Պ Ц .С 8 Օ Ղ » Ս .Ա 1 Л Ь Ս Մ Ս Ա Գ Ի Ր
< Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ Ա Կ Ս Ն Ա Թ Ո Ռ Ո Յ
Ս . Է Տ Ա Ր Ի Լ ա Ն Ի
Ա
Բ Ո 4 Ա Ն Դ Ա Կ Ո Ի Թ Յ Ո Ի Ն
հ Ս ա Գ Ր Ա Կ Ա Ն - « Р ш ' д մ ե ղ , Տ է - ր , ղ ղ - ւ ո ն և , | ա ր ո ղ ի կ „ „ Ն օ « փ ն « п . г р
“ ■‘ Ճ Լ է ւ ՚ է Յ լ ч - г - - 1" ՝ " 1 " 1>է" փ՝;
օ ճ ո “ > տ- տ՛ ч ” ” 11 а է
* * . ♦ * -
ы м ' ч и н — ' л ч ^ ч И ՛ М * ^ Л -
Է;3
մ ա ս ի ն
Մ Ա Յ Ր Ա Թ Ո Ռ II Ի Մ
Ամանորը հոգևոր ճեմարանում Գ . ^ Ա Ս Ո Ր Յ Ա Ն -Գ ր ի ղ “ Ր Տղա
չ . ճ . ԱԻՐՈԻՆԻ- Կոմիաաօին ВЬш . • • „ в ., „ ո . , , , ,1,и . ь Ս Ա Ֆ Ր Ա Ս Տ Յ Ա ն ֊ Կ ո ս տ ա ն ղ ն ա պ պ ս ի В ш , п д Պ ա տ ր ի ա ր ք ա ր ա ն ի կ ո ղ մ ի ց ^ . ո Ր ի ա յ ի
ա ր դ ա ր ա դ ա տ ո ւ թ յ ա ն Ա Ա ս կ ե ր ի մ ի ն ի ս տ Ր ո ^ յ ա ն ն ե ր կ ա յ ա ց վ ա » Ո ա յ կ ա կ ա ն
ե 1 ւ ե ո ե ղ ի ն ե ր ի Ա վ ա ն ք ե ր ի ց ո ւ ց ա կ ն ե ր ն ո ւ թ ա ք ր ի ր ն ե ր ը . - • • . •
Ս . Ք Ո Լ Ա Ն Տ Յ Ա Ն - Տ ր ա ն ո ի , վ ա ն ի ա յ ի ն ա յ ե ր ի պ ա յ ք ա ր ը ա ղ ա յ ի ն ի Ո ք ն ո . ր Ո « յ ն ո . թ յ ա ն պ ա -
պա նման Տամար .................................................................ե . Ս՚Ույ՚ՃՅԱն— Կ ի ր ո վ ա կ ա ն ի ղ ա վ ա ո ա ղ ի ւ ո ա կ ա ն թ ա ն ղ ա ր ա ն ր ..........................................................
17
20
23
25
27203135
-10
48
58
/ -> Հ & յճ ՜-Հ Տ Հ ք չ
^ <»тв*Л*- " ՀԽ Մ Բ Ա Գ Ր Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Հ Ա Ս Ց Ե Ն
. ? տ>է հ ա յ կ ա կ ա ն ս ս ռ , է ջ մ ի ա ծ ի ն
«էՏՄԻԱԾԻՆ» ԱՄՍԱԳՐԻ ԽՄՐԱԳՐՈԻԹՑՈԻՆ
Армянская ССР, Эчмиадзин, Редакция журнала «Эчииадзин».
Кёдаейоп йе 1а геуие „Е^ Ьппаайпе” , ТЗЫ итаД ипе, А п п ё т е , Ս1էՏՏ.
Ս՜այր Աթոռ Ս. Էշմիսւծնի տպարան, 1965 р.
ГО-
Հ Ր Ա Մ Ա Ն Ա Ի
Տ. Տ. վ Ա Զ Գ Ե Ն Ի Ա Ռ Ա & Ն Ո 8
ՎԵՀԱՓԱՌ ԵԻ ՍՐԲԱԶՆԱԳՈՅՆ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ
ԱՄԵՆԱ8Ն Հ.ԱՅՈ8
խ | ք Բ ( 1 Գ Ր Ա 4 Ա * ն
«РЦ'З Ս՞ԵԶ' ՏԷ'Ր, ԶԴՈԻՌՆ ՈՂՈՐՄՈԻԹԵԱՆ»
(Խոհեր ամանորի և Ս. Ծննդյա ն առթիվ)
Ամանո՛՛ր և Ս. Ծնո՜ւնդ...:Ս՛ի անգամ ևս նոր ժամանակի և նոր կյանքի
մեծ խորհրդի առաջ ենք կանգնել, երբ հուզումով ճանապարհում ենք իրադարձություններով հարուստ անցնող տարին ու անկոտրում հույսով, վառ երազներով ու խոհերով բացում գալիքի՝ նոր ժամանակների դուռը, սրտագին ա- ղոթբը մեր շրթներին. «Բա 'ց մեզ, Տէ 'ր , զդուռն ողորմութեսւն»:
Աշխարհի Լւ բովանդակ մարդկության համար, նոր տարվա սեմին, նորից բացվում են աստվածային շնորհների և բարիքների անսպառ աղբյուրները-
«Ամեն մարդու հավասար թող բաժնվի ամենգանձ,
Թ ող պարտեզները բացվին և թող խուժեն հոնմարդիկ,
Բայց չկոտրեն ոչ մեկ ծառ, չճզմեն ոչ մեկծա ղիկ..»:
(Վ. ԹԵՔԵՅԱՆ)
Գալիքի նկատմամբ վառ հույսի, անկոտրում լավատեսության մեջ է, որ աշխարհը ավելի •; գեղեցկանում և զգացվում է կյանքի վեհությունը, օրերի երաժշտությունն ու հավերժի բերկրանքը:
Ամանորի և Ս. Ծննդյա ն խոհերի և հանդի- սությանց մեջ կա շունչը Աստուծո և հավիտենականության: Աստուծո ներկայության ու հավիտենականության խորհուրդն ենք զգում ու ապրում նոր տարվա գալուստով:
Տարին, ժամանակը նորանում է մարդու կյանքի մեջ, նրա հավատի, հույսի, սիրո 1ւ գործերի մեջ.
«Զի հինն անց, Ս արդ նոր եղև ամենայն»(Բ. Կորնթ. Ե 17):
Հին տարվա մայրամուտին և ամանորի այգաբացին, որպես ժողովուրդ և Եկեղեցի, մեր մտածումներն առաջին հերթին պետք է կենտրոնանան Աստուծո զգացման և ներկայության վրա, մեր կյանքի մեջ.
