34
Se presenta un esquema interpretativo en el que se pasa revista a algunos de los principales acontecimientos históricos de la Psicología de la Educación (PE) en nuestro país. El esquema mencionado comprende tres periodos de desarrollo de la disciplina: a) inicial (desde principios del siglo XX hasta los años cincuenta del mismo), b) de consolidación (desde los años sesenta a los ochenta del siglo XX) y c) actual (desde los noventa del siglo anterior hasta nuestros días). En cada uno de los periodos se señalan algunos de los hitos más relevantes, así como las características y planteamientos que la PE ha asumido como disciplina académica y profesional. De igual modo, se hacen algunos comentarios relacionados con las repercusiones que esto ha tenido dentro de la formación de los psicólogos educativos en nuestro país. This study offers a schematic interpretation, where some of the principal events in the history of Psychology of education in Mexico are analysed. The scheme incorporates three periods in the development of the discipline: a) Initial phase (from the beginning of the 20th century to the 1950s) b) Phase of consolidation (1960s to 1980s) and c) Contemporary phase (from the 1990s to the present day). In each of these periods, some of the more relevant milestones are highlighted. The characteristics and approaches of Psychology of Education (PE), both as an academic and professional discipline, are also included. Similarly, certain remarks related to the repercussions of these in the training of psychological educationists in Mexico have been included. Psicología de la educación / Historia de la psicología de la educación / Epistemología de la psicología de la educación / México Psychology of Education / History of Psychology of Education / Epistemology of Psychology of Education / Mexico Una reflexión crítica sobre el devenir de la psicología de la educación en México* GERARDO HERNÁNDEZ ROJAS** CLAVES Recepción: 30 de mayo de 2007 aprobación: 4 de septiembre de 2007 * Agradezco los comentarios y sugerencias de Frida Díaz Barriga A., María Eugenia Martínez C., Georgina Delgado C. y David Díaz M., al presente artículo. ** Doctor en Psicología de la Educación y Desarrollo por la Facultad de Psicología de la UNAM. Pertenece al SNI, nivel 1. Es investigador en la Coordinación de Psicología Educativa de la Facultad de Psicología de la UNAM. Entre sus líneas de investiga- ción están la epistemología de la psi- cología de la educación; la compren- sión y composición de discurso escri- to; los procesos cognitivos, metacogni- tivos y autorreguladores en la situa- ción escolar. Entre sus publicaciones más recientes están: G. Hernández (1998), Paradigmas en psicología de la educación, México, Paidós; G. Hernández (2006), Miradas construc- tivistas en psicología de la educación, México, Paidós, y G. Hernández (2005), “La comprensión y la compo- sición de discurso escrito desde el paradigma histórico-cultural”, Perfiles Educativos, vol. 27, núm. 107, pp. 85-117.Correo electrónico: [email protected] 7 PERFILES EDUCATIVOS

Una reflexión crítica sobre el devenir

  • Upload
    others

  • View
    6

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Una reflexión crítica sobre el devenir

Se p

rese

nta u

n es

quem

a int

erpr

etativ

o en

el q

ue se

pas

a rev

ista a

algu

nos d

e los

prin

cipale

s aco

ntec

imien

tos

histó

ricos

de l

a Psic

olog

ía de

la E

duca

ción

( PE)

en n

uestr

o pa

ís. E

l esq

uem

a men

ciona

do co

mpr

ende

tres

perio

dos d

e des

arro

llo d

e la d

iscip

lina:

a)in

icial

(des

de p

rincip

ios d

el sig

lo X

Xha

sta lo

s año

s cin

cuen

ta d

elm

ismo)

, b)d

e con

solid

ació

n (d

esde

los a

ños s

esen

ta a

los o

chen

ta d

el sig

lo X

X) y

c) ac

tual

(des

de lo

s nov

enta

del s

iglo

anter

ior h

asta

nue

stros

días

). En

cada

uno

de l

os p

erio

dos s

e señ

alan

algun

os d

e los

hito

s más

re

levan

tes, a

sí co

mo

las ca

ract

eríst

icas y

plan

team

iento

s que

la PE

ha as

umid

o co

mo

disc

iplin

a aca

dém

ica

y pr

ofes

iona

l. D

e igu

al m

odo,

se h

acen

algu

nos c

omen

tario

s rela

ciona

dos c

on la

s rep

ercu

sione

s que

esto

ha

teni

do d

entro

de l

a for

mac

ión

de lo

s psic

ólog

os ed

ucat

ivos e

n nu

estro

país

.

This

study

offer

s a sc

hem

atic

inter

preta

tion,

whe

re som

e of t

he p

rincip

al ev

ents

in th

e hist

ory o

f Psyc

holog

y of

educ

ation

in M

exico

are

analy

sed. T

he sc

hem

e inc

orpo

rates

three

peri

ods i

n th

e dev

elopm

ent o

f the

disc

iplin

e: a)

Initi

al ph

ase (

from

the b

egin

ning

of th

e 20t

h cen

tury

to th

e 195

0s) b

) Pha

se of

cons

olida

tion

(196

0s to

198

0s)

and

c) Co

ntem

pora

ry p

hase

(from

the 1

990s

to th

e pres

ent d

ay).

In ea

ch of

these

peri

ods,

some o

f the

mor

e rele

vant

mile

stone

s are

high

light

ed. T

he ch

arac

terist

ics a

nd a

ppro

ache

s of P

sycho

logy o

f Edu

catio

n (P

E), b

oth a

s an

acad

emic

and

profe

ssion

al di

scipli

ne, a

re als

o inc

lude

d. S

imila

rly, c

ertai

n rem

arks

relat

ed to

the r

eperc

ussio

ns

of th

ese in

the t

rain

ing o

f psyc

holog

ical e

duca

tioni

sts in

Mex

ico h

ave b

een in

clude

d.

Psico

logía

de l

a edu

cació

n / H

istor

ia de

la p

sicol

ogía

de la

educ

ació

n /

Epist

emol

ogía

de la

psic

olog

ía de

la ed

ucac

ión

/ Méx

icoPs

ycho

logy o

f Edu

catio

n / H

istor

y of P

sycho

logy o

f Edu

catio

n / E

piste

molo

gy of

Psyc

holog

y of E

duca

tion

/M

exicoUna

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir

de la

psic

ología

de

la ed

ucac

ión e

n M

éxico

*G

ER

AR

DO

HE

RN

ÁN

DE

Z R

OJA

S**

CL

AV

ES

Rece

pció

n: 3

0 de

may

o de

200

7

apro

baci

ón: 4

de

sept

iem

bre

de 2

007

* Ag

radez

co lo

s com

entar

ios y

suge

renc

ias d

e Frid

a Díaz

Bar

riga A

.,M

aría E

ugen

ia M

artín

ez C

., G

eorg

ina

Delg

ado

C. y

Dav

id D

íaz M

., al

prese

nte a

rtícu

lo.**

D

octo

r en

Psico

logía

de la

Edu

cació

ny D

esarro

llo p

or la

Fac

ultad

de

Psico

logía

de la

UN

AM. P

erten

ece a

lSN

I, ni

vel 1

. Es i

nvest

igado

r en

laCo

ordi

nació

n de

Psic

ología

Edu

cativ

ade

la F

acul

tad d

e Psic

ología

de l

aU

NAM

. Ent

re su

s lín

eas d

e inv

estiga

-ció

n est

án la

epist

emolo

gía d

e la p

si-co

logía

de la

educ

ación

; la c

ompr

en-

sión

y com

posic

ión d

e disc

urso

escri

-to

; los

pro

ceso

s cog

nitiv

os, m

etaco

gni-

tivos

y au

torre

gulad

ores

en la

situ

a-ció

n esc

olar.

Entre

sus p

ublic

acion

esm

ás rec

ientes

están

: G. H

ernán

dez

(199

8), P

arad

igmas

en ps

icolog

ía de

laed

ucac

ión, M

éxico

, Paid

ós; G

.H

ernán

dez (

2006

), M

irada

s con

struc

-tiv

istas

en ps

icolog

ía de

la ed

ucac

ión,

Méx

ico, P

aidós

, y G

. Hern

ánde

z(2

005)

, “La

com

pren

sión

y la c

ompo

-sic

ión d

e disc

urso

escri

to d

esde e

lpa

radigm

a hist

órico

-cultu

ral”,

Perfi

lesEd

ucati

vos,

vol.

27, n

úm. 1

07, p

p.85

-117

.Cor

reo el

ectró

nico

:ge

hero

@ya

hoo.c

om

7PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

Perfiles117claves 11/15/07 12:15 Page 7

Aristarco Mendez
Cuadro de texto
Hernández, G. (2007) Una reflexión crítica sobre el devenir de la Psicología Educativa en México. Perfiles educativos, vol. XXIX, núm. 117. pp. 7-40.
Page 2: Una reflexión crítica sobre el devenir

INTR

OD

UCC

IÓN

En la

s últi

mas

déc

adas

han

apar

ecid

o nu

mer

osos

doc

umen

tos q

ueda

n cu

enta

de l

os p

rincip

ales h

itos d

e la p

sicol

ogía

de la

educ

ació

n(a

par

tir d

e aq

uí, P

E) c

omo

disc

iplin

a cie

ntífi

ca (

Col

l, 19

89a;

Glo

ver y

Ron

ning

, 198

7; B

erlin

er, 1

992

y 19

93, H

ilgar

d, 1

996)

.D

e igu

al m

aner

a den

tro d

e esto

s tra

bajo

s y o

tros,

tam

bién

se h

a dis-

cutid

o so

bre s

u pr

oblem

ática

epist

emol

ógica

(Aus

ubel,

196

9; C

oll

2001

a; G

laser

, 198

2; R

ueda

, 198

6; W

ittro

ck, 1

992)

. Es

decir

,pu

ede

argu

men

tarse

que

al p

rese

nte

tene

mos

una

cier

ta c

larid

adso

bre l

as v

icisit

udes

hist

órica

s de l

a PE

en cu

anto

disc

iplin

a cien

tífi-

ca, d

entro

del

cont

exto

de

los p

aíses

des

arro

llado

s de

uno

u ot

rolad

o de

l Atlá

ntico

. Pe

se a

esto

s ava

nces

que

en d

écad

as an

terio

res s

impl

emen

te n

oex

istían

, aún

esta

mos

lejo

s de e

labor

ar u

na h

istor

iogr

afía

com

plet

ade

la d

iscip

lina c

on to

do lo

que

esto

impl

ica. N

o ob

stant

e, es

un

hech

o in

disc

utib

le qu

e los

des

arro

llos l

ogra

dos h

asta

el m

omen

tono

s per

mite

n id

entif

icar c

on to

da cl

arid

ad la

s ten

sione

s y p

robl

e-m

ática

s de í

ndol

e epi

stem

ológ

ica p

or la

s cua

les la

PEha

teni

do q

uetra

nsita

r en

su co

rto d

even

ir hi

stóric

o; al

guna

s de l

as m

ás im

por-

tant

es so

n las

sigu

ientes

:

•En

prin

cipio

, la P

Ede

be d

efini

rse co

mo

una d

iscip

lina a

plica

da1

que e

studi

a los

pro

ceso

s psic

ológ

icos (

cogn

itivo

s, afe

ctivo

s, in

te-

racc

iona

les/in

tersu

bjet

ivos,

disc

ursiv

os, e

tc.)

com

o co

nsec

uenc

iade

la p

artic

ipac

ión

de d

istin

tos a

ctor

es in

volu

crad

os (p

or ej

em-

plo,

agen

tes e

duca

tivos

, doc

ente

s, pa

dres

de f

amili

a, alu

mno

s,ap

rend

ices,

etc.)

en p

roce

sos y

prá

ctica

s edu

cativ

as. T

iene c

omo

prop

ósito

fund

amen

tal e

ncam

inar

sus e

sfuer

zos c

ientíf

ico-d

isci-

plin

ario

s a

busc

ar m

ejora

s en

dich

as p

ráct

icas

y pr

oces

os(M

artín

ez et

al.,

200

4).

•La

PEha

asum

ido

dive

rsos p

lante

amien

tos r

elativ

os a

las re

lacio

-ne

s co

n la

psico

logí

a ge

nera

l (C

oll,

2001

a; G

laser

, 19

82,

Hilg

ard,

199

6; O

’Don

nell

y Le

vin,

200

1). A

l men

os p

uede

nid

entif

icarse

dos

tipo

s de p

lantea

mien

tos:

el pr

imer

o, q

ue ll

ama-

rem

os d

e dep

ende

ncia

,seg

ún el

cual

la PE

se en

tiend

e com

o un

mer

o “c

ampo

de a

plica

ción”

de l

a ps

icolo

gía

gene

ral (

plan

tea-

mien

to im

pulsa

do p

or e

l psic

ólog

o as

ociac

ioni

sta T

horn

dike

desd

e lo

s in

icios

del

siglo

ant

erio

r), e

l seg

undo

en

el qu

e se

asum

e una

aut

onom

ía re

lativ

ade

la P

Ere

spec

to a

la p

sicol

ogía

gene

ral,

busc

ándo

se u

n m

utuo

enr

ique

cimien

to e

ntre

am

bas

(plan

team

iento

que

se h

a de

nom

inad

o de

“disc

iplin

a pu

ente

”im

pulsa

do p

or lo

s esta

doun

iden

ses D

ewey

y Ju

dd en

la p

rimer

am

itad

del s

iglo

ante

rior y

por

Aus

ubel,

Witt

rock

y G

laser

en la

8PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

1. N

o co

nfun

dir e

sta id

ea–l

a PE

es u

na d

iscip

lina

cient

ífico

-apl

icada

– co

n el

plan

team

iento

aplic

acio

nis-

ta en

el se

ntid

o pr

opue

stopo

r Tho

rndi

ke, q

uien

defi

-ni

ó a i

nicio

s del

siglo

ante-

rior a

la PE

com

o un

a sim

-pl

e “ár

ea o

cam

po d

eap

licac

ión”

de l

a psic

olog

íage

nera

l-exp

erim

enta

l.

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117claves 11/15/07 12:15 Page 8

Page 3: Una reflexión crítica sobre el devenir

segu

nda

mita

d de

este

mism

o sig

lo).

Dos

asu

ntos

adi

ciona

lesde

ben

apun

tarse

resp

ecto

a es

ta p

robl

emát

ica: 1

) el p

rimer

plan

-te

amien

to fu

e el

más

heg

emón

ico e

n el

siglo

ant

erio

r, en

los

ámbi

tos d

iscip

linar

(teo

rizac

ión

e inv

estig

ació

n), a

cadé

mico

(en

la en

seña

nza)

y p

rofe

siona

l, y

2) la

PE

debe

ser e

nten

dida

no

com

o un

sim

ple “

encu

entro

” o m

era “

conv

erge

ncia”

entre

la p

si-co

logí

a y

la ed

ucac

ión,

sino

com

o un

a di

scip

lina

con

dere

cho

prop

io y

con

un

objet

o de

estu

dio

clara

men

te d

elim

itado

(Witt

rock

, 199

2).

•As

ociad

o co

n lo

anter

ior,

la PE

ha es

tabl

ecid

o al

men

os d

os ti

pos

de re

lacio

nes c

on la

s prá

ctica

s y p

robl

emát

icas e

duca

tivas

. Seg

únBe

rline

r (19

93) l

as re

lacio

nes d

e la P

Eco

n las

prá

ctica

s edu

cati-

vas h

an tr

ansit

ado

por t

res f

ases

,2a s

aber

: 1) l

a fas

e der

elacio

nes

de in

terés

hacia

las p

ráct

icas e

duca

tivas

–qu

e pre

dom

ina

en lo

sin

icios

del

siglo

anter

ior–

dad

a la s

upue

sta p

oten

cialid

ad ex

plica

-tiv

a e in

terv

entiv

a de l

a PE

para

el es

tudi

o y

mejo

ra d

e la e

duca

-ció

n; 2

)fas

e de r

elacio

nes d

e desd

én h

acia

la pr

oblem

ática

de l

aspr

áctic

as ed

ucat

ivas

, que

pre

valec

e des

de q

ue la

pos

tura

aplic

a-cio

nista

logr

a su

heg

emon

ía –d

esde

los

años

vein

te h

asta

los

sese

nta d

el sig

lo X

X– y

que

se ca

ract

eriza

por

un

mar

cado

“disc

i-pl

ino-

cent

rism

o” y

por e

l des

eo in

genu

o de

util

izar l

os re

sulta

dos

obte

nido

s en

inve

stiga

cione

s con

un

alto

grad

o de

artif

iciali

dad

(reali

zada

s en

situa

cione

s de l

abor

ator

io o

educ

ativa

s alta

men

teco

ntro

ladas

) com

o vá

lidos

par

a con

strui

r con

ocim

iento

psic

oe-

duca

tivo

relev

ante,

y3)

relac

ione

s de r

espe

to en

don

de la

PEco

n-sid

era a

las p

ráct

icas e

duca

tivas

con

may

or m

adur

ez re

cono

cien-

do e

n ell

as u

na p

robl

emát

ica y

com

pleji

dad

espe

cífica

s qu

em

erec

e ser

aten

dida

en su

teor

izació

n e i

nves

tigac

ione

s. Re

spec

toa e

sta ú

ltim

a for

ma d

e rela

ción

se re

cono

ce q

ue la

s situ

acio

nes

educ

ativa

s tien

en su

pro

pia c

ompl

ejida

d, es

dec

ir, ti

enen

un

ori-

gen

socio

-hist

órico

y c

ultu

ral,

y pl

ante

an p

robl

emát

icas

que

mer

ecen

un

trata

mien

to es

pecíf

ico y

que

no

son

sólo

un

“áre

a oca

mpo

de a

plica

ción”

de l

a disc

iplin

a. •

La to

ma d

e con

cienc

ia de

que

la d

iscip

lina p

sicoe

duca

tiva d

ebe

inten

tar c

onstr

uir s

u pr

opia

mira

da: u

sar e

l con

ocim

iento

psic

o-ló

gico

com

o in

strum

ento

de a

nális

is pa

ra g

ener

ar co

nocim

ien-

tos

prop

ios

y es

pecíf

icos

en y

par

a las

situ

acio

nes

educ

ativ

as(A

usub

el, 1

969)

. De

igua

l man

era,

se to

ma

conc

iencia

de

lane

cesid

ad d

e def

ende

r la

natu

ralez

a y

esta

tuto

de l

a in

vesti

ga-

ción

aplic

ada (

frent

e a la

inve

stiga

ción

básic

a) q

ue ti

ene u

n lu

gar

prep

onde

rant

e en

la in

vesti

gació

n ps

icoed

ucat

iva, y

se p

ropo

nen

estra

tegias

meto

doló

gicas

inno

vado

ras q

ue p

erm

itan

resp

onde

r ala

natu

ralez

a y co

mpl

ejida

d de

las p

robl

emát

icas e

duca

tivas

par

aco

nstru

ir ta

les sa

bere

s esp

ecífi

cos.

9PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

2. C

ada u

na d

e las

fase

sta

mbi

én h

a gen

erad

o un

are

spue

sta en

los a

ctor

espr

incip

ales d

e las

prá

ctica

sed

ucat

ivas (

plan

ifica

dore

s,de

sarro

llado

res d

e pol

ítica

sed

ucat

ivas,

form

ador

es d

edo

cent

es, d

ocen

tes, e

tc.).

Com

o eje

mpl

o pu

ede m

en-

ciona

rse q

ue en

la fa

se d

ede

sdén

, los

acto

res e

duca

ti-vo

s tam

bién

gen

erar

on u

nare

spue

sta re

cípro

ca so

bre l

aPE

, lo

cual

a su

vez p

rovo

cóqu

e la P

Epe

rdier

a cier

topr

estig

io y

–de

sde e

l cam

poed

ucat

ivo–

se to

mas

en co

nm

ayor

rese

rva s

us p

osib

lesap

orta

cione

s.

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117claves 11/15/07 12:15 Page 9

Page 4: Una reflexión crítica sobre el devenir

•Po

r últi

mo,

el re

cono

cimien

to d

e que

la ed

ucac

ión

requ

iere d

ela

conc

urre

ncia

de d

iversa

s disc

iplin

as p

ara s

u pr

oblem

atiza

ción,

expl

icació

n y

refle

xión.

En

el sig

lo an

terio

r, co

brar

on fu

erza

dos

idea

s: 1)

la fi

rme

cree

ncia

de q

ue e

l estu

dio

de la

s situ

acio

nes

educ

ativa

s, da

da su

indi

scut

ible

com

pleji

dad,

no

debe

ser m

ono-

polio

abso

luto

de u

na so

la di

scip

lina,

llám

ese c

omo

se ll

ame y

2) el

recla

mo

o la

apar

ición

en es

cena

de o

tras c

iencia

s de l

a edu

-ca

ción

(tales

com

o la

socio

logí

a de l

a edu

cació

n, la

antro

polo

gía

de la

educ

ació

n, la

econ

omía

de la

educ

ació

n, la

filo

sofía

de l

aed

ucac

ión,

etc.)

, las

cuale

s, en

conj

unto

con

la pr

opia

PE(y

con

la pe

dago

gía)

, han

hec

ho ev

iden

tes a

porta

cione

s par

a el e

studi

o,la

com

pren

sión

y mejo

ra d

e la e

duca

ción

en su

s dife

rent

es ex

pre-

sione

s (Ri

go, D

íaz B

arrig

a y H

erná

ndez

, 200

5).

Por o

tro la

do, l

a hist

oria

de l

a PE

com

o ac

tivid

ad p

rofe

siona

l,au

nque

se h

a ab

orda

do en

par

te en

alg

unos

de l

os tr

abajo

s ant

e-rio

res,

ha si

do m

ucho

men

os es

tudi

ada.

Gen

eralm

ente

en lo

s tra

-ba

jos h

istór

icos d

e la p

sicol

ogía

se d

eja d

e lad

o a l

as p

sicol

ogías

de

cará

cter

aplic

ado

y pr

ofes

iona

l (la

psico

logí

a edu

cativ

a, la

clíni

ca,

etcé

tera

). N

o ob

stant

e, de

ntro

de l

a PE

com

o ac

tivid

ad p

rofe

siona

l en

elsig

lo an

terio

r pue

den

iden

tifica

rse si

n du

da ci

erta

s ten

denc

ias d

ede

sarro

llo h

istór

ico q

ue p

uede

n de

mos

trarse

con

relat

iva fa

cilid

ad.

Así,

algun

os a

utor

es c

omo

Fern

ánde

z (1

998)

han

pro

pues

to u

nes

quem

a de c

uatro

fase

s par

a dar

cuen

ta d

el de

sarro

llo d

e la a

ctivi

-da

d pr

ofes

iona

l psic

oedu

cativ

a en

el co

ntex

to es

paño

l, en

relac

ión

con

las p

rincip

ales f

uncio

nes q

ue és

ta h

a asu

mid

o:

•La

prim

era f

ase i

nicia

hac

ia fin

ales d

el sig

loXI

Xy

term

ina e

n la

segu

nda d

écad

a del

siglo

ante

rior (

1920

), se

cara

cter

iza p

or u

ntra

bajo

cent

rado

en el

estu

dio d

e suj

etos m

enor

es co

n di

stint

as d

is-ca

pacid

ades,

que

fluc

túa

entre

una

orien

tació

n clí

nica

y ps

icom

étri-

ca (o

tro tó

pico

de i

nter

és en

esta

fase

es el

estu

dio

de la

s dife

ren-

cias i

ndiv

idua

les).

Parti

cular

men

te el

inte

rés e

stá fo

caliz

ado

enlas

activ

idad

es d

e diag

nósti

co ev

aluat

ivo y

de t

rata

mien

to d

e las

pobl

acio

nes m

encio

nada

s. Es

ta fa

se es

tá m

uy li

gada

a ac

cione

sde

l ám

bito

de l

a edu

cació

n esp

ecia

l per

o ev

iden

tem

ente

se re

la-cio

na co

n el

enfo

que d

e la p

sicol

ogía

clíni

ca.

•La

segu

nda f

ase s

e ubi

ca ap

roxi

mad

amen

te en

tre 1

920

y 19

55,

y en

ella

tiene

luga

r el o

rigen

y de

sarr

ollo

de la

psic

ología

esco

lar

com

o un

cam

po p

ropi

amen

te p

sicoe

duca

tivo.

En

ella

se p

ro-

mue

ve el

des

arro

llo d

e ser

vicio

s pro

fesio

nales

psic

ológ

icos e

spe-

cialm

ente

den

tro d

e la e

scue

la di

rigid

os a

la at

enció

n di

agnó

sti-

ca y

tera

péut

ica d

e los

alum

nos c

on d

ificu

ltade

s de a

pren

diza

je

10PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117claves 11/15/07 12:15 Page 10

Page 5: Una reflexión crítica sobre el devenir

y co

n pr

oblem

ática

s per

tene

cient

es a

la es

fera

afec

tivo-

emoc

io-

nal y

socia

l.•

La te

rcer

a fas

e se s

itúa e

ntre

los a

ños c

incu

enta

e in

icios

de l

osse

tent

a, en

la cu

al lo

s psic

ólog

os ed

ucat

ivos c

omien

zan

a inc

ur-

siona

r en

el te

rreno

de l

a for

mac

ión y

actu

aliza

ción

del p

rofes

ora-

do. E

n es

ta fa

se em

piez

a a g

anar

inter

és la

idea

de a

ctua

lizar

a lo

spr

ofes

ores

en lo

s ava

nces

de l

a disc

iplin

a psic

ológ

ica (p

. ej.,

teo-

rías d

el ap

rend

izaje

y de

la in

struc

ción,

teor

ías d

el de

sarro

llo,

etc.)

para

que

ésto

s mejo

ren

su p

ráct

ica d

ocen

te. E

s evid

ente

que

por e

sos a

ños c

omien

zan

a pr

opon

erse

mod

elos y

alte

rnat

ivas

peda

gógi

cas p

ara

los á

mbi

tos d

e la

plan

ifica

ción

educ

ativ

a, el

proc

eso

instr

uccio

nal,

la ev

aluac

ión,

etc.,

que

se co

nsid

eran

rele-

vant

es q

ue lo

s pro

fesor

es co

nozc

an y

util

icen.

