Wayuunaiki - Tablas 1

Embed Size (px)

Citation preview

  • 8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1

    1/25

    Prefijos guajiros

    PREFIJO GLOSA EJE MPLO TRA DUCCIN

    ta- 1S ta-tna mi brazo

    p- 2S p-tna tu brazo

    n- 3M n-tna su brazo (de l)

    j-/s- 3F j-tna/s-tna su brazo (de ella)

    wa- 1P wa-tna nuestro brazo

    j-/ja- 2P j-tna/ja-tna vuestro brazo

    na- 3P na-tna su brazo (de ellos)

    a- 0 a-tna-a brazo (de alguien)

    ka- AT ka-tna-shi tiene brazo

    ma- CA ma-tna-sa-i no tiene brazo

    pa- DU pa-tna-luu-waa-shii estn abrazadosPrefijo 1S con diversos tipos de raz

    Nombre tatna /ta-tna/ {1S-brazo} mi brazo

    Verbo tashajin /ta-saka-in/ {1S-saludar-SC} yo lo salud

    Preposicin tatuma /ta-tuma/ {1S-por} por mPronombre taya /ta-ya/ {1S-LOC} yoAsociando races nominales inalienables

    Palabra Divisin Morfmica Glosa Morfmica Glosa de Palabra

    jpana /j-pana/ {3SF-hoja} su hoja

    apanaa /a-pana-a/ {0-hoja-INF} hoja de algo

    apana /a-pana/ {0-hoja} hoja de

    aipiapana /aipia+pana/ {cuj+hoja} hoja de cuj

    kapanaa /ka-pana-a/ {AT-hoja-INF} tener hojas

    mapanaa /ma-pana-a/ {CA-hoja-INF} no tener hojas

  • 8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1

    2/25

    [3] Dobletes en los infinitivos

    Temas dobles Infinitivos dobles Glosa

    ka.che.e- ~ ka.chee- ka.che.ee ~ ka.chee.waa tener odos

    ka.sa.a- ~ ka.saa- ka.sa.aa ~ ka.saa.waa tener piernasko.o- ~ koo- ko.oo ~ koo.waa redondo

    ko.u- ~ kou- ko.uu ~ kou.waa tener ojos

    ka.lu.ni- ~ ka.luin- ka.lu.nii ~ ka.luin.waa tener nieto

    ma.yee.ni- ~ ma.yeein- ma.yee.nii ~ ma.yeein.waa enfermo grave

    me.ku.ni- ~ me.kuin- me.ku.nii ~ me.kuin.waa no comer

    a.pu.sa.li- ~ a.pu.sai- a.pu.sa.lii ~ a.pu.sai.waa indigestarse

    a.yuu.li- ~ a.yuui- a.yuu.lii ~ a.yuui.waa enfermo ja.pu.li- ~ ja.pui- ja.pu.lii ~ ja.pui.waa avergonzado

    je.me.li- ~ je.mei- je.me.lii ~ je.mei.waa nacer

    ka.nu.li- ~ ka.nui- ka.nu.lii ~ ka.nui.waa tener voz

    [4] Obteniendo el tema verbal a partir del infinitivoInfinitivo Tema verbal Glosa

    achiitaa achiita- defecar

    akuyamajaa akuyamaja- construir

    alataa alata- pasar

    antaa anta- llegar

    ashakataa ashakata- bajar

    ishaa isha- quemarse

    jashichii jashichi- bravo

    jimataa jimata- aquietarse

    kashaa kasha- tener sangre

    kataa kata- tener piel

    merotoo meroto- hundido

    pejee peje- cercano

    pirataa pirata- lleno

    waraitaa waraita- pasear

    ayatawaa ayataa- trabajar

  • 8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1

    3/25

    achajawaa achajaa- buscar

    aikalawaa aikalaa- sentarse

    kachonwaa kachon- tener hijo

    kamaneewaa kamanee- amable

    [09] Estructura de los verbos duales. Dualidad de resultados en duplicacin morica yposible haplologa.

    DUAL+ RAIZ + DUPLICACION MORAICA + ( RECIPROCO ) + INFINITIVOCONJ UGADO ANLISIS MORFMICO GLOSA MORFMICA VARIANTE

    palalaawashii pa-lala-a-wa-shii {DU-to-DM-REC-PLU} palalaashii

    pashimiaawashii pa-shimia-a-wa-shii {DU-suegro-DM-REC-PLU} pashimiaashii

    patchinwaawashii pa-tchin-waa-wa-shii {DU-fuerza-DM-REC-PLU} patchinwaashii peechinwaawashii pa-echin-waa-wa-shii {DU-marido-DM-REC-PLU} peechinwaashii

    peerinwaawashii pa-erin-waa-wa-shii {DU-mujer-DM-REC-PLU} peerinwaashii

    [11] Estructura verbos duales (B). = Incremento Morico

    DUAL + RAIZ + INCREMENTO MORAICO + RECIPROCO + INFINITIVO

    ANCLAJE DE ENTEMA DUAL

    REALIZACIN DE EN TEMA

    FORMACIN DEL

    INFINITIVO DUAL

    pa-inchi--wa- pa-inchi-i-wa- pa-inchi-i-wa-a

    Por alargamientode vocal

    pa-lala--wa- pa-lala-a-wa- pa-lala-a-wa-a

    pshi--wa- pa-pshi-i-wa- pa-pshi-i-wa-a

    pa-wala--wa- pa-wala-a-wa- pa-wala-a-wa-a

    pa-yula--wa- pa-yula-a-wa- pa-yula-a-wa-a

    pa-atou-wa-- pa-atou-wa-a- pa-atou-wa-a-waa

    Por adicinde -waa

    pa-i-wa-- pa-i-wa-a- pa-i-wa-a-waa

    pa-tuu-wa-- pa-tuu-wa-a- pa-tuu-wa-a-waa

    pa-echin-wa-- pa-echin-wa-a- pa-echin-wa-a-waa

    pa-erin-wa-- pa-erin-wa-a- pa-erin-wa-a-waa

  • 8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1

    4/25

    [12] Verbos duales empleados en oraciones

    Paatouwaashii tepichikana juluu nayuupala.

    pa atou wa shii tepichi ka na j luu na yuupala

    DU lado REC DU PLU nio ES PL 3F en 3P asientoLos nios estn uno al lado del otro en sus asientos.

