TARÎXA - Institutkurde.orgMêrekî navdar bG,gelek dibiwara wî de pesne mêraniya wî gotine, pismam Q zavayê Muhemed peyxamber bQ, Fatima, keça Muhemed jina wî bû. Hesen G Huseyn

CIGERX WÎN

^l.

V!"''fc.r.i'^3^*-*>^

TARÎXA

KURDlSTAN

efrandInEn cIgerxwIn yEn heta niha çapkirI

1. Dîwana yekem, Pirîsk û Pêtî, Sûrîye 1945

2. Cîm û Gulperî, ÇÎroka Yekem, Sûrîye 1948

3. Dîwana Duwem, Sewra Azadî, Sûrîye 1954

4. Reşoyê Darê, Çîroka Duwem, Sûrîye 1956

5. Gotinên Pêşîyan, Sûrîye 1957

6. Destûra Zimani Kurdî, iraq 1961

7. Ferheng, PerçS Yekem, Iraq 1962

8. Ferheng, Perçê Duwem, traq 1962

9. Dîwana Sêyem, Kîme Ez, Libnan 1973

10. MÎdya û Salar, Libnan 1973

11. Dîwana Çaran, Ronak, Swêd 1980

12. Dîwana 5'a, Zend Avista, Swêd 1981

13. Dîwana 6'a, Şefaq, Swid 1982

14. Dîwana 7'a, Hivî, Swed 1983

15. Tarîxa Kurdistan (Cîld 1), Swid 1985

16. Dîwana 8'a, Aşitî, Swed 1986

WEŞANÊN ROJA NÛ-21

Adress:

Döbelnsgatan 16 B, 2 tr.

113 27 Stockholm / Sweden

ISBN 91 76 72 019 5

© Kesra Cigerxwin

Printed in Sweden

Stockholm 1987

TARÎXAKURDlSTAN

Cigerxwîn

CILD 2

STOCKHOLM 1tt7

WEŞANEN

ROJA NÛ

DEWLETA iSLAMÊ LI HICAZÊ

Di çaxekî de, ko welatê Ereb di nav destûra derebegî,

êlperestî de di nav şevreşa talan û berdîberdan de digevi-

zî bi navê Muhamed, kurê Ebdulah mirovekî mezin G bîrewer

weke sitêreke geş di nav ezmanê Hicazê de çirisand Q çend

mirovên mezin weke Ebûbekir, Umer , Osman, Elî, Telha, Zu-

beyr, Sad Seîd , Ebdurehman xwe dane ber ronahiya vî mirovêmezin û bihev re welatê xwe j i vê şevreşê derxistin Q ole-

ke nû digeldestQreke nû anîne meydanê Q piştî mirina Muha-

med ne tenê welatê xwe kirin yek perçe, belkî jî welatê

Rom, îran Q Misir iî xistin bin darê xwe .

1- MUHEMED, KURÊ EBDULAH(PEYXAMBER) :

Di bîstê nîsana sala 571 de hate hebûnê Q di sala 623

de ji bajarê Mekehê çQye bajarê Medînê Q di sala 630 de M£

kehê bi zor xiste bin destê xwe Q destQra îslamê li dar

xist Q di sala 632 de serê xwe daniye.

2- EBUBEKÎR, KURÊ QEHAFE(SEDÎQ) :Ji sala 632 ta bi sala 634 fermandarî kiriye, di çaxê

wî de leşkerê Ereb ji Hicazê derket û dirêjî _ SQriye, traqQ Misrê kirin. Û di sala 634 de serê xwe daniye.

Mirovekî mêr Q merd Q bîrewer Q hozan bQ. Serekwezîrêdewleta Muhemed peyxamber bQ. Di pişt mirina wî re bQ^padî^şah Q serdarê leşker Q çavên xwe berdane firehkirina Impe-

ratoriya îslamê Q yekîtiya milet Q welatê Ereb,

3- UMER, KURÊ XETTAB:Ji sala 634 ta bi sala 644 termandarî kiriye. Serdarên

leşker guhartin Q leşker li pey leşker rêkirin, nav wela -

NAVEROK

Dewleta Islamê 11 Hîcazi7

Dewleta Islami li Dimişq8

Dewleta Ebbasîya li Bexda10

Dewleta Ebûmislimi Xeresanî, yan Dewleta

Kurdî ya Pişî12

Dewleta Deylemî18

Bi kurtî tarîxa Selçûqîya22

Selçûqîyin Qonya25

Dewlet û Fermandarîya Hezbanî30

Hozanin Hewliri37

Fermandarîya Humeydî40

Cograf îya welatê Humaydî47

Fermandarin Hemîdî47

Zirzarî4 9

MÎr Salari Zirzarî50

Melek Adil kuri Mîr Salari Zirzarî50

Zirzarî di nav leşkeri Eyyûbî Kurdî de51

Dewleta Ertuqî li Heskîf53

Dewleta Turkmeni Ertuqî li Mardîn56

Fermandarî û rewşa eşîra Lor i mezin(Bextîyarî) . . . 58

Rewşa Bextiyarî63

Fermandarîya Çiharleng - Lane65

Fermandari Heftleng66

Lîsta eşîr û bavikin Lori Biçûk67

Fermandarîya Hîzan, Mikis, tspayird69

Fermandari Hîzan69

Fermandarîya Miksi72

Fermandarîya ispayird73

Fermandarîya Zirikan74

Fermandari Tercîli^.75

Fermandari Hetax76

Fermandarîya Derzîni78

Fermandarîya Kur tika79

Fermandarîya Millan li Wiran-şehir81

Sûnda pismama83

Xwîkîtî , yan Uxuwe-Biratî83

îbrahîm Begi Millî84

Eyub Beg, kuri îbrahîm Beg85

Teymur Beg8 5

Mehmûd Beg , kuri Teymûr Beg8 5

Ibrahîm Beg, kuri Mehmûd, kuri Teymûr86

Şeri îbrahîm Paşa û Azadîxwazan. . .90

Derebegîya Sason (Xerza)92

Fermandar îya Mehmûdî99

Fermandarin Kurdistana îran

Siyah Mensûr, Çeknî, Zengene, Pazokî104

Fermandarîya Siyah Mensûr105

Fermandarîya Çeknî1 08

Fermandarîya Zengene108

Fermandarîya Eşîra Pazokî109

Fermandarîya Silîvan (Farqîn) , Qulp û Batman 112

Fermandarîya Farqîn115

Fermandarîya Qulp û Batman116

Fermandarîya Farqîn117

Fermandarîya Biradost120

Fermandarîya Siwirek (Siweydî)124

Fermandarîya Bane ]^29

Fermandarîya Gelpaxî130

Fermandarîya Mirdasî132

Fermandarîya Palo (Pehlew) X35

Fermandarîya Çermûk ]^39

Fermandarîya Kelhor jÔ

Fermandarîya Pilingan ]4q

Fermandarîya Derteng14]

Fermandarîya Mahîdeşt142

Fermandarîya Çimişkizik143

Hindama Mecenkurd146

Pertik, Seqmana147

Fermandarîya Şirwan. , 150

Fermandarin Gurnî....153

Fermandarîya Erûn153

Ji tarîxa navdarên Kurd:

Huseyn, Husnî Mukriyanî154

Fermandarîya Eşîra Mukrî168

Dewleta Erdelan173

Cografiya Erdelan229

Eşîrin Kurdistan230

Çemin navdar230

Mizgeftin Welati Erdelan2^3

Bajarin Erdelan23,3

Hozan û Torevanin Erdelan241

tên sînordaşên(hevsînorên) xwe Q bi xurtî leşkerê dijminş ikand in .

Mirovekî Erebî Q di şera de gelek hişk bQ Q ji milîyetaxwe re gelek çavdêr bQ G nedixwest Ereb dev ji rewşa xwe

ya koçerî berdin G bikevin nav bajara Q avaniya Q digot :

Zarokên xwe hînî siwarî, şQrbazî G avjenî bikin, ji QuranG ristên erebî pêve nedixwest ko tiştekî dî bixwînin Qxerc^.j^ erebên bindest nedistand G ereb di ser her miletî

re didîn. Lê gelek mêr G zana Q hişk bQ.

4- OSMAN, KURÊ EFFAN Ê EMEWÎ

Ji sala 644 ta bi sala 656 fermandarî kiriye, li serdestê Muhemedê kurê EbGbekir hate kuştin Q Elt,^ Ebû Talibkete şQna wî. Tenê fermandarên Misr, Iraq, SQriye ji ber

ko mirovên Osman bGn.mezinahiya Elî nexwestin Q şerê wî kirin G Muawiye kirin padîşa G ji nQve padîşahiya Emewiya vê"gerandin meydanê. ~

5- ELÎ, KURÊ EBÎ TALIB:.

Mirovekî pêzan G xwendewar bQ, wî destQra zimanê Erebîdaniye. Lê di meydana rêzanî, siyasî de ne weke meydanaxwendewarî^bQ. Mêrekî navdar bG,gelek dibiwara wî de pesnemêraniya wî gotine, pismam Q zavayê Muhemed peyxamber bQ,Fatima, keça Muhemed j ina wî bû. Hesen G Huseyn ji FatimabQn. Jina Hesen jehr dayê G Huseyn bi destê Emewiyan hatekuştin.

Elî bi destê veşartiyekî hate kuştin G bi kuştina wîfermandarî(padîşahî) ji Hicazê derket G kete Şam-Dimişq.

DEWLETA iSLAMÊ LJ OiMiSQ

1- MUAWtYE, KURÊ EBÛSUFYAN:Ji sala 661 ta bi sala 680 fermandarî kiriye, serpêhat^

yên wî digel Elî navdarin.

Ev Muawiye nivisvanê Muhemed peyxamber bG Q di çaxê Os-

man de bG walî, fermandarê Dimişq G Cizîr Q Azerbaycan .

Kurdistan jî ketin bin destê wî, Muhemed kurê Merwanê Eme-

wî ji bar ve fermandarê van hindaman bG Q Umer kurê Asê E-

mewî fermandarê welatê Misrê bQ.

Çawa Osman hate kuştin van fermandaran Miawiye kirin pa

dîşah Q bihev re şere Cemhuriyeta Hicazê dikirin û dawî zo

ra Elî birin G çawa Elî hate kuştin Muawiye xwe eşkera kiF

Q bQ padîşati Q zariwên Eli aane kuştm.

Daxwaza Emewiyan vejandina padîşahiya kevnare bG, Lê ts

lam ji xwe re dikirin Nerdewan G bi navê islamê xwe berjêF

dibirin. Lê hevalbendên Elî derwêş bQn Q ev tişt nizani -

bQn.

2- YEZtD, KURÊ MUAWlYE:

Ji sala 680 ta bi sala 683 fermandarî kiriye. Di çaxê

wî de Husejmê kurê Elî G bi zar Q zêçên xwe ve hatin kuş -

tin G pêzanê tslamê di biwara vî mirovî de bGne du perçe .

Hin dijQnên nebak jê re dibêjin G hin dibêjin gereke em

xwe têkelî vî mirovî nekin.

Mela Xelîlê Sêrtî dibêjî: Yezîdê mirî lanetê lê meke

Xebîse, pelîde xwe têkel meke.

Lê şêx Ebdurehmanê Axtepî dibêjî: Sed hezar lanet miqaet

Şibhê barana şedîd

Her zeman ev layenqetî ê

bî

Ew li ser rehê yezîd

Her wekG kurd ji kevnara de bQne du perçe; Yezîdî Q Hu-

seynî G bi sed hezaran li ser vê dubendiyê mêr ji hev kuş-tine.

Lê bi rastî gelek tarîxzan dibêjin ev yezîdiyên kurd

yezdî ne.ne ko Yezîdîne, Zardeştîne, ne ko hevalbendê yezî-

dê kurê Muawiye ne. Tenê hin jî dibêjin, ko li ser oia ts-

lamê ne, yezîdî ne, ne Zardeştî ne.

3- MlAWlYE, KURÊ YEZÎD:

Di sala 64 koçî de bQye fermandar, lê ji ber ko nexweş

bG siparte Merwan, kurê Hekem ê Emewî Q li mala xwe rûnişt.

4- MERWAN, KURÊ HEKEM:

Ji sala 64(683) destpêkir G heta sala 65(685) maye,

5- EBDULMELÎK, KURE MERWAN :

Ji sala 65(685) ta bi sala 86(705) fermandarî kiriye.

6- WELÎD, KURÊ EBDULMELÎK:


7- SULEYMAN, KURÊ EBDULMELÎK:


8- UMER, KURÊ EBDULEZÎZÊ EMEWÎ :Ji sala 99(717) ta bi sala 101(730) fermandarî kiriye.

9- YEZÎD, KURÊ EBDULMELÎK:

Ji 101(730) ta bi sala 105(724) fermandarî kiriye,

10-HlŞAM, KURÊ EBDULMELtK:


11-YEZÎD, KURÊ YEZID, KURE EBDULMELÎK:

9

12-YEZÎD, KURÊ WELÎD, KURÊ YEZÎD, KURÊ EBDULMELIK:

13-tBRAHÎM, KURÊ WELÎD, KURÊ YEZÎD, KURÊ EBDULMELÎK:

Van her sê mirovan ji sala 125(743) ta bi sala 127(745)

fermandarî kirine.

14-MERWAN, KURÊ MUHEMED, KURE MERWANÊ EMEWÎ:Ji 127(745) ta bi sala 132(750) fermandarî kiriye, Di-

ya wî keça fermandarekî kurde, ko navê wî Mîr Ehmede. Ev

Merwan berî hingî fermandarê Kurdistan, Cizîr, Azerbaycan

G li bajarê Heran rGdinişt Q ji bavê xwe vegirtibQ, Li we-

latê Misrê hate kuştin Q bi kuştina wî padîşahî ji Emewiya

derket Q kete destê Ebbasiyên.Q ji Şam derket Q kete Bexda

yan jî ji destê Ereb derket Q kete destê Ecem.

DEWLETA EBBASiYA l! BEXDA

Vê malbatê ji sala 132(750) ta bi sala 656(1258) ferman_

darî(peyrewî) kirine, Lê heta sala 1517 z, li welatê Misr¥

mane, Xurtiya wan ji sala 132(750) ta bi sala 247(861) ma-

ye,

1- EBDELAHÊ, ŞEFFAH, KURÊ MÎHEMED, KURÊ EBDELAH, KURE EB-RAS: Çar sal Q heşt mehan maye,

2- EBOcAFER MENSÛR, KURÊ MiHEME.D: Bîst Q yek sal û yazde

mehan maye.

3- MÎHDÎ, KURÊ MENSÛR: Deh sal Q mehek maye,

4- HADÎ, KURÊ MÎHDÎ : Salek Q sê mehan maye,

5- HAROn, KURÊ MÎHDÎ, KURÊ MENSÛR: Bîst Q sê sal Q du me-

han maye.

6- EMÎN, KURÊ HARÛN: Çar sal Q heşt mehan maye,

7- MAmOn, KURÊ HArOn: Bîst Q du sal maye ,

8- MÛTESÎM, KURÊ HARON: Heşt sal G heşt mehan maye,

9- WASÎQ, KURÊ MÛrESÎM: Pênc sal Q neh m.ehan maye ,

lO-MUIEWEKÎL, KURÊ MÛTESÎM: Çarde sal Q neh mehan maye.

11-MUNTESÎR, KURÊ MUTEWEKÎL: Şeş mehan maye,

12-MUSTEÎN, KURÊ mGtESÎM: Sê sal Q heşt mehan maye,

13-mCtEZ , KURÊ MUTEWEKÎL: Sê sal Q şeş mehan maye,

14-MUHTEDÎ, KURÊ WASÎQ: Sîlek maye.

15-mOtEM1d, KURÊ MUTEWEKIL: Bîst G du sal Q yazde mehan ma_

10

ye.

16-MGTEDtD, KURÊ MUWEFEQ: Deh sal Q neh mehan maye,

17-MUKTEFÎ, KURÊ MUTEDÎD: Şeş sal Q mehek maye,

18-MUOTEDÎR, KURÊ mOtEDÎD: Çar mehan maye,

19-EBDULAH, KURÊ mOtEZ! : Heşt mehan maye,

20-QAHÎR, KURÊ mOtEDÎD: Bîst Q çar sal maye ,

21-MUQTEDtR, KURÊ MÛTEDÎD: Salek Q şeş mehan maye.

22-QAHtR, KURÊ MOTEDtD(cara diwem) : Şeş sal Q deh mehan maye, '-

23-RADÎ, KURÊ MUQTEDÎR: Şeş sal Q deh mehan maye,

24-MUQTEFÎ, KURÊ MUQTEDÎR: Sê sal G yazde mehan maye.

25-MUSTEKFÎ, KURÊ MUKTEFÎ : Salek Q çar mehan maye.

26-MUTÎ-Ê, KURÊ MUQTEDÎR: Bîst Q neh sal Q çar mehan maye.

27-TA-t-Ê, KURÊ MUTÎ-Ê: Hivde sal G neh mehan maye.

28-tSHAQ, KURÊ MUQTEDÎR: Çil G yek sal Q sê mehan maye

29-QA-ÎM, KURÊ QADÎR: Çil G çar sal Q heşt mehan maye .

30-MUQTEDÎ, KURÊ ZEXÎRE : Bîst Q pênc sal G sê mehan maye.

31-MUSTEZHtR, KURÊ QAÎM: Hivde sal Q şeş mehan maye .

32^^JSTERŞtD, KURÊ MUSTEZHÎR: Salek maye.

33-RAŞtD, KURÊ MUSTERŞÎD Salek maye.

34-MUQTEFÎ, KURE MUSTEZHÎR: Bîst G çar sal G sê meha maye.

35-MUSTENCtD, KURÊ MUQTEFÎ: Yazde sal G mehek maye.

36-MUSTEDÎ, KURÊ MUSTENCÎD: Deh sal maye.

37-NASÎR, KURÊ MUSTEDÎ : Çil Q şeş sal Q deh meha maye.

38-ZAHlR, KURÊ NASÎR: rieh meha maye,

39-MUSTENSÎR, KURÊ ZAHIR: Hivde sala maye,-

40-MUSTASÎM, KURÊ MUSTENSÎR: Pazde sal G heft meha maye,

Ev hemî Ebbasiyên, ko li Bexdayê padîşahî G peyrewî ki-

rine. Lê nêzîkî 140 salî bi padîşahî mane G paşê bi peyre-

wî qedandine. Mala Biweyhê Deylemî padîşahî ji xwe re ji

wan sitandine,

Li Swêd min di nivişteke tarîxê de diye, dibêjî mala Bi_

weyhê Deylemî kurdin.

11

dewleta ebumIslImê xeresanî

yan dewleta kurdî ya pêşî

Navê wî Ebdurrehman, kurê Mislime, ji xelkê Azerbaycanê

ye, ji êla Rawendî ye, ko bi xwe jî mezinê êl Q eşîrên kur

distanê ye Q j i mirovên mezin weke Silahidîn G Merziban u"

Seysem Q EbQmislim ji xwe deranîne.

Major Rawlensen dibêjî: Pirê xelkê hindama Rewandiz ji

eşîra Rawendî ne Q hejmara xelkê vê eşîrê diwazde(12) he-

zar mirovin Q hindama Sîdikan, ko di kevîçiyê çil gundên

wê hene Q hejmara xelkê van gundan nêzîkî hezar(lOOO) malî

ye G bi xwe ji eşîra Rewandik têne jimartin, Pîresorî, Ba-

lekî, Rîsorî, Şerwanî pênc bavikin, Majorê navdar pêde di-

çî Q dibêjî; ji van eşîrên vê hindamê tevan mezintir Balek

ji ber ko hejmara wan deh hezar male Q cihê wan hindameke

çiya," dijwar Q asê ye, Dikevî pişt çiyayê Qendîl G di sîno

rên Sora bi zor xistibQn bindestê xwe , lê piştî herivandi-

na derebegiya Soran ev eşîr ser bi xwe .na Q mezinê wê di î

ro de Ezîz Bege, ~

di îro de Ezîz Bege,

Major Rawlensen, pêde diçî Q dibêjî; ev eşîra Rawendî

diwazde perçene, Mamgurd, Mamsal, Mamsîl, Mamxal, Mamba] ,

Mamlîs, Mameyî. Memkal, Mamiskî, Mamsam, Pêrbal, Q Gelo, q''hin eşîrên dîjî têkelî wan bQne , Weke ,'" Şêxab , Malyas, NQ-

rik, Hinarey, Xêlanî, Kasan, Şêx MehmGdî, Bamamî , Dirêjikî

Sêkeyî, Herîrî, Şîkelî. Mendikî, Pirhacî, Bam.ar,

12

EbQ Mislim, li cem îsa Q tdrîs herdG kurên Meqel, ko

fermandarê Ristaq-Faiq bQn, ko dikevî hindama Kurdistana A

zerbaycan, mezin Q xwedî bQye G di nav zariwên wan de me-

zin bQye Q xwendiye G mirovekî hozan Q jîr G gernas iê de_r

ketiye,

Ev îsa G Idrîs Fermandarê Ristaqa- Faiq bGn Q deynê dew

letê li ser milên wan giran bQbQn Q hew karibQn bidin Q

Xalid, kurê Ebdulahê Qisrî walî Q fermandarê traqê ji ber

Emewiyan ve li KQfa rQniştî bG G doza salyana dewletê li

wan dikir G serkarekî wî li Esfehan hebQ, ko j i Xalid re

şand G got :

îsa Q îdrîs, salyanê xwe nadin Q Xalid mirovek ji cem

xwe rêkir G ji Azerbaycanê herdû bira girtin G li Kûfa xis

tin zindanê, lê berî bêne girtin EbQ Mislim şandibQn Rista

qa-Faiq, ko salyana gundiyan bicivînî G ji wan re bênî, ko

bidin serkarê Xalid,

Lê çawa îsa Q Idrîs hatin girtin EbG Mislim ew perên ko

dabQn hev bi xwe re birin Q çG cem wan Q li nev eşîra Benî

icil rûnişt Q carcaran diçG cem wan Q hin pere didane wan .

HerwekQ Asim, kurê YQnisê tclî berî wan ketibû zindanê

G bi xwe jî hevalbendê Mihemed, kurê Elî, kurê Ebdulah, ku

rê Ebbas bQ Q dixwest Mihemed bikin peyrew. Lê çawa tê xu-

yakirin îsa Q birayê xwe jî ji hevalbendê Mihemed bûn Q

dijminahiya Emewiya dikirin,

Rojekê çend hevalbendê Mihemed ji Xerasan dihatin Q li

KQfa çGne zindanê ko Asim Q îsa Q Idrîs bibênin Q di wê ça

xê de EbQ Mislim li zindanê li cem Asim Q îsa Q îdrîs rQ-

niştî bG Q çawa mêvana jîrekî G hozaniya Ebû Mislim dîtin

xwestin, ko wî jî bikin hevalbendê xwe Q di zindanê de Eb-

durehman, EbG Mislim bG hevalê wan G ew bi xwe re birin

cem Mihemed G gelek pê dilxweş bG Q li cem xwe hişt Q roje

kê xelkê Xerasanê mirovekî gernas Q zana ji Mihemed xwes-

tin G EbG Mislim da wan G bi wan re çG Xerasanê bû serkarê

hevalbendê Mihemed.

Di sala 129 de EbQ Mislim xwe li bajarê Merwe eşkere

kir Q li ber Emewiyan rabQ G doza fermandarî Q padîşahî

kir Q serê xwe hilda Q bi mêranî êrîş kire leşkerê Emewi-

ya- ^

Ji rexê Merwanê, kurê Mihemedê kurê Merwanê Emewî ve Ne

sir, kurê Seyyarê Leysî fermandarê Xerasan bQ G dijminê

Merwan ji hawîr ve serê xwe hildabQn Q leşkerê Merwan li

Cizîrê bi dijmin ve mabu.

Ji lewra Ebûurehman Ebumislim zQ berepêş gavên xwe avê-

tin Q zora dijminê xwe bir Q Nfesir ji ber bazda Q li Sawe,

hêla Hemedan G di sala 131 de serê xwe danî Q di sala 132

13

de EbG Mislim, kurê Kermanî li bajarê NîabQr-NQsabûr girtQ xiste zindanê G dawî kuşt Q bG padîşahê Xerasanê.

Di wg çaxê de Mihemed serê xwe danîbG Q Ebdulah kurê Mi

hemed xwe veşartibG, lê EbQ Mislim di welatê xwe de xutbe"

li ser navê wî da xwendin Q leşkerekî giran bi xwe re hila

nî û^h^te ser Merwan G Ebdulah hê ji nQ xwe li KQfa eşkera^kir G EbG Mislim ew kire peyrewê îslamê Q leşkerê xwe biserdariya Ebdulah, kurê Elî, apê Ebdulah kurê Mihemed şan-

de ser Emewiyan G li ser çemê Zab, li Keşaf li hev rasha .-

tin Q Xerasaniya zora Şamiyan birin Q Merwan reviya Q çQŞam, Tenê leşkerê Xerasan da ser şopa wî G nehiştin ko li

Şam cî bigrî Q li welata Misrê, li gundê BGseyr-Feyum Mer-wan kuştin Q bi carek Emewî ji meydanê winda bûn G meydan

ji Ebbasiyan re vala ma. Tenê mirovê me EbQ Mislim gelekji ser xwe çQ G kes diser xwe re nedî Q neditirsiya, kohin hene dikarin wî ji meydanê bavêjin Q serê wî biperçiqênin, Herdem di civatan de ev rista jêrî ji xelkê re digotT

Bi xurtî Q bi dizî gihame

Cîkî ko padîşahên Merwanî-Emewî

NîkaribQn bi leşkerên xwe bighênê

Min dixwest wan biherivênim

Lê ew di xew de razabGn, bêhay bûn

Ta wekQ bi şQr min li serê wan daBi xwe şiyar bQn ji xewa ko hêj

Berî wan kes tê de raneza bQ

Ew kesê pezê xwe li hindameke bi şêr

Biçêirênî Q razî wê şêr bibin Şivanê wî pezî.

Bêgomane, ko tenê ev ristik bese ji bo kuştina wî, ji a

lîkî dîve didî zanîn, ko ne mirovekî gelek zana bQ, ten¥

tê xuyakirin, ko gelek gernas û mêr bQ Q ji kesî paxav ne-

dikir

Lê j i ber ko em ne di çaxê wî de ne, nikarin baş rewşa

wî Q çax Q demên wî nasbikin. Gelek diriste ko baweriya wî

ya olperestî ew xapandibî Q xwe bi carek sipardibî mala Eb

bas G ne dihate bîra wî ko wê rojekê wî bikujin, ji ber ko

gelek qencî ji wan re kirin G dewleta wan bG her wekQ miro

vekî gelek bi tirs Q saw bG herkesî nikaribG dijminahiya

wî bikî.

Lê eger wilo bawer kiribî jî ev yek ji kêmasiyên wîne ,

14

ko li bextê mirovê mezin ewle bQye, lê her wekQ mirov ba

la xwe didî ristika wî mirov dizanî ko gelek ji ser xwe çu^

bQ G paxav ji kesî ne dikirin.

Di çaxê Sefah de EbG Mislim her tişt bQ, tenê na-

vê peyrewî ji Ebdulah re bû Q dewlet Q welat bi carek di

destê wî de bQ Q welatê îslamê bi carek ji dijminê Ebbasi-

ya paqij kirbQ Q kesî ko karibî lep hilênî li meydanê ne

Le çawa di şala 136 de Ebdulah li KQfa serê xwe danî Q

birayê wî EbQ Cafer Mensûr kete şGna wî, çavên xwe berdane

kuştina wî Q tirsa EbQ Mislim di dilê wî de cîkî mezin gi£

tibG. Jiber:

1- Doza Ebbasîtiyê dikir G digot: Ez ji zariwên Selîtê ku-

rê Ebdulahê kurê Ebbasim.

2- HerwekQ çavên xwe berdabQn ko xuşkaka Mihemed, Asya me-

liyetika EbG Cafer MensQr mar bikî Q bivî rengî karibî

doza peyrewî bikî.

3- Çawa ko di serê nivîsarên xwe de navê xwe berî navê Se-

fah Q MensQr datanî,

4- Le ya mezin ewe ko wî apê MensGr, Ebdulah kurê Elî kuş-

tibQ, ji ber van hemiwan MensGr çavên xwe berdane kuşti

na wî G rojekê MensQr hate eywana Kesra G şande cem EbvTMislim ko dixwazim te bibênim G sed mirovên di çeka de

rapêçayî gernas di çend odan de vaşartibGn ko kengî des^

tê xwe li hev bidî derkevin Q bê yefş wî bidin ber xen-

cera Q bikujin.

Çawa EbG Mislim kete hindirQ MensQr şGrê wî jê xwest Q

got: Dixwazim li şGrê te binêrim, lê çawa şQrê xwe da

destê wî MensGr dest bi gazina kir Q got: Te Ebdulah bi

vî şGrî kuştiye?.

EbG Mislim got: Belê ya EmîrilmQminîn, min dijminê te

bi vî şQrî kuşt. MensQr got : Ditirsim ko tu min jî bi

vî şQrî bikujî, EbQ Mislim, nQ bixwe şiyar bQ ko dixwa-

zî wî bikujî, lê çQbQ ji destê wî derketibQ, Hew karibû

tiştekî bikî, Ji lewra dixwest ko bi lav av xwe ji nav

destê wî derxî. Lê MensQr yefş nedayê Q destê xwe li hev

xistin Q sed peyayên bi çek derketin Q bi xencera dirê-

jî EbQ Mislim kirin Q MensQr nav di wan dida Qdigot , bi-

kujin, bikujin, bikujin.

Dibêjin ko EbQ Mislim destê MensQr maçdikirin Q digot :

Ya EmîrilmGminîn min ji dijminê xwe re bihêle. Lê MensQr ,

jê re got : Kurê pîsê eger kolake reş bQna wêbinavê me ev

karê ko te kiriye j i me re bikira ma ne tu bQ ko navê xwe

berî navê me di serê nivîsara de datanî?

15

Ma ne tu bû'ko dixwest Asya, metika min mar bikî? Ma ne

tu bQ ko doza Ebbasîtiyê dikir G digot : Ez ji zariwên Se-

lîtm? Bi xwedêkim tu gelek berjor hilkişiyaye.

Lê EbQ Mislim destê wî maç dikir Q digot: Ey mezinê Is-.

lamê min ji dijminê xwe re bihêle. Tenê MensQr di bersiva

wî de got, ma te ji xwe pêve ji min re dijmin hiştine? Xwe

de min.bikujî eger te nekuj im wilo got G destên xwe lihev

dan G peyayên wî derketin G dane ber xencera G MensQr li

wan diqîriya Q digot: Bikujin, bikujin.

Bi vî rengî ev kurdê gernas hate kuştin Q serê wî jêki-

rin Q avêtin nav leşkerê wî j i êla RawendîbQn G xwestin ko

lephilênin lê MensGr zêr li nav wan reşandin Q got : Peyre-

wê tslamê ew kuştiye, kes berê tevnexurcilî Q kurdên Rawen

dî vegeriyan mala xwe Q çîrok derbas bQ, ~

EbQ Mislim Ebdurehman di sala 100 de li gundê Mawît çê-

bGye Q di sala 136 de li Xerasan bQye padîşah Q di sala

137 de li Eywana Kesra bi destê MensQr hatiye kuştin Q jî-

na wî 37 sal Q heşt meh bûn G şazde sala padîşahî kiriye G

gelek pesnê mezin jêre hatine gotin, ,

MamQn gotiye, padîşahên mezin G navdar di cihanê de sê

mirovin: 1- tskender, 2- Erdeşêr, 3- EbQ Mislim e.

Medainî dibêjî mirovekî kin Q gGngenim Q şêrîn bQ, Çav-

reş, enîpan Q riha wî gelek ciwan G xweşik bQ, Lingên wî

Q laşê wî bilind bQ, gelek ristên ciwan Q hêja jiber kiri-

bQn, Kesî nediye ko keniyaye G bi kesî re henek nekirine ,

dengê xwe bilind nedikir, bi Farisî G Erebî baş zanibQ, Mi

rovekî hozan Q hişyar bQ, Gelek bîrewer bG. Bi xurtî G mê~

raniya xwe dilxweş nedibQ, ji tengasiyê nedixeyidî. Salê

carek diçQ nivîna j ina xwe Q digot : ÇQna cem j inê dînîtiye

ma nebese ji salê carekê mirov xwe dîn bikî.

Lê nedixwest kes j ina wî nas bikî yan bibênî G nedihişt

kes herî rexê jina, aliyê malê, Ew hêstira ko j ina wî lê

siwar kiribQn kuşt Q zînê wê şewitand, da weko kes li şQna

wê siwar nebî.

Kurê Şebreme dibêjî: Rojekê min jê pirsî Q got, xwedê

padîşah bi parêzî kî di cihanê de mêrtire gernastire, Di

bersiva min de got, di serê pêşî ji serxwebQna miletan de

her milet mêr Q gernase,

Ne dilbijekê malê dinyayê bû, Gelek dest vekirî Q merd

bQ. Carekê çQ hecê Q gazîkir G got : Bextê min ne j i wî mi-

rovî re bî ko agirê xwarinê bikî Q bi carekxwarin Q vexwa-

rina hecacê wê salêli ser xwe va birî Q da wan,

Ji Ebdulahê kurê Mubarek pirsîn: Aya EbQ Mislim başe

yan Hecac? Ebdulah li wan vegerand G got : nikarimbêjim ko

EbQ Mislim ji kesî çêtire, lê hecac ji EbG Mislim pîstire,

16

Lê piştî kuştina wî EbGdelame ristevanê Ebbasiya navê

wî kire EbQmicrim G bi rist êrîşî wî kiriye:

Ya EbGmicrim, xwedê qenciyên xwe

Naguherî ta wekG kole xwe neguherî

Te dixwest bêbextiyê li MensQr bikî

Raste bav Q kalên te yên kurd bêbextin

Te ez bi kuştinê ditirsandim, lê şerê

Mezin tu di nav lepê xwe de perçiqandî,

Di vê ristê de gelek tişt têne ber çavê mirov:

1- Yek jê ewe ko EbQ Mislim kurde,

2- Yek jê ewe ko EbG Mislim çavên xwe berdabQn kuştina Men

sQr , ~

3- Yek jê ewe ko dixwest EbQdelame jî bikujî,

Lê çawa ji gotinê MensQr hate xuyakirin ko EbQ Mislim

dixwest xwe bighênî ser Ebbasiya Q doza peyrewî bikî Q şa-

şiya mezin ji xwe ev bQ ko Asya mar bikî Q mezinahiya tslamê j i xwe re bihêlî, ~

Çend kurdên mezin Q hêja j i bQ j ina hatin kuştin, yan

dewletê kurd liser destê j ina hilweşiyane, Weke, EbQ Mis -

lim, Caferêbermekî, Mala EyQb, Mala Merwan Q dewleta Erde-lan.

Medain, paytexta Kurdistan Q îran bG, Eywan bi kurdiye.

Mala Sasan kurdin, Ev Medain neh(9) bajar bGn, du bajar ji

wan ku.rda ava kiribGn Q aavê wan Kurdabad bQ, Her wekQ di

îro de jî navê du tarên Bexdaye Kerade ne, Çawa ko Enbar

navekî kurdiye, cihê barxana leşker Q malêye li ser çemê

Ferat mala Kesra ava kirine.

16,2.1966

Musa Hesen-Cigerxwîn

17

DEWLETA DEYLEMI

Deylem navekî cografî ye, dikevîi rajorê Qezwîn Q we-

latê Geylan di rajorê Deylem de ye her wekG Mazenderan Tib^

ristan dikevin rexê rojhilat G di rexê rojava de Azerbayca_

ne.

Her wekQ navê miletekî ko di vê hindamê de rQniştiye bQ-

ye Deylem Q gelek mirovên navdar j i vî miletî rabûne Q hin^

jî dibêjin kurdin G dimbilî ne .

1- NASÎRÎDÎN:Dibêjin ko ev malbat digihêne ser zariwên Elî, kurê E-

bîtalib. Di serê pêşî de G di welatê "Deylem" de ev Nasir,

bQye padîşah Q welatê Mazenderan-Tibristan jî bi ser wela-

tê xwe veberdane. Lê gelek nemaye serê xwe daniye.

2- EbOlHUSEYN, KURÊ NAStR:Çawa bavê wî serê xwe danî ew kete şQna bavê xwe Q Ser-

xab kurê Wahozan serdarê leşkerê wî bQ Q vî serxabî gelek

şerên xwîndar bi Seîrnesir padîşahê Xerasane rê kirine Q

dawî serê xwe daniye Q birayê wî yan pismam.ê wî Makan, ku-

rê Kalî bG serdarê leşkerê EbGhuseyn.

3- MERDAWÎC:Ev Merdawîc ne j i mala EbGlhuseyne, lê bi zorê bQ padî-

şahê Deylem Q leşkerê EbGhuseyn şikand G Biweyh kurê Fena-

xesro yek ji serdarê wî leşkerê Merdawîc bG Q kurê wî tma-didewle fermandarê Kurdistan bQ Q li bajarê Kerec rûdinişt

lê dawî bQ fermandarê Şîraz Gli hev rashatinê gelek alîka-

18

rî pê re kiriye.

Dibêjin ko carekê li ser nivînê xwe paldayî bG Q dî ko

marek ji jorê xanî di nav beşta ve dikevî qula xwe. Ji tir

sa gazî kire hosta Q got : Dixwazim niha van beştan rakin u

vî marî bikujin. Lê çawa beşt rakirin dîn ko serdabek heye

Q çar sindoqên tijî zêr diwê serdabê de veşartine. HerwekQ

rojekê rêkire pey berberê padîşah ko serê wî kur bikî lê

çawa berber kete hindirQ got : Min mekuje bi xwedêkim çi li

cem min heye ezê bêj im Q tmadidewl dengê xwe lê hilda Q

got: Eger rast bêjî ez te nakujim. Berber lê vegerand G

got^ Bi berê padîşah ji çar sindoqa pêve li nik min dananî

ne Q tmadidewle leşkerê xwe şand Q anîn Q tijî gewher bQnTDi sala 338-339 de serê xwe daniye G kordQnde çQye . Ji lewra biraziyê wî Eduddewle, kurê Riknidewle li şQna apê xwe

rGnişt.

2- RtKNtDEWLE HESEN, KURÊ BtWEYH, KURÊ FENAXESRO:

Serê pêşî fermandarê bajarê Rey-Taran bQ. HerwekG Esfe-

han, Hemedan, Kurdistan, traqa Ecemî jî di bin destê wî de

bGn Q sê kurên wî hebijn. 1-Edudidewle, 2- Mueydidewle ,3-Fexridewle Elî.

HerwekQ EbQfedil Emîd, wezîrê Riknidewle bQ Q piştî kc

Emîd serê xwe danî kurê wî EbGfetih Elî kurê Emîd bQ wezîr

çawa ko Sahib kurê tbad wezîrê kurê wî Mueydidewle bu Q

piştî mirina Mueydidewle bQ wezîrê kurê wî Fexridewle.

Ev Riknidewle di sala 366 de serê xwe danî Q çil Q çar

salan fermandarî kiriye. Li bajarê Rey-Taran hate veşartin

gelek serpêhatiyên wî bi kurd ve girêdayî hene

3- MUtZtDEWLE EHMED, KURÊ BÎWEYH, KURÊ FENAXESRO:Padîşahê Ehwaz G traq bQ destê çepê Q hin ji tiliyên

destê rastê li ser destê kurda hatibQn jêkirin.

Dibêjin çawa bG fermandarê Ehwaz Q Kerman kurdên wan na

va jêre rêkirin G gotin, em bixwe naçin dîwanxanên . padîşa~han. Tenê em bêşa xwe ji wan re rêdikin Q di serê pêşîde

qîma xwe wilo anî. Lê paşê ji nişkave rojekê bi ser kurdan

de girt Q kurda berê karê xwe kiribQn Q nijde xistibGn ri-

ya wî Q çawa hate ser wan ji nişkave ew dane ber şQra Q

destê wî G hin ji tiliyên wî jêkirin G gelek ji leşkerê wî

kuştin Q bipaş ve şikandin. Di sala 303 de çêbQye Q di sa-

la 334 de bi zor Bexda girtiye Q di sala 356 de serê xwe

daniye.Bi xwe di çaxê peyrew Mustekfî de bQ,

4- tZZÎDEWLE BEXTÎYAR, KURÊ MUtZÎDEWLE EHMED:Di sala^356 de bQ padîşah Q di sala 364 de peyrew Tai ' êkeça wî Şahzeman markir.

19

Ev tzzidewle Bextiyar mirovekî bi hêrz G weş bQ, bi qi-

loçê ga digirt u sitiwê wan dişkand. Gelek şer di navbera

wî Q pismamê wî Edididewle de çêbQn Q di sala 367 de hate

kuştin Q serê wî jêkirin Q xistin teştê Q li ber Edididew-

le danîn. Desmala xwe da ber çavên xwe Q hêstirên xwe ma-

liştin.

5- EDtDtDEWLE ALPARSLAN FENAXESRO, KURÊ RÎKNÎDEWLE:

Di sala 338-339 de kete şQna apê xwe tmadidewle Elî, ktj

rê Biweyh kurê Fenaxesro Q bQ padîşahê welatê Faris. Lê di

çaxekî hindik de welatê traq Q Kurdistan jî bi ser welatê

xwe ve berdan Q welatê MQsil G Cizîrê jî xistin bin siya

dewleta xwe.

Ev padîşahê pêşîye ko di islamê de navê wî di xutbe Q

pera de bi padîşah hatiye nivîsandin Q xwendin, Di serê pê

şî de nevdengê wî Tacilmile bG Q EbQishaqê Sabî ko bixwe

ristevan bQ navê nivişta xwe Tacî li ser navê vî padîşahî

danîbû, Çawa ko wî bixwe tarîxa mala Biweyh civandiye,

Gelek ristevan Q dengbêjan pesnê vî padîşahê mezin dane

ji wan Mutenebî Q Selamî ne,Çawa kobi xweji ristevan bQ ,

li Bexda Q di sala 372 de serê xwe danî û li KQfa li nik E

lî veşartin. Çil Q heft sala sax maye Q dînxanak li Bexda

avakiriye. HerwekG kunbedeke mezin li ser gorna Elî çêkiri

ye. Kurd Q Kurdistan gelek sergêjî ji destê vê malbatê dî-

tine Q hinjî dibêjin Deylem kurdin. Sê kur jê man. 1- Sem-

samidewle, 2- Şerefidewle, 3- Bihaidewle.

6- EbOkALÎCAR SEMSAMtDEWLE , KURÊ EDÎDÎDEWLE:,

Di çaxê wî de Baz Ebûşecca-ê kurê Dostikê Humeydî kurdî

Q birayê xwe EbQfewaris Huseyn kurê Dostik bQne mezin Q

fermandarên MQsil-Cizîre-Farqîn-Amed-Xelat Q Kurdistana

rojava bicarek xistin bindestên xwe. Her çiqas Semsamidew-

le çend caran leşkerê xwe şande ser wan lê zora wan nebir

Q herdQ bira ji di nav şerde hatin kuştin G xwerziyê wan

EbQelî Hesen, kurê Merwan, kurê Kesra şQna xalê xwe sitand

Q j ina wî ya Deylemî li Heskîfê markir G bQ padîşah Q li

Farqîn rGnişt. Çawa ko di tarîxa wan de bi dirêjahî hatiye

gotin,

Tenê Şerefidewle sala 376 Semsamidewle girt G xiste zin

danê lê di çaxê Bihaidewle de hate berdan Q kurê wî Mueyi-

didewle di sala 377 de serê xwe danî Q Tai-ê du caran çG

serdana wî Q Semsamidewle bixwe di sala 388 de serê xwe da

nî Q li Şîrazê hate veşartin Q hate kuştin,

7- ŞEREFtDEWLE EBÛLFEWARÎS ŞERZÎL, KURÊ EDtDÎDEWLE:Di sala 376 de bQ padîşah Q birayê xwe Semsamidewle xis_

20

te zindanê Q di sala 378-379 de serê xwe danî Q Bihaidewle

kete şQna wî.

8- BtHAtDEWLE XAŞAD, YAN FEYROZ, KURÊ EDiDÎDEWLE

Di sala 379 de bG padîşah Q birayê xwe Semsamidewle ji

zindanê deranî Q rojhilat bi carek xiste bindestê xwe Q 24

sala padîşahî kiriye Q di sala 403 de li Ercan ko bajarekî

Kurdistane serê xwe danî Q li KQfa veşartin.

Kurê wî EbQmensQr Biweyh di sala 399 de serê xwe danî Q

Ta-i neçQ serdana wî j i lewra Bihaidewle peyrew perçeperçe

kir G dawî kuşt.

9- CELALÎDEWLE, KURÊ BtHAÎDEWLE:

Celalidewle FeyrQz Xesro piştî mirina bavê xwebQ padîşah

Q lî xerasan rQnişt Q Sultanidewle bQ padîşahê traq Q li

Bexda rQnişt Q Ehwaz Q Ercan Q Faris ji ber xweve kurê xwe

EbQkalîcar Merziban kire padîşahê traq Q kurê xwe Şe-

refidewle Fenaxesro kire padîşahê welatê Rey-Taran Q Esfe .

han,

Celalidewle di sala 422 de serê xwe danî G kurê wî Ezî-

zidewle ji Ehwaz hat Q kete şGna bavê xwe,

10- EZÎZtDEWLE, KURÊ CELALÎDEWLE:

Piştî mirina bavê xwe bQ padîşahê traq, Lê piştî çend

rojan Fermandarê leşker ko bicarek turk bQn ew avêtin Q Ezî

zidewle reviya Q çQ Farqîn Q li cem Ehmedşahê kurê Merwan

runişt Q di sala 441 de li Farqîn serê xwe danî Q kurek bi

navê Melikilezîz jê maye ,

11- MUEYDtDEWLE EBÛKALÎCAR MERZÎBAN, KURÊ SULTANÎDEWLE ,

KURÊ BtHAÎDEWLE, KURÊ EDÎDÎDEWLE, KURÊ RÎKNÎDEWLE, KU-

RÊ BÎWEYH, KURÊ FENAXESRO :

Jiber ko serpêhatiyên wî bi destê me neketine em nika -

rindi dabaşa wî detiştekî bêjin, Tenê di sala 440 de serê

xwe daniye Q kurê wî Melikirehîm ketiye şQna wî,

12- MELÎKtREHÎM, KURE MERZÎBAN:

Di çaxê wîde Tuxrul Şahê Selçuqîdi rojhilatê navîn de

serê xwe hilda Q dirêjî Iraqê kir Q Melikirehîm bidîlî

girt Q xiste zindanê di keleha Sêrwan de ko yek ji kelehên

Kurdistanê ye ew hişt ta wekQ di sala 450 de divê kelehê

de serê xwe danî G bi mirina wî dewleta Mala Biweyh konê

xwe pêça Q dawiya vê malbatê hat , 125 sal padîşahî kirine.

14.2.1966

MQsa Hesen Cigerxwîn

21

Bi KURTÎ TARÎXA SELÇOQIYA

Ji vê malbatê ê ko cara pêşî padîşahî kiriye EbG Talib

Muhemed Tuxrul Şah, kurê Mîkaîl, kurê Selçuq, kurê Deqaqê

turke ko berî hingî li Buxara rûniştî bQn,

El Q eşîrên Selcoqî-Turkî nayêne jimartin Q xwe nexisti

ne bin darî kesî Q serbixwe bGn G di çaxê MehmQd Şahê Xez-

newî de ev Selcoqî hatin Xerasan Q du hezar mal ji wan çQ-

ne cem Bihaiddewle yê Deylemî kurê Edudidewle kurê Biweyhê

Deylemî Q li Kerman, welatê Faris rQniştin, Lê piştî miri-

na wî çQne Esfehan cem Elaidewle kurê Kako Q paşê Ela-i -

dewle ew talankirin Q gelek ji wan kuştin Q bermayê wan ha

tin Azerbaycan, "~

Lê piştî mirina MehmQd Şah careke dî MesQd Şah kurê Meh

mQd ew vegerandin cem xwe Q Selçuqîyan mayîn ko di welate^

xwe de mabGn bicarek hatin cem MesGd Şah Q di çaxekîhinde

bipêşve çQn G li welatê Xerasan nav Q deng biwan ketin,

MesQd Şah di sala 429 koçî de welatê TQs xiste bindestê

wan Q Toxrol Q Dawid herdQ bira bQne mezinê Selcoqîya Q pa

şê welat Q hindama Rey Taran jî xistin destê xwe. NîsabGr'

biser welatê xweveberdan.

Berî hingî xutbe li ser navê MesQd Şah dihate xwendin .

Lê paşê peyrewê Bexda Eliyê Mawerdî şande cem wan Q Toxrol

Şah anî Bexda Q di sala 447 de kire padîşahê îraq G Toxrol

di sala 455 de keça peyrewê Bexda markir G di vê salê bi

xwe de Toxrol Şah li bajarê Rey Taran serê xwe danî.

22

2- EDUDÎDEWLE RUKNÎDÎN ALPARSLAN , KURE DAWÎD:

Ji ber ko Toxrol Şah kurdûnde çQ padîşahî da destê bira.

zayê xwe Suleyman Şah, kurê Dawid lê Alparslanm G apê xwe

Qutluk- Qutulmuş padîşahî bizor sitandin,

Eiiberselan, welatê bindestê Selcoqîyan gelek fireh kir

G bajarê Heleb ji Mîr MehmGd kurê Mîr Nesir kurê Mîr Salih

kurê Mirdas Kulabî bi haştî sitand G gelek ji Kurdistana

jorhilat Q rajêr jî xiste bindestê xwe G bêtir ji dused he_

zar leşker di bindestê Edudidewle Alparslan . de çekdar Q

li kar bQn G di sala 456 de bi destê Mîr Yusif ê Xwarzemî

hate kuştin.

3- QUTÛDIUŞ, KURÊ MÎKAÎL, KURÊ SELCOQ, KURÊ DEQQAQ:

Şihabidîn Qutulmuş di sala 456 de bi destê birazayê xwe

Edudidewle Arslan Şah hate kuştin, Lê kurê wî Sulevman

Şah kete şQna bavê xwe Q li Kurdistan bG fermandar Q rQ -

nişt ,

4- MELEK ŞAH, KURE EDUDÎDEWLE ALPARSLAN ;

Dema bavê wî hate kuştin ev Melekşah di gel bavê xwe

bQ lê çawa vegeriya apê wî serê xwe rakirin Q doza padîşa-

hî ji xwe re kirin, Lê piştî çend şerên dijwar zora teva

bir G apê xwe kuşt Q serbixwe bQ padîşah.

Celalidewle Melekşah di sala 480 de keça xwe li peyrewê

Bexda Muqtedî markir Q di 485 de li Bexda serê xwe danî Q

li Esfehan hate veşartin G di sala 447 de çêbQye,

5- EBÛŞOCA-E MÎHEMED, KURÊ MELEKŞAH:

Berî ko Melekşah serê xwe deynî welatê xwe li zariwên

xwe parve kir, Lê Berkyaruk kurê Melekşah welat bicarek

xiste destê xwe Q herdQ bira Mihemed Şah Q Sencer Şah weke

du serdaran pêre digeriyan lê dawî navbera wan nexweş ket

Q Mihemed Q Sencer hatin Bexda Q peyrew Mustezheh Mihemed

Şah kire padîşah G gelek diyarî Q perwa dane wan Q xutbe

li ser navê Mihemed Şah hate xwendin Q di sala 492 de bQ

padîşah,

6- BERKYARUK , KURÊ MELEKŞAH:Mihemed bQ padîşah Q leşkerê Berkyaruk gelek berdîber-

dan dinav welêt de çêkirin Q sergêjî di riwê wan de afiran

din Q xutbe anîn ser navê Berkyarukq Q di sala 498 de serê

xwe danî,Lê kurê Ezreq dibêjî: Berkyarukq di sala 493 de serê

xwe daniye Q Muqtefî peyrewê Bexda , Muqtefî di sala 531 de

Fatime, keça Mihimed Şah markir Q dibêjin, jineka gelek jîr

Q zana bQ, xwendewar bQ,

23

7- EBELQAStM MEHmOd ŞAH, KURÊ MÎHEMED ŞAH, KURÊ MELEK ŞAH:Di sala 512 de xutbe li ser navê wî hate xwendin Q di

çaxê Mustezhir de bQ G du keçên apê xwe Sencer Şah markiri

ne Q di çaxê wî de dewlet ber bi newala mirinê ve digindi~

rî Q di sala 525 de serê xwe danî Q kurê Ezreq dibêjî: Di

sala 524 de miriye,

8-TUXRUL ŞAH, KURÊ MÎHEMED ŞAH, KURÊ MELEK ŞAH:

Piştî birayê xwe re bQ padîşah lê gelek nema G di sala

527 de serê xwe daniye,

9- EBÛ FETEH MESÛD ŞAH, KURÊ MÎHEMED ŞAH, KURÊ MELEK ŞAH:

Di sala 528 de bQ padîşah G herdQ peyrewên Bexda Muster

şid Q Raşid li ser destê wî hatin kuştin G di sala 547 dê^

serê xwe danî G li Esfehanê hate veşartin.

10-SENCER ŞAH, KURE MELÎKŞAH:

Padîşahê Xerasan bQ Q xezne Q maveraunnehîr bin destê

wî de bQn G xutbe di welatê islamê de li ser navê wî diha-

tin xwendin Q jêre digotin EbQlmuzefer, padîşahê mezin, Sen-cer Şah,

Gelek dewlemend G navdar bQ, Hezar Q sîh ritil gewherên

wî hebQn Q gelek destvekirî bQ, Di sala 552 de serê xwe da

nî. ~

1- TACÎDEWLE TUTUŞ , KURÊ EDÎDÎDEWLE ARSLAN ŞAH:

Di^sala 471 de bajarê Dimişq ji Atsiz Enerê xwarzemî si

tand Q bi bêbextî ew kuşt G di sala 478 de bajarê Heleb jTkolê^bayê xwe Aksungur, kalikê fermandarên Mûsil, Atabeg

Zengî sitand Q bajarê Riha ji destê Mîr Bozan Yazan sitand

Q ev herdQ fermandar kuştin Q hate Nisêbîn Q Farqîn Q çendmîrekên ereb di gel Mîr Huseynê Merwanî kurdî fermandarê

Cizîrabota kuştin Q vegeriya Heran G li wir Muhyidewle ku-rê Esed, wezîrê Nesridewle MensQr kurê Nesriidewle Nizami -dîn kurê Ehmedxan serjêkir,

Ev wezîrê navdar Q mezin ristevan G hezanekî mezin bû Q

di sala 497 de di şerê Berkyaruk de bi destê kolekî Mîr

Bozan ew hate kuştin Q du kur Deqqaq, Ridwan bi şGn xwe vehiştin,

2- DEQQAQ, KURÊ TACÎDEWLE, KURÊ ALPARSLAN :

Şemsidewle Deqqaq, kurê Tacidewle Tutuş kurê Alparslan

lan Şah piştî mirina bavê xwe bQ padîşah, Dimişq Q Kurdis-

tana Diyarbekir di bindeste wî debQn G bi ser welatê Şam

ve berdabûn Q Ridwan ji berve di bajarê Heleb de rQniştîbQ

lê Ridwan di sala 507 de serê xwe danî Q di sala 497 de Fr

engan bajarê Entakya jê sitand, "

24

HerwekG Deqqaq di sala 497 de serê xwe danî Q diya wî

piştî mirina wî kolê mêrê xwe Daxtekîn markir, Lê hin di-

bêj in vê j inêkê kurê xwe kuştiye, jehr daye G j i wê rojêde

fermandariya Dimişqê-Şamê ji destê Selcoqîyan derket Q ke-

te destê kolên wan .

1- ZEHIRÎDIN TEXTEKIN :

Ev malbat ne j i Selcoqîya ye. Lê ji ber ko j i kolê wa-

ye Q piştî wan fermandarî li Şam kirine, dixwazim di nav wa^

de bibêjim,

Ev Zehîridîn Textekîn di sala 497 de G piştî mirina De£

qaq bQ padîşahê welatê Şam Q j ina Tacidewle markir Q di sa_

la 522 de li Dimişqê serê xwe danî,

2- tacîlmîlOk bOrî, KURÊ ZEHÎRÎDÎN TEXTEKÎN:

Piştî mirina bavê xwe bQ padîşahê Dimişq-Şam Q di sala

526 de serê xwe danî Q ŞemsilmilQk tsmaîl kete şQna wî ,

3- şemsîlmîlOk îsmaîl, kurê tacîlmîlOk bOrî:

Piştî mirina bavê xwe bQ padîşahê Şam-Dimişq Q bi des-

tê kolê xwe Alteqiş hate kuştin,

4- CEMALÎDÎN MÎHEMED, KURÊ ZEHÎRÎDÎN TEXTEKÎN :

Piştî mirina birazayê xwe bQ fermandar û di sala 534

de serê xwe danî Q kurê wî Mucîridîn kete şQna wî .

5- MUCÎRÎDÎN ABAQ , KURÊ CEMALÎDÎN MÎHEMED :

Piştî mirina bavê xwe bQ fermandar Q NQridîn MehmQd ku-

rê îmadidîn Zengî fermandarê Heleb QCizîrê welatê Şam ji

destê wî deranî Q di sala 564 de li Bexda serê xwe danî.

SELÇOQIYEN QONYA

l-QUTUIMUŞ , KURÊ MÎKAÎL, KURÊ SELCOQ, KURÊ DEQQAQ:Di sala 456 de li ser destê Edudidewle Alparslanin, ku-

rê Dawid, kurê Mîkaîl, kurê Selcoq, kurê Deqqaq di baiarê

Rey Taran de hate kuştin Q kurê wî Suleyman Şah kete şQna

bavê xwe Q li Kurdkoh-Kurdistan rGnişt, lê de çaxê Melek -

şah de bi leşkerekî giran ve şande ser welatê Rom G Sewas

G Qonya girtin Q j i wê rojê de ev mal Fermandar Q padîşahê

welatê Rome.

2- SULEYMAN ŞAH, KURÊ QUTUIMUŞ :Me da zanîn ko çawa bGye fermandarê welatê Rom Q dx sa

la 477 de bajarê Entakya ji Frengan sitand Q di sala 358

2=^

de ketibû bindestê Fereng Q ji Ridwan, kurê Tutuş fermanda

rê Heleb hatibQ sitandin G di sala 478 de Şerefidewle Mus~

lim kurê Qureyş, kurê Bedranê Uqeylî fermandarê MQsil li

ser bajarê Heleb kuşt Q Heleb jî xiste destê xwe Q ev Su -

leyman Şah bixwe di sala 479 de li ser bajarê Heleb bi des

tê Tacidewle Tutu.ş hate kuştin, ~

3- QtLÎÇARSLAN , KURÊ SULEYMAN ŞAH :

Çawa di sala 497 de Deqqaq, kurê Tacidewle li Heleb se-

rê xwe danî wezîrê wî Mîr Mihemedê Duweynî ko ji berve li

Farqîn Q Amed bG welatê Kurdistan, Farqîn Q Amed sipardin

Qilîçarslann Q bixwe di wezaretê de ma G Qilîç bixwe hate

Farqîn Q fermandarên wa nava bicarek hatin cem Q gerdana

xwe jêre xwar kirin G di cihê xwe de rQniştin. tbrahim, ku

rê Yenal ji Amed Q Şêrêsor ji Sêrtê Q Segman, kurê Artuk

ji Heskîf Q Şahrox ji Hênê Q Hisamidîn Gumuçtekîn ji Bed -

lîs, ko bicarek Turkman bQn G teva gerdana xwe jêra xwar

kirin Q di wê çaxê de ev fermandarên ha bicarek ji ber Sel

coqîya ve fermandarê Kurdistana Amed(Diyarbekir) bun Q wi-

zîrê navdar Mîr Mihemedê Duweynî, Mihemedê Ecemî mezinê te

va bG, Lê Q îlîçarslan ev wezîrê kurd bi xwe re bire Me-

letya Q bajarê Elbîstanji bo xwarina wî dayê Q paşê Qilîç

leşkerekî giran bixwere anî Q hate ser bajarê MGsil G Caw-

lîseqaw fermandarê MGsil ew şikand G Qilîç di çemê XabGr

de fetisî Q li Farqîn hate veşartin ev serpêhatî di sala

499 de bQye,

4- mesOd ŞAH, KURÊ QÎLÎÇARSLAN :Di sala 502 de welatê kurd Farqîn Q Amed, Xelat, Bedlîs ,

Cizîr bicarek ketin bindestê kolekî Turkman ko navê wî Seg^

manê Qutbî bQ Q li bajarê Xelat rQnişt Q bQ Şahermen G di

çaxê wî de Farqîn kete destê Esîridewle EbQIfitûh Q Fexri-

dîn Umer ji Cizîrê anîn Q kirin qadiyê Farqîn G Xezexilî

fermandarekî turk kirin dizdal G serdarê leşker, Lê di sa-

la 504 de Segman li ser bajarê Riha serê xwe danî Q di sa-

la 508 de welatê Farqîn careke dî Q li ser destê Qeraça

fermandarê Mûsil vegeriya bindestê Mihemed Şah, kurê Melek

Şah ê Selcoqî, fermandarê îraq G îran G Kurdistan Q CiyQş

Beg bQ fermandarê Farqîn Q ji ber xwe ve Zir Beg di welêt

de hişt G çQ MQsil Q di wê çaxê de welatê Farqîn berbi win^

dabQnê ve çQbQ Q welat ji hev perçe bQbG. Bi ser hindamên

dî ve hate berdan, ÛMardîn G Heskîf berepêş gavên xwe ra-

dan, Lê paşê Amed (Diyarbekir) zora teva bir Q bQ kargeha

welêt,

26

Di çaxê MesGd Şah deSeyidkalîcar Elî di sala538 de hate

Farqîn G laşê Qilîçarslan derxist Q bire Diyarbekir lê

careke dî vegerande Farqîn,

5- ÎZÎDÎN QÎLÎÇ KURÊ MESOd ŞAH:

Piştî mirina bavê xwe bG padîşahê welatê Rom Q Meletya

ji kurê Danişmend sitand Q kurê Danişmend hate Şam cem NQ-

ridîn MehmGd G NQridîn hevî ji tzidîn Qeliç kir ko Meletya

li xwediyê wê vegerên lê tzidîn guh neda gotina wî Q naça-

re bi leşkerekî giran ve çG ser welatê tzidîn Q bajarên Me

reş, Merziban, KeysQn xistin bindestê xwe Q naçara tzidîn pê

re lihevhat G bajarê Sêwas ji ber Meletya ve da kurê Daniş

mend ev serpêhatî di sala 568 de bQ.

Lê piştî mirina NQridîn MehmQd împeratorê kurd YQsifşah

Silahidîn hate welatê Şam Q Izidîn dostaniya xwe jêre pêş-

kêş kir G jêre got : Ko di sala 538 de NQridîn MehmQd çend

bajarên biçuk ji welatê min xistibQn bindestê xwe Q niha

dixwazim vegerênim, Lê YQsif Şah, wezîrê wî tirsand Q got :

Eger îzidîn ji vê rê venegerî ezê welatê wî bicarek jê bis

tênim.

Lê îzidîn guh li gotina wî nekir Q bîst hezar leşker rê

kirin ser wan bajaran Q YQsif Şah birazayê xwe Teqîyidîn U

mer, kurê Şehin Şah bi hezar siwarîve şande şerê wî Q Teqî

yidîn ew bîst hezar leşker bi hezar siwarî şikandin Q ta-

lanê wan anî Q vegeriya,

îzidîn Qilîç., keça xwe dabQ fermandarê Heskîf NQridîn

Mihemed, kurê Qere Arslan G Nûridîn ji xwe re j ineke deng

bêj ji Bexda anîbQ ser keça wî G keça wî gilî Q gazinê xwe

pê kirin Q îzidîn bi leşkerek ve hate ser welatê wî Amed

xiste destê xwe Q NQridîn Mihemed han Q hewar ji Yûsif Şah

xwest Q YGsif Şah bi leşkerekî giran ve hate hana NGridîn

Q xêrxwaz ketin wê navê G lihevanîn Q şer nebQ Q bajar Q

kelehên NGridîn lê vegerandin Q NQridîn jinika dengbêj ber

da. "

6- RÎKNÎDÎN SULEYMAN, KURÊ ÎZÎDÎN QÎLÎÇ :Piştî mirina bavê xwe bG padîşahê welatê Rom G birayê

xwe bi du kurên wîve di Ankera de kuştin Q di çaxê wî de

di welatê Efdelşa Kurê YQsif Şah Silahidîn Şemîşat de xut-

be li ser navê Riknidîn da xwendin Q di sala 660 de serê

xwe danî.

7- tZÎDÎN QELÎÇ, KURÊ rIKNÎDIN SULEYMAN :Piştî mirina bavê xwe bG padîşah. Lê j iber ko gelek za-

ro bQ Xiyasidîn Keyxesro kete şQna wî Q di sala 661 de bQ

padîşah'.

27

8- XÎYASÎDÎN KEYXESRO, KURE tZÎDÎN QELIÇ :

Di sala 661 de fermandarî ji birazayê xwe sitand Q bQ

padîşah, Lê dawî ji ber birayê xwe bazda G hate cem Adil

Şah, padîşahê kurd, dawî çQ cem padîşahê Bizantî Q li Qostan

tînîye rGnişt. Lê divê tarîxê de zora birayê xwe bir Q di

sala 605 de bQ padîşah,

HerwekQ di sala 605 de bi leşkerekî giran ve hate ser

bajarê Mereş G dixwest êrîşî welatê Ermen bikî, lê Zahir

Şah, kurê YQsif Şah Silahidîn bi serdariya Selfidîn, kurê

Elemidîn Q tzidîn begeftes leşkerek rêkire ser welatê Er -

men, kurê Lêvon G gelek kuştin G talanî bi wan de barandin

Q keleh Q bajarên Ermena wêran kirin.

HerwekQ di sala 606 de Zahir Şah li ber apê xwe asê bQ

Q ev Q Xiyasidîn G fermandarên MQsil G Mardîn bi wan re di

xwestî ko şerê Adilşahê kurd padîşahê islamê bikin G div¥

tevgerê de birayê Xiyasidîn bi navê Muxîsidîn Tuxrul fer-

mandarê Erzerom jî pêre bû Q Xiyasidîn di sala 609 de serê

xwe danî ,

9- tZÎDlN KEYKAWÎS, KURÊ XÎYASÎDÎN KEYXESRO, KURÊ ÎZÎDÎNQtLÎÇ

Di sala 609 de bQ padîşah Q divê salê bixwe de apê wî

ji Erzerom hate ser Q di bajarê Sêwasê de xiste asêgehê Q

kurê Lêvonê Ermenîdi hana Tuxrul Şah hate şerê tzidîn,

Lê Eşrefxanê kurê Adilşah hate hewara tzidîn lê berî

bighê şer Tuxrul ji ser Sêwazê vegeriya G birayê tzidînkey

kawis, Keyqubad di bajarê Ankara de li ber asê bG Q Keyka -

wis bi leşkerekî ve çQ ser Q Keyqubad Eleidîn han Q hewar

ji Zahir Şah kurê Silahidîn xwest, Lê Zahir Şah dixwest

wan li hev bênî Q bi destê wî ve nehat Q Keykawis Keyqubad

girt Q xiste zindanê G gelek ji serdar Q fermandarên wî

kuştin,

HerwekQ di sala 611 de Keykawis Eşkerî, leşkerî padîşa-

hê Rom ko berî hingî bavê wî kuştibQ girt Q gelek Q çend

keleh jê sitandin Q bi ser welatê xweve berdan Q paşê ew

berda Q nekuşt,

Çawa ko di sala 610 de Keykawis apê xwe Toxrol fermanda

rê Erzerom jî kuştibQ G di sala 612 de bajarê Entakya ji

Fereng Q Ermena sitand G keleha Lulu ji welatê Ermen si-

tand Q bi ser welatê xweve berda Q Belat ji welatê Heleb

talan kir Q gelek ji Ermena kuştin, 0 di sala 613 de Zahir

Şah kurê YQsif Şah fermandarê Heleb serê xwe danî Q Keyka-

wis çavên xwe berdane welatê Heleb Q j i bo vê yekê Keyka -

wis Efdel Şah kurê YQsif Şah fermandarê Şemîşat kire heval

28

Q dostê xwe Q bihev re peymanek girêdan ko :

1- Bajarê Heleb ji Efdel Şah re bî Q Cizîr ji Keykawis re

bî,

2- 0 xutbe li ser navê Keykawis bêne xwendin,

0 Efdela Şah hate xapandin Q çawa bajarê Tilbaşir gir-

tin Q tzidîn Keykawis fermandarê xwe têde danî hate bîra

Efdelşah ko hatiye xapandin Q gelek poşman bû Q hew zor

dida şer Q nedixwest zora biraza Q pismamên wî herî, Lê Eş

refxan kurê Adilşah bi leşkerekî giranve hate hana êrê

Keykawis Q bi gernasî ew şikand Q welat bicarek xiste bin-

destê xwe Q Keykawis Q Efdel bi şQnde şikestin Q Efdel di

sala 622 de serê xwe danî,

Lê Eşrefxan ew bajar Q kelehên ko ji Keykawis sitandin ,

bicarek sipardin Silahidîn Ehmed kurê Zahir Şah , birazayê

Efdel,

lO-RÎKNÎDÎN, KURÊ KEYKAWÎS :

Di çaxê wîde Tatar ketin welatê Rom Q ev Riknidîn bi

destê Tetera hate kuştin Q birayê wî îzidîn reviya Q çQ

Qostantînê Q kurê wî Xiyasidîn di bindestê Tetera de dîl Q

gerdanxwar rûnişt Q perwana serdarekî tetera bi navê wî li

welêt fermandarî dikir Q nizanim paşê çi pêhat

12.2,1962 Dimişq

MQsa Hesen Cigerxwîn

29

DEWLET Û FERMANDARlYA HEZBANl

Di rajorê rojhilatê MQsil de eşîrên Hekarî , Humeydî ,

Hezbanî navdar Q bideng bQn Q di nav rûpelên tarîxê de nav

darin. Ko van sê eşîrên mezin dewlet Q fermandarîdi vê hin

damd Kurdistanê deli dar xistine. ~

Lê mixabin zencîra kok Q binyada van sê eşîran yan van

dewletan fermandariyan di gelek cihan de hatiye şikandin Q

xwe biheve nagrî. Her çiqa me xwest ko nêzîkî hev bikin lê

me nikanibG rast bikin, Ji ber ko xwendevan G hozanê kurd

di berî niha de niviştên pak Q hêja di vê babetê de çênekiri

ne ko em karibin di îro de jê kar bikin Q biguhêzin niviş-

ta xwe ,

Lê çawa hebî em dixwazin gavekê berepêş bavêj in u her

nebî, bi kurdî(Kurmancî) bidin ber çavê milet Q xortê nQha-

tî ko karibin gaveke mezintir piştî mere bavêjin.

I- MÎR MtHEMEDÊ HEZBANÎ, KURÊ MÎR BÎCAL :Weke ko j i tarîxa islamê tê xuyakirin, ko gelê kurd

bicarek xwe nespartiye ola islamê Q herdem xwestiye şori-

şên xwîndar Q mezin di riwê reban de bi afirênin Q çend ca

ran lephilanîne mezin di Kurdistanê de çêbGne Q mirovên we

ke EbQ Mislim, Cafer Mihemedê kurê Bilalê Hezebanî G Şeda-

dê Kurd j i vî gelî rabQne Q liber peyrewên islamê (Ereb)

rabGne ,

Eger çendan ev karên giran nebirine serîjî lê di navrQ-

pelên tarîxê de bi gernasî navê xwe j i me re hiştine. Ji

wan mirovan Mîr Mihemedê kurê Bilalê Hezebanî ye ko dixwa -

30

zin dabaşa wî bikin.

Mîr Mihemed di sala 293 koçî de êrîş kire ser welatê MQ

sil Q EbQ Heyca Emîr Ebdulah, Hemdanê Telebî waliyê MGsil

bi leşkerekî giran ve çQ şerê kurdên Hezebanî. Lê piştî şe

rekî xwîndar G mezin leşkerê Ereb şikest G bi paş de vegeri

ya. ^ ^

Tenê EbGlheyca ranewesta Q leşkerekî mezinda hev Q care

ke dî vegeriya meydana şer. Pênc hezar mal bi Mîr Mihemedê

kurd re li ser çemê XabQrê Huseynî yê danîbGn G şer ve carê

li gundê MarGba çêbQ. Lê çawa Mîr Mihemed dî ko vê carê ni

karî şer bi dijminê xwe re bikî, dest bi dan Q sitandinê

kir Q xwest ko xwe bi hostayî ji şerekî dijwar biparêzî Q

bi vî rengî dijminê xwe xapand G bi şev barkirin Q çGne A-

zerbaycanê, Lê dawî li hev hatin Q vegeriyan cihê xwe,

Bi vê lihevhatinê kurdên Hekarî, Hemîdî , Dasinî, Mihra

nî jî ketin nav vê lihevhatinê Q dostaniyê Q bi vê lihevha

tinê welatê MQsil, Xelkê çiya haşt bun G sergêjî hatin ra-

westan Q xêr Q xweşî kete nav welêt.

Her wekQ di sala 337 ê koçî de Nasiridewle Hesen, kurê

EbQheycayê Hemdanî çQ ser welatê Azerbaycan G ev êla Heze-

banî kurdî pêre bQ, lê mexabin ko heta niha ez nizanim me-

zinê vê êlê di vî şerî de kîbQ.

2- MÎR REBÎBÎDEWLE :

Her çiqas me ISkblaye ko zanibim ev Rebîbidewle kurê

kêye ez negihame tiştekî hêja, Lê tenê di dabaşa kurê wîde

min navê Rebîbidewle nas kiriye ko di tarîxan de navê EbQl

heyca, kurê Rebîbidewle hatiye gotinQ hatiye zanîn ko ji

kurdên Hezebanî ye Q mezinê welatê Erbîl (Hewlêr) bQ.

Her wekQ tê ber çavê mirov ko gereke di sedê çarê koçî,

yan di serê pêncî koçî de bî, Lêkolînek jêre divê,

3- ebOlheyca, KURÊ REBÎBÎDEWLE YÊ HEZEBANÎ YEKEM :

Di sala 420 ê koçî de vî mirovê mezin digel fermandarê

Azerbaycan Wahozza ê Rewadî kurdî peymanek çêkirine Q bi

hev re şerê Turkên Xez setemkar, xwînxwar kirine. Di wê

çaxê de welatê Erbîl Q Ormiyedi bin destê vî Ebûlheycayî

de bGn,

Di sala 420 koçî de MesGd Şah, kurê MehmQdşahê Xeznewî

bê j imar ji turkên Xez kuştin Q ji hev perçe kirin G bi ço

la xistin, Ji wan Xezan hin hatin Kurdistan(Çiya) Q hin ke

tin Kurdistana Azerbaycan, Fermandar Q serdarê van xezên .,

ko çGne Azerbaycan, Koktaş Q Boqa, MensQr Q Dana bQn Q Wah

sozanê padîşahê kurd li Azerbaycan gelek rQmeta wan girt Q

j in bihev guhartin Q bQne mirovên hev QWahsozan dixwest bi

alîkariya van Xezan welatê xwe ji destê Şah MesQd biparê-

31

zî, Lê gomana padîşahê kurd çewt Q şaş derket Q Xezan dest

bi sergêjiyan kir Q kuştin Q talan dinav welêt de barandin

Q di sala 429 ê koçî de ketin nav bajarê Merexe, paytexta

Kurdistana Azerbaycan Q mizgevt şewitandin Q gelek ji wa

kuştin, çawa ko j i kurdên Hezebanî jî bi destê wan Xezan

gelek hatin kuştin G talankirin.

Ji lewra Q naçare EbQlheyca, kurê Rabîbidewle yê Hezeba

nî ko di wê çaxê de li bajarê Ormiyê rGniştîbQ Q Wahsozan

ê Rewadî padîşah G fermandarê Azerbaycan ko li Merexe rQ-

niştîbG bihev re peymanek çêkirin ko bihev re şerê Xezan

bikin Q liser vê peymanê bihev re berê xwe dane şerê dijmi

nê xwînxwar Q talanker Q mêrkuj Q dijminê xwe bicamêrî şi-

kandin G kirin du perçe:

I- Perçakî bi serdariya Boka(Boqa) berê xwe danp bajarê

Rey-Tarana îro. 2- Perçê dî bi serdariya MensQr u Koktaş

berê xwe dane Hemedan,

EbQ Kalîcar, kurê Ela-tdewle di bajarê Hemedanê de bG Q

şer destpêkir Q gelek ji herdQ rexan hatin kuştin, Lê çawa

EbQ Kalîcar dî ko nikarî şerê dijminê xwe bikî, biwan re

lihev hat j in dane hev Q bGne mirovên hev,

Lê ew Xezên ko çQne ser bajarê Rey-Taran ko Ela- tdewle

bixwe di nav bajêr de bQ G Fenaxesro, kurê Mecdioewleyê Bi

weyhî G Gamir Q fermandarê Sawa ê Deylemî ji tirsan hati-

bQn han G hewara Mîr Ela-tdewle G piştî çend şerên mezin Q

xwîndar Ela-tdewle bajar ji wan re berda Q çQ bajarê Esfe-

han Q leşkerê xwînxwarê Xez kete nav bajêr G bi hovî dirê-

jî j in Q mêran kir G talan Q berdîberdane Q hemî karên ne

baş dinav bajêr de kirin, Kuştin, talan, j in revandin, şe-

wat kirin,

Dibêj in ji tirsan j in diketin mizgevta Q di hindir wê

wan de bazdidane ser wan Q karênbê rê dikirin Q hin ji wan

Xezan dane pey şopa Mîr Ela-tdewle, Lê negirtin Q bajarê

Kerec ji Kurdistanê talan kirin,,

Çawa ko hin ji wan bi serdariya nasixlî çGne ser bajarê

Qezwîn Q xelkê bajêr ji tirsa heft hezar dînar danê G ew

kirin mezinê xwe Q di bajêr de rûniştin.

HerwekQ hin ji wan ji bajarê Ormiyê bê r"ê xwe dane wela-

tê Ermenistan G berdîberdan G talan Q kuştin biser wan de

barandin Q j ina ciwan bi 50 dînarî difirotin hev Q zor G

setema van Xezên xwînxwer nayê jimartin Q nivîsandin,

Paşê hin ji wan ketin welatê EbQlheycayê kurê Rebîbidew

leyê Hezebanî, fermandarê Erbîl Q Ormîyê Q şerên xwîndar

dinav wan de destpêkirin. Lê Xezan welatê kurd talan kirin

Q gelek ji kurd kuştin Q xwînrêjî Q berdîberdan biser wan

de barandin,

32

HerwekG di sala 430 ê koçî de careke dî Xez çQne ser ba

jarê Hemedanê, lê vê carê EbQkalîcar, kurê Ele-idewle jT

ber wan reviya Q kete bajarê KengQr Kurdistanê Q Xezan ba-

jarê Hemedan talan kir Q xwîn bê j imar hate rijandin Q be-

rê xwe dane welatê Dînewer, Kurdistan, Lê EbQlfeteh, kurê

EbQşewk, padîşahê kurd Koli, bajarê Helwan rûdinişt di wan

derket Q gelek ji wan kuştin Q gelek dîl kirin, Lê paşê li

hevhatin Q dîl berdan. ~

Çawa ko Ela-idewle hate Esfehan Q gelek ji Xezan kuştin

G bajarê Esfehan xiste destê xwe G di sala 432 ê koçî de

Wahsozan, padîşahê Azerbaycan ko li Meraxe rQdinişt xwari-

nek ji Xezan re çêkir Q gelek ji mezinên wan di ser xwari

nê de girtin G ji wan 30 serdar bQn Q naçare ew Xezên ma~

yîn ji tirsan ji hêla Ormiyê reviyan Q berê xwe dane hêla

welatê Hekariyan, Lê kurdên hekarî gelek ji wan kuştin, Lê

dawî kurd ji ber dijminê xwe şikestin Q xezan ew talan ki-

rin Q j in Q zarokên wa j i xwe re revandin Q kurd biserê çi

ya ketin Q di şax Q çiyan de asê bQn, Tenê Xezan wilo de-v

ji wan bernedan G li pey wan ketin serê çiya Q çQne şerê

wan. Lê kurdên hekarî vê carê ew xerab şikandin Q hezar Q

pêsed siwar ji wan dîl girtin Q kuştin Q bê j imar ji wan

dîl girtin. Di nav dîlan de heft fermandar Q serdar bQn,

1500 ji wan kuştin Q di nav kuştiyan de 7 serdar bQn,

HerwekQ bêjimar ji dijminê xwe bi dîlî girtin Q ji dî-

lan 100 ji mezin Q serdarê wan bQn Q çek Q sewal Q j in Q

zarokên xwe ji wan sitandin Q Xezên mayî şerpeze ji hevke-

tî bi çolan ketin Q çawa EbQlheyca, kurê Rebîbidewleyê He-

zebanî kurdî ev bihîst da ser şopa wan Q bicarek girtin Q

kuştin,

3- MÎR mOsA YÊ HEZEBANÎ :

Ji ber ko tenê navê MQsik li pey navê zariwên wî,_EbQhe

sen Q EbG Elî hatiye em nikarin tiştekî hêja di biwara wî

de bidin xuyakirin. Tenê herwekQ tê xuyakirin gereke MQsik

kurê MQsa yê Hezebanî bî Q sê kurê MQsik EbQhesen, EbQ Elî

Q Salar hebQn,

4- EbOhESEN, KURÊ mOsÎK Ê HEZEBANÎ :

Di sala 440 ê koçî de ev EbQhesen fermandarê Erbîl Q

kurdên hezebanî bQ G welatê Erbîl bicarek di bin destê wî

de bQ. Tenê birayê wî EbQ EIî, kurê MQsik herdem li ber ra

di bQ Q doza fermandariya welêt dikir. Lê EbQhesen, kur?

Iskane Hemîdî mezin Q fermandarê Akre Q şeş hevalbendê EbQ

Elî bQ. Çawa ko fermandarê MQsil Qerwaş hevalbend Q dilxwa

zê EbQhesenê kurê MQsikê Hezebanî bQ, Lê bi alîkariya EbQ-

hesenê kurê îskanêHumeydî EbQ Elî zora birayê xwe bir Q

33

xiste zindanê Q serbixwe bQ fermandarê Erbîl Q Hezebaniya,

tenê ev karê ha ne bi dilê Qerwaş bû, lê nikaribQ dengê

xwe bikî.

5- MÎR EBO ELÎ, mOSÎK Ê HEZEBANÎ :Me da zanîn, ko çawa bi alîkariya fermandarê Akrê, bira_

yê xwe avêt Q xiste zindanê Q ev serpêhatî gelek ne bi di-

lê Qerwaş, fermandarê MQsil bû,

Di vê navê de padîşahê kurd li Farqîn Q Amed bQbQ dijmj^

nê Qerwaş Q herdG dewletan leşkerê xwe kişandin ber hev Q

Qerwaş han Q hewara xwe bire herdû mîrekên Hezebanî Q Hu -

meydî Q herdû fermandarên kurd bi şeref çQne hana wî, lê

di wê navê de herdQ dewlet bi haştî ji ber hev rabQn Q li

hev hatin,

Di vir de Qerwaş, ji xwe re fersende dît Q dest danî

ser herdQ mîrên kurd Q got: "Eger win EbQhesenê kurê MQsik

bernedin Q nekin fermandarê welêt ez we herdiwan bernadim

Q ezê we bixim zindanê,

Naçare herdQ kurdên sermezin jêre soz dan Q herdQ kurên

mîr EbQhesenê Humeydî girav li cem Qerwaş hiştin G bi hev

re çQne Erbîlê Q bi rê de ji hev re gotin, emê EbQhesen

berdin Q bêne cem Qerwaş Q zariwên xwe ji nav lepê wî der-

xin, û dawî em zanin çi bikin,

Bi hev re vegeriyane cem Qerwaş Q gotin: "Ha waye me E-

bQhesen berdan Q kirin fermandarê Erbîl Q dixwazim zariwê

min azad bikî Q Qerwaş zarokên wî berdan Q bi hev re care-

ke dî vegeriyan Erbîl ko kelehên mayîn bidin destê EbQhe -

sen, Lê bi rê de EbQhesenê Humeydî gote EbQelî, ha vaye

min zariwên :<we ji nav lepê Qerwaş derxistin Q ka were emê

careke dî EbQhesen bigrin Q bixin zindanê, Lê EbQhesen bi

vî lika wan agahdar bQ Q j i pey wan bi paşde vegeriya MQ -

sil Q hin mirovên xwe bi wan re şandin ko keleh Q cihên s£^

ratejîkî bixin destê xwe, lê bi rê de herdQ hevalbenda leş

kerê EbQhesen talan kirin Q careke dî EbQelî bQ fermandarê

Erbîl Q EbQhesen G Salar mane li Mûsil Q li nik Qerwaş rQ-

niştin.

6- EbOhEYCA YÊ HEZEBANÎ :

Bi rastî di vî navî de gelek dijware, ko mirov karibî

ji hev bidî alî G vewejêrî ji ber ko 3-4 nav bi vî navî ha

tine xuyakirin. EbQheyca, kurê Rebîbidewle Hezebanî, EbQ-

heycayê Rewadî, ko li Farqîn rGniştibG, EbQheycayê Hezeba-

nî, EbQheycayê Qelew. Lê weke tê xuyakirin ev EbQheyca, ko

di vê malbatê de navdare. Di sala 499 ê koçî de bQ,,ko di

gel Cigermij ê fermandarê MQsil şerê Cawlîseqaw kiriye Q

di sala 500 ê koçî de ko Cawlîseqaw, Cigermij kuşt G kurê

34

EbQheyca, Mîr Fedil dîl girt, lê EbQheyca ew kurê xwe ber-

da Q Cawlî haşt kir.

Ev Cawlîseqaw, serdarê leşkerê Mihemedşahê kurê Melek -

şahê Selcoqî bQ ko şandibQ ser MGsil.

HerwekQ di sala 502 ê koçî de ev EbQheyca di gel Mîr Ne

sir, kurê EbQşewk, fermandarê kurd li welatê Helwan hate

ser MQsil G herdG fermandarên kurd di nav leşkerê MesGdşa

hê Selcoqî da bûn. ~

HerwekQ di sala 505 ê koçî de di gel padîşahê Meraxe

Mîr Ehmedîlê kurê Salar, kurê Wahsozan bi du leşkerên kurd

ve di nav leşkerê Mihemedşahê kurê Melekşahê Selcoqî de ha

tin ser welatê SQriya Q di sala 512 ê koçî de CiyQş Beg~

fermandarê MQsil çQ şerê Dubeys, kurê Sedeqe, fermandarê

welatê Hulle Q leşkerê kurd bi serdariya EbQheyca yê Heze-

banî fermandarê Erbîl di nav leşkerê CiyQş Beg de bQ.

7- MÎR FEDÎL 0 MÎR EBÛELT, KURÊN EbOhEYCA :

Di sala 502 e koçî de Bersiqî, fermandarê MQsil bi des-

tê Batiniya hate kuştin G kurê wî îzidîn MesQd kete şQna

bavê xwe Q bajarê Erbîl ji bêgana sitand Q careke dî sipar

de destê Mîr Fedil G Mîr EbGelî, kurên EbGheyca Q tiştekT

dî j i van herdG mîran heta niha neketiye destê me ,

Welatê Erbîl di sala 517 ê koçî de j i destê vê malbata

kurd derketibQ. Lê nizanim kê derxistibQ, Tenê kurê Esîr

dibêjî: " Di sala 527 ê koçî de tzidîn MesQd kurê Bersiqî,

fermandarê MQsil, welatê Erbîl careke dî siparde herdG kQ-

rên EbQheyca Mîr Fedil Q Mîr EbGelî, çawa ko me derbaskiri

ye, ~

8- MÎR EbOhEYCAYÊ SEMÎN QELEW :

Mexabin, ko ;navê vî mîrê mezin Q bavê wî baş nehatiye

zanîn, Tenê di nav dewleta Eyubî kurdî de padîşahên Misr Q

Şam Q Kurdistan de hatiye xuyakirin, ko di sala 564 ê koçî

de li Misrê serdarê leşkerê kurd bQ, HerwekQ wê j i paşve

bê zanîn.

Gelek diriste, ko ev camêr kurê EbQelî yan Fedil kurên

Mîr EbQheycayê mezin ê pêşî bî Q navê wî Salar bî. 0 nav G

dengê wî Hisamidîn bG.

Çawa di sala 564 ê koçî de şorişa Kola li Misrê di riwê

dewleta Yusif Silahidîn de çêbQ, ko bi navtêdan Q serdari-

ya Muteminidewle bQ, Yusif Şah Silahidîn, ev Hisamidîn EbQ

heyca yê Hezebanî kire serdarê leşker Q şande şerê kolê Sû

danî, ko bi kolê qesrê navdar bQn Q bi carek kuştin Q taxa

wan şewitandin. Lê birakî ' wî di nav şer de hate kuştin

Q heta sala 586 ê koçî jî fermandar Q serdarê leşkerê kur-

dên EyQbî Q pêşîwayê kurd bQ G di bajarê Eka de fermandar

35

û parêzkarê leşkerê ko di bajêr de şer dikirin bG Q şerê

Firinga bi xurtî Q camêrî dikirin,

Tenê piştî pêlakê bi 60 serdarî ve j i kelehê derketin Q

Mîr Seyfidîn Elî, kurê MeştQbê Hekarî bi 20 serdarên kurd

ve ketin şQna wan,

HerwekG di sala 588 ê koçî de YQsif Silahidîn Şah ser-

dar G fermandarên xwe li hev civandin Q ji wan re got : "Era

dixwazin bajarê Qudsê gelek asê bikin Q tê de şer bikin Q

bi hesanî nedin destê dijmina, lê piştî civat belav bQ se£

dar tev li cem EbQheyca kom bQn Q gotin:

"Em nikarin weke bajarê Eka li xwe bikin, xwe bi dîlî bi-

xin nav destê dijmin, Lê eger padîşah dixwazî bi xwe yan

yekî 'j i kurên xwe di bajêr de di nav me de bihêlî, emê bi-

kin ,

U li ser vê daxwazê Mîr Ebûheyca nivîsarek ji padîşah

re rê kir Q got :

"Serdar tev piştî ko j i cem te rabun wilo dibêjin, ji lew-

ra ez dibênim ko leşkerê kurd li derê bajêr şerê dijminê

xwe bikin. Ca eger me zora dijmina bir ji xwe pir başe, lê

eger dijmin zora me bir ya baş ewe ko leşkerê kurd bi dîlî

nekevî destê dijmin u ji şerekî dî re bihêlin. 0 padîşah

YQsif Silahidîn ev gotina wî xiste serê xwe.

