle a outra.

35

corpo; se, a través do teu corpo,vendes sabor e tacto, caricias, fan-tasías, orgasmos; se vendes sorrisose erotismo; se vendes sexo e com-pañía, se vendes ilusións e praceresmáis ou menos fugaces, es un serindigno e marxinal.

Existe outra moral. A que com-prende que é peor vender almasque vender felacións; é máis: que,en si mesmas, as armas son malas,e boas, as felacións. Que é malobombardear, estoupar, contaminar,e non o é apostarse na rúa á espe-ra de alguén que veña a procura dogozo do teu sexo. A moral quecomprende que é mellor facer oamor que facer a guerra. Segundoesta moral, o traballo do sexo émoito máis digno, respectable, pa-cífico, necesario que aquel que co-tiza en Bolsa e rexe os destinos dunmundo desapiadado. Por iso haique defender os dereitos de quenexerce este traballo, defendelo dosseus accidentes e dos perigos damoral aquela (a dobre, a falsa, amentireira, a balorenta, a represo-ra, a inxusta, a machista, a triste).Defender unha moral alegre, se-gura e libre, unha moral puta. Co-mo todas. �

Diversas persoas do mundo dacultura mandaron o seu apoio asXornadas de prostitución organi-zada por Hetaira con diversos tex-tos. Nesta iniciativa participaron osescritores Pablo Sanz, Lucía Etxe-barría, Eduardo Galeano, LauraRestrepo, Rosa Regàs, SoledadPuértolas, Leopoldo Alas, Eduar-do Mendicutti, Rosa Montero eCarlo Fabreti; os xornalistas Eduar-do Haro Tecglen e Ruth Toledano;as poetas Pamela Pérez, Belén Re-yes e tamén Francisco Cenamor;os directores de cine Antón Reixa,Carlos Bardem e Fernando Leónde Aranoa. Entre toda este peque-na grande mostra de apoio a tra-vés das palabras, escollemos paraas lectoras e lectores de Andaina unpar deles:

Eduardo Galeano

Os dereitos das prostitutas? «Ascousas non teñen dereitos», di amoral dos puritanos, que despre-zan o que usan.

Puta moral

Ruth Toledano

Ás traballadoras do sexo

A Hetaira

Que moral é esta segundo a cal,se vendes as túas ideas, es un crea-dor, e quizais un xenio; se vendes oteu traballo manual, es habilidosoe necesario; se vendes a maior par-te do teu tempo e o teu esforzo aoservizo de calquera empresa máisou menos corrupta, es unha persoamáis ou menos de éxito; se vendesa túa estabilidade emocional, a túacapacidade de elección, as túas opi-nións, se vendes a túa alma (ao xe-fe, ao grupo, ao marido, ao diñei-ro, ao poder, ao diaño) es un seradaptado e respectábel. Pero se, natúa infinita liberdade, vendes o teu

O estigma das prostitutasEn Hetaira1 ao longo destes

anos fomos dándonos conta de queun dos elementos máis discrimi-natorios da situación das prostitu-tas é a estigmatización que sofren.De feito, así o recoñecen a maioríade traballadoras do sexo e as teó-ricas do movemento internacionalde prostitutas. Por exemplo, GailPheterson considera que esta es-tigmatización é o que constitúe oeixe central da definición mesmado traballo sexual.

No imaxinario colectivo ás pros-titutas se lles atribúen fundamen-talmente tres identidades que se su-perpoñen moitas veces:

◗ Por un lado, o estado coas sú-as leis atribúelles a identidade dedelincuentes, intentando criminali-zar a prostitución de rúa como es-tá facendo o Concello de Madridestes últimos meses ou como fixe-ron en Francia o pasado ano. O in-terese fundamental das políticas es-tatais é controlar a prostitución,establecendo as condicións nas queo exercicio é legal e considerandodelito a actividade que se exerza fó-ra dos límites e controis estableci-dos polo estado.

◗ Para o pensamento de derei-tas, para os defensores da moral e

36

os bos costumes, a prostituta é ba-sicamente unha viciosa ou unha en-ferma, unha muller que exerce es-ta actividade porque lle gusta edisfruta con ela. É a tentación doshomes, a que os incita a seren in-fieis e a que os provoca para reali-zar actos sexuais prohibidos.

Para este sector o fundamentalé que a actividade non se vexa, xaque o que funciona é o código dadobre moral, por un lado utilízasee acéptase a prostitución como unprivilexio masculino, mais sempreque se manteña oculta, por outrodegrádanse e castíganse as mulle-res que a exercen. Este dobre có-digo funciona tanto entre o que sefai (ir de putas) e o que se di (con-denar a prostitución) como na di-ferente valoración que lles mere-cen os clientes (uns machotes) ouas putas (unhas porcas).

◗ Para o pensamento de esquer-das tradicional, influenciado porunha determinada corrente femi-nista, a prostituta é basicamenteunha vítima, ben das circunstancias(mulleres pobres, con traumas in-fantís ou vítimas de violencia se-xual nunha etapa temperá da vida),ben da maldade dalgúns homes(que as enganan e coaccionan pa-ra que exerzan).

O fundamental desde este pen-samento é salvalas, queiran ou non,desta actividade aldraxante que aca-ba denigrándoas e obnuvilándo-lles a consciencia de xeito que nonson quen de pensar qué é o quemáis lles convén. En definitiva, enningún dos tres casos as prostitu-tas aparecen como suxeitos de de-reitos.

A puta é unha categoría parti-cular de muller, que queda dife-renciada e apartada do resto de mu-lleres. É vítima por excelencia.Obxecto de desexo, suxeito de bai-xas paixóns, transgresora dos lími-tes que rexen para o resto de mu-lleres, concita de feito, desexos,envexa e desprezo.

A figura da prostituta é unha dasfiguras máis estigmatizadas do ima-xinario sexual, sendo este estigmaun dos piares da ideoloxía patriar-cal. O estigma de puta divídenos ás

O estigma da prostitución

CRISTINA GARAIZÁBAL*�

* Xornadas de Hetaira, Madrid,maio, 2004.

1 Hetaira é un colectivo para a de-fensa dos dereitos das prostitutas. Es-tá formado por mulleres, aínda quenon se exclúe a participación de ho-mes, que exercen a prostitución e pormulleres que realizan outro tipo de tra-ballos.

37

mulleres en boas e malas mulle-res. Unha idea que aínda con to-dos os cambios que se producironnos últimos tempos no terreo dasexualidade nos segue a clasificare catalogar en función desta.

Un dos obxectivos principais donoso traballo en Hetaira é loitarcontra a estigmatización das pros-titutas xa que nos parece funda-mental cuestionar a etiqueta de«malas mulleres» ligada ao com-portamento sexual. Entre outroselementos porque este estigma nonafecta só ás putas, senón que recaetamén sobre todas aquelas que ou-san desafiar os mandatos sexuaisque aínda hoxe seguen rexendo pa-ra as mulleres.

O estigma de puta é así un ins-trumento de control para que asmulleres nos ateñamos aos estrei-tos límites que aínda hoxe, encor-setan a sexualidade feminina. Asputas representan todo aquilo queunha muller «decente» non debefacer e a súa criminalización servepara escarmentar en cabeza allea.Desde o punto de vista da cons-trucción dos xéneros se a masculi-nidade se constrúe baixo a ameazada homosexualidade (homofobia),a feminidade e particularmente oprototipo de sexualidade femininaconstrúese baixo a ameaza de serconsiderada unha puta. No imaxi-nario das mulleres a figura da pu-ta simboliza o límite que non po-demos traspasar a risco de que nosconsideren e, o que é peor aínda,nos autoconsideremos indignas. Aideoloxía dominate opón o pracerao perigo. Hai que ser «boas» mu-lleres para sentirnos protexidas. Sees «mala» é lóxico que te agredan,que te pase calquera cousa. As bo-as mulleres son suxeito de dereitoe protección pero as malas, espe-cialmente se se empeñan en segui-lo sendo, quedan desprotexidas eperden todo tipo de dereitos.

Desde o aspecto social ségueseesperando que as mulleres teña-

A puta [...] É «vítima» por excelencia. Obxecto de desexo, suxeito de baixas

paixóns, transgresora dos límites que rexen para o resto de mulleres,

concita de feito, desexos, envexa e desprezo

mos unha sexualidade moito me-nos explícita que a dos homes. Secumprimos con isto considérase-nos «boas». Se, pola contra, o sal-tamos e esiximos o dereito a au-todeterminarnos sexualmente, afacer coa nosa sexualidade o quenos praza, sen someternos ao quese espera de nosoutras, somos «ma-las». No modelo sexual que se nospropón socialmente, as prostitutasaparecen e representan ás «outras»,ás «malas mulleres» por excelencia,as que condensan en si todo oprohibido, todo o que non podenfacer as mulleres «boas».

O proceso de estigmatizaciónque sofren as traballadoras sexuaisfai que se consideren mulleres es-pecialmente viciosas, perversas,trastornadas ou enfermas. O es-tigma de puta leva a que toda a súavida sexa valorada baixo este pris-ma: son consideradas «malas nais»(xa que no imaxinario colectivo naie puta autoexclúesen), non se res-pecta a súa vida amorosa (os seuscompañeiros sentimentais son vis-tos como os «chulos»), considéra-se que sempre están manipuladaspor outros (crendo que todas estáncontroladas polas mafias) e néga-selles o dereito a saír dos seus paí-ses e emigrar a outros que se su-pón lles poden ofrecer mellorar assúas condicións de existencia (to-das as estranxeiras son vistas comovítimas das redes de tráfico). En de-finitiva négaselles os máis elemen-tais dereitos humanos.

Ademais a maioría de estudiosque se realizan sobre prostitucióntamén están imbuídos por estasideas e reforzan o imaxinario co-lectivo intentando demostrar, des-de unha suposta cientificidade, quetodas as prostitutas foron vítimasde abusos sexuais na infancia, demalos tratos, ou que teñen unhavivencia patolóxica da sexualidade.Estudios, todos eles, que aínda quepoidan reflectir unha parte da rea-lidade destas mulleres, están feitos

38

con mostras non significativas detraballadoras sexuais e non soenter como grupo control co quecontrastar os datos, á poboaciónfeminina xeral.

Por que este estigma?

Desde o meu punto de vista tenque ver co feito de que estas mu-lleres, contrariamente á norma pa-triarcal, móstranse «sexuais» e ma-nifestan a sexualidade abertamente,incitando os homes de maneira ex-plícita, sen dobreces nin recato, acomprar actos sexuais. Ademais,no caso das traballadoras que cap-tan a súa clientela na rúa, o seu tra-ballo é visíbel, son transparentes.Violan dúas regras sagradas: tomaro espazo público para os seus ne-gocios e visibilizar o seu caráctersexual, sacando a sexualidade doterreo do privado. O castigo porsemellante atrevemento é sufrir omaior desprezo e os ataques máisferoces da poboación benpensante.

Pero diríase que o castigado nasprostitutas non é tanto que man-teñan relacións sexuais senón quecobren por iso. Suponse que as mu-lleres están sempre dispostas e «en-cantadas» cando un home as re-clama sexualmente, co que, nodisfrute está a recompensa. Non setolera que a recompensa sexa aber-tamente económica, e máis, candoesta reconpensa económica non écomo favor por parte dos homes(a diferencia do que ocorre coasamantes) senón algo fixado de an-temán pola prostituta: «Se queresunha relación sexual, paga» (co quesignifica de poder para elas ao se-ren elas mesmas as que deciden oprezo).

Por exemplo, Gail Pheterson noseu libro O prisma da prostituciónformula que o sexo con homes co-mo traballo implica un recorte áentrega ilimitada que se presupónque as mulleres deben ter cara aosseus maridos. Os actos sexuais que

se venden teñen unha duración li-mitada e un prezo, o que, segundoPheterson «fai que haxa máis reci-procidade nesta relación comercialque no matrimonio aínda que exis-te asimetría porque elas necesitancartos e eles necesitan sexo». Coin-cido con ela en que non se tolera arelación comercial da prostitucióne a independencia económica quedela se deriva para as traballadorassexuais. Quizais por iso, o imaxi-nario popular tende a velas sempreexplotadas por chulos ou proxene-tas, imaxe bastante alonxada da si-tuación real da maioría de prosti-tutas aínda que haxa algunhas quepoidan estalo. A ideoloxía patriar-cal non tolera nin a transgresióndas normas sexuais para as mulle-res nin a súa independencia eco-nómica.

Os lugares que a puta ocupa noimaxinario colectivo así como o es-tigma que recae sobre todas as tra-balladoras sexuais é interiorizadotamén por estas. Esta interiori-zación é á vez un dos elementosque máis dificultan que as traballa-doras poidan erixirse en suxeitossociais e dotarse de autoridade pa-ra representar os seus propios in-tereses.

O estigma por comerciar coa se-xualidade mistúrase na práctica con outros elementos de discrimi-nación. O xénero é un elementocentral: non se pode comparar oestigma que sofren as mulleres tra-balladoras sexuais co que sofren oshomes que tamén se adican aomesmo. Pero non é o único, a cla-se social, a etnia, a orixe nacionalou os lugares de exercicio, intro-ducen un elemento importante naconsideración social e en comoafecta o estigma na práctica.

Por exemplo, antes dicía que naactualidade as traballadoras quecaptan a súa clientela na rúa son asmáis estigmatizadas. A través da vi-timización, que presupón que to-das elas son escravas sexuais, né-

39

gaselles o seu poder de decisión ede autonomía. Pero ademais, as leiscontra a prostitución na rúa re-fórzanse no noso estado de formaracista e xenófoba co control de in-migrantes. O estigma de puta uti-lízase así para xustificar tamén a re-presión, a exclusión, o maltrato e amarxinación das inmigrantes.

