6. edukin blokea: ERDI AROA1. unitatea: Herri barbaroak

2. unitatea: Bisigodoak

3. unitatea: Feudalismoa

4. unitatea: Gazteluak eta jauntxoak

5. unitatea: Erdi Aroko gizartea

6. unitatea: Monastegiak. Izurrite beltza

7. unitatea: Europa Erdi Aroan. Karlomagno. Gurutzadak

8. unitatea: Hirien berrindartzea. Burgesia, gremioak

9. unitatea: Islama: Esanahia eta kokapena

10. unitatea: Mahoma. Korana

11. unitatea: Islamaren hedapena

12. unitatea: Islama penintsulan. Bilakaera

13. unitatea: Islamaren kultura

14. unitatea: Erresuma kristauak

15. unitatea: Nafarroako erresuma

16. unitatea: Done Jakue bidea

17. unitatea: Artea eta kultura Erdi Aroan

18. unitatea: Erromanikoa

19. unitatea: Gotikoa

1. unitatea: Herri barbaroak

Barbaro hitza, jatorriz, antzinako grekoek zerabilten, beraiek ulertzen ez zuten hizkuntzan mintzo zirenak adierazteko. Erromatarrak ere hitz horretaz baliatu ziren beraien inperioaren mugetatik kanpo bizi ziren herri edo pertsona guztiak izendatzeko (hunoak, godoak, bandaloak,…).

Hunoak Asia erdialdeko estepatik etorritako zaldizko gerlariak ziren eta 370. urteaz geroztik Europa ekialdea erasotu zuten. Eraso hauen ondorioz, lurralde hartakoak ziren godoak mendebalderantz eta hegoalderantz mugitu ziren.

Hunoen buruzagi nagusia Atila izan zen. Atilak hunoen tribu guztiak biltzea lortu zuen eta garaipen militar handiak ere bai. Jainkoaren zigorra ezizenez ezagutzen zuten eta bere garaiko pertsonarik boteretsuenetakoa izan zen. Hainbat elezaharrek bere basakeria azpimarratzen dute (Atilaren zaldiak zapaltzen zuen lurrean ez zen berriro belarrik hazten). 453. urtean hil zen Atila.

Hunoek Erromaren barruan zegoen Galiari ere eraso egin eta konkistatu zuten. Bitartean herri germaniarrek ere Italia, Hispania eta beste probintzia erromatar batzuk inbaditu eta konkistatu zituzten.

Herri germaniarrak tributan antolatzen ziren hasieran, eta agintea gerlarien eta gizaki libreen batzarraren esku zegoen. Baina V. mendetik aurrera, zenbait erresuma sortu zituzten Erromatar Inperioaren lurraldeetan. Herri germaniar garrantzitsuenak honako hauexek ziren: frankoak, bisigodoak, ostrogodoak, burgundiarrak, sueboak eta bandaloak.

Germaniar erresumetan erregeak agintzen zuen eta nobleen esku zegoen erregea aukeratzea. Hala ere, denbora joan ahala, erregetza hereditario bihurtu zen. Batzordeak aholkuak ematen zizkien erregeei gobernu gaien inguruan.

Gizarte germaniarrak nekazaritzan oinarriturik zeuden. Biztanle gehienak nekazariak edo laborariak ziren, hau da, artzaintzan eta lurrak lantzen aritzen ziren.

Bestelako erlijio eta ohiturak zituzten germaniarrek, beste jainko batzuk eta bestelako hizkuntzak ere. Germaniarrek eragin handiagoa izan zuten hain erromanizatuta ez zeuden eskualdeetan. Gaur egun, germaniarren ondarea hizkuntza garrantzitsu batzuetan (alemana, ingelesa) ikus daiteke.

Arte lan gutxi kontserbatzen bada ere, herri germaniarren ekarpen handiena metalgintza eta urregintza izan ziren, hau da, metal preziatuko objektuak lantzeko artea.

2. unitatea: Bisigodoak

V. mendean, Erromatar Inperioaren gainbehera gertatu zen. Orduan hainbat herri germaniko iritsi ziren Iberiar Penintsulara (sueboak, bandaloak, alanoak). Berehala egin ziren bisigodoak ia penintsula osoaren jabe.

Bisigodoak Penintsulan ezarri ondoren, erresuma independiente bat sortu zuten. Toledo aukeratu zuten hiriburu. Bisigodoak gutxi zirenez, gehiengo hispaniarraren kultura hartu zuten.

Toledoko erresuma bisigodoak VI. eta VII. Mendeen artean izan zuen unerik onena. Leovigildo erregeak bere agintea sendotu zuen, erresuma sueboa probintzia bisigodo bihurtu eta lege berriak ezarri zituen. Bere semeak, Rekaredok, erresumaren erlijio batasuna lortu zuen, biztanle gehienen erlijioa zen katolizismoa bereganatu zuelako.

Monarkia bisigodoa aukerazkoa zen. Hori dela eta, familia nobleen artean hainbat borroka sortu ziren, boterea lortzeko. Askotan, borroka horietan erregea hiltzen zuten (33 errege bisigodoetatik, 27 erahilak edo pozoinduta hil ziren.

Erresumako gobernuan, Aula Regiak eta probintzietako dukeek eta kondeek laguntzen zioten erregeari. Aula Regia errege jauregia administratzen zuen batzordea zen. Erabaki politiko eta erlijioso garrantzitsuenak kontzilioetan hartzen ziren: horietan erregeak, Aula Regiak, gotzainek eta kleroak hartzen zuten parte.

V. eta VIII. mendeen artean Euskal Herrian gertatutakoari buruz oso datu gutxi dago. Garai hartako iturriek baskoi deitzen zieten Euskal Herriko biztanle guztiei eta gainerako leinu edo herrien izenak desagertu egin ziren.

Euskal Herriko eskualde guztiak ez ziren aldi berean kristautu. Hegoaldeko eskualdea eta hiriguneak (Iruñea, esaterako) azkar kristautu bide ziren. Beste eskualdeetan berriz, beranduago gertatu zen prozesua.

Dirudienez, baskoien eta bisigodoen arteko gatazkak ere izan ziren. Bisigodoek Erribera eta Iruñea baino ez zituzten kontrolatu. Bertako gotzainak Toledoko kontzilioetara joan ohi ziren. Mendialdeko herriak, aldiz, erresuma bisigodotik kanpo bizi ziren, beren egoera eskasa eta pobrea baitzen.

Pirinioz bestaldeko baskoiek Akitaniako Dukerria izeneko lurralde erdi independientea antolatu zuten. Penintsulako baskoiek harreman estuak izan zituzten haiekin, eta Akitaniatik objektuak eta armak jaso zituzten.

Eskasia garaietan baskoiek hegoaldeko lur emankorrak erasotzen zituzten, janaria eskuratzeko. Errege bisigodoek hainbat kanpaina burutu zituzten matxinatutako baskoiak menperatzeko. Baina badirudi ezin izan zutela lurralde baskoia guztiz kontrolatu.

3. unitatea: Feudalismoa

Erromako Inperioaren gainbeherarekin esklabotza desagertzen joan zen, bizitza hiritarra ia desagertu egin zen eta nekazari herriska batzuek bakarrik iraun zuten. Beraz, nekazaritza jarduera ekonomiko ia bakarra bilakatu zen, iraupeneko ekonomiara itzuliz. Merkataritza ere ia-ia desagertu egin zen.

Ondorioz, eraketa politiko berri bat sortzen joan zen poliki-poliki. Lurra bihurtu zen ondasun nagusi eta lurren jabetzak indarra eta boterea suposatuko zituen.

Bizimodua gaztelu edo gotorleku baten inguruan antolatzen zen eta hierarkia sendo bat sortu zen, fideltasuna eta leialtasunean oinarritua.