HerwekQ di çaxê Adilşah de bi serdariya EbQheyca çend

serdar Q fermandarên leşker G kurd ji nav leşkerê Osmanşah

kurê Silahidîn veqetiyan Q hatin nav leşkerê Adilşah Q Hi-

samidîn EbQheyca bû fermandarê bajarê Qudsê,

Lê çawa li hev hatin G Osmanşah vegeriya welatê Qudsê

Hisamidîn bê şer bajar da destê wî Q berê xwe da Bexdayê Q

çQ cem peyrewê Ebbasî Q bQ serdarê leşkerê wî Q peyrevê

Bexda ew rêkire ser welatê Kurdistan Q îran. Lê paşê ew j i

serdarî G fermandarî danî Q EbQheyca li bajarê Dedûqa rG-

nişt G di sala 592 ê koçî de li bajarê DedGqa serê xwe da-

nî û tarîxbêj gelek pesnê wî didin.

8- QUTBÎDÎN XESRO, KURÊ TELÎLÊ HEZEBANÎ :Ev fermandarê mezin yek ji wan serdar Q fermandaran bQ,

ko di gel serdar Şêrkoh çQne welatê Misrê Q bûne sebebê p£

dîşahiya Yûsif Şah Silahidîn, HerwekQ yek ji wan mirovan

bû, ko dixwestin bixwe bikevin şQna Şerkoh, Lê bi hozaniya

Fegîh, diya tddim îsa yê Hekarîye, Tev ji YQsifşah re ger-

denxwar bQne , HerwekG wê di cihê wê de bê gotin,

Herwekû hatiye xuyakirin ev Qutbidîn Xesro birazayê E-

bûheyca yê Hezebanî Q kurê Telîle, lê tarîxbêj bi ser ve

dirêj dikî G dibêjî: Ji bav Q kalê xwe de ev malbat mezin

û xwedanê welatê Erbîl bQn Q ji kevnare de ev welat di de£

36

tê wî Q zariwên wî de bQ. Yanê di destê mala EbGheyca de

bQ, Lê herwekû me derbas kir, ko birakî EbGheyca di şerê

kolên qesrê Sûdaniya de hate kuştin, lê nabêjî ka navê wî

çiye. Ji lewra gelek diriste, ko Telîl bavê Qutbidîn Xesro

bî,

9- MÎR HtSAMÎDÎN, KURÊ MÎR EBÛ ELÎ :Di sala 637 ê koçî de ev Hisamidîn Mihemed, kurê EbQ E-

lî yê Hezebanî di nav leşkerê Salihşahê EyQbî de mirovekî

mezin Q navdar bQ, Lê çawa Salih Şah li Kerek bi dîlî kete

destê pismam.ê xwe ev mîr Hisamidîn Mihemed vegeriya cem me

lek tsmaîl Q li Dimişqê rQnişt,

Lê tsmaîl ew xiste zindanê Q di sala 640 ê koçî de ji

zindanê derket, Çawa, ko kurê wî Mîr Seyfidîn Ebû EIî, ku-

rê Mîr Hisamidîn Mihemed di sala 646 ê koçî de li bajarê

Himis kete zindanê, U hin dibêjin: Di sala 640 ê koçî de

. hate berdan G hin dibêjin di zindanê de serê xwe daniye .

Mîr Seyfidîn EbG Elî, kurê Mîr Hisamidîn Mihemed, kurê EbQ

EIî, kurê Mûsikê Hezebanî ye.

HerwekQ di sala 646 ê koçî de Mîr Hisamidîn Mihemed, ku

rê Mîr EbQ EIî hate Dimişqê Q bajarê Salihiyê, li jorê Di-

mişqê di berpala çiyayê QasyQn de avakir Q navê vî gundî

kire Salihiye ko îro jê re dibêjin Salihiye(Taxa kurdan.

Mîr Hisamidîn Mihemed ev gund j i xwe re kire ordîgeha

leşker Q tê de rQnişt. Berî hingîjî qQnax Q koçikên Salih

Şah di vê hindamê de hebûn Q bixwe bQ fermandarê welatê

Şam. Tenê piştî çend salan careke dî vegeriya welatê Misrê

Q bQ fermandarê Qahire. HerwekQ di piştî mirina Necifiidîn

Salih Şah re lîzeke mezin gerand G di sala 651 ê koçî de

ji fermandarî hate avêtin Q bi rev xwe gihande Dimişq Q pa

dîşahê kurd Nasirşah MQçakî bi sed siwarî jê re vebirî G

li Dimişq paşê serê xwe danî.

HOZANÊN HEWLÊRÊ

I-SEDRÎDÎN EBDÎLMELÎK, KURE DERBASÊ HEZEBANÎ :Di sala 516 ê koçî de çêbûye G di sala 566 ê koçî de bu-

yu Qadîlqudat Q di dewleta kurdî-tslamî de Q li Misrê rQ-

niştiye. HerwekG di sala 605 ê koçî de li Misrê serê xwe

daniye .

2- EBÛLEBBAS XÎDÎR, RURÊ NESRÊ ERBÎLÎ :

Di sala 478 ê koçî de çêbQye Q di sala 576 ê koçî de se

rê xwe daniye,

3- REDÎYÎDÎN YÛNtS, KURÊ MÎHEMEDÊ ERBÎLI :

37

Di sala 508 ê koçî de çêbQye Q di 576 ê koçî de serê

xwe daniye ,

4- MUWEFÎQÎDÎN, KURÊ yOsÎFÊ ERBÎLÎ :Di sala 585 ê koçî de serê xwe daniye. Lê nehatiye xuya

kirin ko kengî hatiye cihanê,

5- tZZÎDÎN NESlR, KURÊ UQEYLÊ ERBÎLÎ :Di sala 534 ê koçî de çêbQye Q di sala 619 ê koçî de se

rê xwe daniye,

6- ÎMADÎDÎN, KURÊ YÛNtSÊ ERBÎLÎ :

Di sala 535 ê koçî de çêbQye G di sala 608 ê koçî de se

rê xwe daniye.

7- ŞEREFÎDÎN, KURÊ EHMED, KURE MÎSTEWFÎ :

Di sala 564 ê koçî de çêbGye Q di sala 638 ê koçî de se

rê xwe daniye,

8- SÎLAHÎDÎN EHMED, KURÊ EBDÎSEYÎDYE ERBÎLÎ :


rê xwe daniye,

9- ŞEREFÎDIN, KURÊ tZÎDÎN NESÎR, KURÊ UQEYLÊ ERBÎLÎ :


rê xwe daniye,

10-EHMED, KURÊ MOSA, KURÊ yOnÎSÊ ERBÎLÎ :


rê xwe daniye.

Il-ÎSA, KURÊ SENCER, KURÊ BEHRAMÊ ERBÎLÎ .:


sê xwe daniye,

12-YOstF, KURÊ NEFÎS :


rê xwe daniye. ~

13-TACtDÎN, KURÊ EBDIREHÎM, KURÊ MÎHEMED, KURÊ ÎMADÎDÎN :Di 598 ê koçî de çêbQye Q di sala 670 ê koçî de serê

xwe daniye.

14-ŞEMSlDÎN EHMED, KURÊ MÎHEMED, KURÊ ÎBRAHÎM ÎBNÎXELÎKAN :

Di sala 608 ê koçî de çêbQye,

15-DtYAÎDÎN OSMAN, KURE ÎSAYÊ HEZEBANÎ MARANÎ :

Di sala 602 ê koçî de li Qahire serê xwe daniye,

16-FEXRÎDÎN MESÛD, KURÊ ELÎ, KURÊ ZAFERANÎ :Ko bixwe yek ji serdar Q fermandarê padîşahê MQsil, ma-

38

la Etabegê Turkmanî bQ. HerwekG tê xuyakirin, ko bixwe ji

Keleha Zaferane, ko dikevî hindama Erbîl, Lê ev navê Zafe-

ran li Bexdayê jî navê taxekê ye, Herweku li hindama Mar -

dîn jî navê gundekî ye, ko dêreke mezin G navdar têde ha-

tiye avakirin, Lê gelek diriste, ko ev camêr ji xelkê Zafe

rana bindestê Erbîl bî, Ji ber, ko serdar Q fermandarên

dewleta mala Etabegê MQsil pirê wan ji kurdên rajorê MQsil

bQn.

1971, 6, 24

Cigerxwîn

39

FERMANDARIYA HUMEYDI

Eşîra Humeydî, ji kevnare de di rajorê rojhilatê Mûsil

de xwedî nav G nîşan bQ, Kelehên Akrê, Şoş, Bîrewe, Necme

Q Barzan di bin destê wan de bQn,

Navê herî kevnare Mazencan bQ, ko di welatê Kurdistanê

de navdare, Lê pir cihê axîne, ko em nikarin tarîxa ferman_

darên vê eşîra mezin bi heve bidin girêdan Q bi ser heve

binivîsin, ji ber, ko tarîxa kurd bicarek bihev re nehati-

ye nivîsandin Q naçare ji nav tarîxên erebî, farisî turkî

perçe perçe, ji nav toz Q tirabêlka neguhdanê didin hev Q

divir de dinivîsin.

Kurê Ezreqê Farqînî dibêjî: Di sala 376 koçî de dewlete^

ke bi navê Humeydî li ser destê herdû kurên Destikê Hemîdî

EbQlfewaris Huseyn Q EbGşeca Baz li hindama Farqîn Q Diyar_

bekir, Cizîr, Bedlîs, Xelat Q Riha G Heran li darket Q pay_

texta wan bajarê Farqîn bQ. Mîr Huseyn EbGlfewaris li Far-

qîn rQnişt Q EbGşeca Baz li keleha Heskîf serdariya leşker

dikir. Van herdQ .bira çavên xwe berdabQn imparatoriyeke me_

zin, Lê bi wan re neçG serî Q herdQ bira bi gernasî di mey_

dana şer de hatin kuştin, Baz di 380 koçî de hate kuştin Q

berî hingî neb bi gelekî mîr Huseyn di çQla Nisêbînê de h£

te kuştin G herdQ bira şeş sala tenê fermandarî kirine Q

dewlet kete destê xwarziyê wan EbQ Elî Hesen, kurê Merwan,

Mala Merwan 130 salî li ser hev fermandarî kirine Q na-

vê Mîr EbQIfewaris Huseyn, kurê Dostikê Humîdî bi çend ci-

ya li ser bedena Farqînê hatiye xuyakirin Q Baz-Bad EbQşe-

40

ca birayê wiye,

1- MÎR HUSEYN EbOlFEWARÎS, KURÊ DOSTÎKÊ HUMEYDÎ :Huseyn Q Baz herdQ kurên Dostikê Humeydî di serê pêşî

de hindama maden, Hîzan, Ercîş, xistin bin destê xwe Q pa-

şê Q di sala 376 koçî de welatê Diyarbekir, Farqîn, Cizîr,

Bedlîs, Xelat, Urfa, Heran, Nisêbîn ji mala Hemdanê Mele -

kên Heleb sitandin Q bQne melekên vê hindamê, Ji Kurdista-

nê Q Farqîn kirin paytext Q barxan Q bargiraniyên xwe xis-

tin keleha Heskîfê Q Baz EbQlşeca li Heskîf rQnişt Q çavên

xwe berdane padîşahiya tslamê Q ketin MQsil Q dixwestin

Bexdad jî ji Deylemiyan bistênin, Lê Mîr Huseyn li deşta

Nisêbînê hate kuştin G li Farqînê veşardin Q ji gornistana

ko têde hatiye veşardin jeradibêj in qubênebQlfewaris .

EbQlfewaris, di van herdQ salan de gelek ji bedena Far-

qînê ava kiriye Q navê wî li ser wan cihên nQjenkirî hati-

ye nivîsandin Q di sala 378 koçî de hatiye kuştin.

2- BAZ EbOşECA, KURÊ DOSTÎKÊ HUMEYDÎ :Piştî birayê xwe bQ fermandar Q serdarê leşkerê kurd Q

çend şerên mezin Q xurt Q xwîndar bi Deylemiya re kirine Q

herdem rQsipî G bi xurtî zora dijminê xwe dibir Q leşkerê

dijmin pozşikestî bi paşde vedigerandin.

Lê ev pêşveçQna kurê Dostik bi Semsamidewle nexweş di-

hat Q dikete nav tirs Q sawîran Q naçare leşkerekî giran

bi serdariya EbQsad Behram, kurê Erdeşêr şande ser Baz , pa_

dîşahê Deylemî G piştî çend şerên mezin leşkerê kurd zora

dijminê xwe bir G Deylemî şikandin Q talan kirin Q gelek

ji wan kuştin Q dîl girtin Q çend serdarê navdarên Deylemî

xistin zindanê,

Tenê Semsamidewle li ser vê şikestinê ranewestiya Q xwe

xwe ve nebir Q bi serdariya Mihemed, kurê Hacib EbQlqa -

sim Sad, kurê Mihemed, kurê Hacib leşkerekî dî rêkire ser

kurdên Hemîdî Q li Bacelaya ko li ser çemê XabQrê Huseyni-

yê dikevî Q nêzîkî keleha Kewaşî ye şer di navbera herdG

leşkerên giran de destpêkir Q leşkerê kurdên Becnewî jî di

nav leşkerê Baz de bQ Q gelek xwînrêjî Q kuştin ji hêrdQ

rexan çêbQn. Lê dawî leşkerê kurd Hemîdî Q Becnewî zora

dijminê xwe birin Q gelek ji wan kuştin Q talanekî mezin

ji wan sitandin.

Li ser vî şerî hozanê kurd, Huseynê Becnewî bi rist G

helbestiê ev serpêhatî bi darve kiriye. Lê bi Erebî gotiye

Q kurê Dostik li wir ranewesta Q li pey dijminê xwe çû Q

kete Mûsil Q têde rQnişt. HerwekQ xelkê bajêr bi xwe jî a-

lîkariya kurdên Hemîdî dikirin Q Deylemî dikuştin,

Tenê Baz EbQşeca ê kurd li ser vê pîrozexurtiyê rQnişt

41

Q karê xwe Q girtina Bexdayê dikir Q dixwest bi carek roj-

hilat ji destê Deylemiyan derxî Q j i bo vî awayî karê xwe

dikir Q ji hawîr leşker li xwe kom dikir,

Lê Semsamidewle jî ev tişt dabQ ber çavê xwe Q zanibG ,

ko jê re wilo naçî serî, Ji lewra karê xwe G şerekî giran

Q dijwar dikir Q leşkerekî giran da hev Q bi serdariya Zi-

yar, kurê Şêrkohê Deylemî rêkire ser MQsil Q herdQ leşker

bi gernasî raperikîne hev Q êrîşî hev kirin,

Tenê Deylemiya vê carê dijminê xwe bi gernasî şikandin

Q bajar ji wan sitandin Q leşkerê kurd şerpaze jihevdake-

tî berê xwe dane çiyayê kurdistanê Q gelek ji serdar Q nav

darên kurd bi dîlî ketin destê dijminê xwe.

Ziyar, leşkerê xwe kire du perçe Q yek di riya Cizîrê

ve Q yek di Nisêbînê ve şandin şerê kurd. Lê herdQ perça

jî bi gotin Q fermana serdarê xwe nekirin G neçQn G naçare

Z iyar vegeriya Bexda Q Sadê kurê Mihemed, kurê Hacib ji

ber xwe ve di MGsil de hişt Q dostanî kete navbera Sad Q

Baz Q li hev hatin Q Baz hin ji çiyayê Torê da Sad Q bi

ser Mûsil ve berda Q di sala 377 de di navbera xwe de pey-

manek çêkirin Q herdQ alî di cihên xwede rQniştin.

Lê di sala 378 de Şerefidewle EbQlfewaris birayê xwe

Sembamidewle xiste zindanê Q Sadê kurê Mihemed kurê Hacib

ji fermandariya MQsil avêt Q EbQnesir Xaşad kire fermanda-

rê MQsil.

Ji lewra Baz EbQşeca ê kurd careke dî leşkerê xwe kişan

de ser MQsil Q Xaşad hewar ji erebên Benîuqeyl Q Benînu-

meyr xwest Q bajar Q hindamên Cizîrê li wan parvekirin. 0

bihev re MGsil parastin Q çawa şer destpêkir Ereb bi siwa-

rî di çem derbas bGn Q ji paşve dirêjî leşkerê kurd kirin

Q kurd şerpeze şikandin,

Baz mirovekî bi goşt G giran bQ, Hespekê nikaribQ wî

heta dawî hilgirî, Ji lewra du hesp bi xwe re digerandin Q

hengî yek diwestiya xwe tavête ser ya dî,

Lê vê carê çawa xwe avêt ser hespê xwe neda ber G kete

ser qadê G pişta wî şekest Q xwarziyê wî EbQ Elî Hesen ku-

rê Merwan li ser laşê wî peya bQ G got : Xalo, rabe ez te

ii ber xwe kim Q te ji nav destê dijmina derxim, Lê Baz lê

vegerand Q got : lema hêjaye, Ez çGme . lêma karim tevbige -

rim. liha dimrim xwe ji destê dijmin biparêze Q leşkerê

xwe bighêne çiyê Q hay ji xwe hebin,

Belam kurê Ezreq dibêjî: Ev Xaşad kurê Edididewle ye G

navê Şerefidewle Şarzebîle, Du sal Q heşt mehan padîşahî

kiriye G 28(bîst Q heşt) salan berxwedar maye Q ev leşkerê

Deylemiya bi serdariya wezîr EbQl Hesen Elî, kurê Huseynê

Mexrebî bQ, ko paşê kurê wî bGye wezîrê Farqînê,

42

HerwekQ kurê Ezraq li şQna Baz-Bad dinivîsî, kurê Ezreq

pêde diçî Q dibêjî: lê nikaribQ zora Bad bibî Q naçe vege-

riya Q ji nQve Sad, kurê Mihemed, kurê Sadan li MQsil hişt

G şer di nav wan de destpekir u navbera Bad Q kurê Sadan

gelek xweşbQ. Heta carekê kurdên Hekarî çQne ser MQsil Q

kurê Sadan hewar ji Bad re şand Q Bad hate hewara wî Q ge-

lek ji kurdên Hekarî ya kuştin G talanê wan ji xwe re anî

Q ji ber vê yekê xelkê Ifîîsil gelek dilxwazê Bad bGn.

HerwekG kurê Ezreq dibêjî: Ew leşkerê, ko Mîr Huseyn E-

bûlfewaris kuştin, bi serdariya Serîr, kurê Taş bQ, ko bi-

xwe nivîsvanê dewleta Deylemî bQ, Lê Mihemed Emîn Zekî Beg

dibêjî: Baz EbQşaca ê kurd hevalbendê Edididewle bû Q di

şerê Mûsil de alîkariya wî dikir G çawa hate MGsil Baz EbQ

şeca ê kurd hate dîtina wî Q gerdana xwe jê re xwar kir Q

di civata wî de rGnişt. Lê çawa ji civatê rabQ Edididewle

ji dostekî xwere got: Ev mirovên wilo bi saw, ji xwe hej-

kirî nabî, ko di welatême de hebin. Evê ji me re gelek se_r

gêjiya bi afirenî G çavên xwe berdane girtin G kuştina wî.

Lê Baz zQ tê derxist G xwe parast G bi dizî revî çG mala

xwe G çavnêriya dem G çaxên xwe kir G çawa di sala 372-373

de Edididewle serê xwe danî.Baz EbQşeca ê kurd bajarê Nisê^

bîn ji Biweyhiya sitand Q paşê Semsamidewle ev şerên ha pê_

re kirin.

Çawa Mîr Huseyn di van şeran de hate kuştin Baz kete şû_

na birayê xwe Q bu fermandarê dewletê Q serdarê leşkerê

kurd G li keleha Heskîfê rûdinişt. Lê gelek neçG herdQ ku-

rên Nasiridewle EbGtahir G EbGebdilah bGne fermandarên MQ-

sil G leşkerên kurd Q ereb li ser MGsil ketin pêxîra hev Q

Benîuqeyl G Benînumeyr di hana Hemdaniya hatin Q Baz di şe_

rê van de hate kuştin G serê wî jêkirin Q laşê wî bi bede-

na MGsil ve bi dar vekirinQ serê wî bi xwe re birin Q çQne

ser bajarên Farqîn Q Amed(Diyarbekir) . Lê EbQ Elî Hesen ku^

rê Merwan, ko li şGna xalê xwe bGbG fermandar Q jina vîya

deylemî mar kiribQ. Zora dijminê xwe bir Q EbGebdilah bi

dîlî girt Q nexiste zindanê Q bi diyarî G perwa ve ji bira_

yê wî re rêkir Q got: Bere MQsil ji were bî Q ji wialetê

kurd derkevin. Lê EbQtahir careke dî birayê xwe bi leşkere-

kî ve şande ser Farqîn Q ew bi xwe li ser Amed(Diyarbekir)

bG G careke dî kurê Merwan EbQebdilah girt u leşkerê dij -

min şikand,

Ev EbGebdilah, di zindana kurê Merwan de ma heta, ko m^

lekê Misrê, peyrewê islamê jê hêvî kir G berda G şande Mi£_

rê G paşê ev EbQebdilah ji ber misriya ve bG fermandarê He^

leb,

HerwekG EbGtahir reviya Q hate Nisêbînê nik Mihemedê,

43

kurê Museyebê Uqeylî G Mihemed ew G kurê wî Q serdarekî pê

re di mala xwe de kuştin Q çG ser MGsil G ji xwe re girt.

3- MÎR ÎSAYÊ HUMEYDÎ :

HerwekQ tê xuyakirin Humeydiya piştî kuştina herdQ bira

destê xwe ji Mûsil Q Diyarbekir kişandine Q careke dî li

fermandariya xwe ya kevnere, fermandariya Akrê vegeriyane,

Lê em nizanin ev Mîr îsa, kurê kêye Q çend sala fermandarîkiriye,

4- EbOhESEN, KURÊ MÎR ÎSA :

Di sala çarsed Q çilî(440) de navbera Mîr Qerwaş , fer -

mandarê MQsil G herdG eşîrên kurd Hezebanî, Humeyedî ne-

xweş ket G sebebê vê nexweşiyê ew bG, ko Bedran, kurê Muqe

ledê Uqeylî, birayê Mîr Qerwaş dixwest kelehên kurda jT

wan bistênî Q bixî bindestê xwe,

Di wê çaxê de fermandarê Hezebanî EbGhesen, kurê MQsa

bQ Q fermandarê Hemîdiya Ebûhesen, kurê Mîr îsa bQ ferman-

darê Hemîdî di keleha Akrê de bQ û çend helekên dîjî di

bin destê wî de bûn Q fermandarê hezebanî di keleha Erbîl

de rQniştîbQ Q çend kelehên dî jîdi bin destê wî de bQn.

EbQ Elî, kurê Mîr MQsa li ber birayê xwe radibû Q ev E-

bûhesen, kurê Mîr Mûsayê hemîdî hevalbendê wî bu Q herdiwa

bihev re EbQhesen, kurê Mîr MQsa girtin Q xistin zindanê G

EbQ EIî bQ fermandarê Erbîl Q paşê birayê xwe berda,

Tenê ev hevalbendiya van herdQ mîrên kurd G girtina EbQ

hesen ne bi dilê Qerwaş bQ, lê nikaribQ dengê xwe bikî. dT

wê navê de dilsarî kete navbera kurê Merwan, fermandarê

Farqîn Q Qerwaş , fermandarê MQsil Q Qerwaş han u hewara

xwe bire ji herdQ mîrekên kurd re Q Ebûhesenê hemîdî bi

leşkerê xwe ve Q EbQhesenê hezebanî ji ber birayê xwe ve

çQne hana Qerwaş G kurd G ereb li hev hatin Q şer di nav

wan de çênebQ .

Lê Qerwaş, ev ji xwe re fersende dî G dest danî ser Ebû

hesen G got: Dixwazim EbQhesenê hezebanî vegerî cihê xwe Q

bibî mezinê Erbîl Q herdQ kurên EbQhesenê hemîdî li cem

xwe giraw girtin Q Ebûhesen şande Erbîl Q EbQ Elî bixwe re

anî Q hatin cem dostê xwe Q Ebû Elî ji birayê xwe re gerda

na xwe xwar kir Q fermandarî da destê wî Q herdQ kurên Ebu^

hesenê Hemîdî ji girawê derxistin Q hersê bihev re vegeri-

yane Erbîl Q birê de EbQhesenê Hemîdî gote EbQ Elî; Vaye

min herdQ kurên xwe ji girawê derxistin. De ka were emê ca

reke dî EbQhesenê birayê te bigrin Q bixin zindanê. Lê EbQ

hesenê Hezebanî bi vê vîlikê agah bQ Q j i nîvê rê vegeriya

G hin ji leşkerê xwe biwan re şande bajêr G herdû mîran

leşkerê wî tankirin Q serdarê wî girtin Q xistin zindanê Q

44

j i wê rojê de navbera Qerwaş Q van herdQ mîrekên kurd ne-

xweş bQ .

Herweku di sala 441 koçî de navbera Zeîmidewle, kurê Mu

qeledê Uqeylî Q MQtemedidewIe Qerwaş, fermandarê MGsil ne-

xweş ket G Zeîmidewle reviya Q hate cem Suleyman Ebûlherb,

kurê Ehmedxanê Merwanî, ko ji ber bavê xweve fermandarê Ci

zîra Bota bQ Q li cem rûnişt, Ehmedxan, ji kurê xwe re"

şand Q leşkerekî giran dahev G çGne ser MQsil Q leşkerê He

mîdî bi serdariya EbQhesen, kurê Mîr îsa yê Hemîdî di na-v

vî leşkerê mezin de bG.

Tenê Hamiş Jimar-1 dibêjî: Li gora tarîxa Kamil tb.nile-

sîr dibêjî, dilsarî kete navbera Zeîmidewle Ebulkamil Q

Qerwaş G kurê di hana Zeîmidewle çQne ser MQsil Q hindik

mabQ, ko Qerwaş xwe bidî destê dijm.in, lê Zeîmidewle bazda

Q çQ nik birayê xwe. Ji ber, ko ditirsiya, ko kurd welat

bicarek bixin bin destê xwe Q serdarê leşkerê Merwanî Su -

leyman EbQlherb bQ, Herwekû serdarê leşkerê Hemîdî EbQhe -

sen, kurê îsa yê Hemîdî bG Q piştî Zeîmidewle çQ Musil Q

gerdena xwe ji birayê xwe re danî . Ev leşkerên kurd vegeri

yan malên xwe. C-9-r(260) ~

5- MÎR ÎSA, KURÊ EBÛHESEN Ê HEMÎDÎ :

Di sala 528 koçî de li MQsil serê xwe danî Q di Tiltoq

de hate veşartin. HerwekG di vê salê bixwe de Etabegzengî

fermandarê MGsil, kelehên Hemîdî:Akrê, Şoş Q kelehên mayîn

ji Mîr îsa bi zor sitandin G anî cem xwe Q li MQsil danî .

Ji ber, ko berîhingî ev keleh ji Mîr Isa sitandibQn G

careke dî dabun destê wî, lê di vê salê de peyrewê Bexda

Musterşid hate ser MQsil Q Mîr îsa bi leşkerê xweve hate

hana peyrew Q dixwest şerê Zengî bikî. Lê çawa peyrew ji

ser MQsil rabQ Q çQ mala xwe. Careke dî Zengî ev kelehên

ha bicarek ji Mîr îsa sitandin Q ew li cem xwe giraw hişt

Q divê salê de serê xwe danî. Ji wê rojê de ev hindam kete

bin destê Turkmana Q Nesîridîn Çeqer ji ber Etabegên Mûsil

ve bQ fermandarê vê hindamê Q kurdên Hemîdî, Hekarî, Mihra

nî bicarek xistin bin destê xwe.

Ev Çeqer mirovekî gelek xwînrêj Q setemkar bQ, gelek ji

kurda kuştin G bêbextî li wan kir. Di piştî wî re ev hinda

mên kurd ketin destê Zeynidîn Elîkuçik Q ji ber m.ala Eta -

beg ve bQ fermandarê van hindaman Q ji ber xwe ve hin fer-

mandar têde rakirin. Tenê paşê kor bQ Q bajarê Erbîl tenê

ji xwe re hişt G mala xwe têde danî Q ev hindamên mayîn da

ne destê Qutbidîn, fermandarê MQsil, kurê tmadidînzengî.

HerwekQ di 576 koçî de Seyf idînxazî , fermandarê Mûsil

hindama Akrê siparde kurê xwe Nasiridîn Kesek û di sala

581 de Yûsif Silahidîn, padîşahê kurd hate ser Mûsil Q kur

45

ên Hemîdî Q Hekarî şandin ser kelehên vê hindamê Q girtin.

Çawa, ko j i tarîxa MQsil tê xuyakirin, ko fermandar Q ser-

darên vê dewleta Etabegî Turkmanî pirên wan kurd bQn, we-

ke: Hemîdî , Hekarî, Mihranî, Baensî, Hezebanî, Merwanî, Da

ninî, Zaferanî, Ergeşî, Eyyubî.

HerwekQ dawî ev malbat Q eşîrên navdar bi carek çQne

cem mala Eyub Q li Şam G Misrê rûniştin, Ogelek ji wan bu-

ne Ereb Q hin ji wan vegeriyane welatê xwe.

6- MÎR NESÎRÎDÎN Ê HEMÎDÎ :

7- MÎR ÊDXEMÎŞÊ HEMÎDÎ :HerwekQ di tarîxa Mufericilkirub Q tarîxa Fethilqisî de

hatiye gotin, Ev herdQ gernasên Hemîdî ji mezin G serdarên

leşkerê kurd bQn G di nav leşkerê dewleta Eyubî de bi nav G

deng bQn Q di sala 586 koçî de di meydana şer de bi gerna-

sî hatine kuştin,

8- MÎR HEKENDÎRÎ HEMÎDÎ :

Ji mezintirê serdarê leşkerê Hemîdî bQ Q di nav leşkerê

Melikiezîz Osman, kurê YQsif Şah, melekê Misrê de bQ. Çawa

fermandar G serdarên Osman lihev kom bQn G gotin: Em dixwa

zin herin nik Adil Şah, apê Osman Şah, Lê ev Hekendirî ji

pişt Osman Şah venegeriya û jêre ev vîlik eşkere kir Q got

lê di Hamiş de dibêjî, min ev nav di nav tarîxa Hemîdî Q

Eyûbî de nebihîstiye, HerwekQ ez bixwe dibêjim gelek diris

te, ko ev nav şaş G çewt hatibî gotin, Ji ber, ko Hekendi-

rî Merwaniye .

HerwekG di sala 914 koçî de xwediyê subhilaşî ji niviş-

taMesail-uI ebsar Tesqîfê diguhêzî G dibêjî Akre , Şoş , Bî-

rewe, Necme Q welatê Beranî(Berzanî) di destê eşîra Mazen-

can de ne, ko ev eşîr ji eşîra Hemîdî tê jimartin. Şerve -

nên wa 500 mirovin û dibêjin, em Mihemedîne, ev eşîr dibin

destê Kek Mubarizidîn de ne, ko navê wî di nivîsarên kevna

re de heye Q bi ser navê wî ve Hemîdî hatiye danîn(Kek Mu-

barizidîn ê Hemîdî) ,

Ji dîwana peyrewê Bexda ev navê Mubarizidîn jêre hatiye

dayîn Q bi xwe yek ji fermandar G serdarên dewleta Ebasî

bQ, Mirovekî olperest G xwedênas bG. Xelkê jêre gelek diya

rî tanîn Q bi qasî wan diyariya ji malê xwe dananî ser G

li belengazan belav dikir. Herwekû dabaşa wî di nivişta Ta

rîfê de jî hatiye kirin Q di dewleta Hilake de cihê wî ge--

lek bilind bQ Q hêj bîst salî bGye fermandar Q heftê sal

di fermandarî de derbas kirine Q paşê serê xwe danî,

9- MÎR KEKMUBARÎZtDÎN :

HerwekQ me derbas kir, yek ji fermandar G serdarên Ebba

46

siya bG Q di nav dewleta HQlagGxan de xwedî rûmet Q payebi

lind bQ Q heftê salî di fermandarî de bi kamîranî Q serfi-

razî maye G gelek oIperes,t G xwedênas Q comerd bQ ,

10-MÎR ÎZÎDÎN, KURÊ MÎR MUBARÎZÎDÎNKEK :Piştî mirina bavê xwe bG fermandarê hindama Ekre, Şoş Q

eşîrên Hem.îdî, Bi camêrî lihevgirtin G weke bavê xwe çQ G

li cem padîşahên Tetera gelek bi pêşve çG Q paşê serê xwe

danî,

II-MÎR NECMÎDÎN XÎDÎR, KURÊ MÎR MUBARÎZÎDÎNKEK :

Piştî mirina birayê xwe ev Mîr Necmidîn Xidir bQ ferman

darê eşîrê kurdên Hemîdî Q wîjî da ser şop G rêça bav Q bi

rayê xwe , Nivîsarên wî dihatin Misrê G gelek bilind bQn lê

gelek neçQ serê xwe danî G kurê wî kete şGna bavê xwe,

12-KURÊ NECMÎDÎN XÎDÎR :Xwedyê Subhilaşî, nav G nîşanê wî nabêjî, tenê dibêjî :

Piştî Mîr Necmidîn Xidir, kurê wî kete şQna bavê xwe Q wî-

jî da ser rêçika bav Q kalên xwe Q ferm.andarî di destê wan

de ma G ji fermandarê vê hindamere dibêjin xwedyê Akre Q

Şoş Q ji padîşahên Misrê re dinivîsîn Subhilaşî, sala 814

rQpel 373-379.

GOQRAFiYA WELATÊ HUMEYDÎHerwekû tê xuyakirin li rojhilatê vê derebegiyg, derebe

giya Erbîl G li rexê jorî derebegiya Hekarî Q li rojava He"

karî G li jêr derebegiya MGsil bûn. Kelehên Akrê , Şoş, Nec"

me, Bîrewe, Barzan di nav vî welatî de bQn Q pirê cararTserbixwe bGh. ,

Ko îro hindama Akrê, Şêxan, Barzan di nav xwe de digrî

Q 500 şervanên vê derebegiyê hebQn Q ferm.andarê wan serbi-xwe bû.

FERMANDARÊN hemîdi

1- EbOlFEWARÎS HUSEYN, KURÊ DOSTÎKÊ HEMÎDÎ : 376

2- BAZEbOşECAD, KURÊ DOSTÎKÊ HEMÎDÎ : 380

3- MÎR ÎSA YÊ HEMÎDÎ : 400

4- MÎR EbOhESEN, KURÊ MÎR ÎSA : 440

5- EMÎR ÎSA, KURÊ EBUHESEN, KURÊ ÎSA : 528

6- NESÎRÎDÎN : 586

7- ÊDXEMÎŞ : 586

47

8- HEKENDRÎ : 591

9- MUBARtZÎDÎNKEK

10-tZtDÎN BEG

ll-NECMÎDÎN BEG

I2-KURÊ NECMÎDÎNMala Mubariziddîn 147 sala fermandarî kirne , Gereke ev

malbat di serê tarîxa Hemîdî de bê nivîsandin u di nêzikî

sala 800 ê koçî de j i destê wan fermandarî derxistine,

Van herçar mirovan 147 salan fermandarî kirine G di nê-

zikî heştsed u heftêyî de mala mîrekên Badînan ji wan si -tandibin.

48

ZlRZARÎ

Zirzarî yan Zirwarî, eşîreke mezin Q navdar Q bi denge;.

Dinav dewleta Eyubî-kurdî de yek ji çar perçê leşkerê dew-letê bQn, Hekarî, Hemîdî , Mihranî, Zirzarî,

tmadidînê Esfehanî di Fethilqisî de Q kurê Wasil di Mu-fericilkirGb de gelek caran bi qencî dabaşa Zirzariyan ki-

rine G di meydana şer de bi gernasî dane xuyakirin, Welatê

gawira wêran bG Q tije kurd Q Turk G Ereb bû G di cîkî dî

de dibêjî, gernasê welatê heyca gelek hêja G Hemîdî ditir-

se de gernas Q di şeran de mêrxas G Hekarî di şeran de we-

ke keleh Q riman di şeran de di kilênin Q Zirzarî li şêra

dizGrin G di ser laşan ve dibQrin,

HerwekG di cîkî dî de dibêjin, di milê çepê şer de He -

karî, Mihranî, Hemîdî Q Zirzarî bQn, Çawa, ko kurê Xilikan

dibêjî, Melek Adil, kurê Salarê Zirzarî dinav dabaşeke me-

zin de tênî G Şerefxan di Şerefnamê de dibêjî, welatê La-

can jî di destê Zirzariyan de bQ, Lê Pîrbedaq, Mîrê Baban,

bi zor ji wan sitand. HerwekQ xwediyê Subhilaşa, ji Mesa-

likilebsar diguhêzî Q dibêjî, Mazkurd G Ristaqên wê G çiya

yên Cencerîn di destê Zirzariyan de bGn. Ev çiyayê Cence "-

rîn ji rexê rastê ve raserîbajarê Şîno(Eşno) dikevî G dibê

jin, ev Zirzarî di kok G binyada xwe de Ecemin, Lê di nav-

kurd de hatine pişavtin, Pênc(5) hezar çekhilgirê wan he-

ne. Çiyayên wan gelek bilind G asê ne, Berf Q serma di vî

welatî de gelek dijwarin, pirê wan axa Q dewlemendin, sê

kevirîn bilind di serê çiyê de hene, ko baca rê li ber wan

49

ji rêwiyan distênin, Her yek ji wan keviran 10 mitir dirêj

G 3 metir firehin. Li ser wan kevirana hin nivîsandin heye

ko bi derbasbûna tarîxê hatiye windakirin. U dibêjin, ev

kevir hatine danîn, ko tarîxa wan mirovên, ko di nav berf

Q sermayê de dimirin, li ser wan binivîsin Q bidin zanîn,

ko di zivistananê de derbasbQna di vê.'hindamê ve gelek dij_

ware G gelek bi tirs u sawe,

Masalikilebsar, pêde diçî G dibêjî, Di îro de fermanda-

rê wan Mîr Necmidîn Başak Başke Q di piştî wîre kurê wî

Mîr Cîde, li şGna bavê xwe rûniştiye Q Mîr Ebdulah, kurê

Cîde li cihê bavê xwe bQye fermandar:

1- Mîr Necmidîn BaşGk-Başak

2- Mîr Cîde, kurê Mîr Başak-Başak

3- Mîr Ebdulah, kurê Mîr Cîde.

Herweha Mesalikilebsar pêde diçî Q dibêjî Q hin ferman-

darên dîjî di nav wan de hene. Weke Mîr Hisamidîn şêrê bi-

çQk Q piştî wîre kurê wî Mîr Başak-Başok bQye fermandar Q

li pey wî Mîr tsmaîl bûye fermandar Q dipeyre de Mîr Heneş

kurê Mîr îsm.aîl, fermandarê Zirzara ye,

1- Mîr Hisamidîn şêrê biçQk

2- Mîr Başak, kurê Hisamidîn şêrê biçQk

3- Mîr tsmaîl, kurê Mîr Başok

4- Mîr Heneş, kurê îsmaîl,

1-MlR SALARE ZiRZARl

Kurê Xelikan di wef iyatilayan de dibêjî, ev salar yek

ji serdar Q fermandarê leşkerê Mîr ArtQqê Turkmanî, ferma_n

darê welatê Qudsê bQ. Lê çawa Artuq serê xwe danî Q kurên

wî Segman G Necmidînêlxazî Q Behram ketin şGna bavê xwe,

Lê EmîrilciyQş Melikil Efdel bi leşkerê Misrê ve hat G ba-

jarê Qudsê ji wan sitand G ev Mîr Salarê Zirzarî bixwe re

bire Qahîre G kurê Salar Adil xiste nav zarokên Qesrê Q

xwedîkir, Zarokên qesrê zariwên fermandar Q serdarê leşke-

rê Misrê bGn, ko dixistin xwendegeha qesrê Q didane xwen -

din u paşê ew dikirin fermandar Q serdar.

Mexabin, ko ji mere nehatiye "xuyakirin, ko ev Mîr Salar

kengî çêbGye Q kengî hatiye G kengî serê xwe daniye?

2-MELEK ADiL KURÊ MÎR SALARÊ ZIRZARÎ

Adil, ji nav zarokên qesrê baş derket G hafiz, peyrewe

Misrê ew kire fermandare îskenderiyê G li wir gelek navdar

bQ Q deng pêket Q gavên xwe bi pêşde avêtin

50

Adil, li îskerdiriye zanîngehek ji pêzanê kurd Hafiz E-

bQtahir Seleve re avakir Q gelek rumeta wî girt, Çawa, ko

çend mizgevt G xwendegehên mezin li Qahîre Q Bîtlis jî ava

kirine Q di sala 543 koçî de hate Qahîre G bQ wezîrê pey -

rew Zafirê Ebîdî G Zafir navê wî kire EmîrilciyQş Melikil-

adil ,

Tenê ev awa bi dijminê wî xweş-nghat Q kurê Messal çend

şerên dijwar pêre kirin, lê herdem xurtî di rexê Adil de

bQ Q bi gernasî zora dijminê xwe dibir G naçare kurê Mes-

sal dakete rajêrê Cîze Q leşkerekî giran dahev G hate ser

dijminê xwe, lê careke dî kurdê Zirzarî zora dijminê xwe

bir Q kurê Messal di nav şer de kuşt Q serê wî bixwe re bi

re Qahîre G ji wê rojê de Adil gerdanazad, serbixwe, ber~

xwedar bu padîşahê welatê Misrê G bi serbilindî ev welat

xiste bindestê xwe,

Tenê Adil şaşiyeke mezin kir , ko Bellare, Dayika Ebbas,

kurê Yehya, kurê Temîm, kurê Muiz, kurê Badîsê Senhacî ew

jinbiya ciwan Q navdar markir G kurê wê Ebbas kire yek ji

serdarê leşkerê xwe G kurê Ebbas Nesirdi nav mala xwe de

xwedîkir G dawî hersiya bihev re Adil dinav nivînê wî de

kuştin,

Kurdmanca ji berê de gotine, çêliyên maran bê jehir na-

bin, Adil di sala 543 koçî de bG padîşah u di sala 548 ko-

çî de di nav nivîna de bi destê kurê jina xwe hate kuştin,

ZÎRZARÎDi NAV LEŞKERÊ EYYÛBÎ KURDÎ DE

1- CEMALÎDÎN ŞERWÎNÊ ZÎRZARÎ :Ev Cemalidîn, kurê Hesene Zirzarî yek ji serdarên navda

rên leşkerê YQsif Şah Silahidîn bG, Li ser bajarê Qudsê ha

te kuştin, ~"

Kurê Wesil u îmadidînê Esfehanî dibêjin, leşkerê kurd

dijmin bicarekdi navbajarê Qudsê de xiste asêgehê Q hawîr

bajarê Qudsê girtin, Lê gelek caran dijmina li dervê bajêr

şerê leşkerê kurd dikirin G gelek ji hev dikuştin, U ca -

rekê ev Mîr Cemalidîn bi hin siwarên xwe ve diçQn. şerên

dijmin G bi rê ve li kemîneke neyaran rashatin Q piştî şe-

rekî xwîndar gelek ji herdQ rexan hatin kuştin, Lê ev Mîr

Cemalidîn ji rexê misilmana ve hate kuştin Q kurd Q Misil-

man gelek berdiketin.

2- MÎR NUŞÎREWANÎ ZÎRZARÎ :Hêj padîşah nemiribQ, fermandar G serdarên dewletê gi-

hanhev G gotin, gereke berî padîşah serê xwe deynî em me-

51

lik Efdel li şQna wî rakin G di nav van serdar G mezinan

de çendek kurd hebûn, ko ji wan Xweştirînêhekarî, Neşîre -

wanê Zirzarî Q Elikan G Mengelan bQn,

HerwekQ di şerê mezin de leşkerê Zirzarî bi hevalên xwe

kurdên mayîn re di milê çepê de bGn, Hekarî , Mihranî , Hemî^

dî, Zirzarî G kurdên mayîn,

Lê bigir di sedê heştê koçî de xwediyê Subhilaşî ji Me-

sail-ul ebsar diguhêzî Q dibêjî: welatê Mazkurd G ristaqên

wî jî, di destê kurdên Zirzarî de ne, HerwekQ çiyayê Cenc£

rîn, ko j i rexê rastê ve raserî bajarê Eşno(Şîno) dikevî

dibindestê van Zirzariyan de ye, HerwekQ me di pêş de der-

bas kiriye,

HerwekQ di sedê hezarê koçî de Şerefxan Beg di Şerefna-

mê de dabaşa wan kiriye G gotiye: Watê lacan-Lahîcan, di

bin destê Zirzariyan de bG lê Pîrbodaq, fermandarê Baban

ji destê wan derxist Q bi ser welata xwe ve berda,

Tenê di hindameke dî de dibêjî, Suleyman Begê Sorî bi

sêzde(13) hezar siwar Q peyave çGne ser Zirzariya G 350 ji

mezin Q serdarên wan kuştin, Mîrlîwa yê wan jî, di nav vî

şerî de hate kuştin.

Lê mixabin, ko heta navê Mîr Liwayê wan jî, nadî xuyak^^

rin. HerwekQ bixwe dijminahiya wan dikî, ji ber, ko di de£_

pêka nivişta xwe de navê wan tênî. Lê di derebegên Kurdis-

tanê de dabaşa derebegiya Zirzarî bicarek naniye .

Ca nizanim ne j i wan nexweşe, yan tiştek di biwara wan

de bi destê Mîrê Bedlîsê neketiye. Tenê dibêjî, fermanda -

rên mayîn çGne nik padîşahê Turk Selîm Xan, gilî G gazinê

xwe kirine, lê padîşahê dijmin guh li gilî Q gazinên wa ne^

kirye. Ji ber, ko berî hingî Suleyman Begê Sorî li talanê

kurdên îran xistibQ G gelek diyarî Q tiştên giranbiha ji

wî talanî ji padîşah re şandibQn.

HerwekQ kurê Xelikan Dabaşa Bedridîn Yûsif , kurê Hesen,

kurê Elîyê Zirzarî kiriye Q dibêjî, di sala 578 koçî de qê_

bQye û di sala 663 koçî de li Qahîre serê xwe daniye G bi-

xwe li welatê Misrê Qadîlqudat bû. 1966-2-3

MQsahesen-Cigerxwîn

52

DEWLETA ERTUQI Ll HESKIF

Kurê Ezreq dibêjî: Segman, kurê Ertuqê Turkmanî bajarê

Heskîf xiste destê xwe G ji destê MQsayê Turkmanî derxist

Q MGsa kuşt u Segman di sala 498 de serê xwe danî .

1- SEGMAN, KURÊ ERTUQ :Ertuq li bajarê Qudsê di sala 491 de serê xwe danî Q

Necmidîn Elxazî Q Segman Q Behram, hersê kurên Ertuq çawa

Efdel EmîrilciyQş welatê Qudsê ji wan di sala 491 de si-

tand hatin cem Mihemed Şah, kurê Melek Şahê Selcoqî, padî-

şahê Bexda Q Kurdistan G îran Q li Bexdad rQnişt,

Mihemed Şah Necmidîn, birayê mezin kire şehne-fermanda-

rê pQlîs û Segman di sala 495 de keleha Heskîf bizor ji Mû

sayê Turkman sitand Q Mûsa kuşt Q di sala 498 de bi Ciger-

mij re çQne şerê Firing G di vê salê bixwe de serê xwe da-

nî,

2- ÎBRAHÎM, KURÊ SEGMAN, KURÊ ERTUQ :Piştî mirina bavê xwe bG fermandarê Heskîf Q ji sala

498 ta bi sala 502 koçî fermandarî kiriye Q di çaxê wî de

îmadidîn Zengî çQ ser Bexda Q ev îbrahîm di hana peyrewê

Bexda çQ ser bajarê Nisêbîn, Lê di Hamiş -I de dibêjî, ji

sala 498-502 fermandarî kiriye, Tenê kurê Wasil dibêjî, di

sala 527 de Imadidîn çGye ser Bexda Q ev herdG gotin lihev

dernakevin,

Ji lewra diriste, ko di çaxê Mîr Dawid de bî , neko di

çaxê Mîr îbrahîm de bî, yan yek ji herdiwan nerast dibêjî,

53

3-. MIR DAWÎD, KURE MÎR SEGMAN :

Piştî mirina birayê xwe bG fermandar Q di çaxê wîde li

ser Amed şer di navbera wî Q îmadidîn Zengî G Hisamidîn Te

mirtaş de çêbQ G Dawid leşkerê xwe kişand Q hate mala xweT

Herwekû di sala 535 de li ser bajarê Behmed-Behmurd-Ba-

kern çêbG G bajar kete destê leşkerê îmadidîn çawa, ko di

sala 537 de îmadidîn bajarên Tenz, Sêrt, Maden, Hîzan ,

Zewq, Bedlîs xistin destê xwe Q Banasa G Zulqirneyn ji we-

latê Amed Q Ceblîn G Mozer ji Mardîn Şebextan girtin, lê

nikaribQ Amed, Hênê bixî bindestê xwe . Mîr Dawid di sala

539 de serê xwe danîye,

4- QEREERSELAN, KURÊ DAWÎD :

Piştî mirina bavê xwe bG fermandarê Heskîf Q Qutbidîn

fermandarê MQsil keleha Hêtmê(Heysem) da destê wî, ji bo , ,

ko alîkariya wî bikî Q bihev re herin şerê NGridîn MehmQd

Q di sala 558 de leşkerê Fexridîn Qerearslan çQ hana NQri

dîn MehmQd G şerê Firinga kirin Q di sala 562 de Fexridîrî

Qerearslan serê xwe danî ,

5- nOrîdîn MÎHEMED, KURÊ FEXRÎDÎN QEREARSLAN :Di sala 562 de bQ fermandar Q di sala 581 de serê xwe

danî, HerwekQ di sala 566 de çG hana NQridîn MehmQd Q baja

rê Şengalê ji fermandarê Musil sitandin G di vê salê de w'ê

latê Çiya-Azerbaycan di bin destê Êldeniz, fermandarê Turlc

manî kole de bGn, "~

NGridîn Mihemed, keça Qilîçarlan ., padîşahê Rom mar ki

ribQ Q j ineke dengbêj ji Bexda anîbG ser j ina xwe Q ji bo

vê jinikê şer di navbera wan de çêbQ Q Silahidîn di hana

NQridîn Mihemed hat Q dawî li hevanîn G Nûridîn j inika

dengbêj berda.Q ji wê rojê de Cizîr Q Heskîf ketin bin si-

ya dewleta kurd G xutbe li ser navê împeratorê kurd Silahi

dîn hatin xwendin Q di sala 578 de NQridîn bicarek xwe si-

parde dewleta kurd G bQ fermandarekî dewletê G di sala 581

de serê xwe danî. Wê di tarîxa împeratoriya Kurdî-îslamêde

ev dabaş bê gotin,

6- QUTBÎDÎN SEGMAN, KURE nOrÎDÎN MÎHEMED :Piştî mirina bavê xwe bû fermandar Q leşkerê Heskîf bi

serdariya birayê xwe Imadidîn rêkire hana Silahidîn Q di

sala 581 de li Farqîn hate cem Silahidîn G wezîrê wî Qewa-

midîn EbQebdilah Mihemed pêre bG Q ev wezîr divê salê de

bi dizî hate kuştin,

HerwekQ divê salê de xutbe G pere di welatê MQsil, Ci -

zîre, Mardîn Q Kurdistanê bicarek hatin ser navê Silahidîn

Q di sala 584 de leşkerê Diyarbekir bi serdariya Qutbidîn,

54

li ser bajarê Eka di nav leşkerê kurd de şerê dijminê îsla-

mê dikir,

7- MELEKÎSALÎH MÎHEMED, KURÊ nOrÎDÎN MÎHEMED :Di şerê Şengalê de leşkerê Heskîf G Amed bi serdariya

Salih MehmGd hate hana Adilşah, kurê EyyGb Q bi hev re çQ-

ne ser Şengalê Q Adilşah gundê Qeradî ji hindama Mardîn da

Salih,

8- RÎKNÎDÎN MESÛD, KURÊ MELEKÎSALÎH :

Di sala 629 de Kamilşah, kurê Adilşah, padîşahê kurd li

Kurdistan-Şam-Misirê ev hindama Heskîfê ji MesQd sitand Q

bixwe re bire Misrê Q kurê xwe Necmidîn EyyGb xiste şQna

wî G kire fermandarê Kurdistan, Amed, Cizîr, Farqîn, Xelat ,

Dimişq 197I-I-9

MGsahe sen-Cigerxwîn

55

DEWLETA TURKMANÊ ERTUQÎ LÎ MARDÎN

HerwekQ me di dabaşa dewleta Ertuqî li Heskîf derbaskir

ko Ertuq li bajarê Qudsê serê xwe danî Q Efdel Melikilci -

yûş ji welatê Misrê hat G welatê Felestîn ji zariwên Ertuq

sitand G Necmidîn Elxazî bi herdG birayên xwe ve çQne cem

Mihemed Şah, kurê Melekşahê Selcoqî Q li Bexda rGniştin Q

di sala 501 de ji ber Selcoqiya ve bû fermandarê Mardîn.

1- NECMÎDÎN ÊLXAZÎ, KURE ERTUQ :

Di sala 501 de bû fermandarê Mardîn Q bajarên Dara G Ni

sêbîn, Ji padîşahê MQsil, Aqsenqerebersiqî sitandin. Her ~

wekQ Farqîn Q Amed jî G hêla van herdG hindaman bicarek

xistin bindestê xwe G di sala 516 de serê xwe danî ,

2- HÎSAMÎDÎN TEMÎRTAŞ, KURÊ ÊLXAZÎ, KURÊ ERTUQ :Piştî mirina bavê xwe bQ fermandarê Mardîn Q li şGna ba

vê xwe rGnişt Q di sala 530 de keleha Hetax ji Mîr Isa, k'û

rê Mîr Ehmed, kurê Mîr Nisamidîn, kurê Ehmedxanê kurd si~

tand Q di sala 528 de ev Mîr Hisamidîn digel Mîr îmadidîn,

fermandarê MGsil bi du leşkerên giran ve çQne ser bajarê A

med, Lê Sadidewle îkildî, kurê Fexridewle tbrahîm, kurê Y'ênal hana xwe bire Mîr NQridîn Riknidîn Dawid, fermandar¥

Heskîf G hana Dawid jêre hat, lê piştî sê mehan şer, leşke

rê Dawid vegeriya mala xwe Q leşkerê MQsil Q Mardîn naçarê"ji ser bajêr rabQn,

Lê îmadidîn paşê keleha Sitewrê ji Hisamidîn sitand ça

wa, ko di sala 533 de îmadidîn hate ser keleha Darê, l¥

leşkerê Mardîn bi mêranî liber xwe dan Q keleh bi destê vebernedan, .

Çawa, ko di sala 544 de Seyfidîn Xazî , fermandarê MQsil

hate ser Mardîn Q keleha Darê sitand, lê Hisamidîn keça

xwe dayê Q ji ser welatê xwe vegerand, lê çawa bQk gihan-

din MQsil, Seyfidîn serê xwe danî Q Qutbidîn, birayê wî ew

jinik markir Q bG fermandarê MGsil Q XatQn bQ xatGna welêtG Hisamidîn di sala 548 de serê xwe danî ,

3- NECMÎDÎN ALPARSLAN , KURÊ HÎSAMÎDÎN TÎMURTAŞ . :Piştî mirina bavê xwe bQ fermandarê Mardîn Gkete bin si

ya dewleta MQsil, çawa, ko leşkerê Mardîn di sala 558 dd"

di navleşkerê NQridîn MehmQd, padîşahê Şam Q Cizîrê de bû,ko diçQ ser bajarê Harem Q bihev re şerê dijminê îslamê dikirin, ""

56

4- QUTBÎDIN ELXAZI , KURE NECMÎDIN ALPARSLAN :

Di sala 578 de bG hevalbendê tzidîn, fermandarê Mûsil Q

bihev re çQne şerê imperatorê kurd YGsifşah Silahidîn Q

pozşikestî bi paş de vegeriyan Q şikestin Q YQsifşah baja-

rê Herzem ji hindama Mardîn sitand Q Qutbidîn di sala 580

de serê xwe danî ,

5- HtSAMÎDÎN YÛLÎQ, KURÊ QUTBÎDÎN ÊLXAZÎ :Piştî mirina bavê xwe bG fermandarê Mardîn Q Nizamidîn

Beqiş bG wezîrê wî, Ew Beqiş kolê Qutbidîn bQ Q di sala

601 de li ser destê Nasiridîn Ertuq hate kuştin.

Nizamidîn, Mardîn da Adilşah imperatorê kurd, padîşahê

Şam Q Misr Q Cizîrê Kurdistan lê çawa leşkerê Adilşah di

çemê Ferat derbas bG Nizamidîn tirsiya G bajar G keleh asê

kirin Q piştî şerekî xwîndar Q dijwar Adilşah bajar girt G

talankir, lê kele di asêgehê de ma Q di sala 595 de Adil

Şah bajarbicî hişt Q vegeriya Şam Q kurê xwe Kamil Şah Mi-

hemed li ser bajêr hişt Q çG. Lê Efdilşah EIî, kurê YQsif-

şah, fermandarê Şemîşat Q fermandarê MQsil, Şengal bihev

re hatin ser Kamilşah G naçare Kamilşah bajardi cî de hişt

Q çQ Farqîn Q vegeriya Heran,

HerwekQ di sala 599 de Eşrefşah, kurê Adilşah, kurê Ey-

yub hate ser bajarê Mardîn Q li Herzem jêrê çiyê peya bQ G

paşê li ser destê Zahirşah, kurê YGsifşah li hevhatin,

a- Fermandarê Mardîn wê 150 hezar dînarî bidî Adilşah,

b- Xutbe G pere gereke li ser navê imperatorê kurd Adilşah

bin,

c- Leşkerê Mardîn wê herdem di hana Q hewara dewleta kurd

de bî,

d- Fermandarê Mardîn wê yek ji fermandarên dewleta kurd bî,

e- Wê dewleta kurd alîkariya fermandarê Mardîn di hember

dijminê wî debikî Q biparêzî.

f- Deh hezar dînar Q gundê Qidarî ji welatê Mardîn ji Za -

hirşah re bidî,

6- NASÎRÎDÎN ERTUQ, KURÊ QUTBÎDÎN :Piştî mirina birayê xwe bQ fermandarê Mardîn Q wezîrê

xwe Beqiş Nizamidîn kuşt Q dawiya dewleta Mardîn bi mirina

vî hat .

Lê Mihemed Emîn Zekî dibêjî; di sala 811 de li ser des-

têQereqoyunludawiya vê dewletê hatiye , Ca eger ev rast bî

310 sala fermandarî kirine, Me navê wê kiriye dewlet, ji

ber, ko gelek caran serbixwe fermandarî kirine Q heta He-

leb Q Xelat xistine bin destê xwe,I966/2/I4

Dimişq Mûsahesen-Cigerxwîn

57

FERMANDARÎ U REWŞA EŞIRA LOR

Ê MEZlN (BEXTlYARÎ)

Major Rawlinson dibêjî: Di sala 1836 z. de Êlîxan Q fer

mandarê vê eşîrê Mihemed Teqî Xan bû, ko ji neviyên Elî Mu

radxan eQ ji eşîra Canîkî ye. Kalikê wî Elî Muradxan piştî

mirina Nadirşah îran bicarek xistibQ bin destê xwe,

Lê Mihemed Teqî Xan xwendevanekî mezin Q zana Q gernase

kî navdar e di nav miletê xwe de gelek bi rGmet G pîroze di

karî diwazde(12) hezar mirov bixî bin çeka G bajoyî meyda-

na şer, Welatê wî gelek avadan Q dewlemend ej^herwekQ eşî -

rên wî gelek zeviyên pir mezin Q hêja di hindama Erîdon de

girtine Q dest bi avanî Q cîyên girtinê dikin G gelek gun-

dên hêja têde avakirine.

Tenê sergêjî G berberî pirê carandi navbera Hef tleng Q

Çarleng de peyda dibin, Bi kurtî rewşa civakiya vê eşîrê

ji rewş Q pergala Lorê biçQk gelek çêtir Q xweştire, Şîwe-

yê zimanê vê eşîrê kurdiye, tenê gelek dQrî zimanê kurdî

bQye, bêtir di pejrv Q gotinê de dGr ketiye, lê bi rastî

her eşîreke kurd di çiyayê Zagros de j i xwere şîwekî serbi

xwe çêkiriye, HerwekQ ev eşîra kurd gelek mêr Q gernas G

hişk Q dijware,

Major Rawlinson, bi navên bavikê Bextiyarî çêkiriye G

jimara wan têde daye xuyakirin, ko dixwazin di virde tiş-

tek bidin xuyakirin,

58

EŞÎRA MEZÎN BAVÎKÊN EŞÎRÊ JÎMARA MALA JÎMARA TEV.AYÎ

Heftleng Olakî, Maleh 400

medî, Bextiyar- 600

wend, RQdkî, Sa- 4000

lakî 2000

7000

Çiharleng

Xwepêgirtî

Kenorsî

Sehonî

Mihemedsale

^Sîkî

Memewendî

Zalakî

Bawapî

Oral, Şalowe

Canokî

Germesîr

Xanokî

Serdesî

Gundizlu

7000

1000

1500

1000

500

4000

3000

2500

13500

4000

2000

1500

7500

Tevayî

13500

7500

28000

Bîst Q heşt hezar malin Q sed Q çil hezar mirovin. Ji

Zihaw ta Xuzistan rupel 103.

Lê qeymeqamSir Arnold Wilson , di sala 1926 z. de nivî-

sarek di kovara civata Asya navîn de belav kiriye Q dibê -

jî; fermandar Êlîxan di îro de Xwedakeremxane, kurê Elîxan

kurêMihemed Tekî Xan kurê Hesenxan, kurê Fetah Elîxan, ku-

rê Hesenxan, kurê Zemanxan Keyarese keyar yek ji çar bavi-

kên Çiharmehele, Mezawic, Lar, Keyar , Çirokên wa dibêjin :

Ev Zemanxan ji neviyên padîşahê navdarê Iran, Cemşîdê nav-

dare,

Mihemed Teqî Xan, ala serxwebQnê hilda Q dewleta îran

leşkerekî îran rêkire ser G naçare bazda Q çQ cem şêxê eşî_

ra Benîkab, Şêx Tamir Q şêxê navdar ew da destê dewletê Q

di zindana Taran de serê xwe danî Q Axacan, kurê Mihemedte^

qîxan bQ fermandar, lê di dawiya jîna wî de fermandarî ke-

te destê Hef tIeng(Hef tlanc) ,

HerwekG di çaxê Sir Wilson de fermandarê Bextiyarî yek

ji neviyên HeyderkorbQ, Piştî Heyderkor, kurê wî Xalibxan,

bGye fermandar Q Salihxan, ji neviyên Xalibxane, ko di şe-

59

rê Hindê de bi Nadirşah re bû Q piştî çend bavika Cafer Qu

lîxan bûye fermandar. EvCafer Qulîxan,kurê Esedxane, ko

herdQ malbat lê digihêne hev. 0 piştî Cafer Qulîxan ^ k'iirê

wî Esf endiyarxan bGye fermandar Q piştî wîre birayê wî Mi-

hemed Huseyn Xan bQye fermandar. Esfendiyar Xan, di sala

1903z, de serê xwe daniye Q Mihemed Huseyn Xan piştî wî bi

du sala serê xwe daniye,

HerwekG Rawlinson di cîkî dî de dibêjî, jimara malên Pêj_,

koh çil(40,000) hezar male Q j imara Piştkoh pazde(15,000 )

hezar male Q j imara eşîrên xwe pêgirtî pênc(5000) hezar ma

le, ko bihev re dikin şêst(60,000) hezar mal ,

Rawlinson pêde diçî G dibêjî; mezinê Lorê biçQk ne miro

vekî tenêye, belkî Toşmal Keye-Ketxuda mezinê bavika karê

milet Q welêt dikin, Weke fêderasyon bihev re radibiwê -

rin ,

Di vê hindamê de jin karê mêra dikin, tenê mêr dara di-

birin, komerê çêdikin G pez G sewalê xwe diçêrênin, Ji Zi-

haw ta bi Xuzistan rQpel 110,

Di tarîxa Guzîde de hatiye, ko Lor du perçe G heşt bavi

kin Q ji wan pêve hijde(18) eşîrên ko xwe bi wa girtine he

ne, HerwekQ eşîrên Sahî, Arsan, Arikî, Bîhî , ko bi Lorî di

peyivin, lê di koka xwe de ne Lorî ne ,

Tenê di îro de Lor çar perçene: Mamesanî, Kohgiloyî, Bex

tiyarî, Lorê kevnare, Ji ber, ko gelek nêzîkî farisî bQne

zimanê wan jî pir nêzîkî zimanê farisî bQye , Lê digel vî qa

sî jîhêj gelek bi kurdîtîya xwe ve girêdayî mane, ji van ba

vika teva mezintir Mamesanî ye , ko ew jî çar bavikin; Baga

şî, Cawîdî, Dijminzarî, Rustemî, Lê kohgiloyî sê perçene ;

Axacarî, Pawî , Çikî Q her yek ji van bavikan jî dibin çend

perçe, herwekQ Axacarî bGne neh(9) perçe, ko çar ji wan bi

xwe Turkmanin G di nav kurdan de hatine pişavtin Q xwe win

da kirine, HerwekQ Bextiyarî jî bQne du perçe ; Çarleng,

Heftleng Q Heftleng gelek mezine.

Çiharleng di hindama Birocird(Birogird) G Gulpaykan de

rGniştîne G cî girtine. Rojhilatzan Rose dibêjî; Warên eşî

rên Bextiyarî Serzekoh, Zerdekoh, Şoştir, Esfehan, Kerman-

şahin G j imara wa sed(lOO) hezar male, ya sêsed(300) hezar

mirove, nivişta kurdler.

Lorê kevnare, ya Lorê bingehîn çar perçene; Terxan, De-

lefan, Selsele, Balagêrwa, Lê ev bavikê paşî Lorê herî kev

nare ne , Ji ber, ko ji mezinê xwe re dibêjin Mîrê Mîran,

ev nav ne kevnare,

HerwekQ çend bavikên dî ji Balagîrwa derketine, Derîge-

wend , Segewend Q herwekG tê xuyakirin ev bavikê Derîgewend

mezintir G kevnaretirê eşîrên Lorin, Ji ber, ko Mîrê Mîran

60

ji mezinê wa ra tê gotin,

Fîlî, Lorê bingehî di Loristan de rQniştîne, Cotkar G

karkerin Q ji pêncî(50) hezar ta bi heştê(80) hezar mirov

hene , Ew jî du perçene; Pêşkoh G Piştkoh Q her yek ji wan

bûye hivde(17) eşîr; Ebdelawend, Şexawend , Keysawend, Gero

sî , Remziyar, Jerhrawend , Bacilawend, Cîlîwend, Kelhor, Ma

fî, Qerezencîrî, Zengene , Sadewend, Kakawend ,

HerwekQ Lek jî ji Lor G kurdên sade ne , Çawa , ko diDaî

retul Mearîful. tslamîye de rQpel 11-12 de dibêjî; ev eşîra^

Lek berî hingî sed hezar mirov bQ, ji ber, ko bi zimanê Fa

risî ji sed hezar leşker re dibêjin, lek, tenê ev lek bi

şîwakî dipeyivin, ko nêzîkî li şîwe(zarawê) Kelhor dikî G

eşîra Mahîkî , ko li nêzîkî Kermanşah rGdinî, bi zarav G şî

wê Lek dipeyivî, tenê eşîra Şohan, ko dikevî jêrê Piştkoh,

bi Kurmancî dipeyivî.

Rojhilatzan Şînler dibêjî; Kerîmxanê Zend j i vê eşîra

mezin G ji gundê Parya, ko îro jêre dibêjin Parê , derketi-

ye , ko ev gund bi sîh(30) kîlometir dQrî dewleta Bade. 0

li ser riya Sultanabade. Ev eşîrên kurd , ko îro di jêrê Lo

ristan de rQniştine xuyaye , ko ji rajor hatine vê hindamê

Q Mosyo Rabîno dibêjî; di çaxê Şah Ebbas de anîne vê hinda

mê, Ji bo , ko nehêlî Huseyn Xan' lingê xwe bêtir bi pêşda

bavêjî, HerwekQ Mosyo Rabîno pêde diçî G dibêjî; Kurdên

Selsele, Delefan, Bacilan, Zend , Mafî , Zendewkale ji eşîra

Lek têne jimartin, Q Kerîmxanê Zend ji kurdên Babiranewend

e, Birne Şîraz Q li cem xwe hiştine Q vê êlê G êla Bacilan

gelek alîkariya Mihemedxanê Zend kirine, ko di sala 1312 z

de dixwest dewleta Zend nGjen bikî Q j i bo wilo ev êl Q ge

lek êlên dîjî ji kurdên Lek hatine êşandin Q perçekirin,

Qacariyan gelek zor Q setem bi ser wan de barandine G pir

hindik mabû, ko eşîra Zend bicarek bêwindakirin, ji ber ko

ji wanên, ko xwe dinav eşîra Bacilan de veşardibûn pêve

kes nehate parastin, hin ji Zend di îro de dihindama Dor G

ferman de rGniştîne. HerwekG hin ji wan li jêrê rojhilatê

Kermanşah rQniştîne G eşîra Mafî di hindama Taran, Qezwîn

de cîgirtine. HerwekQ di hindama Waramîn de jî hene.

Li ser gotina 0 Man Q Rabîno, eşîrên Lek, ko îro di Lo-

ristan de ne çend perçene. Selsele nehhezar(9000) malin .

Delefan 1470 malin, Tîrxan-Merayî 1582 malin, Dalewend he-

zar(lOOO) malin, ko bicarek dikin 19000 mal.

Dalewend, ko perçak ji Babiranewende li rojhilatê Xurem

abad rQniştîne, Selsele Delefan li deşta Eleştar cî girti-

ne Q li Xawe jî hene. Terhan-Terxan li milê cepê çemê say-

mara-Semîre rûniştîne.

Bi kurtî eşîrên Lek, li rajorê rojhilatê Loristan cîgir

61

tine Q ji vê hindamê re dibêjin Lekistan, di îro de sala

1914 z de Elînezerxan, fermandarê Eşîrên selsele Q Delefan

Q Tîrhane, HerwekG herdiwên dawîn ji Alêheq-Raf idiyîn têne

jimartin, Gurzon, di DaîretQl Meariful tslamîye de dibêjî ;

Di sala 1298 koçî de, ,ya 1881 z, de jimara xelkê Loristan,

bîst Q yek hezar Q nehsed Q not Q neh(21,999) mirov bûn Q

17 hezar Bextyarî ne G çarde(I4) hezar Kohgilowî ne Q Fîlî

dused hezar mirovin

Di sala I9I4 z, de Mosyo Rabîno dibêjî; Pêşkoh sed Q

sîh hezar Q piştkoh pêncîhezarin Q Rabîno pêde diçî G dibê

jî; Loristan bi awayê zimanê xwe du perçene, Lorê mezin,Ma

mesanî, Kohgiloyî, Bextiyarî Q Lorê biçQkFîlî ne, U Mihe -

med Emîn Zekî Beg dibêjî; Hin dibêjin, ko.zimanê Loristan,

şîwak ji zimanê Farisîye, Ji ber, ko gelek nêzîkî Farisîye

Q xwe pêgirên paşiya gotinê di herdû zimana de weke hev

tên. HerwekG di peyvê de jî weke hevin. Lê birastî ev bawe

rî gelek weza Q sefile. Divê mirov.kGr Q dur lê binerî, ji

ber, ko bêgoman şîweyên van herdQ perçên Lor jî nêzîktirê

zimanê kurdî ne, Ji ber, ko Kurd Q Lor ji hev fam dikin.Lê

Faris Q Lor ji hev fam nakin.

62

REWŞA BEXTiYARÎ

Karilton-Kon, di nivişta Kerwan de dibêjî, Bextiyarî di

havîna de, di newala TarQn ê jêrî de dijîn Q li ser wan çe

mên biçQk, ko jê vedikevin belav dibin. HerwekQ di serê a-

vê de, ko jêre dibêjin Avdiz, gelek ji wan rGdinin.

Li vir çiyayê Zagros dibî du zencîr. Yek di hindirû de

Q yek ji derveye, çend newalên kGr wan ji hev cuda dikin .

Ev newalên ha jî gelek kGr Q ciyayên wa gelek bilindin, di

navbera 7-8 hezar pêde hene.

Çawa, ko zencîra derve hin newalên dijwar têde peyda di

bin, ko hin avên xurt G bi şek di wan ve berjêr dibin G di

çin ser çemê QarQnê, mezinê jêrî, ko di deşta Ahwazê-Î Ama

kevnare ve derbas dibî Q diçî Şetê Ereb,

Hawîrê wan newalan bicarek ji darên Sindiyan(BerQ) hati

ne dagirtin, Çawa, ko darên Xox, Hirmî, Kerez, Behîv, Gu -

hîj , Guyîz di van newalan de bi pirî peyda dibin, Bi kurtî

ev newal G hawîr wan têr dar G ber Q rêl Q daristan Q şîna

hî ne G beriwên şêrîn di nav wa daran de gelek têne dîtin

Q xelkê welêt ji xwere didin hev Q dixun, Birastî weke bi-

hişta riwê cihanê ye ,

Ev Bextiyarî, ko divê bihiştê de dijîn, bGne du perçe,

Heftlane(heftling) Q Çarlane(Çarling) . Dibêjin, du bavikin

ji du bira veketine. Ji yekî heft Q ji yekî çar kur mane G

her eşîrek çend bavikin Q her bavik jî çend malin G ev

çend mal bihev re digerin Q bihev re warên xwe digrin Q bi

hev re datênin G li ser hev dixeyidin Q her bavikek Ketxu

dakî wan heye, ko em jêre dibêjin Keye-Keyxwe, ko ji Ketxu

da hatiye. ~

Ev Ketxuda, ji sergêjî Q karê bavikê xwe berpisyare Q

tê vebijardin. Lê hin dixwazin bikin vegirtin, BêwekQ kur

li şQna bavê xwe rQnî Q nayê vebijartin.

Di barkirinê de ev Ketxuda çavdêrê bavikê xwe ye Q pêwa-

niyê li wan dikî Q li wandibî xwedî Q di ber mirovên xwe de

didêrî G ji wan re war G elaxan dibênî Q nahêlî kes pîsitQ

riya li wan bikî G wan ji ser hev didîalî.

Li ser her êlekê Xanek heye. Xan, ji turkî hatiye G şQ-

na axa(mezin) girtiye. Belkî ji axa jî mezintir bî, lê Xan

bi vegirtine kur ji bav vedigrî Q li şQna wî rQdinî, bê ko

wî vejêrin. Xan di ser Ketxuda re ye Q Ketxuda ji ber ve ka

rê bavikê xwe dikî Q ji xan mezintir Elîxane, Êl- eşîre G

63

Xan mezinê eşîrê ye Q êlbeg ji ber êlîxan ve karê eşîrê di

kî Q herdQ jî têne vebijartin, tenê ji malmezina vedibijê-

rin Q Şah baweriya xwe pê tînî, G fermanekê jêre dinivîsî

G dikarî wî ji cîkî bibî cîkî dî.

Heta îrojî êlîxan Q êlbeg ji eşîra Heftlancin G ji kev-

narede di destê wan de bûn, Lê rojeke Çarlancjî hebQ, ko

gelek mezin bQn, zariwên malmezina li Taran dixwênin G di-

çin derve.

tmperatore Sureya, ji malbata Elîxane, navê paytexta

wan Şalmazar e, gundeke hezar G çarsed mirov têde hene

HerwekG bazar Q çarşiya wî gundîjî heye G xelkê vî gundî

cotkar G karkerin G secada jî çêdikin. Di nêzîkî vî gundî

de bexçakî Elîxan heye .

HerwekQ di wargehê havînîdejî paytexteke wan heye , ko jê

re dibê j in Çarmehel, lê pirê xelkê vî gundî Ermen Q Gur -

cin.

Li Şalmazar salê carekê derê fermangehê tê vekirin Q E-

lîxan du carên dîjî li fermangehê rQdinî, carek li Erdul Q

carek li Oraxan rGdinî Q xelkê ji ser hev didî alî,

Ev Or-AxGn gelek bi tirs Q sawe, Kevnarakî mezin di rew

şa wê de tê dîtin, Kevirekî pîroz têde heye , ko padîşahên,

kevnare şop Q bermayên xwe li ser nivîsîne, Elîxan li ser

vî kevirî rQdinî weke kursiyê fermanrewaye . Kengî bixwazî,

du mirovan, du eşîran ji ser hev bidî alî li ser vî kevirî

rGdinî, li nik Elîxan xelkê eşîrê hemî weke hevin Q kesî

di ser kesî re nagrî Q bi dilovanî G wekhevî di nav wan de

dipeyivî Q ferman dikî.

Bextiyarî weke yek eşîrê bihev re digerin Q bihev re

bardikin, bihev re datênin tenê Lor(Fîlî) ne wilone, her e

şîrek ya her bavikek ji hev cuda digerin Q mezinê her bavi

kek, her eşîrek cudaye Q çend fermandarên wan hene .

Lê Bextiyarî di salê de du caran bihev re diçin koçeri-

yê G j i ber, ko tenê yek rê heye, ko têre derbasbin ji lew

ra bihev re diçin G bihev re tên.

Çiyayên bilind G ava çemê QarGn gelek dijwariya dixin

devê riya wan. Ji ber, ko çiya bicarek ji berfê kilisandî

ne Q gereke bi keleka di ser ava çemê QarGn ve derbasbin Q

j i bo wilo divê, ko bihev re herin G bihev re vegerin G ge

lek birist Q li peyhev derbasdibin. Gelek caran tevlihev

dibin Q dibî berdîberdan(XurGşe) Q lihev dikevin Q hev ber

didin.

Bi kurtî gelek dijWarî dibênin ta, ko digihên warên xwe

hatin G abora Bextiyariya ji pez, sewal G hinek çandiniye.

Gundêndi bin destên wan de çandiniyê dikin, ne tenê di Çi -

harmehel de,belkî jî di warên zivistanê de jî,ko jêre dibê

64

jin germesîr, herwekQ di serdesîr de jîhinek dexil diçênin"

Q berê daran dicivênin gundên nêzîkî wan di havîna de dif-

roşin wan, lê di zivistanê de her tiştên xwe ji bajaran di

kirin. Kerwan-310. ~

Ev nivişta ha li BêrGtê di sala 1959 z. de hatiye çap-

kirin. Burhaneddîn Dicarî guhaztiye zimanê Erebî, j imara wê

9627 e.

FERMANDARiYA Ç I H A R L E N Q -L A N E

1- ZEMANXAN :

Bawer dikin, ko ji neviyên padîşahê îranê navdar Cemşîd

e, pêlake dGr G dirêj bi gerdenazadî fermandarî kiriye Q

paşê serê xwe daniye.

2- HESENXAN, KURÊ ZEMANXAN :

Piştî mirina bavê xwe bQ fermandarê Bextiyarî Q pêleke

baş bi xweş Q bêş Q serfirazî kamîraniye, rabiwardye G pa-

şê serê xwe daniye.

3- FETEH ELÎXAN KURÊ HESENXAN :

Pêlake dûr G dirêj , bi xweşî G serbilindî G camêrî fer-

mandarî kiriye Q eşîr Q welatê xwe lihev ragirtiye Q paşê

serê xwe danî .

4- HESENXAN, KURÊ FETEH ELÎXAN :

Pêlakê di cihê bav G kalê xwe de bi gernasî Q camêrî

fermaridarî kiriye G êl G eşîr Q gundên xwe li hev ragirti-

ne Q paşê serê xwe daniye G koça xwe ji cihanê barkir Q çQ

ye. ~

5- MÎHEMED TEQÎXAN KURE HESENXAN :Di sala 1836 z. de Major Rawlinson, lê rasthatiye, ko

fermandar Q mezinê Bextiyar bG Q dibêjî;Mihemed Teqî Xan mi

rovekî xwenda Q jîr Q zana bû. HerwekQ mêrxas Q gernas il

fermandar bG.

Di nav miletê xwe de gelek pîroz Q bi rQmet bG, dikari-

bQ diwazdehezar mirov bixî bin çeka Q bajoyî meydana şer.

HerwekQ welatê wî gelek şên Q ava Q dewlemend bQ Q eşîren

wî zeviyeke mezin Q hêja li hindama Ferîdon xistibQn destê

xwe û gelek gundên hêja Q mezin têde avakiribQn Q tGtina

Xuzistan bicarek ji vê hindamê derdikevî.

Lê herdem sergêjî Q dubendî di navbera Heftlanc Q Çar-

lanc de destpêdikir Q jikevnare de hebQn, Lê bi kurtî rew-

şa civakiya vê eşîrê(Lorê mezin) , ji rewş G pergala Lorê

biçQk(Fîlî) çêtir G xweştire G bêtir bi pêşve çQye,

65

6- ELIxAN, KURÊ TEQÎXAN :

Pêlake dûr Q dirêj bi serbilindî G xweşî fermandariya

xwe kiriye G di cihê bavê xwe de rQniştiye Q paşê serê xwe

danî.

7- XWEDAKEREMXAN , KURÊ TEQÎXAN :

Di çaxê Sir Arnold Wilson 1926 z, de lêrast hatiye Q d^

kovara Civata Asyanavîn de nivîsarek belavkiriye G gotiye

fermandarê Bextiyarî di îro de Xwedakaramxan , kurê Elîxan,

kurê Mihemedteqîxan G dibêjî çîrokên vî welatî dibêjin Te-

qîxan ala serxwebQnê hilda G dewleta Iran leşkerekî giran

şandiye ser Q naçare bazda Q çGye nik Şextamir, şêxê eşîra

Benî, lê şêxê Ereb, ew da destê dijmin G di zindana Taran

de serê xwe danî G di sala 1841 z, de serê xwe danîye .

8- MÎRZA AXA CAN, KURE TEQÎXAN :Di çaxê wî de fermandarî gelek weza Q sêfil bQ Q di da-

wiya jîna wî de fermandarî bicarek ji destê vê malbatê der

ket Q kete destê Hef tleng-lanc.

FERMANDARÊ HEFTLANC-HEFTLENG

1- HEYDERKOR :

Di çaxê Mîrza Axa Gan, kurê Teqîxan de, ko piştî birayê

xwe Xwedakeremxan bG fermandarê Bextiyarî G bixwe mirovekî

sêfil Q weza bG li ser destê Heyderkor fermandarî ji destê

wan derket G Heyderkor bQ fermandarê welêt Q ji eşîra Heft

lanc Q ji bavikê Papî ye Q bi kamîranî G gerdenazadî pêla-

kê maye G paşê serê xwe danî.

2- XALÎBXAN, KURÊ HEYDERKOR :Piştî mirina bavê xwe bG fermandarê Bextiyarî. El G e-

şîr û welat bicamêrî li hevra girtin û gelek qencî bi mi-

let Q xelkê welêt kirin Q bi pêşde birin u paşê serê xwe

danî.

3- AZADXAN, KURÊ XALÎBXAN :

Pir cihê axîne, ko em bi tiştekî ji fermandarî G jînga-

riya vî camêrî nizanin, Lê piştî bavê wî serê xwe danî ku-

rê wî Salihxan kete şGna bavê xwe Q bQ fermandarê Bextya -rî.

4- SALtHXAN, KURÊ AZADXAN :

Ev Salihxan di şerê Hindê de bi Nadirşah re çûbQ Q di-

nav şer de gelek gernasî Q pehlewanî dane nîşandan Q nav G

deng pêket ,

66

5- AZADXAN(ESEDXAN), KURÊ SALÎHXAN :

Piştî mirina bavê xwe bG fermandarê Bextyarî Q pêlakedQr G dirêj li vî welatî fermandarî bi serbilindî Q gerdenazadî kir Q serê xwe danî G koça xwe ji cihanê barkir Q çu"ye. -

6- CAFERQULÎXAN, KURÊ ESEDXAN :

Piştî mirina bavê xwe bQ fermandar Q pêlakê bi şanazî Qserfirazî rabiward Q paşê serê xwe danî,

7- HUSEYNQULÎXAN , KURÊ CAFERQULÎXAN :

8- ÎMAMQULÎXAN, KURÊ CAFERQULÎXAN :HerdQ bira bi camêrî pêlake dirêj bihev re fermandarî

li welatê xwe kirine Q paşê herdû bira li pey hev serê xwedanîne.

9- ESFENDlYARXAN, KURÊ HUSEYNQULÎXAN :

Pêlakê wî G pismamê xwe Mihemed Huseynxan bihev re fer-

mandarî bi kamîranî kirin, Lê dawî serê xwe danî Q hevsarê

fermandariyê bi destê pismamê xwe ve berda G serê xwe da-

nî,

10-MÎHEMED HUSEYNXAN, KURÊ ÎMAMQULÎXAN :

Çawa Esfendiyarxan, kurê Huseynqulîxan di sala 1903 z,

de serê xwe danî, fermandarî bicarek kete destê Mihemed Hu

seynxan. Lê gelek neçQ Q di sala 1905 z, de serê xwe danîT

Bi kurtî Kurd Q Kurdistan, r. 458-464, c-I,

LISTAEŞÎR Û BAVIKÊN LORÊ BIÇUK

EŞIRÊN MEZÎN : PERÇÊN EŞÎRÊ : BAVÎKÊN BÎÇÛK : JÎMARA

MALA :

Eşîra Pêşkoh Dilfon Kakewend

Awetîwend

MQminewend

Reîsewend

Becnewend

Cewarî

15,000

Sîasîla Hesenewend

Qulîwend

YQ s i fwend

15.000

67

Piştkoh

Balagîrewe

Amîle

Fîlî

: Bacilan

Babiranewend

Helêlan

Reşî

Sakî

Papî

Dêrîkewend

Koşkî

Ziyuhdar

Umerayî

Mîraxur

Qatirçî

Xulam

TQtmiyad

Zole

Kurd

Şahen

Mehakî

ÇiharsitQn

Dînarewend

Delanewend

Segewend

ElîwendDeşwend

Osmanewend

Celalewend

Daciyewend

Balawend

Serxe

Merî

6.000

2.000

12.000

2.000

2.500

1.500

Pêncî Q şeş hezar malin.

ji zihaw ta xuzistan r. 105 - 110

56.000

Cigerxwîn 1971.4.3.

68

FERMANDARlYA

HÎZAN, mIkIs, IspayIrd

Şerefxanbeg dibêjî: Del G Bel , Belîc sê bira bQn, di se

rê pêşî de keleha Bilêcan xistibQn destê xwe Q paşê keleha

Hîzan jî ji xwe re girtin Q welatê Hîzan bicarek xistin

bin destê xwe.

Birayê mezin Del bQ fermandarê Hîzan Q birayê navîn Bel

bQ fermandarê Mikis Q birayê biçQk Belîc bQ fermandarê ts-

payird. Ji lewra bi sê perça hatine danîn.

1-FERMANDARÊ HiZAN

Şerefxan bi. navê Hêzan cJinivîsîy G dibêjî, Hêzan bi Fa-

risî navê meha payîzê ye G bi Kurdî navê kuflete Q Xêzan

bi daxwaza reben, belengaze G Şerefxan dibêjî Seherxêzan,

bi Farisî ewê ko bi şev ranakevî , xew nakî , yan ji reben

hatiye.

Lê Mihemed Elî Ewnî, ko Şerefname tercume kiriye dibêjî

ji Hîzan hatiye, ko bi daxwaza pûşte.

Şerefxan dibêjî, li ser zimanê xelkê wê hindamê hatiye,

ko (iibêjin ev keleh li ser destê mîrê Meraxê hatiye avaki-

rin G dibêj in diriste, ko Xwace Nesridînê TQsî avakiribî .

Hin sitGn ji darê şîlan di hindir wê kel ehê de hene , ko li

vî welatî peyda nabin. Çawa, ko di nav kelehê de hin avanî

ji qermît G çamor hene , ko weke rengê resedxana hatine ava_

kirin,

HerwekQ Hîzan bi gulşen G mêrg Q bax G bustanê xwe nav-

dar G weke bihiştê ye gelek ber G şînahî yên, ko li îran

hene li vê hindamê peyda dibin, Weke tiriyî-kişmiş,

69

Lê av Q bayên wê gelek nexweş Q herdem nexweşî konê xwe

di nav wan de vegirtiye Q hêlîna xwe di nav wan de çêkiri-

ye, Melarya ta dev ji wan bernadî. Dibêjin, ji ber, ko bin

deq hene ji lewra ev nexweşî peyda dibin.

Ji eşîrên vê hindamê re dibêjin nemêran(nemîran) , bi vî

navî deng dane. Padîşahên mezin, ko Kurdistan bizor xisti-

ne bin destên xwe zor Q setem li xelkê vê hindamê nekirine

û fermandarên vê hindamê bi dijminê xwe re dost Q heval

bQn.