Nos últimos anos o imaxinarioda vida pública e privada está ate-rrado ante a posibilidade de con-traer unha enfermidade sexual, enconcreto a SIDA. Neste contexto aoestigma de ser puta úneselle o es-tigma de ser un grupo de risco natransmisión do VIH. As traballado-ras do sexo convertéronse no «chi-bo expiatorio» das inquedanzas etemores que se dan nunha épocana que a sexualidade se está rede-finindo e as fronteiras tradicionaisque separan uns grupos doutros(homes / mulleres; mulleres boas/ mulleres malas; heterosexual /homosexual...) empezan a mos-trarse porosas e corren o risco deesvaírse. As políticas institucionaise as esixencias da patroal dos locaisde alterne, Anela, de establecercontrois sanitarios obrigatorios pa-ra as prostitutas co fin de garantira saúde dos clientes, reforzan o es-tigma e a fronteira que as separado resto da poboación suposta-mente sa.

Así mesmo, as discusións dentrodo feminismo entre as posiciónsabolicionistas e as de defensa dosdereitos como traballadoras sexuaisparecen ser eco das discusións definais do século XIX, sobre a pure-za moral e a prostitución. As pro-postas abolicionistas reforzan ta-mén o estigma ao presentaren asprostitutas como mulleres sen von-tade para poder enfrontarse aosproblemas e necesitadas dunha pro-tección estatal especial. Pero ade-mais, hoxe serven de coberturaideolóxicas ás políticas institucio-nais de criminalizar a todas aque-las traballadoras sexuais que non

queren pasar polas condicións queas institucións propoñen sen con-tar con elas.

As polémicas feministas

A fisolofía abolicionista, que ho-xe apoia iniciativas represivas co-mo as que está levando a cabo oConcello de Madrid, analiza a pros-titución dunha forma excesiva-mente abstracta, desconsiderandoos elementos concretos e subxec-tivos que moven as mulleres querealizan este traballo. Así conside-ra que a «prostitución reduce asmulleres á categoría de corpos, me-ros obxectos animados para o usoe disfrute dos homes». Esta formade achegarse á realidade das pros-titutas impide ver as estratexias queestas utilizan para sobrevivir nunmundo cheo de desigualdades. Unmundo dunha dureza excesiva pa-ra determinados sectores da po-boación, especialmente se se tratade mulleres. O abolicionismo man-tén que «o estatus de prostituta des-provee ás mulleres prostituídas das

A ideoloxía dominateopón o pracer ao perigo. Hai que ser«boas» mulleres parasentirnos protexidas.Se es «mala» é lóxicoque te agredan, que te pase calquera cousa

Cristina Garaizábal nas Xornadas a prostitución a debateBoas e malas mulleres: O estigma da prostitución

súas características especificamen-te humanas» e diríase que elas, aín-da que pretenden combater isto,non conseguen romper con esta vi-sión. Por que non cabe cuestio-narse se afirmar que sempre e to-das as mulleres son prostituídaspor terceiros, non é negar o librealbedrío? Non é negar unha das ca-racterísticas humanas por excelen-cia? A libre elección.

Que a prostitución sexa, entreoutras cousas, unha institución pa-triarcal cunha función simbólica decontrol da sexualidade feminina,non quere dicir que as prostitutassexan por iso as colaboradoras ouas vítimas por excelencia do pa-triarcado. Os seres humanos nonnos colocamos pasivamente anteas institucións e os símbolos, polacontra, a libertade e a nosa capaci-dade de decisión permítenos xogarcon estes, utilizalos, rebelarnos...así anque simbolicamente a pros-titución sexa un instrumento decontrol social (como o matrimo-nio, a escola e moitas outras insti-tucións na nosa sociedade), na prác-tica tamén é un medio de vida, queofrece maiores niveis de ingresosque outras actividades laborais, eque serve polo tanto para acadar,en moitos casos, unha maior inde-pendencia económica e unha li-bertade persoal da que non goza-rían con outros traballos.

O abolicionismo impide ver asestratexias que utilizan as mullerespara vivir o mellor posíbel en so-ciedades que as discrimina. Ao deshumanizar as prostitutas, anali-zando a categoría muller en abs-

40

tracto, e desconsiderando os facto-res subxectivos que moven a estasmulleres, fanse eco da ideoloxía pa-triarcal que concibe as mulleres co-mo apéndices dos desexos mascu-linos. Négaselles así ás prostitutasa súa condición de suxeitos activos,que toman iniciativas e teñen po-der de decisión aínda nas situaciónsmáis terríbeis e condicionadas. An-que é evidente que este poder noné igual para todas.

O feminismo é unha forza so-cial que actúa para que todas asmulleres teñan máis poder de de-cisión e autonomía. Para iso é im-portante partir de cales son os condicionamentos concretos querecortan as posibilidades de actua-ción dos diferentes sectores de mu-lleres. No caso das prostitutas, ascondicións de alegalidade nas quese desenvolve o seu traballo e aconsideración social estigmatizadaque recae sobre elas son elemen-tos fundamentais que limitan a súacapacidade de decisión e actuación.Por iso é fundamental apostar porampliar estes límites que condi-cionan as súas decisións recoñe-cendo os seus dereitos en tanto quetraballadoras do sexo e desacrali-zando a sexualidade como formade loitar contra o estigma. Cóm-pre que as prostitutas se constrúancomo suxeitos sociais con capaci-dade para facer oír a súa voz e ne-gociar os seus intereses particula-res. E para iso é fundamental quedesde o feminismo non lles ne-guemos a súa posición de suxeitossenón que, pola contra, apostemospor reforzar esta posición partindo

da súa capacidade para decidir e re-mitíndonos a ela para espertar asúa rebeldía.

Parece evidente que os cambiosque se poden producir na conside-ración social das traballadoras dosexo pasan en primeiro lugar porreivindicar que a prostitución é untraballo que non pode definir aquen o exerce. Nomear ás prosti-tutas, traballadoras do sexo, é unelemento importante neste cam-bio. Agora ben, tamén creo que isonon pode excluír o nome «prosti-tuta». Primeiro porque elas moitasveces se senten identificadas conesta palabra, pero sobre todo por-que creo que é un elemento de sub-versión apropiarse das categoríasabxectas, elaboradas con ánimo dedegradar e redefinilas, dándollesoutro significado, en positivo co-mo forma de neutralizar os seusefectos. O xerme deste significadoestá no propio imaxinario anqueocupe unha posición subalterna elimítrofe.

Neste sentido reivindiquémo-nos PUTAS se con iso expresamosque somos transgresoras dos lí-mites patriarcais á sexualidade fe-minina e malvadas porque temosen conta os nosos intereses e os no-sos desexos sexuais. �

[...] os cambios que se poden producir na consideración social das traballadoras

do sexo pasan en primeiro lugar por reivindicarque a prostitución é un traballo que non pode

definir a quen o exerce

41

O 21, 22 e 23 de xuño de 2001 aUNED e o Instituto de la Mujer, or-ganizaron un Seminario Interna-cional sobre Prostitución en Ma-drid. Tirando do proxecto estabaRaquel Osborne que recolle agoranun libro boa parte dos traballosapresentados naquel seminario.

OSBORNE, Raquel (ed.): Trabaja-dor@s del sexo. Derechos, migracio-nes y tráfico en el siglo XXI, Barcelo-na, Bellaterra, 2004.

Do interesante libro extractamose traducimos uns fragmentos.

Introducción:

A prostitución ten constituído, desde sempre, un temade debate e de intervención pública. A partir da consagra-ción da burguesía, resultou ser a cara escura do matrimonioe unha institución creada para dividir as mulleres en decen-tes e indecentes, en boas e más, de un só e de moitos homes,en mulleres «privadas» e mulleres «públicas». As políticas pú-blicas movéronse guiadas por unha dupla moral sexual, en-tre o moralismo condenatorio e o recoñecemento da suainevitabilidade: a iso responderon as políticas abolicionistasou regulamentaristas. As vítimas desta dupla moral foron,xeralmente, as mulleres: as que vendían o seu corpo atopá-banse co rigor das leis cando conviña, e ás demais se lles im-puña un férreo control sexual so pena de ser chatadas de«putas».

Despois da chamada «Revolución Sexual» dos anos se-senta e a liberalización dos costumes que se introduciu enOccidente, chegouse a pensar que a prostitución caería endesuso. Non só non foi así, senón que o asunto se compli-cou co fenómeno da globalización, que permite o libre trá-fico de bens e mercadorías a escala planetaria máis non asío de persoas, nas que o dereito á libre circulación se ve res-trinxido cada vez máis desde finais dos anos sesenta (Azize).

Un dos aspectos máis notorios da globalización son osmovementos migratorios dos países pobres aos países ricospor parte de persoas en busca duns ingresos cos que se man-ter a si propias e os parentes que quedan atrás. Se unha dasconsecuencias das políticas neoliberais ten sido a feminiza-ción da probeza, non nos ha extrañar que tamén as migra-cións se teñan feminizado: é crecente o número de mulle-res que migran por conta propia, sen supeditación ao varón–lease marido ou pai–. O matrimonio, o servizo doméstico,a hostelería ou o traballo sexual son as principais saídas la-borais para as mulleres migrantes. Pero migrar legalmenteaos países ricos é cada vez máis difícil para o nutrido núme-ro que o pretende. Se legalmente non é posíbel facelo, ten-tarase de xeito ilegal. Neste panorama as migracións clan-destinízanse, e desde os países ricos e os organismosinternacionais se comeza agrupar todas as modalidades damigración internacional baixo unha sos denominación: trá-fico de persoas, comunmente integrado por «mafias» –cu-xos integrantes son eles mesmos, migrantes en moitos ca-sos–, que se lucran coas necesidades imperiosas de migrarde tanta xente e a clandestinidade inherente ao asunto, coconseguinte aumento dos prezos. Esas condicións son uncaldo de cultivo para os abusos de todo tipo. Voluntaria-mente ou á forza, moitas mulleres inmigrantes están ocu-pando un espazo deixado polas mulleres locais, é dicir, queentre as escasas posibilidades laborais ao seu alcance, aca-barán participando na industria do sexo ao ser, ademais, moidemandadas polos clientes occidentais. Pero conseguir per-misos de traballo e residencia para traballar nesta industriaresulta imposíbel.

Raquel OSBORNE (pp. 11-12).

42

A política do «ahhggg»1

Outra dimensión que sempre me sorprendeu da oposiciónfeminista ao traballo do sexo foi que as mulleres que deseña-ron e fixeron campaña a favor da lei afirmaban repetidamen-te que as súas protestas contra a prostitución non tiñan nadaque ver cunha cuestión moral. Non estaban tratando de im-por a súa moral a outras persoas –insistían unha vez e outranas entrevistas e nos artigos de debate–. Por moito tempo pen-sei que esta negación era deshonesta e paternalista. Non obs-tante canto máis pensaba niso, máis senso cobraba: a desa-probación estaba fundamentada no que a traballadora do sexoe escritora Carol Queen (citada en Chapkis, 1997, p. 51) cha-mou unha «política do ahhggg» é unha política baseada naasunción de que se a alguén non lle gustan determinadas re-lacións ou actos sexuais tampouco lle gustarán a outra per-soa. A miña conclusión é que a aversión que expresan sinala-das feministas suecas polo traballo do sexo, máis que moral,é visceral; o sentimento de que, dado que elas nunca vende-rían sexo, ninguén o faría voluntariamente. Unha política do«ahhggg».

Para finalizar, quixera voltar brevemente á cita coa que co-mezaba este artigo, unha cita que proclamaba con orgullo có-mo a nova lei sueca que penaliza os clientes era «única nomundo», e cómo, polo tanto, «atrae unha enorme atencióntanto dentro como fóra do país». En realidade, dita lei non éen absoluto única. Moitos países teñen leis que permiten ápolicía deter homes que transportan ou recollen prostitutas.Estas leis xeralmente tamén penalizan a traballadora do sexo.E é que sería pouco honesto finxir que a nova lei sueca nonpenaliza as/os traballadoras/es do sexo. Un exemplo intere-sante diso, ademais dos xa mencionados, é o feito de que entres dos casos nos que a policía acusou os homes de comprarsexo, as traballadoras do sexo implicadas na transacción eranestranxeiras indocumentadas. Ningún destes tres casos se le-vou endexamais aos tribunais. Por qué? Porque as traballa-doras do sexo foron detidas e deportadas antes mesmo de po-der ser interrogadas sobre os seus supostos clientes (BRA,2000, nº4, p. 44).

Don KULICK: «A penalización dos clientes e a “política doahhggg” en Suecia» (pp. 233-234).

1 En nota da traducción explícasenos que o «ick» sueco expresiónonomatopeica e de carácter coloquial empregada no ingles ameri-cano para denotar noxo, ten sido traducida polo «ahhjjj» que nós con-vertemos en «ahhggg».

