ZUHAITZ LANDAKETA ARTAXOAN

5. MAILAKO IKASLEAK

Aurkibidea:

1.- Helburua

2.- Bidaia

3.- Artaxoa:

3.1.- Inguru naturala eta kokapena

3.2.- Klima eta landaredia

3.3.- Historia

3.4.- Demografia

3.5.- Ekonomia

3.5.1.- Industria

3.5.2.- Parke eolikoa

3.6.- Ondarea:

3.6.1.- Elizak

3.6.2.- Gaztelua

3.6.3.- Baselizak

3.6.4.- Gaztelua

4.- Euskera

5.- Jaiak eta ospakizunak

6.- Zerbitzuak

7.- Artaxoar ezagunak

8.- Zuhaitz landaketa

1.- HELBURUA

Otsailaren 4an, asteazkenean, zuhaitz landaketa egitera Artaxoara joan ginen. Eginkizun honek, ondoko helburuak zituen:

– Hiru motatako zuhaitzak landatzea: arteak, haritzak eta poma zuhaitzak.

– Naturaren alde jokatzea baso bat sortuz.– Zuhaitz baten zaintzaileak izatea

2.- BIDAIA

A-15 Donostia eta Tutera lotzen dituen ordaindu beharreko autopistatik Artaxoara joan ginen. Autobus barrenetik ondoko herriak eta mendiak ikusi ahal genituen:

-Herriak:

Ezker aldetik (ekialdea): Imarkoain, Tiebas (Nafarroako Errege-Erreginen jauregiaren aztarnak).

Eskuin aldetik (mendebaldea): Noain, Kanpanas, Muru Artederreta eta Olkoz.

-Mendiak:

-Ezker aldetik: Izagako Done Mikel (bada esaera zahar bat hauxe diona: “Nieve en Izaga, nieve en la plaza de Isaba”), Elomendi, Alaitz mendizerra (honetan bada harrobi erraldoi bat, eta mendiari puska handia kendu diote)-Eskuin aldetik: Ezkaba, Sarbil eta Erreniega.-Artaxoatik ikusten zirenak: Jurramendi, Lizarra ondoan, Sarbil, Etxauri ondoan, Txindoki, Goñi ondoan, Aralarreko Done Mikel, Arakilgo Huarte ondoan eta Beriain Etxarri Aranatz ondoan.

3.- ARTAXOA

3.1.- Inguru naturala eta kokapena

Artaxoa Nafarroako erdialdean dagoen udalerria da. Erriberriko meridadekoa da. Iruñetik 32 kilometrora, Tafallatik 10 kilometrora eta Garesetik 11 kilometrora dago. Artaxoa, Añorbe eta Obanos herriekin muga egiten du iparraldean, Mendigorria eta Larragarekin mendebaldean, Tafallarekin hegoaldean eta Pueio, Garinoain eta Barasoain udalerriekin ekialdean.

3.2.- Klima eta landaredia

Klima mediterranear-kontinentala da, uda lehor eta negu hotza. Batez besteko tenperatura 13 eta 14 bitartekoa, eta prezipitazioa 430 eta 600 ml ingurukoa.

3.3.- Historia

Artaxoako lehen aztarna arkeologikoak historiaurrekoak dira, zehazki Eneritzeko Portillo eta Minako trikuharriak, gutxi gora behera Kristo aurreko hirugarren milurtekoak. Ondorengo mendeetako bestelako aztarnak aurkitu dira, Zerkoko akropolia, Dorre herrixka, eta abar. Erromatarren garaian, Artaxoa guztia etxe txikiz beterik egon zen, Artadia, Elizaldea eta Goenzelaia. Trikuharriak dauden gunera iristeko Artaxoako hilerriaren atzean dagoen bide bat hartu behar da.

Erdi Aroan, eraso barbaroei aurre egiteko sortutako Inguraketa edo Setioaren erakin multzoa da, gaur egungo Artaxoako monumenturik esanguratsuena. Erdi Aroan zehar petxa ordaintzen zuen jaurerria izan zen. 1193 eta 1208 urteen artean, Antso VII.a erregeak "bederatzigarrena" izenaz ezagutzen zen petxaren zenbatekoa 7.000 soldatetara murriztu zuen. Zerga hori urtean behin bakarrik ordaindu beharko zuten. Artaxoako setioa, herriak Goi Erdi Aroan bizi izandako oparotasunaren adierazle dira. Zoritxarrez, XIV. mendeko Izurrite Beltzak hildako eta kalte handiak eragin zituen Artaxoan. Biztanleria

hamarren batera gutxitu zen.