    Nnojots panwain t wayuukoluirua.

    nnojol s pa n wa ni wayuu ka l irua

    no.ser F DU enemigo DU REC GR persona ES F PLU

    Los guajiros no se enemistaron entre s.

    [13] Verbos activos formados sobre temas duales

    Tapaaawaajaain sikikaa nuupunaa aipiakai.

    ta pa aa wa jaa in siki ka l n upunaa aipia ka li

    1S DU sobre REC DU ST SC lea ES F 3M debajo cuj ES M

    Yo coloco la lea una sobre otra debajo del cuj.

    Wapaluuwaalin iitakalirua juluu toleeka.wa pa luu wa la in iita ka l irua j luu toleeka

    1P DU dentro REC DU ST SC totuma ES F PLDR 3F dentro saco

    Colocamos las totumas unas dentro de las otras en sacos.

    [5] Radicales verbales activos y estativos

    Prefijo Raz Sufijo Infinitivo Encorchetamiento Glosa

    a- yonna -ja ayonnajaa [ [ [a-[yonna] ]-ja]-a] bailara- chii -ta achiitaa [ [ [a-[chii] ]-ta]-a] defecar

    a- sa -O asaa [ [ [a-[sa] ]-O]-a] beber

    e- pira -la epiralaa [ [ [a-[pira] ]-la]-a] llenar de lquido

    pira -ta pirataa [ [ [pira]-ta]-a] lleno de lquido

    tala -ta talataa [ [ [tala]-ta]-a] contento

    mala -O malaa [ [ [mala]-O]-a] tonto

    cheche -O chechee [ [ [cheche]-O]-e] duro

  • 8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1

    5/25

    [6] Ilustracin de los cinco sufijos temticos

    Infinitivo Morfologa Glosa

    akyamajaa /a-kyama-ja-a/ construir

    ejimejaa /a-jime-ja-a/ pescarolojoo /a-lo-ja-a/ cazar

    achiitaa /a-chii-ta-a/ defecar

    jimataa /jima-ta-a/ aquietarse

    ashakataa /a-shaka-ta-a/ bajar

    asaamalaa /a-saama-la-a/ enfriar

    ekeroloo /a-kero-la-a/ entrar

    epiralaa /a-pira-la-a/ llenar de lquidoachinaa /a-chi-na-a/ golpear

    aponoo /a-po-na-a/ cavar

    epinaa /a-pi-na-a/ barrer

    asakaa /a-sa-ka-a/ saludar

    asikaa /a-si-ka-a/ coger mujer

    atkaa /a-t-ka-a/ moldear

    Sufijos aspecto-temporales que requieren/rechazan la mutacin voclica

    Forma Morfologa Glosa

    aptichi /a-p-ta-i-chi/ acaba de dejar

    aptichinka /a-p-ta-i-chi-inka/ ya haba dejado

    aptichipa /a-p-ta-i-chi-pa/ ha dejado

    aptin /a-p-ta-in/ dejar, dejando

    aptinjacheechi /a-p-ta-in-ja-chi-ee-chi/ va a ir a dejar

    aptinjachi /a-p-ta-in-ja-chi/ va a dejar

    aptinjachikchi /a-p-ta-in-ja-chi-i-chi/ ya es tiempo de dejar

    aptinjachiyaa /a-p-ta-in-ja-chi-yaa/ iba a dejar

    aptshi /a-p-ta-shi/ deja

    aptshijachi /a-p-ta-shi-ja-chi esta presto a dejar

    aptshikchi /a-p-ta-shi-i-chi/ ya ha dejado

    aptshimaa /a-p-ta-shi-maa/ haba dejado

  • 8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1

    6/25

    aptshinka /a-p-ta-shi-inka/ haba dejado

    aptshinkamaa /a-p-ta-shi-inka-maa/ haba dejado (remoto)

    taptle /ta-p-ta-le/ si deja

    aptakai /a-p-ta-ka-li/ que deja

    aptamuyuu /a-p-ta-muyuu/ sola dejar

    aptatjiya /a-p-ta-tj-li-ya/ ya haba dejado

    aptayi /a-p-ta-y-li/ acabo de dejar

    aptayiya /a-p-ta-y-li-ya/ todava dejo

    taptaiwa /ta-p-ta-iwa/ para yo dejar

    taptaiwaaya /ta-p-ta-iwaaya/ cuando yo dej

    taptakalaka /ta-p-ta-kalaka/ entonces dejo/dej

    taptapa /ta-p-ta-pa/ cuando deje

    Nominalizaciones que requieren/rechazan la mutacin voclica

    Verbo Glosa Objeto Lugar Instrumento Agente plural

    achaletaa quebrar tachaletala tachaletle tachaletia achaletlii

    ajaitaa acarrear tajaitala tajaitle tajaitia ajaitlii

    akateraa colgar takaterala takaterle takateria akaterliiashajaa escribir tashajala tashajle tashajia ashajlii

    Mi objeto de Mi lugar de Mi instrumento o modo de

    Verbos denominales sin mutacin voclica

    Estructura morfolgica Superficial Glosa

    [ka-[aka] ]-O]-s] kaakas ella tiene algo mezclado

    [ka-[ipolo] ]-O]-s] keipolos ella tiene tapa[ka-[amaka] ]-O]-s] kaamakas ella tiene cementerio