A identidade masculina: tamaño, cantidade e potencia

Tamén teñen unha fantasía moi probe os clien-tes: as fantasías dos clientes sempre son as mesmas,os seus requerimentos non son de sexo erótico. Asrelacións son sempre apresuradas e cando cheganonde está a prostituta xa as consumaron na súa ima-xinación. Outra cousa que me impresionou durantea escoita das gravacións é que cáseque todos, mes-mo os máis xoves, preguntaban: «Como o teño?»Cómo teño o pene, non cómo teño a cabeza ou siestiven ben, se o pasaches ben comigo, non: cómoo teño. Entón, dependendo do que che pagara, asíte comportas: si che pagou moito e foi agradábeldislle: «Enorme!». Porén –cómo o diría– se é unpouco antipático e ademais o queres sacar de enri-ba rapidamente, destrozalo. A opinión dunha pros-tituta pode arruinar a vida sexual dun home du-rante anos. Pero a súa identidade pasa por aquí.Sinto polos homes que están presentes, en calque-ra caso, non é a miña intención facer unha guerrapersoal, porque, repito, sigo crendo moito nas re-lacións entre homes e mulleres... pero isto é algomoi importante para eles, o estar certos con res-pecto ao tamaño e o uso do seu pene.

Outra cousa que creo que forma parte da cul-tura machista e mediterránea é sentirse cada vezmáis poderosos, máis homes, segundo a cantidadede mulleres coas que se teñen deitado. «Eu tireimea tres e entón son así», «Pois eu tireime a cinco elogo o meu, a miña identidade de macho é mei-rande»... Sen ter conta, claro, as mentiras que con-tan! Outra cousa que me chamou a atención é quevan cunha prostituta e se non o conseguen porqueteñen problemas nese momento, ou simplementesofren de ansiedade ou están nerviosos e non lo-gran levar a término a relación, o primeiro que llespreocupa é: «Non llo digas a ninguén». Como se eucoñecese os seus amigos, ou a súa familia... Estántan aterrados polo feito de que a súa identidademasculina se poña en tea de xuízo, que lles preo-cupa mesmo o que pense a prostituta coa que de-ron «gatillazo» se a cousa non funciona, e isto é moidivertido.

Carla CORSO: «Desde dentro: os clientes vistos por unha prostituta» (pp. 127-128).

43

Consentimento e o protocolo sobre tráfico

Incluir nun mesmo grupo a mulleres e nenos/as relega efectivamente as mu-lleres ao estatus infantil. A protesta contra esta inclusión foi o elemento centralda nosa posición defendida en Viena. A nosa recomendación escrita sinalaba que«obviamente, por definición, ninguén consente o secuestro ou o traballo forza-do, pero unha muller adulta é capaz de dar o seu consentimento para participarnunha actividade ilegal (como a prostitución, alá onde esta é ilegal en si mesmaou ilegal para persoas inmigrantes). Se ninguén a presiona para exercer tal acti-vidade, entón o tráfico non existe« (Human Rights Caucus, 1999, p. 5).

Estou totalmente en desacordo co argumento de que o traballo do sexo é in-herentemente unha violación dos dereitos humanos e que, polo tanto, non po-de ser consentido. Non obstante, a miña intención neste artigo non é reiterar asmiñas argumentacións a favor da consideración do traballo do sexo como unhaprofesión lexítima (Alexander e Delacoste, 1987; Pheterson, 1989; Chapkis, 1997;Bindman e Doezema, 1997; Nagle, 1997; Kempadoo e Doezema, 1998). Querocentrarme máis ben nas daniñas consecuencias políticas dos argumentos femi-nistas en contra da prostitución. O argumento de que as mulleres non podenconsentir interaccións sexuais comercializadas está moi perto, ironicamente, da-quelas ideas antifeministas sobre a sexualidade feminina, en particular, de aque-la sobre a ameaza que supón a autonomía sexual das mulleres, como tamén da-quelas teses «orientalistas» sobre o retraso doutras culturas (Doezema, 2001). A«infantilización» das mulleres chega a ser non tanto unha ferramenta de podercomo un xeito de lles tirar liberdade.

Jo DOEZEMA: «¡A medrar! A infantilización das mulleres nos debates sobre “tráfico de mulleres”» (pp. 154).

A Problematización do amor

Todos os involucrados aseguran que queren sentir e ver cousas novas: o de-sexo non ten fronteiras, raza nen clase. Como se satisfán ou se intentan satisfa-cer os desexos eróticos? Segundo o discurso hexemónico, central, existe unharelación sexual correcta, expresada a traverso «do amor», definido como ena-moramento romántico, busca de parella fixa e vivir xuntos para sempre. Esteconxunto é un concepto bastante recente en Occidente que coloca a familia nu-clear ou a parella fixa no centro. Recentemente e nalgúns lugares esta parellapode ser homosexual, pero ten que ser unha parella enamorada, amorosa e com-prometida. En consecuencia os desexos de ter o sexo anónimo, público, comerciale con múltiples parellas están condenados, vóltanse patolóxicos cando a familiaestá colocada no centro como patrón de toda relación sa.

Sen embargo, o ideal da familia é moi difícil de lograr. Consideremos somentesas altas taxas de divorcio nalgúns países, as baixas taxas de natalidade noutros eas crecentes taxas de persoas que viven soas; tendencias máis notábeis no nortede Europa, Escandinavia e os países de tradición anglosaxona, pero que están me-drando en todas partes. Non é que o ideal morra, pero a dificultade de logralofai que a xente busque satisfacer moitos desexos fóra da familia; por exemplo, co-mo comentei aquí, en festas en barcos, encontros na praia, en relacións exóticasou con persoas diversas, por medio de experimentacións sexuais e por expe-riencias pagadas con profesionais do sexo.

Laura AGUSTÍN: «O non falado: desexo, sentimentos e a busca de “pasalo ben”» (pp. 189).

�

«A muller na literatura relixiosa,mística, cortés ou outra, nada tenque ver coa muller real e menos aín-da coa contemporánea, a pesar dainsistencia dos imáns en confundirambas. O que caracteriza ao islam,se se compara coas sociedades detradición xudeocristiá, é a súa in-sistencia en erixir o ideal relixiosoen lei, fundando dese modo unhateocracia. E en calquera teocracia,musulmá ou non, a muller real nonten lugar. Unicamente a lei pode in-tegrala nun ideal elaborado lonxeda terra, nun ceo exclusivamentemasculino. Dita distinción entremuller real e obxecto de discurso éfundamental para captar un dosmisterios desta relixión, a súa in-críbel dinámica, que subxace pre-

44

cisamente na tensión entre un ide-al imposíbel e unha realidade in-gobernábel» (Ait Sabbah, 2000: 33).

Desde o noso punto de vista, astraballadoras do sexo marroquinasson seres sociais con capacidade deautonomía. Desde o acto de emi-grar, que en moitos casos prota-gonizaron soas ou cunha amiga,ata o feito de empezar a traballarnun club, nunha barra americana,no seu apartamento ou na rúa, asinmigrantes marroquinas que en-trevistamos son suxeitos respon-sábeis da súa propia conduta, polomenos ata onde se pode afirmar omesmo do resto da poboación.

Iso non quere dicir que no seucaso non pesen as estruturas so-ciais. Evidentemente vense presio-

nadas por unhas condicións sociaisque se derivan do marco social pree post emigratorio. No que se re-fire ao marco social anterior á emi-gración, hai que dicir que ningunhamuller é socializada para traballarna prostitución e menos as que serecoñecen como musulmás. O Co-rán prohibe explicitamente o in-tercambio de servizos sexuais conalguén que non sexa o marido.

Polo xeral, as mozas empezan atraballar na industria do sexo traster emigrado, por unha situación

Autonomía e límite da autonomía

das traballadoras do sexo marroquinas

Tirado do libro inédito de RODRÍ-GUEZ MARTÍNEZ, Pilar e Fátima LAH-BABI: Migrantes y trabajadoras del sexo.

PILAR RODRÍGUEZ MARTÍNEZ

E FÁTIMA LAHBABI

�

de falta de documentación... Neseperíodo de toma de contacto coanova paisaxe social, case todas asmulleres que nos contaron a súa«historia» incluían o feito de chorare se sentir desgraciada en canto seempeza a traballar na prostitución.Atopámonos con mozas que se es-taban debatendo entre empezar ounon a traballar na industria do se-xo. A cuestión non era se lles gus-taba ou non traballar nun club, se-nón se podían ou non facer fronteás súas necesidades económicasnunha situación de indocumenta-ción, de falta de coñecemento dalingua e de falta de opcións laboraisalternativas. Esta situación expli-cábanola unha moza dicindo quenun momento tivo que «botarse aman sobre os ollos» (taparse osollos) para poder continuar. Mali-ka, de 45 anos, comentábanos queao principio era difícil soportar a si-tuación. Tomar unha copa, nestescasos, axudáballes a vencer un sen-timento de medo e vergonza. O tra-ballo e o pracer teñen tan poucoque ver entre si que Malika, queexerce a prostitución no seu apar-tamento, nunca dorme na camaque traballa. Se algo caracteriza oentorno das traballadoras comoMalika é a presencia de dúas camasno apartamento: unha grande, pa-ra o traballo e outra pequena, pa-ra descansar e disfrutar.

A participación das mulleresemigrantes sen papeis na industriado sexo está motivada pola falta depapeis e a alta rentabilidade queofrece o sector.1 Sobre todo na pri-meira fase da experiencia migra-toria, cando se teñen débedas oufamiliares no país de orixe que haique apoiar economicamente, a par-ticipación das mulleres na indus-tria do sexo apórtalles uns altos in-gresos.

P: Gáñase diñeiro nos clubs?R: Gañas diñeiro, gañas. Pero,

agora, non teño xa nin idea.

P: Non, agora xa, xa hai moitotempo.

R: Xa me saquei desas cousas, eiso, malo, iso malo. Unha traballa denoite e ve cousas malísimas, pero co-mo non temos papeis, non temos nada, non temos máis remedio. Euquerer traballar e ninguén querermeterme sen papeis, sen ná. E soa-mente en club é que podes traballar.

P: ... Esa é a única opción.R: A única opción.P: Esa é sempre a opción que hai,

a última opción para as mulleres.Non tes outra posibilidade.

R: Non tes outra. Como... non sa-bes nada de... Antes, ben de cousas,ben de roupa, e cando veño aquí,non sei, non podes traballar nesacousa, non podes (Mouna).

Como nos explica Mouna, quena actualidade sobrepasa os 40 anose empezou a traballar na prostitu-ción en Málaga, por unha banda ti-ña que soportar o feito de ser consi-derada como prostituta en España;pero, por outra banda, en Marro-cos era reputada como axente ca-paz de resolver un problema eco-nómico familiar, capaz de triunfarnunha sociedade que valora máisos recursos económicos que o res-pecto ás normas convencionais so-bre a feminidade. Non se trata demozas desvinculadas dos seus fa-miliares, senón de persoas que asu-men responsabilidades e toman ainiciativa para resolver problemaseconómicos. Mouna por exemplo,tiña dous fillos en Marrocos aos queestaba a enviar cartos. Esas res-ponsabilidades esixíanlle dispor desolvencia económica para poder

1 Hai que ter en conta que no tra-ballo doméstico como interna non sesobrepasan os 360€ ao mes, e hai em-presas de limpeza que na actualidadeestán pagando entre 1,5€ e 2€ á horaen Almería. Por outra banda, un ser-vicio completo na industria do sexopode rondar desde os 30 aos 60€.

pór a súa situación en orde. Candoo conseguiu, abandonou a indus-tria do sexo e buscou traballo coi-dando anciáns e botando horas nalimpeza. Casou e na actualidade éviúva dun español, polo que estáen proceso de conseguir a nacio-nalidade.

Estas mulleres só nunha segun-da fase da experiencia migratoria,se as necesidades económicas nonson tan apremiantes, empezan aformularse a cuestión da súa res-pectabilidade persoal. Esa é a fasena que actualmente se atopa Sara:

Eu quero cambiar Almería porquenon, non nunca [...] non comer, nonvivir nin nada [...] A cabeza non que-re iso. Non... eu traballaba moito evaise para casa morta, morta de tra-ballar. Aquí eu antes, andaba a correrpara arranxar papeis e mirar para axente imos traballar e está ben, moi-to diñeiro, tranquila. Quero diñeiromoito, para iso non quero diñeiro [ri-

46

sas]. Traballar de club non importa,traballar almacén si importa, traba-llar de restaurante tamén. Agora clubnon, non me gusta para min (Sara).

O traballo na industria do sexonon é valorado polas mulleres queentrevistamos. Preferirían cambiara súa actividade, pero iso non sem-pre é posíbel. Por unha banda, sonconscientes de que o seu corponon permanecerá sempre xovetoda a vida. No momento en quecrucen a trintena empezarán adevalarse e, como consecuencia,terán que cobrar menos se querenseguir vendendo os seus servizossexuais. Por outra banda, téñenseque enfrontar a unha vida ondecarecen por completo dunha redesocial á marxe do traballo. Pero omáis complicado son as carenciasde protección legal e a estigmati-zación social. Por iso, as traballa-doras do sexo non consideran a

súa permanencia na industria dosexo como algo definitivo. Pensanque están de paso, ata que lles re-sulte rentábel ou ata que achen oseu «príncipe azul» ou unha ofertade traballo mellor.

A partir de aí o abano de po-sibilidades é enorme. Atopamosmulleres que presentan problemasde alcoholismo, o que lles leva aperder o seu atractivo sexual antesde tempo sen poder abandonar aindustria do sexo. Outras conse-guen atopar un posto con mello-res condicións laborais, como ca-mareiras por exemplo. Outrasconseguen montar o seu propionegocio. Outras conseguiron ato-par marido. E outras, por último,abandonaron o sector da industriado sexo preferindo traballar na lim-peza, no servizo doméstico, en res-taurantes, en envasadoras ou nosinvernadoiros. �

PU

BL

ICID

AD

E

Servicio de Asesoramento das Mulleres■ CONCELLERÍA DA MULLER ■

Para a atención específica

dos problemas que afectan ás

mulleres o Concello de Santiago

pon a súa disposición o Servicio

de Asesoramento das Mulleres

Para asesorarte nas túas dúbidas

e buscar unha solución ós teus

problemas familiares, laborais,

xurídicos e sociais.