«Գ ո ւ, Տէր, Գ ոլ զայս ամ ի լրումն Ոասուցեր... Տարւոյ քաղցրութեան Ք և օրհնի պսակ»: Այսպիսի սրտագին խոհերով և զգացումնե
րով, ինչպես նան. քրիստոնեական վառ հավատով, հայ ժողովուրդը, թե' Ս՜այր Հայրենիքում և թե' Սփյուռքում, դիմավորում է նոր տարին ե Ս. Ծնունդը:
Սեր ժողովրդի, մեր հայրենիքի և մեր Եկեղեցու համար բոլորվեց հավատով, հույսով, աշխատանքով ու բարի արդյունքներով հարուստ ևս մի տարի:
Սեր ժողովուրդը, իր վերածնված Սա յր Հա յրենիքում, 1965 թվականը դիմավորում է ազգային հպարտության ամենաքաղցր զգացումներով, ստեղծագործ և խաղաղ աշխատանքի պայմաններում:
1964 թվականին իրապես մեծ եղան ու անմոռանալի մեր Հայրենիքի ու մեր ժողովրդի ձեռք բերած հաջողություններն ու նվաճումները:
Ազգային-եկեղեցական տեսակետից, անցնող տարին մեր եկեղեցական տարեգրության մեջ պատմական տարի հանդիսացավ նրանով, որ Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցին, Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնի գլխավորությամբ և Ամենայն Հա յոց վեհա փ ա ռ Հայրապետի ղեկավարությամբ, իր նախախնամական դերը շսւրունպ-
^ Ր Ա Մ Ա Ն Ա Ի
Տ. Տ. Վ Ա Զ Գ Ե Ն Ի Ա Ռ Ա Տ Ն Ո 8
ՎԵՀԱՓԱՌ ԵԻ ՍՐԲԱՑՆԱԳՈ9Ն ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ
ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱ8ՈՑ
«ԲԱ Ց ՄԵԶ' Տէ Ր, ԶԴՈԻՌՆ ՈՂՈՐԼՐՈԻԹԵԱՆ»
(Խ ոհեր ամանորի և
Ամանո՜ր և Ս. Ծնո՜ւնդ ...:Մի անգամ ևս նոր ժամանակի և նոր կյանքի
մեծ խորհրդի առաջ ենք կանգնել, երբ հուզումով ճանապարհում ենք իրադարձություններով հարուստ անցնող տարին ու անկոտրում հույսով, վառ երազներով ու խոհերով բացում գալիքի' նոր ժամանակների դուռը, սրտագին ա- ղոթքը մեր շրթներին. «Բա՜ց մեզ, Տէ'ր, զդուռն ողորմութեսւն»:
Աշխարհի և բովանդակ մարդկության համար, նոր տարվա սեմին, նորից բացվում են աստվածային շնորհների և բարիքների անսպառ աղբյուրները-
«Ամեն մարդու հավասար թող բաժնվի ամենգանձ,
Թող պարտեզները բացվին և թոդ խուժեն հոնմարդիկ,
Բայց չկոտրեն ոչ մեկ ծառ, չճզմեն ոչ մեկծաղիկ..-»:
(Վ- ԹԵՔԵՅԱՆ)
Գալիքի նկատմամբ վառ հույսի, անկոտրում լավատեսության մեջ է, որ աշխարհը ավելի •; գեղեցկանում և զգացվում է կյանքի վեհությունը, օրերի երաժշտությունն ու հավերժի բերկրանքը:
Ամանորի և Ս. Ծննդյան խոհերի և հանդի- սությանց մեջ կա շունչը Աստուծո և հավիտենականության: Աստուծո ներկայության ու հավիտենականության խորհուրդն ենք զգում ու ապրում նոր տարվա գալուստով:
Տարին, ժամանակը նորանում է մարդու կյանքի մեջ, նրա հավատի, հույսի, սիրո և գործերի մեջ.
Ս. Ծննդյա ն առթիվ)
«Զի հինն անց, և արդ նոր եղև ամենայն»(Բ. Կորնթ. Ե 17):
Հին տարվա մայրամուտին և ամանորի այգաբացին, որպես ժողովուրդ և Եկեղեցի, մեր մտածումներն առաջին հերթին պետք է կենտրոնանան Աստուծո զգացման և ներկայության վրա, մեր կյանքի մեջ.
« Գ ոլ, Տէր, Գ ոլ զայս ամ ի լրումն հասուցեր... Տարւոյ քաղցրութեան Ք և օրհնի պսակ»: Այսպիսի սրտագին խոհերով և զգացումնե
րով, ինչպես նա և քրիստոնեական վառ հավատով, հայ ժողովուրդը, թե' Մայր Հայրենիքում և թե' Սփյ-ուռքում, դիմավորում է նոր տարին և Ս. Ծնունդը:
Մեր ժողովրդի, մեր հայրենիքի և մեր Եկեղեցու համար բոլորվեց հավատով, հույսով, աշխատանքով ու բարի արդյունքներով հարուստ ևս մի տարի:
Մեր ժողովուրդը, իր վերածնված Մայր Հա յրենիքում, 1965 թվականը դիմավորում է ազգային հպարտության ամենաքաղցր զգացումներով, ստեղծագործ և խաղաղ աշխատանքի պայմաններում:
1964 թվականին իրապես մեծ եղան ու անմոռանալի մեր Հա յրենիքի ու մեր ժողովրդի ձեռք բերած հաջողություններն ու նվաճումները:
Ազգային-եկեղեցական տեսակետից, անցնող տարին մեր եկեղեցական տարեգրության մեջ պատմական տարի հանդիսացավ նրանով, որ Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցին, Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնի գլխավորությամբ և Ամենայն Հա յոց Վեհա փ ա ռ Հայրապետի ղեկավարությամբ, իր նախախնամական դերը շարունպ-
Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն
կեց կատարել մեր ժողովրդի քրիստոնեական և հոգևոր մխիթարության, դաստիարակության к առաջնորդության գործում:
Ամենայն Հա յոց վեհափառ Հւսյրապետը. որպես բարի և արի .նավապետը մեր Եկեղեցու, միշտ լավատես, ամեն կերպ աշխատեց կենդանի և վառ պահել Երուսաղեմի ողջագուրման ոգին Սփյուռքի մի շարք այն տխուր երևույթների դեմ, որոնց նպատակն էր քայքայել նորից մեր եկեղեցական միությունը 1ւ ազգային միաս
նությունը:Մայր Աթոռ Ս. էջմիածինը փրկության լաստ
է ալեկոծությանց մեջ ծփացող Սփյուռքի հայության համար, լույս ե ճանապարհ' մութի մեջ. միություն' բաժանման դեմ, անխորտակելի ամբարտակ' ձուլման դեմ, ինչքա՞ն էլ նոր վտանգներ մոտենան հայոց երդիկներին:
Մայր Աթոռ Ս. էջմիածինը, հայ ժողովուրդը և մեր վերածնված Ս՜այր Հայրենիքը, նոր տարվա շեմքին, ավելի քան երբեք ՜հւլոր, հավատով լի, կանգնել են իրենց լուսավոր ապագայի նկատմամբ խանդավառող, հայրենանվեր, եկեղեցաշեն հեռանկարների առաջ:
Նոր տարվա լուսաբացի հետ Քրիստոնեական Եկեղեցու զանգերը ավետում են աշխարհին «Մեծ և սքանչելի խորհուրդ»-ը' ծնունդը Խաղաղության Իշխանին, Արդարության Արեգակին, «որ բնակեացն ի մեզ»:
Փրկչի ծննդյան խորհրդով, տեսիլքով ապրեց, ստեղծագործեց մեր ժողովուրդը և հաճախ նահատակվեց:
1965 թվականի գարնան լրանում է ապրիլ- յան արյունոտ եղեռնի 50-ամյ՚ակը: ԱմենայնՀայոց վեհափառ Հայրապետի 1964 օգոստոս 17 թվակիր սրբատառ կոնդակով, 1965 թվականը հռչակվել է ազգային սուգի և աղոթքի հոբելյանական տարի:
Ազգիս սրբազնաս՛ուրբ և հայրենասեր Հա յրապետի սրբատառ կոնդակի ոգով և Նրա իմաստուն թելադրությամբ, Սփյուռքում ամեն կողմ կազմվել են հոբելյանական հանձնաժողովներ, պատշաճորեն ե մեր սուգին ու վշտին համապատասխան լրջությամբ, հայրենասիրությամբ նշելու ապրիլյան մեծ եղեռնի 50-սւմյա- կը: վեհավաա Հայրապետի անմիջական ղեկավարության տակ, Մայր Աթոռում Աս նախապատրաստական աշխատանքներ են կատարվում հայ տառապանքի և մեր հավաքական նահատակության 50-ամյակը ըստ արժանվույն նշելու հ՛ամար:
196ո
Ս. էջմիածնի Ս՜այր Տաճարում մշտավառ մի ՛կանթեղ է զետեղվելու «քրիստոնեության սւռա- օին մարտիրոս Ս. Ստեփանոսի սեղանին վերե. ուր և այսուհետև պիտի մատուցվի հատուկ սուրբ պատարագ ամեն տարի ապրիլ 24-ին՛* (հայրապետական կոնդա կ):
«Հա յոց քրիստոսատես այս Մսւ|ր Հողին վրա. մեր Ս՜այր Տաճարի կողքին», կկառուցվի «ա րձան մը անմոռաց հուշի ե սրբազան ուխտի* մեր նահատակների խնկելի Ս անմոռաց հիշատակին, որի սեղանի վրա «Մենք պիտի աղոթենք նաև մեր վերածնած ժողու[ուրդի կյանքի և բարօրության համար, որ ահա ավելի քան չորս տասնամյակներն ի վեր կապրի, կուռճանա (՛հզորանա, հուժկու բազուկներով ու հանճարի լույսով կվերաշինե և ծաղիկ կդարձնե Մայր Երկիրը մեր. Հայաստանը ւեմենա|ն հայոց* (վեհափառ Հայրապետի Ս- Ծննդյա ն քարուլ):
Մայր Աթոռի պաշտոնաթերթ «էջմիածին» ամսագրի 1965 փ ե տ ր վ ա ր -մ ա ր տ -ա պ ր ի լ միացյալ համարների բացառիկը ամբողջովին կնվիրվի ապրիլյան եղեռնի հիշատակին:
Հա յ ժողովրդի համար նվիրական է մեր նահատակների անմոռաց հիշատակը: Ամենայն Հա յոց վեհափառ Հայրապետը, Ս. էջմիւսծնի հոգևոր բարձունքից, Հա յոց Աշխարհի Մայր Հոդից, հանուն մեր նահատակների, պատգամում է, պատվիրում, որ «արդար է և խղճի սեպուհ պարտականություն ՚ բոլորիս համար, որ հայոց մնծ եղեռնի հիսնամյակի տարելիցը ւսռիթ հանդիսանա առավել ամրապնդումի մեր ժողովուրդի հոգևոր, ազգային ու հայրենասիրական միասնության»:
«Արդար է, այո’ , և սպասելի, որ այս տարի, գոնե այս տարի ի սպառ լռեն ամեն տեսակի ներքին հակամարտություններ ու տարակարծություններ, արտասահմանի հայության ծոցին մեջ, և մեր ժողովուրդի բոլոր զավակները անխտիր միանան, միակամ դաոնան, համազգային տիրական զգացումի մը մեջ, մեր նաՈատսւկնե- րու սուրբ հիշատակով եղբայրացած, ավելի քան երբեք» (վեհափառ Հայրապետի Ս. Ծննդյան քարոզ) :
Արժա՜ն և իրա՜վ:Ամենայն Հա յոց հայրենասեր Հայրապետի
սուրբ բերանով խոսում է հայոց պատմության անմեռ ոգին:
Ա 'յս է նաև կրակե պատգամը մեր նահատակների:
Խոսւոովանիմք և հետևիմք:
Ա Մ Ա Ն Ո Ր Ի Ա Ո Թ Ի Վ .ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԾԱՅՐԱԳՈՒՅՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔ Եվ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ
ՆՈՐԻՆ ՍՈԻՐԲ ՕԾՈԻԹՅՈԻՆ Տ. Տ. վ Ա Զ Գ Ե Ն Ա ՀԱՅՐԱՊԵՏԻ
Եվ ՊԵՏԱԿԱՆ ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԱՆԶՆԱվՈՐՈԻԹՅՈԻՆՆԵՐԻ ՄԻՋԵվ ՓՈԽԱՆԱԿՎԱԾ ՈՂՋՈԻՅՆԻ ՀԵՌԱԳՐԵՐԸ
Հ Ա Յ Կ Ա Կ Ա Ն ՍՍՈ- Գ Ե Ր Ա Գ Ո Ի Յ Ն Ս Ո Վ Ե Տ Ի Ն Ա Խ Ա Գ Ա Հ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ն Ա Խ Ա Գ Ա Հ
Մ Ե Ծ Ա Հ Ա Ր Գ Պ Ա Ր Ո Ն Ն Ա Գ Ո Ի Շ Հ Ա Ր Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն Յ Ա Ն Ի Ն
Ե Ր Ե վ Ա ս
Մ եզ համար մեծ հաճույք է շնորհավորել Ձեր նոր տարին և մաղթել Զեղ
ամեն բարիք ու փայլուն հաջողություններ' Ձեր հայրենանվեր գործերին:
Մաղթում ենք նաև ի սրտե, որ նոր տարին լինի փառավոր նվաճումներով լի
մի տարի մեր վերածնված Մայր Հայրենիքի համար և խաղաղության տարի ամ
բողջ աշխարհի համար:
4 Ա Տ Գ Ե Ն а
ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑԷ Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն
Հ Ա Յ Կ Ա Կ Ա Ն Ս Ս Ռ Մ Ի Ն Ի Ս Տ Ր Ն Ե Ր Ի Ս Ո Վ Ե Տ Ի Ն Ա Խ Ա Գ Ա Հ
Մ Ե Ծ Ա Հ Ա Ր Գ Պ Ա Ր Ո Ն Ա Ն Տ Ո Ն Ք Ո Չ Ի Ն Յ Ա Ն Ի Ն
Ե Ր Ե Վ Ա Ն
Հանուն Հայաստանյայց Եկեղեցու, սիրով շնորհավորում ենք նոր տարին ե.
մաղթում ենք Ձեզ և մեր հայրենի հարաղատ կառավարության բոլոր անդամներին
աննկուն եռանդ ու շինարար ոգի, որպեսղի է'լ ավելի հղորանա ու ծաղկի մեր Մայր
Հա յրենիքը՝ Սովետական Հայաստանը, բարօրության և խաղաղության մեջ:
Մաղթում ենք նաև, որ համայն աշխարհի համար նոր տարին լինի բարեկա
մության և խաղաղության տարի:
վ Ա Ջ Գ Ե Ն Ա
ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑէ Й Մ Ի Ա Ծ Ի Ն
Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 1965
ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՍՍՌ ՄԻՆԻՍՏՐՆԵՐԻ ՍՈՎԵՏԻՆ ԱՌԸՆԹԵՐ ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑՈԻ ԳՈՐԾԵՐԻ ԽՈՐՀՐԴԻ ՆԱ Խ Ա ԳԱ Հ
Մ ԵԾԱ ՀԱ ՐԳ ՊԱՐՈՆ Կ. Գ Ա Ա Ա Ք Յ Ա Ն Ի ՆԵ Ր Ե Վ Ա Ն
Հա ճեցեք ընդունել Մեր ջերմագին շնորհավորանքները և բարեմաղթություն- ները նոր տարվա առիթով անձամբ Ձեզ և Ձեր գործակիցներին: Մաղթում ենք, որ նոր տարին լինի խաղաղութւան, բարօրության և նոր հաջողությսւնց տարի համայն
ժողովրդի համար:Սիրով ե. ողջունիվ,
Վ Ա 8 Գ Ե Ն ԱԷ Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ Ա Ս՛ԵՆԱՏՆ ՀԱՏՈՑ
ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԾԱՅՐԱԳՈՒՅՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔ Եվ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ Վ Ա Զ Գ Ե Ն Ա-ԻՆ
Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն
Հայկական Ս Ս Ռ Գերագույն սովետի նախագահության և անձամբ իմ անունից ջերմորեն к սրտագին շնորհավորանքներ եմ հղում Զեղ նոր տարվա առթիվ:
Ցանկանում եմ առողջություն ե. արգասավոր գործունեություն Ձեր հայրենա
նվեր ջանքերում:Ընդունեցեք իմ խորին շնորհակալությունը Ձեր շնորհավորանքների և բարի
Лшчршы.ььр|. ւամար: ա « ш м з л и л т .