•La

cuar

ta fa

se se

cons

tituy

e des

de in

icios

de l

os se

tent

a y ti

ene

com

o ca

ract

eríst

ica p

rincip

al el

desa

rrollo

de n

ueva

s pro

pues

tas

alter

nativ

as q

ue, s

egún

Fer

nánd

ez (1

998)

, int

enta

n ca

mbi

ar el

foco

pre

tend

iendo

ir m

ás a

llá d

el in

divi

duo

al re

cono

cer

laim

porta

ncia

de fa

ctor

es es

pecíf

icos d

el pr

oces

o in

struc

ciona

l, as

íco

mo

del c

onte

xto

socia

l y c

ultu

ral e

n el

que

éste

se in

serta

.Pu

ede a

firm

arse

, de h

echo

, que

en es

ta et

apa c

omien

za a

prev

a-lec

er la

idea

de u

na p

sicol

ogía

de la

instr

ucció

n, d

omin

ada p

orla

activ

a par

ticip

ació

n de

los e

nfoq

ues c

ogni

tivos

, eco

lógi

cos y

socio

cultu

rales

.

En e

sta d

escr

ipci

ón d

e las

fase

s, se

deb

e cu

idar

de

no c

aer e

nin

terp

reta

cione

s sim

plist

as y

no

cree

r que

cada

una

de e

llas p

ueda

ser r

empl

azad

a por

la in

med

iata s

igui

ente

. Cad

a fas

e se c

arac

teriz

apo

r una

o u

nas f

uncio

nes p

rofe

siona

les p

redo

min

ante

s y, e

n es

tese

ntid

o, la

ante

rior d

escr

ipció

n tie

ne u

n ca

ráct

er cu

asi-a

cum

ulat

i-vo

dad

o qu

e mien

tras q

ue u

na d

e las

func

ione

s se v

uelve

heg

emó-

nica

las o

tras r

esta

ntes

no

desa

pare

cen

del t

odo

sino

que p

rosig

uen

con

su p

ropi

a di

nám

ica

histó

rica

a ex

pens

as d

e los

ava

nces

de l

adi

scip

lina,

de la

activ

idad

pro

fesio

nal y

de l

as p

ráct

icas e

duca

tivas

y cu

ltura

les.

En n

uestr

o co

ntex

to aú

n fa

lta p

or el

abor

arse

una

hist

oria

de la

PE,3

a pes

ar d

e ser

éste

un

sabe

r nec

esar

io ta

nto

para

iden

tifica

r las

vicisi

tude

s de n

uestr

o pa

sado

com

o pa

ra co

noce

r de q

ue m

aner

a ha

tom

ado

luga

r la c

onfo

rmac

ión

de n

uestr

a ide

ntid

ad co

mo

cienc

ia y

com

o pr

ofes

ión.

La c

onstr

ucció

n y

el co

nocim

iento

de n

uestr

a his-

toria

es u

n sa

ber i

mpo

sterg

able

porq

ue p

erm

ite re

flexi

onar

sobr

equ

é hem

os h

echo

y h

acia

dónd

e vam

os. E

n ta

l sen

tido

el pr

esen

tetra

bajo

pre

tend

e ser

una

mod

esta

cont

ribuc

ión,

en el

que

se in

ten-

ta p

rese

ntar

sólo

un

esqu

ema i

nter

pret

ativ

o de

sus v

icisit

udes

his-

tóric

as p

rincip

ales q

ue, p

or su

pues

to, d

eber

á ser

cont

inua

do y

revi-

11PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

3. E

n es

te do

cum

ento

me

cent

ro ex

clusiv

amen

te en

los a

cont

ecim

iento

s hist

óri-

cos r

eleva

ntes

de l

a PE,

que

ocur

ren

desd

e ini

cios d

elsig

lo an

terio

r has

ta el

pre

-se

nte.

Se re

cono

ce q

ue la

époc

a mod

erna

cien

tífica

de

la ps

icolo

gía en

Méx

icona

ce cu

ando

Eze

quiel

Adeo

dato

Chá

vez f

unda

elpr

imer

curso

de p

sicol

ogía

a fin

ales d

el sig

lo X

IXen

laEs

cuela

Nac

iona

lPr

epar

ator

ia. L

a prim

era

cáted

ra u

nive

rsita

ria d

e psi-

colo

gía (q

ue ll

evab

a com

otít

ulo

el de

Psic

osoc

iolo

gía)

fue i

mpa

rtida

por

J. M

.Ba

ldwi

n en

el añ

o de

191

0en

la E

NAE

(Vald

erra

ma,

2004

).

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117claves 11/15/07 12:15 Page 11

Page 6: Una reflexión crítica sobre el devenir

sado

con

otro

s tra

bajo

s de i

nves

tigac

ión

veni

dero

s par

a com

pens

ares

ta ca

renc

ia qu

e, co

mo

ya se

ha d

icho,

tene

mos

al p

rese

nte.

Por t

anto

, en

lo re

stant

e de e

ste ar

tícul

o ha

go u

n so

mer

o es

bozo

de lo

s ava

tare

s prin

cipale

s de l

a disc

iplin

a psic

oedu

cativ

a en

nues

-tro

país

. En

este

esfu

erzo

, uso

bás

icam

ente

dos

rec

urso

s:1)

sig

oco

mo

refe

rent

e or

ienta

dor

el esq

uem

a de

fases

iden

tifica

das

por

Fern

ánde

z (19

98) a

ntes

des

crito

, que

si b

ien fu

eron

des

arro

llada

spa

ra o

tro co

ntex

to se

mue

stran

muy

útil

es p

ara e

l nue

stro

y 2)

alm

ismo

tiem

po, u

tilizo

las a

porta

cione

s de l

osan

álisi

s hist

órico

-epis-

temoló

gicos

que o

tros a

utor

es h

an d

esar

rolla

do, y

que

tam

bién

han

sido

pres

enta

dos e

n la

parte

inici

al de

este

traba

jo, c

on la

inten

ción

de ir

más

allá

de u

n sim

ple r

ecue

nto

de d

atos

hist

órico

s y tr

atar

así

de a

porta

r elem

ento

s que

per

mita

n co

mpr

ende

r y d

esen

traña

r la

com

pleji

dad

del d

esar

rollo

hist

órico

de l

a PE

en n

uestr

o pa

ís.

En ta

l sen

tido,

se p

ropo

nen

tres p

erio

dos i

mpo

rtant

es d

e evo

lu-

ción

de la

PE, a

sabe

r: a)

un p

erio

do in

icial

de fo

rmac

ión

(que

abar

-ca

poc

o m

ás d

e la

prim

era

mita

d de

l sig

loXX

) en

dond

e ocu

rren

los p

rincip

ales a

ntec

eden

tes d

e la d

iscip

lina,

b)un

segu

ndo

perio

-do

en d

onde

se en

cuen

tran

ya lo

s prim

eros

plan

team

iento

s de l

aPE

en se

ntid

o es

trict

o y

en el

que

tien

en lu

gar i

mpo

rtant

e des

arro

-llo

s en

los á

mbi

tos a

cadé

mico

, ins

tituc

iona

l y p

rofe

siona

l de

ladi

scip

lina (

desd

e los

años

sese

nta h

asta

los o

chen

ta d

el sig

loXX

) y,

por ú

ltim

o, c)

un te

rcer

per

iodo

de d

esar

rollo

actu

al (q

ue in

icia e

nlo

s año

s nov

enta

del

siglo

ante

rior h

asta

nue

stro

días

) en

el qu

e se

mue

stra u

na ci

erta

cont

inui

dad

con

el pe

riodo

ante

rior p

ero

dond

eya

exi

sten

y se

cue

nta

con

impo

rtant

es tr

abajo

s y te

nden

cias d

ere

flexió

n te

órica

que

esbo

zan

plan

team

iento

s alte

rnat

ivos.

LOS

INIC

IOS

DE

LA P

E CO

MO

DIS

CIPL

INA

ACA

DÉM

ICA

Y

PRO

FESI

ON

AL

Las

prim

eras

sei

s dé

cada

s de

l sig

lo X

X

Dur

ante

los p

rimer

os se

sent

a año

s del

siglo

ante

rior,

la en

seña

nza

de la

psic

olog

ía se

reali

zó en

nue

stro

país

en al

guna

s ins

tituc

ione

sem

blem

átic

as d

e to

do e

ste p

erio

do: l

a Es

cuela

Nor

mal

de

Pro-

feso

res,

la Es

cuela

Nac

iona

l Pre

para

toria

( EN

P), l

a Esc

uela

Nac

io-

nal d

e Al

tos E

studi

os ( E

NAE

), la

Fac

ulta

d de

Filo

sofía

y L

etra

s( F

FYL)

, ent

re o

tras (

Vald

erra

ma,

200

4). S

u en

seña

nza

fue

fran-

cam

ente

eliti

sta, d

eter

min

ada p

or la

s cor

rient

es p

sicol

ógica

s im

pe-

rant

es e

n aq

uel e

nton

ces y

por

la fo

rmac

ión

acad

émic

a qu

e lo

spi

oner

os p

sicól

ogos

mex

ican

os h

abía

n ad

quiri

do e

n di

stint

oslu

gare

s de

l or

be (

así

com

o de

alg

unos

inf

luye

ntes

pro

feso

res

extra

njer

os in

vita

dos). 12

PERF

ILES

EDU

CA

TIV

OS

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117claves 11/15/07 12:15 Page 12

Page 7: Una reflexión crítica sobre el devenir

En es

tas p

rimer

as d

écad

as, l

a ens

eñan

za se

lim

itó a

asig

natu

ras

aislad

as d

entro

de l

as in

stitu

cione

s men

ciona

das,

las cu

ales p

oco

apo

co fu

eron

cons

tituy

éndo

se en

gru

pos h

asta

que

, des

pués

de u

nos

años

(des

de lo

s cua

rent

a), s

e co

nfor

mar

on a

cade

mias

clar

amen

tede

finid

as (c

oord

inac

ione

s, de

parta

men

tos y

coleg

ios).

Igua

lmen

te,

el alu

mna

do p

artic

ipan

te en

dich

os cu

rsos (

espe

cialm

ente

los d

e la

ENP

y la

ENAE

) fue

crec

iendo

pro

gres

ivam

ente

des

de g

rupo

s plu

ra-

les m

inor

itario

s (de

cena

s de a

lum

nos)

prov

enien

tes d

e var

ias d

isci-

plin

as en

las p

rimer

as d

écad

as d

el sig

lo h

asta

gru

pos c

onsid

erab

lesde

estu

dian

tes

que

eran

ya

sólo

psic

ólog

os e

n fo

rmac

ión.

A m

ipa

rece

r, la

preo

cupa

ción

dom

inan

te d

e la e

nseñ

anza

de l

a disc

ipli-

na fu

e aca

dém

ica a

inici

os d

el pe

riodo

y p

aulat

ivam

ente

adqu

irió

un m

anifi

esto

inte

rés p

rofe

siona

l-apl

icado

que

has

ta lo

s cin

cuen

tay

sese

nta l

ogró

equi

libra

r a la

prim

era.

Den

tro d

e las

asig

natu

ras f

orm

ales i

mpa

rtida

s en

la EN

AE, e

n lo

sañ

os p

erten

ecien

tes a

la se

gund

a déc

ada d

el sig

lo an

terio

r, ap

arec

ie-ro

n aq

uella

s ref

erid

as a

lo q

ue y

a pod

ría en

tend

erse

com

o un

a PE

prop

iamen

te d

icha.

Segú

n Va

lder

ram

a (19

94) t

ocó

a Eze

quiel

A.

Chá

vez e

n 19

13 se

r el p

ione

ro en

impa

rtir u

na as

igna

tura

de p

si-co

logí

a re

ferid

a a

la ed

ucac

ión

(Cien

cia y

Arte

de

la Ed

ucac

ión.

Psico

logí

a y M

etod

olog

ía G

ener

al) q

ue es

taba

diri

gida

y p

ensa

dapa

ra p

rofe

sore

s (de

hec

ho er

a obl

igat

oria

para

los f

utur

os p

rofe

so-

res d

e len

gua y

lite

ratu

ra q

ue es

tudi

aban

en la

ENAE

, don

de C

háve

zfu

e dire

ctor

). Al

año

sigui

ente

la cá

tedr

a se d

ividi

ó en

dos

: Cien

ciay

Arte

de l

a Edu

cació

n po

r un

lado

y Ps

icolo

gía p

or o

tro, i

mpa

rti-

das p

or el

mism

o Ch

ávez

ya n

o só

lo en

la E

NAE

sino

–esp

ecial

men

-te

la úl

tima–

tam

bién

en la

Uni

versi

dad

Nac

iona

l de M

éxico

. Uno

sañ

os d

espu

és (1

922)

, la E

NAE

se tr

ansfo

rmó

en F

acul

tad

de A

ltos

Estu

dios

( FAE

) a in

iciat

iva d

e Chá

vez e

n do

nde s

e abr

ió u

na se

cció

nde

Cien

cias

y Ar

tes

de la

Edu

cació

n, y

se

otor

gaba

el g

rado

de

Prof

esor

Uni

versi

tario

par

a los

estu

dian

tes p

repa

rato

riano

s o n

or-

mali

stas

que

tuvi

esen

estu

dios

de

Cien

cias

de la

Edu

cació

n, d

ePs

icolo

gía E

duca

tiva y

de l

a Ado

lesce

ncia.

El p

rofes

or en

carg

ado

deim

parti

r Psic

olog

ía Ed

ucat

iva fu

e Alfr

edo

Encin

as U

ruch

urtu

, pro

-ve

nien

te d

e la

Escu

ela N

orm

al de

Pro

feso

res.

Otro

s dist

ingu

idos

mae

stros

que

abor

daba

n te

mát

icas c

erca

nas a

la d

iscip

lina f

uero

nD

. Bod

er (A

prov

echa

mien

to y

des

arro

llo m

enta

l) y

R. S

anta

mar

ina

(Higi

ene e

scol

ar) (

Vald

erra

ma,

2004

). Si

n du

da el

mae

stro

Encin

as U

ruch

urtu

fue u

no d

e los

prin

ci-pa

les p

rom

otor

es d

e la P

Een

la se

gund

a y te

rcer

a déc

ada d

el sig

lopa

sado

. Hab

ía re

aliza

do va

rias e

stanc

ias ac

adém

icas e

n alg

unos

paí-

ses e

urop

eos (

Alem

ania

y Su

iza) e

studi

ando

PE, d

idác

tica g

ener

al y

espe

cial,

y vi

sitó

vario

s lug

ares

de d

icho

cont

inen

te p

ara o

bser

var

inno

vacio

nes e

duca

tivas

. Im

parti

ó cla

ses d

e PE

en d

iver

sos l

ugar

es

13PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117claves 11/15/07 12:15 Page 13

Page 8: Una reflexión crítica sobre el devenir

del p

aís (

San

Luís

Poto

sí, T

amau

lipas

, ciu

dad

de M

éxico

, Baja

Cali

forn

ia) y

en d

istin

tas i

nstit

ucio

nes (

FAE,

Nor

mal

de M

aestr

os,

Facu

ltad

de F

iloso

fía y

Let

ras);

tam

bién

asu

mió

div

erso

s car

gos

adm

inist

rativ

os re

lacio

nada

s con

la ed

ucac

ión

(dire

ctor

gen

eral

deEd

ucac

ión

en T

amau

lipas

, dire

ctor

de

la N

orm

al Pr

imar

ia pa

raM

aestr

os, j

efe d

el D

epar

tam

ento

Esc

olar

y o

ficial

may

or d

e la S

e-cr

etaría

de E

duca

ción

Públ

ica).

Al d

esap

arec

er la

FAE

en 1

924,

se c

onsti

tuye

n la

Facu

ltad

deG

radu

ados

de

la N

orm

al Su

perio

r y

la Fa

culta

d de

Filo

sofía

yLe

tras (

FFYL

). A

parti

r de e

nton

ces l

a for

mac

ión

de p

sicól

ogos

reca

-yó

en la

últi

ma d

e ella

s (la

prim

era o

torg

aba t

ítulo

s de g

radu

ados

en C

iencia

s de l

a Edu

cació

n). A

fina

les d

e los

trein

ta en

la F

FYL

seot

orga

ba el

títu

lo d

e mae

stría

en C

iencia

s Psic

ológ

icas e

n do

nde s

ein

cluían

varia

s asig

natu

ras r

elacio

nada

s con

la PE

. En

1945

la FF

YL,

ya u

bica

da en

la ca

lle d

e Mas

caro

nes,

se o

rgan

izó en

dep

arta

men

-to

s aca

dém

icos;

dos d

e ello

s cor

resp

ondi

eron

a Ed

ucac

ión

y ot

ro a

Psico

logí

a. En

esta

últi

ma

se o

torg

aba

el gr

ado

de m

aestr

ía en

Psico

logía

(con

tres

años

de d

urac

ión)

, des

pués

de e

studi

ar el

bac

hi-

llera

to (L

uz V

era i

mpa

rtía P

sicol

ogía

educ

ativa

, Edu

ardo

Nico

l dic-

taba

Psic

olog

ía de

la ad

oles

cenc

ia y

Juan

Rou

ra en

seña

ba P

sicol

ogía

gené

tica)

. En

una d

inám

ica p

arec

ida c

ontin

uó la

ense

ñanz

a de l

aps

icolo

gía a

greg

ándo

se n

uevo

s y p

rom

eted

ores

mae

stros

has

ta q

ueen

195

6 se

creó

el C

oleg

io d

e Psic

olog

ía en

la FF

YL(q

ue y

a oto

rga-

ba el

títu

lo d

e doc

tor)

y en

196

0 se

crea

otro

nue

vo p

lan d

e estu

-di

os co

n la

inten

ción

de cr

ear e

l títu

lo d

e for

mac

ión

prof

esio

nal d

elps

icólo

go: l

a ant

igua

carre

ra ac

adém

ica se

tran

sform

a en

una c

arre

-ra

pro

fesio

nal c

on d

erec

ho a

títul

o (V

alder

ram

a, 20

04).

Tant

o en

las d

os m

aestr

ías m

encio

nada

s com

o en

los e

studi

ospr

ofes

iona

les, l

a ens

eñan

za d

e la p

sicol

ogía

habí

a sid

o m

arca

dam

en-

te “g

ener

alista

” (no

exist

ían es

pecia

lidad

es en

sent

ido

estri

cto)

; sin

emba

rgo,

la co

nsta

nte f

ue –

inclu

so d

esde

la d

écad

a de l

os d

iez–

lape

rman

ente

pre

senc

ia de

mat

erias

relac

iona

das c

on la

disc

iplin

aps

icoed

ucat

iva

en c

ada

uno

de lo

s pro

gram

as d

onde

se e

nseñ

aba

psico

logí

a. La

exce

pció

n a e

sta re

gla o

curre

en el

pos

grad

o (d

octo

-ra

do) h

asta

inici

os d

e los

años

sese

nta e

n el

que s

e con

stitu

yó u

naes

pecia

lidad

com

plet

a en

Psic

olog

ía Pe

dagó

gica

y o

tra e

n O

rien-

tació

n Vo

cacio

nal y

Pro

fesio

nal,

cada

una

de e

llas c

on v

ario

s sem

i-na

rios r

elacio

nado

s.O

tros a

cont

ecim

iento

s hist

órico

s im

porta

ntes

par

a la

PEen

lapr

imer

a mita

d de

l sig

lo an

terio

r fue

ron

los s

igui

ente

s (Va

lder

ram

a,19

85 y

200

4):

•En

192

4, e

l dist

ingu

ido

mae

stro

Laur

o Ag

uirre

cre

a el

De-

parta

men

to E

scol

ar d

e la S

ecre

taría

de E

duca

ción

Públ

ica. U

nos

14PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117claves 11/15/07 12:15 Page 14

Page 9: Una reflexión crítica sobre el devenir

años

más

tard

e en

dich

o de

parta

men

to se

crea

el D

epar

tam

ento

de P

sicop

edag

ogía

e H

igien

e Es

colar

, que

trat

a de

impu

lsar l

ain

cipien

te in

vesti

gació

n ps

icope

dagó

gica

de a

quel

ento

nces

. En

él se

trad

ucen

varia

s pru

ebas

de a

plica

ción

educ

ativa

y se

crea

en19

26 la

Sec

ción

de O

rient

ació

n Ed

ucat

iva y

Voc

acio

nal q

ue es

aten

dida

por

los p

sicól

ogos

. •

En 1

922,

a in

iciat

iva d

e Chá

vez,

se fu

nda l

a esc

uela

expe

rimen

-ta

l “G

alació

n G

ómez

”, qu

e fue

un

cent

ro ed

ucat

ivo p

ara p

roba

rin

nova

cione

s pe

dagó

gica

s, pr

esum

iblem

ente

ins

pira

da e

n el

influ

yent

e In

stitu

to Je

an Ja

cque

s Rou

sseau

de

Gin

ebra

don

detra

bajar

on C

lapar

ède y

Piag

et, p

rom

otor

es d

e la e

scue

la ac

tiva

euro

pea

(Vid

al, 2

001)

(aun

que

tam

bién

par

a es

e en

tonc

es y

aex

istía

en n

uestr

o pa

ís un

a cier

ta in

fluen

cia d

e la p

edag

ogía

acti-

va d

esar

rolla

da p

or D

ewey

y p

or D

ecro

ly, en

tre o

tros).

En 1

934

el D

epar

tam

ento

de P

sicop

edag

ogía

e Hig

iene s

e con

-vi

erte

en el

Insti

tuto

Nac

iona

l de P

sicop

edag

ogía

en el

que

tra-

bajan

los p

rofes

ores

uni

versi

tario

s Jos

é Góm

ez R

obled

a y M

atías

Lópe

z Cha

parro

(Vald

erra

ma e

t al.,

199

4).

•En

el ár

ea d

e la e

duca

ción

espe

cial s

e im

parte

n las

prim

eras

cáte-

dras

en

la Es

cuela

Nor

mal

de G

uada

lajar

a, de

sde

finale

s de

lase

gund

a dé

cada

del

siglo

(191

7). E

n 19

35 se

cre

a el

Insti

tuto

Méd

ico P

edag

ógico

par

a Niñ

os A

norm

ales M

enta

les E

duca

bles

.En

194

3 se

fund

a la E

scue

la N

orm

al de

Esp

ecial

izació

n pa

ra la

form

ació

n de

mae

stros

espe

cializ

ados

en se

rvici

o de

las p

erso

nas

disc

apac

itada

s.•

Hac

ia 19

50 se

rees

truct

uran

las a

ctivi

dade

s de o

rient

ació

n en

las

escu

elas s

ecun

daria

s, en

el IP

N, e

n el

Insti

tuto

Nac

iona

l de P

e-da

gogí

a y

en la

UN

AM. E

n 19

58 se

cre

a el

Serv

icio

de O

rien-

tació

n de

la E

scue

la N

acio

nal P

repa

rato

ria. E

n es

ta d

écad

a de l

oscin

cuen

ta, J

osé P

einad

o Al

tabl

e y P

ascu

al de

l Ron

cal i

mpa

rten

cáted

ra en

la U

nive

rsida

d N

acio

nal,

sobr

e el u

so e

inter

preta

ción

de p

rueb

as p

ara n

iños

y o

tras d

e tip

o pr

oyec

tivo.

Deb

e re

cono

cerse

que

la e

nseñ

anza

de

la in

cipien

te P

Ees

tuvo

muy

relac

iona

da co

n la

form

ació

n de

pro

fesor

es –

com

o pu

ede c

ons-

tarse

en

los p

árra

fos a

nter

iore

s– e

n las

esc

uelas

nor

male

s (pa

ra la

educ

ació

n bá

sica y

secu

ndar

ia) y

la E

NAE

(par

a la e

duca

ción

supe

-rio

r), so

bre t

odo

en el

per

iodo

pos

revo

lucio

nario

en q

ue el

siste

ma

educ

ativo

se d

esar

rolla

ba en

plen

o (C

uriel

, 198

1; M

ejía,

1981

). Pe

rotam

bién

es in

disc

utib

le qu

e una

de l

as p

rimer

as fu

ncio

nes d

el ps

icó-

logo

en lo

gen

eral

fue l

a de a

ctua

r com

o ps

icóm

etra

en lo

s ám

bito

sclí

nico

, edu

cativ

o, la

bora

l y m

ilita

r (Va

lder

ram

a, 19

85).

Esta

fun-

ción

evalu

ativa

se ca

ract

erizó

ante

todo

por

el u

so d

e tes

ts y

segu

íaun

enf

oque

de

aten

ción

indi

vidu

alista

. Dich

a fu

nció

n ap

arec

15PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117claves 11/15/07 12:15 Page 15

Page 10: Una reflexión crítica sobre el devenir

com

o co

nsec

uenc

ia de

la im

porta

ncia

que

la di

scip

lina

otor

gó a

les

tudi

o clí

nico

y ps

icom

étrico

de l

as d

ifere

ncias

indi

vidua

les d

uran

-te

las p

rimer

as c

inco

déc

adas

de

este

sigl

o y

en g

ran

med

ida

sede

bió

a la d

eman

da q

ue la

socie

dad

le pl

ante

ó a l

a com

unid

ad d

ela

nacie

nte d

iscip

lina e

n es

tos q

ueha

cere

s pro

fesio

nales

, lo

que a

suve

z tra

jo co

mo

cons

ecue

ncia

la fu

ndac

ión

de d

epar

tam

ento

s e in

s-tit

utos

de p

sicop

edag

ogía

e hig

iene y

la ce

lebra

ción

de co

ngre

sos

nacio

nales

sobr

e la i

nfan

cia y

la ad

oles

cenc

ia (M

ejía,

1981

). D

icha

func

ión

evalu

ativ

o-ps

icom

étric

a pro

nto

pasó

a co

nver

tirse

en u

node

los p

ilare

s cen

trales

de

la lab

or d

e lo

s orie

ntad

ores

esc

olar

es y

voca

ciona

les d

esde

aque

llos a

ños.