Sistema feudala edo feudalismoa da Erdi Aroko Europan garatu zen sistema politiko, ekonomiko eta militarra. Jatorri frankoa duen feudo hitzatik dator. Feudo hitzak, jaun batek bere zerbitzariari leialtasunaren truke ematen zion saria adierazten du. Saria askotan lur zati bat izan ohi zen, lurra lantzen zuten laborariak eta guzti.

Bi oinarri nagusi zituen feudalismoak: Batetik, populazioaren gehiengoak lurra lantzen zuen lurjabe talde pribilegiatu (noblezia eta elizgizonak) txikiarentzat. Bestetik, pertsonen arteko basailu harremanak finkatu ziren.

Erregea basailutzat zituen noble edo jauntxoen jaun feudala zen eta elkarren arteko leialtasun loturak zituzten; baina basailu horiek ere euren lurretan jaun boteretsuak ziren, eta ondorioz, erregearen boterea murriztua gertatzen zen, maila batean itxurako boterea zuen.

Erregea ez zen gai bere menpeko lurralde zabaletan zergak bildu, justizia egin eta ordena publikoa mantentzeko, ez baitzuen armada, funtzionario, epaile edo eta poliziarik. Horregatik, eginkizun horiek nobleen esku uzten zituen, baina hauek eskubide bezala hartzen zituzten.

Lur baten jabe izateak, bertan lan egiten zuten biztanleen jaun eta jabe izatea ere suposatzen zuenez, feudo bakoitza, ekonomia buruaskian oinarrituriko estatu txiki bat zen, bere lege eta armada txikiarekin.

Erdi Aroko gizarte piramideko goiko erpinean Aita Santua edo enperadorea zeuden, inoren menpeko ez zirenak; erregeak Aita Santuaren edo enperadorearen basailu; nobleak, elizgizon gorenak eta zaldunak erregearen edo maila handiagoko nobleen basailu; eta guztien azpian jopuak.

Menpekotasunak jaunaren eta basailuaren arteko hitzarmena suposatzen zuen. Basailuak bi betebehar zituen jaunarekiko: auxilium edo laguntza militarra eta consilium edo aholku eskaintza, justizia administrazioan. Trukean jaunak babesa eskaintzen zion basailuari, epaiketetan defendatu egiten zuen eta feudoaren jabegoa bermatzen zion.

4. unitatea: Gazteluak eta jauntxoak

Erdi Aroan, gazteluak errege edo jauntxoaren etxebizitza gotortuak ziren. Gaztelu askotan ziegak, armategiak eta altxor biltegia eta gudariendako gelak zeuden. Erdi Aroko Europan gerrak ugariak ziren; beraz, garrantzi handikoa zen erregea edo jauntxoa eta haien familia eta jarraitzaileak ongi babestuta egotea.

Gazteluan sarri, mendi tontorretan egon ohi ziren, defentsa naturalez baliatzeko. Hormak ere oso sendoak eta lodiak izan ohi ziren. Gazteluaren barrualdean gorazarre dorrea izeneko gotorlekua izaten zen, erasoaldietako babeslekurik onena. Bertan jauntxoa eta familia bizi izaten ziren.

Gaztelua inguratzen zuen hormaren bueltan, urez betetako zuloa egon ohi zen. Erasoaldietan igotzen zuten zubi altxagarria ere izaten zuten. Sarrera nagusia burdinsare batez babestua zegoen. Kanpoaldeko hormen gainean almenak zeuden, gaztelu barrukoei babesa eskaintzeko geziak jaurtitzean. Hormetan zirrikitu estuak ere bazeuden arkulariek geziak jaurtitzeko.

Gazteluko biztanleek egiten zuten lana, gerrarako prestatzea zen gehienbat, armekin aritu, ehiza egin, etab. Torneoak eta justak antolatzen ziren noizean behin, zaldunen arteko borrokak izaten zirelarik.

Gaztelua feudo osoko defentsa gotorlekua zen. Bertara joaten ziren jaunaren lurraldeetan lan egiten zuten jopuak, arriskua zegoelarik.

Lurra jopuek lantzen zuten, teknika oso atzeratuekin. Hauen eskubideak eta betebeharrak aldatzen joan baziren ere, beti bere jauntxoen menpe izanen ziren, lurrari atxikiak baitzeuden, lurrarekin batera saldu eta erostera iritsi arte. Jauntxoarentzat lan egiten zuten uztaren zati txiki baten eta babesaren truke.

Jaurerria edo feudoaren lurra bi zatitan banatua egon ohi zen: erreserba, jaunak berak ustiatzen zuen nekazarien bidez, eta ukantzak, nekazarien artean banatzen ziren lurrak. Hauen truke nekazariek errenta ordaintzen zioten jaunari. Horrez gain, babesaren truke erreserban doan lan egin behar izaten zuen.

Jaunak, lurraren jabetzaz gain, bertan bizi ziren gizakiengan agintea zuen, eta horrek eskubide batzuk ematen zizkion jaunari: adibidez, nekazariek bere errota eta labea erabili behar zituzten derrigorrez, eta errota horren erabilpena ordaindu. Horretaz aparte, jaunaren lurretan egin beharreko lanak, urteko ordainak, etab.

5. unitatea: Erdi Aroko gizartea

Europako Erdi Aroko gizartea hiru zatitan banatzen zen, bakoitzak bere funtzio berezia zuelarik. Mailaketa horren oinarri ideologikoa erlijioan aurki dezakegu. Horren arabera gizarte osoa Jainkoaren herria litzateke eta herri honen baitan bakoitzak bere lekua eta eginkizuna luke.

Pertsona batzuk herri gidariak ziren, herria Jainkoarengana zuzentzen zutenak: elizgizonak edo beste modu batez esanda, kleroa. Gotzainak, abadeak, apaizak eta fraideak sartzen ziren talde honetan. Hain gizarte erlijiosoan gizartearen salbamenduaren alde zihardutenak garrantzitsuen bezala jotzen ziren.

Herria kanpoko eta barneko erasoetatik eta erlijioaren etsaietatik (musulman zein beste erlijioak) babesten zutenak gudariak ziren. Gudari izenez noblezia, aitonen semeak, zeuden: Dukeak, markesak, kondeak eta baroiak. Hauetaz gain, nobleak ez ziren zaldunak ere baziren talde honetakoak.

Lehenengo bi talde hauek, elizgizonak eta gudariak, talde pribilegiatuak ziren. Erregeak bi talde hauei ez zien zergarik kobratzen, estatuko aberastasunetatik zatiak ematen zizkien, emandako laguntzagatik edota bere borondatea horixe zelako.

Bi talde horiek izanen ziren mendeetan zehar estatuko administrazioaz arduratuko zirenak eta beraiek eskuratzen zituzten zerbitzu horietatik zetozen etekin ekonomikoak, errentak eta bestelako pribilegioak.

Elizgizon eta gudari talde horien baitan gauzatuko ziren ohorezkotzat jotzen ziren baloreak ere: leialtasuna, ausardia,… Europako zenbait hizkuntzatan nobilitas hitzak balio bikoitza zuen: giza talde bat eta talde horri zegokion kontzeptu moral ona.

Hirugarren taldea herri xehea zen, Jainkoaren herria, zaindu behar zena eta zainketa horren truke beste bi taldeak mantendu beharko zituena. Azken finean, ekoizleak ziren, gizartearen gehiengo handiak osatzen zuena.

Hasiera batean nekazariak ziren talde hau osatzen zutenak. Baina nekazarien artean egoera ezberdinak zeuden: nekazari libreak eta jopuak. Egoera onenean zeudenak nekazari libreak ziren; euren lurren jabeak ziren eta zenbait zerga ordaintzeaz gain ez zuten beste eginbeharrik goi-mailakoekiko, baina erregearen esanetara zeuden eta askotan gudarako ere deitzen zitzaien.