Herriaren desagertzea eragozteko, Carlos III.a erregeak, artaxoarrak "hiritar libre" izendatu zituen eta Lizarrako San Martingo forua eman zion herriari, asteroko merkatua antolatzeko eskubidearekin (1423. urtean). Nafarroako gerra zibilean, herria Beaumontarren eskuetan geratu zen, eta nahiz eta Katalina eta Albretko Juan III.a erregeek euren jabetzara atxiki (1498, 1512an Leringo konteen jabetzara igaro zen berriz ere. XVI. mendearen bigarren erdia gatazkatsua izan zen, eta artaxoarrek behin eta berriro saiatu ziren, "hiribildu ona" izateak zekarren pribilegioa berreskuratzen. Azkenik 1631ean Nafarroako gorteetan zeukan jarlekua berreskuratzea lortu zuten.

1797 eta 1798 urteen artean, Artaxoak Muru Artederretarako bidea eraiki zuen, Iruñearekiko komunikabideak hobetzeko asmoarekin. XIX. mende herrian pattarra ekoizten zuten bost lantegi pribatu eta publiko bat zeuden. Horrez gain, olioa ekoizten zuten lau errota zeuden. 1863an Karitatearen Alaben orden bat ezarri zen herrian, Aingeruaren ikastetxearen zuzendaritza hartu eta Ospitaleko gaixoak zaintzeaz arduratzen hasi zirelarik. 1870ean "Eskorten Elkartea" sortu zen.

3.4.- Demograf ia

XX. mende osoan zehar biztanleriaren heren bat baino gehiago galdu zuen Artaxoak. Biztanle gehienak Iruña eta inguruko herrietara jo zuten bizimodu hobe baten bila. Joera hori 1990ko hamarkadararte mantendu da. Dena den, autobide berrien eraikitzeak eta Nafarroako hiriburuarekiko duen hurbiltasun erlatiboak, bizilagun berriak erakarri ditu Artaxoara. Horrez gain, etxebizitza berriak eraiki dira, eta ehundaka gehiago eraikiko dira hurrengo urteetan.

Nafarroako gobernuak 2003. urtean argitaraturiko datuen arabera Artaxoan 1.699 biztanle zeuden, 896 gizon eta 803 emakume. Udalerriko biztanleen bataz-besteko adina 43 urtekoa zen.

Populazioaren bilakaera1897

1900

1930

1940

1950

1960

1970

1975

1981

1991

1999

2004

2005

2470

2303

2617

2443

2406

2050

1890

1788

1745

1701

1689

1666

1700

2008ko erroldaren arabera, 77 etorkin bizi ziren herrian, biztanleriaren %4,50a (Nafarroako batez-bestekoaren azpitik).

3.5.- Ekonomia

Artaxoako iharduera ekonomiko nagusia nekazaritza izan da historikoki. Abeltzantzak garrantzia handia dauka herrian, behi, txerri eta ardi guztiak zenbatuta 30.000 abelburu inuguru dagoelarik. Garia eta garagarra dira labore nagusiak Nafarroako erdialde guztiak gertatu bezala. Horrez gain, XX. mendean zehar industria xume garatuz joan zen, palak, artisautza produktuak eta elikagaiak ekoizten zituztenak. Artaxoan lur amankomunek 1.237 hektarea hartzen dituzte (erroldaturiko laborantza lurren %18,6). Zerealak (garagarra garia baino gehiago), mahastiak, eta olibondoak dira landatzen diren laborerik ugarienak. Sekain lurren hedapena XIX. mendearen amaieran hasi zen, eta urte gutxitan landatutako lurren azalera 1.741 hektareatik (1891) 3.993 hektareara hazi zen (1935). Mahastien gutxitzea nabarmena izan zen XX. mendean zehar, batez ere filoxeraren gaitzak eraginda eta 1.314 hektareatik 295 hektareara jaitsi da (1980ko hamarkadan).