    [ka-[imata] ]-O]-s] keimatas ella tiene labios

    [ka-[korolo] ]-O]-s] kokorolos ella tiene prendas

    [ka-[mojula] ]-O]-s] kamojulas ella tiene defecto fsico

    [ka-[yuupala] ]-O]-s] kayupalas ella tiene asiento

    [ka-[pna] ]-O]-s] kapnas ella tiene camino

    [ka-[sipala] ]-O]-s] kasipalas ella tiene cicatriz[ka-[wachira] ]-O]-s] kawachiras ella tiene velocidad

  • 8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1

    7/25

  • 8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1

    8/25

    washattaa perniabierto awasharulaa despatarrar

    wayataa desplegado awayalaa desplegar

    jamataa extendidas aamalaa extender

    jimataa quieto eimalaa aquietarse

    jokotoo arqueado ookoloo encorvar

    jorottaa resplandecer oororoloo aclarar(se)

    jotoitaa acostado ootoliraa acostar

    leeyataa girar aleeyalaa girar

    wataa tendido awalaa tenderVerbos estativos con ST ta y verbos activos con n ST adicional

    Estativo Glosa Activo Glosa

    jawataa pesado aawatalaa aumentar de peso

    jotoo encendido ootoloo encender

    lotoo derecho olotoloo enderezar

    motoo oculto amotoloo ocultar

    wotoo lleno (slidos) awotoloo llenar de slidos

    Reduplicacin de raz con valor pluralizador

    Reduplicado Asociado Glosa

    karakaral kattaa erguidos/derechos

    lakalakal lakataa derechos

    puchirapuchiral puchirataa estirados

    pspsl pstaa hinchadosshaashaal shaataa estancados/medio llenos

    sirasiral sirataa lisos/llanos

    tsktskl tsktaa metidos dentro de algo

    wayawayal wayataa esparcidos/extendidos

    yakayakal yakataa desajustados

    julejuler juletaa tendidos

    kachekacher kachetaa colgadosseeseer seetaa aglomerados en recipiente

  • 8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1

    9/25

    shekesheker sheketaa inclinados/encogidos

    jokojokoluu jokotoo jorobados

    joyojoyoluu joyotoo sentados/en cuclillas

    kookooluu kootoo abultados/embojotados

    lijolijoluu lijotoo obscuros

    meromeroluu merotoo parcialmente hundidos

    shokoshokoluu shokotoo encorvados

    woyowoyoluu woyotoo boca abajo

    koukouluu koutaa callados

    puupuuluu puutaa oblicuos

    yokuyokuluu yokutaa apagados

    yumuyumuluu yumutaa serios

    chamachamoluu chamataa pandeados (objetos largos)

    chapachapoluu chapataa metidos en lquido

    jamajamoluu jamataa tendidos/estancados

    jimajimoluu jimataa quietos

    lamalamoluu lamataa torcidos/en cuatro patas

    pirapiroluu pirataa llenos de lquido

    shawashawoluu shawataa parados

    yuluyuruluu yuttaa estirados (cf. ayulujaa estirar)

    stsrl sttaa encerrados (cf. aslujaa encerrar)

    lalal lataa gruesos (cilndricos)

    ouwouluu outaa muertos

    wawal wataa tendidos sobre algo

    yyl ytaa ausentes

    Reduplicacin permansiva con auxiliar maa

    Defectivo Glosa Reglar Glosa

    chamaa maa permanecer aconcavado chamataa aconcavado

    charalii maa permanecer aconcavado charaitaa aconcavado

    jimaa maa permanecer quieto jimataa quieto

    jokoyolii maa permanecer encogido jokoyoitaa encogido jotolii maa permanecer tendido jotoitaa tendido

  • 8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1

    10/25

    joyoo maa permanecer sentado joyotoo sentado

    julee maa permanecer acostado juletaa acostado

    kalaa maa permanecer sobresaliente kattaa sobresaliente

    kouu maa permanecer callado koutaa callado

    kulemaa maa permanecer sonriente kulemataa sonriente

    lesuu maa permanecer inclinado lesutaa inclinado

    shawaa maa permanecer parado shawataa parado

    wa maa permanecer tendido wataa tendido

    cheujaawaa maa permanecer faltando cheujaawaa hacer falta

    cheecheewaa maa permanecer desajustado cheecheewaa desajustado

    jotoo maa permanecer encendido jotoo encendido

    kaitaa maa permanecer esparcido kaitaa esparcirse

    kattaa maa permanecer sobresaliente kattaa sobresalienteConstruccin kuu con auxiliar maa, sentido de inoportunidad.Ejemplo: kookok maa = andar gritando(inoportunamente)Defectivo Glosa Regular Glosa

    chamakuu maa andar aconcavado chamataa aconcavado

    charaikuu maa andar aconcavado charaitaa aconcavado

    iralakuu maa andar llorando irattaa llorar

    julekuu maa andar acostndose juletaa acostado

    kaikuu maa andar esparcindose kaitaa esparcirse

    kalakuu maa andar sobresaliendo kattaa sobresalir

    kookokuu maa andar gritando kookotoo gritar

    lawakuu maa andar masticando lawataa masticarlemkuu maa andar reptando lemtaa reptar

    lianakuu maa andar tambalendose liantaa tambalear

    lkakuu maa andar encaramndose lkataa encaramarse

    cheecheekuu maa andar desajustado cheecheewaa escapar

    isakuu maa andar escapando isaa desajustado

    jotokuu maa andar ardiendo jotoo arder

    makatakuu maa andar quedndose makataa quedarseshaitakuu maa andar jugando shaitaa jugar