Nekazari kopururik handiena, ordea, lurrari atxikiak zeuden nekazariek osatzen zuten, jopuak. Ez ziren esklaboak, baina lantzen zuten lurrean bizi behar zuten, alde egiteko eskubiderik gabe; lurrak ez ziren beraienak. Talde pribilegiatuetakoenek zenbait lursail uzten zizkieten beraiek eta beren familiak elikatzeko. Horren truke, zergak ordaindu eta jaunen lursailak landu behar zituzten.

XI-XII. Mende inguruan beste talde ekoizle batzuk berragertu ziren: artisauak eta merkatariak. Talde hauek ez zuten lurrarekiko inolako loturarik sortu, hirietan bizi baitziren. Hiriak indartuz joan ziren neurrian, talde hauek ere indartu eginen ziren, burgesia izeneko giza taldea osatuko zutelarik. Mendeak pasata burgesia izan zen Europako estatuetan boterea eskuratu zuena.

6. unitatea: Monastegiak. Izurrite beltza.

Erdi Aroko gizartea batez ere kristaua zen. Kristautasuna zen erlijio nagusia eta Eliza zen herrialde guztietan zegoen instituzio bakarra. Elizak politikan eta ekonomian hartzen zuen parte.

Erakunde politiko gisa Elizak erregeen arteko eztabaidetan parte hartzen zuen eta bitartekari lanetan aritzen zen. Instituzio ekonomiko gisa Eliza zen lur gehienen jabea. Elizek, monastegiek eta komentuek lur asko zituzten eta haietan jopuak aritzen ziren lanean.

Errentak eta zergak kobratzen zizkieten jopuei eta horrez gain, nekazari guztiek Elizari hamarrena ordaindu behar zioten, hau da, uztan jasotako guztiaren hamarrena.

Kristautasuna jende guztiaren eguneroko bizitzan oso garrantzitsua zen, bai nekazarientzat baita jauntxoentzat ere. Gizon eta emakume askok beraien bizitzak Elizari eskaintzea aukeratu zuten monje eta moja gisa.

Monasterio edo monastegi eta komentuetan bizi ziren eta nekazari lanetan aritzeaz gain, gaixo eta txiroak zaintzen zituzten. Denbora luzea ematen zuten halaber otoitz egiten eta ikasten, testuak kopiatzen zituzten edertzapen izeneko marrazki eta hizki zoragarriz apaintzen zituzten testuok.

Ondorioz, Europako monastegiak eta komentuak jakintza-gune bilakatu ziren. Erran daiteke Erdi Aroan apaizak eta monjeak zirela irakurtzen eta idazten zekiten bakarrak. Beraz, kulturaren zabalpena haien bidez gertatu zen neurri batean.

Monje eta moja ordena ezberdinak zeuden. Lehena, beneditarra, San Benitok sortu zuen VI. mendean. San Benito izan zen Arauaren egilea, ha da, monasterioko bizitzarako jarraibide multzoaren egilea. Beste ordena monastiko garrantzitsuak: Clunykoa (X. mendean sortua) eta Zisterrekoa (XII. Mendean sortua).

Erdi Aroan, Europan zehar milaka monastegi, abatetxe, eliza ea katedral eraiki ziren. Adibidea Nafarroan bertan ikus dezakegu, garai hartako eliza txiki eta handi pila bat kontserbatu izan direlako.

Izurrite Beltza Europan milioika pertsona hil zituen gaitza zen. Izen hori gaixoen azalean agertzen ziren orban beltzengatik jarri zitzaion ziur aski. Gaitza Asiatik etorri eta Europan barrena hedatu zen. Arratoi beltzen arkakusoak ziren eramaileak, baina garai horretan ez zekiten horren berri.

Erdi Aroan inork ez zekien nondik zetorren Izurrite Beltza, ezta hura tratatzen ere. Jende asko gaitza hartu eta egin batera hil egiten zen. Hildakoen gorpuak gurdietan biltzen ziren. Jendeak ihes egiten zuen kutsatutako hirietatik, gaixotasuna are gehiago zabalduz.

7. unitatea: Europa Erdi Aroan. Karlomagno. Gurutzadak.

Europan, 500-1500eko aldia Erdi Aroa izenez ezagutzen da. Erromatar Inperioa amaitu ostean hasi zen eta Berpizkundea hasi zenean bukatu. Hasieran inbasio asko gertatu ziren, besteak beste bikingoenak. Bukaera aldera, berriz, Europako erresumen arteko gerrak nagusitu ziren, Ingalaterra eta Frantziaren arteko Ehun Urteko Gerra (1337-1453), esate baterako.

Galiako probintzia erromatarrean finkatu ziren germaniarrak frankoak izan ziren; hauek ezarri zituzten gaur egungo Frantziaren oinarriak. VIII. mendean frankoek geldiarazi zituzten musulmanak Poitiers gudaldian. Handik urte batzuetara Karlomagno (771-814) Europa gehiena menperatu zuen enperadorea izan zen.

Karlomagnoren agintaldian gertatu zen Euskal Herrian hain entzutetsua den Orreagako gudaldia. Dirudienez, Zaragoza menperatuta zuten musulmanak altxatu egin ziren Kordobako emirraren kontra eta Karlomagnorengana jo zuten laguntza eske. Hau, bere inperioa handitzeko asmoz, Zaragozara abiatu zen Pirineoak gaindituz. Zaragozara ailegatuta, musulmanak iritziz aldatuak ziren eta Karlomagnok ez zuen deus lortu; etxerako bidea harturik, Iruñeko harresiak desegin zituen ongi ezagutzen ez diren arrazoiengatik. Ekintza horren ordainez, Orreaga aldera, bere armadak eraso gaitza jasan behar izan zuen, printze eta jaun asko bertan hilik geldituz, haien artean Errolan, Karlomagnoren iloba.

Gertaera honetatik heldu zaio Luzaideri bere erdal izena: Valcarlos = Valle de Carlos. Garaipen honek garrantzi handia dauka gure historian, nafar erresumaren sorreran eragin handia izan baitzuen.

Karlomagnok bere inperioa konderritan zatitu zuen, hiriburua Akisgran izendatu zuelarik. 843 urtean bere ilobek banatu egin zuten inperioa, erresuma independiente batzuk eratu zirelarik.

Milagarren urtearen inguruan bi botere garrantzitsu zeuden: Germaniar Inperio Santua. Erdigunea gaur egungo Alemanian zeukan. Agintari gorena enperadorea zen eta Europako gainerako erresumetan agindu nahi zuen; Erromako Aita Santua. Eliz Estatuak gobernatzen zituen eta uste zuen bere boterea enperadorearen gainetik zegoela.

Erregeak ziren Europako estatu askoren buru. Garai hartan, ordea, erregeek ez zuten botere handirik eta estatu bakoitza lurralde txikiagotan banatuta zegoen, noble bat buru zutela, adibidez duke bat (dukerria) edo konde bat (konderria).

Garai honetako beste pertsonai ezaguna: Rikardo Lehoibihotza (1157-1199). Ingalaterra gobernatu zuen bere bizitzaren azken 10 urteetan. Bere erregealdian ez zuen lorpen nabarmenik erdietsi, baina hala ere oso ezaguna da, batez ere Erdi Aroko zaldun kristau eredua irudikatu zuelako (Lurralde Santuan kemen handiz borrokatu zen Saladinoren aurka). Denboraren poderioz, elezahar edo kondaira anitzeko protagonista bihurtu zen, adibidez Robin Hooden elezahar ezagunekoa.

1095. urtean, Urbano II aita santuak, Europako biztanleei beraien artean borrokatzeari uzteko eta Palestina “Lurralde Sakratua” berreskuratzeko eskatu zien. Lurralde hori kristauendako garrantzitsua zen, bertan bizi izan zelako Jesukristo. XI. mendean turkiarrek inbaditu zuten eta 1095 urte hartan debekatu egin zieten kristauei Jerusalemen sartzea.