Հայկական ՍՍՌ Գերագույն սովետի Ե Ր Ե Վ Ա Ն նախագահության նախագաՈ
Խորին շնորհակալություն ՛եմ հայտնում նոր տարվա առթիվ Ձեր հղած շնորհավորանքների և բարեմաղթությունների համար:
Հայկական Ս Ս Ռ Մինիստրների սովետի և. անձամբ իմ կողմից սրտանց շնորհավորում եմ Զեր նոր տարին: Ցանկանում եմ Զեղ քաջառողջություն և ա՛նսպառ կորով: Թ ո 'ղ նոր տարին ամբողջ աշխարհում լինի ամրակուռ խաղաղության տարի, մեր հայրենիքի բարգավաճման և առաջադիմության տարի:
Ա. ՏՈՁԻՆՅԱՆԵ Ր Ե Վ Ա Ն Հայկական ՍՍՌ Մինիստրների սովետի նախագահ
Հաճեցեք ընդունել Խորհրդիս և անձամբ իմ շնորհավորանքները նոր տարվա առթիվ:
Ցանկանում ենք Ձեզ քաջառողջություն և հաջողություն: Թո՜ղ նոր տարին լինի մեր ժողովրդի Ա հողագնդի բոլոր ժողովու՚րդների համար խաղաղության 1ւ բարեկամության տարի:
Կ. Դ Ա ա ա Տ Ա Ն Հայկական ՍՍՌ Մինիստրների սովետին աոընյէեր
Ե Ր Ե Վ Ա Ն Հայ Եկեղեցու գործերի խորՈրդի նախւսգաՈ
ՓՐԿՉԻ ՀՐԱՇԱՓԱՌ- Եվ ՍՈԻՐԲ ԾՆՆԴՅԱՆ ՏՈՆԵՐԻ ԱՌԹԻՎ. ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԾԱՅՐԱԳՈՒՅՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔ ԵՎ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ՆՈՐԻՆ ՍՈԻՐԲ ՕԾՈԻԹՅՈԻՆ
Տ. Տ. Վ Ա Զ Գ Ե Ն Ա ՀԱՅՐԱՊԵՏԻ ԵՎ ՔՈԻՅՐ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐԻ ՀՈԳԵվՈՐ ՊԵՏԵՐԻ ԱԻՋԵվ
ՓՈԽԱՆԱԿՎԱԾ ՈՂՋՈԻՅՆԻ ՀԵՌԱԳՐԵՐՆ ՈԻ ԳՐՈԻԹՅՈԻՆՆԵՐԸ
Հռոմեական Կաթոլիկ Եկեղեցու Քահսւնայապետ Նորին ՍրբությունՏ. Տ . Պ Ա 4 Ղ Ո Ս Զ Պ Ա Պ Ի Ն (Հոո մ ),
Կոստսւնղնուպոլսո Հունա ց Տիեզերական Պատրիարք Նորին ՍրբությունԱ Թ Ե Ն Ա Գ Ո Ր Ա Ս Ի Ն (Ստ ա մբուլ),
Մոսկվսւյի և համայն Ռուսաստանի Պատ րիարք Նորին ՍրբությունԱ Լ Ե Զ Ս Ի Ի Ն (Սոսկվսւ,),
Ալեքսանդրիսւյի և համայն Աֆրիկայի Պատ րիարք Նորին ՍրբությունՔ Ր Ի Ս Տ Ա Փ Ո Ր Բ-ին (Ա լեքսա նդրիա ),
Անտիոքի և համայն Արևելքի Պատրիարք Նորին ՍրբությունԹ Ե Ո Դ Ո Ս Ի Ո Ս Զ-ին (Դա մա սկոս),
Երուսաղեմի Հունաց Պատրիարք Նորին ՍրբությունԲ Ե Ն Ե Դ Ի Կ Տ Ո Ս Ի Ն (Երուսաղեմ) ,
Սիրիական Օրթոդոքս Եկեղեցու և համայն Արևելքի ՊատրիարքՆորին Սրբություն Ի Գ Ն Ա Տ Ի Ո Ս Հ Ա Կ Ո Բ Բ -ԻՆ (Դա մա սկոս),
Համայն Վրա ց Պատրիարք-Կաթողիկոս Նորին ՍրբությունԵ Փ Ր Ե Ս՜ Բ-ին (Թ բի լիսի),
Լիբանանի Մարոնիտ Պատրիարք Նորին ՍրբությունԻ Գ Ն Ա Տ Ի Ո Ս Զ Ի Ա Դ Ե Ի Ն (Բեյրութ,),
Տենտրբերիի Արքեպիսկոպոս, համայն Անգլիայի Եպիսկոպոսապետ և Միտրոպոլիտ Նորին Սրբություն դոկտ. Մ Ա 3 К Լ Ռ Ե Ս ՜ Զ Ի Ի Ն (Լոնդոն),
Ռումինական Օրթոդոքս Եկեղեցու Պատ րիարք Նորին ՍրբությունՀ Ո Ի Ս Տ Ի Ն Ի Ա Ն Ի Ն (Բուխսւրեստ),
Բուլղարական Օրթոդոքս Եկեղեցու Պատրիարք Նորին ՍրբությունԿ Յ Ո Ի Ր Ե Ղ Ի Ն (Սոֆիա) ,
Սերբիայի և համայն Հարավսլավիայի Պատրիարք Նորին ՍրբությունՀ Ե Ր Ս ՜ Ա Ն Ի Ն (Բելգրա դ),
Ձեխոսլոմակյան Եկեղեցու Պատրիարք Նորին Սրբությունդոկտ. Մ Ի Ր Ո Ս Լ Ա Վ Ն Ո վ Ա Կ Ի Ն (Պրագա) ,
Աթենքի և համայն Հելլա դա յի Միտրոպոլիտ Նորին ՍրբությունԽ Ր Ի Ս Ո Ս Տ Ո Մ Ո Ս Ի Ն (Աթենք,),
Կիպրոսի Արքեպիսկոպոս Նորին Սրբություն Մ Ա Կ Ա Ր Ի Ո Ս Ի Ն (Ն իկոզիա ), էիրոնոպոլի և Արևելյան Աֆրիկայի Միտրոպոլիտ Նորին Սրբություն
Ն Ի Կ Ո Լ Ա Յ Ո Ս Ի Ն (Ա լեքսա նդրիա ), Ղպտի Ուղղափառ Եկեղեցու Պատրիարք Նորին Սրբություն
Աբունա Կ 3 Ո Ի Ր Ե Ղ Բ-ին (Ալեքսա նդրիա ), Համայն Եթովպիայի Պատ րիարք Նորին Սրբություն
Աբունա Բ Ա Ս Ի Լ Ի Ո Ս Ի Ն (Ա դդիս-Ա բեբա ),
Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն
^ . . ք * ս Ա ո ս « 1 Г Д О Եկեդեօու Й Т Й И Ч .
Նորին Ամենսւպատվություն կարդինալ Ս. Ղ Ա Զ Ա Ն 3 Ա Ն Ի Ն (Հռոմ),
*"■ Կ“ ' , " ' №Տ и Г Й Т и ^ П , (РЬЩ П Ф ),
а л № ,ш., յ ՚Տ է ս ՞ տ Ո Ն ^ տ է в а, о * * . * . »(Ն յո ւ-Յ որք ),
Ա Մ Ն-ում Քրիստոսի Եկեղեցիների Խ ՚՚Ր՞ՈԴԻ 1 ,1 ,ո, Йппо^Գերարժանապատիվ Հա յր ժ . Ի Ր 4 Ի Ն Մ 3 Ո Ի Ա Ե Ր Ի Ն (Ն յո ւ-Յ որք ),
Լատվիական ՍՍՌ Ա վ ե տ ա ր ա ն ա կ ա ն - Լ ո փ ե ր ա կ ա ն Եկեղեցու ԱրքեսյիսկոսյոսՆորին Սրբազնություն Գ Ո Ի Ս Տ Ա 4 Տ Ո Ի Ր Ս Ի Ն (Ոփգա),
Էստոնական ՍՍՌ Ավետարանական-Լութերսւկան Եկեղեցու ԱրքեպիսկոպոսՆորին Սրբազնություն Յ Ա Ն Կ Ի Յ վ Ի Տ Ի Ն (Տալլին),
ՄԽհթաուան Ուխտի Աբբահայր Գերհսւրգելի Հա յր Հ Մ Ա Յ Ա ԿՎարդապետ Կ Ե Տ Ի Կ Յ Ա Ն Ի Ն (վենեսփկ,),
Մխիթարյան Ուխտի Աբբահայր Գերապայծառ Հա յր Մ Ե Ս Ր Ո ՊՐ1 ՚ ՚ Վարդապետ Հ Ա Պ Ո Զ Յ Ա Ն Ի Ն (վիեննա).
Ֆոանյիսկւան Միաբանության Կուստոդ• Հ . Ц Ի Ն Ո Ի Ս Կ Ո Պ Պ Ի Ե Լ Լ Ի Ի Ն (Երուսա ղեմ),
ԵկեոեցինԵրի համաշխարհային խորհրդի ընդհանուր քարտուղարդոկտ. 4 Ի Լ Յ Ա Մ Վ . Ի Ս Ս Ե Ր Դ ’ Հ Ո Ի Ֆ Տ Ի Ն (Ժընև) :
Այսօր, երբ երկնքի բարձունքներեն վերստին կլսենք մեծ ավետիսը մեր Տիրոջ և Փրկչի ծննդյան, ջերմ սրտով կուգանք շնորհավորելու Զերդ Սրբությունը, մաղթելով, որ բարին Աստված Ձեզի պարգևե երջանիկ հովվապետության երկար տարիներ, որպեսզի Ձեր սուրբ առաքելությունը շարունակեք երկրի վրա, ի ծաղկումն Ձեր Ս. Եկ եղեց վո, ի մխիթարություն Ձեր հավատացյալ ժողովրդյան և հուրախություն Հալաստանյայց Եկեղեցվո և անձամբ Մեզ:
Թող մարդասեր Փրկիչն մեր Քրիստոս Իր Ծննդյան շնորհներով աշխարհի վրա և մարդկության հոգիին մեջ ամուր ե. անս՛ասան պահպանե խաղաղության ե. ի մայւ- դիկ հաճության ոգին, և. ընդմիշտ հեոացնե կյանքի սահմաններեն պատերազմներ դ չարիքը:
ԶՔրիստոս ամուր պահած մեր սրտերուն մեջ. Մենք ե. Մեր Եկեղեցին պիտի աղոթենք ու գործենք վասն խաղաղության համայն աշխարհի և վասն եղբայրական սիրո ամրապնդման ի մեջ եկեղեցյաց և ժողովրդոց:
Հայ ժողովուրդի հավատքի կեդրոն բազմադարյան Ս. Էջմիածնեն մեծ ավետիս Ձեզ՝ , • .