  • 8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1

    11/25

    aashajaakuu maa andar hablando aashajaawaa hablar

    achiitakuu maa andar defecando achiitaa defecar

    antakuu maa andar llegando antaa llegar

    Verbos estativos con sufijo muu

    Verbos -muu Glosa Regular Glosa

    jotolimuuwaa yacer varios jotoitaa yacer

    julemuuwaa acostados varios juletaa acostado

    lamamuuwaa gatear varios lamataa gatear

    lawamuuwaa masticar varios lawataa masticar

    palasimuuwaa acostados varios palasitaa acostadosaamamuuwaa flotar varios saamataa flotar

    shawamuuwaa de pie varios shawataa de pie

    shorolomuuwaa chorrear varios shorottaa chorrear

    tunkamuuwaa dormidos varios tunkataa dormido

    kai(ta)muuwaa esparcirse varios kaitaa esparcirse

    wai(ta)muuwaa andar varios rpido waitaa andar rpido

    Verbos estativos con sufijo n- ante sufijo TemticoEstativo 1 Glosa Estativo 2 Glosa

    jamataa tendido jamantaa permanecer tendido

    juletaa acostado julentaa permanecer acostado

    kachetaa colgado kachentaa permanecer colgado

    lesutaa inclinado lesuntaa estar bambolendose

    palataa fluir palantaa estar fluyendosamataa flotar samantaa andar flotando

    shaataa estancado shaantaa permanecer estancado

    [21] Gradacin verbal en infinitivo y tiempo generalLa semntica de la gradacin verbal es esencialmente aspectual: Gradacin 1: modoNICO del predicado (con posibles lecturas de incoacin, dedicacin, frecuencia,etc.); Gradacin 2: modo MULTIPLE del predicado (con posibles lecturas de

    progresividad, continuidad, repeticin, multiplicidad de actantes, multiplicidad deobjetos, etc.); Gradacin 3: modo SBITO del predicado (con posibles lecturas deviolencia, brusquedad, precipitacin, etc.).

  • 8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1

    12/25

    G Infinitivo Morfologa Tiempo general

    1 ashktaa /a-shk-ta-a/ ashkts

    2 ashkjaa /a-shk-ja-a/ ashkjas

    3 ashkjaawaa /a-shk-ja-a-waa/ ashkjaas

    1 apalaitaa /a-palai-ta-a/ apalaits

    2 apalaijaa /a-palai-ja-a/ apalaijas

    3 apalaijaawaa /a-palai-ja-a-waa/ apalaijaas

    1 apotoo /a-po-ta-a/ apots

    2 aponoo /a-po-na-a/ apons

    3 aponoowaa /a-po-na-a-waa/ aponoos

    1 kachetaa /kache-ta-a/ kachets

    2 kachetajaa /kache-ta-ja-a/ kachetajs

    3 kachetajaawaa /kache-ta-ja-a-waa/ kachetajaas

    1 saamataa /saama-ta-a/ saamats

    2 saamatajaa /saama-ta-ja-a/ saamatajs

    3 saamatajaawaa /saama-ta-ja-a-waa/ saamatajaas

    1 chleewaa /chlee-O-waa/ chlees

    2 chleejaa /chlee-ja-a/ chleejs

    3 chleejaawaa /chlee-ja-a-waa/ chleejaas

    Gradacin 1 Gradacin 2 Gradacin 3 Glosa

    aataa aanaa aanawaa meter, poner

    awachiraa awachijaa awachijawaa poner boca abajo

    achecheraa achechejaa achechejawaa endurecer, apretar

    akaaplaa akaapjaa akaapjawaa agrandar, aumentar (un poco)akatalaa akatajaa akatajawaa separar, apartar

    alataa alanaa alanawaa pasar

    amtsiialaa amtsiiajaa amstiiajawaa ennegrecer

    anslaa ansjaa ansjawaa desplazar, mover

    apalaitaa apalaijaa apalaijaawa voltear, girar

    apalasiraa apalasijaa apalasijawaa acostar

    apchiralaa apchirajaa apchirajawaa enderezarapsialaa apsiajaa apsiajawaa endulzar

  • 8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1

    13/25

    aptaa apnaa apnawaa abandonar, dejar

    aralaa alajaa alajawaa encorvar, desviar

    ashararalaa asharalajaa asharalajawaa licuar, desespesar

    atslaa atsjaa atsjawaa descoser

    awawalaa awawajaa awawajawaa abanicar, ventear

    eisholoo eishojoo eishojowaa enrojecer

    ejeplaa ejepjaa ejepjawaa inclinar

    ootoo oonoo oonowaa montar, embarcar

    ojolochiraa ojolochijaa ojolochijaawaa enrollar

    ojutalaa ojtajaa ojutajawaa abrir

    olotoloo olotojoo olotojowaa enderezar

    onjulaa onjjaa onjujawaa esconder

    oyoorulaa oyooljaa oyoolujawaa disminuir lquido[22] Gradacin verbal por reemplazo (ST1>ST2) o adicin (ST1+ST2) de ST

    G1 G2 G3 Ejemplo G1 Ejemplo G2 Ejemplo G3 Glosa

    -OE + -ja

    + a

    chl-O- chl-O-ja-a chl-O-ja-a-waa mojado

    -OA + -ja asa-O-a a-sa-O-ja-a asa-O-ja-a-waa beber-taE + -ja jak-ta-a jak-ta-ja-a jak-ta-ja-a-waa maduro