Aita Santuaren deialdiari erantzunez, Europa osoko kristauek gurutzadak antolatu zituzten. Guztira zortzi izan ziren (1096-1270). Erregeek, zaldunek, nobleek zein nekazariek hartu zuten parte gurutzadetan. Haurren Gurutzada bat ere egin zen, milaka neska-mutil hara abiatu zirelarik. Gurutzatuek ez zuten “Lurralde Sakratua” berreskuratzerik lortu eta turkiarren menpe gelditu zen. Karlomagnok bere inperioa konderritan zatitu zuen, hiriburua Akisgran izendatu zuelarik. 843 urtean bere ilobek banatu egin zuten inperioa.

8. unitatea: Hirien berrindartzea. Burgesia, gremioak.

XI. mendetik aurrera, Behe Erdi Aroan, nekazaritzan aldaketa eta teknika berri batzuk agertzen joan ziren: lugorriak (barbetxoak), lurrari atsedena emanez abereak bazkatzeko erabiltzen ziren lurrak; uzta-txandaketa; ongarriak; animalien lepokoak eta ferrak, errazago eta azkarrago lan egin zezaten; errotak, lehenik zerealak ehotzeko eta gero beste hainbat ekintzetarako, uraren eta airearen indarra erabiliz; golde handiagoak eta hobeak. Golde hauei esker hainbat oihanetako lurra ere, erre ondoren, lantzen hasi ziren.

Horrekin guztiarekin lur gehiago lantzeaz gain, lurrari etekin handiagoa ateratzen zioten, eta pixkanaka XIII. mendetik aurrera berriro ere soberakinak agertzen hasiko ziren. Horrek merkataritzaren itzultzea eta hiriak agertzea ekarri zuen. Beraz, erran daiteke garai honetan nekazaritza jada ez dela jarduera bakarra izanen.

Nekazaritzaren ekoizpena hobetzeak, demografi hazkundea ekarri zuen, elikagaiak ugaritzeak hilkortasuna jaitsi egin baitzuen. Era berean elikagaiak soberan izatean, lan banaketa zehazten joan zen, merkataritza eta artisautza aurreratzen eta, ondorioz, horrek guztiak hirien birsortzea eragin zuen.

Merkatariak leku seguruetan, herriska zaharren harresien inguruan kokatu ziren, nekazari eta artisau produktuen salerosketa burutzeko. Gero artisauak ere merkatarien inguruan kokatu ziren. Gune hauek burgo izena hartu zuten eta horregatik pertsona horiei burgesak deitu zitzaien. Horrela, Erdi Aroko gizartean giza talde berri bat sortu zen.

Hiriek artisautza eta merkataritzaren bilakaera geldiezina bultzatu zuen. Artisauek gremiotan bildu ziren, eta lanbide berdineko artisauak kale berdinean kokatzeko joera hartu zuten. Artisau maisuak bere tailerra izanen zuen, ofizial eta ikasleekin, eta baita denda bat ere bere produktuak saltzeko.

Gremioetan hiru langile mota bereizten ziren: Maisua, lanabes eta tailerraren jabea ; Ofiziala, soldata baten truke lan egiten zuena, Urte askotan lan egin eta maisu-lan bat egin ondoren, maisu bihur zitekeen, tailer edo denda bat zabaltzeko nahiko diru izanez gero, behintzat; Ikaslea, oso gazterik tailerrean hasitakoa. Bost-sei urtez ikasten aritu behar izaten zuen. Gehienetan maisuaren etxean bizi ohi zen, lanaren truke mantenua doan zuelarik. Batzuetan gurasoek ordaindu ere egiten zioten maisuari, euren semeari lanbidea irakasteagatik.

Gremioek arautzen zituzten lanbide desberdinei buruzko arazoak, eta baita beren interesak defendatu ere. Mendeetan zehar gremioak ugaritzen joan ziren. Adibide gisa, Parisen XIII. mende bukaeran 130 gremio inguru zeuden arauturik.

Merkataritza hainbeste garatu zenez, azoka anitz sortu ziren. Merkataritza errazteko hainbat sistema ere sortu ziren: diruaren erabilera (trukearen ordez), mailegu sistemak, aldaketa-letrak, etab. Dagoeneko Genoan, XII. mendean, bankak funtzionatzen zuen.

Horrekin batera merkatari elkarteak (Hansa, adibidez) ere agertu ziren. Beste gauza aipagarria: Zetaren bidea.

9. unitatea: Islama: Esanahia eta kokapena.

Islam hitzak bi esanahi ditu. Alde batetik, Mahomak VII. mendean sortu eta hedatutako erlijioa da. Bestetik, Islama inperioa da, hau da, armada musulmanek VII. eta VIII. mendeen artean konkistatutako lurraldea.

Islama Arabiako penintsulan sortu zen. Arabiako penintsulak 2.700.000 kilometro karratuko azalera du. Basamortuak hartzen du zatirik handiena eta, lurralde horietan bizi direnen bizimodua ez da oso erraza. Eskualderik emankorrena hegomendebaldean, Jemenen dago, inguru horretan euria gehiagotan edo sarriago egiten baitu.

VI. mendean merkataritza zen Arabiako biztanleen jarduera nagusia eta, Basoratik eta Arabia iparraldetik basamortua gurutzatuz, Txinarekin eta Ekialde Urrunarekin aritzen ziren tratuan; Jemengo lurretatik ere bazeuden merkataritzarako bide egokiak eta, bide horietatik bizantziarrekin harremanetan jartzen ziren.

Karabana hauentzat oasiak atseden hartzeko pausaleku egokiak ziren; horrelako oasi batzuetan hiriak ere egin ziren, Meka eta Medina adibidez. Mahoma, islamdar erlijioa predikatzen hasi baino lehen, karabana ugaritan ibilitako merkataria izan zen.

VII. mendean Arabiako biztanle gehienak nomadak ziren eta senide ugariko tribuetan biltzen ziren; agintea tribuko buruzagiak, jekeak, zuen. Sinesmen eta ohitura anitz zituzten. Jemenen, Mekan eta beste hiri batzuetan bakarrik izan zen biztanleria sedentarioa.

10. unitatea: Mahoma. Korana.

Mahoma Mekan jaio zen. Sei urte zituela, ama hil zitzaion eta osaba Abu Talib-en etxera joan zen. Osabak bere seme Alirekin batera hazi zuen. Berehala hasi zen Mahoma merkatari lanean, familiako tradizioari jarraikiz. Siria eta Jemen bitartean aritzen zen merkatari gisa, eta horrek leku ugari eta erlijio kristaua eta judua ezagutzeko aukera eman zion.

Berrogei urte zituela, irudipen bat izan zuen: Gabriel aingeruak “Alaren profeta” zela esan zion eta erlijio berria (Islama) zabaltzeko agindu zion. Islam hitzak Jainko bakarrari men egitea esan nahi du.

Mahoma Mekan hasi zen erlijio berria zabaltzen, baina merkatari aberatsak beldurtu egin ziren euren negozioak arriskutan ikusten zituztelako eta bidali egin zuten. 622ko irailaren 24an atera zen Mekatik bere jarraitzaileekin Medina aldera. Ihesaldi hau hegira izenaz ezagutzen da eta egutegi musulmanari hasiera ematen dio. Sinestunen taldea ikaragarri hazi zen denbora gutxian. 630. urtean Mahomak Mekara jo zuen bere armadarekin eta konkistatu egin zuen, Islama bertatik zabaldu zuelarik.

Mahomaren hitzak Koran liburu sakratuan biltzen dira eta bertan ageri dira Islama erlijioa arautzen duten agindu guztiak. Musulmanek bete behar dituzten bost agindu nagusiak honako hauek dira:- Fede aitorpena egitea: “Ala Jainko bakarra eta Mahoma haren

profeta” dela aitortzen dute musulmanek. Beste profeta batzuk izan ziren aurretik, Moises edo Jesukristo, baina azkena eta garrantzitsuena Mahoma da.