«Քրիստոս ծնա՜լ և յայտնեցա՜ւ*:Եղբայրական հարգալից ողջունիվ,
Վ Ա Զ Գ Ե Ն ՍԼ ԾԱՑՐԱԳՈԻ8Ն ՊԱՏՐԻԱՐՔ Ե4 ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ
Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն ԱՄԵՆԱ8Ն ՀԱՑՈ6
ՆՈՐԻՆ ՍՐԲՈԻԹՅՈԻՆ վ Ա Զ Գ Ե Ն Ս,Ծ՚ԱՅՐԱԳՈԻՅՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔ Եվ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ
Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն
Ս. Կույսից մարմին առած Բանը Զեր՜դ Սրբության առատորեն պարգևի լույս և ուժ, և գալիք տարում ավելացնի Իր սերը բոլոր քրիստոնյաների մեշ և ամրապնդի Իր խոստացված խաղաղությունը բոլոր բարի կամքի մարդկանց մեջ:
4 Ս . Տ Ի Կ Ա Ն ՊԱՊ ՊՈՂՈՍ 8
1965
1985 Է Զ Ս Ի Ա Ծ Ի Ն 9
Հրեշտակները, հովիվները, այրը, մսուրը կրկին հրավիրում են մեզ լսելու մեծ ուրախության ավետիսը, որ մեզ համար այսօր ծնվել է մի Փրկիչ, որ է Քրիստոս Տերը, գա լու և պաշտելու մեր Փրկիչ Քրիստոսին, երգելով' «Փա՜ռք ի բարձունս Աստուծոյ, և (երկիր խադադութիւն»-
Պա շտ ելով և գովաբանելով գալիք Առաջնորդին, որ հռչակվեց մարգարեներր կողմից, առաջիկա մեծ տոների և ծագող նոր տարվա առթիվ, Զերդ հույժ սիրեցյալ և մեծապես գնահատված Սրբության և Ձեր պատկառելի Եկեղեցուն եղբայրական սիրով հղում ենք մեր Ա մեր Եկեղեցու ջերմագին ողջույնները, աղոթելով, որ Բեթ- դեհեմում ծնված մեր Աստվածը միշտ բաշխի Իր շնորհը Զերդ Սրբության, և նոր տարին Զեղ համար լինի իրանակացած ամենայն բարությամբ ն. օրհնություններով:
Ողջագուրելով Զերդ Սրբությանը սուրբ համբույրով, մնում ենք եղբայրական սիրով և բացորոշ պատվով, Զերդ պատկառելի Սրբության սիրող եղբայր ի Քրիստոս,
Ս.ԹԵՆՍ.ԳՈՐՍ.Ս
Տիեզերական Պատրիարք ՀունացՍ Տ Ա Մ Բ Ո Ի Լ
Զերդ Սրբություն.Խնդության խոսքով և սիրով ողջունում եմ Զեզ, մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի
պայծառ Ծննդյա ն տոնի առթիվ:Գնա նք Ն րա մոտ, անձայն, մսուրի մեջ լռակյաց, իմաստուն մոգերի ճանա
պարհով' Արևելքից, և Բեթղեհեմի խաղաղ հովիվների ուղիով: Միանա՜նք նրանց հավատին, սիրոյն և խնդության, և միասին վւառք վերառաքենք բարձրյա լ Աստու- ծուն և գոհունակություն' մարդկությանը հայտնության համար:
Թո՜ղ Տերը օրհնի մեղ բոլորիս առաջիկա նոր տարում' Իր խաղաղ և բարեբեր օրերով:
Զերդ Սրբության եղբայրական սիրով,
ԱԼԷ«ՍԻՄ Ո Ս Կ 4 Ա Պատրիարք Ս՜ոսկվսւյի և Ոամսւյն Ռուսաստանի
Հա ճույքով ստացանք Զերդ Սրբության շնորհավորական գիրը մեր Փրկչի Ծննդյան սուրբ տոների առթիվ:
Փոխադարձելով Զեր տոնական եղբայրական ողջույնը, ամբողջ սրտով մաղթում ենք, որ նոր տարում մեր Տեր Աստվածը Զերդ Սրբության, Զեր եպիսկոպոսական դասուն և Զեր Ս. Եկեղեցու աստվածասեր հոտին տա առողջություն, խաղաղություն և ի վերուստ իջյա լ պարգևներ:
Մնում ենք Զերդ Սրբության եղբայր ի Քրիստոս,«ՐԻՍՏԱՓՈՐ Բ
Й Ի Ֆ Ի Ս Ի Ս. Պատրիարք Սվեքսանդրիսւյի ն քհսսսւյն Աֆրիկայի
Զերդ Երանություն, երանելի Հովվապետ, սիրեցյալդ ի Տեր Եղբայր և ծսւռա- յակից.
«Փա ՜ռք ի բարձունս Ասսւուծո|, և յերկիր խաղաղութիւն, ի մարդիկ հսւճոլթիւն»:Անսահման է մեր գոհունակությունը ամենաողորմած Տեր Աստուծուն և Հորը,
որն արժանացրեց մեզ' սիրելի Երանությանդ հետ ապրել խաղաղ և ա ռողջ մինչև այս փառահեղ և ամեն քրիստոնյայի համար թանկ օրերը, երբ մենք, լի հոգևոր խնդությամբ և եղբայրական սիրո սրտերով, բարձր հանդիսավորությամբ տոնում ենք մեր փրկության մեծ տոնը' Քրիստոսի Ս. Ծնունդը և նոր տարին:
Մենք ջերմագին աղերսում ենք նորածին Աստվածամանկան' տալ տանջված մարդկանց սերնդին ընդհանուր և մշտական խաղաղությունը, երգված մի խումբ հրեշտակների կողմից Բեթղեհեմում, Ս- Ծննդյա ն այդ գիշերը:
Ա յս խոհերով և զգացմունքներով, մենք, եղբայրական սուրբ համբույրներով, ամբողջ սրտով ողջունում և ջերմորեն շնորհավորում ենք Զերդ Սրբության' Քրիս-
10ե й Մ Ի Ա Ծ Ի Ն
г а д а տ տ “ ՛“տանւաւց Ս- Եկեղեցու և համայն աստվածավախ «այ ժողովրդի.