    -taA > -na e-me-ta-a e-me-na-a e-me-na-a-waa hundir

    > -ja a-tou-ta-a a-tou-ja-a a-tou-ja-a-waa lamer

    -ja + -ja e-jime-ja-a e-jime-ja-a e-jime-ja-a-waa pescar

    -la > -ja a-na-la-a a-na-ja-a a-na-ja-a-waa mirar

    -ka + -ja o-ula-ka-a o-ula-ka-ja-a o-ula-ka-ja-a-waa probar

    [23] Verbos activos y estativos sin primera gradacinEstativo Glosa Activo Glosa

    cheujawaa faltar acheujawaa faltar

    chumjaa sentir celos achumjaa sentir celos

    jaijawaa incompleto ajaijawaa escasear

    walaajaa pagado awalaajaa pagar

    yamjaa escarmentado ayamjaa escarmentar

  • 8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1

    14/25

    [24] Pares mnimos por longitud voclica en la gradacin

    Infinitivo G2 Infinitivo G3 Glosa Finita G2 Finita G3

    aljaa aljawaa extraer alashi aljaashi

    achujaa achujawaa chupar achujashi achujaashiakaaliijaa akaaliijawaa auxiliar akaalijashi akaalijaashi

    apoijaa apoijawaa salcochar apoijashi apoijaashi

    epinaa epinawaa barrer epinashi epinaashi

    apnaa apnawaa dejar apnashi apnaashi

    asnaa asnawaa quitar asnashi asnaashi

    ekeesjaa ekeesjawaa hacer queso ekeesjashi ekeesjaashi

    alemjaa alemjawaa reptar talemjale talemjaaleajljaa ajljawaa desgranar tajljale tajljaale

    akamjaa akamjawaa fumar takamjale takamjaale

    aakjaa aakjawaa instigar aakjal aakjaal

    achiinaa achiinawaa golpear achiinal achiinaal

    akasuujaa akasuujawaa blanquear akasuujai akasuujaai

    [25] Alargamiento morfolgico de vocales de STTema corto Glosa Tema largo Glosa

    aajaa quemar aajawaa asar (vegetales)

    aanaa meter 2 aanawaa meter 3

    alakajaa cocinar 2 alakajawaa cocinar 1

    aashajaa gestionar aashajawaa hablar

    alanaa pasar 2 alanawaa pasar 3

    amtsiialaa ennegrecer amtsiialawaa ennegrecerse

    ansjaa desplazar 2 ansjawaa desplazar 3

    anslaa desplazar anslawaa desplazarse

    apalaijaa voltear 2 apalaijawaa voltear 3

    apalaitaa voltear apalaitawaa voltearse

    apalasijaa acostar 2 apalasijawaa acostar 3

    apalasiraa acostar apalasirawaa acostarse

    apchirajaa enderezar 2 apchirajawaa enderezar 3

  • 8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1

    15/25

    apchiralaa enderezar apchiralawaa enderezarse

    asiwataa soltar asiwatawaa soltarse

    asikaa coger mujer asikawaa tener sexo

    atslaa descoser atslawaa descoserse

    atunkaa dormir atunkawaa pernoctar

    eikajaa ir a llevar 2 eikajawaa ir a llevar 1

    eishojoo enrojecer 2 eishojowaa enrojecer 3

    eisholoo enrojecer eisholowaa enrojecerse

    ejepjaa inclinar 2 ejepjawaa inclinar 3

    emiijaa celebrar emiijawaa jugar

    ojutajaa abrir 2 ojutajawaa abrir 3

    ojutalaa abrir ojutalawaa abrirse

    olotojoo enderezar 2 olotojowaa enderezar 3

    onjulaa esconder onjulawaa esconderse

    [26] Verbos activos que parecen carecer de sufijo TemticoInfinitivo Glosa Finita

    aapaa or, dar aapsantaa venir, llegar ants

    asaa beber ass

    eraa ver terin

    ekaa comer eks

    ounaa ir ounusu

    ousaa desherbar ousushi

    [27] Verbos activos con sufijo Temtico kaInfinitivo Glosa Finita

    achekaa querer acheks

    aikaa vender aiks

    aliikaa subir aliiks (cf. liikataa estar subindose)

    anakaa alumbrar anaks

    asakaa invitar asaks (cf. sakakuu maa andar invitando)

    asikaa coger mujer asiks

  • 8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1

    16/25

    atkaa flechar atks

    atkaa moldear atks (cf. tkatkaa moldeable)

    atunkaa dormir atunkusu (cf. tunkataa dormido)

    eikaa ensear eiks

    eirakaa amagar eirakshi

    eirakawaa mirar eirakaashi

    oukaa obstruir oukusu

    oulakaa probar oulaks

    [28] Verbos estativos con infinitivos en wataa

    Estativo Glosa Conjugado Activo Glosajoliwataa estar enterrando joliwatshi ojoitaa enterrar

    kayawataa agitar vasija kayawatshi akayalaa agitar vasija

    kutuwataa estar movindose kutuwatshi Akutulawaa moverse

    lawataa estar masticando lawatshi ala jaa masticar

    masiwataa estar menendose masiwatshi amasi jaa menearse

    saiwataa estar punzando saiwatshi asaitaa punzar

    shalewataa estar desmenuzando shalewatshi ashaletaa desmenuzarsholowataa estar introduciendo sholowatshi asholotoo introducir

    shotowataa estar desconchando shotowatshi ashototoo desconchar

    swataa estar pellizcando swatshi astaa pellizcar

    talewataa estar tocando tambor talewatshi atale jaa tocar tambor

    tuuwataa estar sacando races tuuwatshi atuutaa sacar races

    tlwataa estar golpeando tlwats atttaa golpear

    twataa estar desgarrando twatshi atlaa desgarrarwaliwataa estar escarbando waliwats awali jaa escarbar

    yakuwataa estar masticando yakuwatshi Ayakulawaa masticar

    yapuwataa estar cosiendo yapuwatshi ayap jaa coser

    yatawataa estar trabajando yatawatshi ayatawaa trabajar

    [29] Combinacin de sufijos a-la (CE=contra-expectacin)