- Egunean zehar bost aldiz otoitz egitea Mekara begira: egunsentian, eguerdian, arratsaldean, ilunabarrean eta iluntzean.

- Mekara erromes joatea, bizitzan behin gutxienez. - Erramadan hilabetean barau egin behar dute, argia ateratzen denetik

sartzen den arte. Egunean zehar ezin dute ezer jan.- Limosna: lurreko aberastasunei gehiegi ez lotzeko, limosna eman behar

zaie behartsuei. Hasieran behartsuak laguntzeko ekarpen ekonomikoa zen eta gero zerga moduko zerbait bilakatu zen.

Gerra santuaren agindua beranduago erantsi zen eta honek Islama defendatzeko betebeharra ezartzen du. Honetaz gain, Islamaren jarraitzaileek ezin dute txerrikirik jan, ez ardorik edan, ezta ausazko jokoetan parte hartu ere.

Meskitan biltzen dira fededun musulmanak. Otoitzerako lekua da batez ere. Ostiralero talde otoitza egiten dute meskitan. Eskolak emateko ere erabiltzen zituzten meskitak. Bertan izendapen politikoak egin eta berriak zabaltzen ziren.

11. unitatea: Islamaren hedapena.

Mahoma profeta, musulmanen buruzagi erlijiosoa eta politikoa izan zen. Mahomaren ondorengoak, kalifak, profetaren ordezkariak ziren. Lehenengo lauri kalifa legitimoak izena eman zitzaien, Mahomaren hasierako jarraitzaile zirelako edota profetaren beraren senitartekoak zirelako. Haikin hasi zen Islama hedatzen.

Abu Bakr-ek Arabia osoa konkistatu eta tribu nomada guztiak Islamaren bidez bildu zituen. Omar-ek Bizantziar Inperioari aurre egin eta Siria, Palestina eta Egiptoko lurrak menperatu zituen. Afrikako iparraldea eta Mesopotamia ere menperatu zituen. Utman-ek, Mekako omeiatarren familiakoak, Afrika eta Pertsia aldera hedatu zituen konkistak. Zipre eta Sizilia ere menperatu zituen. Ali-k, Utmanen ondorengoak, Aliren aldekoen (xiiak) eta ortodoxoen (suniak) arteko banaketa bultzatu zuen.

Omeiatarren dinastia: Kalifa perfektu edo legitimoen garaia bukatu zenean, kalifak hautatzeko ez zen jada aukeraketa-prozesua erabili eta oinordetzan oinarritu ziren. Omeiatarrak izan ziren Islameko lehenengo dinastia handia osatu zutenak, haien gerrarako eta konkistetarako zaletasunagatik nabarmendu zirenak. Hiriburua Damaskon ezarri zuten eta Meka eta Medina hiri santuak izendatu zituzten, erromesaldien helmuga-puntuak bilakatu zirelarik.

Omeiatarrak Asia Txikitik eta Balkanetatik saiatu ziren Europan sartzen baina Konstantinoplan geldiarazi zituzten. Beste aldetik, Afrikako iparralde osoa berenganatu ondoren, Gibraltar itasartea zeharkatu eta denbora gutxian Iberiar penintsula ia osoa konkistatu zuten. Iparralderago hedatzen saiatu ziren, baina frankoen errege zen Karlos Martel-ek Poitiersko gudaldian aurrera egitea galerazi zien.

Abbastarren dinastia: 750etik aurrera, jatorri pertsiarreko abbastarren familia arduratu zen kaliferriaz. Dinastia honek omeiatarren familiako guztiak hil zituen ia baina, dena den, Abderramanek Espainiara ihes egitea lortu zuen, eta han emirerri edo erresuma independentea sortu zuen 756an.

Abbastarrak izan ziren Islamen kalifak 1278. urtera arte. Omeiatarrak baino administratzaile eta antolatzaile hobeak ziren. Bagdad izendatu zuten hiriburu. Garai honetan kalifa ez zen arduratu horrenbeste Inperioa gobernatzeaz, zeregin hori bisirren eta ministroen esku utzi baitzuen.

Islamak Estatu teokratikoa agertarazi zuela esan daiteke, botere politikoa eta erlijiosoa pertsona berak, kalifak bildu baitzituen. Hala ere, abbastarren garaian, esan bezala, beste funtzionario batzuk ere arduratzen ziren arazo politiko eta administratiboetaz. Bisirra, lehen ministro antzekoa zen; vali edo emirrak probintzietako gobernadoreak ziren; kadiak, berriz, Korana oinarritzat hartuz eta kalifaren izenean, justiziaz arduratzen ziren epaileak ziren.

12. unitatea: Islama penintsulan. Bilakaera

711 urtean, Tangerreko gobernadoreak, Tariq izenekoak, 12.000 gizonen laguntzaz (gehienak Islamera konbertitutako berbereak), Gibraltarreko itsasartea gurutzatu eta bisigodoak garaitu zituen Guadaleteko gudaldian.

Hurrengo urtean, 18.000 gizonen espedizioa iritsi zen bertara, Musa (Afrikaren iparraldeko gobernadorea) buru zutelarik. Zazpi urtetan, musulmanek Penintsula osoa konkistatu zuten. Konkistatutako lurralde horri Al-Andalus deitu zioten. Hiriburua Kordoban ezarri zuten, emirra bizi zen hirian. Emirra Damaskoko kalifak izendatutako gobernadorea zen.

Hiri bisigodo gehienak borrokatu gabe errenditu ziren itunen bidez: musulmanen agintaritza onartu eta, zergak ordaintzearen truke, kristauek beren askatasuna, ondasunak eta erlijioa gorde zituzten.

756. urtean, Al-Andalus emirerri independente bilakatu zen. 929an, Abd al-Rahman III.a emirrak bere burua kalifa izendatu eta Al-Andalus Bagdadeko kalifaren menpekotasunetik askatu zuen. Al-Andalusek garapen ekonomiko eta artistiko garrantzitsua lortu zuen.

Musulmanak 718. urtean iritsi ziren Euskal Herrira. Hemengo biztanleek ere musulmanen subiranotasuna onartu zuten, eta ondorioz, beren ohiturak eta ondasunak errespetatu egin zitzaizkien. Hala ere, Islamaren eragina ez zen berbera izan Euskal Herria osoan.

Ebroko Erribera aldean, nobleak fede islamikora bihurtu ziren beren borondatez. Horixe gertatu zen, hain zuzen, Banu Kasi familiaren kasuan. Familia horrek Tutera aldean gobernatu zuen X. mendera arte. Eskualde horretako biztanleek musulmanen erlujioa, hizkuntza eta ohiturak berenganatu zituzten.

Iruñeak ere musulmanen agintea onartu zuen. Hala ere, bertako biztanleek fede kristaua eta autonomia zabala gorde zituzten. Banukasitar musulmanek eta Iruñeko Arista familiako noble kristauek senidetasun eta adiskidetasun harreman estuak izan zituzten bi mendetan zehar.

Euskal Herriko Atlantikoko eskualdean jende gutxi bizi zen. Eskualde pobrea zen, gainera, eta klima oso hezea zuen. Horregatik, Afrikaren iparraldetik etorritako musulmanei ez zitzaien gehiegi interesatu eskualde horretan sartzea eta, beraz, Islamak ez zuen ia inolako eraginik izan bertan.

Euskal Herriko kristauen eta musulmanen arteko harreman onek okerrera egin zuten Iruñea erresuma independente bilakatu eta hegoaldeko lurraldeen konkista hasi zuenean. Banukasitarrek, nafarren mugimenduek ahulduta, Abd al-Rahman III.ari laguntza eskatu zioten eta horrek Iruñea erasotu zuen. Hala ere, nafarrek suspertzea lortu zuten.