Ebdurzaq Semerqendî, di nivişta Metle-tsedeyn de dibêjî

di sala 824 ê koçî de Şahrux, Teymurxan hate Azerbaycan ko

şerê zariwên Qere YGsif bikî. Suleyman Beg, mîrê Hîzan, ku

rê xwe digel mîrî Bedlîsê şande cem Şahrux. G bi xweşî "u

serfirazî vegeriya mala xwe.

1- MÎR SULEYMAN :

2- KURÊ MÎR SULEYMAN :

3- MÎR MELEK BEG :

Ev mirovê pîşîne, ko nav daye G piştî bavê xwe bQye fer

mandar. Lê gelek nemaye Q serê xwe daniye. ~

4- MÎR DAWÎD, KURÊ MÎR MELEK :Sîh Q neh salan fermandarî kiriye , lê mirovekî serxweş

G zarokperest bQ, Tenê tevlî vîqasî jî gelek dostê pêzan G

xwendewaran bG, Wî xwendegeha Dawidiyê avakiriye,

Piştî mirina wî sê kur jê mane. Ehmed, Suleyman G He-

sen.

5- SULTAN EHMED, KURÊ MÎR DAWÎD :

Piştî mirina bavê xwe bû fermandarê Hîzan Q di şerê Bex

da de gelek gernasî Q pehlewanî nîşandan Q Suleymanxan we~

latê Hîzan bicarek Q bi sGnd Q peyman girêdayî jêre berda

G xiste destê wî Q ji wê rojê de gotina Cenab bi ser navê

wî ve hate berdan û j i vê malbatê re bQye nav Q nîşan Q ke-

tin rêza fermandarên Kurdistan Q bi fermandarên Hîzan ha-

tin bankirin G nivîsandin.

Lê çawaUlema BegêTiklewî ji îran bazda Q hate nav Osma-niyan(Turkan) ev Sultan Ehmed bQ neyarê fermandarê Bedlîsê

Q bi uiema Begê re hate ser Şerefxanê Pêşî Q piştî, ko Şeref-xan di şerê ser keleha Tatîk hate kuştin, Sultan Ehmed jî

gelek nema Q serê xwe danî Q pênç(5) kur bi şQn xwe ve his

tin. Mihemed, YQsif, Xelîl, Melek, MehmQd.

6- MÎR MEHMOdXAN, KURÊ SULTAN EHMED :Piştî mirina bavê xwe bû fermandarê Hîzan, lê Suleyman-

xanê QanGnî ev welat kire du perçe. Perçak xiste bin destê

70

Mîr Mihemedbeg G yek xiste bin destê Melek Xelîl .

Piştî salekî Mîr Mihemed serê xwe danî Q sê kur, Miste-

fa, Dawid, Zeynel bi şGn xwe ve hiştin Q Melek Xelîl bi

fermaneke padîşah herdQ perçe xistin bin destê xwe Q bica-

mêrî gerandin Q lihev ragirtin. Lê Mistefabeg, kurê Mihe -

medbeg bi alîkariya xalê xwe Behaedin Beg, fermandarê Hezo

çG dergehê bilind Q perçê bavê xwe bi fermaneke hemayQnî

sitand û hat, lê piştî şeş(6) salan laşê wî li çolê, kuştî

hate xuyakirin Q naçare birayê wî Dawidbeg kete şQna wî ,

Lê wî jî piştî salekê serê xwe danî G Zeynelbeg kete şQna

wî.

7- MÎR MELEK XELÎL, KURÊ SULTAN EHMED, KURÊ MÎR DAWÎD :

Berî niha gelek caran nîvê welêt dikete destê wî Q car-

na welat bicarek dikete bin darê wî G bi vî rengî ma, ta

wekG bira Q birazî bicarek ji ber ketin G serê xwe danîn,

Bi alîkariya Mihemed Paşa, wezîrê mezin Q bi fermaneke Se-

lîmxanê diwem bG fermandarê welatê Hîzan G welat bicarek

li ser navê xwe tapo kir, Bîst Q du(22) sal bi fermandarî

rabiwardin, Lê hevsarê fermandarî xistibG destê îbdal Axa

yê Belîlanî G welat bi dest ve berda bG, Tenê nav jêre ma-

bQ. Lê tevlî vîqasî jî gelek pîroz G bi rQmet bQ,

Di sala 991 ê koçî de serê xwe danî G kurek bi navê He-

sen Beg jê ma,

8- MÎR MÎHEMED BEG, KURÊ SULTAN EHMED BEG :

Mirovekî jîr Q jêhatî bQ, Welat weke gustîlekê xistibG

tilya xwe Q bi mêranî G hostayî lihev radigirt G bi ferma-

neke Muradxan fermandariya Hîzan li xwe pîroz kir Q di sa-

la 992 ê koçî de bi Osman Paşa re çG şerê Ecem, welatê Teb^

rîzê G di şerê Sadabad de bi destê Qizilbaşa hate kuştin Q

du kur, Sultan Ehmed Q Mîr Mihemed bi şGn xwe ve hiştin,

9- MÎR HESEN BEG, KURÊ MÎR MELEK XELÎL BEG :Li ser yektiya eşîrên nemêran G bi fermaneke Muradxan

bG ferroandarê Hîzan Q li cihê apê xwe rQnişt, Tevlî ko hêj

zaro bQ jî lê YGsif Beg, kurê Sultan Ehmed Beg , apê wî çG

îstanbolê Q fermandariya welêt ji xwe re bi fermaneke padî^

şah pîroz kir Q hat, Tenê eşîrên nemêran guh lênekirin G

baweriya xwe pê nanîn Q naçare berê xwe da bajarê Tebrîzê

G çG nav Ecem Q Cafer Paşa ew kire mîrê Hîzan Q leşkerek

dayê Q şande ser welatê Hîzan, ko bizor wî bikin fermandar

lê careke dî kesî guh nedayê, lê xêrxwazan di navbera wan

de lihevhatinek çêkirin Q hindama nemêran bi senceqî dane

YQsif Beg Q pêlakê wilo lihev rQniştin, Lê dawî careke dî

Yûsif Beg doza mîrîtiyê kir Q Hesen Beg bi alîkariya Şêr-

71

wan, leşkerekî mezin bire ser Q di keleha Az de asa kir,

Lê leşkerê YGsif Beg şer nekir G şikest G YGsif Beg di av-

desxanê de hate kuştin.

Tenê her çiqas Hesen Beg malê xwe dixiste devê karbides

tên dewletê jî, lê careke dî yek ji mala wan bi navê HacT

Beg liber rakirin, lê dawî lihev hatin Q xwarina wî ji ha-

tina hindama Edwanan dane Hacî Beg Q li cem hev rGniştin G

bi vî rengî heta sala 1005 ê koçî jî bi haştî bihev re

bGn.

2FERMANDARIYA MIKSE

HerwekQ Şerefxan Beg dibêjî, ev malbat ji zariwê Bel ve

ketîne. Lê ji wan ewê navdare Mîr îbdale Q piştî mirina wT

du kur jê mane , Ehmed Beg Q Hesen Beg ,

1- EHMED BEG, KURÊ MÎR ÎBDAL :Piştî mirina bavê xwe bQ fermandarê welatê Miksê, Lê

Zeynel Begê Hekarî, Hesen Beg, birayê wî li ber rakir G bi

xwe re bire cem padîşah Q jêre hindama Karkar bi fermaneke^

Suleymanxan sitand Q bi vî rengî herdQ bira sîh salî bihev

re fermandarî kirine Q piştî, ko Ehmed Beg serê xwe danî

du kur ibdal Beg Q îmadidîn Beg hiştin,

2- ÎBDAL BEG, KURÊ EHMED BEG :

Bi fermaneke Suleymanxan fermandariya Miksê kete destê

wî Q li şQna bavê xwe rûnişt, Di wê navê de Hesen Beg serê

xwe danî Q îbdal Beg keça Zeynel Begê Hekarî ji xwe re anî

Q bi alîkariya xezGrê xwe Q bi fermaneke HemayQnî hindama

Karkar jî biserxwe ve berda G bicarek welat xiste bindestê

xwe. Lê Rustem Beg, kurê Hesen Beg çQ Karkar ji xwe re si-

tand Q gelek şer Q sergêjî di nav wan de rûdan,

Di sala 1005 e koçî de îbdal Beg serê xwe danî. Mirove-

kî serxweş bG G di kelehê wer bG Q du kur bi şQn xweve hiş

tin Q çQ, Mihimed Beg G Ehmed Beg.jê man, ~

3- RUSTEM BEG, KURÊ HESEN BEG :

Keça Hesen Begê MehmGdî ji xwe ra anî Q bi alîkariya xe

zQrê xwe Q Serdar Mistefa Paşa mîremîranê Amed^DiyarbekirT

Karkar ji tbdal Beg sitand Q paşê serê xwe danî Q Hesen Be

gê kurê wî şGna bavê xwe sitand, Lê çawa tbdal Beg sere"

xwe danî, Bi alîkariya Sinan Paşa mîrêmîranê Wan G sê sed

siwar G peya pêre ajote ser Miksê, Lê Mîr Ehmed, kurê Mîrîbdal bG fermandarê Miksê.

72

4- MIR EHMED, KURE MIR ÎBDAL :

Çawa Hesen Beg bi sê sed siwar Q peya ve ajote ser Mik-

sê Mîr Ehmed naçare êl G eşîrên xwe civandin Q ji derve

şer destpêkir Q Hesen Beg di nav şer da hate kuştin Q bi-

carek welat kete bindestê Ehmed Beg G heta sala 1005 ê ko-

çî jî di destê wî de bQ.

3- FERMANDARiYA iSPAYiRD

Ji zariwên Belîc veketine. Di çaxê, ko Kurdistan kete

bindestê dewleta Osmanlî, Mihemed Beg fermandarê îspayird

bG.

1- MÎHEMED BEG :

Pêlakê bi fermandarî Q serfirazî ma Q serê xwe danî Q

kurê wî Sultan îbrahîm kete şGna wî.

2- SULTAN ÎBRAHÎM, KURÊ MÎHEMED BEG :Bi fermana Selîmxanê yekem bQ fermandarê welêt G li ser

keleha Wanê bi destê Ecem hate kuştin G di nav leşkerê ¥eT_

had Paşa de bQ.

3- MÎHEMED BEG, KURÊ SUITAN ÎBRAHÎM :Piştî kuştina bavê xwe bQ fermandarê welêt G piştî pêla

kê serê xwe danî G çar kur, Eyyub Beg, Xalid Beg, weys

Beg G Sultan îbrahîm bi şQn xwe ve hiştin.

4- EYYUB BEG, KURÊ MÎHEMED BEG :Li şGna bavê xwe rGnişt Q ev sala 1005 ê koçîye, ko 20

sale fermandare,

5- MÎR ŞEREF BEG, KURÊ MÎHEMED BEG :Hindama Axakîş bi fermaneke hemayQnî kete destê wî Q

piştî mirina wî du kur jê man. Lê ji ber, ko bikêrî ferman

darî nedihatin hindama Axakîş kete destê tirkan Q bi ser

wane ve hate berdan Q kurê wî Orgemez bi dînîtî serê xwe

danî Q kurê dî Biha-idîn Beg çQ welatê Ereb Hesa G Besra.

73

FERMANDARlYA ZIrIkAN

Şerefxan dibêjî; Şêx Hesen, kurê Şêx Ebdurehman ji Şam

hatiye hêla Mardîn Q xelkê wê navê baweriya xwe pê anîn G

bQne mirîdên wî G padîşahê Mardîn keça xwe lê markir G za-

riwên wî bQne fermandarên wa navan Q Şex Hesen paşê kete

şQna padîşahê welêt.

HerwekG cenabê Şerefxan Beg di cîkî dî de dibêjî, digi-

hê ser Hensen, kurê Elî G çîroka wî bi awakî dî j i me re

bi davedikî. Şêx Hesen hate hêla Mardîn Q li Hetax-îtaq rQ

nişt Q di çaxê wî de Ertuq ji ber Selcoqiya ve fermandarl'

Mardîn bG Q keçeke Ertuq dîn hebQ, ko li ser destê şêx sax

bG Q Ertuq keça xwe da kurê ^êx, ko navê wî Ehmed e.

HerwekQ Şerefxan navê Şêx Hesen G kurên wî Ehmed G Su -

leyman G Qasim, YQsif, Huseyn li pey hev tênî Q dibêjî, ko

^li pey hev van çend mirovan di destpêkê de nehatine gotin.

U dabaşa wan nehatiye kirin, tenê nîvê rQpel sipî maye.

Çawa, ko navê Habîl Q Qabîl li keleha Dêrzînî tênî mey-

danê Q dibêjî, ew kesê, ko cara pêşî, ko li Dêrzînê fennan

darî kiriye navê wî Mîr Hemzaye Q kurê Mîr Xaziye. ~

Ca nizanim, ne sQcê Şerefxane, yan sGcê Tercumane. Tenê

ev gotinê Şerefxan weke çîrokê têne ber çavê mirov. Ji ber

ko Ehmed, kurê Yûsif, kurê Elî, kurê Hesenezreq bixwe tarî

xek li ser dewleta Mêrwanê kurdî , padîşahê Farqîn Q Ame'3'

çêkiriye G navê kalikê xwe Elî EbQ Hesen çend cara aniye û

dibêjî kalikê min serok Elî, kurê Ezreq ji ber mala Merwan

ve dizdar G fermandarê Heskîfê bQ G bicarek barxane Q mal

74

Q cewahirên wan li cem wî bGn.

Çawa, ko di fermandariya kurê Cuheyrê Musilî de ev EbG

Hesen Elî, kurê Ezreq di Heskîfê de bQ herwekQ Ehmed, kurê

Yûsif, kurê Elî, kurê Ezreq bixwe li bajarê Farqîn G di sa_

la 510 de çêbQye Q çQye Şam, Heleb, Bexdad Q Gurcistan, ko

tê xuyakirin ev mirov hin delametên mezin di destê wîde he_

bQn Q gelek diriste, ko zariwê Ehmed yan birazayê wî bGbin

fermandarê Zirikan.

Di tarîxa Merwaniyên Farqînê de winê navê EbQ Hesen Elî

kurê Ezreq gelek caran bibênin. Zirikan bûne çar perçe Te_£

cîlî, Dêrzînî, Kurtikî, Hetaxî .

1-FERMANDARE tercile

Tercîl keleheke nêzîkî bajarê Amed(Diyarbekir) dikevî.

Du kelehê wê hene, Tercîl G Darîn. HerwekG Hetax bixwe nê-

zîkî Tercîle, lê Dêrzîn G Kurtika li nav Xerza ne Q ji fe£

manderê Tedcîl u Hetax veketîne. Şerefxan dibêjî, Ehmed,

kurê Seyid Hesen G Suleyman Q YQsif Q Qasim lipeyhev fer-

mandarî li Tercîlê kirine. lê ew mirovê, ko navdare Umer,

kurê Hesen Beg e.

1- UMER BEG, KURÊ HESEN BEG :Çawa bavê wî serê xwe danî Umer Beg kete şGna bavê xwe

Q êl û eşîr bicarek lixwe gihandin hev Q di çaxê Hesendi -

rêj de, ko ji wan re dibêjin PezgewraÇ^qqoyunlt^Hesendirêj ,

keça vî Umer Begî mar kiriye G hindama Mihranî'G Noşad bi-

ser Tercîl G Hetax ve berdane, lê piştî ko kurek ji keça £

mer Beg ji Hesendirêj re çêbQye Hesen, kurê xwe kire fer-

mandarê Tercîl Q Hetax G Bedlîs da xezQrê xwe.

2- BODAQ BEG, KURÊ UMER BEG :Piştî, ko Umer Beg serê xwe danî Hesendirêj Bedlîs xis-

te destê Bodaq Beg, kurê Umer Beg. lê çawa YaqQb Beg, kurê

Hesendirêj bQ fermandarê Kurdistan G îran careke dî welatê

Tercîl Q Hetax dane destê xalê xwe G di sala 888 de Bodaq

Beg bG fermandarê welatê bav G kalê xwe Q di sala 911 'ê k£

çî de Bodaq Beg serê xwe danî .

3- EHMED BEG, KURÊ BODAQ BEG :Piştî mirina bavê xwe bG fermandarê welêt Q di sala 913

de bi destê Qizilbaşa li ser Diyarbekir hate kuştin,

4- ELÎ BEG, KURÊ BOMQ BEG :Piştî kuştina birayê wî bQ fermandarê welêt, Lê piştî

du salan serê xwe danî.

75

5- ŞEMSI BEG :

Piştî, ko leşkerê Turk Q Kurd , leşkerê Iran şikandin Q

Diyarbekir ji destê Qizilbaşa derxistin Selîmxanê yekem we

latê Zirikan bi fermanekê xiste destê Şemsî Beg yek ji ve

malbatê.

6- HEYDER BEG, KURE ŞEMSÎ BEG :

Bi fermaneke Suleymanxan, welatê Tercîl kete bindestê

Heyder Beg, kurê Şemsî Beg. lê di şerê Çaldêran de hate

kuştin.

7- BODAQ BEG , KURE HEYDER BEG :

Bi alîkariya Mustefa Paşa, serdar fermandariya Tercîl

kete destê Bodak Beg Q pazde sala di welatê xwe de bi fer-

mandarî Q kamîranî rabiwardin G paşê serê xwe danî .

8- HUSEYN BEG, KURÊ BODAQ BEG :

Heşt meha piştî bavê xwe fermandarî kir Q serê xwe da-

nî .

9- ÎSMAÎL BEG, KURÊ BODAQ BEG :

Çar sala bi fermandarî Q kamîranî derbas kirin G serê

xwe danî ,

lO-UMER BEG, KURÊ HEYDER BEG :

Bi fermaneke Muradxan bG fermandarê Tercîl, Mirövekî

jîr Q zana G hêja bG. Mîrê Mîranê Diyarbekir girtin Q ber-

dane fermandarên Kurdistana Diyarbekir xistibGn destê wî G

heta sala 1005 'ê koçî jî berxwedar Q fermandarê welêt bG .

2-FERMANDARÊ HETAX

Ehmed Beg, kurê Mîr Mihemedbegê Zirikî, fermandarê yeke_

me, ko li Hetax nav daye, Mirovekî mezin Q hêjaye G di ça-

xê Şah îsmaîlê Sefewî de keleha Hetax ji destê Ehmed Beg

hate derxistin Q yekî Qacarî li şGna wî rQnişt,

Eşîrên Zirikî bazdan Q bi çola ketin Q serê xwe ji dij-

min re pêl Q xwar nekirin Q heta, ko leşkerê Kurd Q Tûrk

welatê Kurdistan ji destê Qizilbaşa derxistin Q leşkerê E-

cem li Çaldêran şikandin, Ehmed Beg jî welatê xwe bizor ji

wan sitand Q xiste bindestê xwe Q Zirikî şerekî dijwar G

xwîndar bi dijmin re kirin Q bi werîsa bi şev bi kelehê de

hilkişiyan Q bicarek pêwanê kelehê kuştin G Ehmed Beg ki-

rin fermandarê welêt G dawî bi fermaneke Selîmxan lê hate

pîrozkirin G piştî mirina wî sê(3) kur bi şGn xwe ve hiş-

tin. YQsif Beg, Şahem Beg, Mihemed Beg. Lê hersê bira li -

hev nekirin Q naçare çQne berdestê padîşah Q gelek ji wela

76

tê xwe dane xezîna dewletê Q ê mayin li wan hate parveki -

rin.

1- ŞAHEM BEG, KURÊ EHMED BEG :

Farqîn, Rebet, Hebke gihane padîşah G zeametek bi 60 he_

zar aqçe giha Mihemed Beg Q zeametek bi 100 hezar aqçe gi-

ha destê YQsif Beg Q zeametek bi dused hezar aqçe giha Şa-

hem Beg.

Ev nîşana windabGn Q korocaxîye, ko nikaribin lihev bi-

kin G herin welatê xwe bidin destê dijmin G nikaribin di-

nav xwe de yekî ji xwe bikin mezin G welat li xwe par bi-

kin G hetta îro jî axa G begên Kurdistanê li ser vê yekê

diçin Q welatê xwe dixin bindest G lingê dijmin.

Piştî, ko Mihemed Beg serê xwe danî zeameta wî kete des

tê Qubad Beg RemdanlG G di çaxê wezarata Rustem Paşa de g£

lî li Şahem Beg hate kirin Q hate kuştin Q 20 salan Hetax,

di destê bêgana de ma,

2- yOsÎF BEG, KURÊ EHMED BEG :lê paşê bi fermaneke Suleymanxan Hetax careke dî vegeri

ya destê Yûsif Beg, kurê Ehmed Beg, lê keleh wêran kir 11

bi senceqî pêlakê li Hetaxê fermandarî kir. Tenê piştî mi-

rina wî careke dî kete bindestê fermandarekî turk bi navê

Ehmed Beg, kurê Hacî Beg.

3- HESEN BEG, KURÊ yOsÎF BEG :Piştî du salan senceqa Hetax careke dî bi fermaneke Se-

lîmxanê diwem vegeriya destê Hesen Beg, kurê YQsif Beg Q

çawa serê xwe danî du kur bi şGn xwe ve hiştin. YQsif Beg

Q Welî Beg.

4- YÛSlF BEG, KURÊ HESEN BEG :YGsif Beg gelek nema Q zQ serê xwe danî G Welî Beg kete

şQna wî .

5- WEIÎ BEG, KURÊ HESEN BEG :Cihanşah Beg, pismamekî wî kete riya wî G berberî pêre

kir G bi fermaneke padîşah welat bicarek xiste bindestê

xwe G 20 hezar zêr bertîl dane waliyê Diyarbekir, lê çawa

Welî beg pê agah bQ wî ev bîst hezar zêr dane dîwana Diyar^

bekir Q di cihê xwe de rGnişt. Daxwaza turka serkarên dew-

letê ev bQ, ko pera ji wan bixun Q herçî pera nedî yan bê

girtin Q yan bê kuştin.

Çawa îbrahîm Paşayê zorker ala serbilindî Q berxwedarî,

hilda Q Kurdistan xiste bindestê xwe Hetax bi senceqî da

77

Zulfeqar Beg, kurê Şahem Beg Q çil hezar zêrên osmanlî jê

sitandin. Lê çawa li Yedîqule hate kuştin. Careke dî Welî

Beg bi fermana Mihemedxan welatê xwe vegerande bin dêstê

xwe Q heta sala 1005 koçî jî fermandarê Hetax bû.

3-FERMANDARiYA DERZÎNÊ

Dêrzîn keleheke di hindir wê de dêreke mezin heye, ko

berê jêre digotin Dêrzêw, lê Elî Ewnî dibêjî, Dêrdîz Q Dêr^

zîr .

Gelek diriste, ko Dêrzêrîn bî yan Dêrzîn bî. Dêrizbîn

li nav Mihelmiyan heye dikevî jêrê Kercewa. Mala Mîrê Zi-

rav, Mîrê Mihelmiya têde rQdiniştin Q di îro de li Kefirhe

wal rQdinin, di bin welayeta Mardîn Q Heskîfa kevnare de

dimênî, lê Kurtika li nav Xerza dikevî. Ç^wa, ko Dêrzîr jî

li nav Xerza heye.

Min dixwest li ser Dêrisbîn bi mîrê Mihelmiyan re bipe-

yivim lê bi destê min neket.

1- MÎR HEMZA, KURÊ MÎR XEIÎL, KURÊ MIR XAZÎ :Pêlakê fermandarî li Dêrzînê kir Q di sala 900 'ê koçî

de Şah îsmaîl Mîr Hemza kire fermandarê Dêrzîn.

2- MÎR MÎHEMED, KURÊ MÎR HEMZA :Piştî mirina bavê xwe G şikestina leşkerê îran li Çaldê

ran bi fermaneke Selîmxanê yekem welatê Dêrzîn kete deste

Mihemed Beg Q piştî pêlakê serê xwe danî Q çar kur bi şQn

xwe ve hiştin, Elî Beg, Şahqulî Beg, YaqQb Beg, Cihanşah

Beg.

3- ELÎ BEG, KURÊ MÎHEMED BEG :

Her çendan birayên wî şQr di riwê wî de kişandin jî, lê

bi mêranî fermandarî xiste destê xwe Q bi gernasî çend sa-

lan fermandarî kir Q paşê serê xwe danî.

4- ŞAHQUIÎ BEG, KURÊ MÎHEMED BEG :

Di sala 941 de bQ fermandarê Dêrzîn Q cihê birayê xwe

sitand Q fermandarî bi fermaneke Suleymanxanê QanQnî li

xwe pîroz kir Q piştî heşt salan bi destê Nasir Begê Kurti

kî li bajarê Belî hate kuştin.

5- YAQOb BEG, KURÊ MÎHEMED BEG :

Piştî Şahqulî Beg bicarek welatê Dêrzîn xiste destê xwe

G bG mezin Q fermandarê welatê Zirika.

Mirovekî gelek zana Q bîrewer bG G ristevanekî mezin bû

ristê xwe bi kurdî çêkiribGn. Di vê meydanê de gelek pehle

wan Q jîr bQ. Sed mixabin, ko kurdê bextreş jivê dîwana

78

ristevan Q hozanê xwe bê par Q pişk man Q ev dîwan bicarek

winda bQ.

Di saxiya xwe de fermandariya Zirika bi destê kurê xwe

Dûman Beg ve berda, lê ristevanê navdar hêj sax bG kurê wî

Dûman Beg di şerê Çaldêran de hate kuştin G YaqQb Beg hoza

nê mezin piştî salekê serê xwe danî. Lê du kur ji DQmanbe'g

mabQn. Mihemed Beg G Elî Beg.

6- MÎHEMED BEG, KURÊ DÛMAN BEG :

Di sala 986 koçî de DGman Beg hate kuştin Q Mihemed Beg

li şGna bavê xwe rûnişt G hêj kalikê wî sax bG tevlî, ko

hêj salên wî di pazdeha derbas nebGbQn jî lê salekê bi alî

kariya kalikê xwe ê hozan Q jîr derbaskir Q piştî mirina"

xwe bi gernasî Q camêrî G payedarî fermandariya xwe dikir.

Lê bi navtêdana Ketxuda Şemsidîn, Ketxudayê Hezo Mihe -

med Begê Kurtikî herdem pêre dijminayî G berberî dikir Q ê

rîşî nav gundên Dêrzîniya dikir Q talan Q şewat Q zor G si"

tem bi ser wan de dirijandin G naçare Mihemedbegê Dêrzînî^

mirov Q peyayên xwe rojekê xistin riya wî G piştî .şerêkî

dijwar Mihimedbegê Kurtikî birîn bG Q bizor gihandin kele-

ha Kurtikan G serê xwe danî Q Mîr Mihemedbegê Dêrzînî wela

tê Zirikan bicarek xiste bin destê xwe Q gelek ji dijminl"

xwe kuştin G serbilind, payedar ta bi sala 1005 'ê koçî jî

fermandar Q ber^«redar bQ.

4-FERMANDARiYA KURTÎKA

1- NASÎR BEG :

Ev Nasir Beg ê pêşîne, ko hatiye xuyakirin Q deng daye.

Di navbera mîrekê Dêrzînî Q Kurtikan de herdem sergêjî G

dijminayî bG Q li ser gundê Minar gelek şer Q pevçQn çêdi-

bQn Q gelek mêr ji herdQ rexan dihatin kuştin, lê Şahqulî-

beg, fermandarê Dêrzînî bi fermaneke Suleymanxan gundê Mi-

nar xiste nav derebegiya xwe Q bicarek ji Kurtikan sitand,

lê çawa Nasirbegê Kurtikî ev bihîst, çend peya bixwe re bi_

rin Q kete devê riya Şahqulîbeg Q li bajarê Bolî, welatê

turka li hev rasthatin G şer dinavbera herdû pismama de

destpêkir Q Şahqulîbeg hate kuştin. Lê waliyê Bolî bi leş-

ker Q xelkê bajêr ve li Nasirbeg Q hevalên wî civiyan Q Na^

sirbeg tevlî sîh(30) siwarî girtin Q li ser devê rê bidar-

vekirin.

2- MÎHEMED BEG, KURÊ NASÎR BEG :Piştî bavê xwe bQ fermandarê Kurtikan Q di gel Şemsidîn^

axa, ketxudayê Hezo Q Zeynelbegê Şêrwî êrîşî welatê Dêrzî-

79

nî kirin. liê di şer de birîndar bQ G li keleha kurtikan se^

re xwe danî .

3- NASÎR BEG, KURE MÎHEMED BEG :

Di çaxê wî de li ser destê Şemsidînaxa, ketxudayê Hezo

Q Zeynelbegê Şêrwî bi mîr Mihemedbegê Dêrzînî re lihev ha-

tin G gundê Minar di ber xwîna bavê wî de dane Nasirbeg QMehmGdbegê Zirikî. Ketxudayê Dêzînê ji cem Mihemedbegê Dêr_

zînî derxistin, ji ber, ko wî Mihemedbegê kurtikî kuştibQ.

Ev MehmQdbeg, li Bedlîsê Q bi destê hevalên wî bi bêbe>c

tî hate kuştin. le dibêjin, ko Şemsidînaxa, ketxudayê Hezo

ew daye kuştin,

HerwekG mîr Nasir li nêçîrê bi destê qeşmerê xwe, Çem -

ber hate kuştin. liê xistin sitiwê mîr Xelîl, ko çend caran

bGbû fermandarê kurtikan(Gurdika) Q ji ber, ko pîr^bGbG li

cem mîr Nasir rQniştibQ G ji bo vê yekê ev mîr Xelîl jî h£

te kuştin.

4- MÎR MÎHEMED BEG, KURE NASÎR BEG :Piştî mirina bavê xwe bi fermaneke hemayQnî di sala

1005 'ê koçî de bG fermandarê Kurtika Q birayê wî EbQbekir,

pêre bQ.

1966.3.18

Mûsa Hesen Cigerxwîn

80

FERMANDARIYA MILAN

Li wêran-şehIr

Milan di hindame Mardînê de du perçene. 1- Milanê Xidir

2- Milanê Paşê. Lê ev dabaşa me li ser milanê paşê ye, yan

bixwe li ser mala paşê bixwe ye.

HerwekQ ev minê(Milan) bixwe sê perçene. Paşê Mila, Mî-

rê Mila, Axê Milan. Paşê Mila di Wêran-Şehrê de rQniştîne

G Mîrê Mila di hindirwê bajarê Mardînê de ne. Lê mala Xi-

diraxa di nav êla Mila, ko dikevî jêrê AmQdê xwedî gund Q

bi nav Q dengin.

Niha dabaşa me li ser mala Zengozêrîn, paşayê Milaye.

Em dixwazin hinekî ji mila G mala paşê Mila bipeyivin G bi

vî rengî karekî ji gelê xwe G tarîxê re bikin.

Mala Zengozêrîn ji kevnare de çend paşa Q mirovên mezin

ji wan rabQne, ko serê gelê kurd ji ber wan bilind dibî.

1- KELEŞEBDÎ :

Mexabin, ko em tiştekî hêja ji tarîxa Keleşebdî niza -

nin. Tenê tiştê, ko navdare ewe, ko Keleşebdî mirovekî ke-

leş Q rêgir bG G karê wî talan G kuştin Q rêgirtin bQ.

Bi vî awayî deng daye, lê mêrik bi mêranî xwe kiriye me

zinê Mila Q êla Mila. Xwe daye ber siya wî lê mixabin em

nizahin kengî serê xwe daniye.

2- BÎŞAR PAŞA :

Pir cihê keser Q axîne, ko em nizanin ev camêr kurê kê-

ye G di kîjan salê de hatiye cihanê Q di kîjan salê de se-

rê xwe daniye .

Tenê dibêjin, Ebdulahê îso, axê Şikaka ji ber dewletê

reviya bG Q xwe li Bişar Paşa girtibû G her çend caran ji

Bişarpaşa hate xwestin jî lê paşê neda destê dewletê heta,

ko Bişar Paşa xwestinbajarê Rihayê Q serê wî jêkirin. Lê

di kuştinê de jê pirsîn:

81

- Ma tu tiştekî naxwazî?

Paşê got: Belê wele dixwazim ji xwere dengekî bistirênim ,

civat hemî keniyan Q dilê xwe de digotin Paşê Milan li ber

mirinê ji hişê x;^re çQye. Lê paşê destê xwe xiste bin guhê

xwe Q dest pêkir G got:

lolo, , . .

lolo siwaro.' hake bi mi hake '.

Tê herî konê Ebdilê-îso, axayê Şikaka

Bêje mêr ew mêr bQ, ko soza xwe bire serî

Heta xwîna Bişar Paşa herikî li şikaka.'

Paşê wilo digot Q berê xwe dabQ xortekî bi şGr û mertal Q

jêre digot, xortê milî jî zQ daxwaza paşê naskir G li hes-

pê xwe siwar bQ Q ji bajêr derket Q berê xwe da konê Ebdi-

lê-îso G çawa rQnişt axê jê pirsî G got: Lawo hela te çi

li bajarê Rihayê bihîtiye? ji mere bêje.

Xortê Milî jêre ta bi derziyê vekir Q got: Wele paşa

kuştin G sitrana paşê jere bidarvekir Q got; Ebdilê-îso go

bese lawo te her tişt da zanîn, de rabe here xwedê bi tere

bî.

Axê gazî kire geregerê xwe Q çîrok ji wan re got Q ji

wan re go:

- De rabin kcnê xwe barkin Q bi şev ji nav mila birevin Lê

bi xwedê ejêr bi kuştina Bişar Paşa agah bibin yekî ji me

bernadin.

Êvarê Şikaka konê xwe barkirin Q sibê Mila dane ser şo-

pa wan Q gelek ji wan kuştin Q ji rojêde Şikaka ji vî we-

latî çGn Q hew vegeriyane Cizîrê. Lê ev bi çîrokî min bi-

hîstiye.

3- TEMÎRPAŞA ZENGOZÊRÎN :

Dewleta Osmanî welatê Mardîn bi ser Bexdayê ve berda bG

Q xelkê hindama Mardîn sê perçe bQn. Kurd, Ereb , Turkman

bQn. Belam Kurd ji tevan bêtir Q mezintir bûn G biger ev

hindam bicarekdi bindestê kurd de bQ. Ji ber, ko çiyayê

TQr-abidîn(Qerecedax) di bindestê kurd de bQn Q gelek êl Q

eşîrên mezin Q navdar, ko ji tevan mezintir eşîra Milan bQ.

Di hindir wê çola Mardînê de, di hember eşîrên Ereb de di-

HerwekQ hin turkman G hip eşîrên Ereb , kc j i tevan mezin

tir eşîra Şemer, Enz, Tey bGn. Di wê çolê Q li rexê jêrê CT

zîrê pezê xwe biharan diçêrandin.

Lê tevlî eşîrên kurd ne yek perçe bGn jî, lê di hember

dijmin de naçare xwe digihandin hev Q tenê pirê caran xwe

bixwe şerê hev dikirin G dibGn hevalên dijmin Q xwe bi dij

minê xwe digirtin.

82

Çawa, ko hin eşîrên Ereb jî, wilo dibûn hevalê Kurd Q

şerê miletê xwe dikirin. Ji lewra pirê caran Cizîr dibQ du_

bendî Q şerê hev dikirin, talanê hev dibirin.

SÛNDA PiSMAMA

Ev sQnda pismama, yan Helfulêmama weke, ko ereb dibêjin

bicarek eşîrên Cizîrê Kurd Q Ereb bihev re dijminahiya Er£

bên Şemer, Enz ji ber, ko ev herdG eşîrên mezin Q xwînrij ,

ne tenê dijminê kurd bQn, belkî jî dijminê herkesî bQn G

karê wan tenê talan G kuştin bG.

Ji ber, ko ev herdQ eşîr ji derve dihatin Q eşîrên Cizî^

rê ji wan gelek ditirsiyan Q xwe li ber wan, ko nebQna yek

nedigirtin Q nikaribQn yek-yek li ber wan destê xwe bilind

bikin, yan serê xwe rakin.

Ji eşîrên, ko divê peymanê de bihev re sQnd xwarîbGn ji

kurd Milanê Paşê, Milanê Xidir, Kîka, Xeleca, Deqorya G ji

Ereban Tey, CibGr, Beqqar Q hin eşîrên biçQk xwe bi wa,n

girtibGn.

Ji ber, ko Şemer ji îraqê dihate Cizîrê G Enz ji Şam

yan ji Şamîye rojavayê Ferat dihatin Cizîrê G xelkê welêt

xwe didane hev G jihev re sQnd dixwarin, ko bihev re şerê

van herdG eşîran bikin Q bivî rengî xwe Q mal G sewalên

xwe ji dijmina diparastin. Şemer xwîkîtî ji kurd Q erebên

Cizîrê distandin,

XWÎKÎTÎ-YAN - UXUWE-BiRATÎ

Ji ber, ko Şemer pir Q xurt Q şerxwaz bûn herdem talan

G kuştin Q sergêjî di nav eşîrên Cizîrê de bi awakî berdî -

berdan dikin Q herkes ji wan ditirsiya Q mal, pere, pez,

dexl didane wan, ko diziya wan nekin, talanê wan nebin, rae_

rê wan nekujin,

Di serê pêşî de Uxwe bi daxwaza Biratî bQ, lê dawî ki-

rin bêş Q bizor ji kurd Q erebên cizîrê distandin, Lê bivê

sQndê gelek caran kurd Q ereb bihev re şerê Şemer Q Enz dj^

kirin G zora wan dibirin Q mêrê wan dikuştin G talanê wan

ji xwe re tanîn. Tenê her Q her tirsa Şemer Q Enz di dilê

xelkê Cizîrê de cîkî mezin girtibQ,

Di vê çaxê bixwe de Zortemirpaşa(Zengozêrîn) di Enedolê

de qelabend Q dest li ser bQ G eşîrên kurd Q ereb çiqas gj^

lî G gazinê xwedikirin jî, lê kes nebû , ko li ber barê wan

rabî.

Ji lewra paşê Mila ji îstanbolê bazda Q xwe gihande nav

Mila Q dest bi karê xwe G fermandariyeke mezin kir G êl G

eşîrên kurd Q erebên Cizîrê lixwe civandin Q leşkerekî me-

83

zin ji xwe re pêkanî Q jinG ve dest bi talan G sergêjiyê

kir Q berdî-berdan bicarek xiste nav welatê Cizîrê.

Navbera Diyarbekir-Riha-MQsil-Heleb bicarek xiste bin

destê xwe G di nav talan G sergêjiyan de wêran G sitem bar

hişt, Ji lewra waliyên Heleb, Diyarbekir, Bexdad ketin nav

tirs Q sawîran. Lê çiqas xwestin, ko Zortemirpaşa serwext

bikin, nikaribGn bikin.

Naçare leşkerekî mezin bi serdariya Suleyman Paşa, wali

yê Bexda G Ozin îbrahîm Paşa Q Reşwanzade Umer Paşa, wali-

yê Meletya bi leşkerên xwe ve dinav vî leşkerî hatin,

Suleyman Paşa, ev leşkerê giran ajote ser Zortemir Paşa

Q ji ber, ko nikaribQ şerê vî leşkerê mezin bikî, keleha

BQk, ko paytexta wî bQ ji dijmin re berda G berê xwe da we

latê Helebê Q SulejTnan Paşa ev sela tirafa germ bi ser se-

rê eşîrênkurd ve berda Q zor Q setemeke bê pîvan li Kurd G

Milan kir . Fermandarê Mardîn avêt Q gelek ji mezinên Mila

kuştin,

Ji wan mirovên navdar, ko hatin kuştin,bi dar vekirin ,

SadQn Beg (birayê Temir Paşa) , MehmGd Beg(Pismamê Temir Pa_

şa) . ~

Lê Suleyman Paşa, îbrahîm Beg, birayê Temir Paşa kire

mezinê Milan G vegeriya Bexdad , (Tarîxa Cewdet, rQpel 340 ,

perçê 5) ,

Ji ber, ko turkan dixwest kurd perçeperçe dQrî hev bikî

welatê Mardîn, ko dibin siya Diyarbekir de bQ bi ser Bexda

ve berda bQn, ko hezar kîlometir dQrî Mardîne, HerwekQ ber

tîlxwer G çilek G diz bêjimar ketibQn nav dewlet G /êlêt

berdîberdan di welêt de af irandibQn(Şarê bêpirsiyan bQ) ke

sî gul li ferman Q gotinê karbidestê dewletê nedkir ,

HerwekG rista derebegî her Q her nexwendin, nezanî, ka-

rê xweş G mezin kuştin G talan Q berdîberdan bQn,

Suleyman Paşa bê , ko bighê armanca xwe destevala vegeri

ya Bexdad G TeymQr Paşa sê sala der bi der li çola ma G di

sala 1209 h(1794 z. de) bi lingê xwe G ji nişkave çQ Bex-

dad doz G hêviya gerdenazadiya xwe li Suleyman Paşa kir, 0

di sala 1215(1800 z,) de TeymQr Paşa bQ waliyê bajarê Reqa

lê nikaribQ, yan nizanibG vî barê giran bibî serî, Ji ber,

ko dijminê wî pir bQn G gelek sergêjî diketin devê riya wî

ji lewra ew ji wir rakirin G birin Sêwasê kirin walî. Di

sala 1218 k(1803 z.) de TeymGr Paşa çG Sêwasê G bQ walî,

4-iBRAHiM BEQÊ MÎLLÎ

Me derbas kir, ko çawa leşkerê Suleynian Paşa, waliyê

Bexda G ji hawîrve leşkerê tirka êrîş kirin welatê Milan Q

çawa berdîberdan, kuştin, talan bi darvekirin, çêkirin G

çawa paşayê navdar îbrahîm Beg, birayê TeymQr Paşa kire me_

zinê welatê Mila.

Ji wê rojê de îbrahîm Beg, bi camêrî karê welat Q milet

G eşîra Milan Q kurd Q erebên xwe pêgirtî bi pêşve dibirin

G xweş li hev radigirtin Q pêşve dibirin. HerwekQ bi dewle_

tê re herdem bi xweş Q bêş çax G demên xwe derbasdikirin ,

Sînorên derebegiya xwe ji destê dijmina diparastin, lê da-

wî serê xwe danî Q koça xwe ii vê cihanê barkir Q çG,

5-EYYÛB BEG KURÊ ÎBRAHÎM BEQ

Fermandarî G derebegiya vî camêrî gelek dirêi kir Q pê-

lake xweş bi gernasî, mêranî, comerdî di welatê xwe de fer

mandarî kiriye Q heta dewleta Osmanlî jî nikaribG nêzîkî

welatê wî bibî. Ji ber, ko serbixwe G gerdenazad di Wêran-

şar de jîneke bi kamîranî radibiward,

Lê ji nişkave leşkerekî Qsmanlî êrîş kire ser welatê Mi^

lan Q çend şerên dijwar Q xwîndar di navbera Kurd Q Tirka

de çêbGn. Tenê dawî EyyQb Beg bi dîlî kete destê dijmin G

li Diyarbekir xistin zindanê Q tê de ma heta, ko serê xwe

danî.

6-TEYMÛR BEQ

Ev TeymQr Beg neviyê TeymGr Paşa ye. Di şerê navbera

dewleta Osmanlî û îbrahîm Paşayê Misrî de, ko bixwe ji ber

bavê xwe ve leşkerê Misrê tajote ser Diyarbekir Q Kurdist£

nê TeymQr Beg di çaxekî hin de welatê Cizîrê G beriya Mar-

dîn bicarek xiste bin destê xwe.

Tenê gelek neçG ev gernasê kurd di şerekî de hate kuş-

tin Q leşkerê Misrê vegeriya welatê xwe Q careke dî dew-

leta Osmanlî destê xwe dirêjkire vê hindamê Q ji ber, ko

Milan mezinê xwe winda kiribQn gelek dijwarî dîtin G zor

G setem bi ser welatê wan de hatin rijandin.

HerwekQ eşîrên ereb Şemer, Tey gelek ji gund Q êlaxên

kurdan ji xwere girtibGn Q bê pîvan zor Q setem bi serxel-

kê vê hindamê de barandin

T-MCHMÛD BEQ, KURE TEYMÛR BEQ

MehmGd Beg, çawa çavên xwe vekirin dî, ko çawa zor Q

setembi sermilet G welatê wî de dibarin, ji lewra ji rêve

dest bi daneheva dost Q mirov G gernasên eşîr Q kurdên ha-

wîr xwe kir Q bi vî rengî leşkerekî mezin ji xwe re pêkanî

Q kurd Q ereb li xwe civandin.

85

HerwekQ di vê babetê de waliyê Şam gelek alîkariya wî

kir G hin leşker xiste bin destê wî heta, ko xwe tekuz kir

Q pêkanî.

Ji nQ ve paşê Milan gund G êlaxên kurd ji destê Şemer Q

Tey deranîn G bajarê Wêranşar ji xwe re kire paytext Q ke-

leheke mezin têde avakir. Lê gelek neçQ Umer Paşa, waliyê

Diyarbekir hate ser Q girt Q di keleha Diyarbekir de xiste

zindanê.

8- îbrahIm beq, kurê mehmûd,

kurê teymûr beq

îbrahîm Beg piştî, ko bavê wî xistin zindanê, hevsarêfermandariya Wêranşar, welatê Milan xiste destê xwe û^bic£mêrî welatê xwe ji dijmina parast Q berê xwe da welatê Mi^rê, ko bavê xwe bidî berdan, lê tiştek bi destê wîve nehatQ naçare berê xwe da.îstanbolê Q bi alîkariya Xidewî îsma-îl Paşa fermanek ji padîşah Abdulezîz Xan sitand G bixwe re

anî Q hate Diyarbekir Q bavê xwe berda.

Lê mexabin gelek nema Q serê xwe danî G ji cihanê koçaxwe barkir G çQ. Lê çawa MehmQd Beg serê xwe danî îbrahîmBeg destê xwe bi nav eşîran de dirêjkir G dest bi sergêjîG berdîberdanê kir G gelek neçG padîşahê turk, Ebdilhemîdê

diwem ew kire paşa G welat bicarek xiste bin darê wî. Her-wekQ eşîrên kurd Q ereb di Cizîrê de carek xwe dane^ber sj^

ya dewleta wî Q nav Q dengê wî bi cihanê de belav bQn.^Ri-ya navbera Heleb, MGsil, Mardîn bicarek hatibG girtin Q d_ibin destê wî de bQn. Kesî nikaribG bê xwîkîtî di van riyanre derbas bî. Ji lewra dewleta Osmanlî naçare leşkerek rê-kire ser paşê Q girtin G birin Sêwasê, qelebend kirin destli ser danîn. Tenê piştî çaxeke dirêj paşê bazda G hate w£latê xwe Q bi hezar dijwarî xwe gihande Wêranşar, lê gelekderbas nebQ Abdilhemîdxan leşkerê siwarî binavê xwe sazkirG tbrahîm Paşa dinav vî leşkerî de bQ mîrêmîra Paşa^

Abdilhemîdxan, ev leşkerê ha bi navê Leşkerê Hemîdî jikurd çêkir, ji ber , ko kurd derebeg G nezan Q hov G paşde-may bQn Q dikaribGn xwe di ber padîşahekî ji hevdeketî ,

kevneperest de bidin kuştin.tbrahîm Paşa bi vî rengî hawîr pejên xwe berdan Q ne te_

nê kurd, belkî hin eşîrên ereb jî bi xweve girêdan G xis-

tin bin darê xwe G gavên xwe fireh avêtin.Di sala 1322 k.(1904 z.) de îbrahîm Paşa eşîra Qeregeç

şikand G bizor xiste bin darê xwe. Dibêjin Dirê-î Paşa me-

86

zinê êla Qeregêç çQ îstanbQlê goya, ko giliyê tbrahîm Paşa

bikî, lê çawa padîşah dî, berî her tiştî ji Dirê-î pirsî G

got:

- Gelo kurê min, tbrahîm çawaye?

Ji lewra Dirê-î Paşa gelek bi camêrî pesnê paşê da G vege-

riya Q hate mala paşê G got:

- Bavo '.. Ez kêmê te ', Ma kî j i me dikarî li ber kurê Abdil^

hemîdxan dest hilênî?Lê çend şerên mezin di navbera Mila Q Şemer de çêbGn,

1- ŞERÊ PÊŞÎ YAN SEWLA EBDÎLKERÎM :Divî şerî de Şemer hatin ser Milan Q navê wî SoIa-bG Ab^

dilkerîme, Dibêjin, ko Şemer çar-çar li deva siwar bQn u"koçemal berê xwe dabGn ser welatê Wêranşarê.

HerwekQ netenê eşîrên ereb , belkî hin eşîrên kurdjî da-

bQn hêl Q tengala xwe, di baweriya Şemer de, ko wê Wêranşar

kavil G wêran bihêlin G bicarek Milan talan Q berbad bikin.

Lê weke, ko bawer dikirin derneket.

Hin kurd hebQn, ko di dilê xwe de dijminê Şemer bGn. Ji

îbrahîm Paşa re şandin, ko Şemer koçemal hatiye ser te , ka-

rê xwe baş bike, em nehatine şerê te bikin, lê ji tirsa em

bi Şemera re hatine.

Paşê jî kozik G çeperên xwe çê-asê kirin G tivingên mew-

zer di destê leşkerê wî de bGn. Ji lewra ji ereban paxav ne^

dikirin Q di şeva dawî de, ko wê şer sibê destpêbikî leşke^

rê Milan ji nişkave bi ser konê Şemera de girtin Q êrîşî

nav mala kirinÇiwa deva dengê tivinga kirin bi şQnde bazdan G zar Q

zêçên ereba di nav lingên deva de pirê wan perçiqîn. Naça-

re ereb şikestin G bi şQnde reviyan, lê rev hew bi destê

dijmin diket. Her çiqas Şemer mêr Q şervanin jî lê xwe liber tivinga(Mewzera) negirtin Q leşkerê kurd da ser şopa

wan Q gelek ji wan kuştin. ^wa, ko gelek ji wan bi dest

girtin.

Mihemedaxayê Deqorî(Takorî) bi dest di binê konê xwe de

hate girtin, lê paşê ew nekuşt G perwa pêvekir G şande ma-

la wî G jêre got :

- Ez dizanim, ko win ne dostê Şemera ne, ji tirsa hatine

şerê min. 0 Şemer pozşikestî, perîşan, ji hevdeketî vegerj^

yane(Şemrane) welatê xwe , vegeriyane îraqê Q kurd Q erebên

Cizîrê ji zor Q setema wan hatin parastin.Şemera gelek çavsorî Q pîsitQrî li kurd Q erebên Cizîrê

dikirin. Malê wan dixwarin, mêrên wan dikuştin. Xwêkîtî jiwan distandin, dexl Q şînkayî di dane ber Q nigên^sewal Qdeva G diçêrandin, Bi rastî nexweşiyeke mezin Q bê derman

87

bQ, kesî nikaribQ li ber şivanê wan destê xwe hildî, bi do

qika mirov dikuştin, ~

2- ŞERÊ DtWEM :

Vêcarê paşa çQ ser Şemera Q navê vî şerî şerê Hilkoye .Li jêrê bajarê Nisêbîn çêbQye, eşîrên ereb Şemer, Tey, Ci-

bGr G koçerê Mîran(Mîhran) ê kurd jîwan re bQn.

Konê paşê li diyarê Hilko danî bQn G konê dijminê v7Î li

hember wî li zenda vegirtibQn, Lê xwedîxêr di navbera wan

de çGn Q hatin Q dixwestin wan bê şer ji ber hev rakin. Tenê paşê li ser wan vebirî, ko: ~

1- Gereke civînek li binê konê paşê çêbibî.

2- Ya dî ewe, ko gotina dawî wê di destê paşê de bî .

Abdîaxa, mezinê Aliyan ê kurd di nav bazarê de bG Q ev

serpêhatî ji min re dQr G dirêj bidarvekir G digot:

-Piştî dan G sitandineke dGr Q dirêj şêxê Teya dey li paşêkir G got; Ê paşa ka bêje tu çawa dixwazî? Paşê dengê xwebilind kir G got:

- Eger winê bi gotina min bikin, ezê bêj im?

- Ma kî heye bi gotina te nekî? Ka bêje '.

Paşê got:

- Gelî mezinê eşîran, em hemî dizanin, ko ji bav Q kalê

xwe de şêxê Teya mezinê Cizîrê ye Q hindama Nisêbîn di ber

çera Sewalê teya de ye. Ez dixwazim îşev konê xwe barkî G

herî jorê Nisêbînê, belê herçîka êla CibGrê paytexta wan

girê Tabane, dixwazim îşev konê xwe barkin Q herin Tabanser çerdên xwe deynin.

Lê heçî mala Mihemedin ew j i berê de xQkê Milane, dixwa

zim îşev konê xwe barkin Q bêne nav konê Milan, Paşê wilö"got Q dabaşa mala Asî nekir G pêjinî G hew dengê xwe kir,ji lewra Asî bixwe dengê xwe hilda Q got:

- Paşa te em nanîne meydanê, xêre?

Paşê go:

- Win ne xelkê Cizîrê ne, wîn traqî ne, konê xwe barkin Qherin welatê îraqê,

Lê Asî bersiva wî de G got:

-^Paşa, qoçanê me di Hilko de hene, em çawa ne ji xelkê Cizîrêne? ~

lê paşê di bersiva wîde got:

- Ca eger wilo ye, ezê siba li qoçanê te binêrim,Şêxê Teya go :

- I- bileh xweş heçî? Q em tev bi vê gotinê razîne, Tiştê,

ko te gotiye kes jê dernakevî,

tbrahîm Paşa, berê xwe da Abdilkerîm Beg Q bi xeyd jêregot:

88

- Birazê, hela ev ciwanmêr hatine şerê min, ko kurda pîs

bikin, lê nizanim tu çima hatiye şerê apê xwe?

Abdilkerîm Beg, dengê xwe nekir, lê paşê li xwe vege -

rand G got :

- Ez niha dikarim guhê te jêkim, lê xelkê bêjin, tbrahîm ,

nikaribQ dijminê xwe çQ j i hemiwan guhê mêrikê kurd jêkir.

Tenê Abdilkerîm Beg dengê xwe nekir Q civat li ser vê des-

tQrê jihev bela bQ,

Abdîaxa dibêjî; Piştî şîvê em tevde çGne binê konê Asî

Q me ev dabaş ji nQve vekir Q Hadî , kurê Asî ji me re got:

- De rabin ji niha de konê xwe barkin, lê bi xwedê, ko pa-

şa bi me şiyarbî yekî j i me li ser linga nahêlî, Mêrik he-

valê me ji me dizîn Q hew şer dikin,

Axa dibêjî, bi rastî gotina Hadî di cihê xwe de bû, Te-

ya di wê rojê de barkirin Q çGne jorê bajêr, HerwekG Mihe-

med, kurê Abdilkerîm barkir Q çQ nav Milan danî G bQ heva-

lê paşê G ji tirsa CibGrya barkirin Q çQne ser XabQr, Her

tenê em heftê siwar kurd bi Hadî re man Q ji nîvê şevê pê-

de leşkerê paşê ajote ser konê me Q deve hin barkirî G hin

wilo bi çola ketin Q reviyan G siwarê paşê dane ser pişta

me Q talan Q berdîberdanê destpêkir, Tenê Hadî weke şêrê

birîndar, bi siwarî Q bi tena darê rimê ew koç G mal dipa-

rastin Q di berve şer dikir, Çawa li siwara dizîvirî tîş-

tîş didane ber xwe lê weke lehiyeke mezin dîsa dighan hev

Q tajotin ser talanê me, Lê Hadî carekê berê xwe da me G

got:

- Gelî camêra I Eger we îro ev boşê deva ji mere vegerand

herwekG we talanê Şemer tevde vegerandibî,

Boşek devên sipî weke berfê pişta xwe dane me Q bere

xwe dane siwarê paşê G bi lok dibezin G diçin, Ev deve na-

qin, ko pîrek Q keçikê mala şêxê Şemer li wan siwar dibin,

Ji lewra li ber dilê Şêx Hadî wilo şêrîn G bi rQmet Q gi-

ranbiha têne xuyakirin,

Em her heftê siwarên kurd pey wan deva ketin, lê Mexa-

bin me nikaribQ vegerenin, Ji lewra Şêx Hadî li me vegeri-

ya Q got:

- Berdin. Sitêra vî mêrikî li ezmana geş bQye , Bi xwedê e-

ger em bi lingê mehînên xwe xelas bin em gelek xwedî bext

Q gernasin,

Me deve berdan Q berepaş şikestin Q berbi DêrGnê ve re-

viyan, Me xwe dabû qelaça, ko siwarê paşê nikaribGn me bi

dest bigrin. Li nêzîkî DêrQnê Şêx Mihemed , xuşka xwe dinav

jinê peya de dî, ko li serê xwe dixî Q digrî G dibêjî:

- Wawêl ya Mihemed ', HerwekQ ev j i şêxê Şemera re tiştekî

gelek kêmanî ye , Ji lewra Şêx Mihemed şGrê xwe tazî kir Q

89

ajote ser xuşka xwe,

Lê paşê ew vegerand G ji siwarên xwe re got:

- Vegerin I Vegerin ', Bese me Şemer şikandin, bere xatirê

Şêx Mihemed bin îdî me cilik di bin wan de ne hişt,

Axa pêde diçî G dibêjî; Em bi vî rengî şerpaze, şikestî

ketin, sînorê traqê Q paşa ji pey m.e vegeriya,

ŞERÊ iBRAHlM PAŞA Û AZADÎXWAZAN

Çawa azadîxwazên tirk zor dane Abdilhemîdxan, padîşahê

kevneperest han Q hawara xwe bire çend paşayên Kurdistanê,

îbrahîm Paşa, Seyfidîn Paşa, Mistefa Paşa, Kor ^Huseyn

Paşa tenê ji tevan bêtir baweriya wî bi kurê wî îbrahîm Pa^

şa dihat G paşa xwest, ko di pingava sipî ve herî Asitanê

û padîşahê îslamê ji tengasiyê xelaskî, lê negiha daxwaza

xwe Q hêj li Şam bG azadîxwazan Abdilhemîdxan girtin Q xi^^

tin zindanê, Hindik mabQ, ko îbrahîm Paşa, li Şam bigrin ,

lê Abdirehman Paşa yê Kurd , paşa bire mala xwe Q şîvek da-

yê Q çîrok jêre got Q paşa leşkerê xwe ji nav bajêr der-

xist Q çQne derê bajêr G bişev ji Dimişqê bazdan Q berê

xwe dane welatê Cizîrê, li rê çi gund Q bajarên, ko ketin

riya wan talankirin G leşkerê tirk ji Heleb, Reqa, Mardîn,

MGsil derketin Q hatin pêrgî paşê Mila Q şer hawîr destpê-

kir Q paşa bi siwarî bi leşkerê xwe vedi ava çemê Ferat

derbas bQn G yek siwar tenê di avê de mir Q ên mayîn bi

lingê hespa xwe gihandin Wêranşarê, paytexta Milan, lê hew

ji lewra naçare koçemal berê xwe dane Çiyayê Şengalê Sen-

car .

Lê eşîra Şemer ji pêşve di riwê wan de rawesta G ne hişt

ko derbas bin, naçare paşê Mila konê xwe danîn G li hinda-

ma Sifeya karê xwe Q şerekî mezin kirin, lê paşa weke, ko

ji Şemera ditirsiya, wilo ji leşkerê tirka paxav nedkir,

Lê pir cihê axîne, ko paşê mezin li Sifiyya serê xwe

danî Q li ber mirinê ji zariwên xwe re got:

- Vaye Şemer ketiye riya we Q leşkerê tirka hawîr we girti

ye Q ez vame dimrim. Tenê mirina min eşkere mekin Q zQ he-

rin Nibêbînê xwe bidin destê leşkerê tirk, çawa hebî we te

va nakujin, bere we bigrin Q Riha bikin, dinya dirêje,

Piştî mirina paşê zariwên wî ew di girê Sifeyya de ve-

.şartin G xwe dane destê tirka Q berî Şemer bizanibin ew gi

hane bajarê Nisêbînê, Zariwên paşê hin girtin Q hin Riha

kirin Q bi mirina paşê vî gernasî, vî kurdê navdar, îbra -

hîm Paşa bi ser hevde hate pêçandin G hew êgeriya nav Mi-

90

la. Bi mirina îbrahîm Paşa ev derebegiya Milan dawî hat.

Ji wê rojê de nehiştin zarokên paşê bêne axa Kurdista -

nê, nehiştin bêne welatê xwe Wêranşar . Lê piştî şerê Şêx

Seîd Efendî, yanî piştî sala 1925 gelek ji wan reviyan Q

daketin SQriya. li serê kaniyê rQniştin, lê ev heye çend

sal, ko dewleta SQrî qad Q zevî ji destê wan sitandine Q

bê rQmet mane. Tenê zarokê wan di xwendegeha de dixwênin G

gavên xwe berepêş tavêjin.

Lê mixabin, ko zarokê wan pirê wan dibêjin; Em ne kur -

din, belkî em erebê Riwela ne.

Ji zariwên paşê ên, ko min bixwe dîne G ez biwan re rQ-

niştime:

MehmQd Beg(MamQ), Xelîl Beg, Temir Beg, îsmaîl Beg, Ab-

direhman Beg. 0 ez bi van re rGniştime G zariwên Xelîl Beg

jî hin ji wan dîne.

Zariwên Şêx Hadî, Dehham(Şêx Dehham) , Paşa, Feze, herw£

kQ ji zariwên Şêx Mihemed, Ebdilkerîm G Meyzer, kurê wî,

herwekû Mişel Paşa ji mala cerba G hin dî jî ji wan min dî^

ne G bi wan re rQniştime.

Tenê Şêx Dehham, gelek dijminahiya kurd dida ber çavên

xwe Q her tim şerê me dikir. Tenê bi rastî mirovekî mezine

ne. Eger ne Haco Axa mezinê Hevêrka bGna, kesî xwe li ber

bigrî di nav me denebG.Lê gelek caran Haco Axa zora wî di-

bir Q mezinahiya Cizîrê bi destê wî ve bernedida Q herdem,

axê xwe dida pêş Q zora Şêxê Şemara dibir. Lê di îro de de^

rebeg, şêx Q axa, kurd Q ereb bicarek bê rGmet mane Q bi

dijwarî liber xwe didin.

Ji tarîxa Kurd Q Kurdistan, ko wezîrê pir jîr Mihemed E^

mîn Zekî Beg çêkiriye hatiye guhaztin Q min bi ser ve di-

rêj kiriye.

RQpel 270

Cigerxwîn

Sal 1970 z. Dimişq

91

DEREBEGlYA SASON(XARZA)

Ji Şerefnamê diguhêzim,

Şerefxan dibêjî; Ev malbat pismam.ê fermandarê Bedlîsê

ne G j i mala Kesra Sasanîne, Du bira bi navê îzidîn, Diyi-

dîn ji bajarê Xelatê, li ser destê eşîrên Rojka hatine G

ev îzidîn bGye fermandarê SasGn Q Hezo, ko ji destê padîşa

hê Gurcistan Dawîd derxistine Q çend eşîr ji Rojkan li ve

hindamê li nik Mîr tzidîn rGniştine, ko Şêrwî, Babosî, Ti-

moqî, Sosanî bi Mîr îzidîn re mane,

Lê Mîr Diyaidîn li Bedlîs rQniştiye Q pirê eşîrên Roji-

kan pêre mane, Lê çawa mîrekên Hezo-SasQn bajarê Erzen xis

tine bindestê xwe çend eşîrên kurd Xalidî, Dermixarî , Ezî~

zan ji kurdên hêla Heskîf bi ser xweve berdane, Vê malbatê

di çaxê Pezgewr G Sefewiya Q Osmaniya de jî bi camêrî wela

tê xwe parastine Q biwan re bê sergêjî Q bi dostanî çax Q

demên xwe rabiwardine, Ji wan ê navdar:

1- MÎR EBÛBEKÎR :Pêlake dQr G dirêj bi kamîranî G serbilindî fermandarî

kir Q paşê serê xwe danî Q kurê wî Xidir Beg kete şQna wî,

2- XÎDÎR BEG, KURÊ EBObEKÎR BEG :

Piştî mirina bavê xwe Mîr Xidir Beg bi camêrî walê xwe

li hevragirt Q êl G eşîrên xwe li hawîr xwe civandin Q pê-

lakê bi camêrî derbas kir Q serê xwe danî G birayê wî li

şGna wî rQnişt.

92

3- MIR ELI BEG, KURE MIR XÎDÎR BEG :

Piştî mirina birayê xwe bG fermandar G serdarê welatê

Xerza. Lê mirovekî serxweş G tolaz Q zarokperest bQ Q jîna

xwe bicarek di vexwarin, tolazî, saz G lîz Q dîlanê de ra-

biward. Di çaxê Şah tsmaîlê Sefewî de , ko Kurdistan bizor

xistibG bin destê xwe Q diwazde mîrekên Kurdistan xistin

zindanê, Ev Elî Beg bQ dostê Şah Q şev Q roj pêre vedixwar

G rQdinişt Q li ber dilê Şah gelek payedar Q şêrîn Q serfi

raz bG, Xweşka xwe dabQ Mîr Şeref Begê Bedlîsî.

Lê piştî jîndariyeke dirêj serê xwe danî Q sê kur bişQn

xwe ve hiştin. Mihem Beg, Xidir, Şahwelî.

4- XÎDÎR BEG, KURÊ ELÎ BEG :Mîr Elî Beg, li Tebrîzê G di sera şah de serê xwe danî

G şahê navdar bi fermanekê welatê Xerza da destê Mihemed

Beg. Lê eşîrên Xerza Xidir Beg kirin fermandar Q li hawîr

wî gihanhev Q Mihemed Beg ji welatê îran bazda Q vegeriya

Kurdistana bindestê turka Q di wê çaxê de padîşah Selîm

Xan diçQ ser welatê Misrê Q Mihemed Beg di şerê Çirkesa de

birin, çend caran gernasî nîşan da Q bi mêranî deng pêket

Q bi bindarîdu rojandi nav kuştiyan de ma, lê li ser kîsê

padîşah hate dermankirin Q welatê Xerza xiste bindestê wî

G bajarê Erzen ji derebegiya Heskîf biser welatê wî ve beda

G çawa Mihemed Beg hate welêt, birayê wî Xidir Beg gerdana

xwe jêre xwar kir Q fermandarîbi destêwî ve berda Q di bin

f ermandariya wî de li bajarê Hezo rQnişt, Lê gelek neçQ Xi-

dir Beg serê xwe danî G çar kur MehmQd, Ehmed, YaqQb, Mihe

medbi şGn xwe êhiştin, Lê MehmQd biciwanî serê xwe danî Q

Yaqûb di şerê Gurcistanê de hate kuştin,

5- MÎR MÎHEMED BEG, KURÊ MÎR ELI BEG, KURÊ MÎR XÎDÎR BEG :Çhwa hate SasQn bi serbilindî Q bê hemta di welatê xwe

de rQnişt. Tenê Mîr Melek Xelîlê Heskîfî bajarê Erzen bi

hêsan bi destêwî ve berneda Q leşkerê xwe kişandin berhev

Q piştî şerekî xwîndar Q bi arîkariya Şeref Begê Bedlîsî ,

Elî Begê Botî bajarê Erzen bi zorobi ser xwe ve berda Q pa

şê serê xwe danî Q koça xwe j i vê cihana jîndar barkir Q

çQ. Şeş kur bi şQnxwe vehiştin, Suleyman, Bihaidîn, SarQ -

xan, Xanbodaq, Huseyn, EIî,

Ji Bodaq Beg, Murad Beg ma Q di şerê Gurcistanê de hate

kuştin Q du kur bi şGn xwe vehiştin, Bihaidîn, Bodaq, Lê

ji Huseyn Beg kurek bi navê Hesen Beg ma G li ser destê

pismamê xwe Mihemed Beg bi sê kurên xwe vehatin kuştin, Ça

wa, ko EIî Beg bi civanî serê xwe danî tenê Suleyman Beg ,

Bihaidîn Beg, Saruxan Beg li pey hev fermandarî kirin,

93

6- SULEYMAN BEG, KURE MÎHEMED BEG :

Bi fermaneke padîşah, Suleymanxanê turk bG fermandarê

welêt G li cihê bavê xwe rGnişt. Di sala 927 ê koçî de bG

ferm.andar Q birayê xwe Bihaidîn Beg xiste bajarê Erzen.

Mirovekî gelek zana bG. Wî nehişt, ko Şemsidîn Begê Bed

lîsî herî welatê Meletya, lê herdem serxweş G dilgeş, dos-

tê mQsîqa Q sitiran G dîlan G saz Q keçika bG.

7- MÎR BÎHAÎDÎN BEG, KURÊ MÎR MÎHEMED BEG :Bi fermaneke padîşah, Suleymanxanê turk bG fermandarê

welêt Q di çaxê wî denavê vê derebegiyê bQ Derebegiya He-

zo.

Mirovekî derwêş Q olperest G xwedênas bQ, lê gelek ger-

nas G mêr Q jêhatî bG, Sedhezar aqça zêrê osmanlî salyan Q

hatina welatê wî bQn, Yazde salan di nav berdevk Q serka -

rên sera padîşah de rabiwardine, Padîşah gelek jê xweş bG.

Dilxwaz Q dostê padîşah bQ Q herdem pêre digeriya Q jêre

digotin DelGbihaidîn(Bihaidînê Dîn) . Bixwe Mîr-liwa bQ Q

çend caran bGye muteserif G gelek navdar Q comerd bG. Nan

Q gak li cem weke hev bQn. Heftê hezar filorîli xwarina

xelkê didan Q piştî mirina wî bi sîh hezar filorîrî deyn-

dar bG Q sîh sal fermandarî kiriye. Pênc kur bi şQn xwe ve

hiştin, lê her pênc ne sezayê ferm.andarîbQn Q kordQnde çQn.

8- SARÛXAN BEG, KURÊ MÎHEMED BEG :Di çaxê fermandariya mîr Bihaidîn Beg de hijde salan

der bider, perîşan li çolan digeriya, geh li Barkêr Q geh

li Kêsan Q geh li Şêrwan G MGş G Siwêrek bi senceqî dima Q

carna der bider bê nan Q xercî li çola di ma.

Lê piştî, ko DelG Bihaidîn serê xwe danî li ser destê

Mihemed Paşa, wezîrê mezin bG fermandarê Hezo Q her çiqas

Huseyn Paşa, kurê Mihemed Paşa, wezîrê mezin, ko bixwe mî-

rê mîranê Diyarbekir bQ xwest, ko Suleyman Beg, kurê Bihai

dîn Beg bixî şQna bavê wî, lê bavê wî bi gotina kurê xwe

nekir Q SarQxan Beg kire fermandar Q ev mîrê mezin, ko bi-

xwe di şerê Gurcistan G Şêrwan de serdarê leşkerê Kurdis -

tan Q serdarê pêşingê leşkerê serdar Mistefa Paşa Q li Çal

dêran rGniştî bG G j i nişkave leşkerê Ecembi ser de girt u

bi gernasîdi nav şer dehate kuştin. Lê gelek efyQnkêş bG Q

herdem nexweş bG.

9- MÎHEMED BEG, KURE SARUXAN BEG :

Dema bavê wî hate kuştin bi bavê xwe re bG Q bi gernasî

xwe ji nav destê dijminê dijwar parast G di sala 986 ê ko-

çî de li şGn Q cihê bavê xwe rûnişt.

94

Mirovekî zana Q bîrewer bG. DQrîrêçika bav G kalê xwe

diçQ Q di xwarin G vexwarin Q rabQn Q rQniştina xwe de ke-

ke romiya bQ G kincê xwe weke wan werdigirtin u bi mezina-

hî hînî xwendinê bQye. Bi Farisî Q nivîsandina Şikeste baş

zanibG Q gelek xweş dinivîsî.Di vê meydanê de navdar bG,

HerwekG di gelek meydanê dî de di pêşiya hemçaxên xwe

de bQ, Di sala hezar Q yekê koçî de berê xwe da welatê Hi-

cazê G çQ hecê,

Hevsarê derebegî-fermandarî bi destê Şemsidîn Axa , kurê

Ferîdon Axa ve berda bG û nikaribG dînarekî bê wî xerc bi-

kî Q dost Q mirovên xwe ji Şemsidîn Axa ji xwe dGr xisti-

bGn Q piştî, ko Hesenxan Q kurê wî Xazanxan kuştin j ina Xa

zan Xan, ko xuşka wî bQ, keça Xazanxan bihev re di şevekê

de li Axê mar kirin, gelek ji ser xwe çQbG G herdem bi sî-

nordaşên xwe re di şer G sergêjiya de bQ G weke padîşahekî

mezin li xwe dinerî Q di sala 1004 ê koçî de serê xwe da-

nî,

10-EHMED BEG, KURE XÎDÎR BEG :

Çawa Mihemed Beg, kurê SarQxan Beg serê xwe danî, Ketxu

da Şemsidîn Axa, kurê Ferîdon Axa Ehmed Beg, kurê Xidirbeg

xiste şQna wî G bi carek êl Q eşîran xwe dane hêla Ehmed -

beg,

Lê birayê wî Mihemed Beg, kurê Xidir Beg , ko bi xwe li

Sêrtê fermandar bQ, lê çawa Şemsidîn Axa bQ ketxuda ev Mi-

hemed Beg ji ber Mîr Mihemed Beg , kurê SarGxan Beg reviya

Q çG nav Bota, HerwekG Bihaidîn Beg, kurê Mirad Beg Q çend

mezinê eşîran weke Şah Murad Axa G Huseyn Axayê Sosanî G

Behram Axa, ko bicarek reviya bQn Q li Bedlîs G Şêrwan rû-

diniştin tev li hev civiyan Q destê xwe dane hev Q berê

xwe dane Hezo ,

Şemsidîn Axa, ji nG ve kete nav tirs Q sawîran Q gote Eh

med Beg gere tQ birayê xwe, Mihemed Beg bikujî, Lê Mihemed

Beg bi vîlika axê zQ agah bQ G tevlî mezinên Sosaniya çQne

keleha SasQn G xelkê kelehê bi dilxweşî hatin pêrgî mêva -

nên xwe , Tenê Şemsidîn Axa xeyidî Q Ehmed Beg xiste zinda-

nê, U Bihaidîn Beg kire fermandarê welêt,

ll-BÎHAÎDÎN BEG, KURE MURAD BEG :Piştî, ko Ehmed Beg, kurê Xidir Beg kete zindanê Q bira

yê wî Mihemed Beg kete keleha SasQnê G Şemsidîn Axa, Bihai

dîn Beg kire fermandar Q leşkerekî mezin dahev, ko ji Bota

Q Şerwa Q Zirika siwar Q peya bihev re gihandin hev G çG

ser keleha SasGn,

Lê ji ber, ko keleh gelek asê bQ G leşkerê Bedlîşê ha-

tibG han Q hewara Mihemed Beg naçara Şemsidîn Axa vegeriya

95

Q kete kelha Hezo Q di sala 1004 ê koçî de Mihemed Beg bi

leşkerêxwe ve, ko bi serdariya Elaidîn Axayê Bilbasî Q El-

wend Axayê Qewalîsî Q eşîra Modika û Zeydanî bi wan re bi-

carek dane ser şopa dijminê xwe G hevalbendê Şemsidîn Axa

ji hev belav bQn Q naçare Axê zarokên xwe birin G çG cem

Zeynel Begê Şerwî rGnişt Q kurê xwe Huseyn Axa rêkire serê

keleha Hezo, ko Ehmed Begê bikujî G Bihaidîn Beg bixwe re

birevênî. Lê Bihaidîn Beg, Ehmed Beg ji zindanê deranî G

bihev re kurê Şemsidîn Axa, Huseyn Axa girtin G xistin zin

danê Q çGne pêrgî Mihemed Beg, kurê Xidir Beg G gerdena

xwe jêre xwar kirin Q ew kirin fermandarê welêt,

12-MÎR MtHEMED BEG, KURE XÎDÎR BEG :

Piştî vê serpêhatiya ha Mihemed Beg bi fermaneke padî-

şah Mihemedxanê Siyem bQ fermandarê Hezo(Xerza) Q êl Q eşî

ran bi carek xwe dane hêla wî ,

Lê Şemsidîn Axa ji cem Zeynel Begê Şerwî çQ nik Mîr Şe-

ref Begê Botî G dest bi vîlik Q dolaba kir G berî her tiştî

ji Mîr Şeref Beg hêvîkir, ko ji cem xwe mirovekî rêkî Hezo

Q hêviya berdana kurê wî bikî G Mîr Şeref Beg ev gotin xis

te serê xwe Q yek ji cem xwe rêkire nik Mihemed Begê Q jê

hêvîkir, ko Huseyn Axa, kurê Şemsidîn Axa berdî, Lê berî,

ko peyayê Mîr Şeref Beg bighê Hezo Huseyn Axa di zindanê

de hatibG kuştin Q bi vî rengî Mîr Şeref Beg gelek xeyidî

Q dixwest Mîr Mihemed Beg ji fermandariya Xerza bavêjî.

Şemsidîn Axa, ew mirovê dolabgerîn hero di guhê Mîr Şe-

ref Beg de digot:

- Mîrim, ji mere îro mizgîneke xweş hatiye, ko xelkê Xerza

ji Mîr Mihemed Beg xeyidîne Q dixwazin wî bavêjin, lê miro

vekî mezin weke te nîne, ko pişta wan bigrî, alîkariya wan

bikî. Dixwazin careke dî vegerim cihê xwe Q yekî li ser

destê xwe bikim fermandarê welêt.

Bivî rengî Şeref Beg hate xapandin Q pênc hezar şervan

ji Botan Q Şêrwan G Zirikan gihande hev Q şande ser keleha

Hezo, lê berî bigihê Sêrtê fermandarên Hezo çGne pêrgî Mîr

Şeref Q gotin :

- Tu çawa ferman dikî em j i gotina te dernakevin G xêrxwaz

ketin wê navê G nehi ştin şer destpêbikî G vegerandin Bedlî

sê Q Mîr Şerefxanê Bedlîsî G Mîr Şeref Begê Botî bihev şe-

wirîn Q ev soza paşî dan:

1- Gereke Şemsidîn Axa vegerî nik Mîr Mihemed Beg Q weke

berê serkarê dewletê bî.

2- Mîr Mihemed Beg fermandar G her tişt dibin f ermana wî de

bî.

Şemsidîn Axa herdG birayên Mîr Şeref Beg , Xan Evdal Q

96

Xelef Begbi xwe re birin Q çG Hezo.

Lê Şemsidîn Axa dixwest weke berê bikî, her tiştî bixî

destê xwe. Tenê vê carê jê re neçG serî Q bi destê wî ve ne-

hat. Ji ber, ko mîrek Q êl Q eşîrbi hev re jê nexweş bûn G

xelkê êrîş birin ser, ko bikujin, lê ji nav lepê wan revi-

ya.

Lê çawa Mîr Şeref Begê Botî(Cizîrî) , ev bihîst, hate b_î

ra wî, ko hatiye xapandin G xelkê welatê Xerzan ji Şemsi-

dîn Axa xwî dikin Q nexweşin. Ji lewra vegeriya mala xwe G

dengê xwe nekir.

Di sala 1004 ê koçî de Mîr Şeref Beg vegeriya Cizîrê lê

careke dî Şemsidîn Axa çG cem G Mîr Mihemed Beg bG ferman-

dar Q bi vî rengî pêlakê Dêwê dijm.inahî serê xwe xiste xew

Q çavên xwe dane hev Q raza.

Tenê di wê navê de Elî Paşa, waliyê MQsil, ko berî hingî

arîkariya Mihemed Beg kiribQ, bi mêvanî hate mala wî Q mî-

rê Xerza gelek rQmeta wî girt. Tenê weke, ko paşê dixwest,

diyariyên giranbiha G mezin jêre pêşkêş nekirin Q kîsên zê_

ran nedanê.

Ji lewra dilnexweş ji Hezo çQ MQsil , lê piştî pêlakê

ji walîtî ket G li Cizîrê rQnişt G dostanî di navberawî Q

Şemsidîn Axa de gelek xurt bG G bi hev re vîlik dibiwara

Mîr Mihemed Beg de gerandin.

Fermanek bi derew(sexte) nivîsîn Q mirovek rêkirin Hezo

Q got:

- Ehmed Beg, li şQna birayê xwe Mihemed Beg bQye ferman-

dar .

Bi v'î rengi Ehmed Beg hate xapandin G ji Hezo bazda Q ha_

te Cizîrê Q EIî Paşa Q Şemsidîn Axa çGne pêrgî wî Q bixwe

re birin nik Mîr Şeref Q careke dî Mîr Şeref Beg leşkerê

xwe bi serdariya birayê xwe Şah Elî Beg Q Şemsidîn Axa G E^

lî Paşa Q Ehmed Beg pêre şandin ser welatê Xerzan.

Eşîrên kurd , Sosanî, Xalidî G ji wan pêve jî bi carekli-

hev civiyan G gotin:

- Qey raste Mihemed Beg bikêrî mîrîtiyê nayê? U ji bo xat£

rê çavê wî emê hergav bikevin bin destê Mîrê Bota, Ya baş

ewe, ko em bixwe mîrê xwe deynin Q yêdî rakin Q bihev re

hatin ber derê mîr Mihemed G xwestin, ko bikujin Q Bihai -

dîn Beg bikin mîrê Xerza.

Lê Mihemed Beg ji ber, ko gelek zana Q hosta bQ sînga

xwe li ber wan vala kir Q got:

- Naxwazim mîrekî bê êl Q eşîr bim, Eger wê milet ji min

nexweş bî, ez bi dilxweşîji pismamê xwe re fermandariyê

berdi(iim Q li mala xwe rGdinim.Mîrê zana xwe bi vî rengî ji nav pencê mirinê parast Q

97

çG nav êla Xalida rGnişt,

Lê Şemsidîn Axa ji Bihaidîn Beg re şand Q got:

- Eger dixwazî mîrê Xerza bî, Mihemed Beg, ko kurê min kuj_

tiye bide destê min, berî, ko ez bighême cem te,

Lê careke dî Mihemed Begê zana ji pismamê xwe re got:

- Ez mirov Q pismamê te me. Ji namGs Q şerefa dewleta te

re netiştekî hêjaye, ko min bidî destê dijmina, lê eger di^

xwazî min bikujî, bere kuştina min bi destê tebî çêtire, ko

min bidî destê Şemsidîn Axa.

Careke dî Mîr Mihemed Beg xwe bi hostayî parast Q çQ ke_

leha SasQn. Xelkê kelehê derê kelehê jê re vekirin Q bQne

hevalê wî G naçare tevlî Şah Murad Axayê SQsanî di 24 ê me_

ha remadanê de sala 1004 koçî çQne bajarê Bedlîsê G Ehmed

Beg, careke dî kete şQna Bihaidîn Beg G bQ mîrê Xerza G

Şemsidîn Axa bG ketxuda(serkarê dewletî) ,

Lê piştî, ko Bihaidîn Beg yazde rojan li Bedlîsê ma jê-

re mizgînek hat, ko bi alîkariya Mihemed Begê Zirikî eşî-

rên Xerza careke dî Ehmed Beg Q Şem.sidîn Axa ji welêt der-

xistin Q Bihaidîn Beg kirin fermandarê welêt Q careke dî

Bihaidîn Beg vegeriya Hezo, lê hêj negihabG pira xatQnê J£

re gotin, ko Şemsidîn Axa hatiye kuştin Q Ehmed Beg ji mî-

rîtî xistin Q Mihemed Beg kirin mîrê welêt û Elî Paşa Q he^

valên xwe xistine zindanê,

Di vir de Bihaidîn Beg, tirsiya G çG cem Mîrê Cizîrê G

rGnişt Q ji hatina Sêrtê mGçak jêre vebirîn G wê çaxê Sêrt

di destêMîrê Bota de bû Q kurê Mîr Şeref, Mihemed Beg têde

bQ.

HerwekQ Ehmed Beg jî hate kuştin G heta sala 1005 koçî

welatê Xerza Hezo di bin fermandariya Mîr Mihemed Beg de

bQ.

Pir cihê Axîne, ko min nikaribQ ji nivişta Şerefname p£

ve tiştekî dî dibiwara vê derebegiyê de peydakim, HerwekQ,

min nikaribG bihin pêzan Q kalemêran vê malbatê re bicivim

ji lewra eger kêm jî hatibî nivîsandin ne sGcê mine,

1970

MGsa Hesen Cigerxwîn

98

FERMANDARIYA mehmudî

Deng daye, ko fermandarên MehmGdî ji mala Merwanê padî-

şahê Amed(Diyarbekir)in G hin dibêjin ji ferm.andarên Cizî-

rabota ne,

Lê çawa dibî bere bibî mirovek bi navê Şêx Mehmud , ko

hin dibê.iin, ji Şam Q hin dibêjin, ji Cizîrabota bi êl Q e^

şîrên xwe vehatiye cem dewleta turkmanê QereqonIG( Pezre^)

G Qere YGsif keleha AşQt daye destê wî Q Şêx MehmQd ji wê

rojê de kete nav serdar G fermandarên wê dewletê, lê çawa

di çend ciyan de damarên mêranî , mezinahiyê lê xuyabGn Qere

YGsif hindama Xoşab jîbi ser hindama AşGt vejê re berdan Q

ji wê rojê de navê vê derebegiyê bGye Mehm.Gdî.

1- ŞÊX MEHmOd :

2- MÎR HUSEYN, KURÊ ŞÊX MEHMÛD :Ev Mîr Huseyn gelek bi pêşve çQ G turkmanê Pezreş , kel£

ha Elbaq ji Hekarya sitandin Qbi ser derebegiya MehmQdî ve

berdan G çend caran zora Ezdînşêrê Hekarî birin Q paşê we-

latê Hekarîbi carekbi serwelatê MehmGdî ve hate berdan G

Ezdînşêr hate cem fermandarê Bedlîs Q Mîrê Bedlîsê leşkere^

kî giran bi serdariya Şêx Bilbasê(Şêx Emîrê Bilbasî) pêre

şande ser Huseyn Begê MehmQdî Q Mîr Huseyn Beg di nav şer

de, li ser çemê Xoşabê hate kuştin.

3- MÎR HAMÎD, KURÊ MÎR HUSEYN, KURÊ ŞÊX MEHMÛD :Weke bavê xwe kete nav dewleta qizilbaşa Q gelek nema

serê xwe danî G piştî mirina wî, kurê wî Ewed Beg kete şQ-

na bavê xwe.