    Forma verbal Morfologa Glosa

    apotooloo /a-po-ta-a-la-a/ cavar CE

  • 8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1

    17/25

    ekaalaa /a-ka-a-la-a/ comer CE

    kasheeraa /ka-shi-a-la-a/ tener padre CE

    kotseeraa /ka-otse-a-la-a/ tener olla CE

    mojaalaa /moju-a-la-a/ pobre CE

    ttaalaa /tt-a-la-a/ diligente CE

    washiraalaa /washir-a-la-a/ rico CE

    aleejaatshi /a-lee-ja-a-la-shi/ l se regreso CE

    atunkaatshi /a-tun-ka-a-la-shi/ l se durmi CE

    ayalajaatshi /a-yala-ja-a-la-shi/ l llor CE

    ayataatshi /aya-ta-a-la-shi/ l permaneci igual CE

    ekaatshi /a-ka-a-la-shi/ l come CE

    ipuwolaats /ipuwolu-a-la-s/ ella esta embarazada CE

    jimataatshi /jima-ta-a-la-shi/ l se aquiet CE

    ounaatshi /a-una-a-la-shi/ l se fue CE

    alakajaalaas /a-laka-ja-a-a-la-s/ ella cocina CE

    ayataalaashi /a-ya-ta-a-a-la-shi/ l trabaja CE

    aikalaalaashii /a-ika-la-a-a-la-shii/ ellos se sentaron CE

    apantajaalaashi /a-panta-ja-a-a-la-shi/ l se ech a correr CE

    atpanaalaas /atpanaa-a-la-s/ ella se volvi conejo CE

    awataalaashi /a-wa-ta-a-a-la-shi/ l corri CE

    lalaalaashi /lalaa-a-la-shi/ l se puso viejo CE

    majaalaas /ma-ja-a-a-la-s/ ella dijo de pronto CE

    onjulaalaashi /a-nju-la-a-a-la-shi/ l se escondi CE

    wanaalaashii /wanaa-a-la-shii/ ellos se encontraron CE[30] Combinacin de sufijos INF-ta (INME=inmediatez)Forma verbal Morfologa Glosa

    ayatawaataa /a-ya-ta-waa-ta-a/ trabajar INME

    ayatawaatshi /a-ya-ta-waa-ta-shi/ l trabaj INME

    aikalawaatshi /a-ika-la-a-waa-ta-shi/ l se sent INME

    eirakawaats /a-ira-ka-a-waa-ta-s/ ella mir INME

    ekaataa /a-ka-a-ta-a/ comer INMEekaatshi /a-ka-a-ta-shi/ l come INME

  • 8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1

    18/25

    lotootshi /lo-ta-a-ta-shi/ l fue derecho INME[31] Combinacin de sufijos eema-ta (INMI=inminencia)Forma verbal Morfologa Glosa

    aikalaweemataa /a-ika-la-a-eema-ta-a/ sentarse INMI

    aikalaweematshi /a-ika-la-a-eema-ta-shi/ l se sienta INMI

    alleematshi /a-l-la-eema-ta-shi/ l se acerca INMI

    aseematshi /a-sa-eema-ta-shi/ l bebe INMI

    jayunkeemats /jayunka-eema-ta-s/ ello est bien cocido INMI

    ouneemataa /a-una-eema-ta-a/ irse INMI

    ouneematshi /a-una-eema-ta-shi/ l se va INMI

    [32] Combinacin de sufijos aya-ta (APA=de aqu para all)Forma verbal Morfologa Glosa

    ayatawaayatshi /a-ya-ta-a-waa-aya-ta-shi/ l trabaja APA

    ayonnajaayataa /a-yonna-ja-a-aya-ta-a/ bailar APA

    ayonnajaayatshi /a-yonna-ja-a-aya-ta-shi/ l baila APAeirakawaayatshi /a-ira-ka-a-waa-aya-ta-shi/ l miraba APA

    ekaayatshi /a-ka-a-aya-ta-shi/ l come APA

    ekaawaayatshi /a-ka-a-waa-aya-ta-shi/ l est comiendo APA

    onjulaayatshi /a-nju-la-a-aya-ta-shi/ l esconde APA

    onjulawaayatshi /a-nju-la-a-waa-aya-ta-shi/ l se esconde APA

    ounaayats /a-una-a-aya-ta-s/ ella anda APA

    [33] Combinacin de sufijos INF-ja (ENF=nfasis)Forma verbal Morfologa Glosa

    aashajawaajaa /a-asha-ja-a-waa-ja-a/ hablar ENF

    aashajawaajin /a-asha-ja-a-waa-ja-in/ hablando ENF

    [34] Combinacin de sufijos maa-ta (CEL=celeridad)Forma verbal Morfologa Glosa

  • 8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1

    19/25

    aashajaamaataa /a-asha-ja-a-maa-ta-a/ hablar CEL

    aashajaamaatshii /a-asha-ja-a-maa-ta-shii/ ellos hablaron CEL

    atjamaataa /a-t-ja-maa-ta-a/ saber CEL

    atjamaatshi /a-t-ja-maa-ta-shi/ l supo CEL

    atunkamaataa /a-tun-ka-maa-ta-a/ dormir CEL

    atunkamaatshi /a-tun-ka-maa-ta-shi/ l se durmi CEL

    josomaataa /joso-maa-ta-a/ secarse CEL

    josomaats /joso-maa-ta-s/ ella se sec CEL

    ounamaataa /a-una-maa-ta-a/ marcharse CEL

    ounamaatichipa /a-una-maa-ta-i-chi-pa/ l se march CEL

    wattaamaataa /watta-maa-ta-a/ alejarse CEL

    wattaamaatshi /watta-maa-ta-shi/ l se alej CEL

    [35] Combinacin de sufijos ta maa (EXCES=repeticin excesiva)Forma verbal Morfologa Glosa

    aashajaata maa /a-asha-ja-a-ta ma-a/ hablar EXCES

    aashajaata ms /a-asha-ja-a-ta ma-s/ ella habla EXCES

    apototo maa /a-po-ta-ta ma-a/ cavar EXCESapototo mshi /a-po-ta-ta ma-shi/ l cava EXCES