X. mendearen amaiera arte, Banukasitarrek agindu zuten Tuteran. Garai hartan, Tutera izan zen Iberiar Penintsularen iparraldeko hiri islamikorik garrantzitsuena. 1119. urtean, Nafarroako erregeek Tutera konkistatu zuten, baina musulmanak bertan bizi izan ziren XVI. mendera arte.

13. unitatea: Islamaren kultura.

Nahiz eta musulman gehienak arabiarrak ez izan, berehala nagusitu zen arabiarren hizkuntza herrialde islamikoetan, hots, arabiera. Erlijio erritoak arabieraz egiten zirelako gertatu zen hori, hain zuzen. Euskarak hitz ugari hartu zituen arabieratik (alkate, azenario, gutun, alkandora,…) eta gaztelerak ere bai (aceite, ajedrez,…).

Funtzionario guztiek arabiera erabiltzen zuten beren idazkietan; eta poeta, filosofo eta zientzialari islamiar guztiek ere arabieraz idazten zituzten beren lanak.

Islamak zibilizazio bikaina sortu zuen. Zibilizazio horretan, elkarrekin bizi izan ziren kultura arabiarraren ekarpenak eta aurreko kulturen ekarpenak. Arabiarrek filosofo grekoen eta filosofo erromatarren lan ugari itzuli zituzten, eta horri esker, lan horiek gorde eta, geroago, Mendebaldean zabaldu ahal izan ziren.

Berehala hasi ziren liburutegi handiak sortzen, hala nola, Bagdadekoa, Kordobakoa eta Kairokoa. Bertan bildu zuten garai hartako jakinduria guztia.

Musulmanek poesia eta musika ere landu zituzten. Bidaietako, geografiako eta historiako hainbat liburu ezezik, kontakizun apartak ere idatzi zituzten, adibidez, Mila eta bat gau izeneko ipuin bilduma (bertan Simbad, Aladino, Ali Baba edo Sherezade bezalako pertsonaiak azaltzen dira).

Musulmanek papera, bolbora, iparrorratza eta astrolabioa ekarri zituzten Txinatik eta Indiatik. Aipatutako azken bi tresnak oso baliagarriak izan ziren nabigazioan aurrerapenak lortzeko.

Musulmanen artean astronomo bikainak eta matematikari handiak sortu ziren: astroen katalogoak egin zituzten, algebra asmatu eta aritmetika hobetu zuten.

Mediku handiak ere izan ziren. Anestesia eta kirurgia teknika aurreratuak landu zituzten. Teknika horiek guganaino heldu dira, Avizena, Averroes eta beste mediku ospetsu batzuen lanei esker.

Kultura islamikoa izugarri sustraitu zen Euskal Herriko hegoaldean eta Al-Andalusen. Nekazaritzan, adibidez, laborantza intentsiboa eta ureztatua garatu zuten Nafarroako Erriberan, eta Ebro eta Guadalquivir inguruetan.

Arkitekturan eta artean lan bikainak utzi zituzten. Kordobako meskita, Granadako Alhambra jauregia edo Sevillako Giralda adibide apartak dira. Eskulangintza islamikoa ere apartekoa izan zen.

Arte musulmanaren ezaugarri orokorrak honako hauexek dira: Oro har, material pobreak erabili zituzten. Batzuetan marmola edota kalitate handiko harria erabili bazuten ere, erabiliena adreilua, zura edo igeltsua izan zen. Kanpoko itxurari ez zioten garrantzi handiegirik ematen baina, barrualdeetan apaingarri ugari erabili zuten. Arlo guztietan bezalaxe, artean ere oso nabaria da erlijioaren eragina.

14. unitatea: Erresuma kristauak.

711. urtean, erresuma bisigodoa barne gerretan nahasturik zebilen. Une hori baliatuz, musulmanak Iberiar Penintsulan sartu ziren. Urte gutxitan, Al-Andalus osoaren jabe egin ziren, bertako jendearekin itunak eginez.

Musulmanak ez ziren Iberiar Penintsulako iparralde pobreaz arduratu. Horregatik, eskualde horretan gune kristau autonomoak geratu ziren. Gune horiek laster botere islamikotik erabat banatu eta independizatu egin ziren.

Kantabriar mendikatean hasi ziren lehen aldiz kristauak konkista islamikoari aurre egiten. Bertan bisigodo talde batek Pelaio izendatu zuen errege, eta berak garaitu zituen musulmanak Covadongako guduan (722).

Errege asturiarrek Penintsulako iparraldean zehar hedatu zuten beren agintea, Galiziatik baskoien lurralderaino. Denbora laburrean, erresuma asturiarra hegoaldera ere hedatu zen, Dueroren ibar aldera. X. mendearen hasieran, Asturiaseko erresumako hiriburua Leonera pasatu zuten eta erresumak hiri horren izena hartu zuen.

Asturiarrak eta frankoak musulmanen kontra borrokan aritu ziren lurralde baskoia eskuratu nahian. Baina baskoiek, Orreagako garaipena lortu ondoren (778), agintea finkatu eta beren erresuma osatu zuten.

824. urtean, Iruñeko jaunek noble baskoi bat aukeratu zuten errege: Eneko Aritza. Erresuma kristau berriak hiriburuaren izena hartu zuen, nahiz eta gero Nafarroako erresuma izena hartu.

Erdialdeko Pirinioetan Aragoiko, Sobrarbeko eta Ribagorzako konderriak eratu ziren. Berehala banatu ziren karolinjioen babesetik. Konderri horiek ere Nafarroako erresuman sartu ziren, baina 1035. urtean independizatu egin ziren.

Geroago, Katalunia Zaharra izenez ezagututako lurraldea karolinjioen inperioan sartu eta hainbat konderritan antolatu zuten. Hasiera batean, kondeak jatorri frankokoak ziren, baina gero, bertako nobleak izan ziren.

Beranduago, Bartzelonako kondeek beren agintea beste konderrietara hedatu zuten eta errege karolinjioekiko loturak hautsi zituzten. X. mendean errege karolinjioengandik behin betiko independizatu ziren.

X. mende bukaeran buruzagi musulman batek, Almantzorrek, kristauen aurka espedizio ugari zuzendu zituen. Catalañazorko gudaldian hil zuten Almantzor (1002) eta geroztik Kordobako kaliferriaren gainbehera etorri zen, erresuma txiki batzuetan (taifa erresumak) zatitu zelarik.

Kristauek banaketa honi etekin handia atera zioten, lurralde musulman asko konkistatu baitzituzten. Cid Campeador goitizeneko gerlaria oso ospetsua izan zen.

Urte anitzetan zehar kristauak eta musulmanen arteko borroka eta gerra asko izan ziren, Navas de Tolosa (1212) esate baterako. Horrekin batera erresuma kristauen bilakaera ere gertatu zen. Errekonkista kristaua 1492 urtean amaitu zen, Gaztela eta Aragoiko Errege-Erregina Katolikoek musulman gelditzen zen azken lurraldea, Granadako erresuma, konkistatu zutelarik.

15. unitatea: Nafarroako erresuma.

VIII. mendetik, Euskal Herria edo Baskoniaren erdialdeak, bereziki Iruñerriak, inguruko erresumen eraginak eta menperatzeko ahaleginak jasan zituen: karolinjioena iparraldetik, asturiar-leondarrena mendebaldetik eta musulmanena hegoaldetik.

Baskoiek, Eneko Aritza noblea buru zutela, armada karolinjioen erasoari aurre egin zioten 824. urtean. Garaipen horren ondorioz, Eneko Aritza errege izendatu zuten eta Iruñea izan zen erresuma berriaren hiriburua.