Estamos a túa disposición na Prazada Constitución s/n.

■ Horario de atención ó público

Tódolos dias de 10 a 14 h.

Teléfono: 981 57 14 61 Concellería da Muller

47

O Centro da Muller «Vagalume»comezou a súa andadura no ano1990 en Santiago de Compostela,no barrio do Pombal. A iniciativade traballar a prol da muller vin-culada aos ambientes máis excluí-dos da prostitución correu a cargodas Relixiosas Oblatas, que conta-ron co apoio de Cáritas.

Desde o ano 1990 tratouse deresponder de modo profesional eespecífico ás demandas das mulle-res que se prostitúen, contribuíndoao seu proceso de integración fa-miliar e social coas actividades for-mativas que con esta finalidade seformularon. A presencia na rúa, aacollida, a atención, o respecto e aausencia de xuízos moralizantes son

Programa de Atención á Muller

«Vagalume»

* M.ª Natividad Marcotegui Del-gado. Coordinadora do Programa Va-galume.

Programa de Atención á Muller«Vagalume». R/ Loureiros, nº 3, bai-xo, 15.705 Santiago de Compostela.Tel.: 981 585 515. Fax: 981 586 867. [email protected].

M.ª NATIVIDAD MARCOTEGUI*�

Desde 1999 a presencia de mulleres estranxeiras en situacións e vulnerabilidade social empeza a ser preocupante

algunhas das actitudes que no tra-ballo diario se queren transmitir.

En atención á demanda das mulleres creouse ao mesmo tem-po unha aula onde en horario detarde acudían os nenos e as nenas,fillos e fillas das mulleres partici-pantes no proxecto, para facer astarefas escolares e para xogar. Aatención aos menores reforzou apresencia das nais no Centro daMuller, e foi a fórmula ideal paraconciliar a formación propia dasnais coa atención aos fillos e ás fi-llas. No ano 1997 convertíase noCentro de Nenos e Nenas «Va-galume».

Co paso dos anos detéctase unanova necesidade: A falla de recur-sos específicos para acoller en si-tuacións de emerxencia as mulle-res relacionadas co ambiente daprostitución que están atravesan-do por unhas especiais dificultades,como tal é o caso, cada vez máisfrecuente das víctimas de delictosde tráfico de persoas para a explo-tación sexual, pero tamén o casodas mulleres que deciden deixar deexercer a prostitución e necesitanapoios e unha vivenda. Desde 1999a presencia de mulleres estranxei-ras en situacións de vulnerabilida-de social empeza a ser preocupan-te, e o Programa Vagalume nasocasións en que se xustifica a ne-cesidade cobre os gastos de aloxa-mento dalgunha muller. Valoradaa necesidade, óptase por desenvol-ver un novo proxecto integrado noPrograma: un piso de acollida. Na-ce «O Noso Lar» no ano 2000.

Nesta andaina de catorce anoslevamos coñecido diferentes carase modos de prostitución, e dendehai un tempo tócanos estar de pre-to con mulleres que exercen a

48

prostitución como unha fonte de ingresos para elas e para as súas fa-milias, estas case sempre residindoen países deprimidos economica-mente sen outra opción para a su-pervivencia que o éxodo das súasmulleres. Isto fainos descubrir quea situación doente que é para a mu-ller a prostitución non é unha ac-tividade totalmente voluntaria, se-nón unha resposta ante a fame e afalla de expectativas. Valentes sontodas as mulleres que afrontan es-ta situación en soidade, con débe-das a prestamistas ou a redes cri-minais, que sobreviven a unha cheade humillacións, que buscan outrasoportunidades…

Para converternos nunha opor-tunidade real para a muller elabo-rouse un instrumento teórico noque se recollen as distintas fases daacollida, que permitirán valorar asituación e acompañar a cada un-ha das mulleres.

O primeiro contacto coa mullerpode producirse de maneira direc-ta porque ela acode á sede do Pro-grama Vagalume cunha demanda.Noutros casos o contacto dáse através de axentes que coñecen o re-curso deste programa e cos que seestableceron con anterioridade can-les de colaboración. Os axentes cosque a muller ten contacto e formanrede de apoio con nós son: as per-soas que forman parte das Forzase Corpos de Seguridade, dos Ser-vicios Sociais, doutras organiza-cións non gobernamentais que tra-ballan en temas relacionados coainmigración e a violencia de xéne-ro, a prostitución, entre outras, co-mo por exemplo Cruz Vermella,Médicos del Mundo, etc.

Se a muller decide formar par-te do centro, incorpórase ás acti-

vidades formativas que se desen-volven diariamente.

Acompañarase á muller nas de-cisións que ela tome, orientando ehabilitando tódolos mecanismos erecursos á nosa disposición. Nocaso das mulleres estranxeiras víc-timas de delictos relacionados cotráfico de persoas para a explota-ción sexual, o artigo 59 da Lei deEstranxeiría recolle a posibilidadede que, cando a muller a travésdunha denuncia ou da facilitaciónde información relevante, as auto-ridades coas cales colaborou, su-fraguen os gastos de retorno ao seupaís de orixe, se esta fose a súa von-tade. Se a decisión da muller é per-manecer no país, xeraranse xun-to á muller tódolos posibles planosde acción axustados á súa deman-da e realidade, polo tanto se facili-tará a aprendizaxe do idioma, seprocurará o acceso normalizado á sanidade pública, se dará apoiopsicolóxico se é preciso, recibirá in-formación e orientación social e la-boral que facilite o seu acceso aomundo laboral, recibirá apoio encuestións xurídicas, etc.

O tempo de participación noPrograma está en función de cadaproceso persoal, das circunstanciasde cada muller.

A experiencia nestes anos defuncionamento demóstranos quemoitas das mulleres que pasaronpolo Programa o ven como un lu-gar de referencia afectiva e orien-tación. Vagalume tratará de seguiracompañando as mulleres que bus-can unha opción de futuro dendea liberdade. �

A experiencia nestes anos de funcionamento demóstranos que moitas das mulleres que

pasaron polo Programa o ven como un lugar de referencia afectiva e orientación

49

Considero importante comen-zar este artigo desmitificando moi-tas das crenzas existentes sobre es-ta problemática que tan enraizadassemellan estar a nivel popular.

Mito 1: O problema da violen-cia familiar está moi esaxerado.

O número de denuncias por ma-los tratos representa un 10% do to-tal de casos reais. Estímase quedous millóns de mulleres en Espa-ña son maltratadas.

O maltrato é a causa máis co-mún de lesións nas mulleres. A vio-

lencia física é a causa do 25% dosintentos de suicidio realizados pormulleres. O 20% das consultas degarda realizadas por mulleres sono resultado do maltrato físico dasúa parella.

Mito 2: A violencia familiar sóse dá nas clases sociais máis baixase nos grupos marxinais.

A violencia familiar prodúceseen tódalas clases sociais, sen em-bargo son máis coñecidos os casosde maltrato que se producen nosniveis socioculturais máis baixos

dado que son os que con maior fre-cuencia acoden a Servicios Sociais.A maior nivel socioeconómico,maior probabilidade de que reco-rran a medios privados para resol-ver a súa situación, polo que nonfiguran nas estatísticas dos centrosoficiais.

Mito 3: A violencia familiar écausada polas drogas.

RAQUEL MALVÁREZ*�

* Psicóloga. Participante no Pro-grama «Abrámo-lo Círculo».

Rehabilitación

de maltratadores

No 50% das agresións está pre-sente o alcohol. Sen embargo o62% dos bebedores recoñece ac-tuar de forma violenta tanto es-tando baixo os efectos do alcoholcomo en estado de sobriedade.

Mito 4: Os homes que maltra-tan as súas parellas están enfermose non son responsábeis das súas ac-cións.

Jacobson e Gottman levaron acabo unha investigación sobre vio-lencia de xénero ao longo de máisde dez anos e atoparon que non tó-dolos maltratadores son iguais, po-dendo clasificarse en dous tipos quecorrelacionan cos atopados nou-tras investigacións:

50

independencia. Moitos presentanun cadro de ciumes patolóxicos.

Unha porcentaxe significativados cobra presentan un trastornopsiquiátrico ou de personalidade(psicopatía), non así os pitbull poloque dende o punto de vista clínicoentre o 80-90% dos maltratadoresson persoas normais.

Considero que é fundamentalpara parar a violencia que lles su-poña un alto prezo exercela, queexperimenten as consecuencias ne-gativas das súas accións. Actual-mente o maltrato doméstico é con-siderado como un delito de faltas,penado con multas e menos fre-cuentemente con curtas estanciasen prisión. Estas medidas penais

colóxico crónico no que se atopanproduce unha alteración na súa for-ma de pensar que as fai sentirse in-capaces de buscar axuda, de pro-texer os seus fillos e a si mesma oude adoptar medidas axeitadas. Istonon implica que non se deba decontar con elas á hora de elaborarun plano de fuxida porque son asprimeiras coñecedoras das súas si-tuacións, dos riscos que pode con-levar esta acción.

Resulta máis doado abandonara un pitbull a curto prazo, pero máisdifícil a longo prazo. O perigo nor-malmente dura ao redor dos dousanos. Os pitbulls teñen concienciae senten remorsos, o que limita asúa capacidade de ser impulsivos e

A violencia familiar prodúcese en tódalas clases sociais [...] A maior nivel socioeconómico, maior probabilidade de querecorran a medios privados para resolver a súa situación, polo

que non figuran nas estatísticas dos centros oficiais

Cobras: personalidades crimi-nais. Representan ao redor do 20%dos maltratadores. Recoñécesellespolas súas historias antisociais, po-la alta posibilidade de consumirdrogas e alcohol e pola severidadedo abuso emocional e físico. Sonos que con maior frecuencia re-matan no sistema xudicial. As sú-as relacións de parella son mediospara conseguir unha gratificación:sexual, estatus social ou beneficioseconómicos; a maioría dependeneconomicamente das súas parellas.

Pitbulls: personalidades depen-dentes. Representan ao redor do80% dos maltratadores. Xeral-mente non son violentos fóra dacasa, o que conleva que raramen-te teñen antecedentes criminais.Son dependentes das súas mulleres,o que máis temen é ser abandona-dos polo que controlan as súas mu-lleres ata o punto de ameazar a súa

non demostran ser o suficiente-mente disuasorias para deter o mal-trato.

Persoalmente defendo que oagresor debe cumprir integra-mente a súa pena e en ningún ca-so conmutala por tratamento. Ade-mais, as taxas de éxito nos suxeitosderivados do xulgados e sometidosobrigatoriamente a tratamento sonmoi baixas dado que non teñen un-ha verdadeira motivación para quesexa posíbel un cambio substancialno seu comportamento.

Mito 5: As mulleres que conti-núan nunha relación na que resul-tan maltratadas deben estar tolas.

As mulleres maltratadas non es-tán tolas, os posíbeis trastornos quemanifestan son consecuencia dasúa situación de maltrato. Moitasdelas desenvolven síntomas depre-sivos como a apatía, a indefensióne a desesperanza. O malestar psi-

matar. Sen embargo pola súa grancapacidade de minimizar, de negare distorsionar a realidade, frecuen-temente xustifican as súas acciónsde maneira que non senten remor-sos. Xeralmente paran de acosar amuller cando esta exerce os derei-tos de maneira consistente e condeterminación, mostrándolle quenon lle ten medo; entón quédallesclaro que ela non vai voltar. Algúnsdeciden matala neste momento.

Abandonar un cobra resulta moidifícil porque inspiran moito medo,as súas parella saben que golpeande xeito metódico e sen remorde-mentos. Sen embargo o período deperigo é máis curto para os cobrasdado que ao non crear vínculos sig-nificativos raramente as perseguen.

Outro factor a ter en conta sonas razóns sociais, económicas, cul-turais, relixiosas, legais que difi-cultan e, en moitas ocasións, impi-den ás mulleres romper a relación.

51

Os estudios sinalan que ao redordo 62% das mulleres non abando-nan por razóns económicas. Con-sidero un obxectivo fundamentalproporcionarlles a axuda necesariapara que poidan adquirir a súa in-dependencia económica.

A pesar de todo isto non é cer-to que aguanten. O índice de di-vorcios na poboación xeral oscilaentre o 2-5% nos dous primeirosanos e nas parellas onde hai mal-trato alcanza o 38%.

Na Conferencia de persoas ex-pertas sobre Medidas para combatera violencia dos homes contra as mu-lleres, celebrada en Viena en 1998;na Conferencia ministerial sobreViolencia contra as Mulleres, cele-

comportamento que presenciaronou padeceron coas súas futurasparellas. O tratamento dos agre-sores axuda a romper a cadea daviolencia.

En Galicia seguindo as directri-ces da Unión Europea púxose enmarcha o Programa «Abrámo-loCírculo»1 cos seguintes obxectivos:

◗ Asegurar o benestar psicolóxi-co e físico das mulleres víctimasde maltrato, decidan ou non se-guir a convivencia co agresor.◗ Previr posteriores situaciónsde maltrato e impedir a exten-sión do maltrato as/os fillas/os.◗ Dotar os maltratadores de ha-bilidades persoais para facerfronte as súas frustracións e re-

1 «Abrámo-lo Círculo» é un pro-grama de rehabilitación de homes quemaltratan que, desde o ano 2001, puxoen funcionamento o Colexio Oficialde Psicólogos de Galicia en colabora-ción co Servicio Galego de Igualdade.