Poste

riorm

ente,

tam

bién

será

una

de la

s act

ivida

des c

entra

les d

e los

psic

ólog

os es

colar

es d

esde

la d

éca-

da d

e los

cinc

uent

a y su

bsec

uent

es en

los á

mbi

tos d

e las

insti

tucio

-ne

s esc

olar

es y

cent

ros e

spec

ialm

ente

dise

ñado

s par

a su

aplic

ació

n e

influ

iría e

n la

insta

urac

ión

y he

gem

onía

dura

nte e

ste p

erio

do (y

elsu

bsec

uent

e) d

e un

mod

elo c

línico

-reha

bilit

ator

io e

n el

ejerc

icio

prof

esio

nal d

e la P

Een

los c

ampo

s de l

a edu

cació

n es

pecia

l, de

laor

ienta

ción

educ

ativ

a y,

poste

riorm

ente

, de

la ps

icolo

gía

esco

lar(R

ueda

, 198

7).4

Dur

ante

toda

esta

prim

era m

itad

de si

glo, l

a ens

eñan

za d

e la p

si-co

logí

a –y

de la

muy

incip

iente

psic

olog

ía re

lacio

nada

con

la ed

u-ca

ción–

com

o se

sabe

, estu

vo fu

erte

men

te d

omin

ada p

or d

istin

tos

enfo

ques

filo

sófic

os (t

omist

as, e

mpi

rista

s, po

sitiv

istas

, kan

tiano

set

c.), m

édico

-psiq

uiát

ricos

y, p

oste

riorm

ente

, clín

icos (

psico

analí

ti-co

s) y

psico

mét

ricos

. De i

gual

mod

o, d

ebe r

econ

ocer

se q

ue d

uran

-te

este

perio

do la

“mira

da eu

rope

a” im

preg

nó fu

ertem

ente

a la c

on-

cepc

ión

de la

psic

olog

ía pr

evale

cient

e (hu

bo im

porta

nte i

nflu

encia

del p

ensa

mien

to w

undt

iano

y ge

stalti

sta al

emán

, la p

sicol

ogía

evo-

lutiv

a y p

sicom

étric

a fra

nces

a) y

de l

as d

istin

tas p

sicol

ogías

aplic

a-da

s, da

do q

ue la

s inf

luen

cias d

omin

ante

s en

las p

ropu

esta

s cur

ricu-

lares

y en

las a

ctiv

idad

es p

rofe

siona

les fu

eron

las d

el pe

nsam

iento

franc

és y

alem

án (R

ibes

, 198

4). A

unqu

e una

exce

pció

n im

porta

nte

a ello

es la

apro

xim

ació

n ps

icom

étric

a esta

doun

iden

se q

ue ci

erta

-m

ente

impa

ctó

en la

nac

iente

psico

logía

mex

icana

.En

este

sent

ido,

pod

ríam

os d

ecir

que l

a prim

era f

ase h

istór

ica d

eles

quem

a de F

erná

ndez

corre

spon

de, c

on ci

ertas

mod

ifica

cione

s par

anu

estro

cont

exto

, a la

s prim

eras

cinc

o dé

cada

s del

siglo

vein

te. S

etra

ta n

ada m

enos

que

de l

os co

mien

zos t

itube

ante

s de l

a PE

com

oac

tivid

ad ac

adém

ica o

pro

fesio

nal.

Dur

ante

este

per

iodo

se p

uede

nid

entif

icar i

mpo

rtant

es an

teced

entes

que

cont

ribuy

eron

a co

nfigu

rar

lo q

ue d

espu

és se

rá co

nsol

idad

o en

la d

iscip

lina p

sicoe

duca

tiva.

Un

ejem

plo

en es

ta d

irecc

ión

fue l

a apa

rició

n de

sde f

inale

s de l

os añ

oscu

aren

ta y

dur

ante

los c

incu

enta

de c

urso

s con

feccio

nado

s esp

ecial

-m

ente

par

a la f

orm

ació

n de

los p

sicól

ogos

com

o pr

ofes

ioni

stas,

así

16PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

4. C

on re

spec

to al

ester

eoti-

po d

e los

psic

ólog

os ed

uca-

tivos

com

o ev

aluad

ores

,de

sde 1

987

Rued

a hab

íase

ñalad

o qu

e en

algun

oses

tudi

os se

dem

uestr

a que

los p

rofes

ores

de e

duca

ción

básic

a y m

edia

suele

n ten

erun

a im

agen

de a

quéll

osm

uy ap

egad

a a la

psic

olog

íaclí

nica

y ar

guye

n qu

e su

labor

deb

e orie

ntar

se ex

clu-

sivam

ente

por l

a rea

lizac

ión

de fu

ncio

nes d

iagnó

stico

-ev

aluat

ivas d

e tip

o ps

icom

é-tri

co co

n lo

s alu

mno

s (au

ncu

ando

los p

sicól

ogos

edu-

cativ

os g

ener

almen

te ex

pre-

san

su in

conf

orm

idad

a se

rre

pres

enta

dos s

ólo

de es

am

aner

a, da

do q

ue –

com

ose

ver

á más

adela

nte e

n el

artíc

ulo–

exist

e una

tend

en-

cia d

el gr

emio

a di

versi

ficar

su p

apel)

. En

form

a cur

io-

sa, c

uand

o lo

s psic

ólog

osed

ucat

ivos c

omen

zaro

n a

abor

dar o

tras t

area

s más

allá d

e las

evalu

ativo

s-diag

-nó

stica

s que

tení

an q

ue v

erco

n as

unto

s pro

piam

ente

esco

lares

(dise

ño d

e mat

e-ria

les y

méto

dos d

e ens

e-ña

nza,

orga

niza

ción

del

cont

exto

esco

lar, e

tc.),

ni

los e

duca

dore

s ni l

os p

eda-

gogo

s par

ecier

on es

tar d

eac

uerd

o (R

ueda

, 198

7).

Esto

s arg

umen

tos,

que s

onde

repr

esen

tació

n so

cial,

hay

que t

ener

los e

n cu

enta

para

inten

tar e

xplic

ar p

orqu

é la f

unció

n de

la ev

alua-

ción

sigue

apar

ecien

doco

mo

una d

e las

más

fre-

cuen

temen

te re

porta

das e

nel

ejerc

icio

prof

esio

nal d

elps

icólo

go ed

ucat

ivo (p

. ej.,

Gue

rrero

, 199

7).

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117claves 11/15/07 12:15 Page 16

Page 11: Una reflexión crítica sobre el devenir

com

o de

l dise

ño d

e act

ivid

ades

prá

ctica

s en

los c

entro

s de a

plica

-ció

n de

esa é

poca

tales

com

o la

Escu

ela d

e Ano

rmale

s y el

Insti

tuto

Nac

iona

l de P

sicop

edag

ogía

(Vald

erra

ma,

1985

). D

e cua

lqui

er m

odo,

cons

tituy

e una

larg

a eta

pa d

e ant

eced

ente

sim

porta

ntes

o d

e pro

legóm

enos

que

culm

ina c

on la

fund

ació

n de

la ca

rrera

de P

sicol

ogía

en la

UN

AMen

195

9 m

erce

d al

prim

er p

lande

estu

dios

de

licen

ciatu

ra (G

alind

o, 2

004;

Col

otla

y G

alleg

os,

1978

). Es

obv

io se

ñalar

que

en es

te p

erio

do aú

n no

exist

e una

pro

-pu

esta

com

plet

a disc

iplin

ar n

i pro

fesio

nal p

ara l

a PE

, ni t

ampo

coex

iste u

na cl

arid

ad ev

iden

te so

bre u

na p

osib

le ag

enda

de t

raba

jo d

ela

disc

iplin

a pr

oyec

tada

hac

ia el

futu

ro. L

o qu

e sí

es u

n he

cho

indi

scut

ible

–y al

par

ecer

cons

tituy

e el p

rincip

al co

met

ido–

es q

ueen

este

perio

do se

van

gana

ndo

y se c

onsti

tuye

n es

pacio

s en

el ter

re-

no d

e la a

ctivi

dad

prof

esio

nal (

lo cu

al se

cons

igue

sin

una a

rticu

la-ció

n y

proy

ecció

n cla

ram

ente

estr

uctu

rada

) que

pos

terio

rmen

tepa

sará

n a f

orm

ar p

arte

de l

os ca

mpo

s ide

ntifi

cabl

es d

e la P

Ey

que

la di

scip

lina i

ngre

sa en

las a

ulas

uni

versi

taria

s. Si

n du

da, e

l enf

oque

de a

tenc

ión

en la

prá

ctica

pro

fesio

nal p

re-

dom

inan

te en

este

per

iodo

es, r

eiter

o, el

clín

ico-re

habi

litat

orio

de

inter

venc

ión

indi

vidua

lista

(Mill

án, 1

982)

. Los

nive

les ed

ucat

ivos a

los q

ue se

diri

gían

gra

n pa

rte d

e los

serv

icios

fuer

on la

educ

ació

nbá

sica y

med

ia (p

or ej

empl

o: en

la o

rient

ació

n, co

nseje

ría ed

ucat

i-va

, psic

olog

ía es

colar

y e

duca

ción

espe

cial o

com

o pr

ofes

or e

nes

cuela

s pre

para

toria

s). A

dem

ás h

ay q

ue m

encio

nar q

ue lo

s psic

ó-lo

gos a

plica

dos –

tales

com

o lo

s clín

icos o

los e

duca

tivos

– tra

baja-

ban

com

o au

xilia

res o

asist

ente

s psiq

uiát

ricos

en la

s ins

tituc

ione

ses

pecia

lizad

as q

ue o

frecía

n se

rvici

os p

sicol

ógico

s (G

alind

o, 2

004;

Mill

án, 1

982;

Rue

da, 1

987)

.

LOS

PRIM

ERO

S PL

AN

TEA

MIE

NTO

S D

E LA

PE,

SU

PRO

GRES

IVO

DES

ARRO

LLO

IN

STIT

UCI

ON

AL

Y P

RO

FESI

ON

AL

De

los

años

ses

enta

has

ta lo

s oc

hent

a de

l sig

lo x

x

Com

o se

sabe

, los

cam

bios

susta

ncial

es en

la p

sicol

ogía

se g

esta

nen

tre la

s déc

adas

de l

os se

sent

a y lo

s och

enta

en q

ue tu

viero

n lu

gar

el re

cono

cimien

to le

gal,

la ex

pans

ión

y de

scen

traliz

ació

n de

la d

is-cip

lina,

e inc

luso

la d

iversi

ficac

ión

del e

jercic

io p

rofes

iona

l (Co

lotla

y G

alleg

os, 1

978;

Pre

ciado

y R

ojas

, 197

9), l

o cu

al ob

viam

ente

repe

rcut

ió en

la PE

. D

espu

és d

e fun

dado

el c

oleg

io d

e psic

olog

ía en

la FF

YL(y

a en

plen

a Ciu

dad

Uni

versi

taria

), el

lider

azgo

acad

émico

y la

s prin

cipa-

les d

isput

as o

curre

n en

tre lo

s gru

pos p

sicoa

nalít

icos f

rom

mian

os y

17PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117claves 11/15/07 12:15 Page 17

Page 12: Una reflexión crítica sobre el devenir

freud

ianos

diri

gido

s prin

cipalm

ente

por

psiq

uiat

ras y

psic

oana

lis-

tas.

La a

ctiv

idad

eva

luat

ivo-

psico

mét

rica

del p

sicól

ogo

cont

inúa

com

o un

a lab

or ce

ntra

l. N

o ob

stant

e, de

sde i

nicio

s de l

os añ

os se

sent

a com

ienza

a ge

s-ta

rse la

resp

uesta

de l

os p

sicól

ogos

5a l

a heg

emon

ía m

édico

-psic

oa-

nalít

ica v

igen

te y

poc

o a p

oco

logr

arán

des

arro

llar s

u pr

opio

pro

-ye

cto

y m

ater

ializa

rlo. E

l gru

po im

pulso

r del

proy

ecto

fuer

on lo

sps

icólo

gos q

ue re

cibier

on u

na n

otab

le in

fluen

cia d

e la p

sicol

ogía

esta

doun

iden

se p

sicom

etrist

a, ex

perim

enta

lista

y co

nduc

tista

. Lo

s vien

tos d

e cam

bio

en la

disc

iplin

a psic

ológ

ica se

man

ifies

tan

de d

iversa

s man

eras

: 1) e

n el

plan

o in

stitu

ciona

l, 2)

en la

crec

iente

dem

anda

estu

dian

til y

3) e

n su

pro

pio

desa

rrollo

disc

iplin

ar. T

odo

esto

creó

el co

ntex

to p

ropi

cio p

ara q

ue o

curri

ese l

a con

solid

ació

n de

la ps

icolo

gía, p

or su

pues

to, p

ero

tam

bién

de l

a PE

com

o di

scip

lina y

activ

idad

pro

fesio

nal.

Veam

os al

guno

s dat

os y

hec

hos q

ue, s

in se

rex

haus

tivos

, apo

yan

con

relat

iva fa

cilid

ad es

ta d

eclar

ació

n to

man

doco

mo

refer

encia

lo o

curri

do en

la F

acul

tad d

e Psic

olog

ía de

la U

NAM

(y su

ante

cede

nte,

el Co

legio

de P

sicol

ogía)

, esc

enar

io d

e prin

cipal

impo

rtanc

ia en

estas

dos

déc

adas

y las

sigu

ientes

.6

DEL

DES

ARRO

LLO

IN

STIT

UCI

ON

AL

DE

LA D

ISCI

PLIN

A

Si b

ien p

ara 1

951

habí

a sól

o do

s esc

uelas

que

ense

ñaba

n ps

icolo

gía,

para

197

1 er

an ya

20

las in

stitu

cione

s uni

versi

taria

s, nú

mer

o qu

e se

man

tuvo

cua

ndo

se f

unda

la

Facu

ltad

de P

sicol

ogía

en 1

973

(Vald

erra

ma,

1985

). M

ientra

s que

par

a 198

0, se

gún

Mill

án (1

982)

,el

núm

ero

crec

ió a

54 in

stitu

cione

s que

ense

ñaba

n la

disc

iplin

a. Po

r lo

que t

oca a

los e

studi

ante

s, en

196

0 lo

s ins

crito

s en

psico

-lo

gía e

n lo

s dist

into

s cen

tros e

n qu

e ésta

se es

tudi

aba f

uero

n 62

3.En

el añ

o de

197

0 el

núm

ero

alcan

zó la

cifra

de 1

705

y en

198

0ya

eran

17

505

(Riv

era y

Urb

ina,

1989

). D

e man

era p

artic

ular

enla

Facu

ltad

de P

sicol

ogía

de la

UN

AM, l

a evo

lució

n de

la m

atríc

ula

esco

lar p

asó

de u

n es

timad

o de

80

alum

nos e

n 19

64 a

poco

más

de

2 00

0 en

197

2. C

omo

un d

ato

signi

ficat

ivo,

dur

ante

el p

erio

doco

mpr

endi

do en

tre 1

973

y 19

76 el

crec

imien

to d

e la m

atríc

ula d

ela

facul

tad

fue d

e 126

%, o

cupa

ndo

así u

no d

e los

prim

eros

luga

res

de cr

ecim

iento

en la

UN

AMpo

r enc

ima d

e var

ias ca

rrera

s con

trad

i-ció

n de

mat

rícul

a alta

. En

lo q

ue re

spec

ta al

per

sona

l doc

ente

de l

afa

culta

d, ta

mbi

én cr

eció

de m

aner

a im

porta

nte,

por e

jempl

o en

tre19

73 y

197

7 en

150

%, p

ara a

tend

er a

la cr

ecien

te d

eman

da es

tu-

dian

til (R

ivera

y U

rbin

a, 19

89).

Cabe

men

ciona

r aq

uí q

ue e

l por

cent

aje d

e la

mat

rícul

a en

el

ámbi

to n

acio

nal d

e los

estu

dian

tes d

e la F

acul

tad d

e Psic

olog

ía de

laU

NAM

en 1

973

(año

en q

ue se

cons

tituy

e com

o fac

ulta

d) fu

e de c

asi

18PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

5. D

e acu

erdo

con

Lara

Tapi

a (19

83),

en lo

s últi

-m

os añ

os d

e los

cinc

uent

a ypr

imer

a mita

d de

los s

esen

-ta

ocu

rre la

etap

a que

den

o-m

ina “

orga

niza

ción

info

r-m

al de

los p

sicól

ogos

”. Lo

sps

icólo

gos “

prop

iamen

tedi

chos

” com

ienza

n a t

omar

prot

agon

ismo

en la

adm

i-ni

strac

ión

del e

nton

ces

Coleg

io d

e Psic

olog

ía de

laU

NAM

.6.

A p

artir

de a

quí c

onsid

e-ro

la F

acul

tad

de la

Psico

logía

de l

a UN

AMco

mo

uno

de lo

s lug

ares

más

repr

esen

tativ

os d

e las

vicisi

tude

s hist

órica

s de l

aPE

(tom

ando

en cu

enta

que

muc

ho d

e lo

que o

curre

enes

ta in

stitu

ción

se d

uplic

aen

otra

s en

nues

tro p

aís);

no o

bsta

nte,

el tra

bajo

acep

ta su

s pos

ibles

lim

ita-

cione

s y re

stricc

ione

s por

asum

ir es

te se

sgo.

Em

pero

,co

mo

ha d

icho

Gali

ndo

(200

4), n

o ca

be d

uda q

ueen

conj

unció

n co

n la

UN

AM(e

n do

nde d

ebe i

nclu

irse a

las FE

SZa

rago

za e

Izta

cala)

hay

otra

s ins

tituc

ione

s de

prim

era i

mpo

rtanc

ia en

elde

veni

r de l

a psic

olog

ía en

Méx

ico, a

sabe

r: la

Secr

etaría

de E

duca

ción

Públ

ica, e

l Ins

titut

oM

exica

no d

e Psiq

uiat

ría, l

aU

nive

rsida

d Ib

eroa

mer

ica-

na d

e la c

iuda

d de

Méx

ico,

la U

nive

rsida

d Au

tóno

ma

Metr

opol

itana

, el I

nstit

uto

Nac

iona

l de C

iencia

s del

Com

porta

mien

to y

de l

aAc

titud

Púb

lica y

elCo

nsejo

Nac

iona

l par

a la

Ense

ñanz

a e In

vesti

gació

nen

Psic

olog

ía. T

odas

ellas

indu

dabl

emen

te ta

mbi

énha

n ju

gado

un

pape

lim

porta

nte e

n la

histo

ria d

ela

PE, q

ue co

n el

paso

de l

osañ

os h

abrá

de s

er d

evela

doen

send

os tr

abajo

s de i

nves

-tig

ació

n. M

ás re

cient

emen

-te

tam

bién

deb

e inc

luirs

een

esta

lista

al D

epar

tam

en-

to d

e Inv

estig

acio

nes

Educ

ativa

s del

Insti

tuto

Polit

écni

co N

acio

nal y

a la

Uni

versi

dad

Peda

gógic

aN

acio

nal.

Perfiles117claves 11/15/07 12:15 Page 18

Page 13: Una reflexión crítica sobre el devenir

75%

, mien

tras q

ue e

n 19

87 y

a só

lo e

ra d

e 10

%. E

sto ú

ltim

o fu

ede

bido

al in

crem

ento

sign

ifica

tivo

de in

stitu

cione

s que

impa

rtían

ladi

scipl

ina,

ya se

a de c

arác

ter p

úblic

o y p

rivad

o, a

lo la

rgo

y anc

ho d

elpa

ís. L

o cu

al qu

iere d

ecir

que e

l núm

ero

de in

stitu

cione

s que

ense

-ña

ban

psico

logí

a tuv

o un

crec

imien

to n

acio

nal i

mpo

rtant

e dur

ante

los a

ños s

eten

ta y

que

esta

tend

encia

se h

a man

teni

do d

uran

te lo

ssig

uien

tes tr

einta

años

(Cas

tañed

a, 20

02).7

Por e

so p

uede

dec

irse q

ueel

perio

do c

ompr

endi

do e

ntre

la d

écad

a de

los s

eten

ta y

la d

e lo

soc

hent

a par

a los

psic

ólog

os tu

vo u

n sig

nific

ado

muy

impo

rtant

e en

su d

esarro

llo co

mo

disci

plin

a y co

mo

activ

idad

acad

émica

. En

resu

men

, par

a var

ios a

utor

es el

crec

imien

to d

e la p

sicol

ogía

entre

los a

ños s

etent

a y o

chen

ta fu

e fra

ncam

ente

caót

ico y

des

orde

-na

do (M

illán

198

2; P

recia

do y

Roj

as, 1

989)

. Si b

ien d

ebe c

onsid

e-ra

rse q

ue p

recis

amen

te en

esto

s año

s ocu

rre u

n fu

erte

pro

ceso

de

mas

ifica

ción

de la

ense

ñanz

a sup

erio

r, la

expa

nsió

n in

stitu

ciona

l de

la di

scip

lina o

bede

ció en

gra

n m

edid

a a la

crec

iente

ofer

ta ed

ucat

i-va

que

no

pare

ció co

rresp

onde

rse co

n po

lítica

s de p

lanifi

cació

n de

lEs

tado

, ni d

e at

enció

n a

las n

eces

idad

es s

ocial

es d

e las

am

plias

capa

s de

la po

blac

ión.

Sin

inte

ntar

esp

ecifi

car c

on d

etall

e có

mo

ocur

rió el

flor

ecim

iento

de l

as es

cuela

s que

ense

ñaba

n ps

icolo

gía en

el pa

ís, al

men

os es

pos

ible

seña

lar d

os d

atos

relev

antes

: a)l

a exp

an-

sión

prog

resiv

a de l

as in

stitu

cione

s edu

cativ

as fu

e ini

cialm

ente

más

acen

tuad

a en

las z

onas

con

may

or d

esar

rollo

eco

nóm

ico d

el pa

ís(e

n el

cent

ro y

en el

nor

te d

el m

ismo)

, par

a lue

go p

asar

a las

otra

szo

nas g

eogr

áfica

s y b

)la m

ayor

par

te d

e la m

atríc

ula e

ra at

endi

dapr

incip

almen

te p

or la

s ins

tituc

ione

s uni

versi

taria

s púb

licas

fede

ra-

les y

de l

os d

istin

tos e

stado

s de l

a rep

úblic

a (M

illán

, 198

2).

Adem

ás, m

ucha

s de l

as in

stitu

cione

s que

ofre

ciero

n la

ense

ñan-

za d

e la

disc

iplin

a en

el p

erio

do d

e ex

pans

ión

de lo

s se

tent

a lo

hicie

ron

sin ap

ropi

ados

recu

rsos d

e inf

raes

truct

ura (

labor

ator

ios,

cent

ros d

e ser

vicio

s, bi

blio

teca

s), d

e plan

ta d

ocen

te y

de t

ipo

curri

-cu

lar (s

in o

bjet

ivos

y p

erfil

es p

rofe

siona

les ad

ecua

dos,

estu

dios

de

egre

sado

s, etc

.) (M

oure

t y R

ibes

, 197

7).

Por ú

ltim

o, ta

mbi

én d

ebe s

eñala

rse q

ue d

uran

te la

déca

da d

e los

seten

ta tu

viero

n un

cier

to d

esar

rollo

los e

studi

os d

e pos

grad

o (e

spe-

cialid

ades

, mae

strías

y d

octo

rado

) en

Psico

logí

a, a p

esar

de q

ue y

aha

bían

sido

insta

urad

os d

esde

años

anter

iore

s.

De

las

prop

uest

as c

urri

cula

res

de e

sos

años

Por l

o qu

e toc

a a la

s pro

pues

tas c

urric

ular

es so

n do

s las

más

rele-

vant

es d

esde

los a

ños s

esen

ta: l

a de

196

6 y

la de

197

1. A

ntes

de

com

enta

r bre

vem

ente

sobr

e las

mism

as h

ay q

ue re

cord

ar q

ue p

ara

aque

l ent

once

s dos

gru

pos d

e psic

ólog

os –

quien

es h

abían

recib

ido

19PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

7. S

egún

Cas

tañe

da (2

002)

,de

197

3 a 1

987

aum

enta

-ro

n 4

insti

tucio

nes f

orm

a-do

ras d

e psic

ólog

os p

orañ

o, m

ientra

s que

de 1

987

a 199

9 la

tasa

aum

entó

de

6 a 8

. 8.

La c

abez

a ind

iscut

ible

del g

rupo

de l

os p

sicóm

e-tra

s fue

Díaz

Gue

rrero

,qu

ien fu

e el i

mpu

lsor d

enu

mer

osos

estu

dios

de

adap

tacio

nes d

e pru

ebas

psico

métr

icas y

de e

studi

ostra

nscu

ltura

les. E

l gru

po d

elo

s exp

erim

enta

lista

s esta

bagu

iado

por L

ara T

apia.

Ade

cir d

e este

últi

mo

(198

3),

no fu

eron

sólo

las e

stanc

iasde

form

ació

n en

el ex

tran-

jero

de u

nos c

uant

os la

squ

e sign

ifica

ron

tant

o pa

rael

desa

rrollo

de l

a disc

iplin

aps

icoló

gica,

sino

que t

am-

bién

com

enza

ron

a esta

ble-

cerse

vín

culo

s y co

nven

ios

acad

émico

s con

insti

tucio

-ne

s de i

nves

tigac

ión

y en

se-

ñanz

a de l

a psic

olog

ía es

ta-

blec

idos

en E

stado

s Uni

dos

(y en

Lat

inoa

mér

ica) q

uepr

osigu

ieron

dur

ante

vario

sañ

os.