    ashajata maa /a-sha-ja-ta ma-a/ escribir EXCES

    ashajata mshii /a-sha-ja-ta ma-shii/ ellos escriben EXCES

    ounata maa /a-una-ta ma-a/ irse EXCES

    ounata ms /a-una-ta ma-s/ ella se va EXCES

    [36] Combinacin de sufijos tta-ta (ADIC=adicional, algo ms)Infinitivo Infinitivo tta-ta Morfologa Glosa

    anaa anattataa /ana-tta-ta-a/ bueno ADIC

    atulaa atuluttataa /a-tu-la-tta-ta-a/ mamar ADIC

    eraa erttataa /a-ra-tta-ta-a/ ver ADIC

    eweetaa eweetttataa /a-wee-ta-tta-ta-a/ salir ADIC

    kojutaa kojututtataa /koju-ta-tta-ta-a/ caro ADIC

    [37] Armona voclica

  • 8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1

    20/25

    Infinitivo Estrctra Glosa

    aponoo /a-po-na-a/ cavar 2

    apotoo /a-po-ta-a/ cavar 1

    ekeroloo /a-kero-la-a/ entraremerotoo /a-mero-ta-a/ hundirse

    merotoo /mero-ta-a/ hundido

    oyotoo /a-yo-ta-a/ verter

    olojoo /a-lo-ja-a/ cazar

    [38] Tensado de lquidaInfinitivo Estrctra Glosa

    awachiraa /a-wachi-la-a/ voltear

    achecheraa /a-cheche-la-a/ endurecer

    akacheraa /a-kache-la-a/ colgar

    apalasiraa /a-palasi-la-a/ acostar

    ojulerawaa /a-jule-la-a-waa/ acostarse

    [39] Disimilacin de lquidaInfinitivo Estrctra Glosa Comprese Glosa

    aamralaa /a-jamla-la-a/ heder jamlaa hediondo

    aparalaa /a-pala-la-a/ verter palataa fluir

    aralaa /a-la-la-a/ encorvar alajaa encorvar 2

    asaaralaa /a-saala-la-a/ lastimar saalaa herido

    ashakaaralaa /a-shakaala-la-a/ desespesar ashakaalajaa desespesar 2ashararalaa /a-sharala-la-a/ licuar 1 asharalajaa licuar 2

    asrlaa /a-sl-la-a/ cerrar 1 asljaa cerrar 2

    oyoorulaa /a-yoolu-la-a/ achicar 1 oyoolujaa achicar 2

    yuluyurulu /yulu-yulu-lu-u/ estirados ayulujaa estirar

    [40] Elisin de vocal alta posterior + Fortalecimiento de lquida

    Forma Estructura Glosa Comprese Glosa

    akatatshi /a-kata-la-shi/ l separa akatalaa separar

  • 8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1

    21/25

    apchirats /a-pchira-la-s/ ella endereza apchiralaa enderezar

    apsiats /a-psia-la-s/ ella endulza apsialaa endulzar

    awawatshi /a-wawa-la-shi/ l abanica awawalaa abanicar

    ekerotshi /a-kero-la-shi/ l entra ekeroloo entrar

    epiratshi /a-pira-la-shi/ l llena epiralaa llenar

    sttaa /sl-ta-a/ cerrado asljaa cerrar 2

    washattaa /washalu-ta-a/ perniabierto awasharulaa abrir piernas

    yuttaa /yulu-ta-a/ estirado ayulujaa estirar

    [41] Elisin de lquida

    Infinitivo Estrctra Glosa Comprese Glosacharaitaa /charali-ta-a/ pandeado acharaliraa pandear