Os estudios sinalan que ao redor do 62% das mulleres non abandonan [a relación] por razóns

económicas

brada en Colonia en 1999; e naConferencia sobre Violencia contraas Mulleres celebrada en Finlandiaen 1999, recálcase a necesidade dedesenvolver programas de trata-mento encamiñados á rehabilita-ción dos agresores.

As medidas penais resultan ine-ficaces para deter a violencia. Oabandono da muller da súa rela-ción non garante librarse do seumaltratador; o home non cambiapor si só, mantendo o seu com-portamento coas sucesivas parellassen esquencer que hai mulleres quenon desexan separarse do seu agre-sor aínda despois de estar elas mes-mas a tratamento psicolóxico po-la sintomatoloxía desencadeadapolos malos tratos.

A violencia traspasa a parella,no 50% dos casos en que a nai émaltratada tamén o son os fillos.Ademais, nunha porcentaxe signi-ficativa, reproducirán o patrón de

solución de conflictos por víasnon violentas.A primeira fase do tratamento

céntrase en axudar o agresor a to-mar conciencia das conductas, pen-samentos, sentimentos e cambiosfisiolóxicos que teñen lugar nas si-tuacións que desembocan en agre-sión, coa finalidade de que unhavez aprenda a identificar as situa-cións potencialmente perigosas poi-da poñerlles fin sen necesidade deexercer a violencia.

Unha área fundamental a tratarson os patróns de pensamento dis-torsionados, ensinándolle ao su-xeito a examinalos, interrumpilos,desafialos e redefinilos. Na baseatopamos un sistema de crenzasque xustifica a violencia, desta-cando as seguintes.

1. Moitos agresores pensan queé non só o seu dereito senón o seudeber golpear fisicamente as súasparellas.

2. Outros entenden que é lexíti-mo se son provocados. A estes nonlles gusta golpear e se o fixeron foiporque querían que:

(a) se lles escoitase ou obede-cese;(b) coidasen mellor dos seus fi-llos; (c) deixasen de berrarlles ou mo-lestarlles;(d) deixasen de responderlles.3. O agresor non se ve respon-

sábel da súa violencia; provocáronoe, polo tanto, xustifica o que fixo.

Non se sente responsábel. Ocambio actitudinal máis impor-tante prodúcese cando acepta a súaresponsabilidade.

52

O cambio dos pensamentoserróneos xunto coa relaxación é atécnica que os estudios identificancomo a que mellor funciona na re-ducción da violencia. Moitos ho-mes violentos non son conscientesdos seus propios niveis de tensión,da cantidade de estrés que experi-mentan. Relaxarse é tamén unhaforma de tomar conciencia dos pro-pios estados emocionais. A intros-pección é unha habilidade da queestas persoas carecen.

É fundamental entrenar o su-xeito en asertividade. A asertivida-de é incompatíbel coa agresión,constituíndo unha das habilidadesque deben ser aprendidas para re-solver os conflictos pacificamente.Ensínaselle ao suxeito a comuni-carse, a negociar dende a premisade que as relacións de parella nonestán baseadas no control e o po-der senón dende a igualdade e orespeto.

Axudarase ao suxeito a tomarconciencia da relación existente en-tre a violencia cara as mulleres e aeducación recibida para promovera flexibilización dos roles de xéne-ro estereotipados.

Paralelamente traballaranse ostrastornos que presente asociadoscoa problemática da violencia: adic-cións, ciumes patolóxicos...

Os principais programas de re-habilitación de maltratadores exis-tentes a nivel mundial teñen o nú-cleo fundamental de intervencióncomún. A súa posta en práctica émoi recente, poucos son os que te-ñen máis de dez anos. Unha par-te fundamental dos esforzos de di-ferentes grupos de terapeutas é ainvestigación. Sen embargo, a pe-

ANO NO QUE DEBUTAN OS CASOS

2001 2002 2003 TOTAIS

Nº de casos admitidos ó programa 5 21 33 59

Inician intervención 5 19 30 54

Altas 4 9 4 17

Abandonos 1 7 5 13

Nº de casos con intervención en activo a 31-12-2003.

0 3 21 24

sar de que considero que é básico oestudio dos suxeitos e das técnicasde intervención para lograr unhamaior eficacia, un afán exacerbadopola investigación conleva pasar va-rios elementos de avaliación quesupón unha perda de suxeitos á ho-ra da adhesión ao tratamento, che-gando ata cerca do 50%. Persoal-mente defendo que para a inclusióndun suxeito a un programa de tra-tamento non debe facerse nin-gunha avaliación previa senón aolongo das sesións para así reducirra tasa de abandonos prematuros.

Son moitos os suxeitos que ac-ceden a tratamento por razóns dis-tintas a querer modificar o seucomportamento, como por exem-plo para intentar que a súa parellanon o abandone; o non haber unhamotivación real é imprescindíbel,ao meu parecer, unha actuación rá-pida aproveitando a disposición dosuxeito para lograr un enganche cotratamento e axudalo a tomar con-ciencia do seu problema.

Diversas fontes defenden que ocontexto de intervención debe sero grupal. A miña experiencia na re-habilitación de violentos foi a ni-vel grupal e individual, e se ben

considero que o grupo favorece aaprendizaxe dos comportamentosalternativos á violencia defendoque o primeiro nivel de interven-ción sexa individual, dado que écando corresponde identificar osseus indicadores de violencia eaprender a contelos. O traballo engrupo nesta fase ralentiza a elabo-ración do plano de control da vio-lencia, polo que a parella está máistempo en risco de ser agredida denovo. A nivel individual pódese aca-dar a finalización da agresión físi-ca e a firma do contrato de nonviolencia nunha única sesión.

Os datos do cuadro son os rela-tivos aos suxeitos atendidos noprograma «Abrámo-lo Círculo». Si-nalar que nos abandonos están in-cluídos os suxeitos que a pesar denon concluír o tratamento deixa-ron de exercer a violencia. En Ga-licia non facemos criba previa, é di-cir, tódolos suxeitos que solicitantratamento entran dentro do pro-grama polo que o índice de éxitoé alto ao non deixar fóra os suxei-tos que noutros programas aban-donan na avaliación previa. O éxi-to da rehabilitación é máis patentese o comparamos coa rehabilita-

53

ción de toxicómanos onde a cifrade éxito ronda o 20% no primeirointento.

Actualmente somos moitas/osterapeutas que avogamos por unhaliña de tratamento que se centremáis en profundidade na área afec-tiva. A asertividade implica a em-patía (a capacidade de poñerse nolugar da outra persoa) que conlevao fin da violencia ao tomar con-ciencia do dano que produce a ni-vel físico, psicolóxico e emocional.

Cos cobras raramente se logranresultados; debido a que algúns de-les son psicópatas, incapaces de ex-perimentar emocións como a tris-teza, e raramente o medo, menosno caso que intúan que lles podeocorrer algo malo a eles.

Sen embargo, os pitbulls carac-terízanse por ser emocionalmentedependentes das súas parellas e po-la súa incapacidade para identificare expresar sentimentos, tanto po-sitivos como negativos. Nestes su-xeitos a falla de comunicación emo-cional ten como consecuencia unprogresivo illamento social, de talforma que a parella é a única fon-te de apoio, cariño, intimidade ecomprensión; derivando no 70%dos casos nun cadro de ciumes irra-cionais no que se amparan paraexercer o control das súas parellas.

Na orixe desta problemática ató-panse moitos factores susceptíbeisde intervención polo que é nece-sario levar a cabo políticas de pre-vención que se deben facer nos tresniveis:

De prevención primaria: queten por obxectivo reducir a proba-bilidade de aparición do problema.

De prevención secundaria: queconleva reducir o número de casosexistentes, mediante unha identi-ficación precoz do problema e un-ha intervención rápida e eficaz.

De prevención terciaria: coa fi-nalidade de reducir os efectos ouas secuelas do problema. Os pro-gramas de rehabilitación encá-dranse aquí.

Persoalmente considero que asseguintes medidas preventivas sonbásicas e imprescindíbeis:

◗ Facer consciente á poboaciónda existencia da violencia fami-liar, entendida como un proble-ma social. Unha das alternativasé utilizar os medios de comuni-cación para informar e desmiti-ficar.

◗ Eliminar os mitos e estereoti-pos culturais que serven paraperpetuar a violencia.

◗ Proporcionar modelos alter-nativos de funcionamento rela-cional máis democráticos e me-nos autoritarios.

◗ Alentar a existencia dunha le-xislación axeitada e específica pa-ra o problema da violencia fa-miliar.

◗ Apostar polos programas detratamento e recuperación paraas víctimas e para os perpetua-dores da violencia intrafamiliar.

◗ Propoñer modificacións na es-tructura e nos contidos do sis-tema educativo que permita fle-xibilizar os estereotipos culturaisrelativos ao xénero e que, á vez,inclúa no currículo da educaciónformal a aprendizaxe de méto-dos non violentos para a reso-

En Galicia seguindo as directrices da Unión Europea púxose en marcha o Programa «Abrámo-lo Círculo»

lución dos conflictos interper-soais.

◗ Crear programas de capacita-ción para profesionais, educa-dores e outros sectores involu-crados para que poidan dar unharesposta axeitada a esta proble-mática.

Para rematar só engadir que amaior parte das víctimas de mal-trato afirman que é moi impor-tante, para a súa recuperación,saber que o seu agresor se está atratar. É unha grande axuda paraas persoas que realizamos inter-vencións neste campo, saber queson as propias mulleres as que xus-tifican e dan sentido ao noso tra-ballo. �

54

Farida al-Nakash; a Ahmed Kabel, as moitas atencións recibidas, entre elas a de facer de intérprete entre Farida e mais eu; e por suposto,á propia Farida, o seu tempo, a súa confianza, a súa afectividade. A todas elas e a el, a miñagratitude polas vivencias, e por facerme sentirunha persoa afortunada.

LAURA GÓMEZ�

Entrevista con

Viaxei a Exipto como turista en agosto do anopasado, o que significa non comprender case

nada respecto da vida da xente, e menos aíndanun país árabe. Tiven a sorte de poder volver en

marzo deste ano, coñecendo O Cairo e Alexan-dría, dunha maneira moi distinta, acompañada

por unha persoa exipcia. E tiven a oportunidadede acceder e poder comunicarme cunha muller

feminista nunha sociedade tan complexa.Facer esta entrevista representou para min

unha gratísima experiencia e foi posíbel polaaxuda dalgunhas persoas. Quero agradecer a Pi-

lar Saavedra a viaxe compartida, o apoio cons-tante da súa sutil presenza; a Elisabeth Anglarill(autora de El Cairo en los zapatos), a súa amabi-lidade e xenerosidade ao proporcionarme o con-

tacto dalgunhas mulleres exipcias, entre elas

Farida

al-Nakash

55

Acudimos puntualmente unha mañá soleada e aín-da fresca á cita que o meu anfitrión e improvisado in-térprete Ahmed Kabel tiña acordado a petición miñacon Farida al-Nakash, na sede do partido de coaliciónde esquerda na oposición,Tagamu. O edificio enteiroalberga as distintas dependencias do partido, entre elasos locais onde editan un xornal do mesmo nome. DeFarida tiña lido no libro de Elisabeth Anglarill El Cai-ro en los zapatos, que é escritora e columnista, mem-bra do comité político de Tagamu, e dunha organi-zación feminista chamada Asemblea Nacionalista eUnionista polo Progreso.

Subimos ao primeiro andar e atravesamos un reci-bidor onde hai moita xente sentada agardando. Unmozo fainos pasar a unha ampla sala que está en re-formas. Axiña chega Farida, desculpándose polo esta-do da estanza. Saúdanos tendendo a man. Tras as pre-sentacións, pregunta que queremos tomar, aceptamosa súa hospitalidade na forma dun té con menta.

mento tan alto da xente ante a invasión do GobernoAznar a Iraq, do noso rexeitamento da longa ocupa-ción e destrución de Palestina.

Conversamos tamén sobre o Premio InternacionalCatalunya outorgado o ano pasado á feminista exip-cia Nawal al-Saadawi, amiga súa, pola defensa dos de-reitos sociais e das mulleres, en particular, no mundoárabe.

Comenta que está segura de que ao rematar a en-trevista nosoutras seremos amigas.

A. Vostede é unha muller que traballa nun partidopolítico de esquerda, Tagamu, ¿como definiría asliñas ideolóxicas deste partido?