Artaxoan hainbat elkarte eta nekazal koperatiba osatu dira XX. mendea hasi zenetik. 1904ko azaroaren 10ean Nafarroako nekazal aurrezki kutxak sustaturiko koperatiba sortu zen, 1939ko abenduaren 3an Frantzisko Xabierkoaren upategi koperatiba, 1944ko azaroaren 24ean Mesedeetako Amaren koperatiba, 1962ko abuztuaren 6an Jerusalengo Ama Birjinaren koperatiba, eta 1965ko uztailaren 3an, Kontserben San Santurnino koperatiba.

Azken urteetan nekazalturismoaren garapena gertatu da, eta horrela, hainbat landetxe zabaldu dira udalerrian.

3.5.1.- Industria

Nafarroako gobernuak industrialdeak sustatzeko sortutako Nasuinsa elkartearen ekimenez, La Vergalada industrialdea eraikitzea aurrikusten da 2009tik aurrera. Proiektua 2008ko otsailaren 7an aurkeztu zioten gobernuko ordezkariek Artaxoako udaleko arduradunei eta herrigunearen kanpoaldean eraikiko da 50.000 metro koadroko gune batean. Indusrialdeak bederatzi lursail izango ditu orotara. Azpiegituraren datu teknikoak honakoak dira:

Azalera guztira: 53.038 m2

Lursailen azalera: 20.277,81 m2

3.5.2.- Parke eolikoak

Sakontzeko, irakurri Nafarroako parke eolikoak.Artaxoan Nafarroako gobernuak eraikitako bi parke eoliko daude, "Karakidoia" eta "Egastiaga" izenekoak. Lehenak 15,00 megawatteko potentzia dauka eta airesorgailuak Artaxoa eta Barasoain bitartean hedatzen dira, bigarrenak 6,00 megawatteko potentzia dauka eta parkeko airesorgailuak Artaxoako mugen barruan bakarrik hedatzen dira.

3.6.- Ondarea

3.6.1.- Elizak

San Saturnino eliza

San Saturnino eliza herrigunearen punturik garaienean dago, setioaren eremu barruan. 1085. urtean jatorrizko eraikuntzarekin hasi zen erromanikoa altxatu zuten, 1103. urtean lanak amaituz. XIII. mendearen lehen erdian, gaur egungo tenplu gotikoaren eraikuntza hasi zen, lehenik aurrealdea eraikiz. Ondorengo mendeetan zehar, egitura berriztu eta elizak gaur egun duen itxura gotikoa lortu zuen.

3.6.2.- San Pedro eliza

San Saturnino elizatik gertu, San Pedroren omenezko eliza dago. 1959an eraiki zuten, antzinako San Pedro elizaren aztarnen gainean. Fatxada nagusia, plaza txiki baten aurrean, dago, eta bertara heltzeko malda handiko bi kale hartu behar dira, Artaxoako gunerik garaienean.

3.6.3.- Baselizak

Tafallarako bidearen ondoan, San Bartolome baseliza dago, XIX. mendean eraiki arren, jatorrizko baselizaren izateari buruzko lehen dokumentua 1235ekoa da. Baseliza barruan, San Bartolomeren XIX. mendeko egurrezko irudia dago. Herrian bestelako baselizak izan ziren, San Miguel, Santa Katalina eta San Gilen omenezkoak, baina zoritxarrez ez dira

existitzen gaur egun.

3.6.4.- Gaztelua

Gaztelua eta setioa

1085ean Toulouseko elizgizonek, hamalau dorredun gotorlekua eraikitzen hasi ziren (gaur egun "Setioa" deitzen dena). Jatorrizko harresia, konponduz eta hobetuz joan ziren hurrengo hamarkada eta mendetan, batez ere XIV. mendean). 1280an setioaren alkate edo burua Pedro Ruiz Argaitz zen, eta kargu horretan egoteagatik zortzi liberako soldata jasotzen zuen. XIV. mendearen hasieran Diego Sanchez Gartzes izan zen gotorlekuko burua. 1464ean Leonor Andreak artaxoarrak saritu zituen Beaumondarren aurka erakutsitako kemenagatik.