Perfiles117claves 11/15/07 12:15 Page 19

Page 14: Una reflexión crítica sobre el devenir

una f

orm

ació

n en

uni

versi

dade

s esta

doun

iden

ses–

8m

anife

staro

nun

a cier

ta in

conf

orm

idad

y ac

titud

críti

ca re

spec

to a

las p

ropu

esta

svi

gent

es d

e ens

eñan

za d

e la p

sicol

ogía

hasta

inici

os d

e los

sese

nta,

por l

o qu

e tra

taro

n de

impu

lsar c

ambi

os y

revis

ione

s en

las m

ismas

.El

prim

er g

rupo

y m

ás an

tiguo

fue e

l de l

os p

sicóm

etras

y el

segu

n-do

, el d

e los

expe

rimen

talis

tas (

Mill

án, 1

982)

.El

inte

nto

del g

rupo

psic

ómet

ra p

or p

lasm

ar su

pro

yect

o fu

e el

Plan

de E

studi

os d

e 196

6 en

cabe

zado

por

Rog

elio

Díaz

Gue

rrero

,ap

rove

chan

do la

coyu

ntur

a de l

a rev

isión

de p

lanes

y p

rogr

amas

de

estu

dio

impu

lsado

s por

la U

NAM

. Pes

e a q

ue en

este

plan

de e

stu-

dios

–de

inte

nció

n m

ás p

lura

lista

que

los a

nter

iore

s (Si

lva, 2

003)

–se

esta

blec

en d

epar

tam

ento

s, no

hub

o ni

ngun

o es

pecíf

icam

ente

dise

ñado

par

a la P

E(M

illán

, 198

2); s

in em

barg

o, sí

se re

cono

cía la

figur

a del

psicó

logo

educ

ativ

o, al

cual

se le

conc

eptu

aliza

ba co

mo

un in

strum

entis

ta d

e pru

ebas

psic

omét

ricas

(en

cont

inui

dad

con

elpe

riodo

ante

rior)

que p

odían

ser a

plica

das a

la p

oblac

ión

estu

dian

-til

de l

os d

iverso

s cicl

os ed

ucat

ivos,

con

inten

cione

s ya s

ea d

iagnó

s-tic

as o

de e

studi

o en

las f

uncio

nes d

e orie

ntac

ión

voca

ciona

l y d

eps

icolo

gía es

colar

.En

197

1 lo

s psic

ólog

os ex

perim

enta

lista

s log

raro

n alc

anza

r la

hege

mon

ía e

n el

Col

egio

de

Psic

olog

ía a

l des

plaz

ar a

los g

rupo

sps

icoan

alista

s y d

e psic

ómet

ras,

lo q

ue tr

ajo co

mo

cons

ecue

ncia

lapr

opue

sta d

e un

nuev

o pl

an co

n ev

iden

te p

redo

min

io d

el pa

radi

g-m

a co

nduc

tual

y co

n un

a vi

sión

expe

rimen

talis

ta d

el qu

ehac

ercie

ntífi

co d

el ps

icólo

go.9

Este

plan

de e

studi

os p

erm

anec

e en

gran

med

ida a

l mom

ento

en q

ue el

27

de fe

brer

o de

197

3 la

Facu

ltad

de P

sicol

ogía

se c

onsti

tuye

com

o ta

l.10

Por p

rimer

a ve

z en

esta

prop

uesta

apar

ece e

l Dep

arta

men

to d

e PE

com

o ár

ea d

e sub

espe

-ci

aliza

ción

con

var

ias

asig

natu

ras

opta

tivas

den

tro d

el pl

an d

ees

tudi

os.

Com

o pu

ede o

bser

varse

amba

s pro

pues

tas c

urric

ular

es p

rodu

je-ro

n un

com

plet

o vir

aje co

n re

spec

to a

las an

terio

res.

Las m

odifi

ca-

cione

s más

impo

rtant

es q

ue d

e hec

ho re

orien

taro

n el

deve

nir d

e la

ense

ñanz

a de l

a disc

iplin

a fue

ron:

a)l

a pre

valen

cia d

e una

orie

nta-

ción

cuan

titat

iva p

rimer

o ps

icom

étric

a y lu

ego

expe

rimen

talis

ta, b

)la

hege

mon

ía de

l par

adig

ma c

ondu

ctist

a y su

s ram

ifica

cione

s apl

i-ca

das (

Vald

erra

ma,

2004

) y c)

la co

nsol

idac

ión

de la

s áre

as d

e esp

e-cia

lizac

ión

com

o “c

ampo

s de a

plica

ción”

.Pe

ro ¿q

ué si

gnifi

cado

tuvie

ron

esto

s aco

ntec

imien

tos p

ara e

l cas

ode

la PE

? En

prim

er lu

gar,

pued

e señ

alarse

que

se lo

gró

la in

stitu

cio-

naliz

ació

n de

la e

nseñ

anza

de

la di

scip

lina

psico

educ

ativ

a. En

laFa

culta

d de

Psic

olog

ía de

la U

NAM

, dur

ante

la dé

cada

de l

os se

tenta,

el ár

ea d

e sub

espe

cializ

ació

n en

PEcie

rtam

ente

se co

nsol

idó

y at

en-

dió

a la s

egun

da m

atríc

ula m

ás n

umer

osa d

e la i

nstit

ució

n, só

lo p

or

20PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

9. L

a exp

erien

cia cu

rricu

larde

la U

nive

rsida

dVe

racr

uzan

a rea

lizad

a en

los a

ños s

esen

ta fu

e muy

influ

yent

e tan

to p

ara l

apr

opue

sta d

e un

proy

ecto

curri

cular

expe

rimen

talis

ta(q

ue in

fluyó

pos

terio

rmen

teen

la F

acul

tad

de P

sicol

ogía

y de

spué

s en

la EN

EPIz

taca

la), c

omo

para

elen

gros

amien

to d

e la p

lanta

doce

nte d

e la F

acul

tad

dePs

icolo

gía en

esos

años

(Mac

otela

, 198

3;Va

lder

ram

a, 19

85).

No

hay

que o

lvida

r tam

bién

que

eles

tado

de V

erac

ruz f

ue la

prim

era e

ntid

ad fe

dera

tiva

que o

torg

ó re

cono

cimien

toleg

al a l

a pro

fesió

n de

psi-

cólo

go a

finale

s de l

osse

sent

a (Ru

eda,

1987

).10

. El p

lan co

ntem

pla

nuev

e sem

estre

s de e

studi

oco

n un

tota

l de 3

10 cr

édi-

tos:

218

oblig

ator

ios

(70.

3%) y

92

opta

tivos

(29.

7%).

Com

o un

a opc

ión

posib

le de

acre

dita

r los

opta

tivos

, el á

rea d

ePs

icolo

gía E

duca

tiva o

frece

15 m

ater

ias. T

ambi

én en

este

año

se re

cono

ce, p

or la

Ley

Gen

eral

de P

rofes

ione

s,en

nue

stro

país

el tít

ulo

ofi-

cial d

e psic

ólog

o.

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117claves 11/15/07 12:15 Page 20

Page 15: Una reflexión crítica sobre el devenir

deba

jo d

el ár

ea d

e Clín

ica. E

n se

gund

o tér

min

o, la

par

ticip

ació

n de

nuev

os p

arad

igm

as y

enf

oque

s ps

icoló

gico

s ta

mbi

én p

erm

itió

elde

sarro

llo d

e nue

vas a

ctivid

ades

y pr

áctic

as d

iscip

linar

io-p

rofes

iona

-les

, así

com

o nu

evas

alter

nativ

as p

ara c

ampo

s ya e

stabl

ecid

os.11

De e

ste m

odo,

con

el ad

veni

mien

to y

heg

emon

ía de

l par

adig

-m

a co

nduc

tista

12y

sus v

aria

ntes

apl

icada

s (la

ense

ñanz

a pr

ogra

-m

ada,

el m

odelo

Kell

er d

e ins

trucc

ión

perso

naliz

ada S

IP, s

us ap

li-ca

cione

s a la

educ

ació

n es

pecia

l, et

c.) y

de o

tros p

arad

igm

as af

ines

(com

o la

prop

uesta

de

la “s

istem

atiza

ción

de

la en

seña

nza”

y e

lpa

radi

gma p

roce

so-p

rodu

cto)

com

enza

ron

a cob

rar a

uge l

as p

rác-

ticas

pro

fesio

nales

relac

iona

das c

on la

educ

ació

n es

pecia

l, la

psico

-lo

gía

esco

lar, l

a fo

rmac

ión

de p

rofe

sore

s, el

dise

ño d

e mat

eria

lesac

adém

icos,

etc.

(Cas

tañe

da y

Roj

as, 1

983;

Gali

ndo,

200

4; H

uer-

ta, 1

983;

Mac

otela

, 198

3).

La a

ctiv

idad

pro

fesio

nal d

el ps

icólo

go e

duca

tivo

dura

nte

los

sese

nta,

y pa

rticu

larm

ente

en lo

s set

enta

, se d

iver

sifica

susta

ncial

-m

ente

resp

ecto

al p

erio

do a

nter

ior,

lo c

ual n

o es

de

sorp

rend

erda

do q

ue se

sabe

que

en la

segu

nda m

itad

del s

iglo

ante

rior o

curre

el de

sarro

llo d

e la p

rofes

iona

lizac

ión

de la

disc

iplin

a psic

ológ

ica en

todo

s sus

cam

pos y

área

s. A

decir

de v

ario

s aut

ores

, la P

Eco

men

zó a

entra

r de l

leno

en la

sin

stitu

cione

s esc

olar

es d

e tod

os lo

s nive

les ed

ucat

ivos,

espe

cialm

en-

te en

la ed

ucac

ión

med

ia su

perio

r y su

perio

r de a

quel

ento

nces

(es

de r

econ

ocer

se s

u pa

rticip

ació

n pr

ofes

iona

l en

la

crea

ción

del

Col

egio

de B

achi

llere

s, de

la U

nive

rsida

d Pe

dagó

gica

Nac

iona

l ode

l Col

egio

de C

iencia

s y H

uman

idad

es; v

éase

al re

spec

to H

uerta

,19

83),

y po

sterio

rmen

te e

n las

ent

once

s EN

EP-Z

arag

oza

y EN

EP-

Izta

cala

(Gali

ndo,

200

4). D

e ig

ual f

orm

a em

peza

ron

a ap

arec

erce

ntro

s esp

ecial

men

te d

iseña

dos p

ara l

a inv

estig

ació

n13

y se

rvici

osed

ucat

ivos e

n lo

s que

el p

sicól

ogo

educ

ativo

ejer

ció ac

tivam

ente

las

activ

idad

es p

rofe

siona

les d

e cap

acita

ción

de p

rofe

sore

s, di

seño

de

mat

erial

es e

duca

tivos

, plan

ifica

ción

educ

ativ

a y

curri

cular

, ent

reot

ras.

Algu

nos

de e

stos

impo

rtant

es c

entro

s qu

e eje

rcier

on u

nain

fluen

cia p

repo

nder

ante

en n

uestr

o pa

ís po

r eso

s año

s y en

los q

uepa

rticip

aron

de m

aner

a rele

vant

e los

psic

ólog

os ed

ucat

ivos

fuer

onlo

s sig

uien

tes:

Com

isión

de N

uevo

s Mét

odos

y E

nseñ

anza

( CN

ME)

;C

entro

de

Did

áctic

a; As

ociac

ión

Nac

iona

l de

Uni

versi

dade

s e

Insti

tucio

nes d

e Ens

eñan

za S

uper

ior (

ANU

IES),

Cen

tro L

atin

oam

e-ric

ano

de T

ecno

logí

a Edu

cacio

nal p

ara l

a Salu

d ( C

LATE

S); C

entro

Uni

versi

tario

de T

ecno

logí

a Ed

ucac

iona

l par

a la

Salu

d ( C

EUTE

S);

Cent

ro d

e Inv

estig

acio

nes y

Ser

vicio

s Edu

cativ

os ( C

ISE)

(Cas

tañe

day

Rojas

, 198

3; H

uerta

, 198

3).

Esta

s nue

vas p

osib

ilida

des a

bier

tas p

ara e

l psic

ólog

o ed

ucat

ivo

en n

uestr

o co

ntex

to p

arec

en c

orre

spon

der

a lo

que

Fer

nánd

ez

21PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

11. P

ara G

alind

o y

Vorw

erg

(198

5), e

n lo

sañ

os se

tenta

y o

chen

ta o

cu-

rren

cues

tione

s im

porta

ntes

en la

hist

oria

de la

psic

olo-

gía: a

)la d

iversi

ficac

ión

del

ejerc

icio

prof

esio

nal d

el ps

i-có

logo

, b)e

l des

arro

llo d

ela

inve

stiga

ción

psico

lógic

a,c)

la bú

sque

da d

el fo

rtalec

i-m

iento

de s

u id

entid

ad en

nues

tro p

aís y

d)l

a exp

an-

sión

y de

scen

traliz

ació

n de

la en

seña

nza p

rofes

iona

l de

la ps

icolo

gía.

12. L

a heg

emon

ía de

l con

-du

ctism

o en

la p

sicol

ogía

yen

la PE

se ex

tendi

ó a o

tras

unive

rsida

des e

n las

que

sese

guía

en g

ran

med

ida e

lpl

an d

e estu

dios

de 1

973

de la

Fac

ulta

d de

Psic

olog

íade

la U

NAM

. A d

ecir

deM

illán

(198

2), u

no d

e los

pilar

es en

este

sent

ido

fue e

lCo

nsejo

Nac

iona

l de

Ense

ñanz

a e In

vesti

gació

nen

Psic

olog

ía (C

NEI

P), f

un-

dado

en 1

971

–cuy

o pr

imer

pres

iden

te fu

e tam

bién

Lar

aTa

pia–

y q

ue im

pulsó

ladi

sem

inac

ión

del c

ondu

ctis-

mo

en n

uestr

o pa

ís. O

traex

perie

ncia

prot

otíp

ica q

uede

mue

stra l

a heg

emon

ía de

lpa

radi

gma e

n es

e ent

once

sfu

e la c

reac

ión

del p

lan d

ees

tudi

os d

e la e

nton

ces

ENEP

Izta

cala,

uno

s año

sde

spué

s (Si

lva, 2

003)

. 13

. En

una r

evisi

ón d

ocu-

men

tal d

esar

rolla

da p

orG

alind

o (2

004)

en el

per

io-

do q

ue v

a de 1

959

a 198

9,se

men

ciona

n do

s dat

osim

porta

ntes

par

a la P

E, a

sabe

r:a)

de 1

38 li

bros

ela-

bora

dos e

n es

te pe

riodo

por

auto

res p

sicól

ogos

mex

ica-

nos,

27.5

3% (n

=33)

fue

sobr

e tem

as re

lacio

nado

sco

n la

PE(e

l más

alto

por

cierto

entre

los c

ampo

s de

inve

stiga

ción

y ap

licac

ión

categ

oriza

dos p

or el

auto

r),y

b) d

e 1 0

39 ar

tícul

ospu

blica

dos e

n re

vista

s cien

-tíf

icas e

n el

mism

o pe

riodo

,21

.65%

(n=2

25) t

ambi

énve

rsaba

n so

bre t

emas

rela-

ciona

dos c

on la

PE(só

lode

trás d

e la c

ateg

oría

deps

icolo

gía so

cial y

de l

a per

-so

nalid

ad, q

ue co

ntab

a con

229)

.

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117clavesNIU 11/15/07 9:59 Page 21

Page 16: Una reflexión crítica sobre el devenir

(199

8), e

n su

esqu

ema d

e evo

lució

n de

la PE

com

o ac

tivid

ad p

rofe-

siona

l, de

scrib

e com

o la

terc

era y

la cu

arta

fase

, es d

ecir:

los p

sicó-

logo

s edu

cativ

os co

mien

zan

a par

ticip

ar en

las i

nstit

ucio

nes e

duca

-tiv

as es

tudi

ando

no

sólo

a su

jetos

aisla

dos c

on fi

nes d

iagnó

stico

s oin

terv

entiv

o-re

med

iales

des

de u

na p

ersp

ectiv

a cua

si-clí

nica

o ps

ico-

mét

rica (

com

o oc

urrió

en el

per

iodo

ante

rior),

sino

tam

bién

par

aab

orda

r el e

studi

o y

la as

esor

ía de

pro

ceso

s o d

e gru

pos e

duca

tivos

ante

s, du

rant

e y d

espu

és d

e la s

ituac

ión

educ

ativa

(por

ejem

plo,

enta

reas

de p

lanifi

cació

n ed

ucat

iva, d

iseño

de p

ropu

esta

s de e

nseñ

an-

za y

curri

cular

es, d

iseño

de m

ater

iales

educ

ativo

s, ev

aluac

ión

edu-

cativ

a, et

c.). S

alta a

la v

ista t

ambi

én q

ue en

este

per

iodo

el p

sicól

o-go

educ

ativo

empi

eza a

trab

ajar e

n lo

s nive

les d

e edu

cació

n m

edia

supe

rior y

supe

rior,

así c

omo

con

los d

ocen

tes y

los d

irect

ivos

de

las in

stitu

cione

s esc

olar

es.

En te

rcer

térm

ino,

en

las n

ueva

s pro

pues

tas c

urric

ular

es d

e la

ense

ñanz

a de l

a psic

olog

ía ha

y un

plan

team

iento

expl

ícito

por

con-

cept

ualiz

ar a

la P

Eco

mo

mer

o “c

ampo

de

aplic

ació

n” (e

l mod

eloap

licac

ioni

sta).

Tant

o en

las p

ropu

esta

s cur

ricul

ares

de 1

967

com

oen

la d

e 197

1 de

la F

acul

tad

de P

sicol

ogía

de la

UN

AM, a

sí co

mo

enalg

unos

artíc

ulos

repr

esen

tativ

os d

e esto

s año

s (pu

eden

verse

a tít

u-lo

de

ejem

plos

los t

raba

jos d

e Fe

rnán

dez,

1974

y d

e La

ra T

apia,

1983

) se m

uestr

a con

toda

clar

idad

un

disc

urso

que

ha r

esul

tado

hege

món

ico p

or v

ario

s año

s y q

ue p

uede

resu

mirs

e en

los s

igui

en-

tes p

unto

s:

•El

área

de s

ubes

pecia

lizac

ión

o de

form

ació

n en

PEse

ente

ndía

com

o un

esp

acio

cur

ricul

ar p

ara

“apl

icar”

lo a

pren

dido

en

los

sem

estre

s ini

ciales

que

esta

ban

plag

ados

de c

urso

s sob

re p

roce

-so

s psic

ológ

icos a

islad

os (s

enso

perc

epció

n, ap

rend

izaje

y m

emo-

ria, m

otiv

ació

n y

emoc

ión,

pen

sam

iento

y le

ngua

je, et

c.), c

onun

a apr

oxim

ació

n de

tipo

expe

rimen

talis

ta (p

resu

poni

endo

que

los p

roce

sos o

curre

n sie

mpr

e por

igua

l, sin

impo

rtar d

e qué

con-

text

o o

esce

nario

socio

cultu

ral s

e tra

te) y

con

un fu

erte

énfa

sisen

el em

pleo

de t

écni

cas m

etod

ológ

icas e

mpi

rista

s y cu

antit

ati-

vas,

en la

s que

pre

dom

inab

a de f

orm

a mar

cada

el en

foqu

e de l

aps

icolo

gía g

ener

al ex

perim

enta

l. As

í, se

asum

e sim

ultá

neam

ente.

aunq

ue en

form

a im

plíci

ta, e

l esta

blec

imien

to d

e una

s “re

lacio

-ne

s” jer

arqu

izada

s en

un só

lo se

ntid

o en

tre la

psic

olog

ía ge

nera

ly

la PE

con

los c

ontex

tos y

las p

ráct

icas e

duca

tivas

. •

Este

tip

o de

pro

pues

tas

curri

cular

es e

xpre

san

lo q

ue S

chön

(199

2) h

a lla

mad

o el

esta

blec

imien

to d

e una

aut

éntic

a “je

rar-

quía

de co

nocim

iento

s”, d

ado

que e

n ell

os se

bus

ca en

seña

r pri-

mer

o lo

“bá

sico”

en

cuan

to se

con

sider

a qu

e tie

ne u

n m

ayor

esta

tuto

acad

émico

y p

oste

riorm

ente

se p

asa a

ense

ñar l

o “a

pli-

22PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117clavesNIU 11/15/07 9:59 Page 22

Page 17: Una reflexión crítica sobre el devenir

cado

”, sig

uien

do u

na ló

gica

jera

rqui

zado

ra q

ue p

resu

pone

que

la in

vesti

gació

n bá

sica-

acad

émica

da c

omo

resu

ltado

un

cono

ci-m

iento

pro

fesio

nal ú

til y

que

los h

allaz

gos y

resu

ltado

s obt

eni-

dos e

n es

cena

rios a

rtific

iales

(p. e

j., lo

s lab

orat

orio

s) so

n vá

lidos

y co

mpl

etam

ente

aplic

ables

a di

stint

os es

cena

rios y

cont

exto

s,co

mo

pued

en se

r la s

alud,

la ed

ucac

ión,

las o

rgan

izacio

nes l

abo-

rales

, etc

.14Es

ta d

istin

ción

entre

lo b

ásico

y lo

apl

icado

, a m

im

odo

de v

er, h

a hec

ho q

ue al

guno

s esta

blez

can

una c

ierta

con-

fusió

n en

tre la

psic

olog

ía co

mo

“disc

iplin

a aca

dém

ica” y

com

o“p

rofes

ión”

, y en

arbo

len p

roye

ctos

acad

émico

s dife

renc

iados

.15

•Co

mo

una c

onse

cuen

cia d

e lo

ante

rior,

se ac

epta

ba la

pro

pues

-ta

de c

once

ptua

lizar

a la

PEco

mo

un si

mpl

e “ca

mpo

de a

plica

-ció

n” d

e la

psico

logí

a ge

nera

l (qu

e, co

mo

ya h

emos

dich

o, en

este

per

iodo

ade

más

esta

ba fi

ltrad

a po

r la

apro

xim

ació

n co

n-du

ctist

a).

•D

e igu

al m

aner

a, el

psicó

logo

educ

ativ

o te

ndría

que

ser c

onsi-

dera

do co

mo

un si

mpl

e age

nte a

plica

dor d

e prin

cipio

s o té

cni-

cas g

ener

almen

te d

esar

rolla

dos o

des

cubi

erto

s en

el lab

orat

orio

u ot

ros e

scen

ario

s no

educ

ativo

s.

Evid

ente

men

te q

ue, a

l men

os h

asta

ese

mom

ento

, se

pued

enid

entif

icar c

ierto

s ám

bito

s y p

ráct

icas p

rofes

iona

les p

or la

s cua

les el

psicó

logo

edu

cativ

o co

mien

za a

hac

er u

n re

clam

o m

anifi

esto

al

inco

rpor

arlas

en su

pro

gram

a de f

orm

ació

n, ta

l y co

mo

qued

ó as

en-

tado

en el

Plan

de E

studi

os d

e 197

1. A

lgun

as d

e dich

as p

ráct

icas

tiene

n un

a tra

dició

n qu

e vien

e des

de la

anter

ior e

tapa

de d

esar

rollo

de la

disc

iplin

a tale

s com

o la

evalu

ació

n ed

ucat

iva d

e suj

etos

con

capa

cidad

es d

istin

tas y

la o

rient

ació

n ed

ucat

iva (

tam

bién

ejer

cida

en es

os añ

os p

or n

orm

alista

s), la

s cua

les so

n pr

eser

vada

s y d

efin

i-da

s des

de el

ángu

lo d

e la P

E. O

tras,

com

o las

activ

idad

es p

rofe

sio-

nales

de a

tenció

n in

divid

ualiz

ada e

n ps

icolo

gía y

ases

oría

esco

lar, s

ein

corp

oran

junt

o co

n las

opc

ione

s pro

fesio

nales

de t

raba

jo in

stitu

-cio

naliz

ado

tales

com

o el

dise

ño ed

ucat

ivo

y cu

rricu

lar, l

a for

ma-

ción

y ac

tuali

zació

n de

l pro

fesor

ado,

el d

iseño

de m

ater

iales

educ

a-tiv

os, e

ntre

otra

s. D

e cua

lqui

er fo

rma,

en ca

da u

na d

e ella

s poc

o a

poco

se co

mien

zan

a ges

tar t

anto

trad

icion

es p

rofes

iona

les es

tabl

e-cid

as co

mo

nich

os ac

adém

icos y

, lo

que q

uizá

sea m

ás im

porta

nte,

igua

lmen

te se

empi

eza a

gen

erar

un

cono

cimien

to p

ropi

o qu

e le e

sde

util

idad

al p

sicól

ogo

educ

ativo

par

a la s

oluc

ión

de p

robl

emas

ylas

activ

idad

es d

e diag

nósti

co, i

nter

venc

ión,

ases

oría,

etc.

–seg

únse

a el c

aso–

a las

que

se en

frent

an.

Deb

e rec

onoc

erse

que

dur

ante

este

perio

do el

cono

cimien

to m

ásva

lora

do en

la PE

es el

técn

ico o

tecn

ológ

ico q

uizá

s por

que –

reite

-ro

– las

apro

ximac

ione

s teó

ricas

más

impo

rtant

es fu

eron

la co

nduc

-

23PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

14. E

n las

pro

pues

tas c

urri-

cular

es q

ue h

an p

reva

lecid

ode

sde h

ace v

arias

déc

adas

(yde

ntro

de l

as cu

ales s

een

cuen

tran

las d

e 197

1 y

1973

y o

tras),

la in

tenció

nde

ense

ñar d

esde

un

inici

olo

s pro

ceso

s psic

ológ

icos

básic

os d

e for

ma a

rtific

ial y

desc

ontex

tuali

zada

y p

re-

sent

ar a

los a

lum

nos s

uspr

incip

ios s

upue

stam

ente

aplic

ables

a “t

odas

las s

itua-

cione

s o es

cena

rios d

e apl

i-ca

ción”

(edu

cativ

os, c

líni-

cos,

del t

raba

jo, e

tc.),

así

com

o la

prete

nsió

n de

ense

-ña

r las

técn

icas m

etodo

lógi-

cas (

parti

cular

men

te la

lógi-

ca d

el m

étodo

expe

rimen

tal)

que s

e sup

o-ne

n vá

lidas

par

a inv

estig

aro

inter

veni

r en

todo

s los

cont

exto

s, pl

antea

en el

fond

o la

idea

de f

orm

ar u

nps

icólo

go “g

ener

alista

” que

a dec

ir de

Roe

(200

3) en

lapr

áctic

a pro

fesio

nal p

arec

eno

exist

ir, d

ado

que r

egu-

larm

ente

se ej

erce

com

ops

icólo

gos c

línico

s, ed

ucat

i-vo

s, de

las o

rgan

izacio

nes

labor

ales,

etcéte

ra.

15. P

ara a

lguno

s aut

ores

laps

icolo

gía co

mo

cienc

iasó

lo se

ría aq

uella

de c

orte

expe

rimen

talis

ta b

asad

a en

la in

vesti

gació

n bá

sica,

mien

tras q

ue la

psic

olog

íaco

mo

prof

esió

n se

refie

re a

las d

enom

inad

as p

sicol

ogías

aplic

adas

. Me p

arec

e que

tras e

ste ar

gum

ento

sees

cond

e una

tesis

epist

emo-

lógic

a jer

arqu

izant

e por

que

las p

sicol

ogías

aplic

adas

desa

rrolla

das s

obre

la b

ase

de u

na in

vesti

gació

n ap

lica-

da –

valga

la re

dund

ancia

–pu

eden

cons

truir

y pr

odu-

cir u

n co

nocim

iento

teór

icoy

tecno

lógic

o de

prim

eror

den

y de

l mism

o ra

ngo

cient

ífico

que

el q

uesu

pues

tam

ente

prod

uce l

aps

icolo

gía ex

perim

enta

l por

med

io d

e la i

nves

tigac

ión

básic

a (pa

ra u

na d

iscus

ión

véas

e Aus

ubel,

196

9;Ca

parró

s, 19

87).