Մնամք նորածին Քրիստոսի եղբայրական սիրով, »ԵՈԴՈՍԻՈՍ Й
Պատրիարք Անտիոքի Ս Ոամս1|ն Արևեփի
Դ Ա Մ Ա Ս Կ Ո Ս
Ջերմապես շնորհակալություն ենք հայտնում Զևրդ Սրբույ®յան ուղարկած շնոր
հավորանքների և լավագույն մաղթանքների համար: Ի բոլոր սրտե փոխադարձում
ենք դրանք, մաղթելով, որ նոր տարին լինի լի երկնային՜ օ ր հ ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ո վ :^ ^
Պատրիարք Երուսադեմի Հունաց
Ե Ր Ո Ի Ս Ա Ղ Ե Մ
Զերդ Սրբություն.Շնորհակալություն'ենք հայտնում 1964 թվականի Ս. Ծննդյան տոնի առթիվ
Ձեր ուղարկած շնորհավորանքի համար: Արդարև, սա ամենսւերջանիկ առիթն է, երբ մենք հրճվում ենք հավատալով, որ Աստուծո Բանը մարմնացավ երկրի վրա, որպեսզի խավարից Նա մեւլ փոխադրի լույսին, մահից՝ կյանքին, գերությունից աւլատութւան 1ւ այս երկրից՝ Իր երկինքը: Փառաբանե՜նք Նրա ն երկնքի հ յո ւր ը ն կալներով 1ւ շնորհավորե՛նք ամբողջ մարդկությանը իր Աստվածային Փրկչի ծնունդով: Թո՜ղ Ս. Մանուկը զորացնի Զերդ Սրբությանը, Ձեր սիրեցյալ Ծ կեղեցու համայն հոգևորականության և հավատացյալ ժողովրդի հետ, դիմավորելու Իր Ծննդյան տոնը բազում տարիներ հրճվանքով, ուրախությամբ և հզորությամբ:
Զերդ Ի Տեր ԻԳՆԱՏԻՈՍ ՀԱԿՈԲ Գ
Դ Ա Մ Ա Ս Կ Ո Ս Պատրիարք Անտիոքի և Ոամսւ|ն Արևելքի
Զերդ Սրբություն.Շնորհակալություն ենք հայտնում Տեր Աստուծուն' մարդկային ցեղին ցույց
տված ողորմության համար, տալով Իր Միածին Որդուն, որպեսզի «զի ամենայն որ հաւսււոայ ի Ն ա ' մի' կորիցէ, այլ ընկալցի զկեանսն յաւիտենականս* (Յովհ. Գ 16) :
Բեթղեհեմում տեղի ունեցավ մեծ հրաշք— Աստված մարդու հետ միացավ, երկինքը և երկիրը գրկախառնվեցին:
Մե՜ծ բարեբախտություն, մե՜ծ ուրախություն:«Փա՜ռք ի բարձունս Աստուծոյ և յերկիր խաղաղութիւն, ի մարդիկ հաճութիւն»:Տիրոջ ուրախությունը ոգեշնչում և առաջ է տանում մեր հոգին, առաջնորդում
Բեթղեհեմի մսուրին, և վւառաբանում խոնարհ սրտով և մաքուր շրթունքներով: Այս տարամերժիկ ժամանակ, Քրիստոսի Ս. Եկեղեցին ուժեղ է հույսով, որ ժող ւ- վուրդներին կբերի համաձայնության և կհաստատվի բոլորիս անհրաժեշտ խաղաղությունը երկրի վրա:
Աստվածային օրհնություն ենք ցանկանում Զերդ Սրբության, Զեր հովվապետներին, հովիվներին, Ձեր Ս- Եկեղեցուն և բոլոր երկնային օգնություն որոնողներին և առհասարակ երկրի բոլոր ժողովուրդներին, որպեսզի առաջիկա նոր տարին՝ 1965 թվականը, լինի խաղաղության բարեբաստիկ տարի և աստվածային առատ ողորմության տարի:
Ի Քրիստոս եղբայրական սիրով, հոգևոր համբույրով և հարգանքով գրկախառնվելով, մնում ենք Զեր խոնարհ ծառայակից և եղբայր ի Քրիստ ոս'
ԵՓՐԵՄ РԿարոդիկոս-Պատրիսւրք Ոամայն ՜Վրաց,
Թ Բ Ի I. Ի Ս Ի Արքեպիսկոպոս Մցխհթայի և Թրի|իսիի
1965
1965 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 11
Զերդ Սրբություն, սիրեցյւսլ Եղբայր ի Քրիստոս.«Շնորհք ընդ Զեզ և խաղաղութիւն յԱստուծոյ ի Հօրէ և ի Տեա ոնէ մերմէ
Յիսուսէ Քրիսսասէ»:Մինչ մեր Փրկչի Ծննդյա ն տոնը դա րձյա լ մոտենում է, Քրիստոսի անվամբ
ողջունում ենք Զ եզ և գոհաբանությամբ վերհիշում հրեշտակի պատգամը.«Մ ի ' երկնչիր, զի ահաւասիկ աւետարանեմ ձեզ ուրսւխութիւն մեծ, որ եղիցի
ամենայն ժողովրդեանն: Զ ի ծնաւ ձեզ այսօր Փրկիչ, որ I; Օծեսզ Տէր, ի քաղաքի Դսււթի» (Ղուկ. Ս. 10— I I ) :
Հրեշտակային ողջույնի սույն խոսքերով, հովիվները, զբաղված իրենց խոնարհ պարտականություններով, աոաջինը եղան իմանալու մարդեղության ուրախ լուրը: Իրենց շուրջ գտնվող գիշերային մթությունը փարատվեց մեր Փրկչի Գա լըս- տյան հրճվալի ավետիսով և ձայնովը երկնային հյուրընկալների, որոնք պաշտում էին և գովաբանում Աստուծուն, և շտապելով վազեցին բերելու իրենց մեծարանքը Մանուկ Թագավորի ոտքերի առաջ:
Մենք ևս, այս սուրբ օրերին, շտապում ենք հրճվանքով բերելու մեր խոնարհ պաշտամունքը Քրիստոսին, մեր Թագավորին և մեր Աստուծուն1 Այսպես մենք միացած ենք մեր բոլոր հավատացյալներին, որոնք ընդունում և պաշտում են եռամեծ Աստուծուն, որ օրհնյալ է դարից դւսր:
Մեր մարդկային սրտերի հողեղեն անոթում, Զեզ հետ մենք կկրենք փրկարար Ավետարանի գանձը, աղոթելով, որ Քրիստոսի հրճվանքը լինի բոլոր մարդկանց համար:
Ծննդյան այս օրերին, թո 'ղ ամենակարողն Աստված օրհնի Զեզ, իմ սիրելի' Եղբայր, Զեր բոլոր հոգևորականության և հավատացյալ ժողովրդի հետ, որոնք հանձնված են Զեր խնամքին, և թո՜ղ Ն ա զորացնի Զ եզ բոլորիդ Իր ծառայության մեջ:
Եղբայրական սիրով և ողջույններով, Զ ե զ սիրող եղբայր ի Քրիստոս,
ՄԱՑՋԼ ՌԵՄՋԻԱրքեպիսկոպոս Տենտրբերիի,
Եպիսկոպոսւսպեւո և Միտրոպոլիտ Ոամայն ԱնգլիացիԼ Ո Ն Դ Ո Ն
Զերդ վեհափառություն, սիրեցյա լ Եղբայր ի Քրիստոս.Սիրով շնորհակալություն ենք հայտնում Զեզ, Զերդ Սրբության կողմից Մեզ
ուղարկված նամակի համար, քրիստոնեական մեծ տոնի՝ մեր Տիրոջ ' Հիսուս Քրիստոսի Ծննդյա ն առթիվ:
Քրիստոնեական եկեղեցիները, աշխարհի բոլոր կողմերում, անսահման ուրախությամբ, տոնում են այսօր մեր Տիրոջ ' Հիսուս Քրիստոսի Ս- Ծնունդը:
Ռումին Ուղղւսվւառ Եկեղեցին, իր նվիրապետական Աթոռներով, իր ծառայողներով և հավատացյալներով, բաշխում է քրիստոնեության այս ուրախությունը. Մ եր միջոցով, մարդացյալ Քրիստոսով ողջույններ հաղորդելով Զերդ վեհա փ ա ռության և Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցուն:
Տիրոջ Ծննդյա ն տոնը բերում է քրիստոնեության գիտակցության առաջ իրականություններ և ուսմունքներ, որոնք երբեք չեն հնանում:
Բեթղեհեմում ծնված Մա նուկը' «Բանն Աստուած... Ն ա էր ի սկզբանե առ Աստուած... Ամենայն ինչ նովաւ եղև... Ե ւ Բանն մարմին եղև և բնակեաց ի մեզ.-.»(Յովհ. Ա 1— 3, 14):
Իր ժողովրդի մեջ հայտնությունը Աստուծո անսահման սիրո արտահայտությունն է դեպի աշխարհ. «Զի այնպէս սիրեաց Աստուած զաշխարհ, մինչև զՈրդին իւր Միածին ետ՛ զի ամենայն որ հաւատայ ի Ն ա ' մի' կորիցէ, այլ ընկալցի զկեանսն յաւիտենականս» (8ովհ. Գ 16):
Պատգամը, զոր բերեց Ն ա աշխարհին ծննդյան իսկ օրից, հեշտակների ավետիսն էր. «Փա ՜ռք ի բարձունս Աստուծոյ, և (երկիր խաղաղութիւն, ի մարդիկ հա- ճութիւն» (Ղուկ. Բ 14):
12Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն
й Ч пП ъ * * п № р “ I” ^ ‘ օն յ՚՚տ տ տ տ Յ ^ ՚տ ւ.^
1 Т 4 « ^ ^ ^ а ^ .С Х Т ^ “Д է -I» « а д - . « и « а д ь " |՝" մ“ "-
* * Ь Я Л З т т • * * • * » ^ . . ւ դ Հ Հ Գ Ճ Հ Տ Ճ .