99

4- EWED BEG, KURE HAMÎD BEG, KURE HUSEYN BEG :

Piştî mirina bavê xwe bQ mîr li Wayê, êla Xoşab Q serda_

rê eşîra MehmQdî, lê paşê di gel Orgemez, ko ji rexê Şah

Ismaîl ve fermandarê Wan G Westan bQ, bG dijmin G navbera

wan nexweş ket Q paşê Orgemez, Ewed Beg girt Q xiste zinda_

nê,

Her çiqas Şerefxan, fermandarê Bedlîsê jê hêvî kir, ko

berdî , lê Orgemez guh neda hêviya mîrê Bedlîsê G Ewed Beg,

berneda, Naçare Şerefxan Beg êrîş berdane hindama Wan Q

Westan G sergêjî di rivê Orgemez de afirandin G naçare Or-

gemez sultan Ewed Beg berda Q da destê Mîr Şerefxan Beg,

Lê dawî Ewed Beg, kete nav serdarên leşkerê Şah Tahmasb

G şah hindama Elbaq jî, bi serXoşab ve berda Q bi camêrî

pêlake dirêj welatê xwe lihev ragirt G dawî pênc kur, Hu -

seynqulî, Şahelî, Mîr Hemze, Mîr Hesen, Mîr Bodaq bi şGn

xwe vehiştin Q serê xwe danî Q koça xwe ji vê cihana jîn -

dar barkir Q çQ,

5- MÎR ŞAHELÎ BEG, KURÊ EWED BEG :Mîr Huseynqulî bQ fermandarê Karçîka, lê paşê jê hate

sitandin Q naçare çQ Diyarbekir Q serê xwe danî G kurek bi

navê BayendQr Beg bi şQn xwe ve hişt,

Ev BayendQr Beg bG fermandarê keleha Teran, ji welatê

Xoy Q heta bi sala 1005 koçî jî dibin destê wî de bG, Lê

Şah Elî Beg, bi fermaneke Şah Tahmasb bQ fermandarê MehmQ-

diya G dawî bi destê Huseyn Beg, kurê Erîre Beg, fermanda-

rê Elbaq hate kuştin G kurek bi navê Xalid Beg jê ma Q hiri

dama Coris bi senceqî kete destê wî û heta sala 1005 koçî

jî ev hindam di bindestê wî de bQ,

6- HEMZE BEG, KURÊ EWED BEG :Hin ji eşîrên MehmQdî xwe dabGne ber siya Delepîrî Beg,

ko Şah Tahmasb ew kiribG fermandarê MehmGdiya, lê paşê Meh

mGdiyan ev Delepîrî kuştin Q Hemze Beg kirin fermandarê we

lêt,

Tenê gelek neçQ Şah Tahmasb ev Hemze Beg girt G di kele_

ha Wan de xiste zindanê Q dawî ew berda Q eşîrên MehmQdî ,

bi carekxistin bindestê Hacî Beg Dinbilî Q Hemze Beg G

çend fermandarê Dinbil bi destê Hacî Beg hatin kuştin Q

Şah Tahmasb fermandariya MehmQdî xiste bindestê Xan Mihe -

med, kurê Mîr Şemsidîn, kurê Mîr Ham.id, Lê piştî pêlakê

Şah Elî Sultan Huseyn, fermandarê Wan ev Xan Mihemed girt

Q di keleha Wanê de xiste zindanê Q careke dî fermandariya

MehmGdiya siparde Dinbilan, ko hin ji wan di Aqçeqele de

bQn Q hin ji wan di Xoşab de rGniştî bûn Q navê wan Mamere

şan bQ, lê bicarek di bindestê Hacî Begê Dinbilî de bQn u"

100

Hacî Begbi xwe fermandarê hindama welatê Xoy bQ Q Dinbilan

bi carek di bin destê wî de bGn,

Lê di wê navê de Xan Mihemed Begê MehmGdî ji zindana Wa_

nê derket û hate nav eşîra Mamereşan, ko di Aqçeqele de

bQn Q çawa eşîrên MehmQdî ev mizgîn bihîstinbi carekhatin

cem Gbi şevbi serkeleha AşGt de girtin Q di wê rojê de Ea_

cî Begê Dinbilî mêvanê wê kelehê bQ Q MehmQdiyan ew birîn-

dar kirin Q gelek ji Dinbila kuştin Q Hacî Beg, bi hezar

dijwarî xwe gihande bajarê Xoy Q dawî ji rexê Şah Tahmasb

ve ev Xan Mihemed Beg bG fermandarê MehmQdiyan,

7- HESEN BEG, KURÊ EWED BEG :Hate derbaskirin, ko Şahtehmaseb, Xan Mihemed Beg kiri-

bG fermandarê MehmGdiyan, Lê gelek neçQ Şah, fermandariya,

MehmGdiya da destê Hesen Beg, kurê Ewed Beg û Xan Mihemed

Beg kire fermandarê Aqçeqela G hero sed Aqçe ji dîwana^Di-

yarbekir distand G bixwe li Wan rQdinişt G jîneke dQr Q di

rêj rabiward. Gelek mêr G gernas Q pehlewan bQ, di sînore

Ecem de gelek tiştên hêja Q payedar jê hatine dîtin, Sê ku

rên camêr Melek Xelîl , Mîr Şemsidîn, Seyid Mihemed bi şQn

xwe vehiştin Q di Aqçeqela de serê xwe danî Q çG,

8- EMÎRE BEG, KURÊ EMÎR HAMÎD, KURÊ MÎR HUSEYN, KURÊ ŞÊXMEHMOD :

Di şerê Mîr Şerefxan Begê Bedlîsî G Ulema Begê turkmanî

de ev Emîre Beg, hevalê dijminê kurd bQ Q careke dî xwe da

rexê Ecem Q çawa Suleymanxan ji Bexda vegeriya Q hate şerê

Tebrîzê ev Emîre Beg ji deşta Oçan hat , ko xwe bavêjî ber

lingê padîşah, Lê çawa Suleymanxan, serdarekî xwe şande

cem, ko wî bênî , Emîre Beg tirsiya Q serdarê padîşah kuşt

Q şer di nav ordiya mezin de destpêkir G hevalên Emîre Beg

bicarek hatin kuştin G Emîre Beg G çend hevalên xwe hatin

girtin G bi fermana Suleymanxan tev hatin kuştin G du ku-

rên biçQk MensQr Beg , Zeynel Beg bi şQn xwe ve hiştin Q bi

kuştin çQ,

Lê piştî, ko mezin bûn, çGne cem Şah Tahmasb Q hindama

Segmenabad bi senceqî da MensGr Beg G Zeynel Beg xiste nav

serdarên leşkerê Şahînşah Q gelek rQmeta herdQ biran girt

Q bi vî rengî man ta, ko Şah tsmaîlê diwem bQ padîşahê Iran

MensQr Beg çG dîwana wî Q bi payedarî Q serbilindî vegeri-

ya mala xwe,

Tenê piştî, ko Şah tsmaîlê diwem serê xwe danî G Iran

kete nav berdîberdanê ev MensQr Beg hate Wan Q bi alîkari-

ya mîrêmîran Xesro Paşa(Barkêr) bi senceqî kete destê wî Q

ji hindama MQşê çend perçe ji zeviyên baş ji bo xwarina wî

101

bi ser ve berdan Q zeametek li wan hindaman dane Zeynel

Beg,^

Lê piştî MensQr Beg serê xwe danî, herdQ kurên wî Hemze

Beg Q Qubad Beg bQne fermandarê hindama SeldQz Q di sala

1002 koçî de li ser destê Şêx Heyder, kurê Nasir Begê Muk-

rî hatin kuştin.

9- HESEN BEG, KURÊ EWED BEG :

Li ser destê vî mirovî ola êzdî ji nav êla MehmQdî koça

xwe rakir Q ola sinî kete şGna wê Q zariwên xwe danîne ber

xwendinê Q mizgevt Q xwendegeh di welatê xwe de avakirin.

Me derbas kirye, ko çawa fermandariya MehmGdî kete des-

tê Xan Mihemed, lê çawa Hesen Beg ev bihîst berê xwe da we

latê Iran G çG cem Şah Tahmasb Q şahê navdar ji cem xwê

fermandariya mehmGdî xiste destê wî Q keleha Xoşabbi ser ve

berda Q çawa Hesen Beg hate welêt Xan Mihemed Beg fermanda

rî bi destê wî ve berda Q bG mîalahî Q li Aqçeqela rGnişt,"

Lê çawa Suleymanxan, padîşahê turk ji Bexda hate ser A-

zerbaycan, Hesen Beg hate cem Q careke dî rGgeş Q dilxweş

vegeriya mala xwe û di şerê Hacî Begê Dinbilî de, ko tsken

der Paşa çQ şerê wî Q Hacî Begdi vî şerî de hate kuştin, ~

Hesen Beg gelek mêranî G gernasî nîşan dan Q Suleyman -

xan gelek perwa pêve kirin Q gelek diyarî danê Q şQrekî

zêrkirî avête milê wî Q gelek gund G qada hemayGnî ji hin-

dama Diyarbekir xistin destê wî Q pezê MehmQdiya ji salya-

nê azad kir G bêş ji ser wan rakirin, Sêzde hezar pezê Meh

mQdiya hebGn, ~

Mîr Hesen Beg, gelek karên hêja ji Osmanliya re kirin Q

herdem bi kerayî di fermana turka de bQ, xesma di çaxê Ma-

radxan de, ko çQ şerê îran G Hesen Beg gelek bi pêşve çQ G

payedar Q serfiraz Gbi rQmet bG Q gelek Delamet G rQtbên

mezin Q bilind di dewleta Osmanlî de sitandin, ji Zeynelbe

gê Hekarî pêve ew di pêşiya fermandarên kurd teva de bQ, ~

Pêncî salî bi kamîranî Q payedarî jîna xwe rabiward G

di sala 993 koçî de, di şerê Sadabad de bi destê Eceman ha

te kuştin G piştî salekê laşê wî anîn G li Xoşabê di xwen~

degeha, ko bixwe avakiribQ de veşartin,

Ewed Beg, Şêx Beg, Şêr Beg sê kur bi şQnxwe vehiştin. E

wed Beg di saxiya bavê xwe de di bajarê Mako de bi ocaxT

rGnişt Q kelehek têde avakir G di şerê Mukriyan de bi hin

leşkerên MehmQdî ve hatin kuştin,

Mako di weiatê Nexciwan de ye 0 bi fermaneke padîşahê

turk, Mako kete destê kurê wî Mustefa Beg G kurê wî Adî E-

lî Beg li Ordîbad ji welatê Nexciwan fermandarî kiriye,

Mirovên mezin Q serekên eşîra MehmGdî bi saya serê He-

102

sen Beg gelek delemet Q serkarî Q karbidestî li welatê A-

zerbaycan G Ermenistan xistin destê xwe G gavên mezin di

payedarî de avêtin Q gelek berepêş çQn,Ew gernasiyên, ko Hesen Beg ji turka re kiribGnbi care^

civandin G xistin defterekê G serdar Q fermandarên turk G

kurd li ser mor kirin G şandin Asîtanê Q padîşah Tirka xwe

lê da Q mor kir Q dinav xelkê de xwe pê bipaye dikir Q pes_

nê xwe pê ve dida

lO-ŞÊR BEG, KURÊ HESEN BEG, KURÊ EWED BEG : ^ ^Di saxiya xwe de bavê wî fermandariya MehmGdî siparde

destê wî, lê kurê wî Ewed Beg fermandarê Mako bQ Q Şeref -

xan Beg gelek pesnê Şêr Beg didî Q dibêjî Şêr Beg mirovekî

gelek hêja Q zana G mezin bG. çQ hecê Q ji xwendin Q xwen-

devanan re gelek baş G destvekirî bG Q di civata wan de vû_dinişt Q heta sala 1006 koçî jî ev Şêr Beg fermandarê Xo-

şab Q derebegiya MehmGdî bG,

1966, 2. 20

MGsa Hesen-Cigerxwîn

103

FERMANDAREN

KURDISTANA iRANtSlYAH MENSÛR,

ÇEKNÎ,ZENGENE,PAZOKÎ

Şerefxan dibêjî, deng daye, ko sê bira ji welatê Loris-

tan Q hin dibêjin ji welatê Goran Q Erdelan çQne îran Q li

cem padîşahê Iran gelek bi pêşve çGne u eşîrên kurd bere -

bere li wan civiya ne,

Eşîrên kurd li îran çawa, ko Şerefxan dibêjî, hijde(18)

bavikin. Lek, Zend, Rozbihanî, Metîlic, Hesrî, Şehreyarî ,

Mizyarî, Kelanî, Emînlo , Keç, Giranî , Ziktî, Gelêrî, Pazo-

kî, Cimişkezik, Erebkêrî ne,

Lê fermandarên navdar ji van her çar eşîrên dawî Pazokî

Cimişkezik, Erebkêrî hî rabGne Q ferm.andariya wan wergirti

ne, Kur ji bav werdigrî. ~

Tenê bîst G çar (24) eşîrên dî li Qerebex, welatê îran

hene Q di çaxê Şah Tehmaseb de fermandarê van 24 eşîran Eh

med Beg Pertalogal bQ Q bi sîh(30) hezar leşkerê kilrd v'ê

bi Şah re digeriyan,

Eşîrên kurd di îranê de nayêne jîmartin Q Şerefxan dibê

jî ez nikarim navê eşîrên kurd li Iranê di vê tarîxa xwê"

de binivîsim, ji ber, ko wê gelek dirêj bibî.

Eşîra Gîl, li Xerasanê heye , ko di çaxê Şah Tehmaseb de

fermandarê wan Şemsidîn Beg bQ, Lê ji bo zanîn dikarim di

vê tarîxa xwe de navê çend mirovên tarîxzan bidim xuyaki -

104

rin Q bere dirêj bibî,

1- tSTEXERÎEv seydayê mezin dibêjî, eşîrên kurd di îran de di wel£

tê Faris de Kermanî, Ram.anî, Mudesir, Mihemed Bişir, Biqey_

lî, Bendamehrî, Mihemed tshaqî, Supahî, tshaqî, Ederkanî ,

Şehrakî, Tehemdanî, Zibadî, Şehrewerî, Bendadkî, Xesroyî ^

Zengî, Sefrî, Şehyarî, Merakî, Mubarekî, tştamehrî, Şahonî

Selmonî, Mîrî, Azadduxtî, Birazaduxtî , Mutelebî, Memanî,

Şahkanî, Keçtî, Celîlî, Sîh G sê(33) eşîrên,

tstexerî navê van sîh Q sê(33) eşîrin kurd dibêjî Q pê-

de diçî Q dibêjî, ev eşîr bicarek di kona de bQn Q pênsed

(500) hezar mal bQn, Pênsed hezar mal du milyon Q nîv di-

kin, Eger her malek ji pênc mirovan gihabî hev, lê malên

kurdên kevnare ji pênc ta bi bîst mirovî dinav malê de bGn,

Ji lewra mirov dikarî bêjî, bi hindikî ji sê milyon mi-

rov ne kêmtir bGn, HerwekQ îstexerî li welatê Faris navê

pênc(5) rimQman didî zanîn Q dibêjî:

1- Ramcan(Ramceloye) , dikevî navbera XQzistan G Esfehan,

2- Ram( liwalîcan) , dikevî navbera Şîraz Q xelîcê Farisî,

3- Ram Dêwan, dikevî navbera kûra SabQr.

4- Ram(Şehreyar) , dikevî tenişta Esfehan, herwekû jêre di-

bêjin Bazencan jî. Ji vê eşîrê gelek ketine nav bajêr.

Lê seydayê tstexerî, kurdên Loristan jî ji kurdên Iran

dihejmêrî, ji kurdên Faris dihejmêrî.

2- SEYDAYÊ MÎQRÎZÎ :Seydayê Miqrîzî dibêjî, cihê kurdên welatê Faris nayêne

jimartin, hingî, ko pirin. Lê xwezî wî jîweke îstexerî ji

me re navên hin eşîrên kurd li welatê Faris dQr Q dirêj bi-

dana xuyakirin Q hin ji rewş G pergala wan jî bidana xuya-

kirin.

1 -FERMANDARÎY A SIYAHMENSUR

1- MÎRXELÎL XANÊ SÎYAH MENSOr :Di sala 960 ê koçî de Şah Tehmaseb Xelîl Beg, ko yek ji

zariwê vê malbatê bG xiste nav pêwanê xwe Qdi nav mala xwe

de xwedî kir û Xelîl Beg gavên xwe sivik bi pêşve avêtin Q

dawî Şah Tehmaseb navê Xan bi perwa pêve kir G navê wî ki-

re Xelîl Xan G şahê dilxwaz ew kire fermandarênkurdên wela-

tê îran Q jinQ ve bQ xanê xana Q bicarek kurd ketin bin d£

rê wî Q ji eşîra Siyah MensGr pêve jîbîst Q çar(24) eşîrên

kurd ketin bin fermana xanî kurd Q Şah Tehmaseb welajzê Sul_

taniye Zencan Ebhur, Zerînkemer Q çend hindamên dî jî bi ser

105

welatê wî ve berdan, ko ev hindam dikevin navbera Azerbay-

can G traq Q Xelîl Xan digel sê(3) hezar siwarên kurd bi

Şah Tehmaseb re digeriyan Q paşê li sînorê jorê îran, nav-

bera Qezwîn G Tebrîz pêwanî dikir Q diparastin.

Xelîl Xan, bi gernasî bivî karê giran radibQ Q ev barê

giran hildabQ ser milên xwe , milên kurd Q di çaxekî hindik

de kurdên wa nava ji hawîr lê gihane hev G kom bQn.

Tenê bi hatina van kurdên çilek Q dizek hevsar ji destê

xanê xanan derket G talan Q rêgirî Q sergêjî destpêkirin Q

gilî Q gazin bê pîvan Q j imar ji xanê kurd hatin kirin G n£

çare Şah Tehmaseb ew qad Q zevî Q hindam ji destê kurda de_r

xistin Q ji xanê kurd sitandin.

Lê ez dibêjim, Şah Tehmaseb ji kurd ditirsiya, ko serê

xwe li ber rakin G serbixwe dewlatekê lidarxin, yan jî kurd,

xanê xwe bikin padîşahê îran. Ji lewra berî ji destê wî derkevî meydana fermandariya xanê kurd teng hişt, ko nikaribi

lingê xwe ji berîka xwe pêve radî Q di riwê wî de sergêjiya

biaf irênî.

HerwekQ Şahê Rêzan bivê yekêjî qîma xwe nanî Q jêrê traq

tenê jê re hişt Q Xelîl Xan G kurdên pêre şandin welatê Xera_

san, lê çawa xanê kurd birêket, ji eşîra Siyah MensQr pêve

kes pêre neçQ Q kurdên mayin bicarek jê cuda bQn Q ji hev

belav bQn. Lê Xelîl Xan gelek nema Q serê xwe danî Q kurê

wî Dewletyar Xan kete şGna wî.

2- DEWLETYAR XAN, KURÊ XELÎL XAN :Bi fermaneke Şah Mihemed Xan, Sultan Mihemed bû fermanda_

rê Siyah MensGr Q navê Xan biser navê wî vehate berdan.

Lê çawa dewleta Osmanlî welatê Azerbaycan xiste bin des-

tê xwe, şahê îran, xanê kurd ji Xerasan anî Q kire ferman-

dar Q serdarê leşkerê sînorê turk G xiste pêsîra dijminê

xwe. Ji bo, ko dilxweş bibî gelek zevî Q qad G hindamên me-

zin G hêja dane destê Dewletyar Xan. Weke: Zerînkemer, Ger-

şeb, Sicas, Zencan, Sorliq, Qeydar . Şebistan, Angoran, Qen-

coqe a jorî, Qencoqa jêrî,

Dewletyar jinQ ve ev hindam bicarek avakirin G kurd di

wan de rQniştin Q Dewletyar Xan Gerşeb ji xwe re kire fer -

mange Q peytext Q tê derQnişt Q gelek keleh G bajarên ciwan

G xweş di van hindaman de avakirin G welat berepêş ajotin,

Tenê Dewletyar Xan bivî rengî dilxweş nedibG, çavên xwe

berdabGn padîşahî Q gerdenazadîyê Q dawî li ber şahê Iran a

sê bG Q bixwe bG padîşah Q navê xwe kire Şah Dewletyar Xan.

Lê Şah Mihemed Xan guhê xwe jê nebirîbQ Q herdem çavdê-

riya xanê kurd dikir G jê re her tişt kar kiribQ Q şahê nav-

dar leşkerekî giran rêkire ser xanê kurd yan Dewletyar Xan.

106

HerwekG Şah Dewletyar Xan jî gelek li xwe miqate bG Q

çavnêriya dijm.inê xwe dikir G karê xwe Q şerekî xwîndar Q

mezin kiribG Q kelehên mezin Q asê di welatê xwe de çêkiri-

bQn, HerwekQ kelehên Angoran, Şebistan ava yan nQjen kiri -

bQn,

Lê Şah Mihemed Sultan perçak leşkerê dî jî bi serdariya

Murşidqulî Xanê Şamle qizilbaş şande hana leşkerê xwe G

piştî çend şerên mezin naçare Dewletyar Şah di keleha Dim-

dim de hate asêkirin, lê xanê kurd , ko bi çengzêrîn navda-

re şevekî ji nişka ve bi qizbaşan derket G şeş(6) hezar sj^

warên dijmin ji ser keleha xwe bipaş de şikandin Q perçe

perçe bi çola xistin G talanê wan anî G gelek ji wan kuş-

tin Q mal G barxane Q sazên Murşidqulî Xan bicarek xistin

destê xwe,

Dibêjin, di vî şerî de diya Dewletyar Şah gelek gernas

bQ Q ji leşkerê dijmin gelek kuştin Q gelek barxane anîn G

Murşîdqulî Xan biçend siwarên xwe ve, ko ji ber lehiya şer

hatibQn parastin, ji şerma hew çQne cem Şah Mihemed Q li

yek tGşê çQne welat Q hinda Geylan G li nik Xan Ehmed rQ -

niştin,

Lê çawa Şah Sultan Mihemed , ev bihîst şande cem Xan Eh-

med Q Murşîdqulî Xan G hevalên wî anîn Q li Qezwîn bi dar-

vekirin G kuştin.

Dewletyar Şah, li ser vê yekê ranewestiya Q destê xwe

dirêjî welatê îraqê jî kir Q jinQ ve xanê çengzêrîn doza

padîşahiya îranê kir Q xwest, ko welatê Sultaniye Q Ebhur

jî bixî bin destê xwe. Lê bextê wî ne sipî bQ , ko di wê ça^

xê de Şah Ebbas hate ser textê îran Q bi serdariya Mihdîqu^

lî Xan(Mihdîqulî Sultan) serdar G fermandarê eşîra Şamleyê

qizilbaş rêkire ser xanê çengzêrîn, Mihdîqulî Sultan bi dj^

zî Q ji nişka ve bi ser dijminê xwe de girt, ko di wê çaxê

de Dewletyar Xan(Dewletyar Şah) leşkerê xwe ji hev belav

kiribQ Q kes pêre nema bQ Q haya wî ji vê êrîşê nebG, ji

lewra G naçare di keleha xwe de asê bQ Q leşkerê dijmin bi

ser hevde qalin bQ,

Tenê Şah Ebbas qîma xwe bi leşkerê pêşî, ko bi serdari-

ya Mihdîqulî Sultan rêkiribG ser xanê kurd nanî Q leşkere-

kî dî bixwe re hilanî G bixwe hate ser dijminê xwe , ser xa^

nê çengzêrîn,

Çawa Şah Dewletyar hatina Şah Ebbas bihîst dar di destê

wî de şikest Q nema zanibQ çi bikî Q jinQ ve hate bîra wî ,

ko nema dikarî şerê Şah Ebbas bikî, ji lewra hatina şah ji

xwe re fersende dî G bê şer xwe siparde dijminê xwe G ger-

dana xwe danî ber şQrî şahê mêrkuj Q xwînrêj ,

Şah Ebbas, Dewletyar Q sêsed(300) gernasên kurd bi zen-

107

cîra girêdan Q mal G j in Q zar Q zerç bicarek talan kirin

G dawî Dewletyar kuşt Q ev malbat bicarek winda kir ,

2-FERMANDARÎYA ÇEKNÎ

Ev eşîr di Kurdistanê de bi gernasî, pehlewanî, şervanî

navdare, Lê j i ber, ko kesî fermandariyê li wan bikî di nav

wan de nema bQ perçe perçe, ji hev belav bQn Q herdem karê

wan talan Q kuştin Q keleşî bQ, Welatê traq Q Azerbaycan

ji ber wan ketibQn nav tirs Q lerz Q sawîran G bê pergal Q

perîşan mabQn.

Naçare xelkê wan nava bêj imar gilî Q gazin ji Şah Tehma

seb re pêşkêş kirin G şah fermanek derxist, ko her kesê ye

kî ji vê eşî li ku bibênî gereke bikujî Q ew kesê ji vê e-

şîrê li Iran bimênî gereke bê kuştin.

Naçare 500 ji gerek Q mal mezinê vê eşîrê bihev re êl G

koç Q malên xwe barkirin Q di riya Xerasan ve çGne welatê

Hindê. Lê çawa gihane welatê Xerasanê Qezaqxanê tikloyî ko

fermandarê Herat bû G ji Şah Ebbas dil bi tirs bQ , li cem

xwe hiştin Q xistin nav leşkerê xwe G gelek rQmeta wan

girt. Lê piştî, ko Qezaq Xan bi destê MasQm Begê Sefewî ha

te girtin ev eşîra kurdê Çeknî ji Xerasan rabQn Q çQne Gew

ristan, welatê Xor Q li wir gelek berepêş çQn.

Lê çawa Şah bihîst, yek ji wan bi navê Bodaq Beg, kire

fermandar G hindameke mezin ji welatê Xerasan xiste bindes

tê wan Q hê bêtir bi pêşve çQn G deng bi wan ket Q welat

bicarek xistin bindestê xwe,

Lê çawa di sala 1001 koçî de Abdulahxanê Ozbeg hate şe-

rê Bodaq Beg , Şah Ebbas bixwe çQ hana xanê kurd Q Ebdulmo-

min Xan vegeriya mala xwe. Ji bo vê yekê Şah Ebbas gelek

qencî bi Bodaq Beg kirin G 5 kurên wî kirin fermandar Q

hindamên hêja xistin bindestê wan G Bodaq Beg bQ paşa, mî-

rê mîranê Xerasan xanê xana G heta sala 1005 koçîjî ev Bo-

daq Paşa fermandarê welatê Xerasan bQ G serdarekî navdarê

îran bG,

3-FE RM AND ARiYA ZENQENE

Di çaxê Şah tsmaîlê Sefewî de ev eşîr gelek bi pêşve çQ

bQ, Lê ji ber, ko kes di nav wan de nemabG, ko fermandari~

yê li wan bikî, ii hev belav bGn G ketin nav êlên qizilba-

şan G di bindest G darê qizilbaşa de rGniştin Q hin ji wan

ketin nav pêwanê şah.

108

4-FERMANDARiYA EŞÎRA PAZOKÎ

Dibêjin, ko fermandarên Pazokîji kurdên hêla Diyarbekir

ji Siwêrek hatine, lê hin dibêjin ji kurdê îranê ne Q di

çaxê padîşahiya Turkman Q Qizilbaşan de welatê Kêvê , Erdîş

Adilcewaz, Eleşkurd di destê wan de bGn.

Ev êl gelek dewlemend Q xwedîpez Q sewale G bixwe bê o-

le Q kesî nizanibG li ser kîjan olê ne . HerwekQ bixwe du

perçene ,

1- Xalidbegî

2- Şukurbegî,

HerwekQ j i vê êlê ê, ko navdare Huseyn EIî Bege,

1- HUSEYN ELÎ BEG :

Pêlakêdi nav hindaman de bi serbilindî Q xêrxwazî fer -

mandarî kir G paşê serê xwe danî Q du kur bi şGn xwe ve

hiştin G çG.

2- ŞAH StWAR BEG, KURÊ HUSEYN ELÎ BEG :Piştî, ko dewleta Pezreşa konê xwe pêça G koça xwe bar-

kir Q winda bQ Şah Siwar Beg hate cem Şeref Beg, fermanda-

rê Bedlîs Q kurê wî Xalid Beg çQ cem Şah tsm.aîlî Sefewî Q

di çend şeran de deng pêket Q navdar bQ G gelek gernasî Q

mêranî di çend şeran de nîşan dan G navê wî kiribGn Çolak

Xalid(XaIidê dest pQç) ,

Şah tsmaîl, hindama XinQs, Melazgir xistin bin destê wî

Q birayê wî herwekQ Oçan(Oçikan) jî biser welatê wan ve

berda.

3- XALÎD BEG, KURÊ ŞAH SÎWAR BEG :

Ev Xalid Beg gelek bipeşve çQ Q zQ kete çav xwe, heta

rojekê neh(9) fermandarên kurd G ecembi hev re kuştin Q

deh(lO) di rojekê de kuştin G bihna padîşahî kete pozê wî

G xwest, ko serbixwe Q gerdenazad bibî padîşah,

Pere bi navê xwe derxistin Q ala serxwebQnê hilda Q do-

za padîşahiyê kir, tenê şaşî kir, ko zQ destê xwe ji dosta

niya Ecem kişand Q bQ hevalbendê dewleta Osmanlî.

HerwekG, Selîm Xan ew bi xapandin Q vîlika da kuştin Q

du kur Uweys Beg Q Eled Beg bi şQn xwe ve hiştin. Herwekû ,

sê birayên wî jî bi navê Rustem Beg , Qubad Beg, Mihemed

Beg hebQn.

Rustem Beg G çend gernasên Pazokî di şerê Şeref Begê

Bedlîsî de hatin kuştin Q Qubad Beg bi mirinê serê xwc da-

nî, lê Mihemed Beg kurek bi navê Eslan Beg bi şQn xwc vc

109

hişt Q serê xwe danî Q ev Eslan Beg di nav pêwanê Şah Tehma

seb de gelek bi pêş ve çQ Q deng pêket.

4- UWEYS BEG, KURÊ XALÎD BEG :Piştî bavê wî bi destê Selîm Xanê turk hate kuştin

Uweys Beg berê xwe da welatê Ecem Q çQ cem Şah Tehmaseb Q

şahê navdar bi fermaneke şahanî ew kire fermandarê Adilce-

waz .

Tenê piştî sê salan dilsarî kete navbera wî Q MQsa Sul-

tan Beg, fermandarê Tebrîz Q careke dî vegeriya bin siya

dewleta Osmanlî(turk) Q li bajarê Kêvê rQnişt.

Lê Selîm Xan ferman da Durzî Dawid, ko herî şerê wî G

dawî de Durzî bi dizî xwe gihande armancê Q serê Uweys Beg

Q zar Q zêrçên wî jêkirin G bi diyarî ji padîşahê xwînxwar

Q mêrkuj re rêkirin, lê birayê wî Weled Beg Q herdG kurên

wî Xalid Beg Q Elwend Beg Q serê wan hatin birîn.

Tenê herdG kurên mayîn Qelîç Beg Q Zulfeqar Beg reviyan

Q çQne nik Ehmed Begê Zirikî, femandarê keleha Hetax, lê

piştî, ko mezin bQn bi mal Q êl û zar Q zêrçên xwe ve çQne

nav eceman Q xwe dane destê Şah Tehmaseb.

5- QELÎÇ BEG, KURÊ UWEYS BEG :Çawa giha dîwana Şah Tehmaseb, ew kire fermandarê Zekem

ko ji welatê Gencê.Êran tê jimartin Q piştî neh(9) sala bi

kamîranî, biwartin serê xwe danî G kurekî biçQk bi navê U-

weys Beg bi şQn xwe ve hişt u çG.

6- ZULFEQAR BEG, KURÊ UWEYS BEG :Bi fermaneke şahanî bG fermandarê eşîra Pazokî, lê ge -

lek nema G bi ciwanî serê xwe danî Q bazê mirinê poncê xwe

di nav dilê wî de çikandin Q ji cihana jîndarî revand Q

bir.

7- UWEYS BEG, KURÊ QELÎÇ BEG :Ji ber, ko Uweys Beg hêj biçQk bG Yadîgar Beg kirin ser

karê dewlet Q leşkerê Pazokî Q çavdêrê Uweys Beg, lê dayi-

ka Uweys Beg ji tirs G sawîran kurê xwe revand Q hate Qez-

wîn G li cem Şah rGnişt G destê xwe bicarek j,i fermandarî

kişandin.

8- YADÎGAR BEG, KURÊ MENSÛR BEG, KURÊ ZEYNEL BEG, KURÊHUSEYN ELÎ BEG :

Çawa xatGna mezin kurê xwe revand Q çQne Qezwînê mezin

Q serekên Pazokî li hev kom bGn Q bi fermaneke şah Yadîgar

Beg kirin fermandarê xwe, fermandarê welatê Elacgir(Eleş -

gird) Q di çaxê wî de eşîra Pazokî bi hezaran gund ji xwe

re girtin Q avakirin Q gelekdewlemendbGn G piştî pazde sa-

lan serê xwe danî.

110

9- NÎYAZ BEG, KURÊ YADÎGAR BEG :Piştî mirina bavê wî Şah Tehmaseb bi fermanekê fermanda^

riya êla Pazokî jêre pîroz kir Q fermandariya Elacgir si-

pardinê.

Niyaz Beg, weke bavê xwe bicarek xwe siparde ola qizil-

başa G şerê ola sinî kirin Q tiştên nehêjadi nav êla Pazo-

kî di biwara ola islamê de dihatin kirin Q bavê xwe di

vê babetê de bi şGn xwe ve hişt.

Lê fermandarên Osmanlî şandin cem Şah Tehmaseb G gotin:

- Eger şêîtî wilo bî em nikarin we ji misilmana bijimêrin Q

naçare Şah Tehmaseb fermandar G mezinên Pazokî XunQsIQ, Çe

muşgezik bi carek civandin G bi carek avêtin MeqsQd Begê Xu^

nQslQ li keleha ElemQt xiste zindanê Q gelek ji wan kuştin

Q Niyaz Beg ji fermandarî avêtin Q careke dî fermandarî da_

ne destê Uweys Beg, kurê Qelîç Beg Q bi navê bavê wî bi

nav kirin,

Niyaz Beg, wilo ma ta, ko Şah Tehmaseb serê xwe danî Q

Şah Mihemed Sultan kete şQna wî Q eşîra Pazokan kirin du

perçe, Şekir Begî sipardin Niyaz Beg Q Xalid Begî sipardin

Qelîç Beg Q j i wê rojê de welatê Elacgirê bG du perçe,

Ev Niyaz Beg li ser ava çemê Qena , ko tê ser çemê Ker

dişen de hate kuştin. Ev şer bi serdariya Emîre Xanê Ecem,

G serdariya Lele Paşayê turk di nav leşkerên turk G ecem

de çêbG G Niyaz Beg bQ qurbana serê dijminê kurd.

Belam Uweys Beg , kurê Qelîç Beg, ko xanima diya wî re-

vandibQ G çQbQne Qezwîn di nav fermandar G serdarê leşkerê

Şah de bi gernasî Q mêranî deng pêket Q gelek bi pêşve çQ

Q piştî kuştina Niyaz Beg bQ fermandar G serdarê êl Q eşî-

ra Pazokî Q welatê Elacgirê kete destê wî, Lê vê carê U-

weys Beg şerê wan tiştê bêolî dikir G kêmasiyê mayîn bica-

rek ji êl G welatê xwe rakirin G dGrxistin G kete riya baş

Q bi gernasî fermandariya welatê xwe dikir,

Tenê careke dî şer di navbera turk G ecem de despêkir Q

welatê Elacgirê bicarek kavil G wêran ma G her eşîrek bi

cîkî de çQ Q Qelîç Beg di hindama Nexciwan de hinek qad Q

zevî ji eşîra xwe re girtin Q dibin siya serdarê Ecem Doq-

maq Xan de, li Çeqersad rQnişt Q paşê di şerê Senan Paşa

de hate kuştin Q Qoçî Beg, kurê Qulî' Begê Belîlanî serê wî

jêkir Q bi diyarî ji Osman Paşa re pêşkêş kir,

Kurek bi navê îmamqulî Beg bi şQn xwe ve hişt, lê îmam-

qulî Beg kete nav serdarên qizilbaşa Q li ber destê Zulfe-

qar Xan, fermandarê Erdebîl rQnişt, lê dawî di nav serdarê

leşkerê Şah Ebbas de cihekî bilind ji xwe re girt,

HerwekQ hin ji wan eşîrên kurd , Pazokî, Dinbilî li ser

destê Ferhad Paşa ji Nexciwan hatin nik dewleta Osmanlî Q

111

hinek j i' hindama Elacgir dane wan G yek ji wan bi navê îb-

ranî Beg kir mezinê wan, lê dawî avêtin ev eşîr ji hev be-

lav bQn,

fermandarIya sIlivan

(farqîn) ,qulp û batman

Şerefxan dibêjî, ev malbat ji mala Emewiyê Erebin, Lê

bixwe dibêjî ji m.ala Merwanê Emeyî ne,

Tenê gelek diriste, ko Şerefxan Beg divir de şaş çQbî Q

ev malbat ji mala Mervaniyê Kurd bin, ji ber, ko Mervani -

yên Kurd li vê hindamê 130 salî serbixwe fermandarî kirine

Q paşê ji hev ketine Q li ber destê fermandarên bêgane ma-

ne.

Ji ber wilo gereke em hinekî ji Merwaniyên Kurd bipeyi-

vin. Di sala 380 koçî de EbQ Elî Hesen, kurê Merwanê Kurd,

li şQna xalanê xwe bQ f ermandar(melekê) Farqîn, Diyarbekir

Cizîrê, Xelat, Nisêbîn, Heran, Riha, Bedlîs Q pênc mirovan

ji vê malbatê li van hindaman fermandarî kirine.

1- EbQ Elî Hesen, kurê Merwan.

2- Mumehididewle Nesir, kurê Merwan.

3- Nesridewle Ehmed , kurê Merwan.

4- Nizamidîn Nesir, kurê Nesir Ehmed , kurê Merwan.

5- EbQl Muzefer MensQr , kurê Nesir Nizamidîn, kurê Ehmed ,

kurê Merwan.

Ji van pêve jî Ehmed , kurê Nizamidîn G Behram, kurê Eh-

med Q îsa kurê Ehmed çend sala fermandarî li keleha Hetax,

kirine. HerwekQ Ehmed bi xwe çend sala fermandarî li hind£

ma Tenzê jî kiriye Q pêlakê li cem Mihemed Şah, kurê Melek

Şahê Selcoqî jî maye G bi dîlî ketiye destê Firing G li

nav wan jinek markiriye Q kurek bi navê Mihemed jê reçêbG-

ye G piştî bavê wî hatiye berdan G kurik mezin bûye hatiye

keleha Hetax cem bavê xwe Q jin aniye Q sê kur jê re cjêbGne

Q dawî xeyidye Q kes nizanî bi kuve çQye,

Di sala 530 koçî de Ehmed keleha Hetax daye Seîd Hisami

dîn, fermandarê Mardîn Q ji wê çaxê de ev malbat bQne fer-

mandar G di bindestê xelkê de kar kirine Q rQniştine,

Tarîxa kurê Ezreq dûr Q dirêj dabaşa wan dikî Q dibêjî:

Gelek ji wan li ber destê fermandarên Heskîf, Farqîn, Ten-

zê, Mardîn rQniştine Q yek ji wan çGye welatê Misr Q Şam Q

li cem Şêrkoh rGniştiye G paşê li cem YQsif Şah Silahidîn,

maye,

112

Çawa, ko di tarîxa MufericilkirQb de, kurê Wasil navê

çend mirovên, ko weke navê Merwaniya nedidî xuyakirin, we-

ke Mengelan, MesQd, Merwan, Meclî, kurê Merwan,

HerwekQ tê zanîn, ko tevlî fermandariya Hetaxê vê malba

tê sed Q pêncê G şeş(I56) salan fermandarî kirine Q Farqîn

di sala 488 koçî de li ser destê Fexridewle, kurê Cuheyrê,

MQsilî, wezîrê dijwar hatiye sitandin G di 581 de li ser

destê YGsif Şah Silahidîn careke dî ketiye destê kurd, bê-

wekG 93 sala di bin destê dijmin de maye.

Şerefxan Beg dibêjî fermandarên Erdelan ji mala Merwanê

Diyarbekir veketine, lê çawa nizanî, ko fermandarê Farqîn,

ji malbata Merwanê Kurdin. Tenê tiştek heye, ko fermanda -

rên Kurd dixwestin, ko xwe bighênin ser malbateke Ereb G

xwe bivî awayîdi nav miletê kurdê nexwendî, nezan de pîroz

û birûmet dikirin.

Not G sê sal ji malbatekê re negelekin, ko careke dî ve^

gerin ser fermandariya xwe Q eger nebGbin fermandarên me-

zin, lê bi hindikî bGbin derebegên çend hindaman.

HerwekQ di van çaxên, ko di bin destê dijmin de bQn jî

gelek caran kurd fermandarê van hindaman bQn. Di sala 478

koçî de Fexridewle, kurê Cuheyrê Musilî ji wan sitand Q di

480 koçî de Qewamidîn, Emîdidewle EbQ Elîyê Belxî bQ fer -

mandarê Farqîn. Çawa, ko di sala 482 koçî de Emîdidewle 8,

kurê Fexridewle bQ fermandar Q di sala 485 koçî de Kafî,

kurê Fexridewle li şQna birayê xwe rGnişt.

Herwekû şeş mehadi wê navê re Nasiridewle MensQr, kurê

Nizamidîn, kurê Ehmed Xan bG padîşah G kurê Esed ristevanê

navdar bG wezîrê wî, lê piştî şeş mehan Tacidewle Tetuş pa_

dîşahê Şam G Heleb, Farqîn xiste bin destê xwe G Esed Muh-

yidewle kuşt Q di sala 486 koçî de Nasiridewle MensGr Şah

li Cizîrabota serê xwe danî , Di sala 486 koçî de Nasiridev7

le MensGr Şah, kurê Nizamidîn, kurê Ehmed Xan, kurê Merwan

li Cizîrabota di xaniyê yekî cihQ de serê xwe danî G li Dj^

yarbekir hate veşartin,

Mîr Mihemedê Duwînî bG fermandarê Farqîn, lê ji ber , ko

nikaribû serbixwe bimênî siparde Qelîç Erselan, padîşahê ,

Qonya Q di sala 498 de careke dî Qelîç Erselan ev Mîr Mihe

med ji xwe ve kire fermandarê Farqîn Q paşê bire welate

rom.

HerwekQ di sala 502 de Segmanê Qutbî, fermandarê Xelat

Farqîn xiste bin destê xwe Q di sala 504 de Segman li ser

bajarê Rihayê serê xwe danî G jina wî XatGn G kurê wî îbra_

hîm hatin Farqîn G Muînidewle Q Sedîdiclewle du bira ji xel_

kê Farqîn kirin fermandarên welêt. Lê tbrahîm paşê Sedîdi-

dewle kuşt Q Muînidewle serbixwe ala fermandarî hilda Q bG

113

fermandarê welêt G di sala 508 de Qeraça ji rexê Mihemed

Şahê Selcoqî ve bQ fermandarê Farqîn Q Muînidewle bQ wezîr

lê paşê Qeraça ew bixwe re bir Q çGne welatê Ecem Q Qeraça

li Esfehan bG fermandar G Muînidewle kire wezîrê xwe.

Di piştî wan re CiyQş Beg ji ber Selcoqiyan ve ji MQsil

hate Farqîn Q Zirbeg ji ber xwe ve di welêt de hişt G çQ

MQsil G ji wê rojê de Farqîn di nav destê dijmina de winda

bQ Q bê nav G deng ma.

Lê di sala 538 de Farqîn kete destê tmadidîn Zengî, fe£

mandarê MGsil Q Farqîn bQ derebegiyeke biçGk Q wilo ma, he

ta 581, ko YGsif Şah Silahidîn ew girt Q kurê xwe tshaq t¥de danî G keça Xatûn, mezina bajêr, ko bi xwe jina Qutbi -

dîn Êlxazî Q keça Feridîn Qere Erselan bG li kurê xwe mar-

kir Q bajarê Hetax ji ber Farqîn ve da XatGn G kurê wê.

Ev keleha Hetaxê 51 salî di destê Ehmed , kurê Nizamidîn

kurê Ehmed Xanê Merwanî Q zariwênwî dema. HerwekG Farqîn,

heta sala 662 dibin destê kurdênEyyubî de bG G di çaxê dew

leta EyyQbî de fermandarên kurdên kevnare bicarek vegeri -

yan welatê xwe Q bQne fermandar.

Tenê di sala 662 de HulagQxan Farqîn ji kurda hate si-

tandin Q serê Şihabidîn, kurê Adilşahê EyyQbî, fermandarê,

Farqîn jêkirin G bixwe re birin welatê Şam Q gelek ji mala

EyyGbiyan li ser destê Tetera hatin kuştin. 0 piştî dewle-

ta EyyQbî ne tenê Farqîn belkî jîli hemî Kurdistan bQne de

rebegên biçûk Q ketin bindestê Osmanlî(Turka) Q Ecema u

Pezreş Q Pezsipiyên turkmanî tenê careke dî kurd derebegên

welatê xwe bQn. Lê kêm G bindest bGn, meger çendekan ji

wan çend caran doza serxwebGn G gerdenazadîjî kirine, lê

nebirne serî Q heta îro bindest, perçe perçe mane. Ev 150

salin, ko miletê kurd bicarek derebegî Q fermandariya xwe

winda kirye.

Lê baweriya min gelek xurte, ko vê carê ne derebegî bel

kî dewleteke serbixwe lidarxin Q bixwe xêr Q hatina welate

xwe bixun Q bi dost Q hevsînorên xwe re haşt Q heval bin.

Piştî me bi kurtî Q kêmasî rewş G tarîxa Farqîn da xuy£

kirin, niha dixwazin vegerin ser awira Şerefxan Beg G fer-

mandariya Farqîn. Sêzdeh kelehên hindama Farqîn hene. Qulp

Batman, Hebqe, Taş , HisGlî, Bêdiyan, Karokan, Delkuloqya ,

Rebat, Cerîs îdnik, Silîk, Kenc.

HerwekG heşt(8) eşîrên kurd divê hindamê de hene: Bano-

kî, Hewêrî, Dilxêran, Bociyan, Zîlan, Bisyan, Ziksiyan, Be^

razî. lê Berazî di îro de li sê ciyan peyda dibin. Berazi-

yên geliyê beraza li hindaaa Erzerom, ko Elîcan mezinê çe-

tê navdar, ko di piştî kuştina Şêx Seîd di riwê dijmin de

rabGn Q Elîcan di şerekî de hate kuştin Q Seyidxanê Seyidî

114

ko mezinekî Hesena bG bQ serdarê vî çetê navdar Q ew jî bişer ji welatê jorî hatin Cizîrê Qbi rêdali nav SQrkiçiyan

hate kuştin. Berazên hêla Kaniya Ereba, deşta SirGcê, ko

ji wan fermandarekî wan heye, mala Şahîn Begê ji wan re di

bêjin G zariwên wa niha li Kaniya Ereba rQniştîne, ji waîî

Mustefa Beg, Bozan Beg herdG kurên Şahîn Beg çend salên

dQr G dirêj veşandiyên berazan di Berlemana SQriya de rQ -

niştîbûn Q gelek dewlemend Q navdar bQn. Ev beraza sî( 30)

hezar mirov hene Q di îro de gereke şêst(60) hezar bin. E-

ladînan, Gêtik, Şêxan, Pîjan, Şedad, Cx, Dîna G berazên He

ma çend mirovên navdar ji wan (îerketine. Muhsin Beg, serek"wezirê SQriye ê kevnare, ko li ser destê Henawî Q bi HusnT

Zeîm ra hate kuştin Q Husnî Beg berazî, ko di çaxê Husnî zê

îm de ji vê fermandarê Helebê bû û heta niha jî ji dervê^

maye G Necîb Beg berazî Q MehmQd Beg berazî Q Hirço, ko bi

xwe Henawî li BêrGtê kuşt Q heyfa Muhsîn Beg hilanî. ~

1-FERMANDARÊN FARQÎN

1- MERWAN :

Bi alîkariya van eşîrên kurd pêlakê li keleh Q hindaman

fermandarî kir Q dawî serê xwe danî.

2- MÎR BÎHAtDÎN, KURÊ MERWAN :

Piştî mirina bavê xwe bQ fermandarê vê hindamê G millet

Q gund Q eşîrên xwe bicamêrî lihevragirtin G welatê xwe be^

repêş ajot Q di meydana avanî , aborî , rêzanî de gelek bi

pêşve bir Q dawî serê xwe danî .

3- MÎR tZÎDDÎN, KURÊ MÎR BÎHAÎDDÎN :Ev Mîr îziddîn piştî bavê xwe re gelek nema Q zQ serê

xwe danî . Kurek bi navê tbrahîm bi şQn xwe ve hişt Q koça

xwe barkir Q ji cihana jîndarî çQ .

4- MÎR ÎBRAHÎM, KURÊ MÎR ÎZÎDDÎN :Ji ber, ko nikaribQ dibin vî barê giran de rabî G şQna

bavê xwe bistenî eşîrên kurd Silîvan, Mîr Celaliddîn lu şQ

na wî rakirin, lê piştî mirina Celaliddîn careke dî bQ fer

mandar Q kete şGna apê xwe, lê gelek nema G serê xwe danî

G du kur Diyaiddîn, Şêx Ehmed bişQn xwe ve hiştin Q çQ.

5- MÎR DÎYAÎDÎN, KURÊ MÎR ÎBRAHÎM :Ç^wa Şah îsmaîlê Sefewî bQ padîşahê îran Q bi zor Kur-

distan xiste bin destê xwe Xan Mihemed îstaclo kire Mîrêmî

ranê Diyarbekir Q mîrêmîran keça mîr Diyaidîn mar kir, na-

vê wê Bêkeysî Xanim bQ.

115

Ji lewra gelek ji Mîr Diyaidîn re başket G gelek bi

pêşve çQ G nav Q deng pêketin. HerwekQ di wê navê de fer -

mandarê hindama Mereş Elaidewle Zulqeder, birayê xwe Saro-

qeplan şande ser hindama Diyarbekir, şerê Xan Mihemed îs-

tavle G di vî şerî de eşîrên Silîvan gelek mêranî, gerna-

sî nîşandan Q Şerefxan di pesnê wan de dibêjî Şerê Rustemê

zal , li heftêxwehanê mazenderan G serpêhatiya Samê Nerîman

ji ber vî şerî ve çîrok Q efsane têne jimartin Q gelek sê-

fil G weza têne xuyakirin.

Kurdên Silîvanî di nav şer de Saroqeplan kuştin G serê

wî bi diyarî ji zavayê xwe re rêkirin, lê gelek neçQ Mîr

Diyaidîn kordunde çG Q fermandarî kete destê zariwên Şêx

Ehmed, birayê wî . Zariwên Şêx Ehmed Şah Weled Beg, BehlGI

Beg, Umer Şah Beg, Sosin Beg, Welî Xan Beg, Elwend Beg, Xe

lîl Beg, Ehmed Beg, Cihangîr Beg. Neh(9) kurên Şêx Ehmed

hebQn,

Di saxiya Mîr Diyaidîn Beg de şer di navbera wî Q bira-

ziyên wî de çêbG Q Umer Şah, Sosin Q Cihangîr di şer de ha

tin kuştin. Lê Şah Weled Beg, reviya G çQ Şam Q Misrê Q iT

cem padîşahên Çerkez rGnişt. Lê çawa Ecem ji Kurdistanê

derxistin G li Çhldêran leşkerê kurd G turk leşkerê ecem

şikandin yek ji eşîra Bisyan çG Misrê Q Şah Weled Beg anî

G Farqîn xiste destê wî,

Lê ji ber, ko eşîra Xaldî-êzîdî çend çawîşên dewletê

kuştin ev serpêhatî kete gerdena Şah Weled Beg G mîrêmîranê

Diyarbekir xwest, ko Şah Weled Beg bikujî, lê zG pê agah bG

Q reviya G kete keleha Qulpê G sêzde salan têde ma, Ji wê

rojê de derebegî ji Faroîn derket G Qulp bG paytext.

2-FERMANDAREN QULP U BATMAN

1- ŞAH WELED BEG, KURE ŞEX EHMED BEG, KURE ÎBRAHIM BEG :

Hate zanîn, ko çawa çQ Şam G Misrê Q çawa hat Q çawa

bazda Q kete keleha Qulpê Q sêzde sala bi fermandarî ma G

paşê serê xwe danî,

Şeş kur, Elîbeg, Diyaidînbeg, Weledbeg, Welîbeg, Cihan-

gîrbeg, YQsifbeg, Suleyman beg bi şGn xwe ve hiştin Q çQ,

2- MÎR ELÎBEG, KURÊ ŞAH WELED BEG :

Piştî mirina bavê xwe bQ fermandarê Qulp Q Batman Q we-

lat bicarek kete bin destê wî Q çil salî bi gerdenazadî,

dilşadî, rabiwardin Q welatê xwe di meydana avanî Q xweşi-

yê de gelek bi pêşve bir Q eşîrên xwe bi zanîn G camêrî li

116

hevragirtin Q serê xwe danî Q du kur Sultanhuseyn, Welîxan

Beg bi şGn xwe ve hiştin,

3- SULTANHUSEYN BEG, KURÊ ELÎBEG, KURE ŞAH WELED BEG :Di sala 980 de bi fermaneke Selîmxanê turk fermandariya

Qulp G Batman lê hate pîrozkirin. Lê di çaxê Muradxanê

turk de, k.o bi serdariya Osmanpaşa leşkerê kurd G ordiya

turk kişiyane ser Azerbaycan, Sultanhuseyn Beg di şerê Sa_

dabad de bi destê Ecema di sala 993 de hate kuştin Q şeş

kur bi şQn xwe ve hiştin. Qelîç Beg, Seyid Ehmed Beg, Zey-

nel Beg, Heyder Beg, Qasim Beg.

Seyid Ehmed Beg jî di wî şerî de bi dîlî kete destê di^

mina Q du sala di zindana Qehqehe de ma Q paşê hate berdan

Q bi fermana Muradxan fermandariya Qulp Q Batman kete des-

tê Zeynel Beg Q Qelîç Beg, birayê mezin meger çendan miro-

vekî gewşek Q bêkêr bQ jî, lê bi alîkariya Mihemedbegê Xe£

zî xwe kire fermandarê Qulp Q Batman. Lê gelek nema G bi

destê eşîrên kurd hate kuştin G Zeynel Beg careke dî bQ

fermandar ,

4- ZEYNEL BEG, KURÊ SULTANHUSEYN BEG :

Piştî, ko Qelîç Beg bi destê eşîrên kurd hate kuştin,

serbixwe Q gerdenazad bQ fermandar, Lê gelek neçG Ehmedbeg

kurê Sultanhuseyn Beg fermandariya welêt ji xwe re sitand,

5- EHMED BEG, KURÊ SULTANHUSEYN BEG :Hate zanîn, ko di şerê Çaldêran de bi dîlî kete destê E^

cem G du salan di zindana Qehqehe de girtî ma Q paşê hate

bardan G çawa ji zindanê hate berdan çG cem. Ferhad Paşa mî^

rêmîranê Erzerom Q bi alîkariya wî G bi fermaneke padîşah

bQ fermandarê Qulp Q Batman G kete şGna bav G kalên xwe,

Tenê gelek neçG mîrêmîranê Amed(Diyarbekir) fermandari-

ya Qulp G Batman jê sitand Q xiste destê yekî turk Q Ehmed

Beg çQ îstanbolê Q li wir di sala 1003 koçî de serê xwe da_

nî.

Careke dî fermandariya Qulp Q Batman kete destê Zeynel

Beg Q ta bi sala 1005 koçî jî fermandariya Qulp Q Batman

di destê Zeynel Beg de bG.

FERMANDARÎYA FARQÎN

Ç^wa me derbas kir, ko Mîr Diyaidîn kordunde serê xwe

danî Q fermandarî kete destê birazayên wî , zariwên Şêx Eh-

med Beg, ko neh mirov bQn Q di şerê apê wan de sê ji wan

hatin kuştin Q Şah Weled Beg reviya Q çG Şam G Misrê Q ça-

wa vegeriya G bQ fermandarê Farqîn Q çawa ji mîrêmîranê Dj^

yarbekir tirsiya G çQ keleha Qulpê.

117

Lê di wê çaxê de BehlQI Beg, kurê Elwend Beg digel bira

yê xwe Şah Umer Beg çGne cem îskender Paşa, m.îrêm.îranê Di-

yarbekir G li ber destê wî rQniştin Q çawa îskender Paşa

çG şerê Adilcewaz Q kelehek bi navê xwe avakir G dizdariya

wê da BehlQl Beg, Lê çawa dî, ko BehlQI Beg zana G gernas

Q hêjaye ji padîşah Selîmxanê diwem hêvî kir, ko fermanda-

riya Farqîn bixî destê wî Q padîşah bi fermaneke hemayQnî ,

fermandariya Farqîn li BehlGI Beg pîroz kir Q careke dî

Farqîn vegeriya bin destê xwediyên xwe .

1- behlOl BEG, KURÊ ELWEND BEG, KURÊ ŞÊX EHMED BEG :Hate zanîn, ko çawa Sultan Selîraxanê diwem, Farqîn xis-

te destê wî, lê salyanê, ko di gerdena Bisyan, Bociyan, Zî

lan de mabGn dane ser milên BehlQl Beg, ko bizor ji wan

bistênî Q bidî dewletê. Ji ber, ko ne dibin destê wî de

bQn Q li jorê Kurdistanê cî girtibGn G bixwe xwedî ferman-

dar bQn gelek li ser BehlQI Beg giran rGnişt,

Şehsiwaraxa, ko mezinê eşîra Bisyan bQ bQbG fermandarê

Bayezîdê G hezar mal ji eşîrên silîvanî lê civiya bQn Q ne

ma BehlGl Beg nas dikirin G hew guh lê dikirin, Naçare Beh

IQl Beg çG ser wan Q xwest, ko bizor ji wan bistênî Q ji

wan xwest, ko vegerin welatê Farqîn lê ji ber, ko ji ber

zor Q setema turkan reviya bGn u ji xwe re cî girtibQn Q

zeviyên hêja ketibGn destê wan G Şehsiwar Beg bixwe bubQ

fermandarê wan, mal nedane BehlQl Beg Q şer di navwan de

destpêkir Q BehlGl Beg di vî şerî de hate kuştin G pênc

kur bi şQn xwe ve hiştin, Mîrxan, Umer, BehlQl, MehmGd , Os-

man,

2- MÎRXAN BEG, KURÊ BEHlOl BEG :

Piştî kuştina bavê xwe bG fermandar, lê ji ber, ko eşî-

rên Silîvanî li wan nava gelek keleşî dikirin Q gelek gilî

li wan dihate kirin, Fermanek derket, ko Mîrxan Beg naka

gereke bêkuştin Q piştî çend rojan hate kuştin,

3- UMER BEG, KURÊ BEHlOl BEG :

Piştî kuştina birayê wî ferm.andarî kete destê wî, lê

ji ber, ko nikaribQ çar kîs zêrên osmanlî bidî dewletê pa-

dîşah Mihemedxanê siyem fermandarî jê sitand Q xiste destê

tbrahîm Beg, kurê Cihangîr Beg,

4- ÎBRAHÎM BEG, KURÊ CÎHANGÎR BEG :Çawa fermandarî ji destê Umer Beg derket reviya Q çQ

Bedlîsê Q pêlakê li hindama MQşê rQnişt, lê dawîbQ. keleş

Q rêgir Q cilek li xwe gihandin hev u dest bi keleşiyê ki-

rin G çend êrîş birin xelkê hindama MGşê Q XinGs G Melaz -

gir G paşê kerwan talan kirin Q pir ji rêwî Q bêgunehan ha

118

tin kuştin.

Ji lewra Elî Beg, Mîrlîwayê XinQsê G Mihemed Begê xerzî

çQne şerê wan keleşan Q gelek ji hevalên wî kuştin ta bi

sala 1005 koçî jî derbeder Q bêdaxwaz li çQla xwînî weke

diza digeriya.

1966.3.9 MQsahesen Cigerxwîn

119

fermandarIya bîradost

Şerefxan dibêjî: Koka vê malbatê ji nav eşîra Goran der

ketiye, lê Biradostî dibêjin, ji zariwê Mîr Bedir, kurê Hê"

senweyhê Berzikanî ne, ko padîşahê Dînewer Q ŞehrezGr bGnT

Piştî, ko Hilal di şerê Şemsidewle, padîşahê Biweyhî Dey

lemî de hate kuştin, zariwên Hilal sê bira bi hev re paras-~

tin Q yek ji wan li ŞehrezQr li şGna bavê xwe rGnişt G yek

bG fermandarê eşîra Ake Q yek ji wan hate Xan Elmas, wela-

tê Ormiye G bQ fermandarê welêt, tenê xelkê welêt dibêjin,

ji mala Bilalin, lê bawerim Bilal ji Hilal derketiye. Lê

diriste, ko jî Bilal bavê Mihemed bî.

Ew kesê navdar, ko j i vê malbatê derketiye navê wî Xazî

di

navê wî kir Xazîqiran Q hindama Tergever G Somayî G Dol

xistin bin destê wî ,

Lê dawî Xazîqiran digel fermandarê Kurdistanê vegeriya

bin siya dewleta Osmanlî Q gerdena xwe ji Selîmxanê turk

re xwar kir G gelek rGmeta wî hat girtin Q dema padîşahê

turk çQ şerê welatê îran, ev Xazîqiran pêre bQ Q şêwirdarQ berdevkê Selîmxan bQ G bi şev Q roj pêre bQ, herwekG ji

welatê Erbîl, Diyarbekir, Bexdad gelek hindam biser welatê

wî ve hatin Q piştî, ko serê xwe danî du kur Mîr Mihed, E-

lî Beg bişQn xwe ve hiştin,

120

2- MIR ŞAH MÎHEMED, KURE XAZIQÎRAN :

Piştî mirina bavê xwe bQ fermandarê welatê Biradost G

li Somayî li şQna bavê xwe rQnişt, Bi camêrî welat G êl Q

eşîrên xwe li hevragirtin G piştî, ko serê xwe danî çar

kur Bodaq, Hesen, îskender, Zeynel bişQn xwe ve hiştin,

3- MÎR BGDAQ BEG, KURÊ ŞAH MÎHEMED BEG :Piştî mirina Şah Mihemed Beg, welatê Biradost bi ferma-

neke Selîmxan kete destê Mîr Bodaq Beg Q di welatê xwe de

pêlake dGr Q dirêj bi kamîranî G berxwedarî ferman kir Q

piştî serê xwe danî çar kur Ewliya Beg, Şah Mihemed Beg ,

Şah Qulî Beg, Seydî Begbi şQn xwe ve hiştin, Lê j i ber, ko

biçQk bQn apê wan Hesen Beg kete şQna birayê xwe Q bQ fer-

mandar,

4- HESEN BEG, KURÊ ŞAH MÎHEMED BEG, KURÊ XAZÎQÎRAN :

Ji ber , ko xwînxwar Q mêrkuj bû dost G mirov Q xelkê we

lêt bicarek ji xwe dQr xistin G xeyidandin Q gilî Q gazinê

xwe bi alîkariya Zeynel Begê Hekarî ji padîşahê turk re

pêşkêş kirin G bi fermaneke hemayQnî derket, ko mîrêmîranê

wan lêbikolî Q rast G xwariyê ji hev nas bikî G ji padîşah

re bidî xuyakirin, Lê Huseyn Paşa, mîrêmîranê Wan, Hesen

Beg xweste dîwana xwe Q bi darvekir Q laşê wî li berderê

sera dewletê bidarvekirî ma Q fermandariya Biradost da des

tê Elî Beg, kurê Xazîqiran,

5- MÎR ELÎ BEG, KURÊ XAZÎQÎRAN :Li ser destê Huseyn Paşa, m.îrêmîranê Wan bG fermandarê

welêt Q li Somayê li şQna birayê xwe rQnişt, Tenê gelek ne

çG xelkê welêt çQne cem padîşah Q Ewliya Beg kirin ferman-

darê Biradost Q EIî Beg kirin fermandarê Ormiyê Q Elî Beg

piştî salekê kordQnde serê xwe danî,

HerwekG tskender Beg, ko berî hingî fermandarê Ormiyê

bQ çawa Elî Beg hate Ormiyê ew bQ derwêş G destê xwe ji

fermandarî kişandin Q li mala xwe rGnişt,

6- EMÎREXANÊ BÎRADOSTÎ, YAN XANÊ ÇENGZÊRÎN :

Ev emîrexan herwekQ tê xuyakirin ne ji vê malbatê ye lê

yek ji f^rmandarên navdarên vê eşîrê ye, Ji lewra em dixin

nav wan,

Di şerê wî G Umer Begê Sorî de destekî Emîrexan hate bj^

rîn Q çawa Şah Ebas padîşahê îran Azerbaycan xiste bindes-

tê xwe ev Emîrebeg çG cem G gelek rQmeta wî girt Q destek

jêre ji zêr çêkir G Xan bi ser navê wî ve danî Q j i wê ro-

jê de navê wî bQ Xanê Çengzêrîn Q şah welatê Tergever, Mer

gever, Ormî, Şinew xistin bin destê wî G ew kire fermanda-

rê eşîra Biradost.

121

Emîrexan yan Xanê Çengzêrîn çawa vegeriya mala xwe dest

bi nQjenkirina keleha Dimdim kir Q çavên xwe berdane padî-

şahî lê fermandarên Qizilbaşa zQ daxwaza xanê kurd naski -

rin G ji şah re gotin QşahEbbasjê reşand, ko dev jê ber-

dî, tenê xanê kurd guh neda termana şah Q pêde çQ G keleha

xwe ava kir.

Lê herwekQ tê xuyakirin, ko divan çaxan de şahê îran ge

lek weza G sêfil mabGn Q berdîberdan ketibQ nav welêt iT

Xan Emîre dixwest ji van çax G deman kar bikî Q serxwebQna

xwe bidî eşkerakirin, çawa, ko tê xuyakirin Mîr Bodaq Xan,

fermandarê Azerbaycan ji xwe ditirsiya, ko Emîrexan doza

welatê Azerbaycan tev bikî, ji lewra gelek gilî Q gazin ji

xanê kurd dikirin G dixwest şah wî ji ber pozê xanê Qizil-

baş dQr bikî Q fermandarên qizilbaş bicarek jê nexweş bQn,

ji ber, ko xanê kurd gelek bi pêşve diçQ Q dest bi avaniya

keleha dikir.

Lê çawa eşîra Celalî, ko ji Kurdistana bindestê turka

reviyan Q hatin cem Şahebas , şahê bîrewer ji xwe re fersen

de dî Q bi serdariya Hesenxan leşkerek bi wan Celaliyan rê"

şande cem Emîrexan Beg, ko wan li cem xwe bidî bicîkirin ,

lê xanê kurd fermana şah kişand Q berda leşkerê şah Q Cela

liya G şer di nav wan de destpêkir, ~

Ev Celalî, bi serdariya Celalidîn Beg pêlakê bi keleşî

di Kurdistana bin destê turkan de kirin Q leşkerê kurd Q

turk bi hev re dirêjî wan kirin Q gelek ji wan kuştin G yên

mayîn reviyan Q hatin Iranê Q ji ber, ko navê fermandarê

wan Celalidîn Beg bQ navê wan bG Celalî, herwekQ tê xuyaki

rin ji kurdê hêla Farqîn hatine, ~

Leşkerê Şah bi serdariya Hesen Xan şikest G gelek ziyan

gihane Qizilbaşan, lê Şah leşkerekî dî bi serdariya wezîrê

mezin şande ser xanê çengzêrîn, Mutemididewle wezîrê mezin

hate ser xanê kurd Q jê xwest, ko xwe bidî dest G Celali -

yan li welatê xwe bicî bikî, lê Emîrexan careke dî fermana

şah şikand G şer dîsa destpêkir G xanê kurd di keleha Dim-

dim da asê bG G wezîrê mezin hawîr kelehê girt,

Ev serpêhatî di sala 1017(1608) de çêbGye, lê herwekQ

tskendermenşî, ko bixwe di nav şer de bQ dibêjî:

- Keleh gelek dijwar Q asê bQ, ji avê pêve tiştek jê nekêm

bG, ji^ber, ko sehrîcek tenê ji bo dagirtina ava baranê tê

de hebQ, ko tijî berf dikirin, herwekG di nêzîkî kelehê dê"

kaniyeke avê hebQ Q rê ji kelehê dibin qadê ve diçQ ser a-vê.

leşkerê îranê, ko 23 caran ji leşkerê kurd bêtir bQn ewriya, ko diçG ser avê ji ber şervanê kelehê girtin G gelek

ziya li ser danîn G piştî çend şerên dijwar Q xwîndar, ko

122

çar mehan ajotin Q gelek leşkerê îranê hate kuştin, Kurdên

serê kelehê bişev êrîşî dijminê xwe dikirin Q gelek ji ser

dar Q navdarên leşkerê îran kuştin, ~

HerwekQ ew Celaliyên, ko ev şer li ser wan çêbQ bere be

re ji hev belav bQn Q reviyane welatê xwe Q gelek talan u^

pirtiyên xelkê bixwe re revandin G gelek ji qizilbaşa kuş-

tin û malê wan birin G guh nedane şerê kelehê. Lê şervanênkelehê piştî, ko av ji ber wan hate girtin 21 rojan bi dij

warî derbas kirin Q ava genî vedixwarin Q bi mêranî şer dT

kirin Q bi gernasî li ber xwe didan, lê di serê zivistane"

de baraneke xurt hat Q sehrîcên avê hatin dagirtin, ko tê-ra 6 mehan dikir.

Lê serdarê leşkerê îran ferman da leşkerê xwe Q êrîş ki

rin ser bircen kelehê Q piştî xwînrijandin Q dijwariyek'êmezin bircek ji bedena kelehê xistin destê xwe G Qerebeg G

peyayên wî, ko di wê bircê de bûn bicarek kuştin Q kuştî

ji leşkerê îran bê j imar bQn Q wezîrê mezin MQtemididewle,

diwê navê de serê xwe danî Q Şahebas , MehmQd Begê yekdilî

di şQna wî de kire serdarê leşkerê îran, ko li ser keleha

Dimdim şer kirin Q çawa Mehmûd Begê bêdilî giha cihê xwe

leşkerê dijmin êrîşên xurt birin ser kelehê G hin bircên

dîjî xistin bin destê xwe Q herdG rexan bi hovî dirêjî hev

kirin Q kurdên şervan di van bircan de bi carek hatin kuş-tin Q piştî pêlakê birceke dî , ko kurê Emîrexan têde bQ ke

te destê dijmin Q berebere kurdên şervan di birca EmîrexarT

de gihane hev, ko navê wê Narîn bQ Q qesra Emîrxan têde bQ

lê dawî leşkerê kurd ji naçarî xwe sipardine dijmin G qi-zilbaşan dixwestin bi bêbextî wan bikujin. Ji lewra gerna-

sên kurd careke dî şQr ji kalana kişandin Q sînsing ketinpêsîra dijminê xwe G şer kirin, ta wekQ bi carek hatin kuş

tin, lê kes nizanî ma çiqas ji dijmina hatin kuştin Q weki^

gernasa dihindir wê kelehê de hatin veşartin.

Piştî şe§(6) salan careke dî kurdên ji Biradost ketin

kelehê, lê berî, ko xwe ji bo şer kar bikin gelek ji ser -

dar Q fermandarê wan ketin ber şek Q pekan Q nikaribQn bi-

hev re şerê'dijminê xwe bikin. Vê carê Olex Beg, serdar Q

gernasê vê lephilanînê bG.

Şahebas, ev hindam tevlî keleha Dimdim dabQn destê Mihe

med Begê Bîdilî G birayê Mihemed Beg Qubad Beg ji ber vê

di vê kelehê de rQniştibQ Q Olex Beg bi alîkariya kurdên

di kelehê de şevekê ketehindir wê kelehê Q di wê şevê de

Qubad Beg ji derve mabQ G kurdên Biradostî pêwan Q şervanê

di kelehê de bicarek kuştin.

Lê çawa Aqasultan, fermandarê Meraxe ev serpêhatî bi-hîst bi leşkerkî giran ve çQ ser kurdên Biradostî. Lê bi rê

123

de li hin kurdan rast hat Q şikandin Q xwe gihande Qubad

Beg,

HerwekG Pîr Bodaq Xan, fermandarê Azerbaycan G Şêr Sul-

tanê Mukrî di han Q hewara Qubed Beg hatin Q careke dî ke-

leha Dimdim xistin asêgehê, Tenê ji bextreşiya Biradosta

ew bQ, ko çawa Olex Beg barGd li şervanê kelehê parvekir a

gir bi barQdê ket Q bi mîrê Biradosta de pijiqî G telî Q

çend hevalên xwe ên gernas birîndar bGn Q kes di nav wan de

nema, ko dolaba şer bigerênî Q naçare Olex Beg ji kelehê

derxistin Q dane revandin Q ji neh rojan pêve di kelehê de

neman, Kurd Q Kurdistan rQpel 200-206

Lê Major Rawlinson , ko di sala 1252(1836) de hatiye we-

latê Şîno(Rewandiz) G xwestiye, ko paytexta Mîdiya nas bi-

kî dibêjî, eşîra Biradost , ko di nav rQpelên tarîxê de

navdar Q xwedî şQne di hindama Kanîreşê de rGdinîne , ko ev

hindam dikevî çiyayê Şîno Q berî hingî fermandariya Somayî

Tergever di destê vê eşîrê de bQ. Lê di îro de gelek sêfil

û weza ye G nêzîkî sed gundîdi bin destê wan de hene , ko

çendsed mal di wan gundan de rQniştîne, Kurd Q Kurdistan

C-1, RQpel 391,

FERMANDARIYA SIWÊREK(SIWEYDI)

Kok Q binyada vê malbatê digihê ser mala Bermekiya, Her

wekQ Berm-ekî bixwe jî ji mala Sasan veketine. ~

Şerefxan dibêjî; Cafer hatiye cem padîşahekî Emewî Q li

civata wî rGniştiye Q padîşah gotiye:

- Vî mirovî saxtî bikin jehir pêre heye,

Lê Cafer ji wan re gotiye:

- Belê raste qaşa gustîla min jehre, ji bo rojek bikevim

tengasiyê ezê vexum G padîşah ew kiriye berdevkê xwe G pa-

şê Xalidê kurê wî gelekbi pêş ve çQye G di nav Ebbasiya de

cîkî mezin girtiye.

Lê di Temedinilislamî de dibêjî; Xalid di navleşkerê E-

bQ Mislimê Xerasanî de bG Q çawa EbQ Mislim hate kuştin E-

bQ Cafer MensQr ew xiste şQna EbQ Mislim,

1- XALtD, KURÊ CAFER :

Çend caran vî Xalidî şorişên kurd vemirandine, Carek li

Faris û carek du car li Cizîrê Q çend caran bQye fermandarê

Cizîr, Azerbaycan Q gelek ji miletê xwe di ber dijmin' de

kuştine ,

124

2- YEHYA, KURE XALÎD :

Yehya, mirovekî mezin G navdare. Di zindana bajarê Reqa

de serê xwe danî, 190 koçî de daniye G li Herseme hate ve_

şartin.

3- CAFER, KURÊ YEHYA , KURE XALÎD :Di nav serdar Q wezîrên cihanê de hêj mirovên weke Caf er

çênebQne . Mirovekî gelek navdar G bi denge, gelek ristên

ciwan G bilind li ser hatine çêkirin Q gotin Q pesnê wî Q

malbata wî dane.

Lê herwekQ ez li rewşa tarîxa mala Bermekî dinêrim ne

gelek zana têne ber çavê min. Gereke wan zQ HarQn, ji ber

xwe bavêta Q yekî weza ji mala Ebbasiya bikira peyrew Q da^

wî peyrewî di destê xwe xista, yan weke Biweyhiya bikira.

Biweyhiya di serpêhatiya Bermekiya de gelek awir hatine

lê ez dibêj im, ew awir hemîbi hev re civiyane Q HarGn zQ

biwan vedaye Q ji ber xwe kirine.

Gelek ji ser xwe çQbQn, paxav ji kesî nedikirin Q xwe

ji peyrew mezintir didîtin Q neşiyarbQn, nîvê islamê, yan

weke, ko dibêjin nîvê cihanê, rojhilat bicarek di destê Ca_

fer de bQ Q rojava di destê birayê wî Fedil de bQ, karibGn

her tiştî bikin.

Cafer di sala 187 koçî de hate kuştin G serê wî hate

jêkirin Q ferman li malbata wan rakirin.

4- FEDÎL, KURÊ YEHYA :Ev berî Cafer wezîrê HarGn bQ G diriste, ko birayê me-

zin bî. Gustîla wezaretê di tîlya wî de bG, lê HarQn ew ki_

re fermandarê Xerasan Q gustîl xiste tiliya Cafer.

Diya HarGn Xeyzerane şîrê xwe dabQ Fedil G diya wî Zu-

beyde şîrê xwe dabQ HarGn. Ji lewra HarQn ji Yehya re di-

got:

- Yabo Q ji Fedil re digot keko, lê dawî yabo Q kek(D gir -

tin Q xistin zindana Reqa Q Cafer kuştin Q ferman li Berme_

kiya rakirin Q malê wan bicarek talan kirin Q gelek ji wan

kuştin Q gelek xistin zindana Q hin ji wan reviyan Q ketin

Kurdistanê.

Şerefxan dibêjî; sê zarokên Bermekiya reviyan Q ketin

çiyayên kurdistanê Q ji xwe re hin derebegî li darxistin .

HerwekQ hin dibêjin; MQsa Q Mihemed herdû kurên Yehya jî

hatine Kurdistanê.

Tenê Şerefxan dibêjî; li XançQk, çiyayê ŞiftelG, lî hê-

la Gencê rGniştin Q paşê hatin nav eşîrên Siwêrek(Siweydî)

rQniştin Q ji wan Mîr Şihabidîn navdare, ko bQye fermanda-

rê Siwêrek.

125

1- MIR ŞtHABÎDIN :

Piştî, ko bG mezinê eşîrên Siweydî kelehek ava kir Q bQ

fermandarê welêt G çawa serê xwe danî kurê wî kete şGna ba

vê xwe ~

2- MÎR CEIALÎDÎN, KURÊ MÎR şÎHABÎDÎN :Li şQna bavê xwe bQ fermandarê Siwêrek Q eşîrên Siweydî

bicarek xistin bin destê xwe Q piştî pêlakê serê xwe danî .

3- MÎr MÎHEMED BEG, KURÊ MÎR CELALÎDÎNPiştî mirina bavê xwe bG fermandarê Siwêrek G pêlak bi

fermandarî Q serbilindî rabiward Q serê xwe danî.

4- MÎR FEXRÎDÎN, KURÊ MÎR MÎHEMED :

Pêlakê welatê xwe bicamêrî le hev ragirt Q paşê serê

xwe danî .

5- MÎR HESEN, KURÊ MÎR FEXRÎDÎN :Mirovekî mêrkuj G xwînxwar Q talanker G dijwar bû . Di

dawiya jîna xwe de kor bQ G bi saxiya xwe fermandarî xiste

destê kurê xwe G serê xwe danî .

6- MÎR FEXRtDÎN, KURÊ MÎR HESEN :

Birayê wî, Mîr Mihemed çQ Diyarbekir Q ji cem Hesendi -

rêj fermandariya XançGk, CebeqçQr ji xwe re sitand G hat .

Lê Mîr Fexridîn tiştek bi destê wîve berneda Q şer di-

nav herdQ bira de destpêkir Q Mîr Mihemed di meydana şer

de hate kuştin Q fermandarî bê sergêjî di destê Mîr Fexri-

dîn de ma .

7- MÎR ÎBDAL BEG, KURÊ MÎR MÎHEMED :Cibê apê xwe sitand. Ji ber , ko hêj zarokên Mîr Fexri-

dîn zarok bQn, ew kete şQna apê xwe .

Di çaxê wî de îqotoxilî, ko j i ber qizilbaşa ve ferman-

darê Cebeqcûr bû hate ser XançQk G di navbera Kurd Q Ecem

de şer destpêkir G dawî dijminê kurd şerpeze şikestin Q

kurda talanê wan ji xwe re anîn G gelek mirov G barxane

girtin Q ji wê rojê de Q piştî Mîr îbdal bi kamîranî, ser-

bilindî di welatê xwe de rGnişt Q piştî çend sala serê xwe

danî Q du kur Subhan Beg Q Sultan Ehmed bi şGn xwe ve hiş-

tin Q serê xwe danî.

8- SUBHAN BEG, KURÊ ÎBDAL BEG :

Piştî, ko bavê wa serê danî Subhan Beg kete şQna bavê

xwe Q herdQ bira bihev re rGgeş Q dilxweş jîneke şahane

derbas dikirin. HerwekG piştî mirina Xalid Begê pazokî hin

dama Gencê jî biser welatê xwe ve berdan Q piştî, ko Selîm

Xan ji Çaldêran vegeriya Subhan Beg CebeqcQr ji îqotoxulQ,

126

sitand Q Aqçeqela ji MensQrbegê Pazokî Q hindama Zak Q Me-

neşkurd ji destê Qadirbegê qizilbaş bizor derxistin Q paşê

herdQ bira welat li xwe parvekirin.

CebeqçQr kete destê Subhan Beg Q ên mayîn ketin destê

Sultan Ehmed Q bi vî rengî çend salabi hev re bixweşî der-

bas kirin, lê dawî dijminahî kete nav herdG bira Q Subhan

Beg ferman bi kuştina birayê xwe derxist G Sultan Ehmed ha

te kuştin G welatê wan kete destê fermandarekî turk, kete

şQna wan, şGna Subhan Beg G li CebeqçGr rGnişt, tenê kurek

bi navê MeqsGd Beg ji Subhan Beg ma.

9- SULTAN EHMED BEG, KURÊ ÎBDAl BEG :

Piştî kuştina Subhan Beg welat bicarek kete destê Sul -

tan Ehmed Beg G heta pêncî salî di destê wî de ma Q paşê se

rê xwe danî G Murad Beg, Mihemed Beg du kur bi şQn xwe ve

hiştin G çG.

lO-MEQSÛD BEG, KURÊ SUBHAN BEG :Di çaxê kuştina bavê xwe de bi Suleymanxanê turk re di-

çGn şerê Nexciwan G li Arpeçayî bi leşkerê ecem re şarekî

dijwar Q mezin kir Q bi xurtî G gernasî zora dijminekî ji

xwe bêtir bir. Ji lewra Suleymanxan welatê ÇebeqçQr bica t-

rek xiste bin destê wî Q bi serbilindî vegeriya welatê xwe

lê vê.paşiyê îskenderpaşayê Çirkes, mîrêmîranê Diyarbekir,

ev welat bizor jê sitand Q xiste bin destê fermandatekî

turk Q MeqsQd Beg çQ cem padîşah Q heft sala li Asîtanê ma

Q tiştek bi destê wî neket Q li wir serê xwe danî .

11-MURAD BEG, KURÊ SULTAN EHMED BEG :

îskender Paşa, welat di navbera wî Q birayê wî de parve^

kir G keleha XançQk da Murad Beg G Aqçeqela da Mihemed Beg

Q şazde salabi vî awayî derbas kirin,

Murad Beg di saxiya xwe de para xwe da kurê xwe Suley -

man Beg Q serê xwe danî Q kurên wî ji Suleyman Beg pêve sj^

yên dî jîhebQn, Elîxan, Hiloxan, Mistefexan,

Mistefa, li ser Tebrîzê hate kuştin Q Elîxan di wî şerî

de bi dîlî kete destê qizilbaşa G bi Murad Paşa re du sala

girtî ma, lê piştî, ko hate berdan Q bi alîkariya Murad pa

şa ÇebeqçGr kete destê wî G Hiloxan di navderebegên Kurdi^^

tanê de li Diyarbekir bê delamet rûnişt.

HerwekG Ferhad Paşa Aqçeqela ji destê Mîr Mihemed der-

xist Q xiste destê Suleyman Beg Q piştî pêlakê serê xwe da_

ni.

I2-SULEYMAN BEG, KURÊ MURAD BEG :Pêlakê derketî şerpaze li cem mîrêmîran li Diyarbekir(A

med) Q Bexda rQnişt Q gelek dijwarî dîn Q siwarî Q leşerî,

127

ji turkan bêtir Q çêtir hîn bG Q dawî welatê xwe bicarek

xiste bin destê xwe Q di keleha Gencê de rGnişt.

Ev keleh di serê çiyakî bilind G raserî çemê Ferate. Da

wî Suleyman Beg ev keleh wêran kir Q bajerekî xweş li çola

Meneşkurd ava kir G mizgevteke mezin têde çêkir(lêkir) G

heta sala 1005 koçî bi gerdenazadî Q serbilindî jî ev we-

lat dibin destê wî de bGn.

Suleyman Beg di şerên Şêrwan, Azerbaycan G bêtir di şe-

rê Niyaz Begê Pazokî de, ko li talanê eşîrên Paloyî xisti-

bû Q li Çeqersad Q Qereyazî bi mêranî talan ji dijmin si-

tand Q payedar Q serbilind vegeriya, gelek mêranî G gerna-

sî nîşan dan.

Ji bo vê yekê Serdar Mistefa Paşa ev welat bicarek bi

destê wî ve berda Q kire fermandarê welêt.

1966.3.23 MQsa Hesen Cigerxwîn

128

FERMANDARIYA BANE

Hindama Bane ji du kelehan gihayehev, pîroz Q Şêwe. Di-

kevî navbera Erdelan, Baban, Mukrî Q ji vê malbatê re di-

bêjin mala îxtiyaridîn. Ji wan ên, ko nav dane:

1- MÎRZA BEG, KURÊ MÎHEMED BEG, KURÊÎXTÎYARÎDÎ :

BQ fermandarê vê hindamê Q xuşka begêbegê fermandarê Er

delan mar kir Q şer di navberawî G sultan Elî Beg de çêbu

G Sultan Elî Beg zora wî bir G birayê xwe kire fermandarê

Banê, lê dawî bi alîkariya Begêbegê Qantemiş birayê Elîbeg

ji Bane derxistin G careke dî bQ fermandarê welatê xwe Q

paşê serê xwe danî Q pênc kur Bodaq Beg, Suleyman Beg, Xa-

zî Xan Beg, Mîr Mihemed Beg, Axor Beg bi şGn xwe vehiştin,

2- BODAQ BEG, KURE MÎRZA BEG :

Çend salan serbixwe, gerdenazad fermandarî li vê hinda-

mê kir, lê dawî herdQ birayên wî Mîr Mihemed G Axor Beg li

ber pozê wî rabGn G zora wî birin G welat xistin bin des-

tên xwe.

Naçare Qubad Beg, berê xwe da dîwana mezin Q xwe avête

ber dergahê bilind Q çQ nik Şahtehmaseb , lê gelek neçQ li

Qezwîn serê xwe danî Q ji cihana jîndariyê koça xwe barkir

Q çQ.

3- SULEYMAN BEG, KURÊ MÎRZA BEG :

Bi fermaneke Şahtehmaseb bG femandarê Bane Q şah fer-

man da fermandarê Meraxê, ko alîkariya Suleyman Beg bikî Q

bivî rengî bîst sala fermandarî li vê hindamê kir G berî^

ko serê xwe deynî, hevsarê fermandariyê da destê birayê

xwe Q li mala xwe rQnişt Q du caran çQ hecê Q keça xwe li

birazayê xwe mar kir.

Tenê di caradiwem de ji hecê nehat Q li ber gorna pey-

xamberê islamê rûnişt G fermandarî Q welat bicarek bi şQn

xwe vejiiştin.

4- BEDRÎ BEG, KURÊ BODAQ BEG :Di saxiya apê xwe de keça wî mar kir Q bû fermandar Q

serdarê vê hindamê Q êl Q eşîrên Bane bi camêrî lihevragir

tin G welatê xwe xweş Q ava kir. Mirovekî gernas, camêr 'u

dewlemend bQ, gelek xêrxwaz G dilovan bG.

Tenê Şerefxan negotiye di kîjan çaxê de bQ.

129

FERMANDARÎYA QELBAXÎ

Şerefxan dibêjî, koka vê malbatê ji eşîra Istaclo-Turk-

maniye. Mirovek bi navê Ebbas Axa hatiye cem begêbeg , fer-

mandarê Erdelan Q keça îlyas Axa, serekê eşîra Rengereş

mar kiriye Q li hindama Mehrewan(Merîwan) hinek qad, zevî

ketiye destê wî .

Di fermandariya begêbeg de ev mirov gelek bi pêşve çGye

G bQye serdarê diwazde(12) hezar siwar Q seredarê Begêbeg.

Lê paşê bira Q mirovên xwe G eşîra xwe ya turkmanî jî anî-

ne cem xwe G xuşkên xwe dane serdar Q fermandarên eşîra

rengereş Q bi carek têkilî kurd bQne .

Lê paşê ji Begêbeg re hate gotin, ko Ebbas Axa dixwazî

te bikujî Q bikevî şQna te Q çawa Ebbas Axa ev gotinbihîst

bi xwarzêkê xwe ve , ko navê wî Yarila Beg bQ bi roj ji ba-

jarê Zelem derketin Q çGne hindama Têlewer(Bilawer) Qtê de

rûniştin G bGne dostê eşîrê. Lek Suleymanî, Marikî G Kelho

rî Q xwe nêzîkî Şahtehmaseb kirin Q di şerê Ozbeg de li

ser keleha Orkenc Ebbas Axa Q Yarila Axa gernasiyên -mezin

nîşandan G bi destên xwe padîşahê Ozbeg Q çend serdarên wî

dîl girtin Q bi diyarî ji şah re pêşkêş kirin Q Şahtehma -

seb ji bo vê gernasiyê welatê Têlewer Q serdariya diwazde

eşîrên kurd xistin bin destê wan Q xal Q xwarzî çend salan

bi vîrengîbi hev re fermandarî kirin Q paşê eşîrên Suleyma_

nî, Parikî, Kelhor , Ramziyar bQne hevalê wan G têkilî wan

bQn G bicarek navê wan bQ Gelbexî.

Çend caran Mihemed şer di navbera xwe Q Ebbas Axa de

gur kir, lê dawî keça xwe da kurê Yarila Axa(Mihemedqulî )

G Ebbas Axa serê xwe danî G EIî Axa, kurê wî kete şQna ba-

vê xwe Q Yarila Axa ji ber, ko dewlemend bQ.bi malê xwe ve

m.a G guh neda fermandarî u dibêjin sêsed hespên wî hebQn Q

gelek diyarî dane Begêbeg Q kurê Ebbas Axa, Elî Axa xiste

şQna bavê wî .

Lê çawa Senan Paşa welatê Nehawend girt, ev Elî Axa ha-

te cem. Q serê xwejê re xwar kir Q paşa ew şande cem padî -

şah Sulejrman Xan Q bi ferra^neke hemayQnî welatên Gerend,

Şêxan, Çikran, Tifab, Xerxere, Tîrezend, Tepe bi senceqî

xistin bin destê wî Q kelehên Rengereşan, Sehpanan bi tey-

marî xistin bin destê Yarila Axa.

1- ELÎ BEG, KURÊ EBBAS AXA :Mirovekî gelek dewlemend G xwedî mirov Q heval bQ. Her

sal ji Bêgebeg re diyarî rêdikirin Q di navbera wî G Qubad

Begê derteng de salê çend caran şer çêdibGn. Ji ber, ko E-

lî Beg her sal bixwe Q eşîrên xwe ve (3i hindama Gerend ve

130

derbas dibQn G Qubad Beg ji wan heqçere distand u baca rê

dixwest Q gelbaxiyan nedixwestin baca rê bidin.

Lê naçare her sal gerekedi nav welatê Qubad Beg ve Der-

teng, Zihaw, Derne, Wehdan ve derbas bin Q herin Gerend G

li çQn Q hatinê şer di navbera wan de despêdikir.

Elî Beg serê xwe danî Q du kur Heyder Q Keh bi şQn xwe-

ve hiştin. Çawa, ko diwê salê de Yarila Axa jî serê xwe da_

nî G sê kur Mihemedqulî, Esed, Şaweyş bi şQn xweve hiştin.

2- HEYDER BEG, KURÊ ELÎ BEG :

Di navbera wî Q birayê wî Muhibidîn de şer çêbG Q Hey-

der Beg zora Muhibidîn, serekê eşîreke Gelbaxî bir u dîl

girt Q nekuşt, lê sQnda mezin li ber danî, ko hew vegerî

nav eşîrê Q Muhibidîn berê xwe da Asîtanê G hew hate welêt

lê Heyder Beg mirovek şand Q jêre got:.

-Ko eşîr dixwazin, ko tu bê G bibî ferm.andarê wan G Muhibi

dîn ji ber sGnda xwe ve hinek genim da G sivik hate welêt u

nizanibQ, ko hatiye xapandin. Lê çawa Heyder Beg bihîst ku

rê xwe Serxab, ko bixwe xwarzayê Muhibidîn bQ şande şer¥

xalê wî Q bi tîreke jehrînî xalê xwe kuşt Q bextê xwe reş-

kir G heta niha jînavdare bi kuştarê Mihibidîn Q ji wê ro-

jê de dijminahî kete nav eşîrên Gelbaxî G Heyder Beg G ku-

rê xwe Serxab Beg bi leşkerekî giran ve çQne ser eşîra xa-

lê xwe Q gelek ji wan kuştin, lê herdG jî di kemînekê de

hatin kuştin.