En es

tese

ntid

o, la

s psic

olog

ías ap

li-

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117clavesNIU 11/15/07 9:59 Page 23

Page 18: Una reflexión crítica sobre el devenir

tista

, la “

siste

mat

izació

n de

la en

seña

nza”

y el

par

adig

ma p

roce

so-

prod

ucto

, lo

cual

cond

ujo

a con

sider

ar q

ue lo

s psic

ólog

os ed

ucat

i-vo

s sól

o po

stulab

an, p

ara l

a sol

ució

n de

los p

robl

emas

educ

ativo

s,pr

opue

stas b

asad

as en

la ra

ciona

lidad

técn

ica (p

. ej.

la “te

cnol

ogía

educ

ativa

”) (S

chön

, 199

2). P

or es

ta ra

zón

no es

extra

ño q

ue in

clu-

so en

esos

años

apar

ezca

n alg

unos

inte

ntos

de c

once

ptua

lizar

a la

PEco

mo

una d

iscip

lina c

on “r

asgo

s ing

enier

iles”

o te

cnol

ogiza

ntes

(Rue

da, 1

986)

y, ta

mbi

én en

cons

ecue

ncia,

ocu

rra u

n es

caso

trab

a-jo

de r

eflex

ión

epist

emol

ógica

, teó

rica y

met

odol

ógica

psic

oedu

ca-

tiva,

dada

la re

levan

cia q

ue al

canz

ó di

cho

cono

cimien

to té

cnico

ytec

noló

gico

(véa

se A

rredo

ndo

y M

erca

do, 1

984)

. Po

r tan

to en

este

segu

ndo

perio

do, p

or ve

z prim

era –

y des

de u

nape

rspec

tiva a

plica

cioni

sta–

el ps

icólo

go ed

ucat

ivo y

la PE

logr

an u

nacie

rta “

iden

tidad

” qu

e lo

s dist

ingu

e, al

tiem

po q

ue se

cue

nta

con

una c

ierta

agen

da d

e for

mac

ión

disc

iplin

aria-

prof

esio

nal.

De i

gual

mod

o, se

des

arro

llan

nuev

os es

pacio

s pro

fesio

nales

que

le p

erm

iten

cons

egui

r una

mod

ifica

ción

a la r

epre

sent

ació

n so

cial h

asta

ento

n-ce

s atri

buid

a so

bre s

u qu

ehac

er p

rofe

siona

l ant

e las

com

unid

ades

educ

ativ

as m

ás a

mpl

ias, p

uesto

que

–co

mo

ya se

ha

dich

o– se

va

más

allá

de co

ncep

tuali

zar a

l psic

ólog

o ed

ucat

ivo co

mo

evalu

ador

opr

ofes

iona

l aso

ciado

a la

aten

ción

de p

robl

emas

indi

vidua

les d

entro

o fu

era d

el es

cena

rio es

colar

(ya s

ea co

mo

psicó

logo

esco

lar o

com

oor

ienta

dor)

para

empe

zar a

visu

aliza

rlo ta

mbi

én co

mo

un p

rofes

io-

nal d

edica

do a

tare

as d

e di

seño

y a

seso

ram

iento

edu

cativ

o en

un

ampl

io se

ntid

o (en

activ

idad

es d

e plan

ifica

ción

instr

uccio

nal y

curri

-cu

lar; d

iseño

de m

odelo

s, m

ater

iales

y m

edio

s edu

cativ

os; a

ctivi

da-

des d

e for

mac

ión

y eva

luac

ión

del p

rofes

orad

o, et

céter

a).

Sin

emba

rgo,

son

cara

cter

ístico

s de e

ste p

erio

do d

os ra

sgos

más

,da

da la

pro

pues

ta ap

licac

ioni

sta p

reva

lecien

te (R

ueda

, 198

6). P

orun

lado

, era

evid

ente

que

en el

disc

urso

de l

a PE

pred

omin

aba u

ncie

rto d

esin

teré

s po

r la

prob

lemat

izació

n y

com

pren

sión

de la

spr

áctic

as ed

ucat

ivas

que

le im

pedí

a visu

aliza

rlas c

omo

auté

ntico

spr

oces

os so

ciales

det

erm

inad

os p

or co

ndici

onan

tes s

ocio

polít

icas y

cultu

rales

. Este

hec

ho in

sosla

yabl

e pue

de ex

plica

rse p

or d

os ra

zo-

nes r

elacio

nada

s: 1)

en es

te p

erio

do h

istór

ico, l

os p

sicól

ogos

educ

a-tiv

os se

enco

ntra

ban

enfre

ntan

do d

e llen

o el

prob

lema d

e la c

ons-

trucc

ión

de s

u id

entid

ad a

cadé

mica

y p

rofe

siona

l, y

de b

usca

rau

toju

stific

arse

fren

te a

la so

cieda

d co

mo

agen

tes c

apac

es d

e con

s-tru

ir pr

opue

stas c

ientíf

icas v

álida

s16

(en

este

caso

, par

a el e

studi

ode

la ed

ucac

ión)

y en

este

sent

ido,

2) s

us in

vesti

gacio

nes (

con

fines

básic

os o

aplic

ados

), la

may

or p

arte

de l

as v

eces

, se e

ncam

inab

anm

ás a

valid

ar o

pro

bar h

ipót

esis

teór

ico-c

once

ptua

les o

tecn

ológ

i-ca

s que

a co

mpr

ende

r o m

ejora

r las

reali

dade

s edu

cativ

as (K

allos

yLu

ndgr

en, 1

975;

Grin

der,

1989

). Po

r otro

lado

, deb

e con

sider

arse

24PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

cada

s deb

en se

r ent

endi

das

com

o di

scip

linas

que

reali

-za

n un

a act

ivida

d cie

ntífi

cay

al m

ismo

tiem

po p

rofe-

siona

l (pa

ra u

na p

rofu

ndi-

zació

n so

bre e

l con

ocim

ien-

to p

sicol

ógico

acad

émico

ypr

ofes

iona

l véa

se D

e la

Fuen

te, 2

003)

.

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117clavesNIU 11/15/07 9:59 Page 24

Page 19: Una reflexión crítica sobre el devenir

tam

bién

la p

rocli

vidad

a ca

er co

n cie

rta fa

cilid

ad en

la te

ntac

ión

de“p

sicol

ogiza

r” lo

s pro

blem

as ed

ucat

ivos c

omo

cons

ecue

ncia

de so

s-te

ner u

na v

isión

uni

dire

ccio

nal a

plica

cioni

sta p

ara e

l estu

dio

de lo

spr

oces

os ed

ucat

ivos,

amén

de t

ener

un

esca

so ac

erca

mien

to a

otra

sdi

scip

linas

inter

esad

as en

el es

tudi

o de

los p

roce

sos e

duca

tivos

.

LA P

SICO

LOG

ÍA D

E LA

ED

UCA

CIÓ

N E

N L

A A

CTU

ALI

DA

D

Des

de lo

s no

vent

a de

l sig

lo a

nter

ior

hast

a el

pre

sent

e

En g

ener

al, en

los a

ños n

oven

ta se

man

tuvo

la te

nden

cia d

e cre

ci-m

iento

obs

erva

da en

las d

os d

écad

as an

terio

res.

Segú

n el

anua

rioes

tadí

stico

de l

a AN

UIE

S,la

mat

rícul

a tot

al qu

e se e

ncon

traba

estu

-di

ando

la c

arre

ra e

n 19

90 fu

e de

26

411.

De

este

tota

l y e

n es

em

ismo

año,

en la

Fac

ulta

d de

Psic

olog

ía de

laU

NAM

la m

atríc

ula

fue

de 2

672

estu

dian

tes,

lo q

ue re

pres

enta

ba a

prox

imad

amen

te10

% d

el to

tal n

acio

nal.

Tam

bién

par

a 19

90 a

pare

ce o

tro d

ato

impo

rtant

e: ya

exist

e una

mat

rícul

a con

form

ada s

ólo

por a

quell

osqu

e se e

ncon

traba

n es

tudi

ando

una

lice

nciat

ura e

n PE

17en

algu

nain

stitu

ción

de ed

ucac

ión

supe

rior d

el pa

ís (n

= 1

437

estu

dian

tes).

Diez

años

des

pués

obs

erva

mos

que

la p

oblac

ión

esco

lar d

e psi-

cólo

gos c

asi s

e dup

licó,

pue

sto q

ue er

a de 4

7 16

6 ( A

NU

IES,

2001

);m

ientra

s que

en la

Fac

ulta

d de

Psic

olog

ía de

la U

NAM

la m

atríc

ula

(de 2

691

estu

dian

tes)

repr

esen

taba

5.7

% d

e dich

o to

tal n

acio

nal.

Adem

ás en

ese m

ismo

año

la ca

rrera

de p

sicol

ogía

ya se

enco

ntra

bade

ntro

de l

as 1

0 m

ás p

oblad

as en

el ám

bito

nac

iona

l (pa

ra se

r más

prec

isos e

n el

octa

vo lu

gar,

con

3% d

el to

tal).

Cas

tañe

da (2

002)

seña

la qu

e par

a este

mism

o añ

o ex

istían

213

insti

tucio

nes q

ue en

se-

ñaba

n ps

icolo

gía en

nue

stro

país

con

una p

ropo

rció

n de

7 a

3 en

trein

stitu

cione

s púb

licas

y p

rivad

as, y

de c

asi 8

a 2

en lo

que

resp

ecta

a la p

oblac

ión

de m

ujer

es y

varo

nes.

Los d

atos

más

actu

ales q

ue p

udier

on o

bten

erse

par

a esta

pub

li-ca

ción

fuer

on lo

s sig

uien

tes.

Para

el 2

004,

segú

n da

tos d

el An

uario

estad

ístico

de la

AN

UIE

S(2

005)

, la t

ende

ncia

en el

crec

imien

to d

e la

mat

rícul

a de

la c

arre

ra c

ontin

úa e

n fra

nco

asce

nso

dado

que

sere

porta

un

tota

l de 8

2 16

0 es

tudi

ante

s18

(4.2

% d

e los

estu

dian

tes

de li

cenc

iatur

a en

el pa

ís, co

locá

ndos

e en

el qu

into

luga

r nac

iona

l).Po

r lo

tant

o, el

crec

imien

to d

e la p

oblac

ión

que e

studi

a la c

arre

raha

seg

uido

un

incr

emen

to s

oste

nido

inici

ado

hace

tre

inta

año

s(C

asta

ñeda

, 200

2). P

or ú

ltim

o, ca

be ap

unta

r que

en P

sicol

ogía

enla

UN

AM, e

l dat

o re

porta

do d

e estu

dian

tes p

ara e

se m

ismo

año

fue

de 3

755

(Reid

l, 20

06).

En d

onde

no

cam

biar

on la

s cos

as fu

e en

el es

quem

a del

plan

de

estu

dios

de l

a Fac

ulta

d de

Psic

olog

ía, q

ue a

la fe

cha s

igue

vig

ente

25PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

16. R

ueda

(198

6) se

ñala

que l

os p

sicól

ogos

educ

ati-

vos e

n lo

s och

enta

pos

tula-

ban

tres v

ías p

ara o

torg

arcie

ntifi

cidad

a su

s pro

pues

-ta

s: 1)

recu

rrir a

las e

xplic

a-cio

nes d

e las

disc

iplin

as q

uese

supo

nía y

a hab

ían ad

qui-

rido

un ra

ngo

cient

ífico

(por

ejem

plo,

empl

ear

cons

truct

os o

expl

icacio

nes

prov

enien

tes d

e la p

sicol

o-gía

gen

eral

o la

biol

ogía)

, 2)

utili

zar t

érm

inos

mat

emát

i-co

s o g

ráfic

os en

sus e

xpli-

cacio

nes y

3) e

mpl

ear l

aex

perim

enta

ción

(con

trol

de v

ariab

les, e

tc.)

en el

labor

ator

io o

en el

esce

na-

rio m

ismo

en d

onde

sede

man

daba

n las

inter

ven-

cione

s psic

oedu

cativ

as p

ara

alcan

zar e

l nive

l des

eado

de

“vali

dez i

nter

na y

exter

na”,

lo cu

al ter

min

aba p

or ar

tifi-

cializ

ar d

emas

iado

la sit

ua-

ción

y lo

s hall

azgo

s enc

on-

trado

s.17

. En

la ac

tuali

dad

sigue

nex

istien

do li

cenc

iatur

as en

PE, d

entro

de l

as q

ue d

esta

-ca

la q

ue o

frece

la U

PNy

otra

s ins

tituc

ione

s del

inte-

rior d

el pa

ís (C

ETIS

deM

exica

li, y

la U

nive

rsida

dde

Nay

arit)

(AN

UIE

S,20

04b)

.18

. La p

ropo

rció

n en

treho

mbr

es y

muj

eres

cont

i-nú

a man

tenién

dose

de 8

a2

apro

ximad

amen

te, d

ado

que d

el to

tal m

encio

nado

17 3

22 er

an d

el se

xo m

as-

culin

o y

64 8

38, d

el fem

e-ni

no. L

os eg

resa

dos r

epor

-ta

dos p

ara e

ste añ

o fu

eron

un to

tal d

e 10

876,

de

entre

los c

uales

se ti

tular

onsó

lo 6

145

(AN

UIE

S, 20

04).

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117clavesNIU 11/15/07 9:59 Page 25

Page 20: Una reflexión crítica sobre el devenir

en su

conc

epció

n ge

nera

l, y

aunq

ue se

han

empr

endi

do v

arias

ini-

ciativ

as p

ara r

ealiz

ar u

na re

form

a o re

estru

ctur

ació

n cu

rricu

lar en

las d

istin

tas g

estio

nes a

cadé

mic

o-ad

min

istra

tivas

de

los ú

ltim

osve

intic

inco

año

s, és

tas n

o ha

n fru

ctifi

cado

por

div

ersa

s raz

ones

.D

uran

te to

do e

ste p

erio

do só

lo o

curr

ieron

cam

bios

o re

form

ascu

rricu

lares

par

ciales

de c

onte

nido

s (y

de fo

rmac

ión

y ac

tuali

za-

ción

de p

rofe

sora

do) d

entro

del

corsé

impu

esto

en 1

971.

19So

bre

los c

ambi

os en

los c

onte

nido

s cur

ricul

ares

, bás

icam

ente

han

refle

-jad

o un

a cre

cient

e plu

ralid

ad d

e par

adig

mas

teór

icos y

met

odol

ó-gi

cos q

ue a

su v

ez h

a rep

ercu

tido

en la

form

ació

n ac

adém

ica y

enla

inve

stiga

ción

desa

rrolla

da. A

l res

pect

o, v

ale la

pen

a hac

er al

gu-

nos c

omen

tario

s sob

re d

icho

s cam

bios

en

el pe

riodo

que

se e

stáco

men

tand

o.La

heg

emon

ía qu

e el c

ondu

ctism

o m

antu

vo en

los a

ños s

eten

taen

la PE

se re

dujo

cons

ider

ablem

ente

con

el pa

so d

el tie

mpo

(esp

e-cia

lmen

te a

parti

r de l

os o

chen

ta) c

omo

cons

ecue

ncia

del a

dven

i-m

iento

de n

uevo

s par

adig

mas

y d

e las

evid

ente

s lim

itacio

nes d

e su

disc

urso

par

a dar

cuen

ta d

e las

reali

dade

s edu

cativ

as (G

lazm

an et

al.,

1983

). Al

pre

sent

e, si

bien

cont

inúa

una

cier

ta p

rese

ncia

en la

disc

iplin

a, és

ta es

sign

ifica

tivam

ente

men

or y,

en lo

gen

eral,

per

sis-

te en

des

arro

llar p

ropu

esta

s de i

nter

venc

ión

desd

e un

plan

team

ien-

to ap

licac

ioni

sta.

A m

i mod

o de

ver,

la cr

ítica

al co

nduc

tism

o y a

la fi

loso

fía p

osi-

tivist

a (o

quizá

s deb

ería

decir

lo al

revé

s) du

rant

e esta

s últi

mas

tres

déca

das h

a sig

nific

ado

la re

cupe

ració

n de

la la

rga d

iscus

ión

sobr

eel

cues

tiona

mien

to d

e “q

ué e

s lo

cien

tífic

o” e

n la

psic

olog

ía, y

com

o co

nsec

uenc

ia de

ello

com

enza

ron

a apa

rece

r disc

urso

s alte

r-na

tivos

que

abrie

ron

nuev

as p

ersp

ectiv

as ep

istem

ológ

icas,

teór

icas

y m

etod

ológ

icas

en la

s psic

olog

ías a

plic

adas

(den

tro d

e ella

s por

supu

esto

la PE

). La

par

ticip

ació

n de

nue

vos p

arad

igm

as e

n la

PEse

em

piez

a a

ejerc

er en

form

a más

soste

nida

dur

ante

los o

chen

ta. E

n pr

imer

tér-

min

o es

tá el

influ

jo d

e dive

rsos p

arad

igm

as ta

les co

mo:

el p

roce

sa-

mien

to d

e la i

nfor

mac

ión

(y su

pro

pues

ta d

e con

strui

r una

psic

olo-

gía d

e la i

nstru

cció

n),20

los p

arad

igm

as co

gniti

vos-c

onstr

uctiv

istas

(la te

oría

de la

asim

ilació

n de

Aus

ubel,

la te

oría

de lo

s esq

uem

as),

el en

foqu

e hum

anist

a-ro

geria

no y,

espe

cialm

ente

, el p

sicog

enét

icopi

aget

iano,

se h

izo m

ás q

ue ev

iden

te ta

nto

en lo

s con

teni

dos c

urri-

cular

es d

e las

dive

rsas a

signa

tura

s de l

a PE

com

o en

la in

vesti

gació

nde

sarro

llada

den

tro y

fuer

a de

la fa

culta

d (A

guila

r et

al.,

1983

;G

lazm

an e

t al.,

1983

). Po

sterio

rmen

te, e

n pl

ena

déca

da d

e lo

sno

vent

a se

aña

dier

on p

aulat

inam

ente

el e

nfoq

ue d

e ex

perto

s y

nova

tos,

el pa

radi

gma s

ocio

cultu

ral v

igot

skian

o, as

í com

o alg

unas

inte

rpre

tacio

nes c

onstr

uctiv

istas

inte

grac

ioni

stas d

entro

de l

as q

ue

26PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

19. S

in em

barg

o, ta

mbi

énca

be m

encio

nar q

ue d

esde

hace

apro

ximad

amen

te un

lustr

o se

ha v

enid

o re

aliza

n-do

un

traba

jo se

rio, p

lura

l,co

legiad

o y

parti

cipat

ivo en

la Fa

culta

d de

Psic

olog

ía,qu

e ha i

mpu

lsado

una

nuev

a pro

pues

ta cu

rricu

lar.

Dich

a pro

pues

ta y

a se

encu

entra

acab

ada y

ha s

ido

acep

tada

por

el C

onse

joTé

cnico

de l

a fac

ulta

d, p

orlo

que

ésta

se en

cuen

tra en

plen

o pr

oces

o de

cam

bio

curri

cular

(véa

se la

dire

c-ció

n ele

ctró

nica

http

://pa

v-lo

v.psic

ol.u

nam

.mx:8

080/

site/

Porta

l.htm

don

de el

lec-

tor e

ncon

trará

dive

rsos

docu

men

tos a

l res

pect

o).

20. A

la d

enom

inad

a psic

o-lo

gía d

e la i

nstru

cció

n ( P

I)le

inter

esa e

l estu

dio

deta

-lla

do d

el pr

oces

o de

ense

-ña

nza y

apre

ndiza

je de

sde

la pe

rspec

tiva c

ogni

tiva

anglo

sajo

na. A

mi p

arec

erla

PIde

be co

nsid

erar

seco

mo

una r

ama d

e la P

E(la

cual

tiene

inter

eses

y u

nca

mpo

de e

studi

o m

ásam

plio

) que

com

o su

pos

i-bl

e sus

titut

o (v

éase

Orte

ga,

2005

y G

enov

ard

yG

otze

ns, 1

990

para

una

disc

usió

n al

resp

ecto

).

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117clavesNIU 11/15/07 9:59 Page 26

Page 21: Una reflexión crítica sobre el devenir

desta

ca la

pro

pues

ta d

e Col

l (20

01b)

, la c

ual d

icho

sea d

e pas

o ha

ejerc

ido

una i

mpo

rtant

e inf

luen

cia en

la PE

en L

atin

oam

érica

(Rigo

y D

íaz B

arrig

a, 20

04; R

igo, D

íaz B

arrig

a y H

erná

ndez

, 200

5).

Junt

o co

n es

tos p

arad

igm

as p

sicol

ógico

s, pa

ulat

inam

ente

han

logr

ado

una i

mpo

rtant

e par

ticip

ació

n ot

ros p

arad

igm

as p

sicoe

du-

cativ

os q

ue se

orig

inar

on p

redo

min

ante

men

te d

entro

o cer

cana

men

-te

a la P

E(H

erná

ndez

199

8a y

1998

b). T

ales s

on lo

s cas

os p

or ej

em-

plo

de

la te

oría

del

apre

ndiza

je es

traté

gico

, lo

s m

odelo

sm

etac

ogni

tivos

y d

e aut

orre

gulac

ión

de B

rown

y F

lavell

, el m

odelo

SOI

de M

ayer,

la ap

roxi

mac

ión

del p

rofe

siona

l ref

lexiv

o de

Sch

ön,

las p

ropu

esta

s de d

iseño

instr

uccio

nal t

ales c

omo

las d

e Reig

eluth

,lo

s mod

elos d

e apr

endi

zaje

situa

do d

e Bro

wn, R

ogof

f y L

ave,

y lo

sm

odelo

s de

inv

estig

ació

n co

gniti

vo-m

otiv

acio

nal

de W

einer

,D

week

y E

lliot

o d

e Pi

ntric

h, a

mén

de

otro

s tan

tos m

odelo

s de

corte

expl

icativ

o m

ás lo

cal y

refer

idos

a do

min

ios d

e con

ocim

iento

espe

cífico

en la

educ

ació

n es

colar

, la e

duca

ción

espe

cial,

el co

nsejo

y la

orien

tació

n ed

ucat

iva, l

a eva

luac

ión,

etcé

tera.

Deb

e rec

onoc

erse

que

en lo

s últi

mos

diez

años

las p

ersp

ectiv

asco

nstru

ctiv

istas

psic

ológ

icas (

psico

gené

tica y

cogn

itiva

) y so

ciales

(el p

arad

igm

a soc

iocu

ltura

l), h

an re

sulta

do se

r las

apro

xim

acio

nes

con

may

or p

rese

ncia

y pa

rticip

ació

n en

los c

onte

nido

s cur

ricul

ares

de la

s dive

rsas a

signa

tura

s del

actu

al pl

an d

e estu

dios

del

área

de P

Ede

la F

acul

tad

de P

sicol

ogía

de la

UN

AM. E

sto n

o de

be re

sulta

r sor

-pr

ende

nte

dado

que

en

vario

s estu

dios

reali

zado

s en

las re

vista

ses

pecia

lizad

as en

psic

olog

ía y e

n PE

en el

ámbi

to in

terna

ciona

l, pa

rain

daga

r el p

eso

que e

stas p

ersp

ectiv

as ti

enen

en la

lite

ratu

ra ci

entí-

fica,

se h

a dem

ostra

do u

na si

tuac

ión

simila

r (H

erná

ndez

, 200

6 y

Mar

tí, 1

997)

. Pe

ro vo

lvien

do co

n el

esqu

ema d

el de

sarro

llo h

istór

ico d

e la d

is-cip

lina p

sicoe

duca

tiva p

ropu

esto

por

Fer

nánd

ez (1

998)

, la ú

ltim

afa

se d

el de

sarro

llo d

e la P

Ese

cara

cter

iza p

or es

tudi

ar lo

s pro

ceso

sed

ucat

ivos r

econ

ocien

do lo

s fac

tore

s pro

piam

ente

instr

uccio

nales

,as

í com

o lo

s que

se re

fiere

n al

cont

exto

socia

l y cu

ltura

l en

dond

eés

tos o

curre

n.

Con

sider

o qu

e es

ta ú

ltim

a fa

se e

s pr

ecisa

men

te p

or d

onde

recié

n se

encu

entra

tran

sitan

do en

la a

ctua

lidad

la P

Een

nue

stro

país,

y cr

eo ta

mbi

én q

ue p

arec

e ser

la te

nden

cia y

a esta

blec

ida e

nlo

s país

es d

esar

rolla

dos y

que

está

tom

ando

cada

vez

may

or fu

erza

.D

entro

de l

a di

scip

lina,

ha a

pare

cido

un

disc

urso

que

des

taca

laim

porta

ncia

de

reco

noce

r la

diná

mic

a de

los

fact

ores

que

son

cara

cter

ístic

os e

n las

situ

acio

nes e

duca

tivas

, par

ticul

arm

ente

las

esco

lares

, arg

umen

tand

o qu

e si n

o se

pro

cede

en es

te se

ntid

o las

prop

uesta

s de

inte

rven

ción

y lo

s mod

elos t

eóric

os d

esar

rolla

dos

pued

en p

erde

r fue

rza

y va

lor e

xplic

ativ

o, a

sí co

mo

inte

rven

tivo.

27PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117clavesNIU 11/15/07 9:59 Page 27

Page 22: Una reflexión crítica sobre el devenir

Cre

o qu

e es

to h

a sid

o as

í deb

ido

a qu

e he

mos

apr

endi

do d

e las

expe

rienc

ias d

el pa

sado

, lo

que e

n gr

an m

edid

a no

s sitú

a de

ntro

de la

fase

de “

resp

eto”

por

las s

ituac

ione

s edu

cativ

as q

ue B

erlin

er(1

993)

des

crib

ió h

ace y

a alg

unos

años

(véa

se la

secc

ión

de in

tro-

ducc

ión,

en es

te ar

tícul

o).