FAN. É un partido democrático que ten como fi-losofía a unidade do mundo árabe, algo que pode-mos conseguir polo contacto coa xente. Partedesta filosofía é a xeneralización da democracia,un proceso que considero que podemos acadar de

Farida al-Nakash e Ahmed Kabel

Expresa no seu propio nome, no nome do partidoe no de todas as persoas coas que falou disto, a súaprofunda tristura polo atentado de Madrid [ocorridodez días antes deste encontro] esfórzase en que teña-mos en conta que son unha parte moi pequena de mu-sulmáns e que a súa ideoloxía e as súas actuacións sonrexeitadas por unha gran parte da poboación nas di-ferentes comunidades árabes. Falamos de como foientendido polas xentes do estado español, da especialatención ante posíbeis brotes de racismo, do rexeita-

xeito paulatino. Abrangue tres grandes forzas: ademocrática, e as relixiosas (copta e musulmana).Traballar na cuestión relixiosa é moi importantepara a causa das mulleres. Todas as considera-cións sobre a inferioridade das mulleres con res-pecto aos homes xorde das relixións. A partir dunestudo sobre a consideración das mulleres en to-das as relixións puxémonos a traballar para cam-biar a situación da muller en todas elas. Para opartido a igualdade entre o home e a muller, non

Traballar na cuestiónrelixiosa é moi importantepara a causa das mulleres. Todas as consideracións sobre a inferioridade das mulleres con respecto aos homes xorde dasrelixións

só no aspecto formal, senón na vida cotiá é moiimportante. Inicialmente no partido había opi-nións diferentes ao respecto, mais agora é unhaposición unánime.En Exipto non podemos facer aínda o traballoque pretendemos, porque o Goberno non é de-mocrático, por isto o partido buscou a maneira detraballar coas mulleres ao tempo que vai deman-dando máis parcelas de liberdade ao Goberno. Aseleccións neste país son moi complexas, podenfalsear os resultados tranquilamente. Xa o teñenfeito, con diñeiro e coa entrada da policía nos lu-gares habilitados para votar, o cal intimida áxente. Hoxe mesmo a policía está por todas par-tes na rúa [dous días antes de facer esta entrevistaera asasinado o cheij palestino de Hamas AhmedYassin], porque o Goberno ten medo das manifes-tacións da xente. Temos ademais unha lexislación que permite es-coller como presidente o candidato dun partido sócun 30% do Parlamento a favor. O resto non podefacer moito para cambiar o presidente, por iso haitamén un grande abstencionismo, porque a xenteten a idea de que nada vai cambiar e porque sabeque os resultados se falsean [Ahmed corrobora isto,di que el ten 44 anos e nunca foi votar]. Na lexis-lación exipcia existía unha lei que prohibía que opresidente do Goberno se presentara novamentecomo candidato despois de dous mandatos, queson de seis anos cada un. Sadat cambiou esta lei eMubarak vai camiño do seu quinto mandato. Nonhai posibilidade de facer outra cousa. Xa mesmo sefala de que Mubarak quere que seu fillo se presente,como se fose un rei, ten un poder ilimitado. Así queeste sistema incorrecto e inxusto favorece este es-tado de cousas.Como non hai democracia, as ideas da xente es-tán tamén moi bloqueadas, por iso medra o sis-tema islámico político e tamén os grupos islámi-cos armados.A clase media en Exipto non existe practica-mente. Hai moitos estratos diferentes na socie-dade e moito individualismo. Soben continua-mente os prezos, porque a libra exipcia está moideprezada. O partido quere que a libra exipciateña equivalencias monetarias con outras moitasmoedas e non só respecto do dólar. Temos desen-volvido un programa completo sobre como cam-biar economicamente o país. Desde 1991 o Go-berno segue todas as indicacións do BancoMundial, por iso baixa tanto a libra exipcia. Iso é oque pasa en todos os países de África e Asia queseguen as prescricións do Fondo Monetario Inter-

56

Farida, Laura e Ahmed

nacional e do Banco Mundial e tamén o que pa-sou en moitos países de América Latina, como é orecente caso de Arxentina.Tagamu é o único partido en Exipto que ofreceespazos ás mulleres. Hai oito áreas no partido nasque as mulleres poden traballar; ten relacións noámbito internacional, non só co mundo árabe, se-nón con todo o mundo. Non estamos só a falarsobre os dereitos das mulleres e a igualdade real,tratamos moitos aspectos da vida das mulleresdesde un punto de vista político.

A. ¿A que organización feminista pertence vostedee que tipo de traballo fan?

FAN. O movemento de mulleres parte en Exiptode finais do século XIX, desde 1879; desde estadata hai unha conexión participativa das mulleresna sociedade e no cambio social. Este compro-miso aínda existe por parte das mulleres, hai orga-

57

nizacións que teñen unha forte conexión con aso-ciacións de dereitos humanos.Estou ao fronte dunha asociación chamada Uniónde Mulleres Progresistas. Esta organización entendeque para cambiar a vida das mulleres precisa de trescousas moi importantes: un cambio lexislativo,porque a muller queda aínda moi discriminada nalei da nacionalidade, na lei do traballo, na lei do ma-trimonio...; un cambio respecto das liberdades de-mocráticas, cuxa ausencia supón problemas para atoda a poboación, pero, como en todo, para as mu-lleres de forma máis acusada; e o cambio social,porque en quen máis repercuten as situacións depobreza é tamén nas mulleres. Traballamos con moitas organizacións, como unparaugas, e facemos moita incidencia nos aspec-tos públicos, tratamos de facerlle entender áxente que non se trata dunha loita de mullerescontra homes, senón contra un sistema político e

social que segue sempre ao patriarcado e precisadun cambio profundo. Porque para que ese cam-bio sexa posíbel, precisamos que as mulleres sai-ban identificar en qué consiste esta loita. Traballamos desde a base, coas mulleres máis po-bres. Hai cinco anos, houbo un conflicto entre oscampesiños arrendatarios e os propietarios da terra,que botaron os campesiños fóra das súas propie-dades. O 30% destes campesiños eran xente moipobre, e a meirande parte, mulleres. A nosa orga-nización fixo un documental no que se recolle ásmulleres saíndo dos campos. Filmamos en seis pro-vincias diferentes. As propias mulleres directamenteafectadas sacaron algunhas leccións deste impor-tante problema conseguindo cambiar a lei e solu-cionar os problemas puntuais da xente labrega enxeral en todo o país, aínda que a situación da xentelabrega arrendataria segue a ser moi difícil.Tamén editamos un libro sobre a situación dasoperarias nas fábricas téxtiles. Porque é neste sec-tor onde xa hai moito tempo que traballan mulle-res, desde o século XIX. Mais cando hai problemasde reconversión de emprego, a xente traballadoraque botan primeiro son sempre ás mulleres. Estasoperarias foron botadas dun traballo organizado,cun horario e un salario estipulados e víronse tra-ballando a destallo, moitas veces na rúa, sen sabercantas horas ían traballar nin cal o salario ou o be-neficio que ían obter. Así que o empeoramentodo seu estatus laboral, a inseguridade e a reducióndo nivel de ingresos é evidente para elas. Candoestas mulleres están na rúa é moi fácil captalaspara o Islam político, con ideas como que o seulugar está na casa, supeditada ao seu home, etc.,porque neste momento en que se atopan insegu-ras e perdidas alguén lles está a dicir cal é o seu lu-gar, non teñen máis saída, non teñen outras op-cións. Por iso dende hai cinco anos poden versemoitas máis mulleres na rúa usando o veo. Inmer-sas no paro, na pobreza, facendo un traballo quenon era o seu e co que non se senten gratificadas,non poden ter unha voz significativa nos partidos,nas escolas, nas institucións...

Tagamu é o único partido en Exiptoque ofrece espazos ás mulleres.Hai oito áreas no partido nas queas mulleres poden traballar…

O Islam político non só intervén nas mesquitasou nas escolas, senón, claro está, nas determina-cións políticas do país. Os problemas das mulleresnon son só problemas para as mulleres, posto queson os nosos problemas son tamén os da socie-dade exipcia en xeral. Venme agora á memoriaque na revolución de 1919 as mulleres exipcias sa-caron o veo como mostra da súa repulsa da colo-nización inglesa no país, manifestándose polasrúas; foron unhas manifestacións nas que mata-ron a moitas mulleres.Tamén hai un problema moi grande derivado dariqueza do petróleo nalgúns países árabes, espe-cialmente en Arabia Saudita, principal exportadorda ideoloxía da inferioridade da muller. O empo-brecemento progresivo da poboación exipcia su-puxo unha migración importante cara a ArabiaSaudita, de onde os exipcios retornan con estaideoloxía que alí é a norma do país.Os dous principais inimigos das mulleres son o Is-lam político e a pobreza. Sempre no centro desteestado de cousas están as mulleres.No caso de Palestina, debido ao conflito con Is-rael, o pobo palestino quedou illado; dado que alías ideas do Islam político son a tendencia maiori-taria non hai outros enfoques ideolóxicos e prácti-cos que contrasten, e dada a atención mediáticasobre o conflicto, o que internacionalmente se veé que a política en Palestina é tamén a política dospaíses árabes. É un problema que abrangue aspec-tos económicos, relixiosos, xunto coa situaciónderivada do imperialismo norteamericano.

A. ¿En que se diferencia o traballo que vostede fa-cía antes en Tagamu do traballo que agora fai nestaorganización de mulleres?

FAN. No partido era responsable de asuntos ára-bes, mais o traballo coas mulleres foi escollido,voluntario, e sempre penso que entrei moi tarde.Hai vinte anos eu pensaba que se se producíancambios políticos e sociais, os cambios nas condi-cións de vida das mulleres ían chegar moi rapida-mente. Mais agora estou convencida de que estes

58

cambios serían moi lentos ou non chegarían demaneira inmediata vencellados aos cambios polí-ticos, precisan dun traballo específico. E, ao longodeste tempo, descubrín algo moi importante, quesomos as propias mulleres quen temos que traba-llar a favor dese cambio, contrastando ideas e dis-cutindo liñas de actuación para podermos operarunha mudanza no plano político-social.

A. ¿Como percibe que é recibido polas mulleres darúa o discurso de igualdade entre mulleres e homesdefendido por vostede?

FAN. Eu vexo que dentro das mulleres mesmashai aspectos adormecidos; elas sempre son as se-gundas, sempre se desviven polo home, polos fi-llos; esta é a muller ideal, a muller que respectamoito ao esposo.Hai dez anos que loitamos por cambiar a lei danacionalidade, segundo a cal se unha exipcia casacun estranxeiro non pode dar a nacionalidadeexipcia aos seus fillos e tamén para que as exipciaspoidan viaxar sen o permiso do seu home, e o seudereito a pedir elas o divorcio –menos mal queesto xa se conseguiu no ano 2002–.Hai tradicións que fan moi difícil o cambio, mais éun cambio posíbel. Case todos os que nos anos se-tenta negaban a posibilidade de traballo para asmulleres, agora piden que se nos dea, porquesempre que hai evolución na sociedade, repercutedalgunha maneira no desenvolvemento das mu-lleres, pero isto é moi recente. Desde o principiodo patriarcado este outorga un papel moi predo-minante aos homes e non é fácil que o soltenagora [risas].

A. Supoño que unha das primeiras cousas que pedi-ron desde a Unión de Mulleres Progresistas é a in-tegridade física das nenas e das mulleres, é dicir,que non sexan sometidas á mutilación xenital.

FAN. ¡Claro! isto é unha das cousas máis impor-tantes para nosoutras e pola que loitamos desdehai moito tempo. Chegamos ata o ministro desaúde e promulgouse unha lei específica queprohibe a mutilación xenital feminina en todas asescolas, en todas as clínicas, para todos os médicos.

A. Está prohibido..., pero segue facéndose, ¡hai un97% de casos de mutilación xenital feminina! enExipto na actualidade.

FAN. Segundo a información do ministro de saú-de é do 70% e esta porcentaxe está baixando.

Inmersas no paro, na pobreza, facendo un traballo que non era

o seu e co que non se senten gratificadas, non poden ter unha

voz significativa nos partidos, nas escolas, nas institucións...

59

A. Con todo, o 70% é unha cifra altísima, mais ¿fía-se vostede de informacións oficiais como esta?,porque non é o que din ningunha das fontes queteño consultado.

FAN. Un grupo de mulleres acudiu hai cinco anosa un pobo de xente labrega do alto Exipto [sur dopaís] e fixeron un acto público de información; fa-laron co alcalde, cos profesores e chegaron a uníndice do 90% na erradicación da práctica da mu-tilación xenital feminina, xa que a poboación tivomáis confianza neste grupo de mulleres ca nopropio Goberno. Este foi un exemplo moi forte eque está estendéndose.Mais, aínda que o cheij1 de Al-Azahar2 declaroupublicamente mil veces que esta práctica non tennada que ver co islamismo,3 hai outros de moitomenor rango que de xeito cotián lle din á xenteque si, que é unha práctica propia da relixión mu-sulmana e polo tanto para ser xente que viva deacordo cos preceptos da relixión... Forma partedas luxas ideas do Islam político para controlar asexualidade das mulleres e degradármonos.Pero o Goberno, o ministro de saúde e a Sra. Mu-barak están totalmente en contra desta práctica.Estou convencida de que mesmo no alto Exipto [azona máis desfavorecida do país], co desenvolve-mento político, económico e cultural, coa in-fluencia da xente máis moderna, é unha prácticaque podería verse case erradicada en cada lugaren menos de cinco anos.

A. ¿As mozas exipcias comezan a falar doutros de-reitos das mulleres que teñen que ver coas liberda-des individuais, máis que coas súas liberdades den-tro da familia, aínda que estean relacionadas, claroestá, co código da familia, refírome en concreto aoseu dereito a non casar, ao seu dereito a non ter fi-llos se elas non queren, ao seu dereito a manter re-lacións sexuais antes do matrimonio ou libre-mente, e/ou con persoas do mesmo sexo?