    jokoyoitaa /jokoyoli-ta/ encogido jokoyolii maa permanecerencogido

    jotoitaa /jotoli-ta-a/ tendido jotolii maa permanecer tendido

    ojoitaa /a-joli-ta-a/ sepultar 1 ojolijaa sepultar 2

    shaitaa /shali-ta-a/ jugar ashaliraa juego

    [42] SncopaEstrctra Glosa Variacin

    /a-chii-ta-shii/ ellos defecaron achiitshii ~ achiitshii

    /a-la-ta-shii/ ellos pasaron alatshii ~ alatshii

    /a-pi-ta-s/ ella barre epits ~ epits

    /a-shaka-ta-s/ ella baja ashakats ~ ashakats

    /jima-ta-shi/ l se aquiet jimatshi ~ jimatshi

    /kache-ta-s/ ella est colgada kachets ~ kachets

    /lem-ta-shi/ l repta lemts ~ lemts

    /maka-ta-shi/ l se qued makats ~ makats

    /pira-ta-s/ ella est llena pirats ~ pirats

    /tala-ta-shi/ l est contento talatshi ~ talatshi

    [43] Recorte voclico

  • 8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1

    22/25

    Infinitivo Glosa Comprese Glosa

    aakja(a)waa instigar aakjaal instigadora

    alakaja(a)waa cocinar alakajaas ella cocina

    alja(a)waa extraer aljaashi l extrae

    ayata(a)waa trabajar ayataas ella trabaja

    aashaja(a)waa hablar aashajaashi l habla

    achaja(a)waa buscar achajaas ella busca

    achiina(a)waa golpear achiinaal golpeadora

    aikala(a)waa sentarse aikalaas ella se sienta

    ajlja(a)waa desgranar ajljaalee desgranadero

    akamja(a)waa fumar akamjaalee fumadero

    amtsiiala(a)waa ennegrecerse amtsiialaashi l ennegrece

    ansla(a)waa desplazarse anslaas ella se desplaza

    apalasira(a)waa acostarse apalasiraashii ellos se acuestan

    atsla(a)waa descoserse atslaas ella se descose

    eikaja(a)waa ir a llevar eikajaashi l va a llevar

    eimala(a)waa aquietarse eimalaas ella se aquieto

    emiija(a)waa jugar emiijaashii ellos juegan

    epina(a)waa barrer epinaashi l barre

    ojutala(a)waa abrirse ojutalaas ella se abre

    okolojo(o)waa mudarse okolojoos ella se mudo

    onjula(a)waa esconderse onjulaashi l se escondi

    [44] Afresis glotal

    Estativo Glosa Activo Glosa Alomorfosishii amargo eishiraa amargar ishi ~ ishi

    ishoo rojo eisholoo enrojecer isho ~ isho

    leeyataa girar aleeyalaa girar leeya ~ leeya

    unataa andar ounaa ir una ~ una

    twataa desgarrar atlaa desgarrar t ~ t

    wataa tendido awalaa tender wa ~ wa

    yataawataa trabajar ayatawaa trabajar yata ~ yatayl picado ayljaa picar yl ~ yl

  • 8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1

    23/25

    yletaa girar ayletaa girar yle ~ yle

    yunataa mecerse ayuunalaa mecer yuuna ~ yuuna

    [45] Elisin glotalEstativo Glosa Activo Glosa Alomorfos

    jaktaa maduro aaktajaa madurar jak ~ ak

    jamataa extendidas aamalaa extender jama ~ ama

    japlii apenarse aapliraa apenar japli ~ apli

    jashwaa fermentado aashlaa fermentar jash ~ ash

    jawalii hediondo aawaliraa heder jawali ~ awali

    jawataa pesado aawatalaa engordar jawa ~ awa jemeiwaa nacer eemeijaa atender parto jemei ~ emei

    jemiaa templado eemialaa refrescar jemia ~ emia

    jeruluu ancho eerulujaa ensanchar jerulu ~ erulu

    jimataa quieto eimalaa aquietarse jima ~ ima

    jokotoo arqueado ookoloo encorvar joko ~ oko

    josoo seco oosoloo secar joso ~ oso

    jotoo encendido ootoloo encender joto ~ oto

    [1] Los mltiples infinitivos de colgar

    abreviaturas:0= cero persona, A= alargamiento morfolgico, CAU= causativo, CONC=concurso,DES= desiderativo, INF= infinitivo,INMI= inminente, JA= sufijo temtico ja, LA=sufijo temtico la, PAS= pasiva,TA= sufijo temtico -ta.

    Infinitivo Morfologa Glosa morfmica

    akachejaa /a-kache-ja-a/ [0-colgar-JA-INF]

    estar colgando continuamente

    akachejaajirawaa /a-kache-ja-a-iraa-waa/ [0-colgar-JA-A-CONC-INF]

    colgar subita y simultneamente con otro

    akachejaanaa /a-kache-ja-a-na-a/ [0-colgar-JA-A-PAS-INF]

    ser colgado sbitamenteakachejawaa /a-kache-ja-a-waa/ [0-colgar-JA-A-INF]

  • 8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1

    24/25

    colgar sbitamente

    akachejaaweewaa /a-kache-ja-a-ee-waa/ [0-colgar-JA-A-DES-INF]

    querer colgar sbitamente

    akachejeennaa /a-kache-ja-a-ira-na-a/ [0-colgar-JA-A-CAU-PAS-INF]

    ser mandado a que se cuelgue sbitamente

    akachejeeraa /a-kache-ja-a-ira-a/ [0-colgar-JA-A-CAU-INF]

    mandar a colgar sbitamente

    akachejeewaa /a-kache-ja-ee-waa/ [0-colgar-JA-DES-INF]

    querer colgar continuamente

    akachejinnaa /a-kache-ja-ira-na-a/ [0-colgar-JA-CAU-PAS-INF]

    ser mandado colgar consecutivamente

    akachejiraa /a-kache-ja-ira-a/ [0-colgar-JA-CAU-INF]

    mandar a colgar continuamente

    akachejirawaa /a-kache-ja-iraa-waa/ [0-colgar-JA-CONC-INF]

    colgar continua y simultneamente con otro

    akachejanaa /a-kache-ja-na-a/ [0-colgar-JA-PAS-INF]

    estar siendo colgado continuamente

    akachennaa /a-kache-la-na-a/ [0-colgar-LA-PAS-INF]

    ser colgado

    akacheraa /a-kache-la-a/ [0-colgar-LA-INF]

    colgar

    akacheraajeewaa /a-kache-la-a-ee-waa/ [0-colgar-LA-A-DES-INF]

    querer colgarse de algo

    akacheraajirawaa /a-kache-la-a-iraa-waa/ [0-colgar-LA-A-CONC-INF]

    colgarse de algo simultneamente con otroakacherawaa /a-kache-la-a-waa/ [0-colgar-LA-A-INF]

    colgarse de algo

    akachereennaa /a-kache-la-a-ira-na-a/ [0-colgar-LA-A-CAU-PAS-INF]

    ser mandado a colgarse

    akachereemataa /a-kache-la-eema-ta-a/ [0-colgar-LA-INMI-TA-INF]

    akachereeraa /a-kache-la-a-ira-a/ [0-colgar-LA-A-CAU-INF]mandar a colgarse

  • 8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1

    25/25

    akachereewaa /a-kache-la-ee-waa/ [0-colgar-LA-DES-INF]

    querer colgar

    akacherinnaa /a-kache-la-ira-na-a/ [0-colgar-LA-CAU-PAS-INF]

    ser mandado a colgar

    akacheriraa /a-kache-la-ira-a/ [0-colgar-LA-CAU-INF]

    mandar a colgar un cosa

    akacherirawaa /a-kache-la-iraa-waa/ [0-colgar-LA-CONC-INF]

    colgar algo simultneamente con otro

    akacheruwaa /a-kache-la-uu-waa/ [0-colgar-LA-PAS-INF]

    ser colgado al fin