Eneko Aritza erregeak, Ebroren ibarreko Banukasitar musulmanekin aliaturik, bere lurraldearen independentzia mantendu zuen, 851, hil zen arte. Gartzia Iñigez bere semearekin Pirinioetako dinastia hasi zen. Dinastia honek agindu zuen Nafarroan XIII. mendera arte.

Hurrengo mendean, IX.ean, Pirinioetako dinastia Errioxa, Ebroren ibarra, Gipuzkoa, Bizkaia eta Araba aldera ere hedatu zen, eta Iruñeko erresuma Penintsulako erresuma nagusi bihurtu zen.

Iruñeko erresumako eskualde errioxarra asko garatu zen ekonomikoki eta monasterioetako kultura oso garrantzitsua izan zen bertan. Atlantikoko eskualdea, berriz, atzeratuago zegoen.

Garairik onena Antso III.a Nagusiaren erregealdia izan zen. XI. mendean, errege horrek Aragoiko konderriak, eta Gaztela eta Leongo zati bat gobernatu zituen. Baina hil eta gero, bere menpean zegoen lur eremua hainbat erresumatan zatiturik geratu zen.

XII. mendean, Iruñeko erresuma Nafarroako erresuma bilakatu zen. Beranduxeago, XIII. mendean, Pirinioetako dinastiako azken errege izan zuen Nafarroak, Antso VII.a Azkarra, Navas de Tolosako gudaldian (1212) aritu zena.

Orreagako monastegian dago Antso VII.a Azkarra erregearen hilobia, eta irudiari begiratuz egiaztatu daiteke 2,20 metroko altuera zuela. Beraz, ez da harritzekoa herriak azkarra deitu bazuen.

1234. urtean hil zen, semerik gabe, eta bere ilobak hartu zuen erresuma. Hau, Teobaldo I, Antso Azkarraren arreba Blanca eta Txanpañeko (Frantzia) kondearen semea izanik, arrotza zen erabat Nafarroan; ondorioz, hurrengo errege guztiak kanpotarrak izan ziren. Antso Azkarraren beste arreba bat, Berengaria, Inglaterrako Rikardo I (Lehoiaren bihotza) errege ospetsuarekin zegoen ezkondurik.

Gaztela eta Aragoiko Fernando II.a Katolikoa izan zen Nafarroako Erresumaren desegilea, 1512. urtean konkistatu zuen eta. Zenbait jauntxo nafarrek aurrez tratuak eginda zeuzkaten.

Nafarroako erregina, Katalina I.a, Erresumak Pirinioetatik iparraldera zuen lurraldearekin, Nafarroa Beherearekin, gelditu zen. Erresuma berreskuratzeko azken ahalegina 1521. urtean amaitu zen Amaiurko setioarekin.

16. unitatea: Done Jakue bidea.

Erdi Aroko adierazpen erlijioso nagusietako bat erromesaldiak izan ziren. Bidaia luze horiek santuren baten erlikiak ikusteko eta gurtzeko edo hiri sakratuak bisitatzeko egiten ziren. Bidean egindako ahaleginaren ordez, indulgentziak eta sari izpiritualak jasotzen zituzten erromesek.

Inguruko santutegiren batera egiten ziren erromesaldi txiki batzuek ospe handia lortu zuten; baina helmuga nagusiak Erroma, San Pedroren hilobiaren egoitza, Jerusalem, Kristoren hilobia zegoen bertan, eta Konpostela, Santiago apostolua hilobiratua zegoen tokia, ziren.

Baina ez ziren erlijiosoak erromesak alde batetik bestera eramaten zituzten arrazoi bakarrak; batzuei, auzitegiek, bidegabekeriaren bat egin zutelako, zigor edo penitentzia gisa ibilbide horiek egitea ezartzen zieten. Beste batzuek, bidean negozioak egiteko asmoz egiten zituzten eta ibiltariak erasotzen zituzten bidelapur ugari ere bazegoen.

IX. mendean Konpostelan Santiago apostoluaren hilobia aurkitu zutela zabaldu zen. Laster hasi ziren alde guztietako erromesak inguratzen, baina XI. mendean zehar hasi ziren benetako erromesaldiak Konpostelara. Errekonkistaren aurrera egiteak bidean segurtasuna eman zien bidaiariei eta jadanik ez ziren musulmanen erasoen beldur.

Erromesek Konpostelara iristeko egiten zuten ibilbidea Done Jakue, Santiago bidea edo Ibilbide frantsesa izenez ezagutzen da. Europa osoko erromesak iristen ziren Pirinioetara, bidean zituzten beste santutegi batzuk ikusi ondoren.

Orreagako mendatea eta Canfranc-eko mendatea ziren sarrerak erromesentzat; Gares herritik aurrera bide berbera egiteb zute Santiagoraino. Kantabriar kostaldetik beste bide bat zegoen, baina hau ez zen beste bidea bezain garrantzitsua eta hainbeste erromesek gurutzatua.

Done Jakue bidean zehar hiriak eraiki ziren; bertan merkatariak finkatu ziren, gaixoak hartzeko ospitaleak eraiki ziren, elizak altxatu eta zubiak eraiki zituzten. Arte erromanikoa bide horri esker hedatu zen Penintsulan, jendeaz gain, pentsamenduak, artea eta Europako modak ere sartu baitziren bide horietatik.

Santiago edo Done Jakue apostoluaren hilobia eta bertan dauden aztarnak benetakoak ote diren zalantzan jartzen duten teoriak ere badira; baina monarkia asturiarreko klerigoek propoaganda-kanpaina trebea egin zuten ideia hori zabaltzeko eta, horrela, euren erregeek prestigioa sendotzeko.

Klerigo horiei esker, Santiago kristauen zaindari bihurtu zen eta musulmanen kontra egiten zituzten kanpaina militarretan azaltzen zitzaien. Gaztelak, erresuma asturleondarraren oinordekoa izan zenak, tradizio berbera mantendu zuen eta Santiagori eskainitako gurtzak gaur egun arte iraun du; izan ere, Santiago Espainiako zaindaria da.

17. unitatea: Artea eta kultura Erdi Aroan.

Erdi Aroko kultur adierazpen gehienak erlijioarekin lotuta daude. Mende askotan kultur jarduera monastegietako idatzietara murriztu zen. Monastegietan monjeek, lan berriak sortu baino areago, transmititu eta zaindu egiten zituzten. Elizak fede kristauaren arabera egokitzat jotzen zituen obra klasikoak kontu eta arreta handiz kopiatu eta ilustratu egiten zituzten.

Erdi Aroko kulturaren garapenean, izugarrizko garrantzia izan zuen latina hizkuntza erromanikoez ordezkatzeak. Erromatar Inperioa inbasioen ondorioz zatitzen hasi zenean, bertako hizkuntza tokian tokiko ezaugarriak pairatuz garatu zen; latina, Elizak erabiltzen zuen hizkuntza hura, hizkuntza kultua zen eta, Erdi Aroan aurrera egin ahala, herritarrentzat hizkuntza ezezagun bihurtu zen. Jendeak ez zekien irakurtzen eta idazten eta noble ugarik ere ez.

Latinaren zatiketa hura gertatu zenean sortu ziren hizkuntza erromanikoak, gaztelania, galiziera, katalana edota frantsesa, adibidez. Hizkuntza hauek XII. mendean hasi ziren erabiltzen literaturan. Lehenengo adierazpenak gesta-kantak izan ziren (Mio Cid-en eresia eta Roland-en kanta), bertsoz eginikoak, juglareek errezitatzen zituztenak.

Iberiar penintsulari dagokionez, kontuan hartu beharrekoa da hizkuntza erromaniko ugariren erabilera. Literatura arloan, aipatu beharreko egile eta obrak, honako hauek: Katalunian Raimon Llull, katalanez, arabieraz edo latinez idatz zezakeena; Galizian, Alfonso X.ak galizieraz idaztitako Santa Mariaren kantigak.