[Ahmed repite en broma, finxindo estar estra-ñado, «¿as mozas...?», como se non comprendeseben a miña pregunta, como querendo dicirmeque nin sequera os mozos falan destas cousas; poroutra banda, sei que falar de sexualidade en pú-blico resulta algo difícil para a clase media exipcia,aínda que sexa nun contexto formal como este,ademais é o único home entre tres mulleres. Pasaunha man pola súa fronte con xesto de asumir unesforzo, e Farida comprende que é unha preguntaque a el lle dá certa vergoña formular, as tres ri-mos a gargalladas]

FAN. Algunhas mozas de nivel social moi alto, co-mezan a falar timidamente con súa nai, co seupai, dalgunha destas cuestións. Mais en realidadeserían casos tan pouco representativos que pode-mos dicir que en Exipto non, aínda non.Claro que existen relacións lesbianas e relaciónsgais, mais aínda non poden falar disto nas súas ca-sas, sobre isto hai un silencio absoluto. Lembro ocaso das detencións de 54 homes gais, no ano2001, nunha redada feita nunha discoteca flo-tante, o barco Queen Boat. Leváronos detidos e re-tivéronos varios días presos e procesáronos, pesea que os tiveron que soltar porque non había nadailegal que imputarlles. Loxicamente incidentescomo este non favorecen un maior ámbito de li-berdade.

A. ¿Cales son as tendencias da loita polo real desen-volvemento das mulleres no Exipto actual, as ten-dencias que vostede considera feministas –porqueo Islam político tamén ten figuras femininas quedin traballar a prol das mulleres–?

FAN. Temos unha altísima taxa de paro nas mu-lleres, e as mulleres non reciben o mesmo salarioque os homes nin en situación activa laboral ninen situación de paro. Por iso en principio é precisoreducir este problema de pobreza, para empezar afalar de calquera outra cousa. As leis, as relaciónsdentro da familia teñen que cambiar e tamén a li-berdade persoal.

Despídeme cunha aperta, quere manter o contactoe eu prométolle volver a Exipto así que pasen osquince anos que ela di que precisan para ver uncambio fondo na vida das mulleres. Ahmed co-menta «¡¿vas tardar tanto tempo?!», e Farida engade«o noso próximo encontro, cando veñas, quero quesexa na miña casa, e que coñezas a miña familia, asmiñas fillas e fillos, as miñas netas...». �

1 Líder espiritual, xeque ou imán.2 Institución recoñecida secularmente como autoridade

en asuntos islámicos. Esta non só é un gran centro de for-mación en fundamentos relixiosos, unha especie de facul-tade, senón tamén un órgano consultivo de xurispruden-cia. Hoxe en día conta coa competencia de moitos outrosgrupos relixiosos, islamistas, grupos sociais e predicadoresde garabata que falan en dialecto exipcio para conectar coaxente. Con todo, controla 100.000 das 130.000 mesquitasexistentes en Exipto na actualidade (datos tirados de AN-GLARILL, Elisabeth: El Cairo en los zapatos: Retrato de una so-ciedad en el país del Nilo, Barcelona, Flor del Viento, 2003).

3 Proba disto é que tamén se practica a mutilación xe-nital feminina nas comunidades exipcias coptas.

60

LORENA TENREIRO BLANCO�

Edelunha galega en Francia

Era o ano 1966, tiña 24 anos e facía tan só quincedías que casara cando Edelmira abandonou o peque-ño pobo de As Pontes (A Coruña) para marchar a Fran-cia. Comezaba unha nova vida.

Os principios son difíciles e o de Edelmira no paísveciño non foi distinto; á nova situación civil ha-bía que engadir o cambio dun pobo por unha cidade,unha casa que non era a súa, unha cultura, un idiomadescoñecido, a ausencia dos seus familiares e amigos.O único vínculo con Francia era o seu marido.

Marchamos a vivir a Lauterburg, unha pequena cidade fron-teiriza con Alemania. O meu marido levaba tres anos vi-vindo alí, tiña un bo posto de traballo, coñecía a cidade, de-senvolvíase bastante ben co idioma e tiña moitos amigos.Para min todo era novo, era a primeira vez que saía da ca-sa dos meus pais, do meu pobo, algo máis que unhas horase encima casada.

Ao chegar a Francia instaláronse nun barrio deobreiros que pertencía á empresa na que traballaba o

seu marido, Marcial. Edel, durante uns meses com-partiu casa con Paula e Isacc, un matrimonio de Cas-tela, amigos do seu marido á espera de que a empre-sa lles concedese unha vivenda.

Durante os catro primeiros meses ela adicouse ex-clusivamente a realizar as tarefas do fogar, facía a com-pra defendéndose como podía co idioma, limpaba,cociñaba...

Despois Paula, a muller do compañeiro de traballo de Mar-cial e a miña anfitrioa en Francia, propuxome a posibibili-dade de traballar nunha fábrica téxtil cosendo pantalóns...Eu cando estaba solteira traballara no meu pobo nun tallerde costura, así que aceptei, tiña experiencia, o traballo erabo e os cartos non viñan mal.

Estivo traballando durante case un ano, erguíasecedo, ás sete collía un autobús que a levaba ata a fron-teira, a fábrica estaba en Alemania, despois camiñan-do chegaba ata o traballo. A xornada laboral prolon-gábase desde as nove ata as dúas da tarde, xantaba alí

Voltaron a Galicia, Marcial non atopaba ningún tra-ballo que lle gustase, tampouco ningún cunhas boascondicións, así que regresou a Francia el só. Edelmi-ra e a nena quedaron en Galicia, Patricia estaba en ca-miño. Acordaron que en setembro, despois das vaca-cións marcharían os catro.

Instalámonos novamente nun barrio obreiro, pero esta vezfomos a Estrasburgo e estivemos alí dous anos. Marcial tra-ballaba como soldador e eu adicábame ao coidado das ne-nas e da casa. A miña vida en Francia non era diferente áde calquera ama de casa en calquera parte do mundo.

Foi Edelmira a que propuxo regresar a España, se-guía añorando aos seus, non se acostumaba ao ritmode vida, nin os costumes, nin o clima, nin á xente, nonaprendera ben o idioma só o necesario para defen-derse, o matrimonio que tanto os axudara nos iniciosregresara había algún tempo a España. Cada vez eranmaiores os desexos de voltar á súa terra.

En agosto de 1972 a familia regresa a España peroaínda non o fan de xeito definitivo. Edelmira e Mar-cial marchan a Francia en setembro deixando as suasfillas nas casas dos seus avós. Regresan para traballaruns meses máis e gañar algúns cartos para non ter queempezar de cero cando se instalen de novo no seu pa-ís. El segue traballando como soldador e Edelmira vol-ta a traballar nunha fábrica téxtil. En maio de 1973, fi-nalmente a familia xúntase.

Cando cheguei a España, fómonos a vivir a Neda, alí, coamiña cuñada abrín unha tenda de ultramarinos, tívena ca-se un ano, despois Endesa instalouse nas Pontes, o meu po-bo, Marcial conseguiu un posto de traballo e eu por fin re-gresaba as miñas orixes, á miña casa. Son xa vintanove osanos que levo aquí. �

61

xunto coas súas compañeiras, despois regresaba a Lau-terburg e arranxaba todo na casa para o día seguinte.Así pasaban as semanas.

Nós non eramos os típicos emigrantes, nós non fomos aFrancia para amasar unha fortuna, emigramos porque enEspaña Marcial non atopaba un bo traballo. En Lauterburgviviamos como calquera francés, non nos privabamos denada, non pasabamos penurias para aforrar uns poucos pe-sos e enviárllelos ás nosas familias, aforrabamos para dis-frutar dun mes de vacacións en España. A nosa vida estabanese país e viviamos do mellor xeito posible.

Edelmira e o seu marido tiñan un coche propio, unVolkswagen, todo un luxo para uns emigrantes e is-to permitíalles facer pequenas escapadas e coñecermellor a zona na que vivían. As fins de semana, encompañía de Paula e Isacc saían a coñecer o país ouaproveitaban o descanso para ir ao fútbol ou facer pe-quenas reunións de amigos.

Divertíamonos moito, o mellor de Francia eran as festasque preparabamos, a xoldra, as conversacións cos veciños,as navidades falando dos nosos pobos, dos costumes... gar-do moi bo recordo daquelas reunións

Edel quedou embarazada ao ano de chegar a Fran-cia e cando naceu Jeannette deixou de coser para adi-carse por completo ao coidado da súa primeira filla.

Cando a cativa tiña dous anos decidimos regresar a Galicia,a min non me gustaba aquilo. Imaxina, recén casada, sencoñecer máis mundo que o pobo, a familia lonxe e visitán-doos só unha vez ó ano, en agosto... aquilo non estaba fei-to para min. Tiña moi bos amigos, é certo. Paula e Isaac fo-ron a miña familia en Francia, pasaron xa 37 anos daquiloe aínda nos vemos e falamos con frecuencia por teléfono,pero a min faltábanme os meus.

Lembranzas dunha época

Resulta difícil sair impasíbel des-pois de ver esta película, impresio-na a miserenta vida desta mullerque sobrevive entre a escoria da so-ciedade. Baseada na historia real deAileen Wuornos, o primeiro casocoñecido en USA dunha muller asa-sina en serie, que foi executada nooutono de 2002 no estado de Flo-rida. A crónica vital desta digna re-presentante do que os americanoschaman «white trash» (lixo branco)

62

Cine

Título orixinal: Monster

Director: Patty Jenkins

Actores: Charliza Theron, Christina Ricci e Bruce Dern

Guión: Patty Jenkins

Productor: Mark Damon

Monster

ANA ARELLANO�

defensa propia; será o primeirodunha tráxica serie de asasinatos,sen ver unha saída para a súa vida,entra nunha espiral de violenciaempurrada pola súa compañeira,o rostro inocente da actriz Christi-na Ricci para encarnar a perversi-dade, unha imaxe de chulo atípica,a debilidade do seu aspecto agachaa dureza máis fría, que non dubidaen testemuñar no xuízo contra Ai-leen Wuornos, quen de formas e

sumida polas drogas, sen máis ami-gos que un vello alcoólico.

Desesperada e ao borde do sui-cidio, Wuornos entra nun bar deFlorida, onde coñece a Selby Wall,unha xove enviada a vivir cunha tíapolos seus pais para «curar a súahomosexualidade». Wuornos, víc-tima dunha tráxica infancia cheade abusos, namórase dela rapida-mente, aferrándose a Selby comose dun salvavidas se tratase. Inca-

é intepretada por Charliza Theron,gañadora do óscar á mellor actrizpor este papel, desfigurada pola ma-quillaxe ata facerse irreconocíbelpara dar a imaxe de dureza e vio-lencia dunha prostituta de rúa, con-

paz de achar un traballo normal,pero desesperada por manter a súarelación con Selby, Wuornos seguea traballar como prostituta. Can-do un dos seus clientes se volve violento, Wuornos dispáralle en

aspecto agresivo resulta, esta si, dig-na de compaixón.

Unha boa película para refle-xionar sobre os roles e as aparien-cias, as debilidades e as fortalezasdo mundo da prostitución. �

Nome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Apelidos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Enderezo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Localidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Código Postal . . . . . . . . . . . . .

Desexo subscribirme á Revista Andaina

a partir do nº...........................................................................................

Prezo: Tarifa normal 13,5 € ano

Tarifa de apoio 16 € ano

Envío talón. Pago en efectivo

Transferencia bancária á cta. de Andaina (Caixa Galicia CCC:

2091-0377-74-3040003301)

Domiciliación bancaria (cubrir os datos adxuntos e enviar a:

Revista Andaina, apdo. 1058 de Santiago)

Data . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bco/Caixa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Oficina . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Localidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Agradecerei-lles que a partir desta data atendan con

cargo a miña conta Nº CCC:

Entidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Oficina . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dc . . . . . . . . . . . . . . . . .Nº de conta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Os recibos presentados pola revista Andaina. Atentamente:

Nome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Apelidos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sinatura do/a titular da conta:

andainaRevista Galega de Pensamento Feminista

Boletín

de subscrición

✃

64

Aurora Marco leva xa moitotempo dedicada a recuperar a me-moria de mulleres, mestras de Ins-trucción Primaria, moitas vecespioneiras que, case sempre en con-dicións moi adversas, conseguironavances a través da instrucción eda educación na emancipación damuller.

Mulleres que tiveron que loitarcon todos os atrancos que a socie-dade da época lle puxo no camiñopero que foron quen de dar, unhasveces pequenos e outras grandísi-mos pasos, para ir abrindo poucoa pouco portas que estaban total-mente pechadas e que axudaron aoresto a ter a posibilidade de ac-ceder ao coñecemento, á forma-ción e polo tanto a ser máis libres.En palabras da autora o ensaio é:«un recoñecemento ás que nos pre-cederon, galegas que saíron dos estreitos lindes do lar en épocasmarcadas pola hostilidade cara aactividade pública feminina».

O estudio está dividido en dúaspartes, na primeira dedicada á Po-lémica sobre a educación das mulleresen Galiza (1850-1936), a autora ex-pón, analiza e ilustra con textos, asdúas correntes de pensamento so-bre o tema, a que se posiciona a fa-

vor de que a instrucción que tiñanque recibir as mulleres debería es-tar relacionada única e exclusiva-mente co seu papel no fogar e aque, aínda que moi minoritaria,consideraba ás mulleres coas mes-mas capacidades e dereitos que oshomes.