3- HUSEYN BEG :

Huseyn Beg Q Muradxan Beg bi hev re fermandarî dikirin ,

lê Huseyn Beg keça Bêgem Begê Kelhor mar kir Q fermandarî

kete destê vê şêrejinê G Murad Beg da kuştin Q herdQ kurên

Murad Beg çQne Bexda Q mîrêmîran ferman da Qubad Beg, fer-

mandarê Derteng Q Derne Q şande şerê Huseyn Beg Q doza xwî

na bavê herdQ kuran lê kirin G çawa Huseyn Beg bihîst, ko

leşkerê Qubad Beg kete welêt reviya G çG cem Hiloxan Beg

fermandarê Erdelan Q heta sala 1005 ê koçî jî Huseyn Beg

li cem Hiloxan Beg bû.

Lê mexabin Şerefxan Beg nabêjî, piştî Huseyn Beg kî ke-

te şQna wî Q ev tarîxa vê malbatê weke çîrok G derew tê

ber çavê min. HerwekG EIî Ewnî Beg, ko ev Şerefname tercu-

me kiriye dibêjî:

-Di Şerefnama, ko li RQsiya hatiye çapkirin vê derebegiyê,

di navxwe de nagrî, lê ji ku hatiye nizanim.

1966.4.7 Cigerxwîn

131

fermandarIya MIRDASI

HerwekQ Şerefxan Beg dibêjî, hatiye gotin, ko ev malbat

ji Ebbasiya veketine G ew mirovê pîşî, ko hatiye nav Mir-

dasan, Pîr MensQr, kurê seyid Huseynê Lenge, mirovekî olp£

rest, derwêş Q xwedênas bQ. Li gora wê nivîsara, ko li nik

wan heye li bavê 17 digihêne ser EIî, kurê Ebbdelah, kurê

Ebbes, apê Mihemed peyxam.ber.

Lê ez, bixwe bawer nakim, ji ber, ko Qureyşî di ola is-

lamê de gelek bi rGmet bQn G gereke fermandar ji Qureyşiya

bGna. Ji lewra fermandarên ne erebe xwe digihandin ser ye-

kî Qureyşî, ko fermandarî li wan pîroz bibî Q milet xwe li

wan bidin hev

Lê eger nikaribin binyadekî Qureyşî(erebî) ji xwe re

peyda bikin, xwe dibirin ser miletên b'iyanî, ne kurd, jiber, ko miletê kurd ne seza Q angorê fermandarî G mezinahî

bQ. Ji ber, ko bê dewlet Q ziman bQn, heta xwendewar Q ho-

zanêr^ kurd jî şerm dikirin, ko bêjin em kurdin.

sen

cm seyi

kurd de peyda nabin Q seyid bi carek derewa dikin. Ji ber,

ko gelek diriste ji wan gelek reviya bin Q xwe di nav çiya

Q şaxên Kurdistanê de veşartibin G berebere bi alîkariya o_

la islamê bi pêş de çQbin Q dinav kurdên nezan Q reben de

bQbin fermandar Q xwedî gund Q êlên kurd gerdena xwe ji

wan re xwar kiribin.

132

Dibêjin, di serê pêşî de ev Pîr MensGr li nav Hekarya rO^

niştiye G paşê hatiye welatê Egil Q li gundê Pîran rGnişti

ye, tekyexanak ava kiriye G nimêj G rojî gelek kirine u

girtine Q rêçika islamê rê kurdên hov G nezan daye G xelkê

welêt pê hatine xapandin Q li hawîr civiyane Q hêviya qen-

ciyê jê kirine G li gora baweriya wê çaxê hin tiştên kesn£

dî jê dîne Q dawî gelek dewlemend buye Gdi nav wan kurdên

reben G nezan de bQye fermandar .

Piştî mirina wî kurê mezin Pîr MGsa ketiye şQna bavê

xwe Q tekyexanak li pîran ava kiriye Q kurdên wan navan ba^

weriya xwe pê anîne Q bGne paşrewên wî. El G eşîrên kurd ,

Mirdasî Q nemirdasî bicarek xwe dane ber siya wî Q bGne pe

yayên wî G ji xwe re kirne mezin G pîr G ketine bin deste

wî.G piştî mirina wî kurê mezin Pîr Bedir ketiye şQna bavê

xwe G bi êl Q eşîrên xwe veçGye ser bajarê Egil G bizor

xistiye bin destê xwe Q bûye ferm.andarê welêt.

Egil keleheke bilind Q mezine, li ser lateke xwar G bi-

lind hatiye avakirin, ko kes newêrî lê binêrî, weke Şeref-

xan dibêjî bi turkî bi daxwaza Xwarbibe, serê xwe deyne.

Lê Mîr Şerefxan dibêjî, navê Mirdasî ji Mirdas, kurê îd^

rîs, kurê Nesîr, kurê Cemîl hatiye, ko bixwe ji eşîra Ben^

kilab be, ko berîhingî li hêla Heleb rGdiniştin Q Salih,

kurê Mirdas pêlakê fermandarî li Heleb kiriye. Tenê leşke

rê Misrê di çaxê peyrewê Fatimî(Zahir) de hate ser Salih u

li jêrê welatê Şam Salih Q kurê xwe di sala 420 ê koçî de

hatin kuştin,

Lê di Hamiş Reqem-1 de dibêjî Esedidewle Salih, kurê

Mirdas di şerê misriyan de li Urdin bi kurê xwe ve hatine

kuştin, lê kurê wî Şiblidewle EbG Kamil Nesir di sala 429

ê koçî de hatiye kuştin.

HerwekQ Mihemed Emîn Zekî Beg ji kurê Esîr diguhêzî Q

dibêjî, kurê Etîr, serokê êla Benînumeyr di sala 416 ê ko-

çî de bi hêvîkirina Salih, kurê Mirdas, fermandarê Heleb,

bajarê Riha ji Ehmenxanê kurê Merwanê kurd, fermandarê Fa£

qîn Q Amed sitandiye.

1- PÎR BEDÎR, KURÊ PÎR MÛSA, KURÊ PÎR MENSOr :Piştî, ko bajarê Egil xiste destê xwe, eşîrên kurd li

xwe civandin G riya bav Q kalên xwe berda Q destê xwe di-

rêj kire darê fermandarî û mezinahiya wî welatî bickrek

xiste destê xwe, Lê dema Selcoqiya Q welatê Kurdistan xis-

tin bin darê xwe Pîr Bedir ji welatê Egil bazda Q bi çola

ket Q winda bQ, lê dawî xwe avête padîşahê Farqîn, Hisami-

dîn Q di şerê Urtiqê Turkmanî de hate kuştin.

133

Ev Artuq, kurê Eksekê turkmanî, yek ji serdar Q ferman-

darê Alparslan Edidiwdewle yê Selcoqî bû G ji ber vê li

hindama Amed(Diyarbekir) Q Mardîn fermandarî dikir Q nevi-

yên wî li^ Mardîn dewleteke turkmanî lidarxistiye. HerwekQ,

Heskîf jî dibin destê neviyên wîde bQ Q li ser destê Hesen

dirêjê BayendQrî dawiya vê malbatê hatiye. ~

Piştî Pîr Bedir Begdi ve malbatê de kes nema, kb karibî

fermandariyê bikî. Tenê j ina Pîr Bedir Beg avis bG Q kur-

dên Mirdasî çavnêr G çardêrê zikê vê jinikê bGn G paşê ku-

rek jêre bû G navê wî kirin Boldiq G ji vî mirovî ev mal -

bat veketiye.

Ji lewra ji wan re dibêjin Boldiqan, meger çendan diya

wî di ber zanê de serê xwe danîjî, lê Boldiq di nav destê E

şîrê de hate xwedîkirin Q roj bi roj gavên xwebi pêş de av¥

tin, heta, ko bG fermandarê welêt. Lê piştî, ko serê xwê^

danî, kurê wî îbrahîm kete şQna wî.

3- MÎR ÎBRAHÎM, KURÊ BOLDÎQ :

Li şGna bavê xwe bû fermandarê Egil, lê gelek nema Q se

rê xwe danî G kurê wî Mîr Mihemed kete şQna bavê xwe. ""

4- MÎR MÎHEMED, KURÊ MÎR ÎBRAHÎM, KURÊ MÎR BOLDÎQ :Wî jî gelek dirêj nekir G serê xwe danî G sê kur îsa, Tey

mQr, Huseynbi şQnxwe vehiştin. TeymQr di saxiyaxwe de fer~

mandarê Baxen bG G bapîrê fermandarê Palew(Pehlew-Palo) yê^

Lê Mîr Huseyn, ko di saxiyabavê xwe de fermandarê kele-

ha Berdenc bG Q hindama Ç ermQk di destêwî de bQ mîrekên

Çermkê neviyên wî ne, lê hin dibêjin Mîr Huseyn ne kûrê,

Mîr Mihemede,belkî jî mirovanê wî ye

5- MÎR ÎSA, KURÊ MÎR MÎHEMED :Piştî mirina bavê xwe bG fermandarê Egil G bicarek eşî-

rên Mirdasî lê gihane hev Q bira Q mirovên wî serê jaje jê-

re xwar kirin Q bi xweş Q bêş bi hevre derbas kirin, lê ça

wa serê xwe danî, kurê wî Dewletşah kete şQna bavê xwe. ~

6- MÎR DEWLETŞAH BEG, KURÊ MÎR ÎSA :Piştî mirina bavê bQ fermandarê welêt Q bicarek eşîrên,

Mirdasî lê gihane hev G bi dilovanî welat Q milet Q êl Q

eşîrên xwe lihevragirtin Q paşê serê xwe danî.

7- MÎR ÎSA, KURÊ DEWLETŞAH BEG :Li şGna bavê xwe rQnişt Q welat bicarek xiste bin destê

xwe G bi camêrî Q dilpakî welatê xwe lihevragirt Q paşê se

rê xwe danî Q koça xwe ji cihana jîndarî barkir G çG. ~

8- ŞAH MÎHEMED, KURÊ MÎR ÎSA :

Kete şGna bavê xwe, lê gelek nema Q serê xwe danî G

134

pênc kur Qasim Beg, îsa Beg, MensGr Beg, Esfehan Beg, Emîr

Begbi şQnxwe vehiştin.

9- QASÎM BEG, KURÊ ŞAH MÎHEMED BEG :Li şQna bavê xwe rGnişt Q bi serbilindî welat xiste bin

destê xwe Q di Kurdistanê de gelek deng pêket. Di. . çaxê

Turkmanê Pezgewr de bQ Etabegê yekî ji zariwên wa Q jê re

digotin Laleqasim Q di sala 913 ê koçî de Şah tsmaîlê Sefe

wî, Kurdistan bizor xiste bin destê xwe G Laleqasim welate

xwe bi xweşî bi destêwî ve berneda Q serê xwejê re dananî,

Q Şah leşkêrekî giran bi serdariya Xan Mihemed IstaclQ şari

de ser keleha Egil G bizor xiste bin destê xwe Q siparde

serdarekî qizilbaş MensGr Beg.

10-MÎR MURAD BEG, KURÊ MÎR ÎSA BEG :Piştî mirina apê xwe bG fermandarê Egil Q welat G milet

lihevragirtin Q eşîrên kurdên Mirdasî kirin dost G hevalênxwe bi dilovanî fermandarî dikir G di meydana avadanî ^ de

welatê xwe xwe bi pêş ve bir Q gavên hêja avêtin Q avaniye-ke mezin li cem gorna Qasim Beg ava kir Q xanek Q tewlak a_

va kirin Q xwarin dida mêvana Q av ji hinda bajarêÂmed a-

nî wê xanê, ko navê wê Xana Şerbetîn bG Q dawî serê xwe da_

nî Q du kur Elîxan, Qasim Beg bi şQn xwe ve hiştin.

11-MÎR ELÎXAN, KURÊ MÎR MURAD BEG : ^ ^Li şQna bavê xwe rQnişt, lê bi ciwanî sere xwe dani u

kordûnde çQ.

12-QAStM BEG : -. ^- ^Li cîhê birayê xwe rGnişt Q bi fermana padişah bu fer-

mandarê welet G heta sala 1005 e koçî fermandare welate E-gil bQ G25 sal di f ermandarî de rabiwardine G nizanim dawi

çi pêhat G kî kete şQna wî.

2-FERMANDARiYA PALO-PEHLEW

Me derbas kir, ko ji zarokên Mîr Mihemed TeymGrtaşbGyefermandarê Pehlew Q ev fermandarên, ko dabaşa wan bikin ji

neviyên TeymQrtaşin.

I- teymOrtaş, KURÊ MÎR MÎHEMED, KURÊ MÎR ÎBRAHÎM, KURÊ

BOIDtQ : ^ -^

Mirovekî zana G bîrewer Q hêja bG. Çawa, ko bavê wî ewkire dizdarê keleha Pehlew, dest bi karên hêja G qenc kirG bi camêrî G serbilindî welatê xwe di meydana aborî, ava-

135

nî debi pêşvebir Q çend salan bi kamîranî jîna xwe rabi-

ward Q serê xwe danî .

2- MÎR HEMZA, KURÊ MÎR TEYmOrTAŞ :Eşîrên kurd gotina xwe kirin yek G li gora daxwaza bavê

wî ew kirin fermandar, lê gelek nema G koça xwe barkir Q

çG bin axa sar .

3- MÎR HUSEYN BEG, KURÊ MÎR HEMZA BEG :Bicamêrî G gernasî şQna bavê xwe sitand Q di çaxê wî de

padîşahiya pezgewra ber bimirinê ve digindirî Q welatê Di-

yarbekir-Kurdistan kete nav sergêjî G berdîberdanê G Hu-

seyn Beg bi leşkerekî kurd ve çQ ser bajarê Erxen, ko ji

Turkmana bistênî, lê berî bighê armancê serê xwe danî G

fermandarî nebidilê xwe sipardin birazayên xwe Cemşîd Beg.

4- CEMŞÎD BEG, KURÊ RUSTEM BEG, KURÊ HEMZA BEG :Piştî mirina apê xwe bi yektiya êl G eşîrên kurd bQ fer

mandarê Pehlew, Lê di çaxê Şah tsmaîlê Sefewî de qizilba ~

şan Kurdistan bicarek xistin destê xwe Q turkman fermanda-

rê welêt bQn Q Erebşahê turkmanî ji rexê Şah ve bG ferman-

darê Pehlew, lê çawa fermandarên Kurdistanê bi alîkariya

ordiya Selîm Xan welatê xwe ji destê qizilbaşan derxistin.

Cemşîd Beg bi gernasî welatê Pehlew ji destê dijminê xwe

derxist G di nav hogir G hevalên xwe de gelek bi rQmet Q pa

yedar bQ. Padîşah G wezîra bê pîvan rûmeta wî digertin u

çawa Selîm Xan hate Kurdistanê Cemşîd Beg bixwe re bire şe

rê Iranê Q kire berdevk G şêwirdar Q bixwe re digerand. ~

Bê çiqas zana Q jîrek Q hozan bG, hewqas jî dewlemend G

xanedan Q têr mal Q pez G sewal bG. Deh hezar pezê wî he-

bGn Q salê sê hezar bizin li Helebê difirotin G her yek na

lekî hespa bi serê wan ve dikir G di kêşanê de ev nal bêşa

wî bG ji bazirgana di sitand

Ev hemî, ji bil Sewal Q hesp, hêstir, ga, çêlek, gainêş

G cot Q cobarên wî bGn.

Bi rastî di çaxê wî de di Kurdistanê de kes weke wî dew

lemend nebQ. HerwekQ gelek keleh G xwendegeh, mêvanxane iT

welatê xwe ava kiribGn.

Mêvanxanake mezin li Demirqabe ava kiribG, ko .zivistan

G havîna kerwan Q rêwingî lê dihêwirin G nan dixwarin. Ji

sed salî bêtir jîndar ma G 60 salî bi fermandarî rabiward.

Ji padîşah Suleyman Xan fermanek sitandibG, ko welatê wî

her G her dibin destê wî Q zaro Q neviyên wî de bimênî Q

di saxiya xwe de welat bi destê kurê xweve berda Q paşê se

rê xwe danî Q pênc kur Huseyncan Beg, Hesen Beg, Hemza Be^

TeymQr Beg, Dewletşah bi şGnxwe vehiştin.

136

Hemze Beg, di dîna Osmanlî de delametek danê G zeametek

bi 40 hezar aqçe jêre vebirin, lê bavê wî ew ji pêsîra xwe

avêt G ji malbata xwe dGr kir, ji ber, ko gelek tiştên bê-

olî dikirin G her tiştên nepak jê çêdibGn G ji Hemza Beg ,

kurek ma, navê wî RQstem Beg bG, di şerê Çaldêran de hate

kuştin.

TeymGr Beg, di saxiya bavê xwe de bQ dizdar G fermanda-

rê XerpQtê(Xertpirtê) G çawa serê xwe danî du kur Ellahve_r

dî, Adil bi şQn ve man.

Dewletşah Beg, ji cem padîşah delametek kete destê wî G

Zeamêtek bi 40 hezar aqçe jêre hate dayîn Q piştî mirina

wî du kur Ehmed Beg, YQsif Beg jê man G çG.

5- HUSEYNCAN BEG, KURÊ CEMŞÎD BEG :Çawa me derbas kir bavê wî di saxiya xwe de welat bi

destê wî ve berda G bi fermaneke Suleymanxan lê pîroz bG G

ne di Kurdistanê bi tenê de belkî di Hicaz G traqê de jî

nav Q dengê wî bi mêranî G comerdî G xêrxwazî belav bG Q

deng pêket Q çawa serê xwe danî kurek bi navê Mihemed Beg,

bi şQnxwe ve hişt. Lê ji ber, ko Mihemed Beg ne xercê dew-

letê bQ êl Q eşîr G gerekên welêt Hesen Beg kirin fermanda_

rê welêt.

6- HESEN BEG, KURÊ CEMŞÎD BEG :Bi fermaneke Muradxan bG fermandarê Palo(Pehlew) G bi a^

lîkariya êl G eşîr G sermiyanên welêt çend salan bi kamîra^

nî fermandarî kir G di sala 986 ê koçî de, ko ji şerê Şêr^

wan vegeriyabi rê deserê xwe danî Q du kur Suleymanbeg, Mu^

zeferbeg bi şQn xwe vehiştin.

7- SULEYMAN BEG, KURÊ HESEN BEG :Li ser destê Serdar Mustefa Paşa mîrêmîranê Diyarbekir,

fermandariya hindama Pehlew kete wî, lê gelek neçG^bi alî-kariya wezîrê mezin Mihemed Paşa fermaneke hemayQnî bi fe_r

mandariya Pehlew ji YQsif Beg re derket, ev YGsif Beg, ku-

rê Dewletşah, kurê Cemşîd Bege.Lê ji ber, ko pirê eşîrên kurd Q xelkê welêt bi Suley -

man Beg re bQn her çiqas şer G kuştin çêbQn jî lê YQsifbegzora Suleyman Beg nebir Q nikaribG bighê daxwaza xwe G pa

şê bi, nexweşiyê ket Q serê xwe danî.Lê dijminê miletê kurd dixwestin wan berdin hev^Q^ tim

ji wan kar bikin, dixwestin xwe bixwe hev bikujin Q ji dGrve li wan temaşa bikin Q careke dî ne xwestin welat bê ber-berî bimênî Q bi fermaneke padîşah welatê Pehlew dane^ Eh-

med Beg, birayê YGsif Beg G careke dî sergêjiyê destpêkir.Dilê dijminê kurd ji Ehmed Beg dixwarin G dixwestin Su-

137

leyman Beg bavêjin G welat bixin bin destê çawîşên turk lê

ji ber milet hevalbendê Suleyman Beg bQ weke Suleyman bi

fermandarî rawesta Q ji welatê xwe derneket. Lê Ehmed Beg

naçare, pozşikestî vegeriya ber destê dijmin Q li ber der-

gahê padîşahê bilind rQnişt Q dawî bi nexweşiyê serê xwe

danî G welatê Pehlew ta bi sala 1005 ê koçî jî di destê Su

lejrman Beg de bQ, iê nizanim ka dawî çi pê hat .

138

FERMANDARIYA çermuk

HerwekG derbas bGye Mîr Mihemed Beg di saxiya xwe de ke

leha Berdenc da kurê xwe Mîr Huseyn Beg G çawa me got, hin

dibêjin ev Huseyn Beg ne kurê Mîr Mihemed Bege, belkî ji

mirovanê wi ye lê her çawa dibî bere bibî tenê ev Mîr Hu-

seyn Beg ji ber, ko mirovekî gelek jîr Q zana bG herwekQ

gernas Q comerd Q dilovan bG bi camêrî pêlake 'dQr Q dirêj

bi fermandarî rabiward Q paşê serê xwe danî

2- MÎR SEYFÎDÎN, KURE MÎR HUSEYN BEG :Piştî mirina bavê xwe bG fermandarê ÇermGkê, lê gelek

neçQ serê xwe danî.

3- ŞAH yOsÎF, KURÊ MÎR SEYFÎDÎN BEG :Gelek nema Q serê xwe danî G Welat Beg kete şGna wî.

4- WELAT BEG, KURÊ ŞAH YUSÎF :

Piştî mirina bavê xwe bQ fermandarê ÇermGkê G çend sal

bi fermandarî biwartin G serê xwe danî.

5- ŞAH ELÎ BEG, KURÊ WELAT BEG :

Li şQna bavê xwe rQnişt, lê gelek nema Q serê xwe danî.

6- ESFENDÎYAR BEG, KURÊ ŞAH ELÎ BEG :Bi daxwaza êl G eşîrên kurd li şGna bavê xwe rQnişt G

pêlek rabiward G serê xwe danî

7- BAYENDÛR BEG, KURÊ ESFENDÎYAR BEG :Gelek nema Q serê xwe danî Q kurê wî Mihemed Beg kete

şGna wî

8- MÎHEMED BEG, KURÊ BAYENDÛR BEG :Di çaxê wî debi alîkariya ordiya turk Gdi çaxê Selîmxan,

de welatê ÇermGk jî ji qizilbaşan hate sitandin Q Mihemed

Beg bG fermandarê welatê bav Q kalên xwe.

Mîr Mihemed Beg di çaxêSelîmxan G Suleymanxan de li ser

hev,li peyhev du ferman jê rehatin nivîsandin Q bi wan

fermana bQ fermandarê welêt, tenê salyana filehên welatê

Çermûkê kete destê dewletê Q bi ser Diyarbekir ve hatin

berdan Q ÇermQk heta sala 1005 ê koçî jî di destê Mîr Mih£

med Beg de bG.

139

FERMANDARlYA KELHOR

Şerefxan dibêjî, kok Q bingehê vê malbatê ji mala Guh -

derzê kurê Keyo ne, ko di dewleta Keyanî de fermandarê Ba-

bil bG G navê wî Reham bG, bi leşkerekî giran ve çQye ser

welatê Şam Q Felestîn G welatê Misrê Q gelek talanî, wêra-

nî G zor Q setem bi ser van weleta de barandine Q ji cihi-

wa gelek kuştine.

HerwekG vê paşiyê li ser kevirê BehsitQn hatiye xuyaki-

rin, ko raste Guhderz navê mirovekî ye Q Şerefxan pêde di-

çî Q dibêjî dawî ev Guhderz bQye padîşahê welatê Iran Q ev

eşîra Goran ji neviyên wî ne .

Kelhor jî sê(3) perçe ne. Pilingan, Derteng, Mahîdeşt.

1-FERMANDARIYA PILINQAN

Kelehên vê derebegiyê 8 keleh G bajin. Diyodiz(Tiyodiz)

Dezman, Kuwahkor, Mor, Kelane, NişGr, Merawîd, Becn. Pilin

gan paytexta wa ye . Ji fermandarê navdar:

I- XEYBÎLAH BEG :

Mirovekî xêrxwaz G olperest bG, di çaxê Şah îsmaîlê Se-^

fewî de ev Xeybilah Beg serê xwe jêre danî Q hate cem Q ke

te nav imperatoriya îran Q xwe da ber siya Ecem,

Lê gelek neçQ serê xwe danî G kurek bi navê Mihemed Beg

140

bi şQn xwe ve hişt Q çG,

2- MÎR MÎHEMED BEG, KURÊ MÎR XEYBÎLAH BEG :Bi fermanekê Şahtehmaseb ew kire fermandarê Pilingan G

şah xuşka wî mar kir Gbi vî awayî Mîr Mihemed Beg gelek pa

yedar bQ G gavên xwe bi pêş de radan, Tenê bi saxiya xwe we

lat li her çar kurên xwe îskender Beg, Suleyman Beg, Sul-

tan Huseyn Beg, Cemşîd Beg parve kir Q îskender Beg xiste

şQna xwe.

3- tSKENDER BEG, KURÊ MÎR MÎHEMED BEG :

Bi fermaneke Şahtehmaseb bQ fermandarê Pilingan G di ça

xê Şah îsmaîlê diwem de îskender Beg çG dîwana wî Q ferman

dariya xwe bi fermaneke Şahinşahî pîroz kir Q bi serfirazî

hate mala xwe.

Lê piştî bîst(20) sala serê xwe danî G Huseynxanê Tiklo

fermandarê Dînewer, ko navdare bi Sulaxhuseyn, êrîşên xurt

anîne ser pilingan Q dawî bizor xiste bin destê xwe Q naça

re Sultanhuseyn Muzefer, birayê îskender Beg bazda G xwe a

vête cem Mihemed Paşa, kurê Şemsidîn Paşa, fermandarê Şeh-

rezGr G çawa Şah îsmaîlê diwem serê xwe danî berdîberdan

kete welêt G her fermandarekî doza serxwebGnê kir.

Diwê çaxê de Welîxanê Tiklo, fermandarê Hemedan çavên

xwe berdane hindama Dînewer, ji ber, ko Solaxhuseyn, kurê

kolakî wî bG G li ber serê xwe hildabG Q xwe nedixiste

bin darê wî, ji rêv dest bi şerê wî kir G leşkerê ŞehrezQr

êrîşî keleha Dînewer kir G ji destê eceman derxist G kete

destê turkan G kirin perçak ji qada HemayQnî Q kete bin

destê fermandarên bêgane.

2- FE R M A N D A R I Y A DERTENQ

Ji kevnare de navê vê hindamê Helwan bG Q di çaxê leşke

rê îslamê kete Kurdistanê, kurdên bajarê Helwan bi lihevha^

tin xwe dane destê Ereba G paşê Celewla G ŞehrezQr jî iT

gora peymana navbera misilman Q xelkê Helwan lihevhatin.

Heft keleh di binvê derebegiyê de hene. Bawe, Baske, A-

lan, Zencîre, Rewanser, Dodan, Zermangî G sê mirovên nav -

dar li vê hindamê fermandarî kirine.

1- SUHRAB BEG :

Mirovekî gernas Q mêrxas Q jîr Q bîrewer bQ G bi camêrî

çend salan li serhevdi vê hindamê de fermandarî kiriye Q e

şîr G gundên xwe bi hostayî lihevragirtine Q paşê serê xwê

daniye.

141

2- UMER BEG, KURE SUHRAB BEG :

Di serê pêşî degelek xwînrêj G m.êrkuj G serxweş bQ, lê

dawî vegeriya Q bQ mirovekî xêrxwaz G dilovan Q olperest Q

dev ji Ecem. berda G bG hevalbendê turkên Osmanlî Q bi ger-

denxwarî hate nik padîşahê payedar Q mezin Suleymanxan G

bi fermaneke padîşah fermandariya Derteng li xwe pîroz kir

Q bi kamîranî vegeriya welatê xwe Q bi vî rengî çend salên

dirêj bicamêrî Q serfirazî di fermandariya welatê Derteng

de rabiwardin Q paşê serê xwe danî G çG.

3- QUBAD BEG, KURÊ UMER BEG :Xortekî ciwan Q pehlewan G jîr Q zana Q xêrxwaz G olpe-

rest bG. HerwekQ gelek comerd Q nandar bQ, hindama Derteng

di çaxê wî de gelek avdan Q fireh bQ. Ji sînorê Dînewer Q

ta bi sînorê Bexdadi bin destê wî de bG G gelek mal G he?*

val Q dewlet Q leşkerê wî hebQn.

3 - FE R M A N D A R I Y A MAHÎDEŞT

Mah bi daxwaza hindam hatiye, weke Mahsebzan, Mah-Kûîa,.

Mah-Besra, Mahîdeşt.

HerwekQ deşt bi daxwaza Rast hatiye weke, Zardeşt, ko

bi daxwaza Rastgo hatiye zar zimane G deşt raste. Şerefxan

tiştek di biwara vê hindamê de nedaye xuyakirin. Tenê dibê

jî du bira bi navê MensQr Q Şahbaz fermandarî li vê hinda-

mê kirine Q di sala 1002 ê koçî de MensQr birayê xwe kuşt

G serbixwe bG fermandarê vê hindamê Q carna birazayê wî El

qas Beg li ber apê xwe radibî, lê ap rê nadî birazayê xwe

Q salê salyana çil hezar pez didî waliyê Bexda, dawleta

turkên Osmanlî, ji lewra li cem serkar G fermandarên Bexda

pir bi rGmet Q gelek maldar Q dewlemende.

Ta bi sala 1005 ê koçî jîdi vê hindamê de bi serbilindî

fermandarî dikir.

1966.3.30 Cigerxwîn

142

FERMANDARlYA ÇIMIŞKIZlK

Şerefxan dibêjî, ev malbat bawer dikim, ko bingehê wan

diçî ser mala Ebbas, apê Mihemed Peyxamber. Lê hinek dibê-

jin ji zariwên Selîq, kurê Elî, kurê Qasim, kurê yekî Sel-

coqî ne, ko li Erzerom fermandarî dikirin Q ev Selîq di sa

la 556 koçî de bi dîlî kete destê Gurca, lê xuşka wî, ko

jina Şahermenê Xelatê bG ew da berdan Q piştî wî re kurê

wî Mihemed Şah bG fermandarê Erzerom Q piştî wî neviyê wî

Melekşah, kurê Melek Mihemed bQ fermandar^ lê ew jî bi des

tê Suleyman Şah, kurê Qelîç Erselan di sala 598 koçî de ha^

te kuştin G ji wê rojê de Erzerom kete destê Selcoqiyên we

latê Rom.

Şerefxan pêde \içî. Q dibêjî, gelek diriste, ko melkîşî

ji melekşahî derketibî. Ji ber, ko kurd navên mezin kurt Q

serguherî hev dikin Q dixwazin bi kurtî bibêjin. Lê her ça

wabî berebî tenê 32 keleh di bin destê wande bQn, çawa, ko

şazde hindam heta îro jî dibin fermandariya Gimişkizikan

de ne G ji vê malbatê re dibêjin Melkîşî(Melekşahî) ,

Di îro de bGne sê perçe Q di Kurdistanê de weke wan xwe

dî mal , dewlemend, xwedî gund, têrmêr Q keleh G leşker u

berdestî G dandol peyda nabin Q welatê wan bi Kurdistan

navdare Q gelek ji wan çQne welatê îran Q gelek serdar G

fermandar di leşker G pêwanê şah de bipêş ve çQne G xihên

bilind girtine G bQne fermandarên serbixwe(Xweser) ,

Lê tiştê pir hêja eve, ko kengî navê Kurdistan bê gotin

daxwaz Cimişkezike Q ji roja, ko Melkîşîya ev 32 keleh Q

143

16 hindam xistine bin destê xwe Q heta îro jî zariwên Mel-

kîş li van keleh Q hindaman fermandariyê dikin G heta di

çaxê Cengîzxan de Q di çaxê TeymQrxan de jî, çawa, ko di

çaxê Şahrix Q Qere YGsif jî de ev welat bicarek di destê

wan de bQn,

Tenê di çaxê Hesendirêj de Xerbendel G eşîreke turkmanî

ev welat ji destê Mîr Şêx Hesenê Melkîşî derxistin, lê ge-

lek neçQ careke dî Mîr Şêx Hesen vegeriya welatê xwe G bQ

fermandarê Cimişkezik Q bi gernasî welatê xwe ji destê Xer

bendel Q wa derxist. ~

1- ŞÊX MÎR HESENÊ MELKÎŞÎ :

Piştî, ko welatê îran kete destê Hesendirêj , :padîşahê

dewleta BayendGrî zor da miletê kurd Q hevalbendên Qere YQ

sifê turkmanî, Pezreş G gelek li windabGna kurd digeriya u"

li girtina Kurdistan dikola Q gelek ji fermandarên Kurdis-

tanê girtin G gelek ji mezinên kurd bi çola ketin Q ji ber

dijminê xwe bazdan G hina xwe bidizî veşartin G pêjin ji

ser xwe winda kirin G çavnêriya çax Q demên xwe dikirin.

Di wê çaxê de eşîra XerbendelG turkmanî , Pezgewr welatê,

Cimişkezik ji destê Mîr Şêx Hesen derxistin G Mîr Şêx He-

sen hêj biçQk bG lê kurda gelek jê xweş bGn G berebere lê

kom bGn Q piştî sitêra Pezgewra qurî jîMîr Şêx Hesen bi

gernasên kurd ve êrîş kirin ser dijmina Q bi mêranî welatê

xwe ji dijmin sitandin G careke dî bQ fermandarê weîatê

bav G kalên xwe ,

2- SUHRAB BEG, KURÊ MÎR ŞÊX HESEN :

Piştî mirina bavê xwe bQ fermandarê welet, lê mexabin,

ko tiştekî hêja ji serpêhatiyên Suhrab Beg nehatiye xuyaki

rin, tenê pêlakê bQye fermandar G paşê serê xwe daniye.

3- RUSTEM BEG, KURÊ SUHRAB BEG :

Di çaxê wî de Şah tsmaîlê Sefewî bG padîşahê Iran G ji

cem xwe NQrelî Xelîfe, bi leşkerekî giran ve rêkire ser we

latê Cimişkezik, lê Hacî Rustem Beg, bê şer welatê xwe si~

parde dijmin Q çG ber lingê şah Q gerdana xwejG re xwarkir

Q şerpeze Q ser di berde li dîwanxana şah rQnişt. Lê şahê

navdar li şGna welatê wî çend hindam ji welatê îraqê (iane

destê wî,

NGrelî Xelîfe, bê pîvan, xwînxwar Q talanker G setempa-

rêz bG, Bê j imar şewat, talanî, berdîberdan bi ser welatê,

Cimişkezik de barandin G naçare xelkê welêt bicarek ketin

nav sergêjî G şoriş Q pevçQnê Q serê xwe ji dijmin re xwar

nekirin. Yek ji cem xwe şandin(rêkirin) welatê Ecem, cem

Hacî Rustem Beg, ko ji îraq G Esfehanê bênin nav xwe, lê

144

di wê çaxê de bi leşkerê îraq G Faris G Azerbaycan ve çQ -

bQn şerê ordiya turk Q Hacî Rustem Beg nikaribQ ji nav leş_

kerê şah derkevî,

Lê çawa ordiya turk zora leşkerê îran bir Q şikand Q li

Çaldêran ecem şerpeze kirin Q Suleymanxan kete bajarê Teb-

rîz Q Hacî Rustem Beg hate cem Suleymanxan Q gerdana xwe

jê rexwar kir, lê Selîmxan ew Q neviyên wî G çil siwar pê*-

re bi fermanekê dane kuştin,

Çawa Pîr Huseyn Beg, kurê Hacî Rustem Beg kuştina bavê

xwe bihîst berê xwe da welatê Misrê u çQ cem padîşahê Çir-

kes,

Tenê li bajarê Meletiya, ko wê çaxê di bindestê Misrê

de bû, Mem.ayî Beg, fermandarê Meletyajê re bi camêrî got:

- A rast ewe, ko herî cem padîşahê turk Selîmxan Q gerdena

xwejê re xwar bikî, ji ber , ko dewleta Çirkesî ber bimiri-

nêve digindirî,

Naçare Mîr Huseyn bi dilekî xurt berê xwe da dîwana Se-

lîmxan Q gerdena xwe da ber şQrê padîşahê mezin Q xwe si -

parde bextê dijminê xwe , ko bavê wî berî pêlakê kuştiye,

Tenê Selîmxan gelek dilxweş bQ Q li şQna xwîna bavê wî

welatê bav G kalên wî bi fermaneke padîşahî jê re pîroz kir

Q mîrêmîranê ji Meraş , Mihemed PaşaBiyiqlQbi leşkerekî me-

zin ve pêre rêkire ser welatê Cimişkezik,

Tenê Pîr Huseyn Beg, li hêviyaBiyiqlQPaşa ranewestiya G

sivik xwe gihande welatê xwe Q gernas Q mêrxasên kurd li

xwe gihandinhev Q bi gernasî berê xwe da dijmin Q qizilbaş

zQ şikandin Q serê NQrelî Xelîfe jêkirin Q Pîr Huseyn Beg,

bi serbestî di welatê xwe de rQnişt G bi kamîranî 30 salî

fermandarî kir Q paşe serê xwe danî Q 13 kur Xalid Beg, Mj^

hemed Beg, Rustem Beg, YQsif Beg, Pelten Beg, Keyqubad Beg

BehlQl Beg, Muhsin Beg, YaqQb Beg, Keykawis Beg, Perwîzbeg

Celeman Beg, Firoxşad Beg bi şQn xwe ve hiştin G çG

Tenê wan birayên pir li hev nekirin Q bi hev re çQne cem

padîşah Suleyman Xanê QanQnî Q jê re çîroka xwe gotin, Di-

xwazin Cimişkezik Q salyana filehên welêt Q salyana pez Q

çend gundên hêja bidin padîşah li me her sêzdehan parvekî ,

Ma padîşah çi dixwazî,

Welat kire du senceq G çardeh zeamet Q teym.ar G li wan

parvekirin G di nav xwe G padîşah de ji bo vê yekê peyma -

nek nivîsîn, ko ne ew bikevin delametên dewletê Q ne dew -

let karibî van gund Q hindaman ji wan bistênî G rGsipî ve-

geriyan mala xwe.

145

PERçi yekem:

HÎNDAMA MECENKURD

Bi fermana hemayQn ev hindam kete destê birayê mezin,

Mîr Mihemed Beg Q piştî salekê Mîr Mihemed Beg serê xwe da_

nî Q çar kur bi şGn xwe ve hiştin Q ji ber, ko her çar kur

jî biçQk bQn bi fermana Suleymanxan ev hindam kete destê

Firoxşad Beg.

1- FÎROXŞAD BEG, KURÊ PÎR HUSEYN BEG :Lê çawa bQ fermandarê Mecenkurd , birayên wî ji padîşah

re nivîsîn, ko Firoxşad Beg malê dewletê xwariye, diziye Q

nagihan ferman bi kuştina wî derket Q di cîde kuştin. Hu-

beyn Beg, Xelîl Beg (iu kur jê man Q zeametek ji hindama Me_

cenkurd dane wan Q ê mayî kete destê Qasim Beg, birayê Se-

nan Paşayê Ernawît, ko diwê çaxê de ev Senan Paşa mîrêmî -

ran ê Erzeromê.

Çawa, ko çend zeamet ketin destê zariwên Mihemed Beg .

De temaşa bikin li peyman G bextê dijmin Q li nezaniya me-

zinê kurd, ko çawa bi hesanî Q ji nezanî têne xapandin Q

xwe bixwe şerê hev dikin Q xwe bi destê dijmin didin kuş -

tin.

Lê piştî pêlakê Rustem. Beg, fermandarê Pertik nivîsarek

rêkire dergehê bilind Q jê hêvî kir Q got:

-Eger Firoxşad Beg kêmasiyek kir Q bi wê kêmasiyê hate kuş

tin Q çQ, lê ji ber, ko peymanek di navbera we de heye , ko

ev hindam nekevî destê bêgana, hêvî dikin, ko hindama Me-

cenkurd bixî destê Pelten Beg.

Padîşah ev hêviya wî bicîkir G Mecenkurd da destê Pel -

ten Beg

2- PELTEN BEG, KURÊ PÎR HUSEYN BEG :Diwê çaxê de Pelten Beg di gel Serdar Mistefa Paşa çGbG

şerê welatê Şêrwan Q li vegerê destGr xwest Q hate welatê

xwe, lê bi rêde li hindama Tercan serê xwe danî.

Elî Beg, Cihangîr Beg, Osman Beg, Gulehmed Beg çar kur

bi şGn xwe ve hiştin G koça xwe barkir G çQ.

3- ELÎ BEG, KURÊ PELTEN BEG :

Bi alîkariya Serdar Mistefa Paşa, hindama Mecankurd ke-

te destê Elî Beg, kurê Pelten Beg, lê gelek neçQ serê xwe

danî Q sê kur Heyder Beg, Elahvêrdî Beg, Pelten Beg bi

146

şQn xwe ve hiştin Q bi fermana hemayQn senceqa Mecenkurd

kete destê birayê mezin Heyder Beg. Lê hêj fermana Murad -

xan negihabG destê wî serê xwe danî G bi fermana padîşah

kete destê Elahvêrdî Beg.

4- ELAHVÊRDÎ BEG, KURE ELÎ BEG :Di sala 1005 ê koçî de ev mirov femandarê hindama Me-

cenkurd bQ G tiştekî hêja neketiye destê me, ko bi ser ve

zêde bikin.

piRÇl duwim:

pertIk

Ev hindam yek ji senceqên, ko di parvekirinê de ketibQ

destê Rustem Beg, kurê Pîr Huseyn Beg, kurê Hacî Rustembeg

Q ji wê rojê de ev hindam di destê neviyên wî deye.

1- RUSTEM BEG, KURÊ PÎR HUSEYN BEG, KURÊ HACÎ RUSTEM BEG :Piştî mirina bavê xwe bQ fermandarê senceqa Pertik Q

piştî pêlakê serê xwe danî Q sê kur Baysenqer, Mihemed, E-

lî bi şGn xwe ve hiştin.

2- BAYSENQER, KURÊ RUSTEM BEG :Piştî mirina bavê xwe bG fermandarê Pertik. Mirovekî za

na Q şiyar G comerd G dilovan bG ristevanekî navdar G paye

dar bG. HerwekQ mosîqarekî bi deng Q jîrek bQ.

Gelek alav G çekên hêja li nik peyda dibQn, ko hêj li

cem kesî peyda nebGne. Di çaxê Şerefxan de fermandarê Per-

tik bG, 1005.

piiiçfi siyim:

SEQMANA

Di çaxê Suleymanxanê QanQnî de ev hindam kete destê dew

letê Q bQ qada hemayQn G her sê kurên Pîr Huseyn Beg , bi

navên Keyxesro, Keykawis, Keyperwîz, ko ji dêkê bQn bi ze-

amet Q teymaran dilxweş bûn, lê piştî, ko mezin bGn çGne

cem padîşah Q jê hêvî kirin, ko hindama Seqman bidî destê

wan Q bi fermaneke padîşah kete bin destê Keyxesro Beg, ku_

rê Pîr Huseyn Beg,

i-kj:yxesro BEG, KURÊ PÎR HUSEYN BEG, KURÊ HACÎ RUSTEM BEG:- Pêlakê bi fermandarî, serbilindî rabiward Q paşê sê kur

Salih Beg, Umer Beg, Qasim Beg bi şQn xwe ve hiştin Q serêxwe danî.

147

2-SALÎH BEG, KURÊ KEYXESRD BEG :Piştî mirina bavê xwe bG fermandarê Seqman Q birayê wî

Qasim Beg ji ber, ko derwêş G bêkêr G tiredînî bQ doza fer

mandariyê nekir G li mala xwe rûnişt.

Lê birayê siyem, Umer Beg meger çehdan di rGre bi fer -

mandariya birayê xwe dilxweş dibG jî, lê di dilê xwe de ge

lek jê nexweş bG G hergav dixwest ji xwe re rêkê peydakî ko

li ber birayê xwe serê xwe hildî.

Dawî rojekê bi bêbextî birayê xwe kuşt Q bQ fermandarê

Seqman Q welat xiste bin destê xwe.

3-UMER BEG, KURÊ KEYXESRO BEG :

Birayê xwe kuşt Q bi ser de dixwest jina wî jî li xwe

mar bikî. Lê çawa pêşiya gotiye, şêr şêre çi jine, çi mêre

jinbirê jê re erê kir Q çend mirov ji berdest Q mirov G pe-

yayên xwe civandin Q ji wan re got:

- Çawa hate mala min wî bikujin.

Ji lewra di şeva zavatiyê de ketin riya wî Q di hindir-

wê bGkê de dane ber xencera G kuştin G bi vîrengî xatGnê

tola mêrê xwe sitand Q dijminê xwe kuşt.

Şêrej inê kurê xwey mezin bi xwe re bir Q çQne cem padî-

şah, dergehê bilind G bi fermaneke şahanî welatê Seqman ji

kurê xwe re sitand G vegeriyan mala xwe Q ta bi sala 1005

ê koçî Keyxesro Beg, kurê wê şêrejinê fermandarê Seqman

bG.

Lê her neh birayên dî weke, ko Şerefxan Beg didî zanîn.

i-yOsîf BEG, KURÊ PÎR HUSEYN BEG :Di wê parvekirinê de zeametek bi 70 hezar aqçe kete des

tê wî, lê piştî mirina wî Q ji ber, ko kordQnde çQ ev zea-

met kete destê hersên kurên Mihemed Beg, Mistefa, Zulfeqar

Beg, Suhrab Beg.

2-MUHSÎN BEG, KURÊ PÎR HUSEYN BEG :Zeametek bi 70 hezar aqçe kete destê wî Q piştî mirina

wî her pênc kurên wî îbrahîm, Cafer, Şêx Hesen, Murad, Ey-

be li xwe parkirin.

3- YAQOb BEG, KURÊ PÎR HUSEYN BEG :

Zeametek bi 40 hezarî kete destê wî Q piştî mirina wî,

her sê kurên wî Firox, DQndar, Babo li xwe parvekirin.

4-KEYQUBAD, KURÊ PÎR HUSEYN BEG :Zeametek bi 50 hezar aqçe kete destê wî, lê ji welatê

xwe derket G çG welatê Yemen G careke dî vegeriya îstanbo-

lê G li wir serê xwe danî G Zahid Beg, Mesîh Beg, Huseyn

Beg, Islam Beg her çar kur bi şQn xwe ve hiştin Q çG.

148

5-KEYKAWÎS BEG, KURÊ PÎR HUSEYN BEG :

Zeameteke biçGk kete destê wî G piştî mirina wî kete

destê kurê wî Mistefa Beg.

6-PERWÎZ BEG, KURÊ PÎR HUSEYN BEG :

Zeameta wî giha kurê wî Heyder Beg.

7-BEHLÛL BEG, KURÊ PÎR HUSEYN BEG :Zeameta wî bi çil hezarî kete destê kurê wî MihemedBeg.

8- KULABÎ BEG, KURÊ.PÎR HUSEYN BEG :Zeameta wî bi çil hezarî kete destê kurê wî Mihemed Beg

G ev Kulabî Beg di şerê Çaldêran de hate kuştin G piştî mj^

rina Mihemed Beg kete destê kurê wî Elîxan Beg.

9- YELEMAN BEG, KURÊ PÎR HUSEYN BEG :Zeameta wî bi 20 hezar bQn G heta sala 1005 ê koçî jî

di destê wî de bG.

1966.3.27 MGsa Hesen

Cigerxwîn

149

FERMANDARlYA ŞERWAN

Şerefxan dibêjî, kalikê vê malbatê yek ji wezîrên mala

EyyQbin Silahidîn bQ, Di sala 662 de çawa dawiya dewleta

EyyQbî hat yek ji wan hate Heskîfê Q kalikê vê malbatê pê-

re bG.

HerwekQ di tarîxa MufericilkirGb de navên Şerwe G Şer-

wîn hatine, ko herdG jî serdar Q fermandarên dewleta EyyG-

bî-Kurdî bGn G bi xwe Hekarî bQn. Gelek diriste kalikê vê

malbatê yek ji van herdQ mirovan bî, yan yek ji zariwên wa

bî, ji lewra navê wan bQye Şêrwan,

Şerefxan dibêjî, sê bira îzidîn, Bedridîn, îmadidîn ha-

tine kufra, lê ew mirovê, ko ji wan navdare navê wî îbra -

hîm e.

1- ÎBRAHÎM :Gelek diriste, ko tzidîn bernavê Mîr îbrahîm bî. Mîr î-

zidîn îbrahîm pêlakê li Kufra fermandarî kir Q paşê serê

xwe danî G Mîr Huseyn, kurê wî kete şQna bavê xwe.

2- MÎR HUSEYN, KDRÊ MÎR ÎBRAHÎM :

Mîr îbrahîm îzidîn, mirovekî navdar Q bidenge Q di dew-

leta EyyQbî Kurdî de çend cara dizdar Q ferm.andar navê wî

Mîr îzidîn îbrahîm, kurê Şerwe yê Hekarî ye .

Mîr Huseyn pêlakê li hindama Şêrwan fermandarî kir G pa

şê serê xwe danî G pênc kur bi şGn xwe ve hiştin. Mîr Mihe

med, Mîr Şah Mihemed, Mîr Mîrza Beg, Mîr Şemsidîn Beg, Mîr

Mecdidîn Beg.

150

Di saxiya xwe de Mîr Huseyn Beg welatê Şêrwan li zari -

wên xwe parvekir Q Şebistan da kurê xwe Kor Mihemed Q Kuf-

ra da kurê xwe Mîrza Beg G ÊrQn da kurê xwe Mîr Şemsidîn

Beg Q Awîl da kurê xwe Mîr Mecdidîn Beg Q Mîr Şah Mihemed,

li şQna bavê xwe rGnişt.

3- MÎR ŞAH MÎHEMED, KURÊ MÎR HUSEYN, KURÊ MÎR ÎBRAHÎM, KU

RÊ MIR ŞERWE :Çawa bavê wî serê xwe danî ew kete şGna bavê xwe G li

Kufra rGnişt Q piştî birayê wî Mîr Mecdidîn kordQnde serê

xwe danî. Hindama Awîl jî bi ser xwe ve berda G piştî pêl£

kê serê xwe danî G çar kur bi şGn xwe ve hiştin. Mîr Mihe-

med, Mîr îbdal, Mîr Elî, Mîr îzidîn.

4- MÎR ÎBDAL, KURÊ MÎR ŞAH MÎHEMED :Piştî mirina bavê xwe çend salan fermandarî kir Q serê

xwe danî Q kurê wî Mîr Şah Mihemed kete şQna wî

5- MÎR ŞAH MtHEMED, KURE MÎR ÎBDAL , KURÊ MÎR ŞAH MÎHEMED :Di çaxêwî de Kurdistan kete bin destê Şah îsmaîlê Sefe-

wî. Şahê îran G diwazde mîrekên Kurdistanê xistin zindanê^

tenê ev Şah Mihemed Q Elî Begê SasQnî li cem xwe serbest Qgerdenazad hiştin G xistin nav serdarê leşkerê xwe Q bi

şah re dixwarin G vedixwarin G digeriyan G rûdiniştin Q

şah gelek rGmeta wan digirt, ji ber, ko zG çQne ser Ola qj^

zilbaşa Q ji dil xwe sipardin şah heta kincê qizilbaşa we_£

digirtin G xwe dixistin kirasê şah. Ji ber vê yekê Şah we-

latê wan nexiste bindestê bêgana Q di bindestê wan de hişt

piştî mirina Şah Mihemed Beg çar kur jê man Mihemed Beg,

îbdal Beg, Elî Beg, îzidîn Beg G bi saxiya xwe welat li

wan parvekir Q fermandarî xiste destê Mîr Mihemed Beg Q

deh sala piştî vîqasî ma Q serê xwe danî.

6- MÎR MÎHEMED BEG, KURÊ MÎR ŞAH MÎHEMED :Piştî, ko sîh sal bi fermandarî rabiwardin birayê wî îb^

dal Beg li ber pozê wî rabQ G doza fermandariya welatê Şê_r^

wan kir Q Mîr Muhemed bi fermaneke Suleymanxan derebegî br

destê birayê xwe veberda G kete keleha Barkêr Q piştî sale_

kê Şah îsmaîl hate ser Adilcewaz, Erdîş , Barkêr , ko di we"salê de zivistanê barekî giran ji sermayê bi ser welêt de

berdabQ Q Şah îsmaîl sê meha ma Q nikaribG tiştekî bikî, lêMîr Mihemed keleha Barkêr bi destê ecem ve berda Q vegeri-

ya îstanbolê, lê padîşah ew bi darvekir Q kuşt.

7- MÎR ÎBDAL BEG, KURÊ ŞAH MÎHEMED BEG :Piştî, ko birayg wî hate bi darvekirin welat bicarek

xiste bindestê xwe, lê çawa Melek Xelîlê Hîzani han ji îb-

151

(ial Beg xwest bi leşkerê Şêrwan ve çG ser hîzanê Q gelek

ji peyayên Mihemed Begê Hîzanî kuştin Q dexl G şînahiyênwa dane ber lingê hespa Q bicarek pelixandin G Mîr Mihemed

Beg Q xelkê welêt çQne cem padîşah G giliyê wî kirin Q pa-dîşah ferman da îskender Paşa, mîrê mîranê Wan Q paşayê

xwînxwar îbdal Beg bi fermaneke padîşah di zindana xwe deda kuştin G şeş(6) kur bi şQn xwe ve hiştin, Mihemed Beg ,

Zeynel Beg , Şah Mihemed Beg, Hacî Beg, MehmQd Beg, Zulfe -qar Beg.

Lê padîşah welatê Şêrwan kire du perçe. Perçak xistebindestê SarQxan Begê Hezo G yek xiste bindestê Hesen BegêGurnî .

8- MÎR MÎHEMED BEG, KURÊ ÎBDAL BEG :

Dema bavê wî hate kuştin zarok bQ, lê çawa mezin bQ çG

îstenbolê Q Selîmxan, hindama Kufrî bi fermanekê xiste bin

destê wî G bi serbilindî vegeriya welatê xwe G bi dilşadî"

Q kamîranî Q xweşbextî di welatê xwe de fermandarî kir.

Tenê mirovekî serxweş Q tolaz bQ G herdem jinê ciwan Q

zarokên xweşik li xwe dicivandin Q şerab Q kebab Q saz Q a

waz Q govend G sazbend karê wî bGn G bi wan re bi dilxweşT

G şadîmanî derbas dikir. Lê piştî sê saladi nav cihê xwe

de hate kuştin G careke dî ev hindam kete destê Mîr Hesen

Begê Gurnî.

9- ZEYNEL BEG, KURÊ ÎBDAL. BEG :

Me da zanî, ko çilo biray^ wî hate kuştin Q welat care-

ke dî kete bindestê Mîr Hesen Begê Gurnî Q di wê çaxê deZeynel Beg hêj zaro bG. Lê piştî, ko mezin bQ çQ cem padî-

şah Q digel Senan Paşa G Elî Paşa, tevlî hin derebegên Kurdistanê çGne şerê keleha Eqilbend G li vegerê Senan Paşa'bi fermaneke hemayQnî welatê Şêrwan ji Hesen Begê Gurnî sitand Q da Zeynel Beg Q dilxweş Q rûgeş vegeriya welatê xw'ê'Q sîh(30) salî bi camêrî Q kamîranî di welatê bav Q kalêxwe de fermandarî kir Q paşê serê xwe danî.

Mirovekî zana Q zanaperwer bG, bi mezinahî hînî xwendi-nê bGbG. Pênc kur bi şun xwe ve hiştin. îbdal Beg, XelîlBeg, Mihemed Beg, MehmQd Beg, Suleyman Beg.

10-MÎR ÎBDALBEG, KURÊ ZEYNEL BEG :

Mirovekî zana G hêja bQ, li ser gotina bavê xwe şQna w£

sitand G ta bi sala 1005 ê koçî fermandarê welatê Şêrwan

bG,

152

FERMANDARÊN QURNÎ

HerwekG me derbas kir, çawa Mîr Huseyn di saxiya xwe de

welatê xwe li zariwên xwe parvekir, keleha Şebistan da ku-

rê xwe Kor Mihemed Beg G di sala 1005 ê koçî de Zeynel Beg

kurê Suleyman Beg j i vê malê fermandarê vê hindamê bQ, bi

zeamet tê de rGniştibG.

Sê kurên Suleyman Beg têne xuyakirin, Zeynel Beg, Hesen

Beg, îbdal Beg. Zeynel Beg şQna bavê xwe girt Q Hesen Beg,

carna dibQ fermandarê Kufrî G îbdal Beg li cem birayê xwe

Zeynel Beg rGniştiye.

Zeynel Beg, Axakîş bi senceq sitandiye G Gurnî daye ku-

rê xwe, Mîr Şeref.xan gelek pesnê wî didî.

FERMANDARIYA ERUN

Mîr Huseyn keleha ÊrQn dabQ kurê xwe Şemsidîn Q di sa-

la 1005 de ev hindam di destê Mîr Melek, kurê Mîr Hesen ne_

viyê Mîr Şemsidîn deye, bicamêrî Q huşyarî hindama ErQn li^

hevradigrî Q bi kamîranî radibiwêrî Q bi serfirazî jîna

xwe derbas dikî.

153

Jl TARIXA NAVDAREN KURD:

HUSEYN,HUSNÎ MUKRIYANÎ

1- Xan ÎBDALXANÊ CÎHANBEGLO :

Bajarê Sar ji welatê Xerasan, peytexta vê fermaridariyê

bQ G ji bav Q kalên xwe de ev malbat fermandarê vê hindamê

bQn.

Xan îbdalxan, mirovekî rGmetmend . G aza Q gernas bQ xwe

dî leşker Q keleh G dewlet bG. Kerîmxanê Zendî , Şehinşahê,

îran ev Xan tbdalxan bi fermandarî naskiribQ Q Xan tbdal -

xan cihekî bilind di nav dewleta kurdên Zendî de girtibQ Te

qîxanê Zendî, ko j i ber Kerîmxan ve fermandarê Rey-Taran

bG girêbend Q peymana navbera Kerîmxan Q Xan îbdal de şi-

kand Q dest bi sergêjiya kir G çavên xwe berdane welat G

derebegiya Xan îbdal G çiqas Xan Ibdal xwest, ko pêre bi-

dilxweşî derbaskî, lê çare nedît Q naçare ala serxwebQna

welatê xwe di riwêdewleta Zendî-Kurdî de hilda G serbixwe

rQnişt .

Lê di sala 1193 koçî de Kerîmxan serê xwe danî Q Aqamihe

med, kurê Hesenxanê Qacarî ji Şîrazê bazda Q hate bajar¥

Rey-Taran G hana xwe bire Xan îbdal da, ko wî biparêzî Q

xanê kurd bi leşkerekî giran ve hate hana wî G şerê kurdên

zendî kir Q bajarê Rey ji teqîxanê Zendî sitand G da destê

Aqamihemedê Qacarî G ev tenê bese, ko kurde.

Lê Murtedî-Qulîxanê Qacarî bi leşkerekî giran ve hate

şerê birayê xwe G Xan îbdalxan bi leşkerekî mezin ve hate

154

hewara Aqamihemed G Qulîxan şikand G Mistefaxan, birayê

Murtedaqulîxan di vî şerî de hate kuştin Q kurdên Cihanbeg-

IQ talanekî bêjimar xistin destê xwe Q Xan îbdal serbelend

Q payedar vegeriya Sar Q leşkerekî mezin ji xwe re da hev

G saz G tekQz kir.

Di sala 1195 koçî de birayên Aqamihemed bihey re Q di

bajarê Barfiroş de hawîr Aqamihemed girtin Q agir berdane

xaniyên wî G Xan îbdal bi leşkerekî giran ve hate hana Aqa^

mihemed Q ji remiyên agir parast Q deranî Q xanê kurd bicengawerî leşkerê turkman şikand Q bi zor Mihemed kire pa-dîşah G Xanzadeyên Qacarî girtin G xistin zindanê.

Lê piştî şikestina leşkerê Qacar, Murtedaqulîxan Q Ca-ferqulî Q Mistefaqulî bi leşkerekî bêjimar ve çQne ser xa-nê kurd Q li ser bajarê Sar şerekî xwîhdar G dijwar destpe_

kir Q Xan tbdal bi 700 siwarî ve çQ pêşiya leşkerê dijmin,lê leşkerê kurd perîşan G şerpeze şikest G perakende vege-

riya nav bajêr, lê Xan tbdalxan zG xwe pêkanî Q karê xwe uşerekî mezin kir G di sariya sibe de bi ser dijmine xwe de

girt Q gelek ji wan kuştin G vegeriya nav bajêr.Lê cara siyem xanê kurd xwe li ber leşkerê Qacarî ne-

girt Q bixwe bi dîlî kete destê dijmin G bi bend Q zencîragirêdayê ajotin zindanê G Murtedaqulîxan,^paytexta xaneda-

nê kurdên CihanbeglQ xist destê xwe G paşê Xan tbdal^ kuş-tin G serê wî bi diyarî ji Aqamihemed re şandin. Tarîxa Q£

car, perçê yekem, rQpel 19-21.

2- SADÎQXANÊ ŞÎKAKÎ î-Fermandarê hindama Serab , ji welatê Azerbaycan bQ, miro^

vekî hêja Q hinermend G serdar bG. Ji çaxê dewIeta^.Efşa îde fermandarê vê hindamê bQ Q dewleta Kurdên Zend jî li

ser vî awayî pêre peyman G girêbend girêdan.

Di sala 1205 koçî de Qacaran dest bi sergêjîyan kirin Qxwestin, ko welatê Azerbaycan bicarek bixin bindestê xwe Qji bo vê yekê leşkerekî mezin şandin ser bajarê Serab, Pay_

texta Sadiqxan. Lê Sadiqxan xwe negirt G bi hezar dijwarî,xwe gihande Qerebax Q leşkerê Aqamihemedxan , bajarê Serab

tar G mar kir'. Q vegeriya Erdebîl. (RQpel 32) . _

Lê çawa Sadiqxan dî, ko mayina wî li cem îbrahîm Xalîl-xanê Qerebaxî.iê re tiştekî nakî, çend birayên xwe rêkirincem Aqamihemedxan Q li hevhatin G careke dî vegeriya wela-tê xwe, lê dawî bQ serdarê leşkerê Aqamihemedxan Q nêzîkîçar salabi vî awayî rabiward, tenê Sadiqxan di bin re j.i

xwe re hevalbend çêdikirin Q berebere leşker li xwe dici-

vand.

HerwekQ Sadiqxan, bi serdariya leşkerê Qacarî çQ ser we_

155

latê Xerasan sitand G vegeriya welatê xwe G karê xwe dikir

ko herî ser keleha Pene-ava G Aqamihemedxan bi leşkerekî

giran ve dihate ser xanê Şikakî , lê Sadiqxan du kurdên ger

nasjê re kar kiribGn, ko wî bikujin. (RGpel 45). ~

HerwekG di sala 1212 koçî de herdQ kurdên gernas bi di-

zî ketin binê çadira Aqamihemedxan Q serê wî jêkirin G bi

diyarî ji xanê Şikakî re pêşkêş kirin.

Lê Sadiqxan bi koçemal wê şevê bazdan Q çQne îraqê, lê

çawa sipîdê leşker bi kuştina Aqamihemedxan agah bG deste

deste reviyan Q hatin cem Sadiqxan G xanê kurd bi leşkere-

kî giran ve çemê Aras derbas kir G Şikak gihandin xwe Q ba'

jarê Tebrîz xiste destê xwe G birakî xwe tê debi fermanda"

rî danî G Caferxanê birayê xwe kire fermandarê Qerebax G A

zerbaycan bicarek xiste bindestê xwe G bi leşkerekî meziîî

ve berê xwe da bajarê Qezwîn Q birayên wî çGne ser keleha

Xoy, lê çiqas xanê kurd hawîr bajêr talan kir, ewqas xelkê

nav bajêr xwe asê kirin.

HerwekG di wê navê de Feteh Elîxan bG padîşahê îran Q

leşkerekî mezin şande hana xelkê Qezwîn G Sadiqxan naçare

berepaş şikest G vegeriya welatê xwe. HerwekQ ji alîkî dî-

ve birayên wî nikaribGn bajarê Xoy bigrin Q çawa bihîstin,

ko Sadiqxan şikest, Azerbaycan berdan Q hatin Serab G paşê

Sadiqxan bi fermandariya Serab qîma xwe anî Q kete bindes-

tê dewleta Qacarî Q rQnişt.

Tenê di sala 1213 koçî de Caferqulîxanê Dinbilî(Kurdî) ,

çQ cem Feteh Elîxan Q fermandariya Azerbaycan ji xwe re jê

sitand Q berê xwe da bajarê Tewrêz Q Sadiqxan ji tirsa re-

viya Q xwe avête nav Şêrwan, lê Caferqulîxan je re şand G

bi sQnd G peyman ew vegerand Q herdiwa bi dizî destê xwe

dane hev Q ji bo dijminahiya pêkanîn. Lê Hesenqulîxanê Ev-

şarî kurdî bi dizî xwe gihande Feteh Elîşah G li Taran ev

serpêhatî bi darvekir Q got G Feteh Elîşah ew kire ferman-

darê bajarê Ormî Q şande Azerbaycan. (RGpel 50-51).

Lê Sadiqxan digel Huseynqulîxan bi hev re çGne ser baja-

rê Ormî Q sitandin G dane destê Huseynqulîxan G Şah Eeteh

Elîxan bi vî awayî gelek dilxweş bQ G gelek diyarî Q perwa

dane Sadiqxan G bire Taran.(RQpel 58).

Lê piştî pêlakê Feteh Elîşah bi serdariya Sadiqxan leş-

kerekî giran şande ser welatê Xerasan Q şerê Memeşxanê kur

dî G çawa Memeşxan hate pêrgî dijminê xwe, Sadiqxan jê re

şand G got:

- Xwe mespêre destê min, naçare gere ezê te bikujim. (r .58)

Memeşxan berê xwe da bajarê Meşhed G Sadiqxan bajarê Çi_

naran xiste destê xwe Q Feteh Elîşah, jê re şand Q got :

- Dixwazim zQ ji Çinaran derkevî. Lê Sadiqxan jê re şand Q

156

got :

- Dixwazim Elahverdîxanê Qelîç bişênî cem min G şahê nav-

dar Elahverdî jê reşand.(r. 55).

Lê çawa Elahyarxan ji Taran derket di keleha Aqkela de

asê bQ G ala serxwebQnê hilda Q ji nQve Feteh Elîşah leşk£

rê xwe kişande ser G Sadiqxan berê xwe da welatê xwe G kar

Q bara şerekî mezin kir Q xwe tekQz kir.

Sadiqxan ta bi sala 1215 koçî jî di welatê xwe de fer-

mandar Q serbixwe rQniştî bQ, lê di vê salê de Şahzade E-

basmîrzayê Qacarî ji hawîr îran leşkerekî giran da hev Q ha.

te ser Sadiqxan Q sê mehan şerên dijwar G xwîndar li ser

hev dirêj bQn, lê mexabin, ko Sadiqxanê Şikakî di meydana

şer dd hate kuştin.

Lê piştî kuştina Sadiqxan, Ebasmîrza SarGxanê birayê S£

diqxan kire fermandarê Serab G Mihemed Elîsultan birayê bj^

çQk, bi navê Xan serfiraz kir Q kire serdarê leşkerê xwe Q

ev axa, ko çend sedsal kurd têde fermandar bQn, kete bin -

destê Qacaran G kurdên, ko ketibQn nav leşkerê Qacar paşê

G berebere bQn qizilbaş Q xwe windakirin Q pirên wa bQne

cotkar Q li gundên Kurdistanê rQniştin G li welatê Mukrî ,

cîgirtin Q kêm ji wan mane, ko pez Q sewal , xwedî dikin Q

li zozan G germiyana bigerin.

3- MEMEŞXANÊ EMÎRAN, JÎ KURDÊ ZAFERANÎ :

Ji bav G kalê xwe de fermandarê Çinaran bGn Q Memeşan ,

serê xwe ji Qacaran re dananî Q her Q her serbixwe jîneke

mêrane radibiward,

Çawa, ko di serpêhatiya Sadiqxanê Şikakî de me derbaski^

riye di sala 1213 koçî de Sadiqxan bi leşkerekî giran ve

hate ser Çinaran Q bidizî ji Memeşxan re şand G got :

- Zinhar xwe nespêrî destê min. Ji lewra Memeşxan 'Çinaran

berda Q çQ bajarê Meşhed, lê piştî Sadiqxan bajarê çinaran

berda Q hate welatê xwe.Memeşxan xwe gihande Çinaran Q se_r

bixwe fermandarî kir Q xwe ji bo şerpêkanî Q karê xwe kir,

Lê di sala 1217 koçî de Feteh Elîşah, bi serdariya^ Hu-

seynxanê Qacarî leşkerekî mezin şande ser Memeşxan, lê şer

peze, perîşan, pozşikestî vegeriya G Memeşxan bi serbilin-

dî di welatê xwe de ma,(r,64)

Ev Memeşxan ta bi sala 1228 koçî jî serbixwe, gerdena -

zad fermandariya welatê xwe dikir, lê çawa YQsifxwaceyê

Kaşxerî li Xerasan kurd G turkman li xwe civandin G li ber

Qacariya serê xwe hilda. Memeşxan, naçare alîkariya wî kirQ ji kurdên zaferanî ji xwe re leşkerek pêkanî, lê YQsif -

xwace dest bi talan Q xwînrijandina kurdên rafidî kir G ¥e_

teh Elîşah bi serdariya Mihemed Welî Mîrzayê Qacarî leşke-

157

rek şande ser G YQsifxwace şikest Q kurd li herdG rexan

tar G mar bGn Q Memeşxan di vî şerîde bi dîlî kete destê We

lîmîrza Q bi hezar G pêsed mirovî re şandin Taran Q bica ~

rek kuştin.

4- MUSTEFAXANÊ TALÎŞ :

Di çaxê dewleta Zendî-Kurdî de gelek payedar G serfiraz

bQ. Lê çawa padîşahiya kurd konê xwe pêça Q welatê îran se

ranser kete destê Qacaran, Mihemedaqayê Qacarî, şahê îran

bi serdariya Can Mihemedxanê Qacarî, leşkerekî mezin şande

ser Taliş G şerekî giran di navberakurd G Qacaran de dest-

pêkir Q leşkerê Qacar şerpeze şikest G talanekî mezin kete

destê kurd,

Lê di sala 1209 koçî de Aqamihemed, ji bo girtina wela-

tê îbrahîm Xelîlxanê Ciwanşêrî bi serdariya Mustefaxanê Qa

carî, leşkerekî giran şande ser kurdên Taliş Q Mustefaxane^

Talişî bi mal G mindal Q hogir Q hevalên xwe ve ketin gemi

yekê G ber bi Salyan ve reviyan, lê xelkê Salyan ji tirsa^

ew nexistin nav bajêr Q kurdên Taliş di gemiyê de çavnêri-

ya dijminê xwe kirin G hina xwe di nav çiyan de veşardin Q

qacaran zor dane dijminê xwe G gelek ji mezin G 200 mirov

bi wan re ji gemiyê derxistin G dîl kirin G bi diyarî şan-

din Taran Q Aqamihemed ew ji hev perçe kirin. Hin ji wan

şandin Erdebîl G hin rêkirin Mazenderan, tenê Şahnewazxanê

kurê Şah Pilingxan bi diyarî G perwa serfiraz kir Q berda.

(r.38).

Lê paşê biçGn G hatina xêrxwazan paşê Mustefaxan G qa-

carî li hevhatin G di bin siya Qacaran de Mustef axan vegeri

ya welatê xwe Q bQ fermandarê kurdê Taliş. ~

HerwekQ di sala 1220 ê koçî de Mustefanxan bidizî bi RG

sa re peymanek girêda Q çek Q bosatê şer ji xwe re ji wan

kirîn G roj bi roj xanê kurd gavên xwe berepêş avêtin Q ke

leh Q derbend Q çeperên xwe asê kirin G xwe pêkanî.

Lê di sala 1222 koçî de Mustefaxan ji RGsa xeyidî Q na-

çare digel Naibiseltene Ebbasmîrza doza lihevhatinê kir lê

Mustefaxan nizanibG, ko rQs Q ecem li serbQne yek G hawara

xwe bire qacara, lê di hana wî nehatin Q Naibiseltene Pîr-

qulî bi dizî rêkire nav kurdên Taliş Q kaxetek di nav wande belav kir G got :

- Ez dixwazim bi carek ji pey Mustefaxan vegerin u gelek

ji wan kurdan vegerandin, lê çawa Mustefaxan ev bihîst, sivik bi RGsa re lihevhat G çend hezar ji leşkerê RQs anîîî

nav xwe, lê çawa Naibiseltene ev bihîst leşkerekî giran bi

xwe^re hilanî Q hate ser kurdên Taliş, lê dewleta RQs leş~

kerê xwe kişande ser sînorê Ecem Q Ebasmîrza naçare bipaş-

158 .

de vegeriya.G di sala 1223 de çend şerdi navbera rQs G Ece

man de çêbGn. (r. 92-101) . "~

Lê di sala 1224 koçî de Ferecilahxanê Hevşarî ji bo çG-

na ser Mustefaxan hate Erdebîl Q bi şah Nezerelîxanê Şahsi

wan ve fermandarê Erdebîl ji bo lihevhatinê çGn Q hatinek

dinav wa Q Mustefaxan de çêbQ Q ji bo berberiya Qacaran li

hevhatin Q di wê navê de Mustefaxan mal G leşkerê xwe şandT^

bûn keleha Gamêşan G Mîr Huseynxanê kurê xwe jî bi wan re

rêkiribQ, bi leşkerekî ve şandibG ser Huseyn Elîxanê Makoyî

Q Mîr Huseynxan di vî şerî de Elîxanê rQdbarî Q .Haşimxariê

Şêrwî Q Mihemedxanê Şêrwî girtin Q vegeriya Taliş, lê di

wê navê de leşkerê qacaran kete bajarê Lengeran, paytexta

Taliş G xan Q malê Mustefaxan bicarek talan kirin G vegeri

yan.

Mustefaxan, Mîrhidayetê kurê xwe şande cem Mustefaxanê

Şêrwan Q bi dilxweşî lihevhatin G hezar mirovên bi tiving,

jêre rêkirin.

HerwekQ di vannava de Mihemedxanê Hozarî, serleşkerê Qa

car hate ser Mustefaxanê Taliş, lê pozşikestî vegeriya. Na

çare Feteh Elîşah, serekwezîr naibiseltene şande Taliş G

li bajarê lengeran bi diyarî mîrxanekevnê pismamê Mustefa-

xan ket G ji bo lihevhatinê şande kelehe Gamêşan G cara di

wem ew bixwe çG cem Mustefaxan Q konaxan bixwe re bir Q bi

diyarî Mustefaxan ketin Q bi dilxweşî lihevhatin Q serekwe

zîr vegeriya Taran, lê meger çenda lihevhatin jî tenê Mus-

tefaxan peymana navbera xwe Q rQsa neşikand G di sala 1227

koçî de Naibiseltene Ebbasmîrza, Kazim pismamê Mustefaxan

Q Fetehşaşmelaelî rêkirin cem Mustefaxan da ko destê xwe

ji rQsa berdî, lê Mustefaxan herdQ jî destevala vegerandin

Q Mustefaxan navbera xwe Q rQsa gelek xweş kir G êl G miro^

vên xwe li hawîr xwe civandin G çek Q bosatên hîja ji he -

valbendê xwe kirîn G karê xwe G rojeke giran kir.(r. 104).

Çar salan şer Q kuştin di navberarûs G qacar de ji pin-

gava Qezwîn ta bi Qars Q Erdehan destpêkir Q Mustefaxan we

ke hevalên Şêrwan, Ciwanşêr, Cibiran li serhev şer bi qaca-

ran re dikir. Geh xutt Q geh di serê çiyayên xwe de asê di

bG Q kurdên gernas bi mêranîli ber xwedidan.

HerwekQ di sala 1228 koçî de Napilyon Q Qeralê RGs bGne

dijminê hev G karê xwe Q şer kirin G ji tirsa rGsa doza li

hevhatin? li qacaran kir Q bi alîkariya sefîrê tngilîz her

dQ dewlet lihevhatin Q Naibiseltene ev lihevhatin ji xwe

re pîroz dî Q kar Q barê xwe Q şerê Mustefaxanê kurdî kir

G bi leşkerekî giran ve bi serde girt.

Lê Mustefaxan berê karê xwe kiribG Q derbend Q kelehên

xwe asê kiribGn G çavnêriya dijminê xwe dikir Q dipêjinî Q

159

kurê xwe Huseynxan şande pêşiya dijminê xwe Q gemiyên şer

ji Gamêşan berdane ser avê Q şer destpêkir Q ji herdG re-

xan bi topan gulebaran Q agir hate dadan G çend serok ji

rQsa hatin kuştin, lê leşkerê dijmin bi paş deeviya G di

çend kelehan de asê bQn Q kurd li hawîr wan hatinhev Q Eb-

basmîrza Sadiqxanê kurê Necefxanê kurdê Gerosî Q Mê.isteE-^

lezê sertop Q Mêster Kemîdektorê tngilîzî şandine cem cene

ral Redîşcof ji bo , ko lihevbên, lê '^''np.ral tiştek 'neda

destê wan. (r. 126).

Li ser vî şerî RQsa kurdên wa nava bicarek biçek G ce -

bilxane kirin. Qulîxanê Dinbilî, Mustefaxanê Talişî, Muste

faxanê Şêrwî, Caferqulîxanê Cibirî bi rêzli Qerecebax, Qe-

redax, Êrwan dest bi kuştin Q talana kirin Q naçare Feteh

Elîşah ji Taran derket Q bi leşkerekî giran ve berêxwe da-

ne meydana şer Q ew ecemên, ko di kelehan de asê bQbGn li

Tewrêzê bi perîşanî gihane hev GMustefaxan ew kelehên xurt

Q asê bicarek xistin destê xwe Q welatê xwe ji qacaran pa-

qij kir G gelek talan ji wan sitand. (r .138) .

Lê divê salê bixwe de li Koltan, li qiraxa çemê Zêwe di

hima Qerebaxê de peymanek di navbera RQs G Eceman de hate

nivîsandin Q îmzakirin, ko di mada diwem de hatiye sozdan,

ko welatê Talişebîl Q heta Enzelî xanedanê kurd bî Q dibin

destê herdQ dewleta de bijîn Q dewleta RGs sQnd xwar, ko

paşmêrê wa bG muhendisa sînorê RGs G Ecem danîn Q Mustefa-

xan karê xwe Q dewleta xwe kir. HerdQ salan ev hindam ge-

lek xweş Q ava bG Q leşkerê kurd li ser pirojeke rQsî hînî

her tiştî bGn G serdar Q zana Q mirovên hêja rQsa di nav

wan de hiştin Q Mustefaxan ta bi sala 1230 koçî bi gerdena

zadî Q serbilindî di welatê xwe de ma, lê di sala şerê me-

zin de, ko ji welatê xwe derketin, bi nexweşiyê serê xwe

danî Q Mîrhuseyn Q Mîrhesen G Ebbasbeg sê kurên hêja bişQn

xwe ve hiştin G koça xwe barkir G çG.

5- MÎR HUSEYNXAN, KURÊ MUSTEFAXANÊ TALÎŞ :

Piştî mirina bavê xwe bG fermandarê welatê Taliş, lê za

riwên wî li hev nekirin G di nav wan de sergêjî G berberT

destpêkir G Hesenxan xwe gihande serdarê RQs li Azerbaycan

lê ji ber, ko navbera RGs G Eceman gelek xweş bG ;serdarê

RQs ew da destê Ecem G Ebbasmîrza ew da destê Qulîxan, Sad

loyî, fermandarê Xilxal. Lê Hesenxan xwe ji nav destê wT

derxist Q hate welatê xwe Q leşkerekî giran ji xwe re da-

hev G dest bi şerê rQsa kir Q bajarê Lengeran xiste .destê

xwe G ajote ser bajarê Ergewan G ew jî bi şer ji destê rQ-

sa deranî.

Hesenxan, welatê xwe bicarek ji destê rQsa derxist G a-

160

la gerdenazadî hilda G leşkerê xwe saz G tekGz kir, lê li

ser xeyda RGs, Mîrza Ebbas leşkerek bi xwe re anî G hate

ser Q ji Tewrêzê leşkerekî giran rêkire ser Hesenxan G şer

G kuştinê destpêkir. Ji alîkî dî ve serdarê RGs Mustefaxanê

Şêrwî Q Mihemed Huseynxanê şibi leşkerê Şek Q şêrwan ve di

leşkerê Gurcistan bi top Q leşkerê xwe ve şandin ser Hu-

seynxan G li rê Hacî Mihemedxanê ciwanşêrî kurdî ajote ser

Huseynxan, lê Mihdîqulîxan bi Huseynxan re li hevhat G her

dG bi leşkerên xwe ve çGne ser Mustefaxan G hevalên wî u

du leşkerên kurd weke dêwên çiya bihevketin G gelek ji hev

kuştin. Çawa, ko ji kevnare de eve şop Q rêça miletên bin-

dest Q nezan, wek miletê kurd.

Fetehelîşah, ev dijminahiya navbera Kurd Q RGs ji xwe

tiştekî pîroz dî Q nema bi serdariya Suleymanxanê Geylanî,

leşkerekî mezin rêkire arîkariya Hesenxan Q ji rQsa gelek

hatin kuştin Q welatê Mustefaxanê Şêrwan bicarek kete des-

tê Mustefaxanê Talişî Q heta keleha Salyan, paytexta Şêr -

wan jî bi şer kete destê Taliş. (r.l94) .

Mîr Hesenxan bi gernasî Q mêrxasî di wê hindamê de deng

da G bi pêşve çQ Q misilmana jêre digot, Esbeqilmucahidîn,

ji ber, ko şerê rQsa dikir.

Navbera Hesenxan G Eceman gelek xweş bG G bi fermandarj^

ya Mîr Hesenxan hate navkirin, lê Mustefaxanê Şêrwanî Q Hu

seynmihemedxanê Şekî, welatê xwe careke dî ji Qacaran si-

tandin Q dibin destê rQsa de careke dî bGne fermandarê we-

latên xwe Q paşê Mîr Hesenxan bi kurdên Şek G Şêrwan ve li

hevhat .

Lê bivî awayî çar pênc sal derbas nebQn careke dî rQsa

xeydnamak ji ecema re rêkirin G gotin:

- Me Hesenxan girt G da destê we, ko careke aema .caribî

dewletekê lidarxî, lê niha vaye em dibênin, ko roj bi :roj

bêtir sitGr dibî Q berepêş diçî Q ditirsin rojekê êrîşî

Qafqasya bikî, ji lewra dixwazin win çarekê tê bikin, ko

dilê me ji hev nemînî, lê eger win tenê nikarin em dikarin

alîkariya we bikin.

Li ser vê daxwazê Mîrza Ebbas leşkerekî mezin ajote ser

Hesenxan Q RGsa ji paşve leşkerekî têr çek G barxane ajote

ser welatê Taliş G Hesenxan naçare welatê xwe berda G çG

Enzelî G Geylan G di sala 1245 koçî de çG Mazenderan G ji

wir çQ Taran.

Lê rGsa gelek dixwest, ko Qacar Hesenxan bidin destê wa

lê Fetehelîşah wilo nekir, tenê Hesenxan bi nexweşî serê

xwe danî Q ji destê herdQ dijminê dijwar dGrket. 0 ji «rê

rojê de welatê Taliş di nav RQs G Eceman de hatiye parveki

rin. Enzelî G pingava Qezwîn ketin destê RGs G Erdebîl jî

161

Ecema re ma Q navê dewleta kurd ji riwê çugrafiya hate hi-

lanîn.

6- MIR ÎBRAHÎM XELlLXANÊ CÎWANŞÊRÎ :

Xanedanê Ciwanşêr, di hindama Qerebax(Qerecedax) de fer

mandarî dikirin G di nav derebeg Q fermandarên .Kurdistane

de navdar Q bi deng bûn G di çaxê dewleta Zendî-Kiirdî de

Xelîlxan weke heval G hogirên xwe bi Zenda re li hevhat.

Lê çawa qacaran welatê îran xistin bindestê xwe îbrahîmXelîlxan serê xwe ji wan re dananî G di sala 1207 koçî deAqamihemedxan jêre şand G doza lihevhatinê lêkir, tenê îb-rahîmxan Xelîlxan bi hişkî bersiva wî da G guh neda goti-

na wî .

Ji lewra Aqamihemedxan şeş hezar mirov rêkirin şerê wî

Q ev leşker bi serdariya Nîzamidewle Suleymanxan bQ, lê tb_rahîm Xelîlxan lihevhatin ji şer xweştir dî Q pismamê xwe

Ebdisemedbeg ji bo lihevhatinê rêkire Taran, lê Murtedaqu-

lîxanê Qacarî li rê Q piştî şerekî xwîndar Q dijwar Ebdisemedbeg bi birîndarî girt Q serê wî jêkir Q şande Şîraz 'uXelîlxanê kurd çawa ev serpêhatîya nexweş bihîst naçare be_

rê xwe da bajarê Tiflîs G bi RGsa re peymanek girêda.

HerwekQ ji alîkî dîve kurdên Şêrwan, Şemaxî, Qubbe, De£

bend bi dostanî kirin hevalbendên xwe G sGndê mezin ji hev

re xwarin G li Eceman ya xwe kirin yek.

Lê Aqamihemedxanê Qacar leşkerekî dî bi serdariya Mîrz£

nQrîesedxan şande ser kurdên Ciwanşêr. Çawa, ko tbrahîm Xe

lîlxan jî cî Q derbend Q keleh Q çeperên xwe gelek xurt u

asê kirin G ji mêr Q barxanê dagirtin Q li ser herdG rexê

Pira Xudaaferîn li ser çemê Aras top danî G xwe ji bo şer

Q lêdanê re pêkanî.

Tenê leşkerê Qacar her çende kurdan xwe gelek asê kiri-

bQn jî lê bi şer xwe gihandin ser pira Xudaferîn Q bi zor

girtin Q jinQ ve avakirin Q Aqamihemed bixwe dî ve şerî de,

giha ser pirê.

Ji herdQ aliya şer destpêkir Q leşkerê Qacaran di kele-

ha Penahava de gihanehev G asê bGn G Xelîlxan bi gernasî

şer dikir, lê çawa Aqamihemedxan dî, ko bi şer nikarî xanê

kurd bindest bikî, hin mirovên mezin Q zana ji bo lihevha-

tinê şandin cem Xelîlxan Q ji alîkîdi vî şeş hezar siwar

şandin ser birazayê wî G girtin.

Lê çawa tbrahîm Xelîlxan ev bihîst bêtirliber xwe da Q

şerê mezin Q dijwar ji nG vedestpêkir. Tenê Aqamihemedxan ,

biraziyên wî jê re bi diyarî rêkirin Q doza lihevhatinê kir

Q piştî, ko lihevhatin qacarî vegeriyan, (r .39) .

tbrahîm Xelîlxan piştî vî şerî careke dî xwe tekQz kir

162

G leşker' gihandehev Q pêkanî Q peymaneke xurt Q ji dil nav

bera xwe G RGsa de çêkir G ji bo hînbQna topavêtin, zana Q

serok G topçiyên rGsî anîn welatê xwe Q leşkerekî bi rist

Q destQr kazkir G di sala 1212 koçî de imperatorê RQsiya

serê xwe danî G karbidestên rGs bicarek vegeriyan welatê

xwe G îbrahîm Xelîlxan piştî, ko dest bi kar G barê dewle-

tê kir G xwe j i her awayî ve pêkanî

Aqamihemedxan , şahê îran ji bo girtina welatên laliş,

Şêrwan, Qerebax leşkerekî giran gihande hev Q ber bi Erde-

bîl ajot G îbrahîm Xelîlxan ji tirsa pira Xudaaferîn wê -

ran kir Q şikand Q asêgeh Q derbendên xwe ji kozik G cepe-

ran dagirtin Q karê xwe G şerekî giran kir,

Lê çawa Aqamihemedşah dî, ko pir hatiye şikandin bi ke-

leka leşkerê xwe derbaskir, lê gelek ji wan bi avê de çQn

Q çawa îbrahîm Xelîlxan dî, ko nikarî şerê dijminê xwe bi-

kî, tevlî mal G zarok G leşkerê xwe ve çGne nav kurdên Şe-

kî G Qacarî bê şer ketin nav keleha Penahava G xwînrêjî Q

talan Q berdîberdan li nav kurdên belengaz hatin harandin

G mal Q can G namGs bicarek ketin bin linga. Qacara, Turk-

mana bi serê rima zikê jina diçirandin G jin Q mal Q zarok

direvandin G gelek mal hebQn, ko kordGnde bQn.

Lê herwekQ di serpêhatiya Sadiqxanê Şikakî de hatiye go

tin: Du kurdên gernas G çeleng dilşewat bi şev ketin çadi~

ra şah, êvara yekşemê, bîstê meha ZQlhicê di sala 1212 ko-

çî de bi dizî ketin çadira Şahê Iran Q Aqamihemedşah kuş-

tin Q tola zar Q zêrçên xwe jê sitandin Q serê wî jêkirin

Q bi diyarî ji Sadiqxan re şandin. (r ,45) ,

Lê çawa Aqamihemed hate kuştin îbrahîm Xalîlxan bi leş-

kerê kurd ve da ser pişta leşkerê Qacar G gelek ji wan kuş

tin Q talanekî bêjimar, giranbiha kete destê kurd Q serfi-

raz vegeriya paytexta welatê xwe Q dest bi karê dewletê

kir.

Lê di sala 1213 koçî de Feteh Elîşah, leşkerekî giran

bi serdariya Huseynqulîxan îzziddînlQ şande ser kurdên Ci-

wanşêr., iê pozşikestî şerpeze bi şGnde vegeriya Q divê sa-

lê bi xwe de Feteh Elîşah hîmê dostanî dinavbera xwe G Xe-

lîlxanê kurd de avakir Q fermandariya Ciwanşêr ji rexê Fe"

teh Elîşah ve li îbrahîm Xelîlxan jinG ve hate pîroz kiiin

G nîşan Q perwa G diyarî ji xanê kurd re hatin şandin Q E-

bQfeteh bi navê Xan hate pîroz kirin. (r .5-62) . U di sala

1215 koçî de Feteh Elîşah, Hesenxanê QeregozlQ şand nik îb

rahîm Xelîlxan Q keça wî ji şahê îran re xwest Q bi xwe re

anî.