Filosofian aurrerapauso ikaragarria eman zen Al-Andalusen jaiotako Averroes izena zuen pentsalari arabarriari esker. Izan ere, Averroesek ezagutarazi zituen Mendebaldean Aristoteles filosofo greziarraren pentsamoldea. Tomas Akinokoa ere nabarmendu zen filosofian.

XII-XIII. mendetik aurrera, jarduera intelektualen gune nagusi hiriak bilakatu ziren. Garai berean ere sortu ziren unibertsitateak: Europan Paris eta Boloniakoak izan ziren garrantzitsuenak; Penintsulan ordea, Salamanca eta Koinbrakoa.

Penintsulako kulturaren ezaugarririk garrantzitsuena Toledon gauzatu zen kultura anitzen bateratzea izan zen. Hiri honetan Europako pentsalari ugari bildu zen, intelektualez osatutako ingurunea. XII. mendean, Toledoko Itzultzaile Eskolak lan eta zeregin garrantzitsuak bete zituen: arabieratik eta hebraieratik lan ugari itzuli ziren eta horrek mendebaldeko kulturari astronomiari, medizinari eta, batez ere, filosofiari buruzko ezagutzak ekarri zizkion.

Done Jakue bidea baliabide ezin hobea suertatu zen kultura honen mota guztietako adierazpenak hedatzeko. XI-XIII mendeen bitartean erromaniko izeneko arte estiloa garatu eta zabaldu zen. XIII. mendetik aurrera gotikoak hartuko du haren lekua.

18. unitatea: Erromanikoa

Borgoinan (Frantzia) sortu zen; XI. eta XII. mendeetan Europan zehar hedatu zen Santiagora egiten ziren erromesaldiei esker eta Cluny ordenaren hedapenaren bidez. Izan ere, Cluny ordenakoek estilo horretako eraikuntzak egiten zituzten, etxe nagusia eredutzat hartuz.

Estilo hau batez ere nekazaritzaren eremuetan garatu zen; horregatik feudalismoko nobleziari eta monjeei lotzen zitzaion batez ere. Eraikinik adierazgarrienak eliza txikiak, erromesentzako elizak eta monastegiak dira.

Estilo artistiko honek bere eraikinetan Jainkoaren botere absolutua adierazten du. Eraikinek ez dute ia baorik (hutsune edo leihorik) eta horma lodiak dituzte. Eliza hauen iluntasunak eta trinkotasunak beldurra eta errespetua sortarazten dute ikuslearengan.

Eraikinek oinplano latindar gurutzedunak dituzte eta besoak ez dira luzera berdinekoak izaten; txikienari gurutzadura esaten zaio eta bien arteko ebakidura puntuaren gainean zinborioa altxatzen da.

Eraikuntzarako erabiltzen duten materiala silarria da. Ateak eta leihoak txaranbelduak dira eta erdi-puntuko arkuak dituzte. Eraikinen estalkia kanoi-ganga izan ohi da.

Elizarik handienak erromesendako elizak izaten dira, fededunak babesteko eta beroriei ostatu emateko eginiko eraikinak. Adibiderik argiena Santiago Konpostelakoaren katedrala da. Beste adibide batzuk: Palenziako San Martin Fromistakoa, Lleidako San Clemente Tahullekoa eta Burgosko Santo Domingo Siloskoa.

Erromanikoko irudiak nahiko abstraktuak dira eta azken epaiketak edo judizioak sortarazten dien beldurra adierazten dute. Kristo, gizakia zigortu edo saritu dezakeen epaile goren gisa ageri da.

Erromanikoko irudiek bazuten helburu didaktiko bat: hein handi batean eskolagabea zen populazioari, benetako fedearen indarra eta pekatuaren eta kondenazioaren gordintasuna erakustea.

Imajinak ez ziren batere naturalistak, sinboloz josita zeuden eta emozioak eragitea zuten helburu nagusi. Eskulturetan ez zen proportzioa bilatzen; rudien tamaina eta antolaketa hierarkikoa, aurpegiera hotzak, irmo eta serioak ziren nagusi.

Pinturek, hormen gainean egiten ziren fresko haiek, ez zuten sakontasuna adierazten ezta perspektibarik erabiltzen. Gehien irudikatu zen gaia azken epaiketarena zen eta hortxe agertu zen pantokratorraren irudia ere:Irudi honek Kristo maiestatea tronuan eserita, mandorla atzean duela eta tetramosfosaren irudiarekin (lau ebanjelisten sinboloak) adierazten zuen.

19. unitatea: Gotikoa

Gotiko estiloa ere Frantzian sortu zen, Pariseko eskualdean; XIII. mendean hasi zen eta XV. mendera arte iraun zuen. Estilo honen hedapena hirien indartzearekin eta zistertar ordenarekin lotua dago, ordena honek bere eraikinetan gotikoaren aintzindaritzat hartu den estiloa arabiltzen baitzuen.

Estilo hau hiritarra da, monarkiari lotzen zaio –mende hauetan bere agintea berreskuratzen ahalegindu zen– eta burgesiarekin ere zerikusi handia du. Lonja, jauregi eta, batez ere, katedralak eraiki ziren.

Jainkoaren handitasuna adierazten ahalegindu ziren gotikoaren bidez, Jainkoa arkitekto eta kreatzaile handiena zen haientzat. Altuerari eta eraikinen argiari dagokienez, estilo baikorragoa da erromanikoa baino. Gotikoko irudiak askoz errealagoak dira. Kristo gurutzean ageri da, sufritzen duen gizon gisa azaltzen digute.

Katedrala da gotikoko eraikin nagusia eta hiriaren gune garrantzitsu bihurtu zen. Katedralen ezaugarri nagusia neurri eta altuera ikaragarria eta bere barneko argitasuna ziren.

Gotikoan ere oinplano latindar gurutzedunak erabili ziren, baina gurutzadaren besoak motzagoak ziren. Harria zen eraikuntzen oinarrizko materiala, baina gotikoko hormak meheagoak eta bao ugarikoak ziren. Leihoetan beirate izugarriak zeuden eta bao asko biribilak ziren; horregatik deitu izan ziren askotan arrosetoiak.

Gotikoko berrikuntza nagusiak arku zorrotzak, gurutze-ganga eta arbotanteak dira; arbotanteek, gangaren pisua eraikinetik aparte kokatzen ziren horma-bularretara zuzentzen zuten. Hala, hormek ez zioten horrenbesteko pisuari eutsi behar eta barrualdea argiztatzeko nahi adina leiho ezar zitekeen.

Gotikoko eskulturak errealagoak ziren. Eskulturak oraindik ere tenpluen sarreran eta atarietan jartzen zituzten, baina imajina eta irudi horiek gero eta independenteagoak ziren. Erabili zituzten teknikak ere kanduagoak ziren.

Kristo errealismo handiagoz adierazi zen eta sufrimenduaren seinaleak nabari zituen; gurutzean iltzatuta edota pasioko eszenetan ageri da. Ama Birjina ere portada ugaritako protagonista bihurtu zuten, eta bere espresioa erromanikokoa baino naturalagoa, irribarretsuagoa izaten zen.

Pinturak ere garapen ikaragarria izan zuen; jada ez ziren horma gainetan bakarrik egiten, eliza gotikoetan hormak garrantzia galdu egin baitzuen. Taula gainean tenperaren teknika eta zenbait tokitan olio-pintura garatu ziren. Erretaulak dira honen guztiaren adibide.

Boterea zuten klaseen zerbitzura garatu zen beste pintura mota bat ere. Ez zuten orduan Elizaren zerbitzura bakarrik lan egin, nobleek ere eskatzen zizkieten pintura-lanak, eta noble horiek agertzen ziren askotan, ondorioz, koadroetan. Aberastu berria zen burgesiaren gustuak eta gurariak ere adierazi zituen pintura honek.