A segunda parte Vidas de mestrasrecupera a historia silenciada detres destas mulleres, ConcepciónSáiz (Compostela, 1851), docentee escritora, comprometida coa re-novación pedagóxica e co papelque lle correspondía á muller nasociedade e consciente de que aeducación era o factor fundamen-

tal para a súa promoción. Antoniade la Torre García (Porto do Son,1894), mestra durante corenta e oi-to anos na parroquia de Fruíme,no concello de Lousame, mullerde ampla formación intelectual egrande consideración social entreos seus conveciños, moi interesa-da pola cultura material e espiri-tual da zona da que recompilou unmoi importante material etnográ-fico. Antía Cal Vázquez (La Haba-na, 1923) fundadora do Colexio Ro-salía de Castro de Vigo, centroeducativo pioneiro na Galiza dosanos sesenta e setenta polo seu ide-ario e práctica educativa e recentePedrón de Ouro en recoñecemen-to ao seu labor.

Con este traballo a autora que-re sacar á luz o labor, case sempredescoñecido e oculto de moitas en-sinantes de grande formación, quedo rigor e a profesionalidade, can-do non do sacrificio persoal, foroncambiando unha concepción doensino que as que nos incorpora-mos á docencia nos anos setentaaínda vivimos. �

Libros

MARCO, Aurora: Mulleres e educación en Ga-liza. Vidas de mestras, Sada (A Coruña), Edi-ciós do Castro, 2002.

Mulleres e educación en Galiza

M. TILVE�

Curioso e ben acertado título,sen dúbida, para un libro sorpren-dente que se define como relato xor-nalístico. Título evocador dalgúnsoutros de guías de viaxes, aínda quenada teña en común con elas e nasúa sinxeleza faga referencia a unharealidade vivida de xeito afectivo:«“Non se pode andar polo Cairomantendo os zapatos limpos”. Eseé un dos primeiros pensamentosque me asalta cada vez que chegoá capital de Exipto. Aínda que pa-reza algo superficial, non o é en ab-soluto. “Así calquera pode lembrarque está no medio do deserto” dí-xome un vello amigo xornalista».

Autora de Periodistas en peligro(Flor del Viento) e reporteira doprograma de TVE «El escarabajoverde», Elisabeth Anglarill é, entreoutras cousas, membra da Comi-sión de Xornalismo Solidario doColexio de Xornalistas de Cata-lunya. Dous anos de visitas perió-dicas ao Cairo –antes e despois dainvasión de Iraq, o traballo está pu-blicado a finais do 2003– fóronlleprecisos para recoller o material edar forma a El Cairo en los zapatos.Un libro que quixo facer para acla-rar algúns aspectos do mundo ára-be mal coñecidos ou mal interpre-

tados, sobre os que con frecuenciaos medios de comunicación inci-den reflectindo unha imaxe negati-va do árabe e do islámico. Frontea iso, nesta obra atopamos xentesque «queren solucións globais enlugar de escisións desgarradoras».

Unha mestura de xéneros sitú-anos ante tres niveis de lectura te-cidos con habilidade: un fío narra-tivo en primeira persoa, a de Sara,xornalista procedente de Barcelo-na, que vai contando o propósitoe avances do seu traballo, o en-contro con Muna, xornalista exip-cia, e a evolución da súa amizade;un considerable abano de entre-

vistas a personalidades da vida pú-blica cairota; e un conxunto de da-tos significativos sobre a historia,a sociedade e a cultura exipcias queMuna vai recollendo para Sara ou está sintetizada por indicaciónde Muna e cuxa lectura podemoscompartir. Deste xeito, as entre-vistas quedan debidamente con-textualizadas arroupadas polo ar-gumento narrativo e os resumosde datos xustificados no esquemade traballo de Sara (unha diferen-ciación tipográfica no corpo da le-tra entre a narración e os outrostextos axuda á persoa lectora a vol-ver con máis precisión sobre o lidoou deixar para outro momento al-gún apartado).

Hai neste libro unha multiplici-dade de voces protagonistas queabrangue un espectro amplísimo,persoas deliberadamente escolli-das dentro dunha elite social, polí-tica e cultural que configura o xermolo dunha sociedade civil, fa-lando das súas preocupacións e ex-pectativas, dos proxectos de futu-ro. Elite obviamente chamada aconverterse no motor de pensa-mento do país, tendo en conta, ade-mais, que Exipto sofre unha taxade analfabetismo que supera o 40%

65

LAURA GÓMEZ�

Libros

ANGLARILL, Elisabeth: El Cairo en los zapatos: Retrato de una sociedad en el país del Nilo, Barcelona,Flor del Viento, 2003.

Páxina web propia:http://www.elcairoenloszapatos.com

O Cairo nos zapatos

Dedicado a Sara e Muna, pola súaxenerosa axuda

e que nel hai una gran diversidadede estratos sociais, sendo a clasemedia practicamente inexistente.Un exhaustivo traballo, pois, a no-sa disposición lectora, tras o que seperciben as moitas horas de refle-xiva dedicación.

E hai tamén un conxunto de vo-ces femininas nas protagonistas dorelato –que son só parcialmente unha ficción, segundo a autora–,«dous alter ego, representacións depersoas que existen, así como o seuentorno [...] Sara é unha especta-dora que recolle testemuños e Mu-na é a síntese das Yasmin, Amal,Omayma, Rima, Sarah, Hala... mu-lleres que coñecín no Cairo e que,cada unha a súa maneira, querenmellorar o mundo no que viven».Tan verosímiles e próximas que po-derían ser amigas nosas. Todo unacerto crear dous personaxes fe-mininos a partir dunha colectivi-dade de mulleres anónimas, de mu-lleres sen representatividade parafalar, como protagonistas, dunhasociedade onde a súa presenza pú-blica é case anecdótica.

O aporte de datos e matices tenunha singular profundidade e ri-queza. A autora manexa unha in-xente cantidade de informaciónque en ningún momento resultaun lastre, ao que hai que sumar asopinións e comentarios de fondocalado de moitas das persoas en-trevistadas. Lonxe de mergullarnosnun estado de confusión abraian-te, todo isto faranos reflexionar

abondo sobre as identidades per-soais e colectivas, propias e alleas,sobre as construccións de intere-sadas diferenzas e o seu fomento.Parella á sensación de que son máisas nosas similitudes que as dife-renzas, conforme avanzamos nalectura, a relación entre Muna e Sa-ra vai evoluíndo, tras superar al-gunhas iniciais reticencias mutuas,para converterse nunha sólida ami-zade. Outro aspecto salientábelconsiste precisamente en que a fi-nura analítica e o rigor intelectualnon escatiman espazo para o hu-mor, para a tenrura.

O pouso que queda ao remataré unha panorámica da complexasociedade exipcia, unha simpatíapola hospitalidade das súas xentese o seu afán de ser coñecidas de ma-neira non tendenciosa nin redu-cionista, aínda que haxa algúns en-foques, opinións ou situacións quenon compartamos. Porque comoElisabeth Anglarill di no prólogo–todo el unha declaración de in-tencións–, «o que teño aprendidoé que as veces o conflito está máisnas imaxes que nas persoas. Asidentidades bátense nos foros pú-blicos e en enfrontamentos alpori-zados de xeito artificial. Na vidadiaria as relacións humanas sonmoito máis simples».

Estou convencida de que é untraballo verdadeiramente honesto,aínda que non comparto a idea deque sexa unha obra escrita «desdeExipto e por exipcios» téndose au-

tora convertido só «na súa canle de comunicación», tal e como elaafirma. Supoño que escribiu esas palabras desde o propósito de es-vaecer a súa intervención ata desa-parecer, para que as voces exipciasfosen as protagonistas absolutas. Oque cadra moi axeitadamente coxogo literario de que sexan outras,Muna e Sara, quen nos guíen no pe-riplo cairota. Mais a obxectivida-de pura non existe e cada quen, enmaior ou menor medida, está in-fluída ou influído pola súa percep-ción da realidade, pola súa cultura,malia que cuestionemos todo isoou en ocasións poida pesarnos. Esacanle é un ser muller pensante e sen-tinte, que, á marxe do relato, se-lecciona temas, persoas para ser entrevistadas e organiza a infor-mación; mais lonxe de considerariso unha eiva, estimo que é unhavirtude, pois Elisabeth Anglarillconsegue mesmo transmitir emo-cións nas preguntas que Sara for-mula, nas súas verbas, nada é neu-tro. Neste sentido, Sara non é –nonpode selo– unha mera espectadora,porque como demostra nas páxi-nas deste retrato dunha sociedade nopaís do Nilo, é unha espectadora queinterpreta, que rebate, que emiteopinións, que apunta percepciónssobre feitos e persoas. En definiti-va, semella ser un personaxe quecomparte moitos trazos coa auto-ra, e así, coa súa propia voz, veñade onde ela veña, é como ten enti-dade, realismo, presenza. �

66

67

A CoruñaCentro de Información dos Dereitos da MullerPolígono de Elviña (zona de Birloque s/n). Tel.: 981 282 044

SantiagoServicio de Asesoramento das Mulleres Concellería da MullerHorario: mañá de 10 a 13 / tarde dos luns, mércores e venres de 17 a 19 h.Praza da Constitución s/n. Tel.: 981 571 461

Centro de Información dos Dereitos da Muller. AlecrínHorario: 9:30 a 1:30 / 5 a 8 h. de luns a venres.Rúa Galeras, 13-3º oficina 6. Tel.: 981 573 913

Centro de día para mulleres protitutasHorario: 10 a 2 / 5 a 8 h. de luns a venres.Rúa Galeras, 13, 3º-E. Tel.: 981 554 115

VigoCoordinadora Feminista de VigoColon 9. Entrechán, oficina 4. 36201 Vigo. Tel.: 986 220 464

AlecrínCentro de Documentación, biblioteca, hemerotecaHorario: 10 a 1:30 / 4 a 8 h. de luns a venres.García Barbón, 30 - 5º. Oficina 8Tel.: 986 439 459Centro de día para mulleres prostitutasHorario: 10 a 2 / 5 a 8 h. de luns a venres.Rúa Elduayen, 23-1º. Tel.: 986 224 193Centro xove de saúde sexual e anticoncecpiónHorario: 10 a 1:30 / 5 a 8 h. de luns a venres.Rúa Lugo, 2-1º. Tel.: 986 443 246

Casa da Muller (Centro Municipal de Asesoramento dos Dereitos da Muller)Rúa Romil, 20. Tel.: 986 293 963

Plataforma de Madres en AcciónPizarro, 53-5º D. Tel.: 986 417 976

Vilagarcía de ArousaAsamblea de Mulleres de ArousaDoctor Carus, 7 – Oficina-G. Ed. León XII

PontevedraAsesoría Xurídica MulleribusAsamblea de Mulleres de PontevedraBenito Corbal, 36-1º. Tel.: 986 865 028Horario: Martes e Xoves de 19 a 21 h.

Xanela. Apartado 90. 36810 Redondela

OurenseAsociación Galega da MullerApartado 679

S.G.I.Servicio teléfonico de asesoramento gratuito. Tel.: 900-400 273

AxendaALGÚNS DE INTERÉSEENDEREZOS E TELÉFONOS

Puntos de venta

A CoruñaLibrería Couceiro. Praza do Libro, 12

Librería Xiada. Avd. de Fisterra, 76-78

Librería Lume. Rúa Fernando Macias

PontevedraLibrería Michelena.Rúa Michelena, 22

Librería Paz. Peregrina, 29

SantiagoLibrería CouceiroRepública del Salvador, 9

Librería PedreiraRúa do Home Santo, 55

Baba. Área Central

El Kiosko. Praza de Galicia

OurenseLivraria Torga. Rúa da Paz, 12

PU

BL

ICID

AD

E

A ensaista arxentina Victoria Ocamponaceu en Buenos Aires en 1890. A sua fa-

milia, dunha marcada tradición cultural, pertencíaá alta sociedade. O fundadorda familia Ocampo fora ungalego conquistador quechegara a Santo Domingo

na época dos Reis Católicos e por partede nai, descendían dun dos fundadores dacidade de Buenos Aires. Cando era unhanena os seus pais instálanse na Francia.Desa época e da sua educación na Sorbo-na parten o seu respeito pola cultura eu-ropea e a sua vontade de introducila noclima social e cultural arxentino. O seu primeiro libro, un estudo sobre aDivina Comedia de Dante Alighieri, publicouno aos 33 anos.

Victoria funda e financia cos seus propios fundos a revista Sur, cabeceiradesde a que grandes personalidades daépoca se vinculaban à Arxentina e quedeu a coñecer a autores como Jorge LuisBorges, Juan Rulfo, Adolfo Bioy Casaresou Ernesto Sábato. Por aquel entón con-vertiuse na anfitriona de grandes persoei-ros do ámbito cultural internacional (Or-tega e Gasset, Rabindranath Tagore,André Malraux, Albert Camus...)

En 1953 estivo en prisión pola sua aber-ta oposición ao goberno de Juan Domin-go Perón. En 1967 convírtese en doutorahonoris causa pola Universidade de Har-vard. En 1976, baixo a dictadura militardo xeneral Videla, é nomeada membro daAcademia Arxentina de Letras, convertín-dose na primeira muller en ocupar ese lu-gar. En novembro de 1977 a xunta militarconvoca ao Diálogo das Culturas organi-zado pola UNESCO, é entón cando Victoria concreta a doazónde «Villa Ocampo» (sede do encontro) aoorganismo internacional.

Victoria Ocampo morre en San Isidro o27 de xaneiro de 1979.

Victoria Ocampo

Documents

revista galega de pensamento feminista verán 04 núm. 38 ...andainamulleres.org/pdf/Andaina 38.pdf · Festa das mulleres. Luns, 8 de marzo, 2004 12 8 de marzo 14 A muller no paraíso