Lê Qacara bi vî rengî qîma xwe nanîn Q herdem sergêjî ,

diafirandin Q dixwestin vê dewletê winda bikin, ji lewra

163

Xelîlxan dî di xew re neçQ bG Q dostaniyeke mezin G xurt

bi RQsa re girêda Q top G serdarên leşkerê rGs anîne nav

xwe Q Feteh Elîşah ev dostanî ya Kurd G RGs ji xwe re bêq_i^

doşî didî Q ji lewra bi serdariya Mîrza Ebbas Naibiseltene

leşkerekî giran şande ser welatê kurdê Ciwanşêr u Xane

kurd, Caferqulîxanê neviyê xwe G Fedil Elîbegê .Ciwanşêrî

şandin bajarê Gencê G han G hewar ji RQsa xwestin Q bi xwe

re top Q leşker Q barxanake mezin anîn Q hatin keleha ŞQş

G Xelîlxan, Mihemedhesenê kurê xwe digel leşkerê Qerebax G

RGs rêkirin ser pira Xudaaferîn G leşkerê Qacar bi serdari

ya îsmaîlxanê Damxanî Q li ser pirê herdG leşkeren mezin

dirêjî hev kirin Q leşkerê dijmin şikest, lê zQ Ebasmîrza,

pêre gihan hev Q zor dane kurda Q çawa şev bi ser wan de

hat kurd vegeriyan keleha ŞQş Q leşkerê Qacar berê xwe dd

keleha Penahava, paytexta Ciwanşêr Q îbrahîm Xelîlxan karê

xwe Q şer kir.

Gurgîn- Ponîk Q Kitilrawiskî herdQ fermandarên RQs ji

bajarê Gencê derketin G sivik hatin hana kurd G êrîşî ser

pira Xudaaferîn kirin Q gelek ji navdarên Ecem di vî şerî

de hatin kuştin Q naçare Feteh Elîşah, Huseynqulîxanê Dam-

xanî bi şeş hezar peya ve şande hana Mîrzaebbas Q ieşkerê

rQs şikandin G di keleha Ternave de asê kirin. Polonîk sê

caran di vî şerî de birîn bG, lê Eceman hawîr kelehê girtin

Q şerên dijwar destpêkirin G dawî naçare RQsa keleh ji Qa-

caran re berdan G reviyan Gence. (r. 66-67 ) ,

Lê îbrahîm Xelîlxan, pira Xudaaferîn girt Q ieşkerekî

giran rêkire pêrgî leşkerê Feteh Elîşah Q Textetawis ji

destê dijmin derxist G keleha Penahava ji leşkerê kurd da-

girt G hawara RQsa bi xurtî jê re hat Q leşkerê Qacar şikan

din G naçare Feteh Elîşah bi wan re lihevhat G vegeriya Ta

ran-Rey. Ji bo dilxweşiya navbera Kurd G RGs îbrahîm Xelîl

xan serdarê leşkerê RQs îşpexter bi govend G şahî bire ma-

la xwe G bihev re peymaneke dostanî imza kirin.

1- Dewleta Kurd di bin siya dewleta RQs de berxwedar Q ser-

bixwê biinênî.

2- Dewleta RGs arîkariya dewleta Kurd bikî G çek Q barxanê

ji wan re pêşkêş bikî.

0 ji bo vî awayî çarsed siwar bi çar topa ve li cem Xelîl-xan hiştin G vegeriyan Gence G Xelîlxan heta sala 1221 ko-

çî jî dibin siya împeratoriya RQs de gerdenazad Q serbixwe

fermandarê welatê xwe bQ,

Lê divê salê de dewletên Turk, îngilîz, Firansa bicarek

bi Qacaran re lihevhatin Q dewleta îran(Qacar) bû hevalbendê dewletên mezin G naçare îbrahîm Xelîlxan berê xwe da Qa

cara'Q doza lihevhatinê kir Q dixwest RQsa ji welatê xwe

164

derxî G Feteh Elîşah ferman da Mîrzaebbas u got :

-Dixwazim bi her awayî arîkariya îbrahîm Xelîlxan bikî,^

0 Ebbas Mîrza leşkerekî giran bi serdariya Fecerilahxanê ,

Şahsiwan G Emenilahxanê Evşar G îsmaîlxanê Damxanî xiste

bin serdariya Ebîfetehxanê, kurê îbrahîm Xelîlxan Q ev Ieş_

kerê giran di pira Xudaaferîn derbas bG Q Caferqulîxan ku-

rê Ebîfetehxan, pismamê îbrahîm Xelîlxan li ser^destê RGsa

di wê çaxê de doza fermandariya Ciwanşêr dikir Q bi sêsed

siwarî ve hate keleha Guzîd Q di sala I22I koçî de Caferqu^

lîxan bi çend siwarên RGs ve bi dizî xwe gihandin mala îb-rahîm Xelîlxan Q. tevlî jin Q zar G zêçên wî bicarek kuş-

tin.(r.79).

Lê çiqas Caferqulîxan ev bêbextîjî kir, lê careke dî RQ

sa fermandariya Ciwanşêr dane destê Mihdîqulîxan, kurê îb^

rahîm Xelîlxan ji ber, ko jina îbrahîm Xelîlxan xuşka Se-

lîmxanê Şekî bQ Q bi destê Caferxan G RGsa hate kuştin. Se_

lîmxan nivîsarek rêkire nik Ebbas Mîrza G got :

-Her çende ji bo Mustefaxanê Şêrwî, hevalbendê Rûs bGm, lê

niha jî şerê RQsa re xwe kar ciikim. Ji min re han Q hewarê

bişênin G bi serdariya Ferecilahxanê Şahsiwan leşkerekî gi_

ran çG hana Selîmxan. (r .79) ,

7- MÎHDÎQUBÎxanê, KURÊ ÎBRAHÎM XELÎLXAN :

Dema Caferqulîxan, îbrahîm Xelîlxan Q zariwên wî bica -

rek kuştin. Dixwest, ko ew bikevî şGna wî, lê serdarê RQs

Mihdîqulîxan xiste şGna bavê wî G Mihdîqulîxan bi RQsa re

gelek xweş Q bi rast Q ronî derbas dikir, lê di sala 1226

koçî de Qacaran êla Emîre ji nav Qerebax dizîn Q veheran -

din G kurdên Emîre bi dizî xwe gihandin keleha ŞGş Q ew

barxana, ko RGsa ji bo arîkariya kurd tê de danîbQn bi ca -

rek şewitandin.(r.ll6). 0 Feteh Elîşah bi serdariya Hacî

Mihemedxanê Qeregoz leşkerek şande ser Qerebax Q Feteh EIî_

şah bixwe jî bi leşkerekî giran ve di ava çemê Aras derbas

bû.

HerwekQ Mihdîqulîxan jî di keleha Eskeran de karê xwe G

şer dikir G Hacî Mihemedxan newêribQ xwe nezîkî kelehê bi-

kî Q xwe bi diyarî leşkerê kurd xî. Ji lewra di çemê ser -

ser derbas bQ G çG ser kurdên Cibiran, lê Cibiranî aza G

gernas leşkerê Qacar şerpeze Q perîşanî şikandin Q talane-

kî mezin ji wan sitandin Q RQsa Caferqulîxan Q Lutufelîaxa

ê 'Cibirî girtin Q xistin zlndanê. Çawa, ko Mihemedaxayê Ci

birî bi êl Q eşîrên xwe ve bi serê çiya ketin Q ji alîkî

dî veEbQ Fetehxanê Ciwanşêrî bi Eceman re lihevhat G arîka^

rî ji Mirza Ebbas xwest G Mirza Ebbas leşkerekî giran kar-

kir, ko bişênî hana kurd, lê çawa RGsa ev bihîst Caferqulî

165

Q Tutufelî şandin bajarê Gence, lê herdG gernasa hevsarên

hespen xwe li ser pira Serser bi destê RGsa ve berdan G bi

siwarî, bêhevsar bazdan G xwe gihandin nav Cibira Q ew jî

dane barkirin G xwe avêtin nav îran G ketin bindestê Qaca-

ran G Ebbasmîrza, Caferqulîxan kire fermandarê Qerebax G

her sal çar hezar tGmen mGçe jêre vebirin. (r. 117-118) ,

Caferqulîxan, tevlî leşkerê xwe di EslandGz ve berê xwe

da keleha Sultan Q çQ hana Evşariya G hemG eşîrên kurdên,

ko xwe veşardibGn li Caferqulîxan kom bGn G di çemê Aras

derbas bQne nav Eceman, lê Ebbasmîrza leşkerekî giran şan-

de ser keleha Sultan.

Mister Lez, ê îngilîzî G topçiyên îngilîz bi Eceman re

hatibGn hana Qacara G şerê Mihdîqulîxan dikirin. Kurd G

RQs li alîkî G tngilîz Q Qacar li alîkî dirêjî hevkirin Q

gelek ji herdQ rexa hatin kuştin. Di vî şerî de çend serdar

ji RQsa hatin kuştin Q Macorek G çend topçî ji RQsan ha-

tin girtin, lê ji keleha Penahava çarsed siwarên RGs G du-

sed siwarên kurd hatin hewara kurdên keleha Sultan.

Lê çawa bihîstin, ko leşkerê kurd G RGs ji keleha Sul-

tan reviyane Q gelek ji wan hatine girtin Q kuştin, bere -

paş vegeriyan Q ketin keleha NeznawQt G Caferqulîxan bi

leşkerê xwe ve hate ser wan G keleh ji wan sitand G xelkê

kelehê reviyan G xwe avêtin çiyayê Cemreq G Caferqulîxan ,

bişer ji pey wan vegeriya G hinek Ermen ji wan hindama ra-

kirin Q bixwe re anîn G li hindama çemê Aras bicîkirin.

Di wê çaxê de General Menkîz, serdarê leşkerê RGs çQ

cem Şêx Elîxan, serokê eşîra Qubbe Q Legren G Daxistan Q

Mustefaxanê Şêrwan kirin dost G hevalê xwe Q vegeriya Qere

bax Q bi diyarî Mihdîqulîxan ket Q general Ketil Rawiskî ~

pêre di keleha ŞGş de hişt Q vegeriya Tiflîs. HerwekQ Eb-

basmîrza nedixwest di zivistanê de li nav çiya bimênî, ji

lewra bakire Caferqulîxan G nîşan G perwa pêvekirin Q ew

kire fermandarê Qerebax G Qeredax G vegeriya Tewrêz.

Di sala 1238 koçî de navbera RQs Q Ecem li ber xweşbGnê

bG, ji lewra RQsa baweriya xwe bi fermandariya Caferqulî -

xan anîn Q bi leşkerekî giran ve berê xwe date Qerebex, te

nê leşkerê kurdên Qerebax ew şikandin G di vî şerî de Mês ~

ter Giriştî ingilîzî, serdarê leşkerê kurdê Nexciwan, bi

çend kurdên navdar ve hatin kuştin Q Mîrza Ebbas di hespê

wer bQ G bi hezar dijwarî xwe parast, lê paşê RQs Q Ecem

lihevhatin G fermandarên kurd dinav herdG rexan de windabQn.(rii334).

8- CAFERXANÊ BEYATÎ KURDÎ :

Ev Caferxan weke hevalên xwe gerdenazad G serbixwe ferman

166

darî dikir G di çaxê dewleta Zendî-Kurdî de li hindama Nî-

sabûr fermandarî dikir. Lê di sala 1210 koçî de Aqamiheme-

dê Qacarî, bi leşkerekî giran ve berê xwe da Xerasasan Q

Caferxan bidiyarî ket Q şah fermandariya wî pîroz kir Q C£

ferxan kurê xwe li cem giraw danî G vegeriya NîsabQr, lê

şahê Qacarî ew soz G peyman bicarek xistin bin lingê xwe G

çQ ser keleha NîsabGr Q talankir G Caferxan Q jin Q zaro -

kên wî birin Taran Q bajar bicarek talan kir,

Lê di sala 1213 koçî de Caferxan ji zindanê derket G k_u

rê xwe giraw hişt G çQ welatê xwe G dost G mirovên xwe ci-

vandin G divê salê de leşkerek bi serdariya Sadiqxanê Şika_

kî çQ ser Çinaran G Feteh Elîşah, bi leşkerekî mezin ve h£

te ser NîsabGr, lê Caferxan rê neda dijmin G şer destpêkir,

Lê Huseynqulîxan, pismamê Caferxan bi dizî reviya Q hate

cem Feteh Elîşah Q bi koletî ya şahê dijmin, dilxweş G ser-

firaz bG G leşkerê Qacara dest bi talanê gunda kir Q Feteh

Elîşah, kurê Caferxan, ko bi giraw li cem xwe hiştibQ bire

bere nezîkî kelehê kir Q got:

- Eger xwe nedî destê min, ezê kurê te bikujim,

Lê Caferxan goh neda kurê xwe G şer bêtir xweşkirin G şahê

xwînxwar ew bêguneh kuşt G serê wî jêkir, lê Caferxan bêtir

zor da şer Q guh neda kuştina kurê xwe Q leşkerê dijmin bi^

paşde vegerend G naçare şahê vîlikgerîn pêre lihevhat G ve-

geriya Taran, lê di sala 1216 koçî de leşkerekî giran şande

ser keleha Aqqela, ko Elahyarxanê kurd tê debG Q di sala

1216 koçî de keleha Pengê, ko yek ji kelehên Yarilahxan bQ

wêran u talan kir G vegeriya ser keleha Sebzewar , (r .58) ,

Lê piştî şerekî mezin Feteh Elîşah, keça Yarilahxan li

xwe mar kir G vegeriya ser NîsabQr.

Ji nivişta navdaranê kurd Huseyn Husnî Mukriyanî hatiye

guhaztin. 1971,9,10 Cigerxwîn G Mukriyanî jî ji tarîxa Qaca_

ran guhastiye, Avirekberî niha bi deh-diwazdeh sala min ev

guhaztiye, lê niha nujen dikim.

167

fermandarIya EŞÎRA MUKRÎ

Dibêjin, ev eşîra Mukrî ji ŞehrezQr hatiye G hin dibê -

jin fermandarê Mukrî ji fermandarê Baba derketine.

Lê çawa dibî bere bî, tenê ew mirovê, ko ji vê malbatê

deng daye, navê wî mîr Seyfidîn e, mirovekî jîr Q zana hin

xelkê Kurdistanê Çapiqlo sitandiye, lê piştî pêlakê hinda-

li xwe civandine bi zordestî hindama Deryas ji Turlc

mên Dolbarîk, Axtacî, ÊltemGr, SeldGz bi zorxistine bindes

tê xwe G eşîrên kurdên van hindaman bi navê Mukrî ixistin'ê'

bin fermandariya xwe G piştî pêlakê du kur, Sarim Q Babau-

mer bi şQn xwe ve hiştin Q serê xwe danî.

1- SARÎM BEG, KURÊ MÎRSEYFÎDÎN :

Çawa bavê wî serê xwe danî Sarim Beg bi gernasî kete şG

na bavê xwe Q bi mêranî êl Q eşîrên welatê xwe li hev ragiTtin. "

Çawa Şah îsmaîlê Sefewî bG padîşahê îran çavê xwe berdane Kurdistanê G dixwest bi ser îran ve berdî G imperatori~

ya kevna mezin vegerênî, ji lewra ji rê ve leşkerkî giran,

bi serdariya Abdî Beg ŞamlG G Mehredar Sarimelî di sala

912 koçî de şande ser Sarim Begê Mukrî.

Tenê Sarim Beg dijminê xwe şikandin Q herdG serdarên E-

cem hatin kuştin Q kuştî G girtî nedihatin jimartin. Herwe

kQ talanekî bêjimar ji wan sitand. ~

Şahê navdar çend carên dî jîleşkerê xwe rêkire ser wela

tê Mukrî, lê Mukriyanê gernas dijminên xwe pozşikandî bT

168

paşde vedigerandin G zora Eceman dibirin.

Naçare Sarim Beg tevlî mîrekên kurd bQne hevalbendê dew

leta Osmanlî-Turk Q xwe dane ber siya Selîmxan Q di çaxê

Suleymanê QanGnî de Sarim Beg fermandariya Mukrî bi ferma-

neke padîşah ji xwe re pîroz kir G vegeriya welatê xwe, te

nê gelek nema Q serê xwe danî. Qasim Beg, tbrahîm Beg, Ha-

cî Beg sê kur bi şGnxwe ve hiştin G koça xwe barkir Q ji

cihana jîndarî çG. Piştî mirina Sarim Beg, hersê kurên Ru£

tem Beg, kurê Babaumer Beg, kurê Mîr Seyfidîn welatê Mukrî

li xwe parvekirin.

Deryas, Dolbarîk, SeldQz ketin bindestê Şêx Heyder Q

hindama ÊltemQr giha Mîr Nezer G hindama Axtacî giha Mîr

Xidir G hersê bira xwe sipardin Şahtehmaseb G ketin bin s^

ya dewleta îran G destên xwe ji ciostaniya romiyan bicarek

kişandin.

Lê di sala 948 koçî de Suleymanxan ferman da Sultan Hu-

seynê Badînî Q Zeynel Begê Hekarî G mezinên biradosta, ko

herin ser va hersê bira Q piştî şerekî xwîndar Q mezin her

sê bira jî bi destê kurda hatin kuştin G ji Şêx Heyder Emi^

re Beg, Huseyn Beg man Q ji Nezer Beg, Beyram Beg Q ji Xi-

dir Beg, EIox Beg, Hesen Beg man.

2- EMÎRE BEG, KURÊ HACÎ UMER BEG, KURÊ SARÎM BEG :Piştî, ko Şêx Heyder Q birayên xwe bi gernasî hatin kuj^

tin, bi alîkariya ferm.andarên Kurdistan Q bi fermaneke Su-

leymanxan bG fermandarê welatê Mukrî Q bi camêrî Q gernasî

sîh(30) salî fermandarî kir Q paşê serê xwe danî Q kurek

bi navê Mustefa Begbi şQn xwe ve hişt G çG,

3- EMÎRE BEG, KURÊ ŞÊX HEYDER BEG :Piştî mirina apê xwe berê xwe da dîwanxana Kesrayê îran

Tehmaseb Q Şahtehmaseb fermandariya Mukrî xiste destê wî G

payebilind vegeriya mala xwe Q piştî mirina Şahtehmaseb , E^

mîre Beg çG dergahê Şah îsmaîlê diwem, padîşahê Iran G pa-

yedar G serhilind vegeriya.

Tenê di çaxê Şah Mihemed Sultan de serdar G Miftexwerên

dewlet Q imperatoriya îran, welatê îran xistin nav berdî -

berdan Q talan Q sergêjiyan Q Emîre Beg G fermandarên Lo -

ristan, Erdelan bicarek li ser destê Mihemed Paşa, mîrê m^

rê Wan hatin cem turkan G di sala 991 koçî de xwe avêtin

dîwanxana Muradxanê siyem Q bi fermaneke padîşahê welatê

Bane, MQsil bi ser derebegiya Mukrî ve hatin berdan Q kurê

wî kirin fermandarê Erbîl G hinek ji Meraxe xistin bindes-

tê wî G di zivistanê de Emîre Beg Q Mihemed Paşa êrîş ki-

rin hindama Meraxe G fermandarê Meraxe Begdaşqulîxan ji

ber reviya Q xwe negirt G mal Q welat dane ber talan Q ber

169

dîberdan Q heta hespêr, .Şahtehmaseb , ko navdar G bideng bQn

bicarek ketin destê dijmin Q gelek ji wan bi xwe re anî

Wan.

Piştî vê serbilindî G gernasiyê Mihemed Paşa, kurê Emîr

Beg bi xwe re bir Q çQne Erzerom Q bi nivîsarekê gernasîx ,

dilpakî Q mêraniya Emîre Beg ji Ferhad Paşa, serdarê ordi-

ya Osmanlî re pêşkêş kir G Ferhad Paşa bi ser ve zêde kir

G ji dergahê HemayGn re şand G bi fermaneke hemayQnî wela-

tê Meraxe bi ser welatê Mukrî ve hate berdan Q Emîre Beg

kirin Paşa.

Tenê çawa Emîre Paşa vegeriya welatê xwe Hesen Beg, Ku-

rê Xidir Beg li ber paşayê Mukrî serê xwe hilda Q doza fer

mandariyê kir, lê piştî şerekî xwîndar Q mezin Hesen Beg

hate kuştin G birayê wî, Olox Beg reviya Q çQ cem Ferhad

Paşa G ji çG cem Sultanmihemed Q hindama Dehxwarkan ji we-

latê Meraxe, bi fermaneke padîşahî ji xwe re pîroz kir G

vegeriya.

Herwiha Emîre Paşa birayê xwe Huseyn Beg jî kuşt G we-

lat bi carek ji xwe Q zariwên xwe re hişt Q payedar G ser-

firaz di Meraxa de rQnişt, tenê gelek neçG Tebrîz kete des

tê dewleta Osmanlî Q wezîr Cafer Paşa li Tebrîzê bG mîrê-

mîra G serdarê ordiya turka Q wezîr çavênxwe berdane hinda

ma Meraxe , ko bixî bindestê xwe ji ber, ko ji kevnare de

Meraxa dibin fermandariya Tebrîz de dima , belê Emîre Paşa

xwe neda ber siya wezîrê mezin G Cafer Paşa li herderî gi-

lî Q gazin ji Emîre Paşa kirin G hîmê mezin bi serda gêr

dikirin Q bi vî awayî berebere paşayê kurd berjêr daxis-

tin.

Welatê Baban, MGsil, Erbîl ji destê wî derxistin G Me-

raxe xistin bindestê Cafer Paşa Q hersal yazde kîs zêrên

Osmanlî ji Emîr Paşa distandin Q didane leşkerê Tebrîz, lê

wezîrê dijwar li ser vê yekê jî ranewestiya G rastarasta

Meraxe xiste bindestê xwe Q fermandarek ji cem xwe rêkire

Meraxe Q ev hindam bi carek xiste nav qada padîşah. , tenê,

piştî salekê hindama Meraxe perîşan Q bê havil G sefil bG

Q kes di wê hindama mezin G ava de nema Q eşîrên kurd ji

hev belav bGn G nema karibQn kîsek zêr bidin dewletê.

Bi vî rengî dijminê miletê kurd beg G axayên nezan dixa

pandin G di rojên tengasî de nîşan Q surme bi wan vediki

rin G di rojên firehî de digirtin Q dixistin binê zindana

Q dikuştin Q nezanê kurd carekê jî bi xwe şiyar nebQne G

destên xwe nedane hev G yek ji xwe nekirine padîşah.

Emîre Paşa, ji neçarî careke dî li derebegiya Mukrî ve-

geriya Q navê paşa pêve hate girêdan Q ji perwa G diyari -

yên hemayQn ev navê bi qirêj jêre ma, tenê kurê wî Şêx Hey

170

der keleha Saroqorxan ji xwe re ava kir G heta sala 1002 e"koçî jîtêde bQ, lê çawa welatê Azerbaycan bi carek bi ser

Bexda ve hate berdan, dijminê Şêx Heyder ji mîrêmîra Xidir

Paşa re gotin :

- Ko ve wêranî Q perîşaniya hindama Meraxe ji destê Şêx

Heyder hatine, eger Şêx Heyder keleha Saroqorxan ava nekira

wilo hindama Meraxe wêran nedibQ.

Ev gotin kete serê Xidir Paşa G keleha Saroqorxan sipar^

de êla MehmGdî-Êzdî-Kurdî Q li ser vê kelehê şer Q kuştin

Q talan ketin navbera herdG eşîrên kurd Q dijmin kuçik bi

kuçik dane kuştin.

HeirwekQ di sala 1003 koçî de G bi navtêdana eşîra MehmQ

dî Xidir Paşa bi leşkerekî giran ve hate ser keleha Saro-

qorxan G her çiqas Şêx Heyder xwest, ko bi haştî di ser

xwe ve derbas kî, lê naçare dawî destê xwe avête qefta xen_

cerê G di kelehê de asê bG G li serhev şerên xwîndar Q dij_

war destpêkirin Q Ewed Beg, kurê Hesen Beg Mîrlîwayê Mako

dî şer de hate kuştin G hewar li ser şêxê zirav qalin Q si_

tQr bG.

Lê Emîre Paşa, kurê xwe haşt kir Q şer da rawestan Q Xi^

dir Paşa vegeriya Tebrîz Q di van şeran de gelek ji MehmQ-

diya hatin kuştin Q Qubad Beg G Hemze Beg birazayên MensGr

Beg zariwên Zeynel Beg hatin kuştin.

Bodaq, Qasim, Huseyn, Şêx Heyder herçar kurên Emîre Beg.

Her çar jî mîrên şêxa bQn G Bodaq Begbi xwe mîr u Qasim

Beg li ser destê Huseyn Beg hate kuştin Q Huseyn Beg jî li

ser destê Şêx Heyder hate kuştin,

Heta sala 1005 koçî jî hindamên Tirqe, Acrî, Saroqorxan

Dûab, lîlan bicarek di destê Emîre Paşa G Şêx Heyder di

destê bav Q kur de bGn.

Awirek: Çawa ji rewşa tarîxa vê malbatê tê xuyakirin ko

Êzdî bin, ji ber, ko şêx Q mîrê şêxan navên êzdiya ne .

HerwekG Mihemed Emîn Zekî Beg, bi ser ve zêde dikî G

dibêjî di sala 991 koçî de Emîre Paşa, fermandarê Mukrî bG

G leşkerê tîrk, ko li hindama Tebrîz cî girtibQ gelek mal-

wêranî Q talanî bi ser kurdên wa navan de barandin G kur -

dên hindama SeldQz, Meyanêduab, Meraxe gelek êşandin. Her-

wekQ eşîrên dijwar G mezin berdane hindama Qereçoq Q dest

bi talan û kuştin G berdîberdanê kirin.

Di çaxê paşatiya Emîre Beg de kurê wî kiribQn fermanda-

rê wê hindamê Q navbera wî Q Cafer Paşa, fermandarê Tebrîz

nexweş ket G ji Osmaniya xeyidî Q xwe gihande Şah Ebbas ko

di wê çaxê de êrîşî Azerbaycanê dikir.

Şah Ebbas, welatê Meraxe bi ser welatê wî veberda G Şêx

Heyder herdem bi şah re digeriya Q paşê di şerê Rewanê de

171

hate kuştin G Şah Ebbas , Qubad Beg, kurê Şêx Heyder kire

fermandarê Meraxe, lê ji ber ko biçQk bQ diya wî fermanda

rî dikir Q dijminahî kete navbera j inêkê Q çend mirovên

Şêx Heyder Q tevan dixwestin, ko yek ji wan bibî ferman-

dar, Li' ser vê yekê dest bi giliyê hev kirin Q paşê Şah Eb

bas ji Qubedxan, kurê Şêx Heyder xeyidî Q ji ber, ko navb¥

ra wî Q fermandarê qizilbaşan nexweş bG, ji lewra şah fer-

mar da, ko fermandarên êla Mukrî bicarek bêne kuştin G bi-

xwe bQ serdarê ordiya îran G çG şerê Qubadxan,

HerwekQ, Şah, Qubadxan xapand Q çend diyarî jê re şandin

G xwest, ko bi diyarî şah kevî Q Qubadxan G bi sed G pêncî

(150) siwarî ve çGne nik şah Q şah dixwest, ko tevan bigrî

G bidest bikujî, lê bixwe agah bQn G dest avêtin şQra G bi

carek bi gernasî di meydana şerde hatin kuştin. ~

Şah ji wir berê xwe da keleha Kadul Q bi hezaran ji kurdên Mukrî hatin kuştin Q hezaran jin Q zarokên wa dîl gir~

tin G tiştên kesnedî bi serê wan de anîn.

HerwekQ perçak ji leşkerê şah berê xwe da ser keleha

GermerQd, ko birayê Şêx Heyder, Emîrexan tê de bG Q bi hovî

kuştin Q qiziybaşan ji xwedê rojeke wilo dixwestin,

HerwekQ gelek kurdên, ko ne jiêlaMukrî jîbQndi vê toşê

de hatin kuştin G ji fermandarên Mukrî tenê Şêr Beg hate

parastin, ew jî ji ber, ko berî hingî di belatadinav mala)

şah de bG Q birayê MeqsQd Beg bG, ko bi şah re digeriya,

Mihemed Emîn Zekî Beg,pê de diçî G dibêjî, Şah Ebbas G

peyrewên wî gelek ji kurdan kar kirine G bêtir ji kurdên

Mukrî, kodi nav leşkerê îran de cîkî bilind girtibQn Q ge-

lek serdarên mezin ji wan rabGne , Weke: Elîcansultanê Şika

kî, Gedayîsultanê Kolano, Qelendersultanê Kelegîrî, Imam

Qulîxanê Çeknî,

HerwekQ di sala 1034(1623)de careke dî bi serdariya Şêr

beg, kurdên Mukrî li ber Eceman rabQn G êrîşî welatê Mera-

xe kirin G gelek ji Eceman kuştin G Şah Ebbas careke dî or

diya îran bi serdariya Zeman Beg kişande ser wan, lê vê ca

rê Şêrbeg Q leşkerê xwe kişandin çiya Q Eceman hin gundên

wa talan kirin Q şewitandin,

Lê piştî mirina Şah Ebbas , Xesro Paşa, wezîrê mezin di

sala 1039(1629) de berê xwe da îraq G zivistana xwe li MQ-

sil derbas kir G Seydxan, fermandarê Badîna Q Mîre Beg fer

mandarê Sora bi leşkerên xwe ve di hana paşê hatin Q mezi~

nê eşîra Bacilan bi çil hezar mirovî hate MQsil Q sîh he-

zar pez ji paşê re pêşkêş kir. Tarîxa Neîma C.3, Mihemed E

mîn Zekî Beg, ev j i Tarîxa Neîma guhastiye.

1966-2-16 MQsa Hesen Cigerxwîn

172

DEWLETA ERDELAN

Koka fermandarên Erdelan :

Mîr Şerefxan Beg dibêjî, ev malbat ji mala padîşahên

Farqînê ne . Di sala 598 ê koçî de çawa Şah MensQr , padîşa-

hê Farqîn, Diyarbekir, Cizîrê li ser destê Cigermijê turk-

manî li Cizîrê hate kuştin çar kur bi şGn xwe de hiştin ko

mezinê wan bi navê FeyrQz bQ Q piştî kuştina bavê xwe na-

vê xwe guherand G kire Qubad Q reviya G çG cem Mîr Surxabê

kurê Mîr Hesen, fermandarê Kurdistana Çiya ŞarezQr Q Dîne-

wer Q çend sala di navGoran de bi rGmet G serbilind ru -

nişt. Lê piştî windakirina dewleta Berzikanî, Qubad serê

xwe hilda G doza fermandariya wê hindamê kir Q di sala 630

ê koçî de di hindama Gul Enber(Helebce) de leşkerekî giran

da hev Q berê xwe da Azerbaycan,

Lê Muzeferidîn, fermandarê Erbîl, turkmanî leşkerekî me

zin şande devê riya wî, belam leşkerê wî pozşikestî bi paj^

de vegeriya Q di nêzîkî keleha Niwî de Qubad zora riijminê

xwe bir.

HerwekQ di sala 636 ê koçî de şerekî mezin di navbera

Mîr Qubad G Mîr Şerefidînê Celalî, fermandarê Erbîl de çê-

bG, lê vê carê leşkerê Qubad- FeyrQz şikest G naçare di w£

latê xwe de rGnişt,

Tenê di sala 656 ê koçî de, ko HulagQxan hate ser îraqê

Q kurê Emîr YeşmGtxan ji Kermanşah berê xwe da îraqê Mîr

Qubad-FeyrQz leşkerê xwejê re pêşkêş kir G kete nav ferma£

darên wî Q li ber destê wî rQnişt Q ji ber, ko Qubad-Fey -

173

rGz mirovekî por sipî G mezin bG YeşmGtxanjê re digot Baba

Urdil Q paşê YeşmGtxan fermandariya Şehrezur siparde destê

wî, lê di sala 675 ê koçî de serê xwe danî.

Lê hin dibêjin, Quba(i, kurê Xusro, fermandarê bajarê Me

rG bQ, Çawa, ko di sala 31 ê koçî de Yezdîgurd, ji ber ieş

kerê Ereb reviya G hate nik Xusro xwe veşard, lê Xusro ew

kuşt G zêr Q gewherên wî jixwe re hiştin G piştî mirina

Xusro, Behremê kurê wî di sala 65 de di şerê Muheleb, kurê

Ebîsufre, fermandarê Xerasan de hate kuştin G Qubad, kurê

Behram, kurê Xusro li ber destê Quteybe, fermandarê Xera -

san rGnişt, Lê çawa EbQmislimê Xerasanî serê xwe hilda G

Ebdilahê Seffah bG peyrewê îslamê, Qubad tevlî mirov Q zar

Q zêçên xwe hate bajarê MQsil G piştî pêlakê welatê MGsil,

Diyarbekir xistin bin destê xwe Q piştî wî re zariwên wî

welatê ŞehrezQr jî girtin Q tê de rGniştin G hetta sala 564

ê koçî jî di hindama ŞehrezGr de fermandarî dikirin Q kele

ha Zelem, paytexta wan bG G dawî Pilingan ji destê Gor u

Kelher derxistin Q keleheke mezin tê deavakirin, ko heta î

ro jîkavilên wê xuyadikin,

Her çawa bî, lê KulQI Beg, li şQna bavê xwe rGnişt Q bG

fermandar ,

1- KUlOl BEG, KURÊ QUBAD BEG :

Di sala 606 ê koçî de KulQl Beg, kurê Pîr Bodaq li ser

awira diwem, lê kurê Qubed FeyrQz li ser awira pêşî bQ fer

mandar Q bajarên Seqiz, SiyahmensQr, Zerînkemer, Geros , E-

sedabad, Elîşukir xistin destê xwe Q sînorê welatê wî ji

rojhilat ve Hemedan Q ji rojava de Erbîl Q MQsil Q rajor

Zengan Q rajêr Kermanşah bQn.

HerwekQ Suleymanî, Şahrebajar, Koysenceq, Herîr , Imadî

G Rewandiz jîdi bin deste KulQl Beg de bQn Q di keleha Ze-

lem de rGdinişt, lê dawî Pilingan ji xwe re kire paytext ,

lê piştî, ko 23 salan biserbilindî rabiward serê xwe danî.

2- XÎDÎR BEG, KURÊ KULOl BEG, KURÊ QUBAD BEG :

Piştî mirina bavê xwe bG fermandarê welêt G di sala 629

ê koçî de bG fermandar Q 34 sal bi kamîranî G .serbilittdî

rabiwardin G di sala 663 ê koçî de serê xwe danî,

3- ÎLYAS BEG, KURÊ XÎDÎR BEG, KURÊ KULOl BEG, KURÊ QUBAD

BEG :

Di sala 663 de bQ fermandarê welêt G di sala 710 de se-

rê xwe danî, Mirovekî dilovan Q mihreban G gelek ji xelkê

Kurdistanê ra dilpak Q paqij bQ,

4- XÎDÎR BEG, KURÊ ÎLYAS BEG, KURÊ KULUL BEG :Di sala 710 de bQ fermandarê Erdelan Q di sala 746 de

174

serê xwe danî, Mirovekî rQnerm, dilovan, dilpaqij bQ , di

civata wî de pêzan G hozan rQniştî bQn Q rGmeta xwendewa-

ran gelek digirt Q dilbijokê zanîn G olperest bQ, DQrî zor

Q setem Q xwînrêjiyê diçQ Q leşker li ser kîsê xwe xwedî di

kir Q bi her awayî malê xwe dida G belav dikir Q nedixwesT

di welatê wî de berdîberdan çêbibî Q ji ber vê yekê dewle-

ta Osmanlî dirêjî welatê wî kir Q Herîr, Rewandiz, Koysen-

ceq, Erbîl, ŞehrezGr jê sitandin Q Xidir Beg nedixwest xwî

nê birjênî Q bi hindikî dilxweş bQ Q şerê 0 smaniyan nekir.

5- EbO HESEN, KURÊ XÎDÎR BEG :

Di sala 746 de li şQna bavê xwe rGnişt Q di sala 784 de

serê xwe danî, Gelek mêr Q dilovan Q dilpaqij bG, comerd

G camêr G nandar bQ. Sê hezar siwar xistibûn bin çekan G

ji leşkerê xwe re destQr G qanQnek danî bQn Q ji kîsê xwe

xwedî dikir Q leşkerê xwe hînî şerbazî dikir Q şevgerî G

şQrbazî, nîşanî wan didan G li hindama Sine, di serê çiya-

kî bilind de keleheke mezin G bilind avakir G gundê Hasan-

abad ava kir G 38 sala fermandarî kir Q ji cihana jîndarî

koça xwe barkir G çG bin axa sar.

6- BABLO BEG, KURÊ HESEN BEG :

Di sala 784 de li şQna bavê xwe rûnişt Q di sala 828 de

serê xwe danî. 44 sala bi fermandarî rabiward,

Mirovekî xwînrêj Q zorker Q setemkar bG. Ji bo şaşiyeke

biçGk dikaribQ serê mirovekî jêkî, ji ber vê yekê serdar Q

serkarên dewletê jê dil bitirs G dilsar bQn, çend caran

xelkê şoriş Q lephilanîn diriwê wî de çêkirin, lê wezîrê

wî îbrahîm Beg ew didane rawestan,

7- MUNZÎR BEG, KURÊ BABLO BEG :

Di sala 828 de bQ fermandarê Erdelan G di sala 862 de

serê xwe danî. 34 sala bi fermandarî rabiwardin Q ew zor G

setema, ko bavê wî di navmilet de hiştibQn bicarek rakirin

Q dilsariya milet bi hêvî hate guhertin Q serdar Q mezinên

welêt serê xwe jê redanîn Q di fermandariya wî de bQn G bG

ne dost Q heval Q di karê dewletî de bi dilpaqijî kar diki

rin, lê piştî 34 sal bi gerdenazadî biwardin serê xwe da-

nî.

8- MAMOn BEG, KURÊ MUNZÎR BEG :

Di sala 862 de li cihê bavê xwe bi fermandarî rGnişt Q

weke mêra be.rê xwe da avanî Q pêşvebirina welatê Erdelan G

sazkirin G pêşvebirina leşkerê xwe G berê xwe da dijminê

xwe G çavên xwe berdane vergirtina welatê bav Q kalên xwe,

ko dewleta Osmanlî bi zor girtibQn Q bi carek vegerandin

bin destên xwe G serkarên xwe di ŞehrezGr, Erbîl, Koysen-

175

ceq, Herîr, Rewandiz, tmadiye de danîn G hinek leşker di

keleha Rewandiz de danî, ko sînorê welatê wî bêne parastin

Q 38 sal bi serbilindî G payedarî rabiwardin Q di sala 862

de serê xwe danî , 0 di saxiya xwe de welatê xwe li zariwên

xwe parvekir.

Zelem, Gulenber, Şemîran, Hawar , Oraman, Teqse dane Be-

gêbeg, Hişlî, Merîwan, TenGre, Nişkaş, Pilingan, Kelaş, C_i_

wanrQd, Senendij , Esedabad, Mihreban dane Surxab Beg, Si-

rGç, Qeredax, Şurebajar, Alan, Erbîl , Koysenceq, Herîr , R^

wandiz, tmadiye dane Mihemed Beg.

9- BEGÊBEG, KURÊ MAMÛN BEG :

Bi serbilindî li şQna bavê xwe rQnişt Q herdQ birayên

wî bi camêrî mezinahiya birayê xwe li ser xwe girtin Q se-

rê xwejê re danîn Q her yek di cihê xwe de bi kamîranî fer

mandariya hindamên xwe dikirin Q şev Q roj di kar G xizme-"

ta birayê xwe de sergerdan Q xidmetguzar bGn G bi vî rengî

Begêbeg Q birayên xwe 42 salan bi kamîranî Q serbilindî ra

biwardin Q di sala 942 de serê xwe danî. ~

Lê gereke di sala 934 de serê xwe danîbî, ji ber , ko

bavê wî di sala 892 de serê xwe danî bG G gereke Begêbeg ,

di wê salê de ketibî şGna bavê xwe.

10-MAMOn BEG, KURÊ BEGÊBEG :

Di sala 934 de bi serbilindî kete şGna bavê xwe , lê piş

tî du salan Suleymanxanê Osmanlî-Turkî bi serdariya Huseyn

Begê(Huseyn Paşa) yê Behdînî leşkerekî giran şande ser we-

latê Erdelan G MamGn Beg bi çar hezar siwar vê rê li bei

dijminê xwe girt Q di roja duşembê sala 944 de li hindama

ŞehrezGr herdG leşkerên kurd raperikîne hev Q rojekê heta

êvarî li ber xwe dan G gelek ji herdQ rexan hatin kuştin Q

çawa perda şevê xwe bi ser meydana şerde berda, her yek ve

geriya wargeha xwe G MamGn Beg dest bi asêkirina keleha Ze

lem kir Q du nivîsar şandin ji herdG apên xwe Surxab Q Mi-

hemed re, ko han G hawarêjê reverêkin, lê apên nezan zC

jêre han rênekirin G bi tena leşkerê xwe hetta mehekê di

keleha Zelem de bi gernasî şer kirin.

HerwekQ leşkerê Huseyn Paşa bi hovîtî dirêjî kelehê di-

kirin G MamQn Beg, şevekê bi çend mirovên xwe ve bi dizî

xwe avêtin çadira paşê Q Huseyn Paşa roja dî mirovekî xwe

Q nivîsarekpê re, ko tê dehêvî ji padîşah kiribQ, ko MamQn

Beg azad bikî G jê re qencbî rêkirin Asîtanêbolê G çawa gi-

hiştin ber destê dewletê, ew xistin zindanê G leşkerê kurd

G turk welatê Erdelan tar Q mar kirin.

176

11-SURXAB BEG, KURÊ MAMOn BEGÊ PÊŞÎ, APÊ MAmOnÊ DÎWEM :

Di sala 945 de Surxab Beg, li şQna birazayê xwe bi fer-

mandarî rGnişt Q hindama birayê xwe , Mihemed Begbi zor'ê si

tand Q bicarek Kurdistana Erdelan xiste bindestê xwe Q bT

Şahtehmaseb re da Q sitand Q peymanên dostanî di nav xwe

de girêdan. HerwekQ gelek diyarî Q nivîsar jê re şandin G

gerdena xwe jê re xwarkir Q xwe da ber siya dewleta îran.

Çawa, ko li serê çiyayê Merîwan keleheke mezin G asê G

bilind avakir, ko hetta îro jîhêj dîwar Q kavilên wê xuya-

dikin. Lê Mihemed Beg, ko destevala mabG bazda G çG cem Su

leymanxanê turk, padîşahê Osmanlî Q padîşah gelek rGmeta^

wî girt Q ji bo xatirê wî MamGn Beg berda Q kire fermanda-

rê Hule Q bi serdariya Serdar Rustem Paşa sîh hezar leşker

siwarî dane Mihemed Beg Q MamGn Beg Q şandin set Surxab

Beg Q di sala 947 de leşkerê kurd G turk gihane hindama Şa

rezQr. U çawa Surxab Beg ev bihîst han G hewar ji Şahtehma^

seb xwest Q bi heşt hezar siwarên kurd ve kete mey(îana şeT

Q di roja pêşemê 24 ê meha Recebê, sala 947 ê koçî şer di

nav ap G birazî de destpêkir Q di deşta ŞarezQrê de herdG

leşker raperikîne hev G di serê pêşî deçend caran leşkerê

Erdelan zora dijminê xwe bir, lê leşkerê Taristanê, herdQ

leşker ji hev dane alî Q her yek çG leşkergeha xwe G hetta

heşt rojan li ser hev şer di nav wan de dirêj kir G gelek,-

ji herdQ rexan hatin kuştin. Heft hezar ji leşkerê Osmanlî

Q sê hezar ji leşkerê Erdelanîdi vî şerî de hatin kuştin,

lê dawî G naçare Surxab Beg dest bi asêbGnê kir G keleh G

derbendên xwe ji leşker G çek G barxanê dagirtin.

Nêzîkî du sala leşkerê Osmanlî bi serdariya Rustem Paşa

G di bin fermana MamGn Beg de li hawîr keleha Zelem şer Q

talan Q berdîberdan dikirin Q welatê ŞarezQr berbad Q tar

Q mar kirin, lê çare di keleha Zelem nekirin , lê leşkerê

Erdelanî Kurdî di hindirêkelehê de gelek bêzar Q şerpeze

bQn.

^ -Ş bu u bihna wan derket

u bi gernasi zor dane şer Q nav di xwe dan G kevir hawîrji mencenika bilind dibQn G bi ser dijmin de'dihatin xwaru qîrqîr Q halan ber.biezmana ve bilind dibQn, lê ya xweşe^w bQ, ko ji nişka ve tîrek li serdar Rustem Paşa ket Q dici de can siparde axa sar,

HerwekG bi kuştina serdar şewşew kete nav leşker Q hev-dîberdan Q leşkerê Erdelan ji kelehe derket G bi meranî dirêjî dijminê xwe kirin G leşkere dijmin perakende şikandiîî

177

Q gelek ji wan kuştin Q gelek dîl G perîşan girtm u leşke_

rê Erdelan Kurd Q îran çadir Q barxana dijmin talan kirin,

Tenê serdar Mihemed Paşa bi şeşsed mirovên Turk ve xwe

avêtin hindirwê keleha Zelem G jin G zarokên Surxab Beg ne_

hiştin kes wan bikujî Q bi camêrî parastin G tevlî çekên

wan ew vegerandin nav welatê Osmanlî Q serdar Huseyn Beg,

serleşkerê îran bi serbilindî vegeriya cem Şahtehmaseb,

Piştî vî şerî Surxab Beg, paytexta xwe ji keleha Zelem,

guhazte keleha Merîwan G tê debi kamîranî , serbilindî -:G-

nişt,

HerwekQ piştî vê serpêhatiyê rGmeta Surxab Beg li cem

Şahtehmaseb gelek mezin bû G di sala 956 de Mîrza îlqas ,birayê Şahtehmaseb, ko li ber birayê xwe radibQ reviya Q

hate ŞarezGr Q bi serdariya Behram Mîrza Q mihredar Şahqu-

lîxan Q îbrahîmxan bîst hezar siwar li pey şopa wî liihatin

Q li hindama Merîwan, leşkerê Mîrza îlqas şerpeze ji hevbelav kirin Q naçare Mîrza bi bîst Q yek mirovî ve xwe avê_

tin kelehê Q ketin bextê Surxab Beg Q mîrê Erdelan bi şan£

zî ew xwedî kirin G rêkirin ji Şahtehmaseb re,

HerwekG di hember vê qenciyê de Şahê Iran hezar TQmen

mehi

L(

refxan

lî Q kete nav olika turkan Q Surxab Beg bi devê Şahtehma -

seb ev Mîrza îlqas xapand Q kişande cem xwe Q da destê Şah

tehmaseb Q şahê Taran, birayê xwe xiste zindana Qehqehe u

paşê ew di kelehê tera kir Q kuşt,

Surxab Beg, di saxiya xwe de kurê xwe Sultan Elî Beg,

xiste şQna xwe G kurê pêncem Behram Beg, kire fermandarê

Rewandiz G îmadiye jî xiste destê wî, Ji ber, ko II 'de ku-

rê wî hebûn, Hesen Beg ; îskender Beg, Sultan Elî Beg, Ya -

qûb Beg, Behram Beg, Zulfîqar Beg, Esmiş Beg, Şehsiwar Beg

Saroxan Beg, Bîsat Beg.

Lê piştî du salan Surxab Beg, serê xwe danî G gelek ne^

çQ Sultan EIî Beg jî da pey şopa bavê xwe Q serê xwe daiiî

Q zarokên Mihemed Beg, hetta, ko Kor Mihemed Paşa, bQ fer-

mandarê Rewandiz hê jîli wan navan fermandarî dikirin. Her

wekG du kurên biçQk ji Sultan EIî Beg man. TeymGrxan Beg u

Hiloxan Beg.

12-BÎSAT BEG, KURÊ SURXAB BEG :

Piştî, ko Sultan Elî Beg, serê xwe danî Q ji ber , ko za_

rokên Sultan Elî Beg biçQk bGn Q ji ber, ko Bîsat Beg jTbirayên xwe yên mayîn zanatir Q gernastir bQ çendan, ko bi_

çQkê birabG jî, lê ew li şQna birayê xwe rQnişt Q di sala

178

975 de bQ fermandarê Erdelan. Mirovekî gelek zana G dostê

xwendewar Q hozan Q pêzan Q torevana bG Q bi wan re rGdi-

nişt Q gelek dostê wekhevî Q dostêgîrê reben Q ketî G be-

lengaza bG G bi vî rengî deh sala rabiward, lê di sala 975

de TeymGrxan G Hiloxan, ko herdG kurên Sultan Elîxan, ji

keça yekî ji mala Menteşa-tstaclQ bQn, li ber apê xwe ra -

bGn G keleha Pilingan xistin destê xwe, lê Bîsat Beg diya

wan mar kir Q ordiya leşkerê xwe şande ser wan Q herdQ za-

rok .reviyan Q çQne cem Şah tsmaîlê diwem G nêzîkî salek li

Qezwîn man G di sala 986 de Şah îsmaîl koça xwe barkir G

ji cihana jîndarî çQ bin axa sar, Lê TeymGrxan Q Hiloxan

hatin Kurdistana Erdelan Q gelek ji mezin G serdar G serka

rên Bîsat Beg kirin hevalên xwe, lê gelek diwê navê neçu^

Bîsat Beg serê xwe danî,

13-TEYMORXAN, KURÊ SULTAN ELÎXAN :

Di sala 986 de li şGna apê xwe bi serfirazî rGnişt G bi

padîşahê Osmanlî Muradxan re da Q sitand Q jê re gerdenxwa-

rî G dostaniya xwe da xuyakirin Q padîşah sed hezar aqçe

(sîh hezar zêrên Osmanlî) ji hatina ŞehrezGr bi mGçe vebi-

rin salyane danê Q navê Paşabi ser navê wî ve zêde kir G ji

wê rojê de navê wî bQ TeymQr Paşa Q TeymQr Paşa di saxiya

xwe de welatê xwe li her çar kurên xwe parvekir. ŞarezQr ,

Qizilce, Zelem, Senendi j , Hesenabad dane Sultan EIî G Qere_

dax, Koysenceq, Herîr dane Bodaq Beg Q Merîwan, Saqiz, Si_

yahkoh, Têlkoh, Xurxure dane Murad Beg G Şarebazar , Suley-

manî dane Elemidîn.

0 TeymQr Paşa bi siwariyên xwe ve berê xwe da firehkiri

na welatê xwe Q Kermanşah, Senqer, Dînewer, Zêrînkemer ko

îro jê redibêjin Geros yan Bêcar bi carek xistin bin destê

xwe G bi ser welatê xwe ve berdan Q ala berxwedarî G ser-

xwebQnê bilind kir Q bG padîşah G guh neda ne îran G ne

Turkan Q çend caran welatê Kelhor talan kir G di sala 993

de bi hezar siwarî ve careke dî dirêjî welatê Kelhor kir Q

fermandarê Kelhor Umer Beg, han Q hewar bire Şahwerdîxanê

Loristan Q bi hev re ketin devê riya TeymQr . Paşa(TeymGrşah)

Q çawa TeymQrşahbi ser wan de hat şer destpêkir G di nav

şer de hespê TeymQrşah ket Q dijmina ew dîl girtin, tenê

Şahwerdîxan ew bi rQmet bire mala xwe G gelek qencî pê ki-

rin G dawî bi serbilindî rêkire mala wî ,

Lê gelek neçG Dewletyarê SiyahmensGr bi fermaneke şahê

îran bG fermandarê Zerînkemer Q bi sê hezar siwar ve hate

welêt, lê TeymQr Paşa-Şah, çawa ev bihîst bi dGhezar si-

war ve berê xwe da Zerînkemer G piştî çend şerên dijwar

leşkerê Erdelan zora leşkerê Qizilbaşan bir Q naçare Dew-

179

letyar Beg di keleha Zerînkemer de asê bG Q Erdelanîyan ha

wîr kelehê girtin Q şer kirin, lê TeymGrşah, bi tîrekê jT

nişka ve hate kuştin Q Erdelanîyan dev ji kelehê bernedan

G Hiloxanê birayê TeymQrşah kirin fermandar Q şer ji nG ve;

destpêkir Q dused mirov ji Qizilbaşan hatin kuştin G Dew -

letyar girtin G kuştin G bajar G keleh ji destê dijmin der

xistin, ~

14-HÎLOXAN BEG, KURÊ SULTAN ELÎ BEG :

Di sala 996 de li şQna birayê xwe bQ fermandarê Erdelan

Q dostanî da padîşahê Osmanlî, MQradxan G vê dostaniyê he-

ta dQ salan ajot G dawî bG dostê îranîyan Q paytexta dewle

ta xwe ji Zelem Q Merîwan bire keleha Pilingan. ~

Dibêjin, ev keleh wilo asêye, ko padîşahên wa çaxan ni-

karibGn bi zor bixin bin destên xwe, berî hingî di destê

Goran de bQ G heta îro jî pîj Q dîwarên kelehê bitarîxê re

şer dikin G bi derbasbGna tarîxê kavil Q wêran Q herivî ma

bQ, lê Hiloxan, ew nQjenkiriye G ji xwe re kire , paytextT

HerwekG kelehên Hesenabad, Merîwan, Zelem jî nQjen kirin ,asê kirine.

Hiloxan, mirovekî destgîrê belengaz Q reben Q dostê wek

hevî Q dijminê setemkarî Q zordestî bG , cotkar Q bindesT

gelek jê xweşbQn Gjê re xêrxwaz bGn. HerwekG bi hevsînorên

xwe re dost G haştîxwez bQ, çawa, ko di çaxê wî de gelek

gund, bajar hatin avakirin Q rê G rêbiwarî hatin vekirin G

sindoqa dewletê tijî zîv Q zêr dibQ, Hiloxan her çar şaba-

tên salê li ser herçar kelehên xwe parvedikirin. Zivistanê

li Zelem, biharan li Pilingan, havînan li Hesenabad G pa-

yîzan li Merîwan rGdinişt Q gelek li leşkerê xwe dibQ xwe-

dî G dawî ala serxwebQn, gerdenazadîyê hilda G bQ padîşah.

HerwekQ gelek dostê zana Q torevana bG, seydayên navdar

li xwe kom dikirin Q rGmeta wan digirt, Di sala 1019 de Hu

seynxanê Lor, bi navtêdana Şah Ebbas bi hezarsiwarî ve ha-

te şerê Erdelan G li ser keleha Hesenabad rQ bi rG bi Hilo

xan re kete nav şer Q herdû Xanên kurd bi hovîtî dirêjT

hevkirin, lê sê caran leşkerê Huseynxan şikest Q xanê Lor

ji desthilanîn neket G di cara çara de leşkerê Huseynxan ,

gelek şerpeze şikest G Erdelaniyan ew çar fersexan ajotin

Q bi paş de şikandin Q bêtir ji hezar mirovî ji wan kuştin.

Lê çawa mizgîna şikestina leşkerê Loristan giha Esfehan,

Şah Ebbas, bi leşkerekî giran ve berê xwe da welatê Erde -

lan Q dirêjî welatê Hiloxan kir, lê careke dî Erdelaniyan,

leşkerê dijmin şikandin Q Şah Ebbas vegeriya Esfehan Q Ie_g_

kerekî giran dahev Q careke dî hate ser Kurdistana Erdelan

Q li hêla Esfendabad li gundê Mihem çadirên xwe vegirtin.

180

Alîbalî, ko mirovekî zana ji êla Zengene bQ hate cem

şah Q her cihên asê jêre bidar vekir Q dane xuyakirin Q

got :

- Hiloxan, ne hêjaye, ko Şehinşahê îran herî şerî wî, ez

tenê bê şer dikarim wî bênim ber destê şah.

0 Şah Ebbas gotina wî xiste serî xwe G vegeriya Esfehan

Q diyarî, perwa bi Alîbalî re ji Hiloxan re rêkirin Q Hil£

xan naçare di hember vê qenciya şah de serê xwe danî G ku-

rê xwe Ehmedxan bi hin diyariyên giranbiha ve şande Esfe -

han, nik Şah Ebbas G şahê zana Q mezin gelek rQmeta Ehmed-

xan girt Q xwarziya xwe lê mar kir. ZerînkulahG ji wan re

şahiyeke mezin li dardanî G piştî çend rojan bGk G zava bi

serfirazî ji Hiloxan re şandin Hesenabad.

Lê şahê mezin ji zavayê xwe re got:

-Bêje bavê xwe bere namGsa Şehinşah neşkênî Q bi camêrî bê

nik min Q Ehmedxan xiste serê bavê xwe , ko çQyin jêre qêti_

re G pêda zanîn, ko şah wê wî serfiraz vegerênî mala wî,

Lê bavê biserhatî ji kurê xwere got :

-Ne.diriste, ko di îro de herim nik Şah Ebbas , ma kî li

bextê dijmin ewle dibî? Ma nizanî şah ç.iqas dijminê bavêt£

ye? 0 me çiqas ji leşkerê şah kuştine?

Lê Ehmedxan, Mela YaqQbê seydayê xwe jî kire hevalê xwe

Q bavê xwe tajote ser mirinê. Lê Hiloxan, kurê xwe G seyd£

yê wî Mela YaqQb xistin zindanê, lê gelek neçG mezin G rQ-

sipiyên welêt bihev re hatin cem Hiloxan Q bihev re jêre

gotin:

- Ne raste, ko xwe bikî dijminê Şah, eger Şah Ebbas bixwe£

ta bêbextiyê li te bikî, xwarziya xwe nedida kurê te G bi-

vî awayî xistin serê wî Q Hiloxan kurê xwe G Mela YaqQb ji

zindanê berdan Q piştî çend rojan Hiloxan çQ nik Şah Ebbas

G xwe bi destmaçkirina Şehinşahê îran serfiraz kir G bêji-

mar diyariyên giranbiha jêre pêşkêş kirin Q Şah Ebbas , ge-

lek bi hatina wî dilxweş bQ Q gelek rQmeta wî girt Q cihê

bilind Q perwayên giranbiha danê Q piştî şeş mehan ew bi

serfirazî î diyariyên giranbiha şande Erdelan G Şah Ebbas

bi fermanekê welatê Erdelan ji Hemedan Q heta îmadiye jêre

pîroz kir.

Lê di sala 1023 koçî de Hewreman. li ber Hiloxan asêbQn

Q Ehmedxan bi fermana bavê xwe çQ şerê wan G gelek ji wan

kuştin. Ji kuştiyan 18 mirov ji mezin G rîsipiyên wa bi

desthatir .girtin Q kuştin û Hiloxan di sala 1025 de serê

xwe danî.

15-EHMEDXAN, KURÊ HÎLOXAN :

Di sala 1023 ê koçî de çawa Hiloxan serê xwe danî Ehmed^

181

xan kete şGna bavê xwe Q bîst hezar siwarî ji kurdên Erde-

lan xistin bin çekan Q tekGz kirin G alavên şer bicarek ji

xwe re pêkanîn G di wê navê de fermandarên Mukrî Q Bilbas,

li ber Şah serê xwe hildan Q Şah Ebbas , Ehmedxan bi leşke-

rê Erdelan ve rêkire ser wan G ji bo parastina tac Q textê

Şah Ebbas herdG leşkerên kurd dirêjî hev kirin Q piştî

çend şerên xwîndar, leşkerê Erdelan, dijminê xwe şikaridin

Q gelek ji herdG rexan hatin kuştin G Mukrî G Bilbasî ge-

lek bi dîlî ketin destê kurdên Erdelan G pirê wan bi ser

çiya ketin G xwe veşardin G ên mayîn di keleha Rewandiz de

asê bQn Q leşkerê Erdelanî welat bicarek tar Q mar Q talan

kirin Q hawîr kelehê girtin Q piştî pêlakê keleh sitandin

Q bi ser Erdelan ve berda Q Qerehesen Beg, kurê Behram Beg

yek ji mirovên xwe kire fermandarê kelehê G Xalid Begê Xoş

navî li ser xoşnava kire fermandar Q Osman Beg, kurê YaqGb

Beg kire fermandarê Îmadiye-Badînan, HerwekQ li Herîr, Koy

senceq hin mj.rovên xwe kirin fermandar u fermaudarên Rewan

diz ji zariwên vî Qerehenî veketine G xanzadeyên malbat'a'

Mihemed Reşîd Wekîl ji Xalid Beg veketine, ko mîrekên Xoş-navin.

Lê Ehmedxan, li vir ranewesta Q dirêjî MQsil jî kir Q

fermandarê MQsil reviya Q çQ Diyarbekir G Xan Ehmed bê şer

kete nav bajêr G mezin Q navdar Q gerekên MQsil diyarî jê-

re pêşkêş kirin Q hatin xweşhatina wî Q çQ ser gorna Nebî-

yQnis Q mizgîna vegirtina MQsil ji xezGrê xwe re rêkir Q

Şah Ebbas xencera xwe, ko bi gewheran hatibG xemilandin jê

re bi diyarî rêkir Q hespê xwe jî pê re şand G diwazde he~

zar polên avzêrkirî pere jê reşandin.

Xan Ehmedxan, piştî çil rojî berê xwe da KerkGkê G bê

şer xiste destê xwe G fermandarek tê de danî Q sivik berê

xwe da Bexdayê. Lê çawa Şah Ebbas bihîst, ko Xan Ehmedxan,

berê xwe daye Bexda, ew jî bi leşkerekî mezin ve hate Bex-

da.

Lê çawa Ehmedxan, giha Bexda, xanedan Q mezinên bajêr

diyarîjê re anîn Q hatin cem Q bi dîtina wî serfiraz bGn G

Ehmedxan bi çepik G hos G lîlanê ve kete nav bajêr Q ;awa

hatina Şah Ebbas bihîst bi giregirê bajêr ve çune pêrgî Ije

hinşahê Îran, şahê serbizêr Q payebilind Q Xan Ehmedxan bidestQreke şahanî vegeriya Erdelan.

Heft salEhmedxan di nav şer Q tevgerê de rabiwardin Q

di van heft salan de MQsil, KerkQk, Bexda bi ser dewleta

şahê Iran ve berdan Q vegeriya welatê xwe. HerwekG Şah Eb-

bas di sala 1038 de serê xwe danî G Şah Sefiyidîn kete şQ-na wî.

Şah Sefî, weke Şah Ebbas rûmeta Ehmedxan digirt Q her -

182

dembi xwe re digerand Q ji xwarziya Şah Ebbas , Zerînkulah,

kurek ji Ehmedxan re çêbQ Q navê wî kirin Surxab,

Me berî niha gotibQ Zerînkulah, xwarziya Şah Ebbas bQ,

lê niha em dibêjin xuşkawî ye. Nizanim ev newekhevî ji ku

derketiye? 0 Şah Sefî di nav zarokên xwe de xwedî dikir Q

dida xwendin, lê Suleymanxanê Erdelanî, ko hêj wê dabaşa

wî bê bi Şah Sefî dazanîn, ko Surxab Beg dixwazî wî bikujî

Q ew bibî şahê îran.Şah Sefî, bêko kQr binerî herdG çavên Surxab Beg dera-

nîn Q di sala 1039 de ew kor kir Q çawa Xan Ehmedxan ev re_

şemizgîn bihîst dîn Q har Q bêhiş bQ Q roj bi roj nexweşi-

ya Mêxolî lê peyda dibQ Q bêtir xemgîn Q sergerdan dibG G

hin tevgerên dînîtiyê lê xuyadikirin G li ser şîretên dek-

tor G pêzan G rêzanan ew girtin G serkariya welêt sipardinwezîrê navdar Q zana îsmaîl Beg, bapîrê înayetulah Beg Q

bi camêrî welatê Erdelan lihevragirt, lê piştî salekê Eh-

medxan vegeriya ser textê dewletê G hişê wî hate^serê^wî Q

ji wê nexweşiyê pak G paqij bG Q Ehmedxan vê carê berê xwe

da dewleta Osmanlî Q bi Sultan Muradxan re da Q sitand Qdi sala 1041 de dirêjî welatê îran kir Q di çaxekî hindik

de Kermanşah, Sencer, Geros , Hemedan, Xoy, Ormiye ^ xistindestê xwe Qdi wan de fermandarên xwe danîn G pere Q .xutbe

li ser navê xwe dane xwendin G heta pênc salan serbixwe Q

gerdenazad padîşahî dikir.Mirdoxî wê xutba, ko di roja înê de li Hesenabad li ser

navê Ehmedxan hatiye xwendin di tarîxa xwe de nivîsiye Qdibêjî Ebdilxef arê Merdoxî xwendiye Q tê de gelek pesnê Eh-medxan daye, lê ji ber, ko pir dirêje min nexwest di vir de

binivîsim.

Lê çawa ev serpêhatî ji Şah Sefî re hatin gotin, leşke-

rekî giran bi serdariya Zalxan Q Siyawaşxan şande ser ^Xan

Ehmedşah Q naçare Xan Ehmedşah ev serpêhatî bi padîşahê Os_

manlî da zanîn G Muradxan leşkerekî giran bi serdariya Me-nGçeher Paşa di han G hewara Şah Ehmedxan rêkir sînorê Kur^distan Q di sala 1046 ê koçî de herdG li hêla^pingava Merî_

wan rastî hev hatin Q şer di nav wan de destpêkir, lê piş-

tî neh rojan şer, leşkerê Erdelan G Rom şikestin. Şah Eh-

med bazda G çQ MGsil G Suleymanî G ŞehrezQr xistin bin des_

tê xwe Q bajarê MQsil ji xwe re kire paytext,

Belam Muradxan, piştî vê şikestinê careke dî karê xwe Qşerekî mezin kir Q şeş tîp G çar hezar siwarî bi leşkerê

Kurdistan ve G bicarek xistin bin fermandariya Xusrew Paşa

G şande ser Erdelan Q leşkerê giran bi rêket.

HerwekG Şah Sefîxan jî, bi serdariya Zeynelxanê ^ ŞamlG

leşkerekî giran şande Kurdistan(Erdelan) Q bi xwe bi ordi-

183

yeke mezin ve li pişt leşkerê Zeynelxan, li Hemedan rawes-

ta Q careke dî herdG leşker, li Merîwan li hev rasthatin Q

şer destpêkir, lê piştî çend şerên dijwar, xwîndar leşkerêîran bi paşde şikest G perakende bazde Q leşkerê Xusrew Pa

Dergus

şerê giran destpêkir Q leşkerê Xusrew Paşa şikest G vegeriya hêla Bexda. ~

Şah Sefî, piştî vê serbilindiyê Suleymanxan, kurê Elemidîn, neviyê TeymGrxan kire fermandarê Erdelan. ~

I6-SULEYMANXAN, KURÊ ELEMÎDÎN, KURÊ TEYMÛRXAN :

Di sala 1046 ê koçî de bQ fermandarê Erdelan G gundê Se

nendij ji xwe re kire paytext Q têde rGnişt Q dest bi ava~

nî Q avakirina welêt kir Q keleheke mezin di nav gund de a

vakir Q navê wê kire Senediz(Senendij-Senenduc) , ko berT

hingî eşîra Zerînkevej , ko bixwe ji neviyên TQzênêzerin di

vê hindamê de bQn,

Heta sala 1347 ê koçî jî fermandarên Senediz kurd bQn ,

lê ji wê salê virde Senediz bG leşkergeha leşkerê îranê,

HerwekG Suleymanxan ji kelehê pêve jî hin mizgevt Q bazar

avakirin Q co kolan Q av kişandin kelehê, HerwekQ kelehên,

Zelem, Pilingan, Merîwan G Hesenabad jî ava Q nQjen kirin,

Lê Xan Ehmedxan, li ser vê şikestinê raneza Q rojekê bi

diwazde hezar leşker ve j i MQsil derket G berê xwe Erde -

lan Q çawa Suleymanxan ev reşemizgîn bihîst şande nik Şah

Sefîxan Q her tişt pê da zanîn, Şahê Îran bi serdariya Alî

balî, fermandarekî kurdê Zengene bi sêsed siwarî ve şandê"

Senedij Q bi serdariya Siyahoş Beg, Qolaxasî G Şah Wêrdîxa

nê Loristan G Axaxan, mezinê kurdên Ciwanşêr her bi Ieşke~

rê xwe ve rêkirin hana Suleymanxan Qxwestin rê liber Eh -

medxan bigrin G herdQ leşkerên kurd careke dî li Merîwan ,

lihev rasthatin Q şer destpêkir Q piştî, ko çend serdarên,

Ehmedxan hatin kuştin, careke dî berê xwe da MGsil Q bi

paş de vegeriya G di sala 1048 de li MGsil serê xwe danî Q

di mizgevta YGnis Peyxamber de hate veşardin Q 23 sala li

Erdelan fermandarî kiriye Q 5 sala padîşah Q serbixwe ma-

ye.

Bi mirina wî, çola fermandariya Erdelan ji Suleymanxan

re vala ma G bîst salan fermandarî kir G di sala 1066 de

serê xwe danî G Suleymanxan mirovekî mêr Q gernas bQ. Di

şerên Turk G Ecem de gelek mêraniyên mezin nîşan dan Q se-

rê çend serdarên turk ji Sefîşah jêkirin Q anîn G Şah Eb-

184

basê duwem jî gelek jêrebaş bG.

17-KELÎB ELÎXAN,KURÊ SULEYMANXAN, KURÊ ELEMÎDÎN, KURÊTEYMORXAN :

Piştî mirina Suleymanxan G li ser hêvîkirina Uweys , suj^

tanê Kulhur Şah Ebbasê diwem, Kelim Elîxan kire fermandarê

Erdelan Q welat li zariwên Suleymanxan parvekirin,

1- Senenduj G rojhilat dane Kelib Elîxan, mezinê zariwên

Suleymanxan,

2- Merîwan dane Xesroxan, kurê Suleymanxan,

3- Seqiz, dane Sultan Suhrab Q Siyahko bi ser ve berdan,

4- Pilingan dane Mîrweys , sultanê Kelhorî,

5-ŞarezGr, dane Mihemedxanê Furcî,

6- CiwanrQd, dane Sefîxanê Sultan,

0 gereke hemî dibin fermana Kelib Elîxan de bin Q Mihemed

Sultan Gelbaxî G hemî mezinê welêt xistin bin destê Kelib

Elîxan Q di sala 1067 de Kelib Elîxan di bajarê Senendiz

de bi kamîranî Q serfirazî rQnişt G Şah Ebbas gelek jê

xweş G pêbawer bG,

Di wê navê de xelkê Xozistanê li ber Şah Ebbas serê xwe

hildan Q bi fermana Şah Ebbas , Kelib EIî çG ser wan Q bi-

zor vegerandin bin siya dewleta îran Q agirê sergêjî Q ber

dîberdanê bicarek vekujt Q ji wê rojê de gelek li ber dile

Şah Ebbas şêrîn bG G di çavê wî de mezin G payedar bG Q Ke

lib Elî gelek dewlemend Q serbilind bQ G malê xwe ji destê

dost, xwestek, belengaz, reben Q bêmala nedigirt Q di ciuê

camêrî de belav dikir G bi vî rengî serbilind, payedar paz-

de(15) sal rabiwardin G di sala 1082 ê koçî de serê xwe da_

nî,

18-XAN EHMEDXAN, KURÊ KELÎB ELÎXAN, KURÊ SULEYMANXAN :

Piştî mirina bavê xwe bQ fermandarê welêt Q li ser fer-

mana Suleymanşahê Sefewî, Ehmedxan ala fermandarî di wela-

tê Erdelan de bilind kir Q hilda, Lê çawa rGnişt dest bi

vexwarin Q dan Q malrijandinê kir Q guh neda dewletê G ge-

lek neçG sendoqa dewletê vala hişt, Ji lîzlik, serxweşî pê_

ve guh nedida tiştekî dî Q zor Q setem li milet G welat

hatin barandin G berdîberdan kete nav dewletê Q Xusroxan ,

apê wî her çiqas jêredigotj lê guh lê nedikir Q naçare çî

rok gihandin ber destê Suleymanşah Q di sala 1090 ê koçi

de hevsarê fermandariya Erdelan dane destê Xusroxan,

19-XUSROXAN, KURÊ SULEYMANXAN :

Piştî, ko Ehmedxan bi fermaneke Suleymanşahê Sefewî ha-

te avêtin, Xusroxanê apê wî di sala 1091 de hate ser textê

185

dewletê Q bi ferman Q diyariyên Suleymanşahê Sefewî hate

pîrozkirin G ji keleha Merîwan dewleta xwe guhazte Sine G

Xan Ehmedxan girt Q xiste zindanê Q şande zindana Esfehan

Q serbixwe bQ fermandarê welêt.

Lê ne li gora dilê xelkê derket , dest bi zor Q setem Q

talana kir Q hawarên perîşan Q setembaran digihane çerxa

gerdGn G herkesî gilî gazin jê dikirin Q naçare çend mirov

bi dizî çQne Esfehan Q gilî G gazinên xwe ji şehinşah re

pêşkêş kirin G Şahê Sef ewî li ber dilê wan da Q dilxweş ve-

gerandin nik Xusroxan Q çend şîretên giranbiha jê re şan-

din, lê Xusroxan ew çend mirov dane ber çavên setem Q zorê

Q hin ji wan bidarvekirin Q gelek ji wan bê qiram hiştin G

guh neda şîretên Suleymanşah Q çawa padîşahê îran ev bi-

hîstdi cî deTeymQrxanê EmîlG şande Sine Q Xusroxan destgi-

rêdayî di sala 1093 de ew li meydana Esfehan bidarvekirin

G TeymQrxan, Emberlo kire fermandarê Erdelan(Kurdistan) ko

mirovê pêşiyê ji bêgana li Kurdistan(Erdelan) bGye ferman-

dar .

Jivir tê xuyakirin, ko dara dewleta Erdelanî kete payî-

za jînê Q kurmî bG Q jivirQ ha de wê roj bi roj berepaş ve-

gerî Q di bin destê bêgana kevî Q hespê dewletê sivik ber

bi kortala mirinê ve gavên xwe tavêjî.

20-TEYMOrXANÊ EMBERLO(BÎYANÎ) :Di sala 1093 de bi fermana Suleymanşahê Sefewî bQ fer -

mandarê Erdelan Q Xusroxan hate bidarvekirin, lê tevlî, ko

ne j i malbata mala Erdelan bQ jî lê gelek ji xelkê hezdi -

kir Q dostê hGr G gir G dGr Q nêzîka bQ G bi vî rengî her-

kes kire dost G hevalê xwe, lê piştî şeş(6) salan G di sa-

la 1099 de hate avêtin G careke dî Xan Ehmedxanê, Erdelanî

bi fermana şah bQ fermandarê welêt G li cihê bav G kalê

xwe rGnişt.

21-XAN EHMEDXAN DÎ CARA DÎWEM DE :

Di sala 1099 de Ehmedxan, kurê Kelib Elîxan bi ferman Q

diyarî careke dî bG fermandarê Erdelan G hate Sine rGnişt.

Tenê kurd dibêjin, kurmê şîrî heta pîrî. Ehmedxan care-

ke dî ne li gora dilê xelkê welêt derket G careke dî zor Q

setem Q careke dî lîztik G vexwarin Q serxweşî.

Ji lewra Suleymanpaşayê Babanî dilê xwe bijande welatê

Erdelan Q rojekê bi leşkerekî giran ve ji Kurd Q Ereb di-

rêjkire welatê Erdelan Q di sala 1100 ê koçî de Merîwan,

Seqiz, Oraman bi zor xistin destê xwe G Zehrab Sultan, kurê

Kelib Elîxan, fermandarê Seqiz G îbrahîm Beg, Mîr tskender

fermandarê Merîwan girtin Q kuştin G Xan Ehmedxan serpêhar

186

tî ji şah re da zanîn Q j i bo şerkirinê karê xwe kir Q Ieş_

kerê Şah Suleymanxan, bi serdariya Supahsalar Rustemxan E-

basqulîxan Ziyadoxilî, ko navdare bi Ebbasxanê Qacar şande

hana Ehmedxan Q bihev re berê xwe dane meydana şer Q li Ke_

rîwan şerê mezin destpêkir Q piştî du rojan ceng Q şer leş^

kerê Babanbi paş veşikest Q nêzîkî çar hezar mirov ji leş-

kerê wî hatin kuştin Q bi carek kon, çadir, barxane di ber

talanê çGn G çek Q xwarin Q barxane ji dijmin re man G Qa-

sim, Sultanê Oramî binbar kirin, ko wî Suleyman Paşa aniye

ser Erdelan G dest bi girtinê kirin G gelek di bin perda şe_

vê de reviyan Q çGne nav dewleta Osmanlî Q gelek hatin gi£

tin Q hezar Q dused mirov dane ber lêdanê G êşandin Q ge -

lek ji wan kuştin Q serê Qasim Sultan jêkirin Q xistin se-

rê darekî u di serê girekî de çikandin Q heta îro jî ew

gir di cihê xwe de maye G navê wî bQye Kelekoh, girê seri-

ya, lê Suleymanşah ji vî karê hovane gelek dilsar Q nexweş

bG G sivik ,EbbasquIîxan Ziyadoxilî kişande Esfehan G bida£

vekir.G di sala 1105 de Suleymanşah, serê xwe danî G Şah-

sultanhuseyn bQ Şehinşahê îran Q di sala 1107 de bi ferma-

na Şahsultanhuseyn Ehmedxan ji fermandarî hate avêtin G M^

hemedxan, kurê Xusroxanê Erdelanî kete şGna wî G fermanda-

riya Ehmedxan cara diwem heşt sal Q hinek bQn.

22-MtHEMEDXAN, KURÊ XUSROXAN :Piştî avêtina Ehmedxan, Mihemedxan kete şQna wî G di s£

la 1107 de li ser textê fermandarî rQnişt G dest bi avaki-

rin Q pêşvebirina welêt kir Q dilê xelkê xweş kir Q ew mi-

rovên, ko ji zor Q setema Ebbasqulî Ziyadoxilo reviyabGn ,

bi carek vegerenadin welêt Q Huseynxanê serdar ji rexê Şah

huseyn hate Kurdistan G bêguneh vegerandin cihê wan, lê d\_

sa dilê xelkê bi wan xweş nebG G di sala 1113 de Cihangîr-

sultan bi hemdostên xwe ve li ber pozê Mihemedxan rabQn G

giliyê wî li cem şah kirin Q careke dî Mihemedxanê Gurcî

kirin fermandarê Erdelan G mihemedxanê Erdelanî avêtin şeş

sala di fermandarî maye.

23-MÎHEMEDXANÊ GURCÎ CARA DÎWEM(BÎYANÎ) :

Piştî avêtina Mihemedxanê Erdelanî , bi fer-

maneke Şahhuseyn Mihemedxanê Gurcî bQ fermandarê Erdelan G

ji ber^ ko bixwe mirovekî Sinî G Şafiî bQ gelek xêr Q qen-

cî bi xelkê welêt dikirin Q herkes ji xwe re kire dost Q

heval Q her roj bi civakx nimêj dikirin Q bajarê Senedij

gelek ava Q f ireh kir G gelek mizgevt Q xwendegeh tê de av£

kirin Q xaneke mezin, ko 66 ode tê de bQn avakir Q gelek

weqfên hêja li ser danîn G çaryeka wê weqfê digiha Mela Eb

dilkerîm, ko çavdêrê wê xanê bG Q piştî sê sala careke di

187

Mihemedxanê Gurcî hate avêtin,

24-HESEN ELÎXAN, KURÊ MÎHEMEDMÛMÎNXAN î 'TÎMADÎDEWLE :

Çawa Mihemedxanê Gurcî hate avêtin, Şahhuseynxan, ev He

sen Elîxan kire fermandarê Erdelan G di sala 1113 de hate

Senendij Q ev mirov bi rikê Mihemedxanê Gurcî bG, ji ber ,

ko şêî bQ şerê sinî Q şafiî yan bi hovîtî dikir Q daxwaza

wî xurtbGna rêçika şêîtiyê bQ G dixwest sinîtî di nav Kur -

distanê de nehêlî, yan kêm bikî, Malê mêrikê sinî xwarina

wî dirist didêra, dirêjî rêçika sinî dikir, Carek li gor-

nistana Pîr Umer nerî G got :

- Ev gornistana kêye?

yekî jêre got :

- Gornistana Pîr Umere.

Di riwê mêrik de got:

- Naxwazim navê Umer bibihîzim Q naka ferman da, ko vê gor

nê winda bikin Q bicarek windakirin. Lê piştî du salan se-

rê xwe danî. Ev cara siyeme, ko bêgan dibin fermandarê Kur

distan(Erdelan) .

25-HUSEYN ELÎXAN, KURÊ MÎHEMEDMOmÎNXAN^BÎYANÎ) :Piştî mirina Hesen Elîxan bi fermaneke Şahhuseyn bQ fer

mandarê Erdelan Q di sala 1118 de hate Senendij G ji bira-

yê xwe bêtir dijminê sinîya bG Q bi her awayî berê xwe da

zor Q setem Q talan Q êşandina milet, dawî hew xelkê kari-

bG vê zor Q setemê hilgirin Q di sala 1119 de li ber rabGn

Q careke dî gerek Q mezin Q rîsipîyên welêt çQne Esfehan Q

gazin G giliyên xwe bi Şahhuseyn kirin G Şahhuseyn ew danî

G Xusroxanê Yesawlî xiste şGna wî Q salekê ev Huseyn Elî

bi fermandarî li Erdelan rGnişt G cara çaran bQ, ko bêgane

dibin fermandarê Kurdistan(Erdelan) .

26-KEYXUSROBEGÊ YESAWLÎ(BtYANl) :

Di sala II20 de ev Keyxusrobeg, bi fermaneke Şahhuseyn,

kete şQna Huseyn Elîxan, lê ji ber, ko ne xercê vî barê gi

ran Q karê mezin bQ xelkê guh nedayê Q fermanên wî badîhe-

wa diçQn Q kesî bi gotina wî nedikir Q dawî xelkê welêt li

ber rabGn G rewşnamak dane destê şah G tê de gotin :

- Kurdistana Erdelan sinî G şêî ne , em naxwazin, ko yekî

şêî li ser me bikî fermandar. Eger zanibin, ko şahê îran ,

rQmeta ol G rêçika me nagirî emê her yek ji xwe rebi cîkî,de birevin,

lê çawa Şahhuseyn, rewşnama wan xwend , daxwaza wan nas-kir, Keyxusro Beg, danî G Ebbasqulîxan, ko yek ji neviyên,

Xan Ehmedxan, kurê Hiloxane bi ferman Q diyarî kire ferman

darê Erdelan G Keyxusro Yesawlî salek neqedand Q çG. Herwê"

188

kQ ev cara pêncem bG, ko bêgane dibGn fermandarê Erdelan,

27-EBBASQULÎXANÊ ERDELANÎ, KURÊ MÎHEMEDXAN, KURÊ XAN EH-

MEDXAN :

Di sala 1121 ê koçî de bi fermaneke Şahhuseynxan, Ebas-

qulîxan bQ fermandarê Erdelan G xelkê welêt bi dilxweşî Q

dilpakî berê xwe dane kar G serê xwe jê re xwar kirin Q bi

mal G canê xwe sipardin mîrê xwe G kemera serbilindî G ger

nasî li bejna xwe girêdan G bi korî li pey gotina wî çQn Q

di sala 1128 de Şahhuseyn ew kire serdarê leşkerê xwe Q

şande ser Uweysxanê Efxanî Q Ebbasqulîxan bi heşt hezar si

warê kurd ve berê xwe da daxwazê Q çQ,

Lê çawa gihane Taran, Elîqulî, kurê Cihangîr, kurê Ke-

libelîxan, ko bixwe di nav siwaran de bQ, bi dizî ji xelkê

re got:

- Ebbasqulîxan me tajoyî ser mirinê G yek ji me bi ser ma-

la xwe de sax venagerî Q bi vî rengî siwarên Erdelan bica -

rek reviyan Q çQne mala xwe, Tenê çend mirov bi Ebbasqulî-

xan re man.

Onaçare Ebbasqulîxan ev vîlik ji Şahhuseyn re got, lê

Şahê bîrewer naka ew ji fermandarî avêt Q xiste zindanê G

Elîqulîxan, kire fermandarê Erdelan Q bi diyarî Q ferman

vegerande welêt.

28-ELÎQULÎXAN , KURÊ CÎHANGÎR, KURÊ KELÎBÊLÎXAN :

Piştî girtin Q avêtina Ebbasqulîxan, bi fermaneke Şahhu

seyn, Elîqulîxan bG fermandarê Erdelan G di sala 1129 de

hate Senedij Q diwanrojan de xelkê Loristanê serê xwe li-

ber Şahhuseyn bilind kirin Q serbixwe ala gerdenazadî hil-

dan Q Şahhuseyn bi serdariya Elîqulîxan leşkerek rêkire

ser wan G çawa lihev rasthatin G piştî çend şerên xwîndar

leşkerê Loristan G Bextiyar şikestin G mezinên welêt xwe a

vêtine binê çadira Elîqulîxan G digel çend mirovên, ko ji

Loristan girtibQn bi diyarî ji Şahê îran re rêkirin Q nivî

sarek ji şah re nivîsî Q tê de mehdera girtiya kir Q Şahhu-

seyn mehdera wî bicîkir Q kes ji wan nekuşt G bi diyarî Q

perwa ew vegerandin mala wan, lê piştî du salan nexweşiya

Hal kete welatê Erdelan G nêzîkî heştê hezar mirov pê çQn,

HerwekQ di sala 1132 de dewleta îran gelek weza bG Q bi

paşde çQ Q berdîberdan kete nav welêt G Efxanî G Ozbegî se

rê xwe hildan G şewreşên giran destpêkirin, ~

Di wê çaxê de Huseyn Beg G Derwêş Begê Mamoyî G birek ji

xelkê Erdelanê li ber pozê Elîqulîxan rabQn Q bihevre pey

manek girêdan Q bGne hevalbendê Xanepaşayê Babanî G Xanepa^

şa ev hevalbendî ji xwe re pîrozî dî Q berê xwe da Erdelarî

189

G Merîwan girt Q hate ser bajarê Senedij G çawa Elîqulîxan

ev bihîst ji ber bazda G çQ Esfehan Q malmezin Q zana Q

rîsipîyên welêt ji tirsan bi hev re çQne cem Xanebeg G ser-

firaz anîne nav bajêr, Elîxan 3 salan fermandarî kir,

29-XANEPAŞAYÊ BABAN, BÎYANÎ-KURDÎ :

Piştî reva Elîqulîxan G di sala 1132 de Xanepaşayê Baba

nî bQ fermandarê Erdelan G ji KerkQk G heta bi Hemedan ke-

te bin destê wî, Ji xelkê welêt re gelek mehreban G dilo -

van bG, di çaxê wî de dilê xelkê gelek xweş bG Q hemî dew-

lemend bQn G kar G xebat zêde bGn G mizgevt G xwendegeh li

nêzîkî kelehê ava kirin Q minareke bilind tê de çêkir G sed

salî ev mizgevt G minare di bajarê Sine de ava G sax man,

lê di çaxê Emanilahxanê Erdelanî de hilweşiyan yan hilwe -

şandin,

Xanepaşa, çar salan bi serfirazî ferm.andariya welatê Er

delan kir Q di sala 1136 de kurê xwe Elîxan, kire fermanda

rê Erdelan Q bixwe çQ nav Baban,

Di wê çaxê de welatê îran, berdîberdan G seranser şoriş

G sergêjî G kesî nikaribG lihevragirî, Ji alîkî ve Ehmedpa

şayê Babanî, welatên Kermanşah, Hemedan, Birocird, Niha-

wend xistin bindestê xwe Q ji alîkî dî ve leşkerê Osmanlî,

welatê Wan, Başqela, Azerbaycan, Ta, Xemse xistin bindestê

xwe Q heçî mayî RQs Q Efxan girtibGn,

30-ELÎXAN, KURÊ XANEPAŞAYÊ BABANÎ :Çawa Xanepaşa di sala 1136 ê koçî de vegeriya welatê

xwe, kurê xwe Elîxan, li şGna xwe kire fermandarê Erdelan.

Tevlî, ko jîndariya wî hindik G bixwe hêj , biçQk bGjî, lê

gelek mirovekî zana G mezin G bîrewer Q miletperwer bG, mi

rovperest G gelek ji cotar G gundiyan hezdikir, dostê xwen

dewar Q zana Q hozan Q torevana bQ Q herdem di civata wan

de bQ, Di çaxê wî de zor G setem ji welêt rabQn Q rebenî Q

belengazî konê xwe barkirin G çGn, şeş salan bi kamîranî Q

serfirazî fermandarî kir G di sala 1142 de, ko Nadirşah ha

te meydanê G berê xwe da Kermanşah Q Hemedan, Elîxan dest¥

xwe ji Erdelan kişand G vegeriya welatê xwe G careke dî Eb

basqulîxanê Erdelanî bi fermaneke Şahtehmaseb Q bi girtina

Nadir, ko jêredigotin Tehmasebqulîxan Q bixwe ji xelkê Ev

şar bQ, Ebbasqulîxan bQ fermandarê Erdelan G heta bajare"

Senendij G careke dî çira Erdelaniyan vêket Q dewlet G mi-

let vegeriyan bindestê wan.

31-EBBASQULÎXAN, CARA DÎWEM :

Piştî, ko Elîxanê Babanî vegeriya welatê xwe, Ebbasqulî

xan bi devê Nadirşah, Tehmasebqulîxanê Evşarî bQ fermanda-

190

rê Erdelan G hate bajarê Sene G di sala 1142 de bQ ferman

dar, lê gelek neçG serê xwe danî Q ji cihanê koça xwe bar-

kir Q çQ.