A m

i ent

ende

r hay

tres

elem

ento

s evid

entes

que

par

ecen

conv

er-

ger e

n es

ta d

irecc

ión

y qu

e con

segu

ridad

irán

refo

rzan

do to

da es

tanu

eva v

isión

en lo

s pró

ximos

años

. En

prim

er té

rmin

o se

encu

entra

la ap

arici

ón d

e par

adig

mas

psi-

coed

ucat

ivos q

ue se

orig

inan

desd

e y p

ara

estud

iar e

inter

veni

r en

lasre

alid

ades

educ

ativ

asy

no fu

era d

e ella

s. C

omo

ya lo

he s

eñala

do,

esta

nue

va g

ener

ació

n de

pro

pues

tas t

eóric

as, y

tam

bién

tecn

ológ

i-co

-inte

rven

tivas

, se h

a orig

inad

o co

n la

inte

nció

n de

bus

car m

ejo-

ras e

n las

prá

ctica

s edu

cativ

as y,

en si

tuac

ione

s fut

uras

, con

segu

ri-da

d ar

rojar

á may

ores

divi

dend

os p

ara e

l estu

dio

y co

mpr

ensió

n de

las m

ismas

(Col

l, 20

05; H

erná

ndez

, 199

8a y

199

8b).

Asim

ismo,

esm

ás p

roba

ble q

ue la

util

izació

n de

esto

s par

adigm

as se

a más

dire

cta

y ef

ectiv

a da

do q

ue y

a no

se re

quer

irá h

acer

“ext

rapo

lacio

nes”

o“a

dapt

acio

nes”

de d

ifere

nte t

ipo,

com

o oc

urría

con

aque

llas p

ro-

pues

tas d

e int

erve

nció

n pr

oven

iente

s de t

eória

s psic

ológ

icas e

labo-

rada

s a p

artir

de l

a inv

estig

ació

n re

aliza

da en

otro

s con

text

os q

ueno

eran

los e

duca

tivos

.La

inco

rpor

ació

n de

l par

adig

ma

socio

cultu

ral y

sus v

arian

tes

educ

ativa

s com

o la

cogn

ición

situ

ada (

Brow

n y

otro

s, 19

89; L

ave y

Wen

ger,

1991

), la

cogn

ición

dist

ribui

da (

Salo

mon

, 200

1) y

las

com

unid

ades

de

apre

ndiza

je (R

ogof

f, 19

94; M

erce

r, 20

01),

han

dem

ostra

do la

util

idad

y v

alor d

e alg

unas

cate

goría

s soc

iales

y cu

l-tu

rales

en la

expl

icació

n ps

icoed

ucat

iva, p

ero

aún

se re

quier

e abo

r-da

rlas c

on m

ayor

rigo

r en

la te

oriza

ción

y la

inve

stiga

ción

para

logr

ar u

n m

ayor

impa

cto

en el

enten

dim

iento

y m

ejora

de l

as p

rác-

ticas

y p

roce

sos e

duca

tivos

esco

lares

y n

o es

colar

es. C

reo

que e

stetra

bajo

es m

uy im

porta

nte,

pero

al h

acer

lo se

deb

e ten

er cu

idad

ode

no

perd

er la

mira

da p

sicol

ógica

que

nos

car

acte

riza

y qu

e nos

iden

tifica

com

o ps

icólo

gos e

duca

tivos

.En

segu

ndo

luga

r, y m

uy re

lacio

nado

con

el pu

nto

anter

ior,

exis-

te u

na to

ma d

e con

cienc

ia –q

ue aú

n no

se h

a refl

ejado

con

el rig

orqu

e se

mer

ece–

por

des

arro

llar t

raba

jos d

e in

vesti

gació

n de

sde

ypa

ra la

s prá

ctica

s edu

cativ

as (O

rtega

, 200

5), p

or ta

nto

es im

por-

tant

e que

des

arro

llem

os u

n tra

bajo

serio

sobr

e su

com

pren

sión

ypr

oblem

atiza

ción

que,

de se

r pos

ible,

dad

a su

natu

ralez

a util

ice u

nsa

ber i

nter

disc

iplin

ario

. En

este

sent

ido,

un

paso

muy

impo

rtant

e ha s

ido

la ap

arici

ónen

esce

na d

e nue

vas t

écni

cas y

estra

tegi

as m

etod

ológ

icas d

e cor

tecu

alita

tivo

tales

com

o lo

s estu

dios

de c

aso,

la in

vesti

gació

n-ac

ción,

28PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117clavesNIU 11/15/07 9:59 Page 28

Page 23: Una reflexión crítica sobre el devenir

el an

álisis

del

disc

urso

edu

cativ

o, p

ara

el es

tudi

o de

las p

ráct

icas

educ

ativa

s en

esce

nario

s, y

de la

s ent

revis

tas c

línico

-crít

icas o

a pr

o-fu

ndid

ad, l

os re

porte

s ver

bales

de s

ituac

ione

s rea

lista

s e in

situ

, etc

.,pa

ra el

estu

dio

de lo

s pro

ceso

s que

inter

viene

n en

las p

ráct

icas e

du-

cativ

as (F

lick,

200

4; D

enzin

y L

inco

ln, 2

000;

Rich

ards

on, 1

996)

.Si

bien

esta

s estr

ateg

ias d

e inv

estig

ació

n cu

alita

tiva s

e int

rodu

jeron

en el

cam

po d

e la e

duca

ción

desd

e hac

e var

ios a

ños,

sólo

en la

últi

-m

a déc

ada h

an m

ostra

do m

ayor

pre

senc

ia en

la d

iscip

lina p

sicoe

-du

cativ

a, ge

nera

ndo

un gi

ro im

porta

nte r

elativ

o a u

na n

ueva

man

e-ra

de e

nten

der e

l tra

bajo

de i

nves

tigac

ión.

As

í, cr

eo q

ue la

s estr

ateg

ias d

e inv

estig

ació

n cu

alita

tiva

abre

nnu

evas

pos

ibili

dade

s par

a de

sarro

llar u

n tra

bajo

de i

nves

tigac

ión

que p

erm

ita re

cono

cer l

a co

mpl

ejida

d de

la re

alida

des e

duca

tivas

(com

o pr

oces

os in

tenc

iona

les, c

ultu

rales

y so

ciales

), qu

e con

side-

re la

s per

spec

tivas

de l

os p

artic

ipan

tes e

studi

ados

(por

ejem

plo,

laim

porta

ncia

de su

s esta

dos y

pro

ceso

s int

erno

s o su

pro

pia s

ubje-

tivid

ad),

así c

omo

la es

pecif

icida

d de

los c

onte

xtos

, sin

pre

tend

eral

tera

rlos

arbi

traria

men

te –

por

fines

“ci

entíf

icos

”–.

De

igua

lm

aner

a, la

inve

stiga

ción

gene

rada

a pa

rtir d

el us

o de

esta

s estr

ate-

gias

pue

de se

ntar

bas

es im

port

ante

s que

per

mita

n el

desa

rrol

losim

ultá

neo

y re

cípro

co ta

nto

de lo

s esc

enar

ios y

reali

dade

s edu

ca-

tivas

com

o de

l con

ocim

iento

teór

ico, m

etod

ológ

ico y

técn

ico p

si-co

educ

ativo

. Po

r últi

mo,

per

o no

men

os im

porta

nte,

al pr

esen

te se

ha t

oma-

do u

na m

ayor

con

cienc

ia de

sde

la di

scip

lina

por d

esar

rolla

r pro

-pu

esta

s de i

nter

venc

ión

o as

esor

amien

to q

ue co

nsid

eren

la p

robl

e-m

ática

de

los

bene

ficiar

ios

desd

e su

pro

pia

visió

n pa

ra q

ue n

opr

edom

ine e

xclu

sivam

ente

la d

el ex

perto

que

inte

rvien

e en

ella.2

1

Más

allá

de lo

s mod

elos q

ue al

guno

s aut

ores

han

den

omin

ado

deex

perto

o d

e tra

splan

te se

han

pro

pues

to aq

uello

s otro

s que

recu

-pe

ran

la m

irada

del

usua

rio o

que

con

sider

an la

impo

rtanc

ia de

lco

ntex

to so

ciocu

ltura

l en

dond

e éste

par

ticip

a (m

odelo

s eco

lógi

cos

cent

rado

s en

el us

uario

) (vé

ase

al re

spec

to D

íaz B

arrig

a y

Saad

,19

96; M

oner

eo y

Poz

o, 2

005)

. Re

spec

to a

las p

ráct

icas p

rofes

iona

les q

ue ca

ract

eriza

n es

te pe

rio-

do, c

onsid

ero

que l

a fas

e ant

erio

r fue

bas

tant

e más

pro

duct

iva e

nlo

que

toca

a la

gen

erac

ión

y de

sarro

llo d

e las

mism

as. E

mpe

ro,

pued

en h

acer

se d

os co

men

tario

s adi

ciona

les q

ue m

atiza

n de

form

aim

porta

nte l

a ant

erio

r dec

larac

ión:

a) V

arias

de l

as p

ráct

icas i

nicia

das e

n la

fase

ante

rior c

ontin

úan

enpl

eno

desa

rrollo

, per

o alg

unas

de

ellas

se h

an re

signi

ficad

o de

form

a im

porta

nte g

racia

s a la

apar

ición

de l

os n

uevo

s par

adig

-m

as o

disc

urso

s psic

oedu

cativ

os, a

los n

uevo

s mod

elos d

e int

er-

29PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

21. E

n va

rios t

raba

jos (

Díaz

Barri

ga, 2

006;

Mar

ches

i yM

artín

, 199

8; M

oner

eo

y Po

zo, 2

006)

se h

an id

en-

tifica

do al

guno

s mod

elos

de in

terve

nció

n qu

e se

encu

entra

n de

ntro

de u

n co

ntin

uum

apoy

o téc

nico

-di

rect

ivo vs

. tra

bajo

de

colab

orac

ión-

no d

irect

ivo.

De a

cuer

do co

n M

arch

esi y

Mar

tín (1

998)

, ésto

s son

los s

iguien

tes: a

)el m

odelo

del e

xpert

o en

el qu

e la

inter

venc

ión

se d

efine

exclu

sivam

ente

en fu

nció

nde

los m

arco

s refe

renc

iales

del p

rofes

iona

l (se

asoc

iaco

n la

postu

ra ap

licac

ioni

s-ta

y co

n el

mod

elo cl

ínico

-re

habi

litat

orio

); b)

elm

ode-

lo de

tras

plant

een

que s

ere

cono

ce la

pos

ibili

dad

deex

trapo

lar u

na b

uen

parte

de lo

s sab

eres

des

arro

llado

spa

ra la

inter

venc

ión,

per

oaú

n las

dec

ision

es so

nto

mad

as p

or lo

s age

ntes

expe

rtos,

quien

es la

s gen

e-ra

n; c)

el m

odelo

de u

suar

ioen

el q

ue el

pro

fesio

nal

cons

ider

a la p

robl

emát

icade

los b

enefi

ciario

s y h

asta

sus p

ropi

os p

unto

s de v

ista

para

selec

ciona

r la i

nter

ven-

ción

que s

e con

sider

e más

apro

piad

a;d)

el m

odelo

de

forta

lecim

iento

que,

sigui

en-

do co

n la

tóni

ca d

el m

odelo

anter

ior,

parte

de l

a ide

a de

que l

os p

rofes

iona

les d

eben

prop

orcio

nar l

a ayu

da p

ara

cons

egui

r el m

ayor

pro

tago

-ni

smo

y co

ntro

l de l

osbe

nefic

iario

s y e)

elm

odelo

de n

egoc

iació

n,qu

e tra

baja

con

el pr

opós

ito d

e bus

car

acue

rdos

y co

ordi

nació

n de

per

spec

tivas

entre

los

prof

esio

nales

y lo

s ben

efi-

ciario

s den

tro d

e su

prop

ioco

ntex

to.

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117clavesNIU 11/15/07 9:59 Page 29

Page 24: Una reflexión crítica sobre el devenir

venc

ión

o bi

en, d

ebid

o a

los

cam

bios

suf

ridos

por

la p

ropi

adi

nám

ica d

e de

sarro

llo d

e lo

s pr

oces

os e

duca

tivos

. Un

caso

repr

esen

tativ

o en

este

sent

ido

es, p

or e

jempl

o, e

l cam

po d

e la

educ

ació

n es

pecia

l que

ha s

ufrid

o ca

mbi

os im

porta

ntes

al re

con-

cept

ualiz

arse

en su

s dim

ensio

nes p

edag

ógica

s y en

el m

odo

dein

serc

ión

e inc

lusió

n de

ntro

de l

os co

ntex

tos s

ocio

educ

ativo

s, lo

que a

su ve

z ha p

rovo

cado

cier

tas m

odifi

cacio

nes e

n la

natu

rale-

za, a

ctivi

dade

s y m

odos

de a

prox

imac

ión

de lo

s psic

ólog

os ed

u-ca

tivos

a lo

s pro

blem

as q

ue d

icho

cam

po in

cluye

(por

ejem

plo,

su p

artic

ipac

ión

en el

trab

ajo d

e inc

lusió

n ed

ucat

iva en

dife

ren-

tes n

iveles

y en

el tr

abajo

del

dise

ño d

e ade

cuac

ione

s cur

ricul

a-re

s seg

ún la

s nec

esid

ades

educ

ativa

s esp

ecial

es d

e que

se tr

ate)

. b)

Por

otro

lado

, hay

una

tend

encia

e in

teré

s cre

cient

e por

el es

tu-

dio

de o

tras p

ráct

icas e

duca

tivas

más

allá

de lo

s esc

enar

ios e

sco-

lares

. Esta

tend

encia

, que

pod

ría d

enom

inar

se d

el “c

entro

a la

perif

eria”

–da

do q

ue el

núc

leo d

uro

de la

inve

stiga

ción

psico

e-du

cativ

a ha

sido

, y c

ontin

úa si

éndo

lo, l

a co

mpr

ensió

n de

los

proc

esos

de e

nseñ

anza

y ap

rend

izaje

en el

cont

exto

esco

lar–,

seha

cara

cter

izado

por

el d

eseo

man

ifies

to d

e exp

lora

r los

pro

ceso

sed

ucat

ivos q

ue o

curre

n en

otro

s con

text

os ta

les co

mo

la ed

uca-

ción

a pad

res,

en la

fam

ilia,

en es

cena

rios c

omun

itario

s, de

ntro

de lo

s med

ios d

e inf

orm

ació

n m

asiva

, en

el ám

bito

de l

a salu

d o

en en

torn

os v

irtua

les o

elec

tróni

cos,

etcéte

ra.

Esen

cialm

ente

en es

ta ú

ltim

a fas

e, au

nque

en g

ran

med

ida t

oda-

vía se

per

cibe u

na im

porta

nte i

nflu

encia

del

plan

team

iento

aplic

a-cio

nista

en la

vid

a aca

dém

ica y

pro

fesio

nal d

el ps

icólo

go ed

ucat

ivo,

sin d

uda h

an ap

arec

ido

nuev

os es

pacio

s de r

eflex

ión

para

ente

nder

con

may

or cr

iticis

mo

el lu

gar q

ue h

a ven

ido

ocup

ando

la PE

y po

rha

cer u

na to

ma d

e con

cienc

ia so

bre l

o qu

e pod

ría ll

egar

a se

r. H

ayun

a tri

ple

fuer

za m

otor

a qu

e a

parti

r de

lo a

ntes

dich

o no

s está

mov

iendo

hac

ia nu

evas

form

as d

e des

arro

llo y

de a

utor

refle

xión:

a)

el re

cono

cimien

to d

e nue

stro

pasa

do h

istór

ico y

esta

tuto

epist

emo-

lógi

co ac

tual,

b)lo

s ava

nces

pro

pios

de l

a disc

iplin

a y c)

las n

ueva

sde

man

das s

ocial

es q

ue se

le ex

igen

al p

sicól

ogo

educ

ativ

o y

que l

epl

ante

an n

uevo

s des

afío

s en

relac

ión

con

los á

mbi

tos y

tipo

s de

prob

lemát

icas e

duca

tivas

que

atien

de y

deb

e ate

nder,

y so

bre c

ómo

debe

hac

erlo

.

COM

ENTA

RIO

S FI

NA

LES

A M

AN

ERA

DE

CON

CLU

SIÓ

N

En el

sigl

o an

terio

r, la

PEde

sarro

lló en

nue

stro

país

su b

reve

per

opr

opia

histo

ria. A

unqu

e con

un

retra

so im

porta

nte,

pued

e dec

irse

que é

sta h

a sid

o un

tant

o sim

ilar a

com

o ha

ocu

rrido

en o

tras l

ati-

30PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117clavesNIU 11/15/07 9:59 Page 30

Page 25: Una reflexión crítica sobre el devenir

tude

s del

orbe

(Fer

nánd

ez, 1

998)

. Hito

s hist

órico

s y ep

istem

ológ

i-co

s esb

ozad

os ap

enas

en la

s pág

inas

de e

ste tr

abajo

par

ecen

apun

tar

y co

rrobo

rar l

o an

tes d

icho.

Dur

ante

el p

erio

do d

e for

mac

ión

(en

que n

o ha

y un

a PE

prop

iamen

te d

icha c

omo

activ

idad

acad

émica

ypr

ofes

iona

l), p

ero

espe

cialm

ente

en el

de d

esar

rollo

y co

nsol

idac

ión

–el s

egun

do p

erio

do–,

la PE

se h

a reg

ido

por u

n m

odelo

aplic

acio

-ni

sta en

su q

ueha

cer p

rofes

iona

l y ci

entíf

ico, a

sí co

mo

en la

form

a-ció

n ot

orga

da a

los p

sicól

ogos

educ

ativo

s. Al

pre

sent

e, en

plen

o te

rcer

per

iodo

en q

ue la

PEha

gan

ado

una

cierta

pre

senc

ia in

stitu

ciona

l y ci

entíf

ica, y

a no

pued

e evit

ar en

fren-

tarse

de l

leno

a la t

area

de a

utoa

firm

ar su

iden

tidad

pro

pia c

omo

disc

iplin

a cien

tífico

-apl

icada

, a es

clare

cer s

us v

íncu

los c

on la

psic

o-lo

gía g

ener

al y

con

la ed

ucac

ión,

a de

limita

r sus

rasg

os p

ropi

os q

uela

disti

ngue

n re

spec

to a

otra

s disc

iplin

as ci

entíf

icas q

ue es

tudi

an lo

spr

oces

os y

las p

ráct

icas e

duca

tivas

y, p

or ú

ltim

o, a

ampl

iar su

s hor

i-zo

ntes

pro

fesio

nales

.Co

mo

disc

iplin

a apl

icada

su p

unto

de i

nicio

y d

e lleg

ada s

on la

spr

áctic

as y

los p

robl

emas

educ

ativo

s. Y

en es

e sen

tido,

el co

met

ido

cent

ral d

el ps

icólo

go ed

ucat

ivo d

ebe s

er re

aliza

r una

activ

idad

pro

-fe

siona

l par

a co

ntrib

uir a

mejo

rar,

inno

var o

tran

sform

ar d

ichas

prác

ticas

educ

ativa

s den

tro d

el sis

tem

a edu

cativ

o na

ciona

l (au

nque

tam

bién

en o

tras q

ue co

rresp

onde

n a l

a edu

cació

n ex

traes

colar

), as

íco

mo

a da

r sol

ució

n a

los p

robl

emas

educ

ativ

os m

ás u

rgen

tes e

nnu

estro

país

tales

com

o el

analf

abet

ismo,

los b

ajos n

ivele

s de c

ali-

dad

educ

ativa

, la d

eser

ción,

la v

iolen

cia es

colar

, la a

tenc

ión

a niñ

osde

la ca

lle, e

l aná

lisis

de la

s rela

cione

s ent

re p

roce

sos e

duca

tivos

ym

edio

s de i

nfor

mac

ión

mas

iva, l

as p

erso

nas c

on ca

pacid

ades

dife

-re

ntes

etc

., en

los q

ue la

par

ticip

ació

n de

nue

stro

grem

io n

o ha

logr

ado

aún

el su

ficien

te im

pact

o qu

e pod

ría te

ner (

Díaz

Bar

riga e

tal.

, 200

6). E

n es

te se

ntid

o, ca

be h

acer

se la

s sig

uien

tes p

regu

ntas

enfo

rma d

irect

a: ¿H

asta

don

de, e

n qu

é dire

cció

n y

con

qué g

rado

de

efica

cia h

a con

tribu

ido

el ps

icólo

go ed

ucat

ivo a

enfre

ntar

tan

difí-

ciles

tare

as?,

¿cóm

o y e

n qu

é lug

ar n

os en

cont

ram

os re

spec

to a

esta

sim

porta

ntes

cues

tione

s? Po

r lo

que s

eñala

ba en

las l

ínea

s ant

erio

res d

e este

trab

ajo, u

nen

foqu

e apl

icacio

nista

de l

a PE

pare

ce te

ner i

mpo

rtant

es li

mita

cio-

nes e

n es

te se

ntid

o, d

ados

sus r

asgo

s de o

rigen

ante

s señ

alado

s (su

proc

livid

ad al

“psic

olog

ismo”

, su

tende

ncia

al in

divid

ualis

mo

meto

-do

lógi

co, s

u re

lació

n jer

arqu

izado

ra co

n las

prá

ctica

s y lo

s act

ores

educ

ativo

s que

ha p

rovo

cado

una

apro

xim

ació

n ca

rent

e de v

alide

zec

ológ

ica q

ue f

alla

en c

aptu

rar

la co

mpl

ejida

d de

la a

ctiv

idad

hum

ana e

n co

ntex

to (G

rinde

r, 19

89; O

’Don

ell y

Lev

in, 2

001)

. Ape

sar d

e no

pode

r neg

ar q

ue es

te en

foqu

e ha t

enid

o su

impo

rtan-

cia y

luga

r hist

órico

, pue

sto q

ue p

erm

itió

cierto

s log

ros e

n la

pro-

31PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117clavesNIU 11/15/07 9:59 Page 31

Page 26: Una reflexión crítica sobre el devenir

ducc

ión

cient

ífica

cont

ribuy

endo

inclu

so a

engr

osar

las t

res d

imen

-sio

nes d

e la P

Ey,

de al

guna

form

a, a p

rom

over

la d

iversi

ficac

ión

delas

act

ivid

ades

pro

fesio

nales

del

psicó

logo

edu

cativ

o, e

s evi

dent

equ

e ya

no es

sufic

iente

par

a ge

nera

r apl

icacio

nes e

impl

icacio

nes

relev

ante

s par

a las

nue

vas r

ealid

ades

que

expe

rimen

ta la

socie

dad

yla

educ

ació

n m

exica

na.

Sólo

con

una p

ropu

esta

o ap

roxim

ació

n m

ás ce

rcan

a en

lo ep

is-te

mol

ógico

y en

lo m

etod

ológ

ico a

la re

alida

d ed

ucat

iva, q

ue es

ta-

blez

ca u

na re

lació

n m

ás h

orizo

ntal

y de

influ

encia

recíp

roca

con

ésta

, que

reco

nozc

a la c

ompl

ejida

d y

el di

nam

ismo

que c

arac

teriz

aa l

os co

ntex

tos y

prá

ctica

s edu

cativ

as, s

e log

rará

n ap

orta

cione

s psi-

coed

ucat

ivas

más

pro

miso

rias y

fruc

tífer

as q

ue b

enef

iciar

án a

lapr

oblem

ática

educ

ativa

nac

iona

l y al

des

arro

llo d

e la P

Een

su q

ue-

hace

r cien

tífico

y p

rofes

iona

l. D

e este

mod

o se

rá p

osib

le en

gros

ar lo

s sab

eres

teór

ico-c

once

p-tu

ales (

cono

cim

iento

exp

licat

ivo

e in

terp

reta

tivo)

, tec

noló

gico

s(h

abili

dade

s y es

trate

gias

de d

iseño

de m

odelo

s y p

ropu

esta

s) y t

éc-

nico

-inte

rven

tivos

(hab

ilida

des d

e act

ivida

d pr

ofes

iona

l esp

ecífi

cas

de d

omin

io p

ara

los d

istin

tos á

mbi

tos d

e ap

licac

ión

y as

esor

ía)

prop

iamen

te p

sicoe

duca

tivos

, los

cuale

s con

tará

n co

n m

ayor

rele-

vanc

ia y

perti

nenc

ia y

será

n m

ás ú

tiles

a lo

s psic

ólog

os ed

ucat

ivos

cuan

do d

esde

las p

ráct

icas e

duca

tivas

se le

s int

erpe

le pa

ra as

esor

ar,in

terv

enir

o pr

oblem

atiza

r los

pro

ceso

s edu

cativ

os, y

a se t

rate

de

acci

ones

eva

luat

ivas

, rem

edia

les, d

e di

seño

, de

ases

oram

iento

-in

terv

enció

n, d

e inv

estig

ació

n o

de p

reve

nció

n. P

ero

sin d

uda e

stos

sabe

res,

que

se re

cono

cen

com

o im

pres

cind

ibles

, hab

rán

de se

rac

ompa

ñado

s por

un

traba

jo m

ás si

stem

átic

o de

los p

sicól

ogos

educ

ativo

s por

com

pren

der e

l com

plejo

tejid

o de

las p

ráct

icas e

du-

cativ

as y

por

una

revi

sión

de su

pro

pio

disc

urso

cien

tífico

en es

tadi

recc

ión.

En

esta

impo

rtant

e fae

na p

uede

n se

r muy

enriq

uece

do-

ras t

ambi

én la

s apo

rtacio

nes d

e otra

s disc

iplin

as (l

a ped

agog

ía, la

socio

logí

a de l

a edu

cació

n, la

filo

sofía

de l

a edu

cació

n, la

econ

o-m

ía de

la ed

ucac

ión,

etc.)

, por

lo q

ue d

eben

cons

truirs

e los

pue

n-te

s nec

esar

ios p

ara u

n di

álogo

fruc

tífer

o co

n ell

as.