а ? 2“ с в ՜ 1" ’ ՞ " ՝ ■л , “ ' 4ի ь „ р ш щ ь . , ^ - ^ Д Д » Տիրոջը ' Ասավածորդ-
մ Ա որ Զերո.Ր Սոբութւան, Զեր նվիրապետական Աթոռների պետերին, 2եր Եկեդե-
տ տ հ տ » 4ետխի իրակա՜ЬШвПА ^ ш ^ Й ь Г » ^ й " Ч Г " 4 ^ " ^ “ Р 2 Ь ™ ЧЬИ ш ф иш пччпЛ բարի
աղոթողը և եղբայրն ի Քրիստոս մա րդա ցել, ՀՈԻՍՏԻՆԻԱՆ
Բ Ո Ի Խ Ա Ր Ե Ս Տ Պատոիօփք Ռոսֆնիսւփ
Զերդ Սրբություն, Աիրեցյալ Եղբայր ի Քրիստոս.Անձամբ մեր և Բուլղար Ուղղափառ Եկեղեցու Ս. Սինոդի անունից սիրով ու
սրտագինս ողջունում ենք Զ եզ Քրիստոսի ծննդյան և 1965 նոր տարվա տոների
^ ^ Հրեշտ ա կների երգով ավետվեց Քրիստոս Աստուծո ծնունդը, իբրև ամենա- նշանակալից իրադարձությունը մարդկային պատմության: Հրեշտակներն ավետեցին, որ նորածին Քրիստոսը պիտի փառաբանի երկնավոր Հորը ե պիտի քարողի խաղաղություն ու հաճություն մարդկանց միջև, դրանով իսկ գոհացում տալու համար մարդկանց ամենանվիրական զգացմունքներին:
Ս- Ծննդյան այս ուրախալի տոնին, մենք ևս պետք Է մեր ձայնը միացնենք հրեշտակների օրհներգության' «յերկիր խաղաղութիւն և ի մարդիկ հաճութիւն»: Եվ մեր ձայնը ներկայիս պիտի հնչի առավել ուժգին, քան Քրիստոսի հետնորդների ձայնը անցյալում, որովհետև այսօր խաղաղությունը և հաճությունը առավել վտանգված են, որովհետև կործանման միջոցները երբեք այնքան զորավոր չեն եղել, ինչքան մեր ժամանակներում:
Աղոթագին հայցում ենք Քրիստոս Աստուծուց, որ օրհնաբեր ու բարօր լինի նոր տարին, որպեսզի բոլոր մարդիկ աշխարհում ապրեն խաղաղությամբ ու սիրով և կատարեն բարի ու ճշմարիտ գործեր' ի փառս Աստուծո, հանուն խաղաղության երկրի վրա, հանուն բարեկամության ժողովուրդների միջև, հանուն հաճության մարդկանց միջև:
Կրկին ողջունում ենք Զեզ եղբայրական համբույրներով և աղոթում աո Աստ ված, որ պարգևի Զեզ քաջառողջություն և ուժ' երկար տարիներ ծա ռա յելու համար Զեր Քրիստոսասեր հոտին:
Հանձնվելով Զերդ Սրբության սուրբ աղոթքներին, մնամ'Կ8ՈԻՐԵՂ
Ս Ո Ֆ Ի Ս. Պատրիարք Բւււլղսւրիափ
Նորին Երանություն, Ամենայն Հա յոց Պատրիարք և Կաթողիկոս, ի Քրիստոս մեր խոնարհության պաշտոնակից Տ. Տ. վսպգենին, ցանկություններ, համբույրներ, եղբայրական ողջույններ և սրտագին շնորհավորանքներ:
Լցված մեր առաջնորդների, մեր միաբանության և հավատարիմ զավակների հոգևոր խնդությամբ, փառաբանում ենք Քրիստոսի Ծննդյա ն փառավոր տոնը:
Ցանկանում ենք սղդ առթիվ բաժանել այդ ուրախությունը մեզ թանկագին Զերդ Սրբության, առաջնորդների, միաբանության' Հա յոց քույր Եկեղեցու հետ և մեր ընդհանուր աղոթքներով խնդրել աստվածային ողորմությունը' շնորհելու մարդկության «յերկիր խաղաութիւն և ի մարդիկ հսւճութիւն»:
1965
Այս մտածումներով և ցանկություններով, ազնվաբարո մեր Բարեկամին' Զերդ Սրբության, ցանկանում ենք Աստուծուց Երկար կլանք և քաջառորջու- թ|ուն' ի փառս Հա յոց բույր Եկեղեցու:
Շնորհավորում ենք նա և առաջիկա 1965 թվականը: Հղում ենք Զեզ մեր հինավուրց շնորհավորանքները;՜
«Քրիստոս ծնսւ'ւ»:Հա նձնում ենք մեզ Զեր սուրբ աղոթքներին և մնում նորածին Քրիստոս
Փրկչով Զեր եղբայր և ծառայակից՝
ՀԵՐՄԱնՊատրիարք համայն Սերբիսւփ
Բ Ե 1 . Գ Ր Ա Դ
Զերդ Սրբություն.Այս լուսավոր տոնին, երբ հրճվալի սրտով փառք ու պատիվ ենք ձոնում Բեթ-
ղեհեմի քարայրում ծնված Խաղաղության Իշխանին, Զերդ Սրբության հղում եմ սրտագին և անկեղծ բարեմաղթություններ: • Բեթղեհեմի փառաբանյալ Ս՜անուկը մեծագույն խաղաղարարն է, խաղաղարարը մարդու և Աստուծո միջև, խաղաղարարը ժողովուրդների և համայն մարդկության, և մենք կամենում ենք ամբողջ հոգով հետևել Նրա ն:
Անձամբ իմ, Չեխոսլովակիա|ի Ազգա|ին Եկեղեցու կենտրոնական խորհրդի և մեր հավատացյալ .ժողովրդի անունից, կամենում եմ հայտնել մեր ուրախությունը առ այն, որ մենք կարող ենք ընթանալ եղբայրական միասնության ճանապարհով, Զերդ Սրբության և Զեր գլխավորած Եկեղեցու հետ միասին:
Ս՜աղթում ենք, որ Տերը առատորեն բաշխի իր շնորհները ամենքիդ' Զեզ , Զեր Եկեղեցու հոգևոր դասին և համայն հայ ժողովրդին 1965 թվականին, որը, վստահ ենք, նորից կհանդիսանա գործակցության տարի: Թ ո 'ղ Տիրոջ պատվիրաննեոը կյանքի և խաղաղության մասին առավել ամրապնդվեն երկրի վրա և թո՛ղ մարդկանց սրտերում զորանան խաղաղության, ուրախության և հույսի զգացումները:
Ես հավաստիացնում եմ Զերդ Սրբութ յա ն.իմ խորին նվիրվածության մասին և, հայցելով Զեր աղոթքները, մնում եմ անկեղծ սիրով ի Քրիստոս,
ԴՈԿՏ. ՄԻՐՈՍԼԱվ ՆՈՎ.ԱԿ Պատրիարք Չեխոսլովակլան Եկեղեցու
Պ Ր Ա Գ Ա
Ուրախությամբ ուկնդրելով սուրբ հրեշտակներին, որոնք փառաբանության երգերով ավետարանում են, որ այսօր ծնավ մեղ համար Փրկիչը Դա վթի քաղաքում, որ է Տերն մեր Քրիստոս, և այդ ուրախությունը Զերդ Սրբության ևս հաղորդելով, խնդրում ենք մեր մարդացյալ Տիրոջ, որ պահպանի Զ եզ առողջ, անցավ, և աստվածասեր ու աստվածահաճո կերպով հովվեք Ձեզ վստահված Տիրոջ հոտը՝ ի փառս մեր Քրիստ ոսի, մեր Ուղղափառ Եկեղեցու:
Այս առթիվ մաղթելով, որ Տերը օրհնի Զ եզ և Իր շնորհները բաշխի նոր տարվա առթիվ, ողջունում եմ սրտանց Զերդ սիրեցյւսլ Սրբության և մնում ի Քրիստոս Եղբայր Զեր,
ԽՐԻՍՈՍՏՈՄՈՍԱրքեպիսկոպոս Աթենքի և Ոալլայն Հունաստանի
Ա Թ Ե Ն 8