32-SUBHANVÊRDÎXAN, KURÊ EBBASQULÎXAN :

Di sala 1143 de Q piştî mirina bavê xwe bG fermandarê

Erdelan. Mirovekî zana, dilovan, Mihreban Q miletperwer bG

pirên cara digel Şêx Cemalidînê pêşî, kurê şêx EbdilmQminê

pêşî, ko şêx Q seydayê mizgevta Xanepaşa bQ rGdinişt G li

ser destê wî hînî jimarê bQ Q bajar G welat gelek bipêş de

birin Q ava kirin G di sala 1147 de Nadirşah .ji Esfehan h£

te ser welatê Şêrwan G Gurcistan Q paşê hate Senendij Q

Subhanvêrdîxan jêrehezar ritil rQn-rGxen G hezar tGman

pêşkêş kirin Q ji Kurdistan berê xwe da Xerasan Q Ehmedxa-

nê kurê Subhanxan tevlî çend rîsipî G mezinên kurd G pêsed

siwar bixwe re birin Q Nadirşah di sala 1148 de Subhanvêr-

dîxan danî Q Mustefexanê birayê wî kire fermandarê Erdelan

G fermandariya Subhanvêrdîxan pênc sal Q hinek bQn.

33-MUSTEFAXANÊ, KURÊ EBBASQULÎXAN :

Di sala II48 ê koçî de G bi fermana Nadirşahê Evşarî

Mustefaxan, kurê Ebbasqulîxan bQ fermandarê Erdelan G Ne-

zerelî Beg ji ber xwe ve şande Senendij G di sala 1149 de

bixwe hate Erdelan(Kurdistan) , lê ji ber, ko nezan bQ , ni-

zanibQ dilê xelkê bixwe xweş bikî, Piştî çend mehan ew av£

tin Q li Esfehan dîn bQ Q paşê serê xwe danî,

34-SUBHANVÊRDÎXAN, CARA DÎWEM :

Di sala 1149 de G bi fermana Nadirşah careke dî Subhan-

vêrdîxan vegeriya ser textê fermandariya Erdelan G ala ser

bilindî di Kurdistanê de bilind kir Q kurê wî Ehmedxan di~

nav leşkerê Nadirşah de şev G ro dinavpêlê ceng Q şer de

bG G gelek gernasî Q cengawerî nîşan didan Q çawa Nadirşah

ji Hindê vegeriya G berê xwe da welatê Xwarzem, şande pey

Subhanvêrdîxan Q Ehmedxanê kurê wî li şQna wî kire ferman-

darê Erdelan,

35-EHMEDXAN, KURÊ SUBHANVÊRDÎXAN :

Di sala 1153 de çawa bavê wî hate avêtin, bi fermaneke

Nadirşah kete şQna bavê xwe Q ji MQsil heta Hemedan xiste

bindestê xwe G gelek serbilind G payedar bû,

Lê di sala 1154 de careke dî Nadirşah ew bixwe re bire

şerê Daxistan Q Subhanvêrdîxan li şQna kurê xwe rQnişt, lê

piştî salek Q sê mehan Q di sala 1155 de Ehmedxan li . şGna

bavê xwe rQnişt G ji ber xwe ve îbrahîm Beg şande Erdelan

Q piştî pêlakê ew jî hate Senedij , Tenê di wê salê de gira-

niyeke pir mezin kete welêt Q nan G can weke hev bQn Q ji

191

bo , ko xelkê welêt ji birçîna nemrin devê embaran vekir Q

çi li cem hebQ da milet Q leşker , Bê xwarin hişt Q ji niş-

kave Nadirşah, mirovek rêkire Q got :

- Çi tiştê di embarên Kurdistanê de hebî barkin Q bibin A-

zerbaycan.

Lê çawa mêrik hat dî, ko bicarek embarên dewletê valane

G bi xeyd vegeriya G ev serpêhatî ji şah re bi darvekir Q

nivîsî,

Çawa Nadirşah, ev nivîsar xwend , di cî de ferman bi kuş-

tin Q darvekirina Ehmedxan derxist, lê dost G hevalên Eh -

medxan berî, ko bê girtin jê re gotin Q naçare bi du hezar

suwar ve berê xwe da dewleta Osmanlî G bi rê de Zahir Begê ,

Cav kuşt Q Xalidpaşa Babanî kire fermandarê Baban G ji şeh

rezQr berê xwe da MQsil G fermandarê MQsil ji tirsan derF

kelehê lixwe girt Q li ber asê bG, lê Ehmedxan di çaxekî

hind de bajar xiste destê xwe G fermandarê MQsil kuşt Q mi

rovek bi navê Mihemed Çelebî, kire fermandarê MQsil Q berF

xwe da Diyarbekir G Heleb G piştî mehk Q çar rojan kete ba

jarê Qestentînîye , ~

Sedrêazem , Şeyxilislam Q mezinên bajêr derketin pêrgî

wî Q bi xweşî Q bi serfirazî, dilşadî ew birin mêvanxana

padîşah Q paşê bi fermana HemayQnî kirin fermandarê Edirne,

Lê çawa dengê reva Ehmedxan kete guhê Nedirşah, Subhan-

vêrdîxanê bavê Ehmedxan, kire Beglerbegê Taran Q di sala

1156 de Hacî Melavêrdîxanê Qacarî kire fermandarê Erdelan

Q çawa Hacî Melaxanê Qezwî giha Senedij ji ber hevrikiya ,

olperestî G nezaniya xwe salek nema Q hate avêtin Q careke

dî Subhanvêrdîxanê Erdelanî bG fermandarê Kurdistana Erde-

lan G Mihemedridabegê Gurcî bQ serdarê leşkerê Erdelan G

ji ber Nedirşah ve li Kurdistanê rQnişt Q deh hezar tQmen,

bihayê wan embarên, ko Ehmedxan vekiribQn ji îbrahîm Beg ,

serkarê Ehmedxan sitandin, Ev Mihemedridaxanê Gurcî mirove

kî çors Q gotin nexweş Q dijwar bQ, xelkê welêt dixwestin7li ber rabin G şewreşeke mezin di riwê wî de çêkin lê zQ

ji wan re mizgîn hat , ko Nadirşah hate kuştin Q Subhanvêr

dîxan bi dizî ji Mihemedrida Beg re got G bi siwarên xwev'êbişev Q dizî ji welêt bazdan, Kuştina Nadirşah di 1156 de

bQ, lê çawa xelkê welêt bi vê serpêhatiyê agah bGn, xwes -

tin pey Mihemed Begê Gurcî kevin, lê Subhanvêrdîxan ne-hişt,

Piştî heft mehan Adilşah, ko navê wî îbrahîmxan bG G bi

rayê Naderşah bQ li şQna birayê xwe rQnişt G ji ber xwe v'ê'

Erdelanî kir fermandarê Erdelan Q Subhanvêrdîxan di sala

1161 ê koçî de li Hemedan serê xwe danî Q laşê wî anîn Kur

distanê veşardin di kelehêde Kumbeda Şeyda de hate veşar ~

192

din, Heşt caran di fermandariya xwe de hate avêtin G hijde

salan perçe perçe fermandarî kiriye.

36-HESENXANÊ ERDELANÎ :Di sala 1161 ê koçî de bQ fermandarê Kurdistanê G Adil-

şah, ferman G diyarî jê re şandin Q Hesenxan ji rê ve dest

bi avaniya welêt kir Q sînorên xwe parastin Q derbend G k£

lehên xwe asê kirin, lê di sala 1162 de, ko welatê îran bQ

berdîberdan G her xanek di cihê xwe de bQ padîşah Q serbi-

xwe rQnişt. îmamqulîxanê Zengene di Kermanşah de leşkerekî

giran ji eşîra Zengene, Goran, Kelhurda hev G berê xwe da

Erdelan Q Hesen Elîxan bi leşkerekî hindik ve naçare çQ

pêrgî dijminê xwe Q li hindama Bilwar, kurdên Zengene şi-

kandin G piştî çend şerên xwîndar Q dijwar Q şikandina dij_

min bi serfirazî vegeriya paytexta xwe, lê leşkerê kurdên

Zengene G hevalbendên xwe perîşan, perakende şikest Q mal

G çadir G barxane ketin destê Erdelaniyan G Hesen Elîxan ,

di bajarên Kermanşah, Senqer, Kulyayî, Kengawer, Melayir ,

Birocird G hin hindamên dî de serkarên xwe danîn, talan li

Erdelaniyan parvekir G hatin mala xwe.

Lê di sala 1163 de Mehir Elîxanê Birocirdî, kurd ji ber

tirs G sawa Kerîmxanê Zendî-kurdî hana xwe anî Hesen Elîx£

nê Erdelanî G Hesen Elîxan ji bo, ko nedixwest Kerîmxan

bi pêş de herî ev tişt ji xwe re pîroz dî Q bi leşkerê Erd£

lanî kurdî ve çQ hana Mehir Elîxan Q Kerîmxan Q Şêx Elîxan

Q îskenderxan bi leşkerekî giran ve çGne şerê Hesen Elîxan

Q li hindama Melayir herdQ leşkerên kurd lihev rasthatin Q

piştî çend şerên dijwar Q xwîndar ,'! leşkerê Zend şikest Q

bê pergal, perakende bi paş de reviyan Q 80 siwar Q 36 ger-

nas G mirovên navdarên Zettd hatin kuştin Q Hesen Elîxan,

Mehir Elîxan kire fermandarê Birocird Q vegeriya mala xwe,

Tenê di dawiya vê salê de Selîm Paşayê Babanî ji rexê'

padîşah Q dewleta Osmanlî ve bQ fermandarê Baban Q Suley -

man Paşa Baban, ko hat avêtin, reviya G xwe li bextê Hesen

Elîxanê Erdelanî girt G piştî pêlakê Selîm Paşa nivîsarek

ji Hesen Elîxan re rêkir Q doza Suleyman Paşayê Babanî lê

kir G got :

- Dixwazim pismamê min bidî destê min,

Lê Hesen Elîxan, di bersiva wî de got :

- Ev tişt bicarek nediriste G nayê gotin,

lê Selîm paşa, ev bersiva Hesen Elîxan rêkire nik waliyê

Bexda, Keyyawezîr Q Kehya nivîsarek li ser zimanê xwe ji

Hesenxari re nivîsî G got :

- Eger Suleyman Paşa nedî destê me, wê di nevbera me de ser_

gêjî G dilsarî çêbibin Q dawî gelek dijwar dibî,

193

Lê Hesen Elîxan guh neda tirstêf irandin G fort Q portên

wezîr G di bersiva wî de bi hişkî nivîsî Q vegerand. Wezî-

rê navdar bersiva Hesen Elîxan rêkire nik padîşah G wezîrê

Bexda berî, ko fermana padîşah derkevî , leşkerê xwe da ser

hev Q eşîrên ereb Q Turkên Yenîçerî G fermandarê MQsil u

fermandarê Koysenceq G fermandarê Herîr Ferec Paşa di gel

leşkerê Baban, ko digihane bîst hezar mirov dirêjî welatê

Erdelan kirin G li ser sînorê Erdelan Selîm Paşa, kurê xwe

Ferhad Paşa ji ber xwe ve şande nik Hesen Elîxan,

Naçare Hesen Elîxan mezin Q geregerên Erdelan civandin

Q li ser vê daxwazê bi hev re dan Q sitandin Q dawî bi pira

nî bersiva Ferhad Paşa Baban dan Q gotin :

- Meger cihan bi ser hev de bikumişî, nabî, ko em Suleyman

Paşa bidin destê we.

lê çawa Ferhad Paşa Baban, vegeriya Q bersiva Erdelani-

yan jêre got, leşkerê Selîm Paşa êrîşî welatê Erdelanê kir

G careke dî dijminê kurd, kurd bi kurd dane kuştin.

0 Hesen Elîxan, naçare kozik G çeperên xwe li ber dij -

min asêkirin Q bi deh hezar siwar G peya ve digel Mihemed-

emînxanê Geros, pijiqîne pêrgî dijminê xwe Q şerê giran di

navbera herdG rexan de li hindama Merîwan destpêkir G qîr

Q halan di ezmanê Kurdistan ve bilind dibQn Q weke gernas

G pehlewana bi hovî dirêjî hev kirin, lê piştî 6 saet bey-

reqa leşkerê Erdelan vajî hate xwar G şikestin G Hesen Elî

xan perîşan xwe gihande Senedij G Suleyman Paşa tevlî miro

vên xwe reviyan Q xwe veşardin G ordiya Osmanlî têkel bere

xwe da Senedi j ,

Naçare Hesen Elîxan, berê xwe da êlaxa u kete çiya Q ba

jar ji dijminê xwe re berda Q leşkerê Selîm Paşa bi hesani

hate nav bajêr G sêzde rojan welat G bajar di bin giraniya

zor Q setema leşkerên dijmin de hatin perçiqandin Q jinê

Fileh Q Cihiwan hatin berbadkirin G namQs dane nav lingan

G malên dewlemend birin Suleymanî , Herîr, Koyserceq Q paşê

leşkerê dijmin vegeriya welatê xwe.

Hesen Elîxan, vegeriya welêt G dest bi avanî Q nQjenki-

rina bajar Q cihên wêran kir G jinQ ve her tişt avakir, lê

gereke ji bîra me neçî, ko di nav şer de tbrahîm Beg wekîl

bi mirov G siwarên xwe ve bG hevalê dijmin G şerê Hesen E-

lîxan dikir G çawa ordiya dijmin vegeriya, ew jî reviya Q

çQ Rewanser G keleheke mezin Q asê ji xwe re avakir Q Pi-

lingan, Bilwar, Rewanser xistin bin destê xwe Q di gundê E

lik de rQnişt G serê xwe hilda G doza fermandarîyê kir u

ji nik xwe nivîsarek şande nik Kerîmxanê Zend G got :

- Hesen Elîxan, gelek sêfil G weza ye. Eger dixwazin tola

xwe jê bistênin, îro roja weye,

194

Kerîmxan G Elîxan ji xwe re fersende dîtin Q di sêzdehê

Remedanê de sala 1154 de bi bîst hezar siwar ve dirêjî Er-

delan kirin G Hesen Elîxan Q çend mirovê mezin pêre ji ba-

jêr derkitin G çQne Horaman Q Mela Mustefa Şeyxilislam, rê

kire nav ordiya Kerîmxan Q got :

- Dixwazim bi çi rengîbî, tu wî ji ser welatê me vegerênî

G em şer naxwazin Q dixwazim lihevhatinek dinav mede çêbi-

bî,

Lê Kerîmxan guh li gotinên Şeyxilislam nekir Q dirêjî

nav bajêr kir Q naçare Hesen Elîxan bi koçemal ve kete kele

ha Qereto Q tê de asê bQ G leşkerê Kerîmxan çawa kete nav

bajarê Senedij , tiş.tên kesnedî bi serê xelkê de anîn Q şê-

xelîxanê Zend, keleha Qereto xist asêgehê, lê ji ber, ko

keleh asê G dijwar bG tu çare tê nekir Q destevala vegeri-

ya.

HerwekQ çawa Suleyman Paşayê Babanî, ko di serê çiya de

bQ, bihîst, ko leşkerê Kerîmxan kete Senedij , bê perwa xwe

avête nav leşker G xwe da destê Kerîmxan G leşkerê Şeyx E-

lîxan jî vegeriya nav bajêr Q hawîr bQ, kuştin, talan, ber

dîberdan G berê xwe da welatê Geros Q ji ber, ko Mihemed E^

mînxanê Gerosî dost Q hevalbendê Hesen Elîxan bQ bajar G

sera G eywanê xanê Geros bicarek wêran G tar Q mar hiştin

G Xorşîdexanim, keça Mihemed Emînxan bi dîlî bixwe re bi-

rin Q çQne welatê xwe.

Lê Hesen Elîxan piştî çQna dijmin vegeriya nav bajêr lê

çi bajar, bajarekî kavil, wêran, tazî G birçî Q perîşan na

çare berê xwe da Azerbaycan G serê xwe ji Esedxanê Efxaui

re xwar kir Q xwe da bin siya beyreqa Efxanî Q diwêçaxê de

pirê welatê îrandi bin siya wê de dijî Q azad-Esedxan, li

Azerbaycan, Sayinkele rGniştî Q doza padîşahiya îran dikir

Q Hesen Elîxan jinQ ve firêliyên bazdayî dane hev Q leşke-

rê xwe saz kir G dest bi avaniya kirin Q her tişt di wela-

tê xwe de nGjen kirin G du sala liser hev di vî karî de bê

rGniştin tevgerên mezin dikirin.

HerwekQ di sala 1166 de Elîmuradxanê Bextyarî(Lorî) leş

kerekî bê jimar kişande ser Kermanşah G bizor xiste deste

xwe. Çawa, ko di wê navê de mirovekî li Bexda bi navê Şah-

sultan Huseynê diwem, doza padîşahiya îranê kir Q di got :

- Ez kurê Sultan Huseyn, padîşahê îranim Q êrîşî welatê Er^

delan kir Q hat.

Naçare Hesen Elîxan, karê xwe Q cengê kir G Mîrzamihdî-

xanê Şikakî bG hevalê Şahhuseynê diwem Q got :

- Raste, ev kurê Şahhuseynê pêşiyê G bixwe re anî Q hatin

êrmanşah.

195

Lê çawa Kerîmxan ev bihîst bi leşkerê xwe ve hate hana

Hesen Elîxan. HerwekG Elîmuradxanê Lorî(Bextiyarî) ev ji

xwe re pîroz dît Q di binsiya Şahhuseynê diwem de G bi leş

kerekî giran ve êrîşî Kurdistana Erdelan kirin Q careke di

fermandarên kurd bGne dijminê hev Q bîr nebirin, ko yekî

ji xwe bikin padîşah Q bicarek serbilind di hinda xwe de,

fermandariya xwe bikin G careke dî herdQ leşkerên kurd di

hindama Bilwar de dirêjî hev kirin, lê piştî şerekî dijwar

leşkerê Zend Q Erdelan dijminê xwe şikandin Q çadir Q bar-

xane bicarek xistin destên xwe Q gelek ji Bextiyariyan kuş

tin Q Şahhuseynê derewîn bi dîlî kete destê Kerîmxan G He-

sen Elîxan bi dilxweşî hate Senedij Q Kerîmxan çG Kerman -

şah.

Çawa, ko di sala 1147 de Azadxanê Efxanî li Esfehan ala

padîşahî bilind kir Q Hesen Elîxan xweste nik xwe, lê He-

sen Elîxan ji ber xwe ve Şeyxilislam Mela Mustefa şande

cem Q paşê bixwe G çend mezin G gererekên Erdelan ve çQne

nik Azadxan.

Lê Selîm Paşayê Babanî, ko xwe sipardibG Azadxan G ge-

lek karên hêjajê re kiribQn, bi hezar siwarên kurd ve mêva

nê Azadxan bQn Q bi dizî çar hezar tQmen dabQn Azadxan, ko

wî bikî fermandarê Erdelan Q Hesen Elîxan bigrî G çawa He-

sen Elîxan giha Esfehan, Azadxan ew girt Q da destê Selîm

Paşa, lê Mela Mustefa Q Ebdilahsultan xwe veşardin Q Azad-

xan bi fermanekê Erdelan da destê Selîm Paşa.

37-SELÎM PAŞAYÊ BABANÎ-BÎYANÎ-KURDÎ :Di sala 1167 de bi fermane Azadxanê Efxanî bG fermanda-

rê Erdelan Q Hesen Elîxanê Erdelanî bi zencîr Q bend xis -

tin zindana kele QereçQlan G piştî hef t mehan Hesen Elîxan

li gundê Elik hate kuştin, lê çend meh di ser ve neçQn xel

kê welêt serê xwe hildari Q şewreşeke mizindi riwê Selîm Pa

§a de çêkirin G naçare Selîm Paşa berê xwe da Newabwala mT

hemedxanê Qacarî G jê hêvî kir, ko careke dî fermandariya

Erdelan bixî bin destê wî.

Lê Xusrewxanê kurê Ehmedxanê Erdelanî, ko ev çend salin

ko seraser mal Q canê xwe di ber Newabwala de Hesen Miheme

dê Qacarî de dabQne Q roj Q şev di ber zenguwa wî re dige-

riy'a, ev karê ha jg re pêşkêş kir, gilî Q gazinê xwe pê ki-

rin.

Lê Hesen Mihemedxanê Qacarî jêre got :

- Bere ji bîra te neçî, ko tucarî ez qenciya te ji bîr na-

kim G welatê bav Q kalên te nafiroşim kesî Q ev welat weke

qapGtekî bi ser milê te de hatiye berdan Q ji te pi ve kes

nikarî wî qapQtî bi ser milê xwe de berdî.

196

Hesen Mihemed Qacarî, wilo got Q piştî çend rojan Selîm

Paşa avêt G Xusrewxan bi diyarî G ferman rêkire Erdelan.

38-XUSREWXANÊ ERDELANÎ :Xusrewxan, kurê Ehmedxan, kurêSubhanvêrdîxan piştî, ko

perwa Q ferman ji Newabwala Hesen Mihemedxanê Qacarî sita£

din bi serbilindî hate welatê bav.G kalên xwe Q di sala

1168 de ala fermandarî di Kurdistana Erdelan de bilind kir

Q bi jorve hilda G di bajarê Senedij de rQnişt G ji bo al-

karî Ebbasxan bi dused siwarî ve pê re hatin Erdelan, Xus -

rewxan mirovekî jîrek, bîrewer G gernas G camêr bQ, ko Edî

bekurd, ristevaneke navdar li ser Xusrewxan çend ristên gi^

ranbiha çêkirin,.Iê bi Farisî çêkirine, Ji Ehmedxan du kur

mabûa XusrewxaUv Ridaxan G piştî Xusrewxan bQ fermandar Q

welat G milet ji malewêran, zor Q setemên bêgana parastin

Q xelkê welêt bicarek kirin dost, Mihemedreşîd Beg, kurê

îbrahîrawekîl tenê dilsar Q nexweş mabQ,

Di çaxê Xusrewxan de derketî Aware, bicarek vegeriyan

welatê xwe Q ji ber, ko bajarê Senedij ji ber setema dij-

min wêran G kavil mabû, Xusrewxan pêlakê li Hesenabad rQ-

nişt, Xusrew Beg G Mehîr Elî Beg, herdQ pismamên Mihemed

Reşîd Beg-Wekîl bGn G di derametên bilind de bGn. HerwekQ,

bi dev dost Q bi dil dijminê Xusrewxan bQn G bi dizî vîlik

digerandin G dixwestin xelkê Hesenabad li ber Xusrewxan r£

kin G guh li ferman Q gotinên wî nekin.

Lê çawa Xusrewxan bi vîlikên wan agah bQ, ferman bi gi_r

tina wan da G herdG girtinG kuştin. Tenê çawa Mehîr EIî

Beg girtin, Xusrew Beg xwe neda destê leşker G bi xencerê

çendek ji wan birîn kirin, lê leşker Xusrewxan dawî bi şQ-

ra ew kuştin Q piştî kuştina Xusrew Bew, Mehîr Elî Beg jî

kuştin G gundên wa ji xwe re hiştin G piştî vî qasî kesî

ji xelkê Hesenabad serê xwe hilneda Q sergêjîdi riwê dewle

tê de nekirin, lê Xusrewxan ew rakirin Q şandin Senedij u

bajar avakir.

Lê di sala 1168 ê koçî de Azadxanê Efxanîj ji tirsa Ke-

rîmxanê Zend G Hesen Mihemedxanê Qacarî bajarê Esfehan ber^

da G çQ Azerbaycan G bi navtêdana Suleyman Paşayê Baban bi

du hezar siwar ve berê xwe da Erdelan Q Xusrewxan çawa ev

bihîst, leşkerê xweda hev Q ketin keleha Hesenabad G karêxwe G asêbGnê kirin G barxane G alavên şer ji xwe re pêka-

nîn G dane serhev Q çavnêriya dijminê xwe kirin, lê Azad -

xan, hawîr kelehê girt G Mihemed Reşîd Beg Q Mihemed Salih

Beg ji bo, ko tola mirovên xwe Xusrew Beg Mehîr Elî Beg

bistênin bGne hevalbendên dijmin G diwazde rojan liser ke-

lehê man Q tucara tênekirin.

197

Dibêjin, Siwerekî(Efxanî) gelek mer Q çeleng hebQ, koher roj dihate meydana şer Q şer ji siwarên kurd dixwest Gçend^mirov ji şervanên kelehê bi vî rengî kuştin Q hew ke-sî wê rabQ, ko dakevî şerê wî Q hero dihate meydana şer Qsiwar dixwestin heta rojekê Mihemed Axayê Celewdar jê re da

kete meydanê Q ew kuşt Q serê wî ji Xusrewxan re bi diyarT

bire serê kelehê G Xuşrewxan ew kire Mîraxur Q gelek rGme-

ta wî girt Q ew Mihemed Axa, kalikê Rustem Beg mîraxure.

Lê çawa Kerîmxanê Zend ev bihîst, bi serdariya Elîxariê

baycan G reviyan.

Tenê çawa Xusrewxan dî, ko dijmin direvî, ji kelehê der

ketin G dane ser şopa dijminên xwe. Çawa, ko leşkerê EIî ~

xan ji Esedabad derket Q berê xwe dane ser şopa Azadxan G

herdG leşkerên kurd heta bajarê Geros li pey şopa dijminê

xwe çQn Q bargiranî Q çek G xwarin Q alavên şer j i leşkerê

Azadxan sitandin G Azadxan bi hêla lingên hespê xwe azad

kirin G Xusrewxan vegeriya Senedij Q Elîxan çQ ser Suley -

man Paşayê Baban Q talanênê wî bir G çQ Hemedan.

Xusrewxan ev serpêhatî bi wala Hesen Mihemedxan da za-

nîn Q Hesen Mihemedxan jê re sê hezar tGmen Q hespek G ge-

lek diyarî Q perwa rêkirin, HerwekG Elîxanê Zend jî çawa

gişte Hemedanjê re hin xwarin G diyarî rêkirin.

Xusrewxan bajarên Sene G Hesenabad sipardin Mîrza Ebdi-

lahê Wezîr G Yûsif Beg Q bixwe çG hindama GerdGş, lê bişev

ev herdQ mirovên , ko Xusrewxan bi wan bawer bQ reviyan G çQ

ne ŞarezGr Q zar Q zêçên Xusrewxan di kelehê de hiştin. N'a'

çare Xusrewxan, mal Q zarokên xwe ji Hesenabad rakirin "u

birin Senedij Q keleha Hesenabad kavil Q wêran hişt.

Newabwala Hesen Mihemedxanê Qacarî di şerekî de , ko bi

serdariya Elîxanê Zend hatibG şerê wî Q bi destê mirovekî

kurd bi navê Sebselî hate kuştin G welatê îran seranser ke

te bin destê Kerîmxanê Zend G Kurd bQne padîşahê îran. ~

Kerîmxan bajarê.Şîraz ji dewleta xwe re kire paytext Q

têde rGnişt G ferman Q diyarî Q perwa ji Xusrewxan re rê-

kirin Erdelan G dilê Xusrewxan xweşkir. Ji ber , ko heval -

bend Q dostê Wala Hesen Mihemedxanê Qacarî bQ ditirsiya,

ko Kerîmxan wî bêşênî şerê wî. Di sala 1172 ê koçî de He-

sen Mihemedxanê Qacarî hate kuştin Q Kerîmxan bG padîşahê

îran Q hate Çîmen Sultan G Xusrewxan, kurê xwe Ehmedxan bidiyariyên giranbiha ve şande cem G di sala 1176 de Suley -

man Paşê Baban gelek diyarî Q perwa bixwe re birin G çQ

cem Kerîmşah G sê hezar tGmen danê Q Kerîmşah fermandariya

1 Q«

Erdelan ji Xusrewxan sitand G da Suleyman Paşa.

39-SULEYMAN PAŞAYÊ BABANÎ-BÎYANÎ-KURDÎ :Kerîmxanê Zend şande cem Xusrewxanê Erdelanî Q bire Şî-

raz Q ji fermandarî avêt Q welatê Erdelan xiste bin destêSuleyman Paşayê Baban Q Suleyman Paşa di sala 1177 de hate

Senedij Q piştî şeş mehan bi leşkerê Erdelan Q Baban ve çQ

ser bajarê ŞerezQr. * ^ _HerwekQ Elî Paşa, wezîrê Bexda, Osmanlî bi leşkerekî gj^

ran ve berê xwe da şerê Suleyman Paşa Q Ehmed Paşayê Babanko fermandarê ŞarezGr bQ, pêre bQ Q bixwe serdarê bîst he-

zar siwarên Têkel, Kurd Q Turk G eşîrên Ereb bQ.HerwekQ Emîr Paşa, fermandarê MQsil G Ebdilah Paşa, îer_

mandarê Zihaw di nav leşkerê Paşê de bGn Q çawa gihane Kuf^

rî deng kete guhê Suleyman Paşa Q bi du hezar siwar veberêxwe dane meydana şer. Tenê leşkerê Suleyman Paşa xwe liber leşkerê wezîrê navdar negirt G naçare meydan ji dijmmre berdan G ji meydana şer bazdan G dijminê dijwar dane

ser şopa wan, Wezîrê Navdar, Ehmed Paşa Baban kire ferman-

darê ŞarezQr Q vegeriya Bexda,

Lê gelek neçQ careke dî Suleyman Paşa bi leşkerekî ve

berê xwe da ŞarezQr Q ji Ehmed Paşa sitand Q Elîxanê kurêxwe şande Şîraz G bixwe geh li Sene Q geh li ŞarezQr rQ-

nişt,Lê yekî Kurd, bi navê Feqe îbrahîm, ko Suleyman Paşa ii

dor jina wî digeriya bişev di nav ciyê wî de bi xencera

kuşt Q piştî kuştina Suleyman Paşa, Kerîmşah bi fermanekêwelatê ŞarezQr da deste Mihemed Paşa, birayê Suleyman Paşa

Q Elî Paşa kire fermandarê Erdelan Q di sala II79 ê koçî

de Elîxan hate Senedij ,

40-XUSREWXANÊ ERDELANÎ-CARA DÎWEM

bQ fermandarê Erdelan Q li Sine rGnişt Q di sala 1180 ê ko^çî de hate nav bajêr G dest bi avanî Q peşvebirina welêt u

bajêr kir,Lê di sala I19I ê koçî de waliyê Bexda bi fermana padi-

şahê Osmanl

şîrên ereb

Helwan ve 1 , . u -waliyê KerkQk bi leşkerên xwe ve di riya Qereçulan^ve bere

xwe dane Erdelan Q ŞarezQr Mihemed Paşa, fermandarê Şare -

zQr, ko hevalbendê Kerîmşah bQ, bQ hevalbendê dijmin G Ie£

kerê xwe tevlî leşkerê wan kir Q bi hev re berê xwe dane

199

Erdelan, HerwekQ Mihemed Paşa, heşt hezar leşKer ji wezîr

sitandin Q girtina Erdelan da >s.er milên xwe Q çG, Lê çawa

Xusrewxan;ev bihîst, rêkire nik ■Rerîmşah Q ev serpêhatî pê

da zanîn û. bi du hezar siwar ve berê xwe da meydana şer G

di rê de nê,zîkî heftsed siwar- ji Meraxa Q Geros ji paşve

gihanê Q li' nêzîkî perayên pingava Merîwan herdG leşkerên

kurd dirêjî hevkirin Q şerekî xwîndar di nav wan de çêbQ,

lê gelek neçQ leşkerê Meraxe G Geros ji meydana şer bazdan

Q leşkerê Xusrewxan vegeriyan Senedi j , lê piştî, ko sed mi

rov hatin kuştin Q sed Q heftê mirov bi dîlî ketin dest¥

dijmin, ji kuştiyan mirovên navdar, Mîrza Elî G Mîrza Mih-

dî bGn Q ji girtiyan Ebdilahê Wezîr, Nesrilah Beg, kurên

YGsif Beg, Mihemed Beg Rida-Erdelan, Ebdilahmenteşî bGn G

Mîrza Ehmed, kurê Mîrza Ebdilahê Wezîr Q gelek ji gernasên

Erdelan hatin kuştin Q girtin.

Lê Mihemed Paşayê Baban, ji tirsa Kerîmşah newêribQ bi-

pêş de herî G ji tirsa wezîrê Bexda newêrîbG. biipaş devegerî

ji lewra di Merîwan de rQnişt G kozikên xwe asêkirin Q leş

kerê xwe tekGz Q saz kir. ~

Lê Kerîmşahê Zend çawa ev serpêhatî bihîst bi çend têrê

jan êrîş kire welatê Osmanlî. Sadiqxanê birayê xwe bi leş~

kerekî giran ve şande ser bajarê Besra Q bi serdariya Ne-

zer Elîxanê Zendî leşkerekî giran şande ser Bexda G Kelib-

elîxan Q Elîmuradxan Zend di riya Erdelan ve şandin ser Mi

hemed Paşayê Baban, ~

Sadiqxan zQ Besra xiste destê xwe Q Nezer Elîxan bi sê

fersexan nêzîkî li Bexdayê kir Q ew nav bicarek xistin des

tên xwe Q Kelibelîxan G Elîmuradxan hatin Senedij G tevlT

leşkerê Erdelan G bi serdariya Xusrewxan berê xwe dane Me-

rîwan ,

Lê di sala 1191 ê koçî de Mihemed Paşa, Merîwan bê şer

berda, lê ordiya kurd ajote ser Qeleçolan Q Qizilce G ke-

tin nav bajêr, ko bi pêncî fersexan dQrî Qeleçolan dikevî

Q Lutifelîxanê, kurê Subhanvêrdîxanê Erdelanî, pismamê Xus

rewxan da ser şopa Mihemed Paşa Q talanî G wêranî biser we

latê ŞarezGr de hatin barandin, ~

Lê ji rexê Kerîmşah ve Gerekelî Beg(Ciledar) , hate cem

Xusrewxan Q göt :

- Padîşahê Osmanlî, ji bo lihevhatinê peykên xwe rê kirine

nik Kerîmşah Q bi fermana Şahê îran, gereke agirê cengê bê

vemirandin G şer rawestî heta çaxeke dî ,

Ji lewra Elîmuradxan vegeriya Kermanşah Q Xusrewxan Q

Kelibelîxan vegeriyane gundê Zaxe, ji Kurdistana Erdelan ,

Lê piştî du mehan careke dî fermana Kerîmşah hat , ko lihev

hatin neçQ serî G gereke win careke dî êrîş bikin welatl

200

■sr

Osmanlî bikin, 0 leşkerê kurd bi serdariya Xusrewxan G EIî_

muradxan G Kelibelîxan dirêjî Kurdistana bin destê Osmanli^

yan kir Q berê xwe dane ŞarezQr Q Xusrewxan herwekG leşke-

rê Zulfiqarxanê Xemse-kurd kete nav leşkerê Kerîmxan G êrî^

şî dijmin kirin Q berê xwe dane Qeleçolan, paytexta Baban,

HerwekQ ji rexê Osmanliyan ve Hesen Paşa, wezîr, waliyê

Bexdad Kehya bi leşkerekî bêj imar ve dihan. Q hewara Mihe-

med Paşa hat Q çawa tîrêjên rojê serê xwe avêtin leşkerê

kurd Q îran dirêj kirin meydana şer, lê meydan vala dîtin

Q dijmin bişevbipaş devekişiyabG G berî hingî Ehmed Paşa

birayê Mihemed Paşa ji nav ordiya turk Q kurd reviya bQ G

hatibG nav ordiya kurd G îran Q leşkerê Kurd Q Qizilbaş ê-

rîş kirin ŞarezGr G bicarek berbad G talan kir G jin Q za-

rok dane nav lingan Q revandin.

Lê Xusrewxan, jin G zarok ji leşker sitandin Q dane xw£

diya G talan kire malê dewletê Q Ehmedxanê Baban kirin fev_

mandarê ŞarezGr Q Redîqulî Xanê, birayê Xusrewxan bi hinek

leşker veji bo piştxurtî li cem hiştin. Belam Mihemed Paşa

bazda Q çG cem Kerîmşahê Zend G xwe avête dergahê HemayGnî

G rGnişt Gbi vî rengî fermana dewleta Baban G diyarî Q per_

wa sitandin Q bi serbilindî vegeriya welatê xwe Q Ehmedxa-

nê bira hate avêtin.

Wezîrê Bexda jixwe re fersend dît G bakire Ehmed Paşa G

jê re ferman bi derebegî G dewleta ŞarezGr deranî Q hinek

leşker dayê Q şande ŞarezQr.G Mihemed Paşa çîrok ji Kerîm-

şah re da zanîn Q pir neçG Elîmuradxan, bi leşkerekî giran

ve dihana . Mihemed Paşa hat, lê çawa Ehmed Paşa hatina EIî^

muradxan bihîst vegeriya Bexda Q Elîmuradxan jî vegeriya

Şîraz. Lê careke dî Ehmed Paşa bi leşkerekî giran ve berê

xwe da ŞarezQr Q careke dî Elîmuradxan dihana Mihemed Pa-şa hat Q di nav şer de Elîmuradxan bi dîlî kete destê dij-

minê xwe G leşkerê Zend Q Baban xerab şikest G Ehmed Paşa,

Elîmuradxan rêkire Bexda Q wezîrê Bexda gelek rGmeta wî

girt Q bi diyarî G perwa vegerande Şîraz.

Lê Kerîmşahê Zend ji vê serpêhatiyê gelek xemgîn ibG Q

Mihemed Şefî ê Xanêzend bi diwazde hezar siwar ve şande h£

na Mihemed Paşa G Şefî ê Xan di serma zivistanê de hate

Kurdistana Erdelan-Sine Q piştî du mehan tevlî Xusrewxan

berê xwe dane ŞarezQr.

Tenê Ehmed Paşa, careke dî bê şer welat ji dijminê xwe

re berda G xwe gihande Bexda Q Mihemed Paşa, serbixwe rQ-

nişt Q nêzîkî hef t mehan Xusrewxan Q Mihemed Şefî 'exan li

wanava rGniştî man G paşê vegeriyane mala xwe Q di sala

1193 ê koçî de Kerîmşahê Zend-Kurd koça xwe ji cihana jînr

darî barkir Q serê xwe danî.

Tarîxa mirina Kerîmşah Ayway, Kerîmxan mird, wilo di t£

rîxa Merdoxî de hatiye nivîsandin, bêgoman bi jimara ebce-

dî ye, Serdarên leşker Q mezinên welêt di îran de berdîbe£^

dan çêkirin Q her yek di cihê xwe de ala serxwebQnê hilda

G şer hawîr di hindirwê welêt de destpêkir Q sergêjî G ma-

lewêranî bi ser milet G îran de hatin barandin,

Ji rexekî ve Elîmuradxanê Zend xwe li şQna Kerîmşah ki-

re padîşah Q ji rexekî dî ve Zulfîqarxanê Evşarî serê xwe

hilda G doza padîşahî kir G naçare Elîmuradxan, leşkerê E£

fehan kişande ser Evşar G Ehmedxanê kurê Xusrewxanê Erde -

lan Q Mihemedxanê Loristanî G Mihemedaxayê Başaxurlo, di

nav leşkerê Elîmuradxan de êrîşî ser Evşar kirin G li Esed

abad şer di nav du leşkerên kurd de careke dî destpêkir Q

leşkerê Evşarê kurd ji ber leşkerê Zendê-Kurd şikest G Zul

fiqarxan bi du sed siwarî ve bi hêla lingê hespan xwe gi-

hande keleha Terem, lê li Xilxal fermandarên kurdên wa na-

van ew girtin Q dane destê Elîmuradxan Q serê wî jêkirin ,

U piştî vê xurtî G serbilindiyê Ehmedxanê Erdelanî, bi ser^

firazî Q diyarî hate mala xwe Q Elîmuradxan, berê xwe da

Taran Q Xusrewxanê Erdelan bi hezar G pêsed siwarî ve çQ

Taran G Elîmuradxan bi mezin G serdarên bajêr ve derketin

xweşhatina wî G heta du fersexan ji bajêr dGr ketin Q bi

rQmet Q serbilindî ew bixwe re bire nav bajêr Q Xusrewxan,

hêviya berdana Elahqulîxan, fermandarê Kermanşah jê kir Q

ji bo xatirê wî Elahqulîxan berda Q bi diyarî G perwa Q

ferman ew rêkire Kermanşah,

Lê piştî pêlakê Elîmuradxan G mezinên kurd pêre çGne

Qezwîn Q vegeriyan Esfehan Q li Esfehan Mihemed Reşîdê We-f

kîl li ser zimanê xelkê Erdelan gilî Q gazin ji Xusrewxan,

kirin Q Elîmuradxan ev ji xwe re kire bihane G Xusrewxan ,

ji fermandarî avêt G Kehzadxan, kurê Subhanvêrdîxan kire

fermandarê Erdelan G ferman Q diyarî Q perwa danê Q di gel

Mihemed Reşîd Beg G leşkerê Erdelan rêkire Sine ,

HerwekQ di vê navê re zariwên Sadiqxanê Zend, ieşkerekî

mezin dane hev G doza padîşahîyê kirin Q Elîmuradxan çend

serdarên kurd G Mihemed Reşîd Begê wekîl Q sêsed siwarên

Erdelanî bi wan re şandin şerê mirovên xwe, lê çawa şer

destpêkir, leşkerê zariwên Sadiqxan zora leşkerê Elîmurad-

xan bir G xerab şikandin G Mihemed Reşîd Beg Q hevalên xwe

bi paş de bazdan Q hatin Esfehan Q ji wir berê xwe dane Er-

delan G Xusrewxan çawa ev şikestin bihîst, digel birayê

xwe Ridaqulîxan u apê xwe Lutifelîxan ji Esfehan berê xwe

dane Erdelan G çawa gihane Esedabad, naçare Mihemed Reşîd

Beg Q Kehzadxan Q Mîrza YGsif u Mîrza Ehmed, zariwên Mîrza

202

Ebdilahê wezîr bi dost G mal Q mirovên xwe ve koçemal bar-

kirin G çQne keleha Pilingan.

Lê Xusrewxan, bi çend mirovên xwe ve dane ser şopa wan

Q mal Q barxane G sewalên wan bicarek talan kirin G salt

Qbi serêxwe Q bi hêla lingên hespan xwe avêtin ŞehrazGr ,

nik Mihemed Paşa Q Umer Beg, herdG birayên MehmQd Paşa Ba

ban G Xusrewxan tevlî talan ser bilind vegeriya mala xwe,

bajarê Sine.

U di wê navê de herdQ birayên MehmQd Paşa Baban, Mihe -

med Beg Q Umer Beg, reviyan Q hatin nik Xusrewxan G MehmQd

Paşa ji Xusrewxan re şand G got:

- Eger herdQ birayê min bidî destê min, ezê Kuherzadxan Q

Mihemed Beg bidim destê te Q bi vî rengî mirovanî Q dostanî

di nav me de xurt Q mezin dibin Q xwepêkirtên xwe bihev g£

herandin çendan, ko di nav miletê kurd de ev kêmasiyeke g£

lek mezine jî.

MehmGd Paşa, herdG birayên xwe kuştin, Tenê Xusrewxan,

gelek rGmeta pismamê xwe girt Q perwa pêve kirin, Lê Mihe-

med Reşîd Beg Q hevalên xwe bi dizî reviyan Q çGna Zihaw

cî girtin Q pismamê xwe Nezer Elî Beg, li wir hişt Q bixwe

çQ Bexda Q wezîrê mezin çar gund ji hindama Zihaw dane de£

tê wan G tê derQniştin,

Lê ji ber, ko Mihemed Reşîd Beg, destdirêjî dikirin Q

koçerên Erdelan zor Q setem li xelkê dikirin, kurdên pêre

vegeriyane welatê xwe, cem Xusrewxan,

Lê Mihemed Reşîd Beg, bi xwe çG cem Şahelîmuradxan Q h£

vî kir, ko Xusrewxan, çend gundan li Erdelan bidî wî Q mi-

Jfevên wî Q Elîmuradşah ahêzend hêviya wî bicîkir G Xusrew-

xan çend gund G hindama Pilingan dane destê wan Q ciwanrQ

bi serve berda G bicarek ji Erdelan hatin raqetandin G se£

bixwe fermandariyek lidarxistin.

Lê Kuhzadxan G Lutifelî Beg, herdG pismamên Xusrewxan

di bin ve vîlikik gerandin G bende di navbera xwe Q Mihe -

med Reşîd .Beg de çêkirin G Nezerelî Beg, pismamê Mihemed

Reşîd Beg ev'vîlik bi dizî ji waliyê Bexda re da zanîn Q

walî nivîsarek nerm G xweş bi dizî ji Mihemed Reşîd Beg re

nivîsî Q li sêr destê Nezerelî Beg jê reşand G nivîsar ke-

te destê Kohzadxan G ji Xusrewxan re rêkir Q Xusrewxan ji

Elîmuradşah re şand G jêre got :

- Li ser fermana Şehinşahê îran, min hindama Pilingan G C£

wanrG dabQn Mihemed Reşîd Beg Q gelek perwa Q diyarî bi m£

rovên wî vekirin, lê hêj xwe ji dewleta Osmanlî dGr nekir^

ye Q zar G zêçên xwe li Zihaw hiştine Q dixwazî bêbextîye-

kê bi min re bikî.

Çawa nivîsar kete destê Elîmuradşah, ferman bi girtin G

203

talan kirina Mihemed Reşîd Beg derxist Q naka girtin G xis

tin zindanê Q hezar tQmen ji mirovên wî sitandin, lê piştTpêlakê Mihemed Reşîd Beg ji zindana Esfehanê hate berdan Q

dawî Mihemed Reşîd Beg, ji Şahelîmuradxan re got :

- Xusrewxan, doza padîşahî dikî Q kengî fersende jê re bê,

wê beyreqa padîşahî biiind bikî Q şerê te bikî Q zQ ev go-tin kete serê Elîmuradşah G di sala 1196 de Xusrewxan ji

fermandarî xist Q bire Esfehan G birayê wî Ridaqulîxan ki-

re fermandarê Erdelan Q birayê xwe ê ji dê bi leşkerekî ve

pêre şande Sine, ko destgirêdayî Xusrewxan bibin Esfehan.

Lê çawa Xusrewxan ev bihîst, digel mirov Q dost G heva-

lên xwe koçemal berê xwe dane welatê ŞehrezGr. Tenê Ridaqu

lîxan fermandarî nekir G bazda Q çQ cem Ehmedxan G Cafer-

xan, welatê Erdelan da ber talan G wêran G bi carek tar G

mar hişt G Ridaqulîxan, Ehmedxan li ŞehrezGr hişt Q berê

xwe da Ormiye , cem îmamqulîxan, ko di Azerbaycan de doza

padîşahî dikir G îmamqulîxan şeş hezar siwar dane Ridaqulî

xan Q şande ser Erdelan. ~

HerwekQ Caferxan, melayê mizgevtê EbdilmOmin şande Şeh-

rezQr nik Ehmedxan Q Ridaqulîxan, ko ji wan re bêjî, bere

bên welatê xwe Q bi serfirazî fermandariya Erdelan bikin.

Lê Mela EbdilmQmin Merdoxî hew vegeriya Q çawa, ko îmamqu-

lîxan Q Ridaqulîxan nêzîkî li Sine kirin Caferxan bazda Q

bi şev ji welêt derket Q çG G îmamqulîxan, Ridaqulîxan ki-

re fermandarê Erdelan G berê xwe da Esfehan, lê bi rê de

fermandar Q serdarên wî, jê re gotin, ko fermandariya Rida-

qulîxan, nediriste, Ji lewra j i rê vegeriya Q çG Azerbay -

can.

Lê piştî pêlakê G bi navtêdana Mihemed Reşîd Beg, Koh-

zadxan G Lutifelîxan bi hin ieşker ve berê xwe dane bajarê

Sine Q şer di navbera wan G Ridaqulîxan de destpêkir G di-

nav şer deNezerelî Beg, tîrek li Ridaqulîxan da G bi birîn

darî reviya G çQ Q li Geros serê xwe danî. ~

Xusrewxan, bixwe li Esfehan bG G Elîmuradşah guh lê ne-

dikir Q gelek perîşan Q bêhavil mabG, lê çawa SErpêhatiya

Kohzadxan bihîst Q kuştina Ridaqulîxan ji şah re hate go-

tin, gazî kire Xusrewxan G dilê wî xweşkir G ferman G per-

wa Q diyarî danê Q şande cem Ehmedxan, kurê wî Q jê re nivî

sî G got : ~

- Dixwazim naka ŞehrezGr berdî Q zQ bê Erdelan.

Çawa Ehmedxan, ev bihîst G xwend, berê xwe da Kurdistar

nê G çawa kete welêt Kohzadxan Q Lutifelîxan, çQne pêrgî

wî Q serê xwe jê re nixQn kirin G bi dilşadî G serbilindî ,

bi hevre çQne Senedij Q di sala 1198 de Elîmuradşah bi ne-

xweşiyê serê xwe danî. Li her der fermandar Q serdarên we-

204

lêt serên xwe hildan G her yek ji xwe re doza padîşahîyê ,

dikir G careke dî berdîberdan kete nav welêt Q naçare Xus-

rewxan hate Kurdistan Q welat Q keleh Q derbendên xwe asê

Q ava kirin Q leşkerê Kurdistan pêkanî G tekGzkir.

Diwê navê de Elahqulîxanê Zengene-kurdî , bi navê padîş£

hî G bi navtêdana Mihemed Reşîd Begê wekîl, berê xwe da w£

latê Erdelan Q ji xwer çayir Q hesanî dî. Çawa, ko leşkerê

Kelhor G kurdên hêla Zihaw-Helwan bi carekdi nav leşkerê E^

lahqulîxanê Zengene de bQn Q bi top Q zenbQrek G qorxane Q

alavên şer gelek pêre hebGn G Mihemed Reşîd Beg G zaro G

mirovên xwe di pêşiya leşkerê wî debQn.

Naçare Xusrewxan bi heftsed Q pêncî siwarên xwe ve pêr-

gî dijmin çQn G siwarên xwe li kurên xwe parvekirin G her-

yek ji wan sed siwar dane wan Q ji xwe re tenê pêncî siwar

hiştin G Ehmedxan, kurê Xusrewxan bG qolçî G pêşing Q kete

pêşiya leşkerê bavê xwe Q çawa li leşkerê Zengene rastha-

tin, ko zariwên Mihemed Reşîd Beg, di nav de bQn Q piştî şe

rekî dijwar zora dijminê xwe bir G talanekî mezin ji bavê

xwe re anî G hate cem bavê xwe. Di vî şerî de Mîrza YGsif ,

kurê Mîrza Ebdilahê wezîr bi Ehmedxan re bQ Q çawa leşkerê

Sipîdeyê serê xwe derxist Elahqulîxan leşkerê xwe rast Q

çep saz kir G top G zembGrek di cihên wan de tekGz kirin Q

şerê mezin jinG vedestpêkir, lê piştî şerekî dijwar G

xwîndar leşkerê Xusrewxan zora dijminê xwe bir G şikandin,

Ehmedxan, dipêş de Q herdQ birayên wî Eslanxan Q Mihe -

medxan di rast G çepê leşkerê bavê xwe de bGn G di nav şe£

de Rida Beg Celewdarê Xusrewxan dirêj kire ser Elahqulîxan

Q kuşt Q serê wî ji Xusrewxan re bi diyarî anî G .leşkerê

Erdelan bG du perçe, Yekî da ser şopa dijmin Q yek talan G

gelepGrên dijmin dane hev Q mal G barxane bi carek ketin

destê Erdelaniyan G Xusrewxan bixwe kete çadira padîşah Q

Mihemedaxayê kalikê Mîrzaelîekber , Sadiqilmelik pêre bG,

Di sindoqa padîşah de gelek tiştên giranbiha dîtin Q

derxistin, Ji wan qutiyeke biçGk hebQ, ko nikaribQ vekin,

lê Xusrewxan miftak ji berîka xwe deranî Q lêxist Q vekir

G Xusrewxan wê çaxê got:

- îro xwedê ji me re her tişt lihev aniye, ko heta mifta me

li sindoqa dijmin derdikevî Q çawa vekirin gustîlek têde

dîn Q Xusrewxan xiste tilya xwe Q Mihemed Reşîd Beg Q Ne-

sirxanê Kilyayî dest girêdayî anîne cem Xusrewxan G ferma£

darê mezin hesp Q şGr Q malê Mihemed Reşîd Beg ji isiwaran

sitandin G lê vegerandin G bi ser de gelek perwa G diyarî

danê Q pêve kirin Q got :

- Wekîl '. , Şêlim Q savara Kurdistan ji xwarin G dayina bê-

gane G Kermanşah xweştire.

205

Xusrewxan, ferman Q perwa G diyarî ji apê Elahqulîxan ,

Hacî Elîxan re dan Q kire fermandarê Kermanşah G Hacî Elî-

xan nêzîkî sed hezar tGmen ji malê Elahqulîxan bi xwe ra h£

lanî Q hate nav ordiya Xusrewxan Q serê xwe jê re danî G ew

mal Q zêr G barxane jê re pêşkêşkirin Q Xusrewxan bicarek

li leşkerê xwe parvekirin. Tenê çadir Q perdên Elahqulîxan

ji xwe re hiştin Q bi serbilndî vegeriyane Senedi j .

Lê di saia 1200 ê koçî de Caferxanê birayê zikmakê Elî-

muradşahê Zend, ko doza padîşahiyê dikir ji Esfehan bi leş

kerekî giran ve hate Hemedan G Xusrewxan xweste nik xwe 11"

ji ber, ko diwan rojan de Xusrewxan ji Caferxan xurttir bQneçG cem, lê bersiva wî da G got :

- Meydana şer tenê dikarî me bighênî hev.

U piştî du rojan Xusrewxan bi leşkerekî giran ve berê

xwe da Hemedan G Mihemedhuseynxanê QeregozlQ G Mihemedemîn

xanê Geros Q Elîxanê Xemse bi pênc hezar siwar ve li gunde"Salihabad gihane leşkerê Xusrewxan G bQne hevalbendên wî Q

pêre çGn Q di 24 .ê şabana sala 1200 ê koçî de şer di navbe

ra Xusrewxan Q Caferşah de destpêkir.

Di rojapêşî de yekî zora yekî nebir Q her yek vekişiya

leşkergeha xwe , lê di roja diwem de leşkerê Elîxanê Xemse

Q Huseynxanê QeregozlG ji meydana şer bazdan G şikestin Q

Xusrewxanji vê revê gelek xeyidî G dilgîr bG Q bi hezar si

warên gernas ve , ko di bin serdariya zariwên wî de bQn êrî^

kire ser dijmin G dijminê xwe şikandin Q Caferxan di cîkî

teng de asê kirin Q talanekî mezin xistin destên xwe Q he-

zar Q sêsed mirov ji Lor G Zend hatin kuştin Q bişev Cafer

xan ji Xusrewxan re şand G got : ~

- Dixwazim bext bidî min, ko bi saxî herim mala xwe Q ezê

her tiştî ji te re bihêlim G gewherên padîşahî Q cewher G

Quranek ji Xusrewxan re şandin Q bi sê mirovan ve ji nav

pêlên mirinê derket Q barxane Q hasincaw bi carek ji dijmi

nê xwe re hiştin G çQ Esfehan, "~

Lê Xusrewxan, piştî vî şerê pîroz Q dijwar berê xwe . da

bajarên Melayir, Rêgirt, TGserkan, Kizar, Ferehan, Gulpay-

kan G di çaxekî hin de ev hindam hemî girtin G Mîrza Ehmed

Wezîr di nav civatê de ji Xusrewxan re got :

- Iro roja teye, ko tu doza padîşahî bikî. Mihemedxanê Qa-

carî nikarî serê xwe li ber te bilind bikî Q serdar Q fer-

mandarêdi wê civatê de tevan, ko gotina Mîrza Ehmed di ci-

hê xwe de ye G raste, lê Xusrewxan ev ji xwe re rast nedî

Q ew barxane Q çek Q cewahirên padîşahî bicarek bi diyarî,

ji Mihemedşahê Qacarî re rêkirin Xaran Q ew bajarên, ko si

tandibGn dane destê Qacariyan G heta mala xwe. ~

0 çawa Mihemedxanê Qacarî, ev tişt dîtin gelek dilxweş

206

bQ G ji xwe re rojeke pîroz dî G daxwaza padîşahî di serê

wî de cîkî mezin girt G gelek diyarî G kincên xwe yên padî

şahî Q şQr Q xencerên gewherdar Q kemera pişta xwe Q hespê

xwe di gel fermanekê ji Xusrewxan re rêkirin Q hindamên

Senqer G Gulyayî xistin bin destê wî,

Lê di sala 1211 de îsmaîlxanê Zendî, êrîşî Kermanşah

kir Q Hacî Elîxanê fermandarê Kermanşahî, ko hevalbend Q

fermandarekî Xusrewxan bQ xiste asêgehê Q Hacîxan, han ji

Xusrewxan xwest Q serpêhatî ji Mihemedxanê Qacarî re rêki-

rin, lê Xusrewxan li hêviya hana Mihemedxanê Qacarî rane -

westa G bi hezar siwarî ve dirêjî Kermanşah kir G çQ hana

Hacî Elîxan G îsmaîlxan ji Kermanşah derket Q çG Kohebêsi-

tGn.G li Kermanşah fermana Mihemedşahê Qacarî ji Xusrewxan

re hat G got :

- Xwe ragre, vaye dihana te hatim,

Lê Xusrewxan da ser şopa îsmaîlxanê Zend(Kurd) Q li Sî-

laxun, jipaş ve gihayê Q şerekî mezin di nav wan de destpê

kir G talan Q barxana dijmin bicarek ketin destê wî Q ji

cem xwe Q bi navê Mihemedşahê Qacar fermanek nivîsî G da

Mîrza Fethilah, kurê Mîrza Ebdilahê wezîr Q kire fermanda-

rê TGbiserkan G ev tişt ji Mihemedşah re şand G da zanîn Q

Mihemedşah imza kir Q lê vegerand Q got :

- Dixwazim Xusrewxan li Hemedan bibînim,

Tenê Xusrewxan, neçQ cem Q pismamê xwe Lutufelîxan, ku-

rê Subhanvêrdîxan bi diyarî G talan Q perwayên giranbiha

ve rêkire cem Q got :

- Dixwazim di min biborî , Ji ber, ko nikarim bême Hemedan,

G nêzîkî du salan lutufelîxan li nik Mihemedşah rGnişt G

gelek rQmetmend Q serfiraz dibG G paşê ew bi diyarî G per-

wayên giranbiha vegerande Erdelan-Sine Q careke dî xwest,

ko Xusrewxan herî dîtina Şahê Iran Q di sala 1204 de Ehmed_

xanê kurê xwe li şGna xwe danî G Hesenelîxan Q Mustefaxan,

G Mîrza Ehmedwezîr bixwe re birin G berê xwe dane Taran ,

paytexta Qacar Q çawa nêzîkî li bajêr kirin, xelkê bajêr ,

mezin Q fermandar Q şah bicarek fersexekê hatin pêrgî Xanê

Kurd Q pîrozî G xweşhatin danê Q bi serfirazî birin nav b£

jêr Q Şehinşahê îran gelek rQmeta wan girt Q roj biroj bê-

tir digirt, heta rojekê bi hev re vexwarin Q şah bixwe mey

rête pegala Xusrewxan Q çawa vexwar serxweş bQ Q hew bihi-

şê xwe hat Q reng dîn bG.

Lê çawa dengê dînîtiya Xusrewxan hate Kurdistanê hawîr

serê xwe hildan G liber Ehmedxan rabGn, Mukrî Q Bilbas şew

reş û sergêjî di riwê wî de çêkirin, Lê Ehmedxan , bi hezar

siwarî ve çG ser wan G bi zor ew serkQb vegerandin bin des-

tê xwe Q hin ji wan bi serê çiya ketin, Tenê li vegerê E-

207

lahvêrdîxan, kurê Nezerelîxan, kurê Subhanvêrdîxanê Erdel£

nî di kemînê de bi tîrekê Ehmedxan kuşt,

Lê piştî kuştina Ehmedxan, Mihemed Reşîd Beg wekîl bi

hevalbendiya Eslanxan, kurê Ridaqulîx.-.nê Erdelanî dane ser

şopa wa Q şerekî mezin destpêkir G heta Seqiz Q Siyahkoh ,

li pey wan çQn Q piştî şikandina dijmin, laşê Ehmedxan a-

nîn G dijmin talan kirin Q hatin nav bajêr G çîrok ji Mi-

hemedşahê Qacarî re dane xuyakirin,

Mihemedşah, fermanek bi navê Lutufelîxan derxist Q per-

wa Q diyarî jê re şandin G ew kire fermandarê Erdelan.

4I-LUTUFELÎXANÊ ERDELANÎ , KURÊ SUBHANXAN :Piştî kuştina Ehmedxanê kurê Xusrewxan Q di sala 1205

de ferman bi navê Latufelîxan derket G bQ fermandarê Erde-

lan Q Hesenelîxanê kurê xwe bi diyariyên giranbiha ve rêki

re Taran G di sala 1206 de Xusrewxan bi nexweşiya xwe sere

xwe danî Q Mîr Eslanxan, laşê wî xiste texterewanekê G anî

Kurdistan Q veşardin,

Di wê salê de xelkê Xozistan liber Şah Mihemedxan rabGn

G bi serdariya Lutufelîxan, Mihemedşah leşkerekî bêjimar

rêkire ser wa Q leşkerê Kermanşah Q Loristan bi nav leşke-

rê wî ketin Q çQne ser dijminê Şah G SerkQp Q Berbêş kirin

Q vegerandin bin dewleta îran G bêş G salyanê, ko dabQn

hev rêkirin Taran G vegeriya Erdelan,

HerwekG di zivistana sala 1207 de Ehmedxanê fermandarê ,

Bane Q hin ji mezin Q serekên Heraman pêre bQne ,hevalbe£

dên Ebdirehman Paşayê Baban Q di nav xwe de peymanek çêki-

rin Qbi vî awayî ji bin destê Lutufelîxan derketin G karê

xwe Q şer kirin Q naçare Lutufelîxan di nav berf Q baranê

de bi sê hezar siwar ve çQ ser wan G çawa Ehmedxan bihîst

bazdan Q çQne nav eşîra Bilbas Q Lutufelîxan fermandariya

Bane da destê Fetehelî Sultan, pismamê Ehmedxan G gund G

hindamên, ko di bin destê Ebdirehman Paşa de bQn vegerandin

bin destê xwe G Mihemed, kurê MenGçehr Beg kire serdarê

leşkerê sînorparêz u nehişt koç G koçerên ŞehrezQr derbas-

bin welatê Erdelan G gelek ziyan bi vî rengî li koçerên Şeh^

rezGr hatin kirin,

HerwekG di sala 1208 de fermandarê Huweyze serê xwe li

ber Xanê Erdelan hilda Qji bin f ermandariya wî derket G L£

tufelîxan, kurê xwe Hesenelîxan şande ser wan Q bê şer ve-

gerandin bin destê bavê xwe G di sala 1209 de Lutufelîxan,

serê xwe danî,

42-HESENELÎXAN, KURE LUTUFELÎXAN, KURÊ SUBHANVÊRDÎXAN :.Piştî mirina bavê wî Mihemedşahê Qacarî, bi navê Hesen-

elîxan ferman G perwa G diyarî rêkirin Kurdistan(Erdelan )

208

Q di sala 1209 de Hesenelîxan bQ fermandarê Erdelan, lê mi

rovekî xwedênas , nimêjker G rojîgir Q dilovan bG Q pirê ça^

xên xwe bi nêçîr Q rav radibiwardin G hevsarê dewletê bi

destê Mihemed Reşîd Beg Wekîl ve berda bQ,

Lê piştî du sal bi vî rengî Q du sala 1211 de, ko padîşa

hê îran berê xwe da Azerbaycan, Qerebax, Qereşîşe, Hesen -

xan pêsed siwar bi xwe re hilanîn Q çQ dîtina Şah Mihemed -

xan G piştî, ko keleha Şîşe bi zor sitandin Şah Mihemedxan

Q çend mirovên navdarên dewletê çQne nav kelehê Q bi şev sê

mirovan Şah di xew de kuştin Q reviyan Q çawa leşker ev bi^

hîst, hemî ji hev belav bGn Q her yek bi cîkî de çG,

Hesenelîxan G leşkerê Erdelan bi Elîqulîxan re ji bajêr

derketin Q çawa xelkê bajêr bihîst, dane ser şopa wan Q

tîr li wan barandin Q Hesenelîxan birîn kirin G berê xwe

dane Senedij G destQr ji Elîqulîşah xwestin Q çGne Erde-

lan. Tenê Emanilahxan G Subhanvêrdîxan, herdû pismamê He-

senelîxan berî wî gihabQn welêt Q dixwestin fermandariyê

bixin destê xwe, lê Mihemed Reşîd Beg Wekîl, nehişt, ko vê

bêbextiyê li pismamê xwe bikin Q çawa Hesenelîxan hate nav

bajêr herdQ pismam reviyan Q çQne nik Ebdirehman Paşa- Ba-

ban G leşkerek bi serdariya Selîm Beg, birayê Ebdirehman

Paşabi wan re şande ser Erdelan Q leşkerê Baban Q Seqez Q

Bane bi hev re dirêjî Erdelan kirin.

Hesenelîxan Q Mihemed Reşîd Beg, b.i hev re koçemal barki

rin G berê xwe dane derbendê Mahîdeşt Q ji wir peykê xwe

şandin nik waliyê Bexda G pêre dan Q sitandin.G çîroka leş

kerê Baban jê rebidarvekirin Q Mela Şerîfê Qadî şandin nik

Selîm Beg G li Merîwan jêre gotin :

- Eger walî welat siparde we , ji xwe win tê de ne,lê eger

da desfme, wê çaxê win bi dilê xwe dimênin. Yan bi gotina

walî dikin G yan dilê wî ji xwe dihêlin,

Lê çawa peykê Hesenelîxan giha Bexda, walî ferman kir G

got :

- Naka divê leşkerê Baban ji welatê Erdelan bêkişandin G

vegerin G naçare Selîm Beg vegeriya welatê xwe G Hesenelî-

xan G Mihemed Reşîd Beg vegeriyane Senedi j ,

Tenê Emanilahxan, berê xwe da Taran G çG cem Şahê îran

Q Subhanvêrdîxan vegeriya cem Hesenelîxan Q serê xwe ji

pismamê xwe re danî Q li mala xwe rQnişt,

HerwekQ Mihemed Reşîd Beg, çQ Taran, ko xwe derman bikî

Q ji alîkî dîve fermandariya Hesenelîxan nGjen bikî . Ji

ber, ko Şah Fetehelîxanê Qacarî ji nG hatibQ ser text Q E-

manilahxan li Taran dixwazî fermandariyê ji xwe re bistênî

tenê Mihemed Reşîd Beg, piştî heşt rojan li Taran serê xwe

danî G laşê wî anîn Kurdistan Q kurê wî Mihemedzeman Beg

209

kete şQna bavê xwe Q bQ wekîI(Serkar) . Lê Fetehelî Beg G

herdQ birazayên wî Ehmed Beg Q Nesrilah Beg ji vî karî di^^

sar bQn Q xeyidîn Q digel çend mezinên welêt bendek girê -

dan Q di sala I2I3 de berê xwe dane Taran Q giliyê Hesene-

lîxan li cem Şah kirin Q li wir Emanilahxan dîn G bQne he-

valên wî Q di wê çaxê de Hacî Mîrza, Ehmedê wezîrî di dera-

meta tstîfa de bQ G Ehmed Beg zavayê wî bQ, ji lewra gelek

alîkarî ji wan re kir Q piştî pêlakê Hesenelîxan xwestin

Taran Q di sala 1214 de ferman bi navê Emanilahxan . derket

Q Hesenelîxan ji fermandarî hate avêtin Q Fetehelî B;eg,

kurê Mihemed Reşîd Beg-serkar, bQ serkar Q berdevkê Xanê

nQ G vegeriyan mala xwe Erdelan.

43-EMANtLAHXAN :

Bi fermana Şahê îran, Emanilahxan bG fermandarê Erdelan

Q Hesenelîxan hate avêtin. Emanilahxan mirovekî gelek tnêr

Q gernas Q dilpola Q merd Q camêr bG, dilovan Q mehreban

bG. Heta, ko bi Emanilahxanê mezin hate navkirin G zor da

avakirina keleh G bajar Q welatê xwe Q barxane Q alavên

şer gelek danehev Q bax Q bexçe Q rez Q mizgevt, çimengak,

avakirin Q danîn. Weke , mizgevta Darilihsan, çîmengeha Şe-

fa, talarê Dilgeşan G bax Q qesrên Hesenabad Q keleh Q se£

şok Q bajara Qelan G bax Q avaniyên Xusrewabad Q gelek ci-

hên xweş G ava Q xeyrgah pêkanîn Q çêkirin Q hemî avaniyên

bajarê Sine wî çêkirine Q Xusrewabad , bi navê kurê xwe Xu£

rewxan avakiriye, Erdelan, di çaxên wî de gelek ronak Q a-

va Q navdar G bilind bQ Q piştî du sal ji dewleta wî çQn

Hesenelîxan di sala 1216 de ji Taran bazda Q di nav eşîrên

Bilbas de xwe veşart Q çend mirov li xwe civandin Q berê

xwe da şerê Emanilahxan.Q herdG alî li Merîwan li hev ras£

hatin G piştî şerekî xwîndar Q kuştariyeke mezin Hesenelî-

xan birîn bQ G kete destê dijminê xwe Q leşkerê wî ji hev

belav bG Q Emanilahxan, Hesenelîxan destgirêdayî şande Ta-

ran Q li wir winda kirin.

Di çaxê Hesenelîxan de girtin G berdan Q kar hemî di d£s

tê Serkar de bQn. Lê di çaxê Emanilahxan de nexwest, ko k£

rê xwe bidî destê xelkê G her tişt bixwe dikir,

Ji lewra, Serkar Fetahelî Beg , kurê Serkar Mihemed Re-

şîd Beg bi mirov Q malbat Q dost G xelkên bajêr bicarek x£

yidîn Q bend li Emanilahxan gerandin Q şewreşê destpêkir ,

Lê Emanilahxan diya xwe Gulendam Xanim, şande mala Seyid

MehmQd(Şeyxilislam) , ko civat li cem civiya bG G ji wan re

<îQnd xwar, ko ji îro pê ve tiştek bêserkar nabî Q nayê ki-

rin G weke berê wê her tişt di destê serkarê me de bî G be-

re bere ew Şewşar Q sergêjî rabGn, tenê çend mirov çQne

210

nik Şah Q ev tişt hemî jê re gotin Q gilî Q gazin ji Emani-

lahxan kirin,

Lê Şah, ew tirsandin Q ji wan re got :

- Herin Q di binfermana Emanilahxan de bi camêrî rQnin,

Lê ji ber, ko baweriya wan bi xelkê welêt hebQ di bersiva

Şah de gotin :

- Eger Şahê îran li me nepirsî emê ji welêt barkin Q bi ço

la kevin Q ev mirovên ev gilîname morkirine wê bicarek bi-

revin Q em nikarin zor Q setema Emanilahxan derbaskin G

hilgirin,

Şah li ber vê dilxurtiya wan destên xwe dan serê xwe Q

got :

- Eger nerastbî ev xelkdi riwê min de nikarin wilo bêjin ,

xuyaye kêr gihaye hestî Q nagihan ferman da, ko herdG alî

bêne Taran,

Emanilahxan Q çend mirov bi hev re çQn, lê çi bînêrin,

dîn, ko bajarê Taran ji gilîçiyan hatiye dagirtin Q bax Q

hawîr Qesra Şah, Erdelaniyan girtine Q weke kulî diçin Q

tên,

Tenê Şah, bi destê Emanilahxan girt Q gote xelkê: Herin

mala xwe, Ez Emanilahxan bi we nadim, Baş ewe, ko pêre li-

hevbên Q wezîr gilîçî birin mala Emanilahxan Q lihevanîn Q

careke dî perwa Q diyarî danê G vegerande Erdelan G Emani-

lahxan, careke dî perwa dane Fetehelî Beg Q ew kire serka-

rê xwe Q Mihemed Zeman Beg Q MehmQdcem Q Nezerelî, ko bi

Hesenelî re xistibQn zindanê berdan Qbi xwe re birin Erde-

lan,

Lê roj bi roj hevalbendên serkar bêtir dibQn Q di nav

wan Q fermandar de dilsarî xurttir dibQn Q her tişt ji de£

tê mirov Q hevalên Emanilahxan derxistibQn Q bêgotin kiri-

bGn,

Emanilahxan, hevsar bi dest wan ve berda heta, ko gelek

ji ser xwe çGn G şevekê Fetehelî Q sê birayên wî xwestin

cem xwe G got:

- Karekî mezin heye , ko dixwazim li ser bipeyivim,

U çend mirovên xwe bi çek di hindirû de veşartin G çawa

her çar bira hatin, ew girtin Q xistin zindanê G Fetehelî-

beg Q du birayên wî kuştin Q birayê biçGk piştî salekê di

zindanê de kuştin Q laşê wî bi dizî veşartin,

Fetehelî Beg, Ehmed Beg, Nesriian Beg, Mihemed Zeman

Beg, her çar kurên Mihemed Reşîd Beg Serkar hatin kuştin G

serkarî dane destê MehmGdcem, kurê Mehirelî Sultan, zavayê

Mi'hemed Reşîd Beg , Hevalên zariwên Mihemed Reşîd hebQn bi

carek xistin zindanê Q her tişt bi destê xanê Erdelan, bi

camêrî hate gerandin G dewlet weke gustîlekê xiste tilya

211

xwe Q hew kesî karibQ bêjî çilo Q çira,

Emanilahxan, zor da gund Q qada baş Q pirê qad Q gundên

welêt li ser navê xwe tapo kirin Q di pirên wan de avani -

yên hêja avakirin Q keleh G serşok Q bex Q bostan çêkirin,

Lê di sala 1219 de Ebdirehman Paşayê Babanî , ji ferman-

dariya ŞehrezQr hate avêtin Q ji dewleta Osmanlî xeyidî Q

hate îran Q bi heftsed siwarî ve koçemal hate Erdelan, nik

Emanilahxan Q fermandarê Erdelan leşkerê paşê ji derve bi

cî kirin Q Ebdirehman Paşa bi xwe re bire sera mezin Q li

Senedij danî Q serpêhatî ji padîşahê îran re nivîsî.

HerwekQ ji rexê waliyê Bexda ve Sulejnman Paşa Fexrîzade

hate Erdelan Q doza danedesta Ebdirehman Paşa kir, lê çawa

ev serpêhatî giha ber destê şah, ji bo xwarina leşkerê pa-

şê hindama Seqiz da wan Q Ebdirehman Paşa Q Emanilahxan bi

hev re xwestin Taran Q gelek jê re rQmet kir Q Şah Fetehelî

xan ji Suleyman Paşa re şand Q got :

- Dixwazim careke dî dewlet Q derebegiya ŞehrezQr bidî des

tê Ebdirehman Paşa, Baban Q em dostîbi hev re derbaskin.

Lê dewleta Osmanlî gotina Şah nexiste serê xwe Q herdQ

rexan şGrê şer kişandin G dirêjî hev kirin. Dewleta Osmian-

lî bîst liezar mirov têkel ji Kurd , Turk Q eşîrên Ereb dane

hev Q ketin Qesirşêrîn Q sînorê Zihaw(Helwan) . HerwekQ pa-

dîşahê îran bi leşkerê xwe ve di çîmena sultaniyê de çadi-

rên xwe vegirtibQn Q çawa hatina leşkerê Osmanlî kete guhê

Şah, ferman kir G Mihemedelî Mîrza, ko Kermanşah, Loristan

Q Xozistandi bin destê wî de bQn, bi leşkerekî giran ve

şande Kermanşah Q Ferecilahxan bi sê hezar siwar ve tevlî

Emanilahxan şandin Erdelan, ko di rexê Merîwan ve êrîşî o-

lika Osmanlî bikin Q di dawiya Cemadê diwem sala 1221 ê ko

çî de Emanilahxan deh hezar siwar danehev G xwe pêkanîn Q

berê xwe dane dijmin G roja pêşî li Şêxetar rQniştin.

Lê çawa ev serpêhatî gihane waliyê Bexda, Xalid P^şa Ba

ban Q Suleyman Paşa-Kehye Q paşayê Koysenceq Q Herîr bi hev

re sîh hezar leşkerên kurd Q turk G ereb şandin pêrgî Ebdi

rehman Paşa G leşkerê îran.

Lê çawa Ebdirehman Paşa ev bihîst, şande ji Emanilahxan

Q serdarên Iran re , ko karê xwe bikin G hay ji xwe hebin Q

herdQ ordî ajotin ber hev G li nêzîkî , pingava Merîwan weke

du pêlên mezin lihev ketin G dengê top, tiving Q şGr Q m.er

talan di kumbeda gerdQn ve derket Q himhim bi çol Q çiy^

ket. Hespên bêsiwar Q siwarên bêhesp G tenên bêser Q serên

bêten li wan çol Q deştan gêrbGne ser qadê Q bGkên dar G

ber G giya destên xwe bi xwîna gernasan hine kirin G gul G

kulîlkan lêvên xwe sor kirin. Bi şQra weke şêra êrîş dibi-

rin hev G birîn weke gulan di sînga xweşmêran de geş dibQn

212

Q gule weke awirê çavên esmera êrîşî sînga xurta dikirin Q

mencenîqa çiya bi ser siwara de digindirandin , siwar tevlî

hespan ji ser riwê qadê bilind dikirin Q dikumişandin, tî-

ra hewr Q seywan di ser şergehê re girtibQn û toz Q tira -

bêlkê roj winda kiribQn, Simê hespa qatek ji qadê rakiri -

bQn Q li ser serê siwaran xistibGn Q ezmanek zêdekiribQn , .

Lê ji nişka ve beyreqa îran bilind bQ Q leşkerê Osmanlî

şikest G top Q cebilxane Q talan bicarek ji dijminê xwe re

hiştin Q çQn,

îraniyan, leşkerê kurd Q qizilbaş talan ji nav destê

hev revandin G Suleyman Paşa G hin mezinên leşkerê bi dîlî

ketin destê dijminê xwe , lê Selîm Begê Babanî, di vî şerî

de mêraniyên mezin nîşandan Q di nav şerde birîn bQ Q paşê

serê xwebi wê birînê danî,

Piştî vî şerê navdar Q tarîxî Ebdirehman Paşa Baban di

welatê xwe de ala serxwebQn Q fermandariyê hilda Q bi ser-

firazî rQnişt Q fermandarên kurd Emanilahxan Erdelanî, Su-

leyman Paşa, Waliyê Bexda Q bi dused mirovên dî ve rêkirin

cem Şah Fetehelîxan, Û di rexê Zihaw(Qesirşêrîn) de leşke-

rê Şahzade Mihemedelî, leşkerê Bexda şikand G ta bi nêzîkî

Bex(5ayê li pey wan çQ G gelek barxane , çek, talan, dîl ji

wan sitandin Q ew nav bicarek talan Q berbad kir.G di sala

1223 de Emanilahxan, bêj imar diyarî G perwa bi xwe re birin

G berê xwe da Taran G çG dîtina Şah Q fermandariya Erdelan

li ser navê kurê xwe Mihemed Hesenxan pîroz kir. U diwê t£

rîxê de Xan Ehmedxan, kurê Ridaqulîxan Q Mihemedqulîxan k£

rê Xan Ehmedxan G birayê Emanilahxan Q Mehmûdcem serkar Q

Nezerelî Beg G îmamvêrdî Beg tevlî mirov Q dostên xwe bi-

hev re sGnd xwarin, ko Emanilahxan bikujin.

Lê Mîrza Lutfilah, kurê Mîrza Ebdilah, wezîrî, ko yek

ji wan bQ, ev gotin gihande Mîrza Ebdilkerîm, ko berdesti-

yê Emanilahxan bQ G çawa ev bedkarî giha ber destê ferman-

dar, bicarek girtin Q xistin zindanê Q serpêhatî ji Şah re

nivîsî Q Şahê îran bê dan Q sitandin ferman da , ko bicare-

kê wan bikujin G Emanilahxan, Mihemed Rehîm, Mihemedelîbeg

Nezerelî, îmamvêrdîbeg kuştin Q gund G xanî G malên wa ta-

lankirin. Lê Xan Ehmedxan, Mihemedqulîxan pismamên xwe G

mirovên dî berdan G hinek hinguv ji wan sitand G şande Ta-

ran,

Di sala 1225 de Ebdirehman Paşa Baban, serbixwe ala be£

xwedarî Q padîşahî di welatê xwe de hilda Q bG dijminê he£

dG dewletan Q êrîşî Bexda kir Q leşkerê Suleyman Paşa Keh-

ya, waliyê Bexda, leşkerê xwe rêkire pêşiya wî G leşkerê

Erdelan bi navê îran êrîş kire ŞehrezQr, lê Ebdirehman Pa-

şa zora leşkerê Bexda bir Q xerab şikand G walî reviya G

213

li nav eşîrên ereb xwe veşart Q dawî hate kuştin Q paşayê

Babanî berê xwe da îran G şah ferman da, ko leşkerê Er(le -

lan bi paş de bêkişandin Q ji bo parastina sînorên xwe Şah-

zade Mihemedelî Mîrza pêrgî Ebdirehman Paşa çQ Q ieşkerê

Erdelan kete nav leşkerê Şahzade Q çQne sînorê Zihaw,

Ebdirehman Paşa di sala 1216 de ji bajarê Suleymaniye ,

derket Q kete Koysenceq Q karê xwe Q asêbQnê kir Q Şahzade

li hawîr kelehê çember girêdan Q paşa xiste asêgehê. Lê

piştî çend rojan paşa xwe da destê ordiya îran Q du kurên

xwe bigiraw şandin nik Şahzade G Şahzade vegeriya Kerman -

şah G Emanilahxan hate mala xwe,

Lê çawa Ebdilah Paşa, wezîr, waliyê Bexda, ev bihîst bi

leşkerekî giran ve berê xwe da ŞehrezQr Q Ebdirehman Paşa

ji rexê xwe ve bi leşkerê Baban ve êrîşî dijmin kir G .çQ

pêşiya wî, lê piştî şerekî xwîndar , leşkerê ŞehrezQr ji

meydanê bazda Q şikest Q Ebdirehman. Paşa reviya Q çQ Ker -

manşah.

Çawa Şahzade Mihemedelî Mîrza, ev serpêhatî ji şahê î-

ran re nivîsî Şah ferman kir G got :

- Haha, gereke leşkerê îran, bi serdariya Şahzade Mihemede

lî Mîrza, bajoyî pêşiya Ebdilah Paşa, waliyê Bexda,

U xanê Erdelan Q çend xanên dî leşkerê xwe dane teUişta

leşkerê Şahzade G leşkerê îran kişiya meydana şer G leşke-

rê dijmin şikandin Q heta nêzîkî Bexda dane ser şopa walî

Paşa Q ew nav bicarek tar Q mar kirin Q bi vî rengî Kurdis-

tan herdem ji ber nezaniya mezinên kurd,di nav xwîn Q ta-

lan Q şewat Q malwêranî dedigevizî G dihate gevizandin,

Ebdilah Paşa, di Bexda de asê bQ Q Şêx Cafer Q çend Şê

xên Elewî, ko li Necefê rQniştîbGn, rêkirin nik Şahzade Q

hêvî jê kirin, ko ji ser Bexda vegerî G gotin :

- Ebdilah Paşa wê serê xwe ji dewleta îran re nixQn bikî

G xwe bidî bin siya HemayQnî îran.

Şahzade, ev tişt ji Şahê îran re da zanîn Q Şehinşah ,

wê çaxê li Çîmenê Sultanî çadirên xwe vegirtibûn G ji xwe

re ev tişt pîrozî dît Q diyarî Q perwa Q ferman jê re rêk£

rin G Ebdirehman Paşayê Babanî bG fermandarê ŞehrezGr Q

fermandarê Erdelan vegeriyan mala xwe Q Şahzade •.vegêriya

Kermanşah Q Emanilahxan ji nQ vedest bi avanî G xweşkirin,

Q pêşdebirina welat Q bajar Q kelehên xwe kir.

Ev serpêhatî di sala 1227 de bQ, lê Emanilahxan, mizgev_

ta Darilihsan, di sala 1228 de ava kir Q Şix Cemdîidînê

Merdoxî Diwem, kire îmam G seyda Q Şêx Hacî Mihemed Seîdê,

Texte kire seydayê dersgo,

Lê di sala 1230 de Mihemed Zeman Beg,G kurê .wî YGsif

Beg, bi dost Q mirovên xwe ve ji bo giliyê Emanilahxan bi-

214

kin berê xwe dane Taran, HerwekQ Emanilahxan ji ber xwe^ vo

Mihemed Axa Tîrvanê dewlet Q hinek hinguv Q nivîsarekpê re

rêkirin, berî geha Padîşah Q her tişt jê re da zanîn G bi-

darvekir Q got :

- Ev mirovên, ko hatine giliyê min, bermayên wan mirovên ,

ko dijminê dewletê Q dixwestin min bikujin,

Di wê çaxê de, ko heytehola padîşah li FeyrQzkoh bQ Q

herdQ rexan gilîname Q nivîsarên xwe dane destê wezîrê me-

zin, Mîrza Şefîê, lê ji ber, ko wezîrê zana welatperwer^ Q

jîrek bQ herdQ alî li cem xwe kom kirin G gilînama KerdG £

liyan xwend Q da destê HemayQn Q soz wilo hate da- n, ^ ko

herdQ alî herin Kurdistan G Mihemed Axa wan lihev Dênî' Q

Şah ji wan re bi vî rengî nivîsarek nivîsî Q da wan,

Mihemed Zeman Beg G gerekên kurd bi axê re vegeriyan S£

ne(Kurdistan) Q herdG kurên xwe, Ridaqulî Beg G YGsif Beg

Q pismamên xwe vegerandin Daridewle(Kermanşah) G Şahzade

meger çendan eşkera rQmeta wan girt, lê dawî çavên her ç£

ran rijandin G şandin Kurdistanê Q Seyid Mihemed Şeyxilis-

lam li Qeklan Q Girifto bi darvekirin Q Seyid Mihemed^ ligundê Doreqêla veşartin Q kurê wî Zekî, li Seqiz xistm

bin axa sar Q heta îro jî gorna herdiwa jî pîroze,

Di sala 1230 de Emanilahxan, bi diyariyên giranbiha^ ve

berê xwe da Taran Q çQ dîtina Şahê îran Q gelek rQmet Q q_î^

met jê re hatin kirin G ji padîşah re pêşkêş kir Q got :

- Hêvîdarim, ko kurê min Xusrewxan bi berdestî Q_ rêncberî

ji xwe re bibênî Q keça xwe Şahzade Husincihan bidî wî ,

Lê'.Şah.keniya Q got :

- Ji xwe min dixwest berîvî qasî ez Kenîza xwe li te marb^

kim G paşê keça xwe bidim kurê te,Û Şahê mezin Kenîza G hezar tGmen bi diyarî danê Q nayê wêkire Qebazer Xanim Q xiste nav mala xwe G ji nGve karê bGkG zavê kirin G piştî salekê Q di sala 1232 de bixwe G ser-dar Q fermandar G mezin Q zana Q xwendewarên welêt ve bidiyarî Q perwayên kesnedî G barxane G xwarin G rewşek me-

zin ve çGne Taran Q xalîçe Q mafGrên kesnedî G zana Q _ho-

zan G navdarên welêt bicarek li Taran civandin G^her tiş -

tên giranbiha dane nîşandan Q xuyakirin Q perwayên mezin

bi wezîr Q sefîr G mêvan Q serdar G fermandarên Taran vek^

rin Q heta mehekê bi bezm Q rezm Q şadî Q saz Q '- awaz bikurtî du sed hezar tQmen avzêrkirî di vê babetê de xerc ki-rin Q paşê bi serbilindî bQk bi heytehol birin Kurdistanê,

Lê Hesen Mihemedxan, birayê mezin ji vê desgîranê dil

sar bQ Q xeyidî Q got :

- Çira birayê biçQk di ser min re girtiye,?