Tal p

arec

e que

la ag

enda

pró

xima d

e la P

Eten

drá q

ue es

tar e

nca-

min

ada a

bus

car u

na vi

sión

equi

libra

da d

e sí m

isma c

omo

activ

idad

cient

ífica

y p

rofes

iona

l. Es

dec

ir, h

abrá

de e

sforz

arse

por

bus

car s

ucr

ecim

iento

cien

tífico

disc

iplin

ar y

al m

ismo

tiem

po in

tent

ar u

nm

ejor d

esar

rollo

com

o ac

tivid

ad ap

licad

a par

a esta

blec

er u

n di

álogo

más

inte

nso

con

la ed

ucac

ión,

de m

odo

que s

us es

fuer

zos y

apor

ta-

cione

s pue

dan

ser c

onsid

erad

os e

n la

cons

trucc

ión

de p

ropu

esta

sed

ucati

vas –

dent

ro y

fuer

a de l

a situ

ació

n es

colar

– en

nue

stro

país.

Pe

ro n

o só

lo se

requ

iere

que

ésto

s sea

n ef

icace

s y v

iables

, sin

oqu

e ade

más

sean

más

visi

bles

y re

cupe

rabl

es en

la d

imen

sión

socia

l

32PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117clavesNIU 11/15/07 9:59 Page 32

Page 27: Una reflexión crítica sobre el devenir

y po

lítica

. Al r

espe

cto,

Col

l (20

05) h

a llam

ado

la at

enció

n so

bre l

ane

cesid

ad d

e que

el p

sicól

ogo

de la

educ

ació

n pa

rticip

e más

activ

a-m

ente

en el

análi

sis y

valo

ració

n cr

ítica

de l

as p

olíti

cas e

duca

tivas

,y

de q

ue se

cons

iga q

ue el

cono

cimien

to p

sicoe

duca

tivo

esté

más

pres

ente

y se

le co

nsid

ere e

n la

disc

usió

n pú

blica

y en

los p

roce

sos

de to

ma d

e dec

ision

es q

ue se

relac

ione

n co

n la

orga

niza

ción

y fu

n-cio

nam

iento

del

siste

ma e

duca

tivo.

Qui

zás s

u pr

esen

cia –

en el

sen-

tido

en q

ue se

está

seña

lando

– m

ejora

ría o

stens

iblem

ente

con

lacr

eació

n de

una

asoc

iació

n o

un co

legio

de p

sicól

ogos

de l

a edu

ca-

ción

–con

la q

ue n

unca

se h

a con

tado

has

ta el

pre

sent

e en

nues

tropa

ís– q

ue co

adyu

varía

a su

reco

nocim

iento

ofic

ial (y

socia

l) co

mo

un ci

entíf

ico-p

rofes

iona

l de l

a edu

cació

n. Ig

ualm

ente

, en

el m

ismo

teno

r, ha

ría fa

lta u

na m

ayor

pre

senc

ia de

sus a

porta

cione

s en

lasre

vista

s y ó

rgan

os d

e pub

licac

ión

cient

ífica

educ

ativa

exist

ente

s en

nues

tro m

edio

, así

com

o la

apar

ición

en u

n fu

turo

pró

ximo

de u

nao

varia

s rev

istas

espe

cífica

s de P

Equ

e den

cabi

da a

las p

osib

ilida

des

expl

icativ

as, i

nter

preta

tivas

e in

terve

ntiva

s de s

u m

irada

y en

la q

uese

reali

cen

y pr

esen

ten

inve

stiga

cione

s y re

flexi

ones

siste

mát

icas

sobr

e su

esta

tuto

disc

iplin

ar y

pro

fesio

nal.

Por l

o qu

e toc

a al c

ampo

pro

fesio

nal –

tal y

com

o se

ha i

nten

ta-

do d

ocum

enta

r en

este

traba

jo–,

los p

sicól

ogos

educ

ativo

s han

ocu

-pa

do d

istin

tos e

spac

ios d

e act

ivid

ad p

rofe

siona

l dur

ante

su co

rtahi

storia

. Y su

par

ticip

ació

n en

nue

vos e

spac

ios p

rofes

iona

les es

con-

secu

encia

dire

cta d

el pr

opio

des

arro

llo d

e la d

iscip

lina y

de l

a nat

u-ra

leza c

ambi

ante

de l

as p

ráct

icas e

duca

tivas

y cu

ltura

les. S

i bien

esev

iden

te qu

e en

la ac

tuali

dad

su n

icho

prin

cipal

aún

se u

bica

en lo

ses

cena

rios e

scol

ares

don

de n

o só

lo re

aliza

n ta

reas

trad

icion

ales d

eev

aluac

ión

psico

educ

ativa

, sin

o ot

ras m

ás co

mo

son

las ac

tivid

ades

de d

iseño

curri

cular

e in

struc

ciona

l, la

ases

oría

psico

educ

ativ

a, la

capa

citac

ión

y fo

rmac

ión

doce

nte,

su p

artic

ipac

ión

en la

ges

tión

depr

opue

stas p

ara l

a ins

trum

enta

ción

de d

idác

ticas

espe

cífica

s, la

con-

sejer

ía y

orien

tació

n ed

ucat

iva,

la ed

ucac

ión

espe

cial y

la in

tegr

a-ció

n ed

ucat

iva, e

tc., t

ambi

én h

a com

enza

do a

parti

cipar

en n

ueva

sac

tivid

ades

que

reba

san

la in

stitu

ción

esco

lar y

que

pre

tend

en in

ci-di

r en

otro

tipo

de p

ráct

icas e

duca

tivas

(edu

cació

n y

fam

ilia,

edu-

cació

n y

cont

exto

s com

unita

rios,

educ

ació

n y

salu

d, et

c.). E

n es

tas

prác

ticas

con

men

or tr

adici

ón, e

n do

nde

empi

eza

a de

sarro

llarse

com

o pr

ofes

iona

l, el

psicó

logo

edu

cativ

o ha

brá

de c

orre

spon

der

valo

rand

o lo

s rec

urso

s teó

rico-

expl

icativ

os, m

etod

ológ

icos,

proy

ec-

tivos

e in

terv

entiv

os co

n lo

s que

cuen

ta, p

uesto

que

muy

pro

babl

e-m

ente

tend

rá q

ue d

esar

rolla

r otro

s nue

vos q

ue re

quier

en d

e may

orpe

rtine

ncia

y es

pecif

icida

d pa

ra d

ichos

cont

exto

s. Lo

que

tam

bién

hem

os ap

rend

ido

en to

dos e

stos a

ños e

s que

el m

odo

de ap

roxim

ar-

nos e

n la

prob

lemat

izació

n y

la in

terv

enció

n co

n la

reali

dad

educ

a-

33PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117clavesNIU 11/15/07 9:59 Page 33

Page 28: Una reflexión crítica sobre el devenir

tiva,

cualq

uier

a que

ésta

sea,

debe

ser m

enos

uni

dire

ccio

nal,

más

ecol

ógica

-con

text

uada

, más

ada

ptat

iva

y en

la q

ue se

recu

pere

lavis

ión

de lo

s ben

eficia

rios.

Por o

tro la

do, t

ambi

én es

nec

esar

io h

acer

una

reor

ienta

ción

delas

pro

pues

tas c

urric

ular

es d

e for

mac

ión

de lo

s fut

uros

psic

ólog

osed

ucat

ivos

, que

sean

cong

ruen

tes c

on lo

que

en es

te tr

abajo

se h

adi

cho

(Díaz

Bar

riga e

t al.,

2006

). En

prim

er té

rmin

o, es

men

este

rha

cer

prop

uesta

s cu

rricu

lares

int

egra

dora

s qu

e co

ntem

plen

las

dim

ensio

nes p

rincip

ales d

e la P

E: la

teór

ico-c

once

ptua

l, la

met

odo-

lógi

ca y

pro

yect

iva, y

la té

cnico

inte

rven

tiva,

con

lo cu

al el

proc

eso

de fo

rmac

ión

inclu

iría u

na se

rie d

e sab

eres

expl

icativ

o-co

ncep

tua-

les, m

etodo

lógic

os, t

ecno

lógic

os y

técn

icos,

sin d

escu

idar

los a

spec

-to

s étic

o-pr

ofes

iona

les. A

las d

imen

sione

s men

ciona

das t

endr

íamos

que

añad

ir ot

ras:

a)la

de ti

po c

onte

xtua

l, da

do q

ue e

l psic

ólog

oed

ucat

ivo, c

omo

ya se

ha d

icho,

deb

e con

tar c

on u

n co

nocim

iento

sobr

e la p

robl

emát

ica ed

ucat

iva d

el pa

ís, so

bre e

l sist

ema e

duca

tivo

nacio

nal,

así c

omo

pose

er u

n co

nocim

iento

sobr

e las

pol

ítica

s edu

-ca

tivas

loca

les e

inte

rnac

iona

les q

ue p

reva

lecen

en m

ater

ia ed

ucat

i-va

, yb)

la d

e tip

o pr

ofes

iona

l, da

do q

ue se

requ

iere t

ener

un

cono

-cim

iento

de l

a esp

ecifi

cidad

de e

ste ti

po d

e con

ocim

iento

que

se le

dem

anda

al p

sicól

ogo

educ

ativo

den

tro d

e su

ejerc

icio

prof

esio

nal

(nor

mat

ivas y

pre

scrip

cione

s pro

fesio

nales

, tip

os d

e pro

blem

ática

sy

dilem

as q

ue se

le p

rese

ntan

, dem

anda

s de i

nstit

ucio

nes y

org

ani-

zacio

nes e

n do

nde é

ste la

bora

, pro

ceso

s de t

oma d

e dec

ision

es, e

tc.)

(De l

a Fue

nte,

2003

). U

na se

gund

a cu

estió

n im

porta

nte

cons

iste

en c

onsid

erar

una

form

ació

n pl

ural

que t

ome e

n cu

enta

la re

alida

d pl

urip

arad

igm

áti-

ca q

ue ca

ract

eriza

hoy

a la

PE(H

erná

ndez

, 199

8a y

199

8b),

sean

ésto

s de t

ipo

teór

ico (p

sicol

ógico

o p

ropi

amen

te p

sicoe

duca

tivo)

om

etodo

lógic

o, si

n ca

er en

los t

amice

s sup

erfic

iales

del

encic

lope

dis-

mo

ni en

los e

clect

icism

os in

genu

os. E

n ta

l sen

tido

se re

quier

e que

las p

ropu

esta

s cur

ricul

ares

cont

empl

en es

ta ca

ract

eríst

ica d

e la d

is-cip

lina,

pero

en

dond

e se

enf

atice

la fo

rmac

ión

en la

s po

stura

sco

nstru

ctiv

istas

psic

ológ

icas y

socio

cultu

rales

(y la

s pos

ibles

pro

-pu

esta

s int

egra

dora

s de

amba

s) qu

e en

la a

ctua

lidad

son

las q

uem

ayor

pre

senc

ia y

pote

ncial

idad

exp

licat

iva

e in

terv

entiv

a ha

nde

mos

trado

y en

las q

ue co

n m

ayor

serie

dad

se h

an p

lante

ado

lasre

lacio

nes c

on la

prá

ctica

s edu

cativ

as tr

atan

do d

e evit

ar el

abus

o de

la jer

arqu

izació

n un

idire

ccio

nal (

Col

l, 20

01b;

Her

nánd

ez, 2

006;

Laro

chell

e et

al.,

1998

; M

cCas

lin y

Hick

ey,

2001

; Sá

nche

z y

Gar

cía, 2

002)

. U

n te

rcer

asu

nto

impo

rtant

e, qu

e co

n se

gurid

ad s

erá

el m

áspo

lémico

por

lo q

ue é

ste p

ostu

la, re

quier

e qu

e en

las n

ueva

s pro

-pu

estas

curr

icula

res d

eje d

e con

sidera

rse a

la PE

com

o un

o m

ás d

e los

34PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117clavesNIU 11/15/07 9:59 Page 34

Page 29: Una reflexión crítica sobre el devenir

cam

pos d

e apli

cació

n de

la p

sicolo

gíay

se va

ya m

ás al

lá de

los p

lante-

amien

tos c

urric

ular

es q

ue se

han

pro

pues

to d

esde

los a

ños s

eten

ta(u

n tro

nco

com

ún y

lueg

o lo

s “ca

mpo

s de

aplic

ació

n” e

n la

fase

final

de la

form

ació

n ac

adém

ica).

Son

varia

s las

cue

stion

es q

ueha

sta ci

erto

pun

to d

eman

dan

que s

e sig

a una

estra

tegi

a dife

rent

e.El

prim

er p

robl

ema r

adica

en q

ue ca

da v

ez n

os cu

esta

más

trab

ajoa l

os d

ifere

ntes

tipo

s de p

sicól

ogos

(de l

a edu

cació

n, cl

ínico

s, so

cia-

les, e

tc.)

defin

ir un

“tro

nco

com

ún d

e for

mac

ión

básic

a” ap

ropi

a-do

, per

tinen

te y

váli

do p

ara l

os d

istin

tos “

cam

pos d

e apl

icació

n”,

dado

que

ésto

s cue

ntan

con

un co

nocim

iento

acad

émico

y p

rofe

-sio

nal q

ue d

epen

de ca

da ve

z men

os d

e uno

s sup

uesto

s prin

cipio

s oley

es g

ener

ales p

sicol

ógico

s de

natu

ralez

a ab

strac

ta, a

l gra

do q

uecu

ando

ésto

s se p

lante

an as

í inv

ariab

lemen

te se

les c

uesti

ona d

esde

la es

pecif

icida

d de

los c

onte

xtos

en d

onde

los p

sicól

ogos

aplic

ados

,llá

men

se co

mo

se le

s llam

e, re

aliza

n su

activ

idad

acad

émica

, inv

es-

tigat

iva y

pro

fesio

nal (

Col

l, 19

98; R

igo

et al

.,20

05).

El se

gund

opr

oblem

a se d

eriva

de l

a pro

pia e

volu

ción

de la

disc

iplin

a psic

oló-

gica q

ue la

hac

e par

ecer

se ca

da ve

z más

en su

dive

rsific

ació

n y d

esa-

rrollo

a las

inge

nier

ías q

ue a

otra

s disc

iplin

as co

mo

la cie

ncia

méd

i-ca

(en

don

de a

l pa

rece

r se

plan

tea

con

may

or f

acili

dad

una

form

ació

n bá

sica d

e tro

nco

com

ún p

ara l

uego

segu

ir co

n la

form

a-ció

n de

espe

cialid

ades

) (Ro

e, 20

03).

En u

n fu

turo

qui

zás d

ebam

osse

guir

una e

strat

egia

de fo

rmac

ión

curri

cular

par

ecid

a al c

aso

de la

sin

geni

erías

, en

la qu

e se p

lante

e una

insti

tució

n de

form

ació

n de

psicó

logo

s con

varia

s lín

eas o

carre

ras d

e for

mac

ión

prof

esio

nal q

ueoc

urra

n en

form

a cas

i par

alela

dada

su es

pecif

icida

d en

lo ac

adém

i-co

y en

lo p

rofes

iona

l.Si

n du

da, t

endr

íamos

que

plan

tear

nos e

sta im

porta

nte c

uesti

ónde

ntro

de l

as m

etas

más

inm

ediat

as d

e los

psic

ólog

os ed

ucat

ivos

:la

nece

sidad

de q

ue en

los n

uevo

s plan

team

iento

s cur

ricul

ares

sele

reco

nozc

a a la

PEun

a cier

ta au

tono

mía

relat

iva co

mo

disc

iplin

aco

n su

obj

eto

y m

étod

os d

e inv

estig

ació

n e i

nter

venc

ión

prop

ios.

No

obsta

nte,

cons

ider

o y

adm

ito q

ue la

PEde

be en

seña

rse d

entro

de la

s esc

uelas

y fa

culta

des d

onde

se im

parte

la P

sicol

ogía

–por

eso

susc

ribo

la ex

pres

ión

“aut

onom

ía r

elativ

a” s

igui

endo

a a

utor

esco

mo

Coll

–por

que e

s im

porta

nte q

ue se

aseg

ure l

a pos

ibili

dad

depl

ante

ar v

íncu

los d

e for

mac

ión

para

los f

utur

os p

sicól

ogos

educ

a-tiv

os a

parti

r de l

as in

terre

lacio

nes q

ue p

uede

n ex

istir

con

las o

tras

psico

logí

as (p

or ej

empl

o, so

n ev

iden

tes l

os p

osib

les la

zos –

espe

roqu

e bid

irecc

iona

les–

de la

PEco

n la

clíni

ca, l

a soc

ial, l

a psic

ofisi

o-ló

gica

o la

neu

rops

icolo

gía,

etc.)

. Per

o en

treta

nto

ocur

re el

pos

ible

plan

team

iento

de l

a exis

tenc

ia de

varia

s car

rera

s de p

sicol

ogía,

creo

que e

s más

fact

ible

que e

n un

futu

ro ce

rcan

o la

PEpu

eda

y de

baco

ntar

con

un n

úmer

o m

ayor

de e

spac

ios c

urric

ular

es “a

lo la

rgo

y

35PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117clavesNIU 11/15/07 9:59 Page 35

Page 30: Una reflexión crítica sobre el devenir

lo an

cho

del c

urríc

ulum

” par

a pod

er d

espl

egar

una

form

ació

n m

ásco

mpr

ehen

siva q

ue im

pliq

ue la

s dim

ensio

nes a

ntes

seña

ladas

. Po

r últi

mo,

se re

quier

e elab

orar

inno

vacio

nes c

urric

ular

es q

uean

te t

odo

prep

aren

a lo

s eg

resa

dos

de m

aner

a ap

ropi

ada

en la

dim

ensió

n pr

ofes

iona

l, pa

ra q

ue és

tos r

econ

ozca

n la

com

pleji

dad

del e

jercic

io so

cial d

e su

pro

fesió

n y

el co

mpr

omiso

de

su p

apel

com

o ag

entes

de c

ambi

o.

La f

orm

ació

n de

los

futu

ros

psicó

logo

s ed

ucat

ivos

hab

rá d

eor

ienta

rse d

e m

odo

tal q

ue b

usqu

e ir

más

allá

de

una

form

ació

nsu

stent

ada e

xclu

sivam

ente

en cl

ases

trad

icion

ales d

entro

de l

as au

lasun

iversi

taria

s y q

ue o

pte m

ás b

ien p

or u

na fo

rmac

ión

in si

tu en

los

esce

nario

s edu

cativ

os22

(esc

olar

es y

extra

esco

lares

) (D

íaz B

arrig

aet

al.,

2006

). U

na p

ropu

esta

curri

cular

–ad

emás

de c

onta

r con

otra

sac

tivid

ades

acad

émica

s adi

ciona

les–

pued

e esta

r ver

tebr

ada s

obre

laba

se d

e algu

nos m

odelo

s de e

nseñ

anza

expe

rienc

ial y

situ

ada e

n las

que s

e bus

caría

pro

mov

er la

cons

trucc

ión

de ap

rend

izajes

sign

ifica

-tiv

os (D

íaz B

arrig

a y H

erná

ndez

, 200

2; C

oll,

2001

b) en

situ

acio

-ne

s sim

ulad

as (p

ero

de al

to n

ivel

de “s

ituat

ivid

ad”)

o re

ales,

tales

com

o: la

ense

ñanz

a bas

ada e

n ca

sos o

el ap

rend

izaje

basa

do en

pro

-bl

emas

, el a

pren

diza

je a p

artir

de p

roye

ctos

y el

apre

ndiza

je en

ser-

vicio

(Díaz

Bar

riga e

t al.

2006

; Pac

heco

et a

l.,20

03).

Toda

s ella

spu

eden

ser o

pcio

nes v

álida

s par

a log

rar q

ue lo

s alu

mno

s apr

enda

nel

uso

func

iona

l y a

utor

regu

lado

de lo

s con

ocim

iento

s teó

ricos

,m

etod

ológ

icos,

tecn

ológ

icos e

inte

rven

tivos

, y q

ue al

mism

o tie

m-

po se

les p

ropo

rcio

ne ex

perie

ncias

de i

nmer

sión

para

que

logr

en u

nap

rend

izaje

situa

do d

el de

sem

peño

de

pape

les y

fun

cione

s, as

íco

mo

la pr

omoc

ión

de u

na ac

titud

de s

ervic

io, t

al y

com

o se

ejer

ceen

las p

ráct

icas p

rofes

iona

les au

tént

icas.

De e

ste m

odo,

cons

ider

a-m

os, p

uede

cont

ribui

rse a

reso

lver d

e for

ma s

igni

ficat

iva el

tem

ido

divo

rcio

ent

re la

form

ació

n ac

adém

ica y

la p

ráct

ica p

rofe

siona

lre

quer

ida e

n lo

s con

texto

s y es

cena

rios e

duca

tivos

en q

ue se

dem

an-

de. A

unqu

e en

el fo

ndo

se re

quer

iría t

ambi

én q

ue co

men

zára

mos

aan

aliza

r la

posib

ilida

d de

con

strui

r un

cono

cimien

to a

cadé

mico

-pr

ofes

iona

l int

egra

do b

asad

o en

el es

tabl

ecim

iento

de p

uent

es d

edo

ble v

ía en

tre lo

s sab

eres

aca

dém

icos y

los s

aber

es p

rofe

siona

lespr

oduc

idos

por

los p

sicól

ogos

edu

cativ

os q

ue tr

abaja

n en

uno

yot

ro d

e esto

s ám

bito

s, co

n el

fin d

e enf

rent

ar d

e llen

o es

ta d

esco

-ne

xión

epist

emol

ógica

y d

arle

may

or su

stent

o a l

as p

ropu

esta

s edu

-ca

tivas

inno

vado

ras e

n el

sent

ido

en q

ue se

han

com

enta

do23

(De

la Fu

ente,

200

3).

36PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

22. E

n la

Coor

dina

ción

dePs

icolo

gía E

duca

tiva (

licen

-cia

tura

) de l

a Fac

ulta

d de

Psico

logía

de l

a UN

AMse

cuen

ta co

n un

a exp

erien

ciado

cum

enta

da (Á

vila e

t al.,

1996

; Díaz

Bar

riga y

Saa

d,19

96) s

obre

un

mod

elo d

efo

rmac

ión

en la

prá

ctica

que s

e ase

meja

en m

ucho

ala

prop

uesta

curri

cular

suge

rida e

n el

texto

. De

form

a bre

ve, e

l mod

elo d

efo

rmac

ión

en la

prá

ctica

parte

de u

na re

valo

ració

nde

l con

ocim

iento

prá

ctico

(la p

ráct

ica n

o es

un

simpl

e“d

esar

rollo

o ap

licac

ión

dela

teoría

”, sin

o un

requ

isito

para

enten

der m

ejor a

esta

últim

a (D

e la F

uent

e,20

03) y

pro

pone

un

entre

-na

mien

to (m

ínim

o 8

hora

sa l

a sem

ana d

el sé

ptim

o al

nove

no se

mes

tres)

de lo

ses

tudi

antes

sigu

iendo

de

cerc

a la i

dea d

el pr

ofes

iona

lre

flexiv

o de

Sch

ön. E

n es

taex

perie

ncia

curri

cular

los

alum

nos r

ealiz

an p

roye

ctos

de in

terve

nció

n-in

vesti

ga-

ción

en es

cena

rios y

con

prob

lemas

educ

ativo

s rea

lessig

uien

do u

n m

odelo

ecol

ó-gic

o de

usu

ario

(véa

se n

ota

21) y

gui

ados

por

med

io d

ela

supe

rvisi

ón d

e un

ases

orac

adém

ico ad

scrit

o a l

aCo

ordi

nació

n de

Psic

olog

íaEd

ucat

iva. L

os p

roye

ctos

desa

rrolla

dos p

or lo

s alu

m-

nos p

asan

por

las s

iguien

teseta

pas:

indu

cció

n, d

etec-

ción,

diag

nósti

co, p

rogr

a-m

ació

n, in

terve

nció

n, ev

a-lu

ació

n y

com

unica

ción.

Inclu

so, a

ctua

lmen

te, p

orm

edio

de e

ste m

odelo

los

alum

nos p

uede

n ac

redi

tar

(ade

más

de r

ealiz

ar su

s act

i-vid

ades

prá

ctica

s) el

serv

icio

socia

l y el

pro

ceso

de t

itula-

ción.

23

. Me p

arec

e que

una

pro

-pu

esta

en es

ta d

irecc

ión

cons

istirí

a en

dise

ñar u

ncu

rrícu

lo b

asad

o en

la b

ús-

qued

a de l

a int

egra

ción

dem

odelo

s de i

nput

(que

enfat

izan

la fo

rmac

ión

aca-

dém

ica, t

al y

com

o ge

nera

l-

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117clavesNIU 11/15/07 9:59 Page 36

Page 31: Una reflexión crítica sobre el devenir

REFE

REN

CIAS

AGU

ILAR

, J.,

S. R

ojas

-Dru

mm

ond,

A. O

lmos

, M. L

. Lul

e y F

. Díaz

-Bar

riga (

1983

), “E

l enf

oque

cogn

oscit

ivo

en la

psic

olog

ía ed

ucat

iva e

n M

éxico

dur

ante

la d

écad

a 197

3-19

83”,

en U

nadé

cada

en la

Fac

ulta

d de

Psic

ología

, Méx

ico, F

acul

tad

de P

sicol

ogía,

UN

AM.

ARRE

DO

ND

O, V

. y R

. Mer

cado

(198

4), “

La en

seña

nza u

nive

rsita

ria d

el ps

icólo

go ed

ucat

ivo y

supr

áctic

a pro

fesio

nal”,

pon

encia

pre

sent

ada e

n el

XXIII

Con

gres

o In

terna

ciona

l de P

sicol

ogía,

Acap

ulco

, Méx

ico.

ANU

IES

(Aso

ciació

n N

acio

nal d

e Uni

versi

dade

s e In

stitu

cione

s de E

duca

ción

Supe

rior)

(200

5),

Anua

rio es

tadí

stico

200

4. P

oblac

ión es

colar

de l

icenc

iatu

ra,M

éxico

, AN

UIE

S.AN

UIE

S(A

socia

ción

Nac

iona

l de U

nive

rsida

des e

Insti

tucio

nes d

e Edu

cació

n Su

perio

r) (2

004b

),Ca

tálog

o de

car

rera

s de

licen

ciatu

ra e

n un

iver

sidad

es e

insti

tuto

s tec

nológ

icos d

e la

AN

UIE

S,M

éxico

, AN

UIE

S.AN

UIE

S(A

socia

ción

Nac

iona

l de U

nive

rsida

des e

Insti

tucio

nes d

e Edu

cació

n Su

perio

r) (2

001)

,An

uario

esta

dísti

co 2

000.