XVI. mendearen hasieran Leringo konteak herria eraso eta bertako jaun moduan onartua izatea exijitu zuen. 1513an konteak herria eta setioa okupatu zuen eta zazpi urte beranduago, 1520an Carlos V.ak kontearen herriarekiko jabego eta eskubideak berretsi zituen. Setioak sarrera edo atari desberdinak dauzka, Remaguakoa, Rabalgo atari zaharra, San Migelgoa, eta Aitzaidea izenekoa.

Artaxoarren esanetan, setioko kanpaiak kontrako alderantz jotzen diren munduko kanpai bakarrak dira, gaur egun lau kontserbatzen dira, horietatik bi erromatarrak. Zaharrena 1735ekoa da eta handienak 1.801 kilo pisatzen ditu. 1896ean ezarritako tradizioaren arabera, Nafarroako eliza guztietako kanpaijoleek Artaxoako setioko kanpaiak behin jo behar dituzte.

4.- Euskara

Nafarroako gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera Artaxoa eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %1,46k zekien euskaraz hitz egiten.

5.- Jaiak eta ospakizunak

• Jai txikiak: Martxoaren 19an. • Jerusalem Ama Birjina: Irailaren 7tik irailaren 15a arte. • Saturnino deunaren jaiak: Azaroaren 29tik ondorengo asteburua.

Jaietan hainbat ekitaldi antolatzen dira, jota emanaldiak, kontzertuak, eta herriko behekaldetik gunerik altuenerako laia lasterketa. Lasterketan parte hartzen dutenek, laien gainean ibiltzen dira, Artaxoako kalerik aldapatsuenetan.

6.- Zerbitzuak

Artaxoa "Izarbeibarko Mankomunitateko" kidea da. Garesen egoitzan duen erakunde hau, zaborra biltzeaz eta ur-hornidura bermatzeaz arduratzen da.

Baseliza eta herriaren artean Iruñera joan errepidetik gertu "El Chorro" izeneko pasealekua dago. Bertan, mahaiak, jartzeko tokiak, janaria egiteko erretegi txikiak, eta iturria daude. Horrez gain, Kale Nagusian, umeentzako jolastia dago.

7.- Artaxoatar ezagunak

• Saturnino de Lasterra • Lope de Artajona 1142 eta 1159 artean Iruñeko gotzaina. • Felix Zabalegi Catalan (1845-1903) poeta. • Jose Maria Jimeno Jurio (1927 - 2002) historialari eta etnografoa.

8.- ZUHAITZ LANDAKETA

Zuhaitz landaketa egin behar genuen lur eremua Tafallako bidean zegoen, Arataxoatik gertu. Autobusetik jeitsi, eta Unai monitoreak ganaduak eradateko aska eta ondoan zegoen aljibe bat erakutsi zizkigun. Gero, landatu beharreko zuhaitz motak erakutsi zizkiguten: artea, pinua eta pomoa. Ondoren, hirunakako taldeak osatu ziren, eta landaketa egin behar zen lur eremura abiatu ginen. Han bertan, ondorengoa egin genuen:

• Aitzurrak eta landareak ( hiru talde bakoitzeko) banatu zituzten.

• Zuloak nola egin behar ziren azaldu ziguten.

• Plastikozko hodi bat zuhaitza untxiek jan ez zezaten.

Landatzen ari ginen bitartean, basozain laguntzaile bat taldez-talde ibili zen ongi ari ginen egiaztatzen. Bitartean, Mª Angeles eta Mikel argazkiak egiten ibili ziren, zuhaitz landaketari buruzko lana hornitu ahal izateko. Landaketa bukatutakoan, beheko askan botak garbitu genituen,

autobusean sartu eta “El Cerco” aldera joan ginen hamaiketakoa hartzera. Hamaikeatakoa jan ondoren, jolas batzuk egin genituen eta handik ikusten zena behatzen ibili ginen. Gero, Iruña aldera itzuli ginen pena handiz. Egun polita eta emankorra pasa genuen Aratxoan. Asko ikasi genuen.

5. mailako lagunak

Hona hemen argazki batzuk