G'-gelek ji xortên malmezin G xwendewar bi xwe re birm G ç£

215

ne rexê Zihaw Q Germesîr Q li wir êl Q eşîrên kurd Q ereb,

ko li Germesîr bQn, kirin hevalbendê xwe Q leşkerek ji

xwe re pêkanî G berê xwe da dijminahî, keleşî Q talana G

mezinê ereba kuşt Q talanê kurd G erebên wa navan anîn Q

dawî berê xwe da dijminahiya bavê xwe ,

lê Emanilahxan, çendek ji mezin G zana G olperestên we-

lêt rêkirin cem Qjê re gotin :

- Ev tiştekî wiloye, ko hêj di tarîxa de kesî nekiriye, Çi

dixwazî wê bavê te ji te re pêk bênî , lê her çiqas gotin ne

xistin serê wî G destvala bi ser bav de vegeriyan, ~

Emanilahxan, çîrok ji Şah re pêşkêş kir G Ebbas Mîrza

Naibiseltene tirs tê firandin, lê tu kêr nekir Q ji nG ve

bavê dilovan karê xwe Q şerekî xwîndar kir Q mezin Q zana

Q xwendewar Q olperest bi xwe re birin Q çG şerê kurê xwe G

herdG leşker raperikîne hev Q gelek ji herdQ rexan hatinkuştin,

Ji navdarên, ko di vî şerîde hatin kuştin, Mîrza Ebdilah

Wezîr, Mihemedelî Sultan, Huseynaxa Daroxe , Mîrza Bakir ku

rê Mîrza Lutfilah Q van pê vejî gelek ji rexê Emanilahxan^

hatin kuştin, Lê dawî birîn kirin Q bi birîndarî girtin Q

leşkerê wî reviyan Q gelek ji wan hatin kuştin Q girtin Q

ji herdG rexan kuştin çêbQ Q piştî meheke Mihemed Hesenxan

Li birîna xwe mir G ji derdê kurê' >we Emanilahxan bêhiş bQ

Q di sala 1240 de serê xwe danî G 27 sala bi fermandarî ra

biwardin, ji sala I220tI230 çi avaniyî hene li ser dest¥

wî hatine avakirin,

44-XUSREWXAN NAKAM, KURÊ EMANÎLAHXAN :

Zayayê Şahê îran, piştî mirina bavê xwe bQ fermandarê ,waliyê Erdelan Q Nakam, mirovekî jîr Q ristevan bQ G nivîs

vanekî mezin bû, Destvekirî Q payedar bQ, lê gelek tolaz u"

meyxwer Q serxweş bG, Şev G .roj li mala yekî ji- gundiyê

xwe bi navê Ridaelî rGdinişt,

Di^sala 1241 de Heyder Sultanê Heramî G Mihemed SultanêHeramî li ber Xusrewxan serê xwe rakirin G şewreş di riwê

"^îye çêkirin Q ji bo serkGpîya wan Xusrewxan Mihemed Ridaelî, birayê xwe bi leşkerekî ve şande ser wan Q çawa şeT

destpêkir Caferaxa Erdelanî hate kuştin Q ordiya Erdelan ,

gelek li ser xeyidî G bi hovî êrîş kire ser. dijmin Q gelek

ji wan kuştin Q Heyder Sultan di cîkî teng de asê kirin Qji tirsa xwe avête nav çem, ko xwe bi avjênî biparêzî, lê

bi tivinga ew di nav çem de kuştin Q gelek ji Heramîyan hatin kuştin Q gelek bi dîlî ketin destê leşkerê Xusrewxan.~

Çawa, ko Cafer Sultan Serejdan bi leşkerê xwe ve êrîşki

rin ser Mihemed Sultan G naçare Mihemed Sultan G .hevalêîî

216

xwe bazdan Q çQne nav Baban, ŞehrezGr Q Mihemedxanê serdar

pêlakê li wan nava ma Q dawî bi talanekî mezin ve mal , pez

sewal hate Senedi j .

HerwekQ di sala 1243 de giranî kete nav welêt Q birçîbû

nê serê xwe hilda G xelk ji nêza li kuç G kolana bi serhev

de gêr dibQn Q ji birçîna dimirin, lê Xusrewxan pêncî he -

zar Tixar, ceh Q genim ji enbarên xwe derxistin Q li gora

jimara kifletê mala li wan parvekirin G xelk ji mirin Q

birçîbQnê parastin G li ser wan nivî, ko kengî giranî rabî

wê bihayê vê dexlê bidin, Lê piştî giranî rabQ Q welat bG

erzanî, Ferecilahê wezîr, jê re got :

- Vaye welat xweş Q ava bQ G giranî nema G erzanî kete şQ-

na wê gereke îdî xelk bihayê dexla dewletê bidin, Wilo got

G bi hazaran bendnama jê re pêşkêş kirin, Lê Xusrewxan Na -

kam, ev bendname bicarek çirandin G got:

- Malê milet ji milet re ye Q nêzîkî du hezar tGmen di nav

xelkê de winda bQn,

Lê Xusrewxan ji birayên xwe re gelek nebaş bQ G tev şer

peze Q perîşan mabQn Q di sala 1244 de Mihemed Q Mistefa

Beg herdQ kurên Fetehelî Beg Serkar, ko Emanilahxan ew dGr

kiribQn Q şandibQn Semnan Q Damxan G piştî 27 sal derbide-

rî, perîşanî Xusrewxan ew vegerandin Sinidij G Elîmihemed

Beg, kurê Ehmed Beg, ko j i xalanê Xusrewxane gelek serfi -

raz G payedar Q bi rQmet bG,

Di wê navê de ordiya Qeyserê RQs êrîş kire welatê îran G

Azerbaycan xiste bin destê xwe G di welatê îran Q bêtir di

Azerbaycan de sergêjî Q berdîberdan hatin meydanê,

Ekber Beg, kurê Mihemed Zeman Beg , kurê Mihemed Reşîd

Beg bi mirov G dost Q siwarên xwe ve reviyan Q xwe gihan -

din ordiya RQs , 0 Huseynqulîxanê walîzade, ko nG ji walîtî

ya Esedabad hatibQ avêtin, bQ hevalê wan, lê çawa ev tişt

jêre hate gotin, hate cem Xusrewxan Q jêre got :

- Ewê, ko ev vîlik gerandiye ebQ Hesen Beg e G eger ji min

bawer nakî rabe kincên xwe biguhere Q bi min re were pişt

xanîye Ekber Beg, tê her tiştî bi guhê xwe bibihîzî.

Lê çawa Xusrewxan çQ, her tişt bihîst Q bawer kir Q di-

wê şevê de ferman da Q hemî girtin G xistin zindanê Q piştî

çend rojan zariwên Fetehelî Beg Q Sultan, kurê Nezerelîbeg

kuştin, lê Ekber Beg Q îsmaîl Beg, birayê wî Q EbG Hesen

Beg, bavê MestGre Edîbe G hevalên wa di hember hinek pere

de berdan G MestQre Edîbe markir.

Lê piştî kuştina zariwên Fetehelî Beg, serkar malbata

mala Serkar lihev geriyan Q xeyidîn. Emanilah Beg, kurê F£

tehelî Beg G Elîmihemed Beg, kurê Ehmed Beg Q deh miroy b£

wan re bi şev reviyan G çQne Taran Q gilînamak ji Şahê Iran

217

re pêşkêş kirin,

Lê Xusrewxan, wezîrê xwe Ferecilah, li pey wan rêkir Q

bêbextî G diminahiya wan'bi şah da zanîn, lê mala Serkar ,

çQne cem Şahzade Seyfidewle Q pişta xwe pêgirêdan G li ser

destê Tacidewle Xanim, gilînama xwe ji Şah re pêşkêş kirin

ji lewra gotinê wezîrê Erdelanî li cem padîşah cî negirtin

Q neketin serê wî Q mala Serkar sipardine Seyfidewle Q di

sala 1245 de çawa padîşahê îran hate Hemedan, Xusrewxan N£

kam ji bo dîtina xezGrê xwe berê xwe da Hemedan, 0 Ekber

Beg Q Elîmihemed Beg Q îsmaîl Beg Q hin mirov bi wan re li

pey Xusrewxan çGne cem Şah Q careke dî gilî Q gazin jê ki-

rin, lê Xusrewxan di bin ve pêncî hezar tGmen dane abdarxa-

ne, ko Şah van mirovan bidî destê wî Q Şah Fetehelîxan tev

lî, ko jina wî Tacidewle diya Seyfidewle Q Ebdilahxan Emî'^

nidewle, hevalê wan bQn jî, lê Şah destê wan girêdan G da-

ne destê Xusrewxan Q ew anîne Erdelan Q çend car, çend qat

li wan perên, -ko dabGn Şah ji wan sitandin Q mal Q gund G

qada wan bicarek talan kirin Q Ekber Beg, dawiya jîna xwe

di nav pêlên belengazî, perîşanî, derwêşî de rabiward Q

derbaskir Q bicarek xwe di qozî G kunca desttengî de .jîna

xwe rabiwardin G xwe veşartin,

Lê piştî pêlakê, li ser hêvîkirina Ferecilahê Wezîr G

Mîrza Hidayetilah Emîn, Elîmihemed Beg berê xwe da . gundê

Belebanabad G ji mirovên xwe re şand G got :

- Dixwazim win sewal Q mirovan bixwe bi şev benin G min bidizî bibin cem xwe,

Lê Mîrza Cafer, kurê Mîrza Hideyatilah Emîn, ev - :çîrok

bihîst G da pey şopa wan Q tevlî, ko zaro bQ jîlê bi m.êra-

nî şerê wan kir Q Elîmihemed bi şQr birîn kir Q koç Q se ^

wal Q malê wî hemî talan kir Q vegeriya Q çend mirov ji he

valên wî girtin G dane destê walî , Xusrewxan, çavên Lutuf~

elî Beg, kurê Mihemed Rehîm Beg G Huseynqulîxan walîzade ,rijandin Q kor kirin,

Di sala 1246 de Şah Murad Beg, fermandarê Rewandiz di"

hindama Koysenceq Q Herîr G Rewandiz de serê xwe hilda Q

doza fermandarî kir G hindama Serdeşt, Mukrî , Sablax, La-

can bicarek xistin bindestê xwe.Q li ser fermana Şah Feteh

elîxan, Xusrewxan leşkerekî giran da hevG çQ ser mîrê Re~

wandiz Q ew şikand Q heta Herîr Q Koysenceq da ser pişta

wî, lê dawî sê hezar tQmen jê sitandin Q vegeriya Erdelan,Sine,

Di sala 1247 de MehmGd Paşayê Baban ji ber Suleyman Pa-

şayê birayê xwe reviya Q hate îran Q li ser fermana padîşa

hê Iran, Xusrewxan bi leşkerekî ve ew bire Suleymanîye u^

kire paşa Q Suleyman Paşa reviya Q çG Bexda Q Xusrewxan bi

218

serfirazî vegeriya mala xwe,

Çawa, ko di sala 1250 de nexweşiya Hal kete Senedij Q

xelkê bajêr ji hev belav bQn G naçare Xusrewxan ii bajêr

derket Q di çadir Q kona de rQnişt, lê dawîbi wê nexweşiyê

Xusrewxan Nakam serê xwe danî Q heşt hezar mirov ji xelkê

bi vê nexweşiyê mirin, Çawa, ko Elahvêrdîxan, kurê Nezere-

lîxan G Elîmurad Sultan, kurê wî jî bi vê Halê mirin.

45-RÎDAQULÎXAN, KURÊ XUSREWXAN , KURÊ EMANÎLAHXAN :

Diya wî Husincihan, keça Şah Fetehelîxan bG. Di sala

1250 ê;koçî de bG ferm.andarê Erdelan G hêj bixwe deh salî

bQ G kalikê wî ferman Q perwa Q diyarî iê re şandin Q Hatem

xan Şihabidewle Q Şahzade Fethilah Mîrza, birayê Husinci -

han Q Tacbêgem Xanim, Xuşka Şah bi diyariyan re rêkirin

serxweşiya Ridaqulîxan G piştî serxweşî G xwendina fermanê

lihev rQniştin G Ferecilah Mîrza kirin wezîr, yan di weza-

retê de hiştin Q her tişt dane destê wî G vegeriyane Taran.

Lêdi wê çaxê de Şahzade Erdeşêr Riknidewle , fermandar Q

waliyê Geros bG G berê xwe da Kurdistan Q dilê wî bijiya

girtina welêt G bi leşkerekî giran ve berê xwe da Senedij .

Lê Ridaqulîxan, leşkerê xweda hev G bixwe bQ serdarê leş -

ker Q li hindama Zaxe Q Elbaq çadirên xwe vegirtin Q çavn£

riya dijminê xwe kirin.

Lê Şahzade çawa dî, ko ji şermîkarî pê ve tiştek nakevî

destê wî, şer bi şîranî guhart Q şande cem Ridaqulîxan Q

got :

- Hatime Xanimxan bixwazim '.

0 di sala 1251 de Fetehelîşah serê xwe danî Q neviyê wî M£

hemedxazî, kete şQna wî, Lê çawa ji Azerbaycan çQ Taran ,

Mîrza Hidayetilah ji ber Ridaqulîxan ve çG pêrgî Şahê nQh£

tî Q pê re çG Taran G çawa tac da serê xwe Mîrza Hidayeti -

lah bi perwa Q diyarî G fermanê ve vegerande Erdelan Q fe£

maneke mezin derxist G xwend, ko dibêjî, gereke Ridaqulî -

xan G leşkerê Kurdistan digel ordiya Behram Mîrza, birayê

Mihemedşah herin Kermanşah G Mihemed Huseyn Mîrza, kurê M^^

hemedelî Mîrza, ko fermandarê Kermanşah, Loristan, Xozis -

tan, Erebistan bQ zQ ji fermandarî deynin Q Behram Mîrza ,

birayê Şah Mihemed bikin fermandarê van hindaman Q .naçare

Ridaqulîxan, bi heşt hezar siwarên Erdelanî ve G tîpe.k Ie£

kerê dewletê berê xwe da nav leşkerê Behram Mîrza Q li Ka£

vanserayî(Mahîdeşt) têkelîlî leşkerê Ecem bGn Q Mihemed H£

seyn ji ber, ko nikaribQ desthilênî, tevlî koç G zarokên

xwe berê xwe da Taran Q çQ G paşê çQ Erdebîl Q li wir xis-

tin zindanê, Behram Mîrza, bê şer kete Kermanşah(Darilima-

re G bQ Xanêxana Q rGnişt, Lê Ridaqulîxan vegeriya mala

219

xwe Di we sale bixwe de Husincihan, waleya Kurdistan TÛ-ba Xanim^ji kure xwe re xwest Q di sala 1252 de bi gerek Qsermiyane Kurdistane ve çQne Taran Q bi nazdarî Q şahî Qgovend u dan Q xwarin Q vexwarin bQk anîn Kurdistane Q di-nav şadî G xweşiyê welat pêlakê hiştin.

HerwekQ di sala 1254 de padîşahê îran, bi leşkerekî gi-

ran ve berê xwe da welatên Herat (Turkistan) G Ridaqulîxan,

bi serdariya Necefqulîxan, kurê Mihemed Hesenxan, kurê Ema

nilahxan leşkerek ji pêsed siwarî bi Şah re şand Q di wê

navê de Mihemed Sadiqxanê Erdelanî, ko ji ferm.andariya Ri-

daqulîxan nexweşbQ Q MenQçehirxan, MQtemedidewle , ko bixwe

fermandarê Kermanşah bG, bi dused siwarî ve dirêjkirin kur

distan Q naçare Ridaqulîxan Q wezîr G çend siwar biwan re

bi mêranî çQne pêrgî dijmin G karê xwe G şer kirin Q di wê

şevê de li gundê Nedan razan. Lê çawa Mihemed Sadiqxan bi-

hîst, ko Ridaqulîxan hatiye gundê Nedan bişev berê xwe da

gundê Yemînan Q Kizreçarnîvê şevê kete Senedij Q mala Mîr-

za Ferecilah wezîr Q Mîrza Hidayetilah Emînîdewle G mela E

bas Şeyxilislam bi şev ji bajêr derketin G çQne nav êla"

Caf G çawa walî G wezîr ev bihîstin berê xwe dane bajêr Q

Mihemed Sadiqxan di Dariliyale de asê bQ G heta nîvro şer

kirin. Lê Emanilah Beg Serkar Q Qubad Beg, .Feraşbaşî G

çend mirov ji begzade G tivingçiyên Horamî bi werîsan ji

paşve çQne serê kelehê Q zor dane dijmina Q piştî, ko ji

wan gelek hatin kuştin Q naçare xwe dane destê Ridaqulîxaa

Lê di sala 1255 de navbera Mîrza Ferecilah wezîr Q Mîr-

za Hidayetilah Emînidewle nexweş ket G xelkê welêt jî li

ser vî awayî bGne du bendî Q waliyê Husincihan bQ hevalê ,

Emînidewle Q walî Ridaqulîxan bQ hevalê wezîr.

Tenê wezîrê Şehinşah Haci Mîrza Axa liser xwestina walî

alî wezîr kir, lê dawî çîrok birin ber destê HemayQn Q di

çaxê, ko şah hate Elaxên(EIwend) , Ridaqulîxan çG cem Q Hu-

sincihan Q wezîr G çend gerek G mezinên Kurdistan şêx G me

la çGne Hemedan, ko padîşah bibênin, lêbi rê:de navbera we~

zîr Q waliye Xanim nexweş bQ Q Husincihan vegeriya Senedij

Q her tişt da destê Emîidewle Q wezîr çend mehan di mala

xwe de bê kar rQnişt G di sala 1257 de serê xwe danî,

HerwekGdi vê salê bixwe de careke dî MehmQd Paşayê Ba-

ban, bi hezar malî ve hate Kurdistana Erdelan Q piştî çend

mehan Ridaqulîxan digel MehmGd Paşa Q çend navdarên : Baban

çQne Taran G piştî pênc meha, li ser fermana Şahê îran, bi

leşkerê Kurdistan ve , bi MehmGd re çQn ser ŞehrezQr.

HerwekG me da zanîn, ko navbera kur Q dê nexweş ketibQ

Q wezîrê nQ Hidayetilah Emînidewle, hevalê Xanima mezin bG

G niha wezîrê bêbext dixwazî vîlikan xwe bigerênî G çiqas

220

siwarên navdar bi Ridaqulîxan re çQbQn ŞehrezQr Q bi dizî,

şande cem Ebdilah Paşayê Babanî Q got :

- Vaye min hemî gernas Q mêrxasên Erdelan bi carek bi Meh-

mGd Paşa re rêkirine Q leşkerê Ridaqulîxan perkende maye,

bi şev werin êrîşî leşker bikin G welêt bi hesanî bigrin.G

ezê bi dizî alîkariya we bikim, gelek naçî winê leşkerê E_r

delan tar Q mar bikin,

Ebdilah Paşa, ev ji xwe re tiştekî pîroz dît Q bişev ê-

rîşî ordiya Erdelan kir Q wezîrê bêbext ji qolçiyan re go-

tibQ, kengî we dî leşkerê Baban hat, dengê xwe mekin Q ba£

din, lê Mîrza Fedlilah Mihredar Q Mîrza EbQfetih G Mîrza

Rida Beg Q Şêx EIî Beg, kurê Nezer Beg Q Mîrza îbrahîm Beg

kurê Mîrza YQsif G Mistefaxan, kurê Mîr Eslanxan G Necefq£

lîxan, kurê Mistefaxan Q Mihemedqulîxan , kurê . Nezereiîxan

G Mîrza Ehmerrefîe bê, ko daxwaza wezîr zanibin hatin cem

qereqolçiyan Q di wê navê de leşkerê Baban êrîşî leşkerê

Erdelan kirin Q qereqolçiyan bazdan G şer nekirin, lê van

mirovan rev jixwe re kêmasiyeke mezin dîn G dest bi şer k£

rin G walî bi serdariya Ebdilhemîd hezar siwar ji Bane Q

Seqiz rêkirin hana wan. Tenê wezîr ji Ebdilhemîd re got:

- Xwe bide rexekî G mekeve nav şer. Uçîrokjê re got, ji

lewra Ebdilhemîd Sultan, bazda Q xwe dane qoziîyekê Q şer

nekirin Q leşkerê Baban ew çend siwarên navdar koz kirin Q

li hawîr wan hatinhev Q her neh mirov kuştin.

Wezîrê bêbext ji Ridaqulîxan re got :

- Cihê desthilanînê nemaye . Ya baş ewe , ko walî ji meydana

şer birevî Q canê xwe biparêzî.

0 naçare walî Paşa bazda Q çadir Q barxane bicarek li ber

destê dijminê xwe hiştin G leşkerê Baban dost Q hevalên wî

bicarek kuştin.

Lê Emanilah Beg Q MehmGd Paşa, nêzîkî.Ii Suleymaniye k£

ribQn G çawa ev reşemizgîn bihîstin berepaş vegeriyan Q h£

tin Senedij Q xwe siparde walî Ridaqulîxan. Lê wezîr ev

serpêhatî hGr G kQr ji şahê îran re da xuyakirin G got :

- Ev şikestina leşkerê Erdelan G malewêranî tev ji nezani-

ya walî Q serdarê leşkerê wî Ebdilmecîde.

HerwekG walî jî, Ebdilmecîd rêkire Taran, ko Şah alîka-

riya wî bikî Q careke dî herî şerê Baban. Lê ji ber , ko Xa

nima mezin di nivîsara wezîr de gelek giliyê kurê xwe Q

serdarê wî kiribG, çawa Ebdilmecîd giha Taran, Şah ferman

bi kuştina wî da G di cî de kuştin Q Ridaqulîxan xweste Ta-

ran G çawa Ridaqulîxan, walî bi çend mezinê hevalên xwe ve

çQ Taran, Şah ew ji walîtiya Erdelan danî G li Taran :hiş-

tin Q MGsaxan kire fermandarê Erdelan(Kurdistanê) Q jê

xwest, ko ew mirovên ev şikestin xistine rexê leşkerê Erde

221

lan bigrî G bişênî Taran.

MQsaxan Babaxan, birazayê Ehmedxan, beglerbegê Meraxe ,

ko MîraxQrê walî bQ Q Elîxanê Erdelanî, fermandarê TGserka

Serkarê walî G Ismaîl Beg Daroxe Q Qubad Beg feraşbaşî gir

tin Q destgirêdayî şandin Taran Q heşt hezar tGmen ziyana

şer ji xelkê Kurdistanê sitandin.

HerwekQ Şah Mîrza Hidayetilah wezîr şande Kurdistanê G

hertişt xiste destê wî Q got: Dixwazim li gora zanîna xwe

welêt lihev ragirî Q wezîrê pirjîr Ebbasqulîxanê apê Rida-

qulîxan, li cihê wî danî Q ji ber ve fermandarî dikir G bi

navê walî hertişt dikir, lê piştî sê mehan Ebbasqulîxan da"

nîn Q Mihemed Sadiqxan, birayê Ebbasxan kirin Naibidewle u^

hijda meha welat bê fermandar (walî) ma.

Eger em kQr binêrin, dibênin, ko dawiya vê malbatê nê-

zîk tê Q li ber windabGnêye, Ji ber, ko jin ji dijminê xwe

anîn Q têkilî karê dewletê dibin G berdîberdan ketiye âv

welêt Q xwe bixwe bGne dubendî G dijminahiya hev dikin, Ev

hemî nîşanên windabQna malbat Q dewletê ne , çi milet, çi e

şîr, çi gund, çi malbat , ko ev reng, dubendî, berdîberdan

G jinê bêgane ketin nav mezinahiyê wê winda bibî, wek miro

vê, ko bi çend nexweşiya nexweş bikevî.

Lê TGba Xanim Şahzade, jina Ridaqulîxan, xuşka Mihemed-

şah çG cem. birayê xwe Q hêviya vegera mêrê xwe kir Q Şah

Mihemed, Ridaqulîxan careke dî vegerande ser textê Erdelan

G Ridaxan TQba Xanim Q hevalê xwe pêre şandin Erdelan G ew

bixwe li Taran ma heta çar meha Q paşê bi diyarî Q perwa G

ferman bi serfirazî vegeriya Kurdistan,

Lê çawa giha gundê Cameşoran, kirasdirêjan bifiîst , ko

diya wî j i Senedij derket G berê xwe da Taran Q çavê wê bi

kurê wê bar nebG, ko bi . fermandarî rûnî, Tenê Ridaqulîxan.

birayê xwe yê biçGk li pey diya xwe rêkir G jêre got :

- Bi çi rengî bî gereke diya xwe vegerênî Q haşt bikî '.

Lê çawa Emanilahxan, ko bi Xulamşah navdare giha diya xwe

pîrê ew kire hevalê xwe G bi hev re çQne Taran G Şah hinda-

ma Esedabad ji Erdelan veqetand Q da kur Q dê Q bi ferman-

darî têde rQniştin Q hevalên xwe, mirovên weke Qemberelî-

xan, Sadidewle bi fermana padîşah pê re çGn Q Mîrza Hidaye^

tilahê wezîr, Mihemed Sadiqxan, Huseynqulîxan, Ebbasqulî -

xan, EbQ Fetihxan Q mela Mihdî-Qadî G Elîmihemed Beg, kurê

Ehmed Beg Q ji vanpê vejî hemî dost Q hevalên .^Husinciihan

koçemal barkirin G çQne Esedabad.

Lê Ridaqulîxan, vêcarê' nêzîkî du salan fermandarî kir Gdi sala 1261 ê koçî de hate avêtin Q kişandin Taran G Xu-lamşah kirin fermandarê Kurdistan.

222

46-XULAMŞAH, KURE XUSREWXAN :

Di sala 1261 ê koçî de bQ fermandarê Erdelan(Kurdistan)

navê wî Emanilahxanê diwem e. Lê ji ber, ko di nav mala Fe-

tehelîşah de mezin bGye Q kalikê wî timjê redigot, Xulam-

şahxan, navê wî wilo ma, lê di sala 1262 ê koçî de hate S£

nedij Q berê xwe da hevalbendên Ridaqulîxan Q her tiştê n£

baş, zor, setem di biware kirin. Heta nedihişt, ko xew bi

çavên wa kevî Q ji tirsa hew karibGn razin, naçare Emani -

lah Beg, Serkarê Ridaqulîxan tevlî mal G kirovên xwe revi-

yan G çGne Horaman Q li Hoşbedranê çadirê xwe vegirtin Q

Mela Ebbas, bi mirov G dostên xwe ve çGne Evşar Q jina Ri-

daqulîxan, Şahzade TQba Xanim li Sine ma, heta, ko dost G

hevalên Ridaqulîxan ji xwe re cîkî bibênin, kopê de herin,

lê bêjimar zor Q setem lê dibQ G tu şQnjê re nedane nîşan-

dan, ko pê deherî, naçare nivîsarek nivîsî Q şande cem Em£

nilahê serkar G got :

- Eger win zG min ji vê zor Q setemê neparêzin ezê jehrê

vexum G xwe bikujim.

Emanilah Beg, nivîsar da destê Hesen Sultan Q Ehmed Sulta-

nê Horamî G ji wan re xwend.Q Horamiyan gotin:

- Em bi mal G can li ber tene, lê divê, ko TGba Xanim, ji

bajêr derkevî G bê gundê Hesenabad Q emê wêbi zor bênin

cem xwe .

Û Emanilah Beg, ji TGba Xanim re şand Q got:

- Gereke bi çi rengî bî tu xwe bighênî gundê Hesenabad, U

bi siwarên Horamî ve berê xwe dane Hesenabad, lê Xulamşah,

ev serpêhatî bihîst Q nehişt TGbaxanim, herî Q xanê Kurd

leşkerekî giran bi xwe re hilanî Q çG Hesenabad Q çawa Hor£

miyan dî, ko TQba Xanim nehat Q bihîstin, ko Xulamşah tê

şerê wan, ji hev perçe bGn G hinek ji wan 200 siwar çGne

nik Xanê Erdelan Q ev ji eşîra Lek bGn G hina berê xwe da

mal G çend siwar jî bi Emanilah Beg-Serkar re man,

Lê çawa Emanilah Beg, dî, ko ji mirovên wî pê vekes bi

wan re nema, kete keleha Hesenabad G tê de asê bGn Q şer

dest^SVii- îi SahkPTTiP Snrsorî hate kustin Q Hewremanivên, ko

mabi

xwe

xwe man G naçare keleh asê kirin Q nav di xwe da,

Tenê Xulam Şah, çend mezin Q mela şandin cem .Em?inilah

G bext dayê G hatin cem Xulam Şah Q xwe dane destê wî Q

Xanê Kurd çQ riwê wan Q gelek rGmeta wan girt Q piştî nîv

saetê ew şandin Sene,

Emanilah Beg, di xanîkî de qelebend kirin G piştî hijde

rojan kuştin Q li ser hêvîkirina jina wezîr, hevalên wî

berdan G di sala 1262 de li ser fermana Şah, Tûba Xanim Q

223

hevalên wê rêkirin Esedabad Q Xanima Kana dost Q hevalên

xwe, ko li wa nava perakende bQbQn, bicarek lixwe dane hev

G civandin Q nivîsarek ji Hacî Mîrza(Sedrêazem) re nivîsî

Q got:

- Ma tu ne ew bG, ko digot, ez bi mal Q canê xwe herdem di

xidmeta zariwên Naibiseltene de me, çi bGye, ko bê pirs te

xwe ji me daye paş G dijminahiya me dikî ?,

Çawa reşbelek kete destê Hacî Mîrza, gelek poşman bG, Q

di bersiva wê de got:

- Ev tiştê, ko te nivîsiye rast G diriste, Eger mir di ri-

ya we de xwe dQr kiriye, gunehkar G poşmanim, Hêvî dikim

di min biborî G hêvîdarim zQ kemasiyên xwe rast bikim Q ge

lek naçî wê Ridaqulîxan vegerî ser textê Kurdistanê,

U bi rastî gelek neçG Q Sedrêazam, Ridaqulîxan vegeran-

de ser text Q çawa hate nav bajêr ferman da, ko hemî mirov

Q dost G hevalên Xulam Şah bixin zindanê Q gelek ji wan re

viyan Q çQne ŞehrczQr,

HerwekQ heçî, ko di kuştina Emanilah Beg-Serkar de hev-

par.bQne, girtin G her yek li gora wî pêre kir Q kurê Ema-

nilah Beg, Esed Beg kire Serkar Q wezîr Q her tişt bi des-

tê wî ve berda G reşa xwe li ser bavê Esed Beg-wezîr girê-

dan Q ji nG çQne serxweşiya wî,

Lê piştî du salan ji Şahmihemed re gotin, ko Ridaqulî

xan dixwazî birayê te Mîrza Behmen, fermandarê Azerbaycan,

bikî padîşah Q te bavêjin, U Şahê xwînrêj , Xusrewxanê Gur-

cî bi leşkerekî ve şande Azerbaycan Q Kurdistan G Behmen

mîrza Q Ridaqulîxan girtin Q xistin zindanê Q Xusrewxanê ,

Gurcî bG fermandarê Kurdistanê, biyaniye,

47- XESROXANÊ GURCÎ :

Xesroxanê Gurcî, ko bi Xesroxena Xwace navdar bQ di sa-

la 1-264 de bQ fermandarê Erdelan Q hate nav bajarê Sine G

çend mirov Q hogir Q hevalên Ridaqulîxan çQne Taran G xelk

di hindirwê mizgevtê de asê bQn Q Hacî Mîrza axaye sedrêa--

zem çawa şewreş G sergêjiya xelkê Kurdistanê bihîst, livî

karî poşmam bQ, lê ji bo, ko rGmeta dewletê bê parastin Q

di çavê xelkê Kurdistanê de kêm nebî , tîpek leşker şande

hana Xesroxanê Gurcî Q çar top bi wan re şandin G ew kurdên

ko çGbQn Taran dane ber tirs G sawiran, Tenê Kurdên gernas

ji pey heval Q mezinê xwe venegeriyan Qdi wê navê de padî-

şahê Iran serê xwe danî Q xelkê Kurdistan digel leşkerê

kurdê GeroSjbi zor êrîşî gundê Temberrîş kirin, ko cihê t£

pa bQ Q bizor Ridaqulîxan derxistin G berê xwe dane Sine.

Xesroxanê Gurcî, yan Xwacexesro, bi du top G hin leşke-

rê xwe ve bazda G reviya Q di riya Geros ve berê xwe da

224

Zengan Q ji nişka ve Ridaqulîxan Q leşkerê Geros ketin nav

bajêr Q xelk gelek dilxweş bGn Q walî gelek perwa Q diyarî

dane fermandar Q serdarên Geros G destQra wan da G şandin

mala wan.

. 48-RÎDAQULÎXAN, CARA ÇARA :

Di sala 1264 de careke dî herwekû me derbaskiriye Rida-

qulîxan hate ser textê fermandariya Kurdistan(Erdelan) Q

dest bi pêkanîna leşker Q parastina sînor Q derbendên wela

tê xwe kir.

Di wê navê de Nasiridînşah, ji Azarbaycanê berê xwe da

Taran Q bQ padîşahê îran Qdi rê de Xulamşah xwe gihande N£

siridînşah G di- Sultaniye de pîroziya Şah kir Q gelek jê re

rGmet girt G Ridaqulîxan, ji ber xwe ve Mihemed Elîxanê S£

qizî G Mîrza Elahqulîxanê Daroxe bi diyarî Q perwayê . gira£

biha ve rêkirin pîroziya Nasiridînşah Q di civîneka pîroz-

bayî de rGniştin.

Lê Xulamşah, nêzîkî şeş mehan xebitî heta, ko ferman Q

perwa ji xwe re sitandin G vegeriya Erdelan G Ridaqulîxan,

careke dî hate avêtin G li Taran rQnişt. Mirovekî mêr Q

xurt Q milhesin. bû.

Ji TGba Xanim, xuşka Mihemedşah sê kur man, Xesroxai) ,

Walî G tf tîxarilwilat Hacî Elî Mihemedxan, serdarê mukerem

serdarê leşkerê Kurdistan Q Fexrilmelik Hacî EbQlhesenxan,

ko herdem bi Nasirşah re digeriya.

49-XU.LAMŞAH-CARA DÎWEM :

Emanilah(Xulamşah) li ser fermana Nasiridînşah, careke

dî bQ fermandarê Kurdistan(Erdelan) Q di . sala 1265 ê koçî

de hate Kurdistan G Mîrza Elahqulî kire peşkar G Mihemed E^

lî Seqizî kire Naibidewle Q piştî sê meha keça Huseynqulî-

xan, Xanim markir. U di sala 1266 de herdQ dewletên mezin,

Iran Q Rom, li ser kurdê Suleymaniyê bQne yek Q Xulamşah

ji rexê îran ve G li ser fermana Şah Nasiridînbi leşkerê

Kurdistanê ve çQne şerê birayênHxwe, Kurdên Baban Q bica -

rek paşa G paşazade hatin girtin Q birin îstanbolê. Tenê E

zîz Beg Q hin leşkerê kurd reviyan G çGne Zihaw, lê waliyê

Bexda çG ser wa Q naçare reviyan Q çQne nav ereban G walî

serfiraz vegeriya Bexda.G di sala 1267 de Xulamşah, weza.T-

ret da destê Mîrza Mihemed riyê mGtemed, kurê Mîrza Ebdil-

kerîm mGtemed Q bi destGra walî Mîr Teqîxan, mîrê mezin tî

pek leşker, ko hezar mirovê digel serheng Q yawer Q sultan

hin hindamên kurdistan girtin Q serhengiya wî tîpî da des-

tê birayê xwe Ehmedxan Q di dawiya wê salê de şah hate Es-

fehan G Mîrza Teqîxan, serdarê mezin G walî G hin ji xelkê

kurdistan tevlî tîpê leşker G siwanên kurd xwestin cem xwe

225

Q walî siwar Q tîp birist li çîmena Elîabad gihandî nav

leşkerê HemayQn Q walî vê carê dostî G mirovanî bi sedrêa-

zem re girêdan Q gelek alîkarî ji walî re kir.

Lê di sala 1268 de Hesen sultariê Hewramî beyreqa serbe£

tî hilda Q serbixwe bQ Q gund Q hindamên wa navan bicarek

girtin Q talankirin, Lê walî, bi leşkerekî giran ve berê

xwe da Hewreman(Text). Q pismamê xwe Necefqulîxan, kurê Mi-

hemed Hesenxan digel EbG Qasim Beg, Yawer Q siwarî G ti-

vingçîyan şandin ser Mihemed Seîd Sultan LehQn G Ehmedxanê

birayê xwe bi leşkerekî ve rêkire ser Hewramenêtext Qdi ri

ya derbendê Dizlî de şer destpêkir, lê gelek neçG Hewrema-

nê Derbend reviyan Q leşkerê walî çeper Q kozikên wa sitan

din G leşkerê waiL.îdi derbend ve derbas bQ G Ehmedxan di

derbend derbas bQ G çG ser Hewşabedranî , ko cihê rûniştina

Hesen Sultane Q êrîş kire ser dijmin Q 24 mirov ji Hewramî

yan hatin kuştin G 47 mirov birîn Q dîl bQn Q leşkerê walî

da ser pişta dijmin G Hesen Sultan bişev reviya Q çQ Şehre

zGr Q leşkerê walî gund G xanî Q cihên wa tev şewitandin.

Çawa, ko Necefqulîxan, bi leşkerê xwe ve di ava çemê

Sêrwan derbas bQ Q direjî NeqsQd kirin, ko cihê Mihemed Se

îd Sultane Q Hewramanî şikestin G NeqsGd kete destê Erdela

nîyan Q Mihemed Seîd Sultan reviya Q çQ ŞehrezQr Q bicarek

welatê Hewreman kete desf leşkerê Walî.

Lê piştî çend roja hate gotin, ko padîşahê îran, hate

kuştin G çawa ev gotin kete guhê Xulamşah, bi fermandarê ,

ŞehrezQr re kete nav guft Q go G bi hev re dan Q sitandin Q

di hember sê hezar tGmen de Hewramî vegerandin welatê wan,

lê di NeqsGd de Necefqulî:.naçare kete şer G heftê mirov G

26 tivingçî hatin kuştin G Necefqulî, !NeqaQd berda Q hate

C iwanrGd .

Lê piştî Xulamşah, hate Sene bihîst, ko kuştina şah de-

rewe Q dest bi govend Q şahiyê kirin G sê roj Q şevan ■dî'*-

lan Q şahî kirin Q hevdî pîroz dikirin.

Di sala 1268 de eşîra Caf , gelek zor Q setem li xelkê

wa nava kirin Q heta destê zor G setemê gihane nav bajarê

Sine, bixwe jî naçare Xulamşah, walî çîrok gihande ber des

tê Şah Q ferman bi lêdana wan derket Q walî leşkerê xwe da

hev Q şeşsed siwar Q peyade Q tîpê Geros bi xwere birin Q

tevlî top Q alavên şer berê xwe da Tewrêz XatQn Q li wir

Xanehmedxan, îsmaîlxan, Necefqulîxan bi hin siwarî G leşke

rên Mendemî, Sorsorî, Kejikî, CiwanrQdî bi wan re têkirin

ser dijmin Q di rexê Merîwan ve şandin.

Lê walî ji rexê Saral ve dirêjî Cav kirin Q eşîra Caf ,

deh hezar mal hene Q şerdi nav herdQ leşkerên kurd de dest

pêkir, Tenê Caf nikaribQn xwe li ber hilma leşkerê walî"

226

bigrin G naçare bazdan G Xanehmedxan ji rexê dî ve li wan

derket G sîh mirov ji mezinên wa girtin Q gelek^ji wan ku£

tin Q sê hezar pez ji wan sitandin G di sînorê îran derba£kirin Q serbilind vegeriyan Senediz,

HerwekQ di sala 1271 de Mîrza Ebdisemed Beg, yek ^ji

xelkê Hemedan Q li ser mezhebê Şêxî bQ ji rexê Hacî Kerîm-

xanê Kermanî ve hate Kurdistanê G ji walî re got:

-Gereke tu rêçika xwe ya sinî, bi rêçika şêxî biguhêrî Q

Hacî Kerîmxan wê bixwe bê Kurdistanê G mizgevta Darileman,

bikî cihê îrsadê Q vî mezhebî li Kurdistanê belav bikî,

Walî ev tişt xiste serê xwe , lê kesî bi gotina wî nekir

Q şêx Meda xwendewar G hemî olperest hevdî çixirandin Q bi

dilovanî ji walî re gotin :

- Ev bicarek nabî , ji ber, ko xelkê nav bajêr bicarek si-

nî G şafiî ne, lê walî paşa nexiste serê xwe G naçare yek

şandin nik Şêx Osmanê Tewîle Q ji bo xêrxwazî Şêx Ebdireh-

manê kurê xwe G Mewlewî şandin nik walî, lê dîsa nexiste

serê xwe Q venegeriya,

Ji lewra jin G mêr di roja 16 de rebî 'êewel 1227 de bic£

rek li gornistana Şêxan civiyan Q nivîsarek ji walî re şan^

din G gotin:-Eger walî karbidestê dewletê ye çi îşê wî ji ol G mezhebeme heye? Dixwazin Şêx Ebdisemed ji bajêr derkevî, Eger wi-lo nekî yan emê ji welêt derkevin Q yan ewê ji Kurdistane,

derkevî?Tenê walî, bihişkî bersiva wan da Q top G leşker hawir

wan danîn, Lê hin mirovên nezan G serserî êrîşên nav bajêrkirin G gelek dikan G bazar talankirin G gelek ^ji :xelkêkuştin Q berdîberdan afirandin G xwedîdikan sinî G şeî 6i-

carek kirin hawar Q qêrîn Q çQne Baxê Firdewsî Q walî fer-

man da Q bi top Q tivinga hawîr li xelkê reşandin Q ^gelek

ji talankeran hatin kuştin G naçare vegeriyan Q destên xwe

ji şewreş Q berdîberdanê kişandin Q çil mirovên pertal bi-

wan re hatibQn girtin Q guhê wan jêkirin,

Şêx Ebdiqadir ê Merdoxî, xwediyê nivişta Tehzîbilkelam^

ko ji mezinê pêzanê Kurdistanê bQ, piştî vê yekê bi dost Qmirovên xwe ve ji Kurdistan barkir G çG ŞehrezQr, Padîşahê

OsmanIî,jê re mGçeyek birî Q bi nivîsarekê dilê wî xweş

kir ,Şêx Ebdilkadir Merdoxî , di sala 1211 ê koçî de çebQ ye

G di sala 1305 de serê xwe danî ye ,Di sala 1273 de dixwestin QanGna Medenî, diÎran de li-

darxin Q ev çîrok hawîr di nav îran de belav bG Q bicarek,

pêzan G xwendevanên welêt şandin Taran Q gotin:- Em, vê QanGnê naxwazin G ji ber, ko ola fileha xwedayî

227

nîne, Dixwazin QanGneke mirovan di welatê xwe deli darxin,

Lê ê me misilmanan QanGna meya xwedayî heye, em jê pê ve

hîç qanGnan bawer nakin Q nahêlin, ko di welatê islamê de

cî bigrin,

Di sala 1275 de Nasiridîn Şah, hate Kurdistanê Q li Xes

roabad çadirên xwe vegirtin G EbdilmQminê Merdoxî,jê re xi

tabek xwend Q şah gelek diyarî G gundên Hindimî danê G ge-

lek rGmeta wî girt. Şah pehlewanê xwe Q pehlewanê kurd ber

dane hev Q Nadir Pehlewan ê kurd, zora pehlewanê şah bir Q

şah perwa pêvekirin.

Di sala 1283 de Xulamşah, nexweş ket G birin Taran Q di

sala 1284 de serê xwe danî G fermandarî ji destê vê malba-

tê bicarek derket Q biyanî bQne fermandarê Kurdistan(Erde-

lanê) G dawiya tarîxa Erdelanli vir tê qedandin

14.8,1967 MGsa Hesen- Cigerxwîn

228

coqrafIya erdelan

Paytextê welatê Erdelan(Kurdistan) , bajarê Sene(Senediz

Senendic) e, Lê gelek caran Pilingan, Zelem, Hesenabad jî

bGne paytexta welêt, lê Sine di îro de navdare,

HerwekQ ji vê hindamê re dibêjin ErdeIan(Kurdistan ) lê

bi rastî perçak ji Kurdistanê ye , ko ji rexê rojhilat ve

Hemedan G ji rajava de hindama Suleymanî ye , HerwekQ di r£

jorê wê de Geros, Sayinqele, Tebrîze G di rajêrê wê de we-

latê Kermanşahe,

Bajarê Sine, di rajorê çiyayê Avdêr de , Suleymanxanê E£

delanî avakiriye, Di sala 1046 ê koçî de hatiye avakirin .

Hawîr bajêr çiya Q keleh, di nîvê bajêrde ye, Çemê Meyape£

wan, bajar dikî du perçe, Tara Gulbaxî G tara Qatirçiyan ,

îrojê re dibejin Bihişt Q ji bajêr veqetandine. HerwekQ ev

çem diçî ser çemê Qişlaq,

Çawa, ko di çiyayê Avdêr de gelek cihên xweş Q navdar G

havîngehên hêja peyda dibin, Weke Xidirzende, Kariîşefa ,

Sertext, Zeferiye, Amaniye, Kawesale, Nasiriye, Mubareka -

bad, Neqdî, Tekye, Şêx EIî, Çîmena, Şeref ilmelik,^Wîle ,

Ca eger bê Q Kurdistan rojekê serbixwe bijî, wê ji Ewr£

pa havînan bêne temaşagehên we .

Avên, ko ji çiyayên Avdêr derdikevin raserî qadê ne Gli ber wan gelek bax, rez, bostan Q dar Q ber G çandinî ç£

dibin, Eger rojek bê Q kareva bikevî welêt av dikarin Erd£

lan bicarek ronî bikin Q dezgehên mezin bigerênin,

Bajarê Sine, 36 pêpelGka raserî jorê xêzika nîvcî ye ,

herwekG ji riwê pingavê bi 1570 mitir bilindtire, Çawa, ko

jimara xelkê nav bajêr di sala 1337 ê koçî de ji 35 heza-

ran bêtir bQ, lê di îro de 25 hezarin,

FirehbQn Q dirêjahiya welatê Erdelan 2250 fersexe, bi

dirêjî ji Bokan(Mukrî) heta Zihaw(Zihab-Helwan) 50 fersexe

Q firehî ji Ç eqan(ŞehrezGr) Q heta Almequlax(Hemedan ) 45

fersexe, Çawa, ko sêyeka hindama Erdelan çiyaye Q 1500 gu£

dên ava tê dehene, hemî tiştîn, ko têne çandin tê de hene^

ceh G genimê wê ji 5-10 davêjî, lê bersînahî ji 20-30 davê^

jin. Tenê ji ber zor Q setema xwedîgund Q sergêjî G şer Q

nezanî çaryekê vî welatî beyar dimênî,

28 hindam di Erdelan de navdarin,Kelanterzan, Keroz, Me

rîwan, Kemre, Pilingan, Hewremanêtext , HewremanêlehQn, Pa-

229

we, CiwanrQd, Rewanser, Şadîabad, Bêlwar, Sorsor, KawrQd ,

JawrQd, Hesenabad, Emîrabad, Lîlaq, Esedabad, Çardolî, Hu-

seynabad, Saral, Hobato , Qereto, Xurxur, Têlke, Siyahkoh ,

Girifto, Seqiz, Bane,

Lê di îro de Hesenabad, JawrGd, GewrQd, Emîrabad, Sor -

sor, Bîlwardi nav Sine de Q di binsiya bajêr de ne Q Erde-

lan kirine 10 perçe, Seqiz, Bane , Merîwan, Esedabad, Çard£

lî, Lîlaq, Huseynabad, Saral, Hobato, Qereto, Têlko, Xurxu

re, Girifto Qdivan hindaman de heryek fermandarek rGdinî.

EŞÎRÊN KURDJSTAN

Di hindama Erdelan de ji hemG eşîrên kurd re Kurd dibê-

jin. Tenê ji gundî Q cotkaran re dibêjin Goran, Êşîrên

kurd bicarek gernas , tivinçî G siwarên hêja Q navdarin. We

ke, Babacanî, Qubadî , îmamî, îxnî, Weledbegî, Tayşa, Tayco

zî, Qadir Mîr Weysî, ÊlerGtî, Sanyarî, Kelawkok, Zerdoî 7

Pêtyarewend, Kemanker, Başokî, Çardelî, Gereke , Deracî, Pe

rîyêşe, TemertQze, Sorsorî, Lek, Kejikî, Kuwîk, BelîlewenT

Ehmedzeynel, Komasî, Wermizyar, Gulbaxî, Menmî , Boreke ,

Qalqalî, Segewer, Ebdirehman, BirGkulahker , Lale, 19 eşî -

rin,

HerwekG êla Gulbaxî bixwe 8 bavikin, Muradgoranî, Qeme-

rî, Gamilî, Kaksewend, Çoxreşî, Pînaweserî, Hemzekelkenî ,

Çawa, ko êla Wermizyar (Hirmizyar) bixwe du perçene, Hirmiz

yar Mereder, Hirmizyarzerîne, Çawa, ko êla Mendemî jî çaT

bavikin, Tahir Muradî, EIî Muradî, Lolerzî, Axesorî, 0 te-

nê êla Şêx îsmaîlî di kona de ne , lê ew jî di sala 1338 ê

koçî de weke eşîrên mayin ketine gunda, HerwêkQ eşîrên

kurd bicarek meger çendan di gundan de rGniştî ne jî, lê

di bihar G havînan de hin di tonan de Q hin di keperan de

rGdinin,

Elên Qubadî, Babacanî, ko di CiwanrG de rGniştî ne zi-

vistana bi koçerî diçin hindama Zihaw Q havîna têne gundên

xwe,

Jimara xelkê Erdelan 250,000 re, herwekGbîst(20.000) sj^

warên wa hene. Lê di rojên giran de dikarin şêst(60.000 )

hezar siwarî derxin meydanê.

ÇEMÊN NAVDAR

Gelek av Q ça Q çem Q co G cobar di Kurdistana Erdelan

de peyda dibin, lê çemên navdar evin. Qişlaq, bi nîv ferse

xê dikevî rojhilatê Sine. Çemê Sorgul, GawrQd , PilinganTGaran,^Merîwan, Zilan, Bane, Ev her heşt dikevin nav çemêDicle G şeş ji van çemê Sêrwan çêdikin.

230

Çemê Çeto, Seqiz, QiziIwezan,Kole, Tirwal Hacîça, ev

her çar diçin ser pingava Mazenderan(Xezer) . Çemê Rewanser

çemê Zerînçop ev herdG çem têkilî çemê Qereso dibin, ko di

Kermanşah ve diçî. Pirê van avan derdikevin ser riwê Qad

Q zeviyê G gelek zevî bi wan tên avdan Q şînahî , dar, ber

li ber wan dîçênin.

Lê kanî Q co nayêne jimartin, lê mexabin ji ber nezanî

Q paşdemayin tiştekî hêja ji wan kar nakin u bedîhewa di-

çin .

HerwekQ çiyayê navdar evin, Avdêr, di navbera rojava Q

jêrê Sine dikevî. Çiyayê Şahkoh(Şako) , di jêrê Sine daye Q

diwazde fersexa dQrî bajêre G gelek dirêj Q di her hindame

kê de navekî lê dikin, Ji gundê Dariyan(Hewreman) ta bi

darbendê Kermanşah navê wî Şahko ye , Lê di Kermanşah de jê

re dibêjin Peraw Q di hin ciyên dî de hin navên dî lê di-

kin Q bicarek cihê berfê ye G di hin ciyan de gelî G newa-

lên kQr hene, ko çil-pêncî metir berf tê debilind dibî, Q

ji wan ciha re xelk dibêjin No,

Di bihar G havîn Q payîzan de gul, giyayên binxweş bi

her nifşî di çiyan de şîn dibin G bi dar G ber Q giyayê

kesk têne xemilandin Q xelkê welêt havîngeha xwe li vî çi-

yayî digrin, radibiwêrin,

Çiyayê Kohsaran, ko dikevî pişt gundê Zirav, xelkên wê

hindamê havîngehên xwe li vî çiyayî vedigrin, Ç iyayê Pîr

Rustem, ev çiya di navhindama Hewreman de ye , ko jê re Zer-

dele dibêjin Q dighê heta ŞehrezQr.

çiyayê Kohmeyane, bi farisî Q soranî Koh, bi daxwaza çi

ya ye Q Meyane , navê gundekî^ye , ko bi heşt fersexan dûrî

bajarê Sine dikevî Q navê vî çiyayî bi navê vî gundî hati-

ye hildan. HerwekQ gundên Nesil Q koçxane jî di vî çiyayî

de ne, lê dikevin jêrê wî Q gundê Zirav(Ziraw) di raserî

wî de ye .

Çiyayê Evdalan, bi heft fersexa di jêrê bajarê Sine de

ye , nêzîkî Serçî Q Dolabî ye. Çiyakî pir xweş Q di serê wî

de heft mirov hatine veşartin, ko ji wan re dibêjin tbdal

(Derawîş) perkend Q perîşan evdalin Q pîvazên pir hêja di-

vî çiyayî de peyda dibin, ko gelek navdarin. Ji lewra xel-

kê welêt dibêjin, ev tişt xweşe weke pîvazên Evdalane.

Çiyayê Sultan Sîraç, ev çiya dikevî jêrê rojhilatê baja

rê Senediz, nêzîkî pênc fersexa dikevî navbera Neran MGçik

ko di serê wî de gornek heye, ko jê redibêjin Sultan Sîra-

cidîn, lê ji ber, ko di gelek ciyan de Şerab(Seraw) , Rew -

rewk, Mij Q Moran serê wî winda dikî, jê redibêjin Seraw ,

seranser, Sereraw, ji şeraba erebî hatiye, lê kurmanc dib£

jin Leylan Rewrewk,

231

_ »,iyaye Mihemm, ev navê du gunda ye , ko ji wan re dibe-j m Mihem(Mîhemîn) , gelek bilind Q dijware, le gelek xweşu hejaye, Di jere wî de kaniyek derdikevî, ko nave we kaniya Şahpesend, li wir Şah Nasiridîn çadiren xwe vegirtine Qpesne^we daye Q eşîra Çardolî dikevî rojhilat Q Esedabaddikeyi rajor Q Lîlaq dikevî rojava Q bajare Sine jî di roiavaye wi de ye, lê di jêre wî de wargehen eşîra Kilyayî net

Koheşeyda, dikevî rajore rojhilate bajare Sine G heştfersexa duri bajere. Di sere wî de kubedek heye, ko iê redibejin Şeyda-Şeydayê Nazar(Nazdar) , herwekQ Subhanverdî -xan^ Ii ser daxwaza wî di ve^kumbedê de hate veşartin çe-re u xwarma pez G sewal di yî çiyayî de nayê pesindan.

Sultan Şeşri, bi se fersexan dikevî rojhilate Sine, disere wi de cihek bi kQrbGna çil gazî heye, ko didî zanîn ,ko di çaxenkevnare de agir je derdiket Q bere-bere ziwa bQye vemiriye Q ew tişten, ko je derdikevin weke şQşe xuya-dikm, ji lewrajê redibejin Şîşerî Q rê bi daxwaza Şop jîhatiye, v f j

Çiyayê Tewrez XatGn, bi diwazde fersexa di rajore roia-yaye Sine de ye, dikevî navbera Saral Q Hobato, Di sere wîde gornek heye, ko xelke we hindame diçin ser Q dibeiinGorna Tewreze XatQne yan XatQn ji Tewrêze hatiye,

Xesroxan, çiyakî bilinde, dikevî hindama Xurxure G lihember sevesore, Ji ber, ko Xesroxane Erdelanî di çaxe ŞahEbbas de ji ber bave xwe ve fermandare ve hindame bQ Q pi-re çax u demen xwe li vî çiyayî radibiwardin nave wî BGveXesroxan,

Çîrik, dikevî navbera Hobato Q Telko, ko qunaxa yek fersexejepe de diçî, lêjê wedegelek dijware Q di zivistana-de re penakevî Q di havînan de cihen xweş te depeyda di-

Çilçeme^ dikevî navbera Xurxure, gelek mezin G bilinde.Çeme Çeqetu u çemê Xurxure herdQ jî, ji vî çiyayî derdike-vm. Herdem serê wî bi berfe.

Garan bi diwazde fersexan dQrî Sine dikevî Q riya Sine

srsVeXjî^!''- ^'"- «"°. -^- ^«=. ^^™: ^r^Kelxan^ di navbera Seqiz-Bane, ji rojava berbi rojhilat

ve diçi şinahî pir 1? peyda dibî. Çemen Seqiz Q Bane herdQJi, Ji VI çiyayî derdikevin,

Arbiya, di rajêre Bane de G gelek meşe G baxen heia te-de peyda dibin,

Lekezor,^dikevî jêre rojavaye Seqiz G digihe sînore Ba-ne. Ter av u cihê çerê ye,

232

MIZQEFTÊN WELATÊ ERDELAN

Di gund Q bajarên hindama Erdelan de ji 1500 mizgevtî

bêtir peyda dibin, lê mizgevtên navdar Darilihsane, ko Em£

nilahxanê mezin avakiriye, Dîdar şêrîn Q ciwan hatiye ava-

kirin, der G dîwar, ji kevirên Kaşî hatine lêkirin G li

ser 24 sitQna ye G 35 kumbedê wê hene Q du heywan(eywan) ,

tê de ne du parek ji quranê li ser nivîsî ne ,

HerwekG diwazde xwendegehên feqehan li ber hatine avaki_

rin, Mermerê wê ji gundê Qeslan kişandine, lê mexabin ev

Kangeh winda bGye, ax bi'ser de hilweşiyaye, avîrek ji heşt

bircan têde çêkirine tê de çêkirine Q gundê Axlîcan li ser

kirine wexf , lê mexabin diz dixun Q nadin mizgevtê G diti£

sim hilweşî, Çend ristên Erebî Q Farisî li ser nivîsîne Q

naxwazim biguhêzim nivişta xwe, lê seydayê Merdoxî di ni -

vişta xwe de anîne,

Mizgevta Walî, ko bi Darilemane hatiye navkirin Xulam -

şah, ko Emanilahxanê diwem avakiriye Q di sala 1268 de qe-

dandiye, diwazdeh xwendegeh di ber da avakirine Q gundê Xe-

lîfe Terxan Q Mezra Hacî Abad Q baxçak di Meyaperwarn de

kirine weqfa wê.

Xwendegehên nQ du xwendegeh di nav bajêr de hebQn Ehme-

diye Q îtîhad, lê xwendegeha Ehmediye kirin ŞahpQr Q di

çaxê Merdoxî de çar xwendegeh di Sine de hatine avakirin Q

tevlî van her çaran bîst Q çar(24) xwendegeh di Erdelan de

hatibQn avakirin.

BAJARÊN ERDELAN

1- SEQÎZ :

Yek ji hindamê navdarên Erdelane Q dikevî jorê rojavayê

Sine Q 25 fersex dGrî bajêre, Bixwe qesebe ye Q pênc hind£

mên wê hene. Mêredo, Serşîr, Kendelan, Kelenbe, Ezinsifil,

G 360 gundê wê hene Q di nav bajarê Seqiz de pênc(5000) h£

zar mirov rûniştî ne.

2- BANE :

Dikevî rexê rojavayê Sine G 24 fersexan dQrî bajêre.Neh

(9) perçe hindamên wê hene . KêwedQd , Deştetal, Nemeşîr, Ş£

yî G Saman, Belwedînexoy, Birînwêjî, TenGre, Pişterbiya ,

Tajan. Ceh, genim, tirî, hinar, garis, maşik pir li hinda-

ma Bane çêdibin G tebayên kedî Q çolî pir lê peyda dibin .

233

HerwekQ xelkê hindama Bane hov Q bêtore ne Q ji fermandarê

wê hindamê re dibêjin Sultan, di hember paşayê Kurdistana,

bindestê turkan de hatiye, du sed perçe xanî , avayî tê de

hene Q ji hezar mirovî bêtir tê de rQniştî ne Q tevlî gun -

dên hawîr xwe ji çil hezarî bêtirin G bicarek sinî-şafiîne

Q ev hindam ji berê darên çiya kareke mezin dikin Q di hin

dirwê bajêr de yek serşok Q heşt mizgevt peyda dibin Q tev

dikarin di mizgevta mezin de nimêj bikin, Salyana vê hinda

mê 5600 tQmene Q sê xanên mezin tê de hatine avakirin, ko

mazîkir tê deradizin,

3- MERÎWAN :Ko dikevî rojavayê Sine Q bi hijde fersexan dGrî bajêre

Q bi Kurdistana bin destê turkan ve hevsînor,Q girêdayî ye

di hindama Merîwan de pingaveke biçQk heye, ko dirêjahiya,

wê nêzîkî yek fersex G nîv G firehiya wê yek fersexe, Pin-

gava Zerîwan, ji kaniyên avê pingivye G raserî Qadê ye , lê

ji ber nezanî, badîhawa diçî Q di zivistana de dibî qeşem

Q berf lê dibarî Q rêwîdi ser ve derbas dibin G gundê Kanî

senan cihê rQniştina mezinê wê hindamê ye Q gund di rojava

yê pingavê de ye, Herwekû di rojhilatê pingavê de keleheke

xurt Q bilind Q asê heye , ko di çaxê Nasiridînşah de hati-

ye avakirin Q di sala 1282 de hatiye çêkirin Q navê wê Ke-

leha Şah Abad e, lê di îro de hilweşiyaye G jê wêde avani-

yeke mezin heye , ko ji wê re jî Keleh dibêjin. Sed xanî tê

de avakirî hene Q yek mizgevt G yek serşok hatine avakirin

Q li ser destê Ferhad Mîrza ciwek avê anîne ser mizgevt Q

serşokê G li ser destê Hacî Mihemed Elîxan nQjenkirine G

avgîrek Q serşok di nav kelehê de avakirine Q ji gund wêde

xaneke mezin hatiye avakirin G ciwek dî ji avêre vekiriye,

çawa, ko bax, bostan tê dedanîbGn, lê ziwa Q hişk bGne Q

di çaxê Pehlewîyan de ev keleh asê kirine Q tije çek, bar-

xane kirine, lê pir germ Q nexweşe. Ji ber, ko gelek nêzî-

kî pingavê ye.

4- HÎNDAMA MERÎwAN :Tijî çiya Q dar Q bere, birinc, titGn, gezo li wir peyda

dibin G derdixin derve , çawa, ko xelkê wê hindamê gelek

m.êr Q gernas Q şervan G pehlewan G navdarin, ko pirê caran

Turk Q Ecem herdQ ji wan ditirsin G bicarek sinî-şef iî.neu

Dused gund G 26 hezar mirovin G du hezar G pêncsed tiving-

çî ji nav wan derdikevin. Keleha Surxab , ko li ser destê

Surxab begê Erdelanî hatiye avakirin G li ser destê Suley-

manxanê Erdelanî hatiye hilweşandin, di rojavayê keleha

Şahabad de kavilên wê xuyadikin.

Hatina Merîwan 1650 tQman salyana wê ye . Mihemedxanê K£

234

nîsanan, kurê EIî Beg , kurê Suleyman Beg, pismamê Hacî Hey_

der Beg e. HerwekQ Keyxesroxanê Zehîriseltene , kurê Husey£

qulî Beg, ko mirovê Feteh EIî Beg Wekîl ê. Ev hersê

mal pismam.ên hev Q ji xelkê Merîwanin.

5- HEWREMANÊ TEXT :Dikevî rojavayê jêrê bajarê Sine Q bi şazde fersexan dQ_

rî bajêre, pir asê Q dijware. Ji rexê rojava de dighê sîn£

rê ŞehrezQr Q ji rexê jêrî ve digihê ser sînorê Hewremanê

LehQn G du rê tenê tê de derbas dibin, ji ber vê yekê xelkê

vê hindamê guh nadin fermanên dewleta G serê xwe ji kesîre

danaxin Q natirsin. Di sala 1349 de bi serdariya Elîşah

ser heng Mihemedxanê Emînî, ko fermandarê tîpê leşkerê Er-

delan bG, ji nişka ve êrîşî gundên Didizlî Q Kildî kir Q

MehmQdxan Q çend mirovên xwe reviyan Q çGne Cizîrê.

HerwekQ di sala 1350 de bi serdariya Elîşah, fermandarê

Tîpê Erdelan, bi çend fermandarên qizilbaş ve êrîş ^^;^^'^ser Hewremanê Text Q LehQn Q dibin fermandariya Sipehdêmi-

zin Emîr Ehmed Axa Xan de êrîş kirin ser kurdên Hewreman .

Text G LehQn G Merîwan Q CiwanrGd G Qubadî G Babacanî Q C£

fer Sultan, kurê Mihemed Seîd Sultan tevlî zar Q zêçên xwe

reviyan G çQne Cizîrê Q nêzîkî çarsed mirov ji mezinên ku£

dên wê nave di zivistanê de girtin Q rakirin Q birin zirida

na Taranê Q paşê birin Semnan Q Damxan G Esfehan Q welat

bicarek talan Q wêran kirin.

Hewremanê Text 32 gundin Q hatina wan pirê wê ji hejîr,

henar G tirî ye Q di çiya de ber Q hatineke mezine Q xelkê

wê navê nêzîkî çar hezar(4000) mirovin G salyana wan 700

tGmane .

Malmezinê wan, Nadir Sultan, kurê Rustem Sultan, kurê

Hesen Sultan e Q Mihemedxan Dizlî, kurê Ezîzxan, kurê Beh-

ramxan e, ko birayê Mistefa Sultan, bavê Ebasqulî Sultanz£

rav e Q Ferecilah Sultanê Elmana. 0 Ridaqulî Beg, zariwên

wî Huseynxan, Mecîdxan, Mihemed Elî Beg Çolax e Q ji Hu-

seyn Beg du kur man. Mihemed Reşîd Beg, bavê Ebdilah Beg Q

Hesen Beg. 0 ji Mihemed Elî Beg, çar kur man. Mihemed Beg ,

Ehmed Beg, MehmQd Beg G Mihemed Emîn Beg. U ji Mecîdxan,

yek kur ma, Mihemed Beg,

Lê Hesen Sultan, Mistefa Sultan, Behram Beg, her sê ku-

rên Mihemed Sultan, kurê YGsif Sultan, kurê Pîrî Beg in. 0

ji Behram Beg 6 kur man, Serdar Beg, Qadir Beg, Ezîz Beg ,

Şêx Can Elah Beg, Heyder Beg, Hebîb Beg mane , Ji Qadir Beg

Mihemed Sultan Salih Q îskender Beg mane Q ji îskender Beg

Ebdilahserhen Beg maye,

HerwekG ji Ezîz Beg, MehmGd Beg veketiye, ko bi MehmQd-

xanê Dizlî navdare Q ji Şêx Canilah Beg , Elî Mihemed Beg ,

235

Mihemed Reşîd Beg çêbGne , HerwekG ji Hebîbilah Beg, Mihe -med Beg maye,

6- HEWRAMANÊ LEHÛN :

Yek ji hindamên Erdelan Hewramanê LehQn e, ko dikevî

navbera rojava Q jêrê bajarê Sine Q bi hijde fersexan dQrî

bajêre Q paytexta wan gundê NeqsQd e, Ji rexê rojava Q ra-

jêr ve digihê ser sînorê Kurdistana bindestê Turka G herdû

Hewraman di hember dewleta îran debi hev re radiwestin, şerê dijminê xwe bi hev re dikin, "~

Riya Hewramanê LehQn, ko di ser çemê Sêrwan ve derbas

dibî, gelek dijware. Çawa, ko 22 gund di hindama LehGn de

hene G li her der çiya Q zinar G şaxurên mezin, bilind G a

sê ne. Deştên, ko bi kêr çandiniyê bên tê de peyda nabin u"

hatina wan bicarek hejîr, hinar, tirî Q berê daristanê çi-

ya ne. Çawa,r.ko jimara xelkê vê hindamê çar hezar mi rove Q

salyana wan 300 tQmane G ji fermandarê wan re Sultan dibê-

jin. Nêzîkî pira mezin, ko li ser çemê Sêrwane, gorna miro

vekî mezin heye , ko jê redibêjin Sultan îshaq, ko bixwe bi

rayê Hemzeyê Xerate, ko herdQ jî neviyên Caferê Sadiqin Q

Hemze di gundê Necar de hatiye veşartin.

Fermandarên LehQn, Cafer Sultan, kurê Mihemed Seîd Sul-r

tan e, ko li ser destê EIî Ekberxan-Şeref ilmelîk G bi fer-

mana Şahzade MGtemeididewIe, tevlî kurê wî di keleha Ciwan

rQd de hatin kuştin Q ji Mihemed Seîd Sultan kurekî dî bi-

navê Rustem Sultan bQ fermandarê LehQn. Lê piştî pêlakê Ca

fer Sultan, Huseyn Beg, kurê Mistefa Sultan, ko bixwe pis-

mamê Rustem Sultan bQ, lê deger kir Q bi destê wîda kuştin

Q Mihemed Salih Sultan kete şGna bavê xwe. Çawa, ko Gafer

Sultan, Huseyn Beg da destê Hacî Serdar Zeferilmelik Q to-

la Rustem Sultan jê sitandin Q kuştin Q piştî kuştina Hu -

seyn Beg, Cafer Sultan bi destê Mihemed Beg, ku'iê Osman

Beg, Mihemed Salih da kuştin Q Cafer Sultan bQ fermandarê

LehQn G li NeqsQd rGnişt,

Ji Osman Beg, Ehmed Sultan Q Mihemed Seîd Sultan man G

ji Mihemed Seîd Sultan şeş(6) kur man, Ebdirehman Beg, Os-

man Beg, Rustem Sultan, Fetah Beg, Cafer Sultan, Mikemed

Beg-Hemîte

HerwekQ ji Ebdirehman Beg, sê kur man. Ebbas Beg, Ferî-

don Beg, Keyxesro Beg Q ji Rustem Beg Sultan çar kur man ,

Mihemed Salih Sultan, Efras Siyab Beg , Tewfîq Beg, Hueeyn

Beg. U ji Hemîte, Mihemed Emîn Beg . G Huseyn Beg man Q .ji

Osman Beg , MehmGd Beg maye .

Lê ji Cafer Sultan hijde kur mane. Ehmed Beg, Kerîm Beg

Xefar Beg, EbdilxefQr Beg, Mihemed Reşîd Beg, Qadir Beg ,

236

Mistefa Beg, Salar Beg, Hesen Beg, MehmQd Beg, Mihemed E-

mîn Beg, Mihemed Teqî Beg, Fethilah Beg, Mihemed Seîd Beg,

Elî Beg-Paşake, Elî Mihemed Beg, MensGr Beg, Seyfilah Beg^

Nêzîkî sed ji mala wan siwar dibin Q Cafer Sultan

;eyday€

xwest, ko tivinga ji wan bistênî G çiqas min li ber. Cafer

Sultan da, ko tivingên xwe bidî dewletê, lê Cafer Sultan ,

bi gotina min nekir G leşkerê îran, bi serdariya Serheng

Xulamhuseynxan Q hinek ji leşkerê Erdelan di sala 1350 .ê

koçî de êrîş kirin Neqsed, HerwekQ bi serdariya Serheng

Mistefa MensQrxan G hinek ji leşkerê Erdelan, di çarê meha

Recebê de êrîş kirin ser wan, Lê li pey wan Q bi serdariya

Hacî Elîxan, leşkerê Kermanşah di riya Bawe ve dirêj kire

ser Hewramîyan Q di heftê Recebê de bi serdariya Sertîp E-

lîxanê Rehîmî, ko bi Elîşah navdare , leşkerê Erdelan berê

xwe da meydana şer Q . çGne ser ,Zirav(Ziraw) Q li ser van t£

van Emîr Ehmed-Supehpedê mezin di heştê Şabanê de hate ba-

jarê Sine Q di roja nehan de berê xwe da Neqsed Q di riya

Zirav re êrîşî Hewramîyan kirin.

Di roja 14 Şabanê de ji me re ji seydayê Merdoxî re li

telefQnê dan Q gotin:

- Piştî du şeran Cafer Sultan bi zar Q zêçên xwe ve derba£

bQne lraqê(Kurdistana îraqê) Q leşkerê îran, NeqsGd xiste

destê xwe G di roja cejnê de min ev mizgîn di civatê de

xwend Q hevalbendên dewletê dilxweş Q hevalbendên CafersuJ^

tan xemgîn bQn.

Merdoxî, di nivişta xwe de nivîsara xwe, ko ji Cafersu2_

tan re nivîsî bG Q bersiva Cafersultan nivîsîne , lê naxwa-

zim di virde binivîsim.

Tenê herwekG ji gotinên seydayê navdar tê zanîn xuyaye,

ko dijminê miletê xwe G dostê dewletê bQ. Şahperest bG.

HerwekG Cafersultan bi nermî bersiva wî dabG G gotibQ, he£

gav dixwazim tivingên xwe bidim dewletê, lê kengî hevalên

min teva tivingên xwe dan, bi hesanî dikarim ji we ra biş£

nim Q bextê Sedrileazem bidin min, dikarim xwe bidim destê

dewletê. Tenê li bextê Serheng Q serdarên ewle nabim. Çend

van serdar G serhengan ji bo, ko xwe li nik dewletê rQsipî

bikin ê wek min kuştine.

7- CÎWANROd :

Ev hindam dikevî rojavayê Sine Q bi şazde fersexan dQrî

bajêre. Keleha CiwanrQd di nîvê welêt de ye Q ji hawîr ve

bi şeş fersexa dGrî sînore.

237

Emanilahxanê mezin, keleheke dî di vê hindamê de avaki-

riye, ko 20 gaza pêpelQkên wê bilindin G di sala 1224 ê

koçî de hatiye lêkirin. Gelek asê G xurte, di hindirwê wê

de avaniyên bilind hatine çêkirin Q ji çiyê av anîne serê

kelehê G hin avgîrên mezin kolane Q baxekî mezin G ciwan

têdedanîne, ko di Esfehan de wilo peyda nabin.

Lê fermandarê vê hindamê guhê xwe nedanê Q keleh weran

bQye, belam di çaxê Nasiridînşah de muhendis rêkirin, ko

keleheke dî li wê hindamê avabikin, tenê nebirin serî,

Ba G menaxê wê hindamê nexweş Q bi qerêjin G coke avêdi nav re derbas dibî Q di nêzîkî kelehê de kaniyeke avêxweş heye, serşokek li ber çêkirine, ko xelkê wa navan xwe

têde dişon. Çar mizgevt Q du xanegah tê de hatine avakirin,

Q xelkê wa navan bicarek sinî-şafiî ne Q li ser rêçika Ne£

şebendî ne Q malbateke mezin di nav wan de heye , ko dibê -

jin, em ji neviyên Ebîbekirê Sedîqin Q navê wan bQye Sedî-

qî Q mela Ehmed-melabaşî-Şeyxilislam ji wê malê ye,

Ji rexê rojava de dikevî sînorê ŞehrezGr Q ji rexê jêrî

ve Zihaw(Kermanşah) ve ye, HerwekQ ji rojhilat ve bi sîno-

rê Rewanser ve hatiye girêdan Q ji rexê jorî de bi Hewrama

nê LehGn ve hatiye girêdan, ji sed gundî bêtirin ..G pirê

gundê wê hindamê cihê çandinîyê ne ,

HerwekG çend gundên navdar hene , ko seydayê Merdoxî ge-

lek pesnê wan daye, Weke, Pawe , Kawat , Rewanser G dibêjî ,

navê Ferhad di serê çiyakî ji hindama Rewanser de hatiye

nivîsandin, 0 navê çend mezinê- vê hindamê didî xuyakirin. ,

Weke,Huseynxan G Ebbasxan, ko herdQ kurên Elîxan, neviyê E

lîekberxan-Şeref ilmelîk bQn,

Huseynxan, Xemîde Xanim, keça apê xwe Suleymanxan Şere-

filmelîk markir Q bQ fermandarê welêt, lê li ser destê bi-

rayê xwe Ebbasxan bi jehrê hate kuştin Q Ebbasxan j ina wî

markir Q bQ fermandarê welêt. Lê dawî hate girtin Q heta

çaxê Merdoxî jî di zindana Taran de jîndar bQ.

8- KELANTERZAN :

Yek ji hindamê navdarê Erdelane, ko bi yek fersexê di-

kevî rojavayê Sine, dirêjiya vê hindamê ji yek fersexê he-

ta heşt fersexa dirêj dibî . 64 perçe gundG avaniyên wê h£

ne G tê de cihên xweş G bax Q bostanên ciwan Q xweş peydad£

bin. Hatina wê genim, ceh, henar G tirî Q hemî 'ber Q dar

tê de peydadibin G deh hezar mirov di vê hindamê de cîgir-

tine Q gundên wa ji kanî Q çeman têne avdan. Salyana vê

hindamê .2862 tQmane Q bicarek sinî-şefiî ne G' di her gund£

kî de mizgevtek hatiye avakirin G yek ji gundên herî kevn£

re di vê hindamê de ye, ko jê redibêjin Nîgel, mizgevteke,

238

mezintê de ye, ko dibêjin, Ebdilah, kurê Umer yan kurê Um-

ran avakiriye, kevnequranek tê de ye, nivîsîna Kofî hatiye

nivîsandin Q yeke weke wê quranê duperçe tenê li îstanbolê

li mizgevta Ayasofya peyda dibî, ko dibêjin, bi destê Os-

man, kurê Effan hatiye nivîsandin.

9- GEREWEZ :

Yek ji hindamê navdarê Erdelane, ko dikevî rojavayê Si-

ne Q bi deh fersexan dGrî bajêre. Eşîra Komasî di vê hind£

mê de rGniştiye. Nezan Q serhişk Q comerd Q gernasin. Bîst

perçe gundên wa hene, du hezar G pêsed mirov tê de fûniştî

ne, hatina wan salyane wan 2500 tQmane Q ceh G garis G ge-

nim wanbi zor têra wan dikî Q jinG ve titGn, pembG diçê .

nin.

10- JAWrOd :Ev hindam bi çar fersexa dikevî jêrê Sine. Xelkê vê hin

damê bicarek xwedênas Q olperestin, di her gundekî de miz-

gevtek hatiye avakirin Q di mizgevtan de avgîrek çêkirine,

ko xwe tê de bişon. HerwekQ, li ber her kaniyekê avê kevi-

rekî nimêjê danîne , ko li ser nimêj bikin G mizgevtên vê

hindamê kevnarene G dibêjin, Ebdilah, kurê Umran avakiri -

ye-Gelek bax Q bostanên xweş Q hêjatê de hene sêvêsor Q

xox gelektê de peyda dibin. Genim, ceh, birinc, garis Q h£

mî nifşên dexl Q dan di vê hindamê de têne çandin, qed Q z£

viyên wê ji ava Cobar, kanî G çeman têne avdan, xelkê vê

hindamê ji deh hezar mirov bêtirin. Salyana wan 1314 tQma-

ne. Gundê Bêsaran, yek ji gundên navdarên vê hindamê ye . ,

ko tê de Babaşêx Elî hatiye veşartin.

Ev Şêx Elî birayê Şêx Nimetilahê walî ye , ko jê re Şahn£

metilah digotin, kurê Şêx Zekeriya, ko bixwe ji zariwên H£

senê kurê EIî ne,

11- PÎLÎNGAN :

Pilingan.Bilwar, Emîrabad i ji ber, ko gelek nêzîkî he -

vin kirine yek hindam, ko dikevî jêrê rojavayê bajarê Sine

G ji heşt fersex Q heta diwazde fersexa dQrî bajêre, sîh Q

pênc(35) gundên wê hene, ko çarsed Q pêncî mirov di wan de

ne, salyana wê 1336 TQmane , Zeviyên wê ji kanî Q çeman tê-

ne avdan, şînahî, dar, ber tê de peyda dibin.

12- HESENABAD :

Yek ji navdarên hindamên Erdelane, ko bi yek fersexê d£

rî bajêre. Di sala 746 de Mîr Hesenê Erdelanî avakiriye

Di jêrê vî gundî de G di serê çiyakî bilind de kelehek me-

zin, bilind avakiriye, ko bi derbasbQna dem G tarîxê hati-

239

ye kumişandin G heriviye. HerwekG Hiloxanê Erdelanî di se-

rê sedehê koçî de careke dî ava Q parçîm kiriye G bixwe tê

de rGniştiye, lê di sala 1048 ê koçî de Suleymanxanê Erde-

lanî careke dî wêran kiriye Q bajarê Sine kiriye paytext ,

heft fersexan dirêje Q du çem jê derdikevin. Çemê Qişlaq

G çemê GawrQd. 32 gundin G 5500 mirov tê de ne , salyana wê

2400 TGmane, hemî nifşên çandinî, dar, ber têde hene, qada

wê ji çem, kanî, cobaran tê avdan, Yek ji gundên navdarên,

vê hindamê Miqdade, mizgevteke kevnare tê deye, ko gorna

Miqdadileswed tê de ye G xelk gelek diçin ser vê gorna pî-

roz.

13- LÎLAX( LIlAQ) :

Lîlax, Êlax yan Lîlaq, Êlaq, dikevî rojhilatê Sine, ji

du fersex heta heft fersexa dirêje G heştê gundên wê hene,

ko diwazde hezar mirov tê dene. Salyana wê 3614 TQmane , q£

da wê ji kanî, cobar G çeman tê avdan. Bax, daristan di vê

hindamê de hindikin, genim, ceh, nîsk, pembû tê dediçênin,

sar Q. pirên xelkên vê hindamê neh mehan di hindirG de dim£

nin Q gadime xwarina sewalên wa ye,

14- ESEDABAD :

Berî hingî jê redigotin Qelemro Elîşukir, ko dikevî roj_

hilatê Sine Q ji kevnare de paytexta vê hindamê gundê Qes-

lan bG, Emanilahxanê Erdelanî Keleh, xan, serşok, mizgevt

Q baxçak tê deçêkirine, lê paşê fermandarên vê hindamê bi-

carek wêran G kavil hiştin Q baxçe ziwa kirin, lê tenê hêj

bermayê serşokêxuya dikin, Kangeha kevirên mermer di vî gu£

dî de ye , ko bicarek kevirên mizgevt Q avaniyên bajêr bi-

wan hatibQn avakirin, lê îro di bin axê de winda bQye, 94

not Q çar gundê vê hindamê hene, ko çarde hezar mirov di -

wan de rQdinin, Her tişt tê de tê çandin Q yek ji gundê na£

darên vê hindamê gundê Babagurgur e.

Di serê girekî de tenGreke kQr Q gilover xuyadikî, ko £

veke zereleymQnî jê derdikevî, ko bihna Silfato jê tê Q

carna li hawîr kangehê av hişk dibî, dibî qeşem, ko xelkê

wa nava jê redibêjin Pingav, Deryaçe-Biheyre Q dibêjin di

hindirwê gir de pingaveke mezin heye, ko dikelî Q pêla na-

vêjî derve Q jê wê de ber bi rojhilat ve du kangehên weke

wê hene , lê ziwa bQne G çend cî hene, ko dengê bilind ji

wan derdikevî, ko jê re dibêjin, Dengemeşk G ji bo vî den^

gî ji gund re dibêjin Bawegurgur (Babagurgur) . Av tevlî şo-

rayî dibî G ev deng jê derdikevî G pir çîrokên derew di b£

wara vî dengî de hatine gotin.

240

HerwekG çend kanî di vê hindamê de hene , ko ava wan şor

Q bihnanexweş jê tê, di cihokên zirav re derbas dîbî G

hişk dibî Q ji nexweşî ya çerm G laşê mirovan re gelek bi-

kêr tê , dermane ,

15- HUSEYNABAD :

Dikevî rajorê Sine Q paytexta vê hindamê gundê Huseyna-

bad e, ko bi pênc fersexan dGrî bajêr e, 34 gundin, ko

5000 mirov diwan de ne, salyana dewletê 1296 tGmane ,

16- SARAL-HOBATO-QERETO :

Ev sê hindam bi yek hindamê danîne , dikevin rajorê Sine

ji deh fersex heta diwazde fersexa dirêj dibî Q heştê Q du

gund tê de ne G diwazde hezar kurd di wan de rQniştî ne

Gundê Hobato, gelek sar Q serma ye , ko carinan ji ber serm

Q bahozê çar mehan rêbiwarî tê birîn, lê di biharan de ge-

lekxweş G bi gul G giya ye, ji ciwantir G xweştirên cihên

Kurdistana Erdelanê ye , Çiyayên wê gelek bilind Q serê wan

fireh G pane, ava kaniya di ser riwê qadê re berjêr dibî,

xelkê Telko pirên wa li van dera warên xwe digrin, dirêjî

G firehî nêzîkî deh fersexen, eşîrên Mendamî , Gulbexîdivê

hindamê de rQniştî ne, Hemî nifşê çandiniyêdi vêhindamêde

têne çandin, Dar, mêşe di van hindama de peyda nabin, Zevi

yên wa ji çem, kanî G cihokan têne avdan, çemê Qizilwezan,

ji vê hindamê derdikevî, Salyana dewletê 2822 TQmane , Gun-

dê Hezarkaniyan, ko di vê hindamê de gundê mala Merdoxîye,

17- GlRÎFTO :

Dikevî rajorê Sine, hijde fersexa dQrî bajêre, pazde

gundê wê hene, ko hezar Q şeşsed mitov tê derQniştî ne , B£

rî hingî ji Seqez dihate jimartin Q ji genim Q ceh pêve

tiştekî dî li vê hindamê nîne, Di jêrê vê hindamê de kele-

heke kesnedî heye, ko j i lateke mezin hatiye birîn Q bi

destê mirova çêbQ ye, lê kes nizanî bê kê çêkiriye G di k_£

jan tarîxê de hatiye çêkirin? Gelek şop Q bermayên kevnare

tê de têne xuyakirin Q hêj kes negihaye dawiya wê , Gelek o-

de, taq, eywanên mezin Q sitQnên kevirî, ko hemG bi desta

hatine kolan, tê de peyda dibin, Gornek tê deheye, ko jê re

dibêjin, Sarîbaba, bê ronahî kes nikarî pê dedakevî, Çawa,

ko ser G hestiyê mirovekî tê de ne Q çend roj ji mirov re

divên, ko bixwazî lê bigerî, bixwe di binqadê de ye Q ge-

lek tiştên hêja G kesnedî li wê hindamê têne dîtin, ko de-

vê mirovji hevdihêlin, Ayîna jin Q mêrekî ji kevir hatine

çêkirin, di serê çiyê- de ne, bi kurtî hatiye guhaztin.

241

18- XURXURE :

Bi heşt fersexan dQrî Sine, dikevî rexê rajor Q rojava,

38 gundê wê hene , lê berê 90 gund bQn Q ji ber zor G sete-

ma fermandar G xwedîgundan wêran bGn, yek ji gundên vê hin

damê gundê Best e, ko heştê xanî tê de avane , berî çarsed Q

bîst sal hatiye avakirin, bi navê Şêx îbrahîm, mirovekî di

vî gundî de hatiye veşartin. Xelkê wê hindamê, wê gornê pî

roz dikin. Şêx Qadirê Bestî Q Şêx Hesenê Bestî, kurê wî şê

xî ne . Çawa, ko gundê Mewlanabad di vê hindamê de ye Q di-

kevî rajorê rojhilatê Sine Q şazde fersexan dGrî bajêre ,

nêzîkî pêncî xanî tê de ne.

HerwekQ ji şêxên wê navê re dibêjin Mewlanaabad, ko me-

lana Keşakeş, kalikê mala Merdoxî li cem wî xwendiye Q gum

bedek di wî gundî de li ser gorna Şêx Hesen Abadî hatiye a

vakirin, cihê pîrozkirina xelkê ye . Çawa, ko gorna diya wT

jî li ber derê wê gornê ye . Heşt hezar mirov di vê hindamê

de ne G salyana dewletê 390 TGmane . Cemê Xurxure berjor di

çî, genim, ceh, birinc, pembQ, titQn têne çandin. ~

19- TÊLKOH :

Yek ji hindamên Erdelane, ko dikevî navbera rojava Q ra

jor Q bi hijde fersexan dQrî Sine ye . Bîst Q çar gund u^

çar hezar mirovin. Salyana wan 1506 TQmane , qada wê bica -

rek avî ye Q her tiştêu.-, ko têne çandin lê çêdibin.

HOZAN Û TOREVANÊN ERDELAN

Mîrza Fethilah Xurem, Mîrza Ebdilbaqî Şeyda, Mîrza EIî-

ekber Sadiqilmelik Efser, Mîrza Elîismaîl Axa, Mîrza Hebîb

Mihemed Selîmxanê Erdelanî, Emhed Begê Komasî, Xanequbadî,

Mîrza Mistefa CiwanrGdî, Mîrza Ebdilqadir Pawe , Seydî Hew-

ramî, Mistefa Kevejzêrîn, Ferecilah Beg Kol, Şêx Mihemedse

lîmê Merdoxî, Şêx Ebdirehmanê Merdoxî, Şêx Mihemed Fexril'^

ulema, Şêx YGsif Muderis, Xesroxan îf tîxarilwilat , Mîrza

Ebdilmecîd Mecdî Melekilkelam.

Hozan Q torevanên, ko di çaxê Merdoxî de sax bGn, Mîrza

Ebdilmecîd, Mecdilmemalik, Seyid Mihemed Bakir, Riknilis -

lak, Mîrza Mihemedxan Cewherî, Amirilkitab, Salar, Urfî ,

Fikrî Bedwî, îlkutab

242

O

y-

w sv*

ts-'"

'**5V*

•f

1'

f

. .

o

s(U

!§

.iVÎ

i^ ■^m

1 <-'

cq

;'/'

■t:

mirc

% ♦ :j!:. n

■■*.-.*7

- <*

.^'

u

o

m' .;r m^^

f M..

0-

■«\

-;*-# ,'

**^ m

^^

.f

4?.'-~.'-'

'q

o

a

O

co::>

t2

SiiiiM

* m

,» .

'*::V

^'i .jp>."* -

'■.f

" %.

'W

y

'f

io

O

a,

$J>'»imi...

*';?^:

; * .;;

'k

«-/

^•te*

« î i ty«(»M>^(,..

;*jŞtr ;!>';*:^^:

'i

Qiziltcpc - Didemek gişti jt Camiya Mezm

.

*j:^<'ii^^'c:.

-' ,'\?'

^'■'.■<.i..-i;i

'y,jsf> '■ ■'^"jf- :^:v ,

«> - *^»v -

'$ »' ..> «''4

.A

: ; ■ş?^ !*

Hesen-Keyf - Kumbeta Zeynel

•■^-.^

m

*'>*? ^ ;'?

',1 -- l.J.

Xelat-Kumbeta Emir Baymdir

■■^v*

"^jt. '*?'...>X >- '^■^

>./ .

js^^S.::-.^

^■•ii>^' 1

I,-, '->i; : •r\ 'j ■^^'^^'tr^^V -"iX... ,' ..if^-^î^y ., t .y /,^,^ > * '

'^ - ' ^ V

Xelat - Kumbeta Erzen Xatunê

.^-'■^ . .:«

\

Gcivaş - Kumbcta Halimc Xatunc

i^ y * %f4/

.>>-%,

,«,»:

'.L ' W

f^"''^W^""- -5'

* ■!,-<m"r».s*>^ll|*^<:''j-"''i:fe "

«:

' -^/^

Li ser rêya Keyseri-Aksaray, Koşka hri Xan

CIGERX WIN

TARÎXA

KlJRDiSTA.N

'

. /

WEŞANÊNROJA NÛ

Documents

TARÎXA - Institutkurde.orgMêrekî navdar bG,gelek dibiwara wî de pesne mêraniya wî gotine, pismam Q zavayê Muhemed peyxamber bQ, Fatima, keça Muhemed jina wî bû. Hesen G Huseyn