Pob

lación

esco

lar d

e lice

ncia

tura

, Méx

ico, A

NU

IES.

ANU

IES

(Aso

ciació

n N

acio

nal d

e Uni

versi

dade

s e In

stitu

cione

s de E

duca

ción

Supe

rior)

(199

0),

Anua

rio es

tadí

stico

199

0. L

icenc

iatu

ra, M

éxico

, AN

UIE

S.AU

SUBE

L, D

. P. (

1969

), “I

s the

re a

disc

iplin

e of

edu

catio

nal p

sych

olog

y?”,

Psyc

holog

y in

the

Scho

ols, v

ol. 6

, pp.

232

-244

. AV

ILA,

J. L

., G

. Delg

ado,

M. E

. Mar

tínez

y P

. Mor

eno

(199

6), “

El si

stem

a de p

ráct

icas d

el ár

eade

Psic

olog

ía Ed

ucat

iva:

cont

inui

dad

y ca

mbi

os a

lo la

rgo

de 2

0 añ

os”,

Enseñ

anza

eIn

vesti

gació

n en

Psic

ología

,vol

s. 1-

2, p

p. 1

-45.

BE

RLIN

ER, D

. C. (

1992

), “T

ellin

g the

stor

ies o

f edu

catio

nal p

sych

olog

y”, E

duca

tiona

l Psyc

holog

ist,

vol.

27, n

úm. 2

, pp.

143

-161

.BE

RLIN

ER, D

. C. (

1993

), “T

he 1

00-y

ear j

ourn

ey o

f edu

catio

nal p

sych

olog

y. F

rom

inte

rest,

todi

sdain

, to

resp

ect f

or p

ract

ice”,

en T

. K. F

agan

y G

. R. B

ande

rBos

(eds

.), E

xplor

ing a

pplie

dps

ycho

logy:

origi

ns a

nd cr

itica

l ana

lysis,

Was

hing

ton,

Esta

dos U

nido

s, AP

A.

BRO

WN

, J. S

., A.

Col

lins y

P. D

ugui

d (1

989)

, “Si

tuat

ed co

gniti

on an

d th

e cul

ture

of l

earn

ing”

,Ed

ucat

ional

Resea

rcher,

vol.

18, n

úm. 1

, pp.

32-

42.

CAP

ARRO

S,A.

(198

7), “

Not

as p

ara u

na re

flexió

n so

bre l

as re

lacio

nes e

ntre

psic

olog

ía ac

adém

icay

psico

logía

pro

fesio

nal”,

Anu

ario

de P

sicolo

gía, v

ol. 4

1, n

úm. 2

, pp.

21-

30.

CAS

TAÑ

EDA,

M. y

G. R

ojas

(198

3), “

La en

seña

nza p

rogr

amad

a y lo

s psic

ólog

os m

exica

nos”

, en

Una

déca

da en

la F

acul

tad

de P

sicolo

gía, M

éxico

, Fac

ulta

d de

Psic

olog

ía, U

NAM

.C

ASTA

ÑED

A, S

. (20

02),

“Ref

eren

tes c

urric

ular

es y

empí

ricos

en la

form

ació

n de

l lice

nciad

o en

Psico

logí

a”,

en G

. Vá

zque

z (c

omp.

), En

señan

za,

ejerc

icio

y re

gula

ción

de l

a pr

ofesi

ónPs

icolog

ía,M

éxico

, CO

NAP

SI/ U

NAM

.CO

LL, C

. (20

05),

“La c

onstr

ucció

n de

l con

ocim

iento

psic

oedu

cativ

o: ca

mbi

os ep

istem

ológ

icos”

,po

nenc

ia pr

esen

tada

en el

I C

ongr

eso

Inte

rnac

iona

l Psic

olog

ía y

Educ

ació

n en

tiem

pos d

eca

mbi

o, B

arce

lona

, Esp

aña.

CO

LL, C

. (20

01a)

, “C

once

pcio

nes y

tend

encia

s act

uales

en p

sicol

ogía

de la

educ

ació

n”, e

n C

.C

oll,

J. Pa

lacio

s y A

. Mar

ches

i (ed

s.), D

esarr

ollo

psico

lógico

y ed

ucac

ión

2. P

sicolo

gía

de la

educ

ación

esco

lar,M

adrid

, Esp

aña,

Alian

za.

COLL

, C. (

2001

b), “

Cons

truct

ivism

o y

educ

ació

n: la

conc

epció

n co

nstru

ctivi

sta d

e la e

nseñ

anza

y el

apre

ndiza

je”, e

n C.

Col

l, J.

Palac

ios y

A. M

arch

esi (

eds.)

, Desa

rrollo

psic

ológic

o y ed

uca-

ción

2. P

sicolo

gía d

e la

educ

ación

esco

lar,M

adrid

, Esp

aña,

Alian

za.

CO

LL, C

. (19

98),

“Not

a sob

re la

pre

tend

ida,

nunc

a log

rada

y ca

da v

ez m

ás le

jana u

nida

d de

laps

icolo

gía co

mo

disc

iplin

a cien

tífica

”,An

uario

de P

sicolo

gía,v

ol. 2

9, n

úm. 2

, pp.

174

-178

.CO

LL, C

. (19

89a)

, Con

ocim

iento

psic

ológic

o y p

rácti

ca ed

ucat

iva.

Intro

ducci

ón a

las r

elacio

nes e

ntre

psico

logía

y ed

ucac

ión,B

arce

lona

, Esp

aña,

Barc

anov

a.CO

LL, C

. (19

89b)

, “Ps

icolo

gía a

cadé

mica

y p

sicol

ogía

prof

esio

nal e

n el

cam

po d

e la e

duca

ción”

,An

uario

de P

sicolo

gía, v

ol. 4

1, n

úm. 2

, pp.

49-

73.

CO

LOTL

A, V

. y X

. Gall

egos

(197

8), “

La p

sicol

ogía

en M

éxico

”, en

R. A

rdila

(ed.

) La

prof

esión

del p

sicólo

go, M

éxico

, Tril

las.

CURI

EL,M

. E. (

1981

), “L

a edu

cació

n no

rmal”

, en

F. S

olan

a, R.

Car

diel

y R.

Bol

años

(coo

rds.)

,H

istor

ia d

e la

educ

ación

púb

lica

en M

éxico

, Méx

ico,F

CE/SE

P. D

ELA

FUEN

TE, J

. (20

03),

“¿Po

r qué

los a

lum

nos n

o co

nstru

yen

un co

nocim

iento

psic

ológ

icoac

adém

ico y

pro

fesio

nal i

nteg

rado

? Refl

exio

nes p

ara u

na in

vesti

gació

n ne

cesa

ria”,

Pape

les d

elPs

icólog

o, vo

l. 86

, pp.

34-

41.

37PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

men

te ha

ocu

rrido

en n

ues-

tro m

edio

) y d

eout

put (

que

desta

can

la fo

rmac

ión

pro-

fesio

nal,

aunq

ue ta

mbi

én la

dem

anda

labo

ral),

tal y

com

o lo

plan

tea R

oe(2

003)

.

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117clavesNIU 11/15/07 9:59 Page 37

Page 32: Una reflexión crítica sobre el devenir

DEN

ZIN

, N. e

I. L

inco

ln (e

ds.),

(200

0), H

andb

ook

of qu

alita

tive r

esear

ch,L

ondr

es, R

eino

Uni

do,

Sage

. D

ÍAZ

BARR

IGA,

F. (

2006

),En

señan

za si

tuad

a. Ví

ncul

o ent

re la

escue

la y l

a vi

da,M

éxico

, McG

raw-

Hill

. D

ÍAZ

BARR

IGA,

F. y

G. H

erná

ndez

(200

2), E

strat

egia

s doc

entes

par

a un

apr

endi

zaje

signi

ficat

ivo,

Méx

ico, M

cGra

w-H

ill.

DÍA

ZBA

RRIG

A, F

., G

. Her

nánd

ez, M

. A. R

igo,

E. S

aad

y G

. Delg

ado

(200

6), “

Reto

s act

uales

enla

form

ació

n y

prác

tica p

rofes

iona

l del

psicó

logo

educ

ativo

”, Re

vista

de E

duca

ción

Supe

rior,

vol.

35, n

úm. 1

37, p

p. 1

1-24

.D

ÍAZ

BARR

IGA,

F. y

E. S

aad

(199

6), “

Un

mod

elo d

e for

mac

ión

en la

prá

ctica

del

psicó

logo

edu-

cativ

o a t

ravé

s de l

a int

egra

ción

doce

ncia-

serv

icio-

inve

stiga

ción”

, en

Enseñ

anza

e In

vesti

ga-

ción

en P

sicolo

gía, n

ueva

époc

a, vo

l. 1,

núm

. 2, p

p. 1

45-1

70.

FERN

ÁND

EZ, A

. (19

98),

“Des

arro

llo y

situ

ació

n de

la in

terv

enció

n de

l psic

ólog

o ed

ucat

ivo

enEs

paña

”, Pa

peles

del

Psicó

logo,

vol.

71, p

p. 3

-8.

FERN

ÁND

EZ, G

. (19

74).

“La

func

ión

del p

sicól

ogo

en la

s in

stitu

cione

s de

ens

eñan

za”,

enM

emor

ias d

el I C

ongr

eso

Mex

icano

de P

sicol

ogía,

Méx

ico, F

acul

tad

de P

sicol

ogía-

UN

AM,

pp. 2

93-2

98.

FLIC

K, U

. (20

04),

Intro

ducci

ón a

la in

vesti

gació

n cu

alita

tiva,

Mad

rid, E

spañ

a, M

orat

a.G

ALIN

DO

, E. (

2004

), “A

nális

is de

l des

arro

llo d

e la P

sicol

ogía

en M

éxico

has

ta 1

990.

Con

una

bibl

iogr

afía i

n ex

tenso

”, en

Psic

ología

par

a Am

érica

Lat

ina,

Revis

ta E

lectró

nica

Inter

nacio

nal

de la

Uni

ón L

atin

oam

erica

na d

e En

tidad

es d

e Ps

icolo

gía,

cons

ulta

do e

l 10-

08-2

004

en:

http

://ww

w.ps

icolat

ina.o

rg/D

os/a

nalis

is_ps

icol.h

tml.

GAL

IND

O, E

. y M

. Vor

werg

(198

5), “

La P

sicol

ogía

en M

éxico

”, Ci

encia

y D

esar

rollo

, núm

. 63.

G

ENO

VARD

, C. y

C. G

otze

ns (1

990)

, Psic

ología

de l

a in

struc

ción,

Mad

rid, E

spañ

a, Sa

ntill

ana.

GLA

SER,

R. (

1982

), “I

nstru

ctio

nal P

sych

olog

y. P

ast,

pres

ent a

nd fu

ture

”, en

Am

erica

n Ps

ycho

-log

ist, v

ol. 3

7, n

úm. 3

, pp.

292

-305

. G

LAZM

AN, R

., M

. Fig

uero

a, R.

Fol

lari y

G. R

odríg

uez (

1983

), “C

orrie

ntes

psic

ológ

icas y

currí

-cu

lum

”, en

Una

déca

da en

la F

acul

tad

de P

sicolo

gía,M

éxico

, Fac

ulta

d de

Psic

olog

ía, U

NAM

.G

LOVE

R, J.

A. y

R. R

. Ron

ning

(eds

.), (1

987)

, Hist

orica

l fou

ndat

ions

of E

duca

tiona

l Psyc

holog

y,N

ueva

York

, Esta

dos U

nido

s, Pl

enum

Pre

ss.G

RIN

DER

, R. E

. (19

89),

“Edu

catio

nal p

sych

olog

y: T

he m

aste

r scie

nce”

, en

M. W

ittro

ck y

F.

Farle

y (e

ds.),

The

futu

re of

educ

atio

nal p

sycho

logy,

Hill

sdale

, Nue

va Je

rsey,

Esta

dos U

nido

s,Er

lbau

m.

GU

ERRE

RO, A

. (19

97),

“Las

relac

ione

s del

psicó

logo

con

los p

lanes

de d

esar

rollo

y la

s nec

esid

a-de

s soc

iales

”, en

Com

isión

par

a el

Cam

bio C

urric

ular

, Hac

ia el

cam

bio c

urric

ular

. Dia

gnóst

icode

l cur

rícul

um a

ctual

de l

a Fa

culta

d de

Psic

ologí

a,vo

l. 2,

Méx

ico, F

acul

tad

de P

sicol

ogía-

UN

AM.

HER

NÁN

DEZ

, G. (

2006

), M

irada

s con

struc

tivist

as en

psic

ología

de l

a ed

ucac

ión, M

éxico

, Paid

ós.

HER

NÁN

DEZ

, G. (

1998

a), P

arad

igmas

de l

a ps

icolog

ía en

la ed

ucac

ión,M

éxico

, Paid

ós.

HER

NÁN

DEZ

, G. (

1998

b), “

Una

mira

da a

los p

arad

igm

as d

e la p

sicol

ogía

de la

educ

ació

n ¿H

acia

dónd

e vam

os?”

, pon

encia

pre

sent

ada e

n el

VII C

ongr

eso

Mex

icano

de P

sicol

ogía.

Méx

ico.

HIL

GAR

D, E

. R. (

1996

), “H

istor

y of

educ

atio

nal p

sych

olog

y”, e

n D

. C. B

erlin

er y

R. C

. Calf

ee(e

ds.),

Han

dboo

k of

educ

ation

al ps

ycho

logy,

Nue

vaYo

rk, E

stado

s Uni

dos,

McM

illan

. H

UER

TA, J

. (19

83),

“Des

arro

llo d

el en

foqu

e sist

émico

en la

psic

olog

ía ed

ucat

iva en

Méx

ico”,

enU

na d

écada

en la

Fac

ulta

d de

Psic

ología

, Méx

ico, F

acul

tad

de P

sicol

ogía-

UN

AM.

KALL

OS,

D. y

U. P

. Lun

dgre

n (1

975)

, “Ed

ucat

iona

l psy

chol

ogy:

its s

cope

and

limits

”,Br

itish

Jour

nal o

f Edu

catio

nal P

sycho

logy,

vol.

45, p

p. 1

11-1

21.

LARA

TAPI

A,L.

(198

3), “

La fu

ndac

ión

de la

Fac

ulta

d de

Psic

olog

ía de

la U

nive

rsida

d N

acio

nal

Autó

nom

a de

Méx

ico”,

enU

na d

écad

a en

la F

acul

tad

de P

sicolo

gía,

Méx

ico, F

acul

tad

dePs

icolo

gía- U

NAM

.LA

ROC

HEL

LE,

M.,

N.

Bedn

arz

y J.

Gar

rison

(ed

s.),

(199

8),

Cons

tructi

vism

and

edu

catio

n,Ca

mbr

idge

, Esta

dos U

nido

s, Ca

mbr

idge

Uni

versi

ty P

ress.

LA

VE,

J. y

E. W

enge

r (1

991)

,Si

tuat

ed l

earn

ing,

Cam

brid

ge,

Esta

dos

Uni

dos,

Cam

brid

geU

nive

rsity

Pre

ss.

LÓPE

Z, M

., S.

Cas

tañe

da y

L. V

ega (

1989

), “L

a psic

olog

ía ed

ucat

iva en

el p

osgr

ado

de la

UN

AM:

desa

rrollo

s rec

iente

s en

inve

stiga

ción

y do

cenc

ia”, e

n J.

Urb

ina (

com

p.),

El p

sicólo

go: f

orm

a-ció

n, ej

ercici

o pro

fesion

al y p

rosp

ectiv

a, M

éxico

, UN

AM.

MAC

OTE

LA, S

. (19

83),

“El p

apel

del e

nfoq

ue co

nduc

tual

en la

psic

olog

ía ed

ucat

iva en

el p

erio

do

38PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117clavesNIU 11/15/07 9:59 Page 38

Page 33: Una reflexión crítica sobre el devenir

1973

-198

3”, e

n U

na d

écad

a en

la F

acul

tad

de P

sicolo

gía,

Méx

ico, F

acul

tad

de P

sicol

ogía-

UN

AM.

MAR

CH

ESI,

A. y

Mar

tín, E

. (19

98),

Calid

ad d

e la

ens

eñan

za e

n tie

mpo

s de

cam

bio,

Mad

rid,

Espa

ña, A

lianz

a. M

ARTÍ

,E. (

1997

), “E

l con

struc

tivism

o y

sus s

ombr

as. P

rese

ntac

ión”

, en

Anua

rio d

e Psic

ología

,nú

m. 6

9, p

p. 3

-10.

MAR

TÍN

EZ, M

. E. y

otro

s. (2

004)

, “Pr

opue

sta d

e cam

po d

e con

ocim

iento

y o

pcio

nes d

e for

ma-

ción

prof

esio

nal e

n Ps

icolo

gía d

e la E

duca

ción”

, mim

eo.,

Méx

ico, F

acul

tad

de P

sicol

ogía-

UN

AM.

MAC

CAS

LIN

, M. y

D. T

. Hick

ey (2

001)

, “Ed

ucat

iona

l psy

chol

ogy,

socia

l con

struc

tivism

, and

educ

atio

nal p

ract

ice: a

case

of e

mer

gent

iden

tity”

, Edu

catio

nal P

sycho

logist

, vol

. 36,

núm

. 2,

pp. 1

33-1

40.

MEJ

ÍA, R

. (19

81),

“La e

scue

la qu

e sur

ge d

e la r

evol

ució

n”, e

n F.

Sol

ana,

R. C

ardi

el y

R. B

olañ

os(c

oord

s.), H

istor

ia d

e la

educ

ación

púb

lica

en M

éxico

,Méx

ico, F

CE/SE

P. M

ERCE

R, N

. (20

01),

Palab

ras y

men

tes, B

arce

lona

, Esp

aña,

Paid

ós.

MIL

LÁN

, P. (

1982

), “L

a psic

olog

ía m

exica

na: u

na p

rofe

sión

en cr

isis”

, en

Revi

sta d

e Edu

cació

nSu

perio

r, vo

l. 11

, núm

. 3, p

p. 5

1-92

.M

ON

EREO

, C. y

J. I.

Poz

o (2

005)

, “Pr

esen

tació

n. E

nfoq

ues,

prác

ticas

y co

ntex

tos p

ara e

l ase

sora

-m

iento

educ

ativo

”, en

C. M

oner

eo y

J. I.

Poz

o (c

oord

s.), L

a pr

áctic

a de

l ases

oram

iento

edu-

cativ

o a ex

amen

, Bar

celo

na, E

spañ

a, G

raó.

M

OU

RET,

E. y

E. R

ibes

(19

77),

“Pan

orám

ica d

e la

ense

ñanz

a de

la p

sicol

ogía

en M

éxico

”,En

señan

za e

Inve

stiga

ción

en P

sicolo

gía,v

ol. 3

, núm

. 2, p

p. 6

-20.

O

’DO

NEL

L, A.

M. y

J. R

. Lev

in (2

001)

, “Ed

ucat

iona

l psy

chol

ogy´

s hea

lthy

grow

ing

pain

s”,

Educ

ation

al Ps

ycho

logist

, vol

. 36,

núm

. 2, p

p. 7

3-82

.O

RTEG

A, R

. (20

05),

Psico

logía

de l

a en

señan

za y

desa

rrollo

de p

erson

as y

com

unid

ades,

Méx

ico, F

CE.

PAC

HEC

O, D

., M

. Tul

len y

J. C

. Seij

o (e

ds.),

(200

3), A

pren

der s

irvien

do: U

n pa

radi

gma

de fo

r-m

ación

integ

ral u

nive

rsita

ria, M

éxico

, Pro

gres

o.

PREC

IAD

O, H

. R. y

L. A

. Roj

as (1

989)

, “N

otas

sobr

e la e

nseñ

anza

de l

a Psic

olog

ía en

Méx

ico:

Esta

do ac

tual

y pe

rspec

tivas

de d

esar

rollo

”, Re

vista

de E

duca

ción

Supe

rior,

vol.

18, n

úm. 7

2,pp

. 75-

91.

REID

L, L.

(200

6), P

rimer

info

rme d

e acti

vida

des (

may

o 20

05-m

ayo

2006

),M

éxico

, Fac

ulta

d de

Psico

logía

-UN

AM.

RIBE

S, E.

(19

84),

“Alg

unas

ref

lexio

nes

socio

lógi

cas

sobr

e el

desa

rrollo

de

la Ps

icolo

gía

enM

éxico

”, Re

vista

Mex

icana

de P

sicolo

gía, v

ol. 1

, núm

. 1, p

p. 1

4-21

. RI

CH

ARD

SON

, J. T

. E. (

ed.),

(199

6), H

andb

ook

of qu

alita

tive r

esear

ch m

ethod

s for

psyc

holog

y and

socia

l scie

nces,

Lond

res,

Rein

o U

nido

, The

Brit

ish P

sych

olog

ical S

ociet

y. RI

GO

, M.,

y F.

Díaz

Bar

riga (

2004

), “L

a refo

rma c

urric

ular

espa

ñola:

un

balan

ce d

e sus

alca

nces

,im

pact

o y

limita

cione

s. En

trevi

sta co

n C

. Col

l.”, R

evist

a Pe

rspec

tiva

Educ

acio

nal,

vol.

44,

pp. 7

1-87

.RI

GO

, M.,

F. D

íaz B

arrig

a y G

. Her

nánd

ez (2

005)

, “La

psic

olog

ía de

la ed

ucac

ión

com

o di

sci-

plin

a y p

rofes

ión.

Ent

revis

ta co

n Cé

sar C

oll”,

Rev

ista

Elect

róni

ca d

e Inv

estiga

ción

Educ

ativ

a,vo

l. 7,

núm

. 1, d

ispon

ible

en: h

ttp://

redi

e.uab

c.mx/

vol7

no1/

cont

enid

o-rig

o.ht

ml.

RIVE

RA, R

. y J.

Urb

ina (

1989

), “E

stadí

stica

s bás

icas s

obre

la fo

rmac

ión

de p

sicól

ogos

en M

éxico

”,en

J. U

rbin

a (c

omp.

), El

psic

ólogo

: for

mac

ión,

ejer

cicio

pro

fesio

nal y

pro

spec

tiva,

Méx

ico,

UN

AM.

ROE,

R. A

. (20

03),

“¿Q

ué h

ace c

ompe

tent

e a u

n ps

icólo

go?”

, Pap

eles d

el Ps

icólog

o,vo

l. 24

, núm

.86

, pp.

1-1

2.RO

GO

FF, B

. (19

94),

“Dev

elopi

ng u

nder

stand

ing

of th

e ide

a of c

omm

unity

of l

earn

ers”

, Min

d,Cu

lture

and

Activ

ity, v

ol. 1

, núm

. 4, p

p. 2

09-2

29.

RUED

A, M

. (19

87),

“El p

apel

del p

sicól

ogo

en la

escu

ela”,

Perfi

les E

duca

tivos,

núm

. 35,

pp.

38-

48.

RUED

A, M

. (19

86),

“Car

acter

ística

s del

disc

urso

sobr

e la e

duca

ción:

el ca

so d

e los

psic

ólog

os ed

u-ca

tivos

”, Pe

rfiles

Edu

cativ

os,nú

m. 3

3, p

p. 1

9-30

. SA

LOM

ÓN

, G. (

com

p.),

(200

1), C

ogni

cione

s dist

ribui

das.

Cons

ider

acion

es ps

icológ

icas y

educ

ativ

as,

Buen

os A

ires,

Arge

ntin

a, Am

orro

rtu.

SCH

ÖN

, D. (

1992

),La

form

ación

de p

rofes

ionale

s refl

exiv

os, B

arce

lona

, Esp

aña,

Paid

ós.

SILV

A, A

. (20

03).

“Una

mira

da fu

gaz a

la en

seña

nza d

e la P

sicol

ogía”

, en

A. S

ilva,

O. C

ontre

ras

y P.

Cov

arru

bias

,La

plur

alid

ad. U

n nu

evo p

arad

igma

en el

dise

ño d

e pla

nes d

e estu

dio d

e psi-

colog

ía, M

éxico

, FES

Izta

cala-

UN

AM.

39PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117clavesNIU 11/15/07 9:59 Page 39

Page 34: Una reflexión crítica sobre el devenir

VALD

ERRA

MA,

P. (

2004

), “E

volu

ción

de la

ense

ñanz

a de l

a Psic

olog

ía en

la U

nive

rsida

d N

acio

nal

Autó

nom

a de M

éxico

(191

0-19

73)”

, en

L. R

eidl y

M. L

. Ech

eves

te (c

omps

.), L

a Fa

culta

dde

Psic

ología

de l

a U

nive

rsida

d Au

tóno

ma

de M

éxico

. Tre

inta

año

s a la

van

guar

dia,

Méx

ico,

Facu

ltad

de P

sicol

ogía-

UN

AM. V

ALD

ERRA

MA,

P. (

1985

), “U

n es

quem

a par

a la h

istor

ia de

laPs

icolo

gía en

Méx

ico”,

Revi

sta M

exica

na d

e Psic

ología

,vol

. 2, n

úm. 1

, pp.

80-

92.

VALD

ERRA

MA,

P.,

V. C

olot

la, X

. Gall

egos

y S

. Jur

ado

(199

4), E

volu

ción

de la

Psic

ologí

a en

Méx

ico, M

éxico

, El M

anua

l Mod

erno

.VI

DAL

, F. (

2001

). “P

iaget

antes

de P

iaget.

Par

a una

relec

tura

de l

a obr

a piag

etian

a”, e

n O

. Hou

déy

C. M

eljac

(dirs

.), E

l esp

íritu

Pia

get,

Mad

rid, E

spañ

a, Ed

icion

es P

opul

ar.

WIT

TRO

CK,

M. (

1992

), “A

n em

powe

ring

conc

ept

of e

duca

tiona

l psy

chol

ogy”

, Edu

catio

nal

Psyc

holog

ist, v

ol. 2

7, n

úm. 2

, pp.

129

-141

.

40PE

RFIL

ESED

UCA

TIV

OS

Una

refle

xión

críti

ca so

bre e

l dev

enir.

.. G

erar

do H

erná

ndez

Roj

as (2

007)

, vol

. XXI

X, n

úm. 1

17, p

p. 7

-40

Perfiles117clavesNIU 11/15/07 9:59 Page 40