Դա րեր առաջ էր Բանն Աստուծո, որ երկրի վրա և մսուրի մեջ պիտի ծնվեր որպես Մանուկ, որը պիտի աղատեր մարդկությանը մեղքի ստրկությունից և պիտի բարձրացներ մարդու անկյալ պատկերը:
Մեր հոգու խորքից շնորհակալ լինելով մեր Տեր Աստ ուծուց, որ Իր շնորհիվ, դարձյա լ արժանանում ենք տոնելու Ն րա ծնունդը երկրի վրա, մարգարեի հետ
14Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն
. ւ Ւ1.Ո «Օոհնեսււ Տէո Ասւոուած Իսրայելի, զի 1ա19 ե1 մե4. և “ *րարբացականչում Ենք. П I Ա 6 8 ) , և հրեշտակների հետ ուրախությամբ
11 խաղաղով, Ի մարդիկ
հսւճութիւն» (Ղոփ- ե„ ւսւլ Սրբությանը այս ուրախ տոնի աոթիվ. աղոթում
ենօ Հ է ա Հ ̂ աՎրդաՐց ,ա Ր ս ն դ ծդ ն . որսյեսղի պահի Զեւլ ա ռողջ ն օրհնի ևենք մեղ համար սարդ » I I ծԵոին> ի բարօրություն Եկեղեցու, արժանացնիհաջողություն պարդ , - П • մարդեղությունը մարդկային ցեղի փրկու-
Զերդ Սրբության սիրող եղբայր ի րիստոս, ц-ԱԿԱՐԻՈՍ
Միւորոպո;|ււո Կիպրուփ
Ն Ի Կ Ո Զ Ի Ա
Ջեոմաօհն շնորհակալություն կհայտնենք Ձեր եղբայրական աւլՍիվ պատգամին համար և կվստահեցնենք Զերդ Սրբությունը՝ Զեր երջանկության 1ւ մեր Տիրեց,ալ ժողովրդի բարգավաճման, ինչպես նաև համաշխարհային եղբայրության և խաղաղության պահպանության համար մեր անկեղծ աղոթքներուն մասին:
ԿԱՐԴԻՆԱԼ ԱԴ.ԱՏԱՆ8ԱՆ
4 Ա Տ Ի Կ Ա Ն
Սրտի մեծ ուրախությամբ ստացանք Զեր բարեմաղթությունները Ս. Ծննդյա ն
առթիվ:Հաճեցեք ընդունիլ փոխադարձ մեր սրտագին մաղթանքները, միացած մեր
աղոթքին առ ամենաբարին Աստված, որպեսզի պարգևն Զեզի երջանիկ և սուրբ տարի, լի հոգևոր և ժամանակավոր մխիթարություններով և բազմաթիվ հաջողություններով, հօգուտ հոգիներու, ի պայծառություն Ս. Եկեղեցվո և ի սփոփումն մեր սիրելի հայ ժողովուրդին:
Հիսուսի ծնունդը, որ Արդարության Արեգակին ծագումն է հաշխարհ, թող լուսավորե բոլոր միտքերը. որպեսզի մարդիկ Աստուծո դառնան անկեղծությամբ և հավատարմությամբ և ջանան Անոր հաճելի ըլլալ: Աշխարհի խաղաղությունը կապված է մարդկության Աստուծո ընծա|սւծ փառքի տրիտուրին. «Փա՜ռք ի բարձունս Աստուծոյ, և յերկիր խաղաղութիւն, ի մարդիկ հաճութիւն»:
Կթևակոխենք տարի մը, որուն ընթացքին հայ ազգը հիսնամյակը պիտի կա- տարե տարագրությանց և ջարդերու: Ասոնք, մեր պատմության ամենատխուր օրե- րեն մին ըլլալով հանդերձ, կհանդիսանան, մեզի և ապագա սերունդներուն, ճշմարիտ վառքի և պարծանքի օրեր, որոնց մեջ մեր աննման ժողովուրդը, վարդանանց հարազատ սերունդը, ցույց տվավ, իր արյունով իսկ, իր սերը կրոնի և հայրենիքի:
Ս՜եզի համար անպատում մխիթարություն ՛եղան Պավդոս Զ Սրբազան Քահա- նայապետին հրավերը՝ ուղղված աշխարհի կաթողիկե բոլոր եպիսկոպոսներուն' այդ հիշատակը կատարելու' և Նորին Սրբության մասնակցությունը անմահ սուրբ պատարագին, զոր, այդ առթիվ, մատուցինք Ս. Պետրոսի Ս՜այր Տաճարին մեջ, 18 նոյեմբեր 1964:
Հաճույքով կարդացինք նաև Զեր կոնդակը, որով, պանծացնելով հիշատակը մեր նահատակներուն, կհրավիրեք հայությունը ընթանալու անոնց վսեմ օրինակին համաձւս|ն:
Մաղթելով, որ Աստված, բարեխոսությամբ մեր նահատակներուն, հաճի |սել Զեր և մեր աղոթքը, մնամք եղբայրական սիրո ջերմ ողջունիվ և հարգանոք, Զեր Ս. Օծության Աղոթակից,
ԻԳՆԱՏԻՈՍ ՊԵՏՐՈՍ ԺԶ ՊԱԹԱՆՅԱՆ Կաթոդիկոս-Պատրիարբ Տանն Կիւիկիո
Բ Ե 8 Ր Ո Ի Թ
1965
Կխնդրեմ Զերդ Սրբության ընդունելու իմ սրտագին բարեկամական ողջույններն ու շնորհավորանքները նոր տարվա և. Քրիստոսի Ս- Ծննդյան տոների առթիվ:
Ս-ղոթելով հայցում ենք աստվածային շնորհներ, առողջություն և. մեծ հաջողություններ Զեզ, ի բարօրություն հայոց հինավուրց Եկեղեցու և համայն քրիստոնեության:
ԳՈԻՍՏԱվ ՏՈԻՐՍ
Լատվիայի Ավետւսրանական-Լութերակւսն Եկեղեցու Արքեպիսկոպոս
Ռ Ի Գ Ա
Զերդ Սրբություն.
Ս՞եր Տեր Հիսուս Քրիստ ոսի քրիստոնեական այս խնդության օրերին, որ Նրա ծննդյամբ խաղաղություն են բերում մեր երկրին, ողջունում եմ Զերդ Սրբության և սրտանց շնորհակալություն հայտնում Զեր ողջույնի և բարի ցանկությունների համար:
Առա ջիկա նոր տարին թո՞ղ լինի խաղաղության բարի տարի բոլոր ժողովուրդ- ների համար, տարի Աստուծո ողորմության նրանց համար, որոնք ապավինում են Նրա երկնային օգնության Ա օրհնության:
Ընդունեցե՛ք, Զերդ Սրբություն, անկեղծ ցանկությունս և. աստվածային օգնությունը Զեր սուրբ աշխատաանքների մեջ:
Խորին հարգանքներով, Զ եզ անկեղծ,ՑԱՆ ԿԻՅՎԻՏ
էստոնիայի Ավեւոարանւսկան-Լութերակւսն Տ Ա Լ Լ Ի Ն Եկեղեցու Արքեպիսկոպոս
վեհափա՛ռ Տեր.
Մեծ ուրախությամբ ստացանք Զերդ վեհափառության շնորհավորական ն ս - մակը, որ Բեթղեհեմի անճառ խորհուրդին սրբազան ոգեկոչումով, կբերեր ավետավոր արձագանքը Ս- էջմիածնի, մաղթանքներու 1ւ գեղեցիկ իղձերոլ հուսադրիչ օձությամբ:
Շնորհակալ ենք, վեհա վւա ՚ռ Տեր, այն աստվածահաճո աղոթքներուն համար, զոր մշտամրմունջ կբարձրացնեք առ Աստ ված, ի բարգավաճումն Մխիթարյան ուխտիս, վստահ ենք, թե ադոնց օժանդակությամբ է, որ պիտի կարենանք ի գլուխ հանել մեր նվիրական առաքելությունը' ի պայծառություն Ս. Եկեղեցվո և Հա յ ազգիս:
Ձայնակից ենք ցնծագին, վեհա փ ա ՛ռ Տեր, աղոթանվեր զգացումներով, համայն աշխարհի խաղաղության և հատկապես եկեղեցիներու միջև եղբայրական սիրո և սերտ միության Զեր մաղթանքներուն: Արևելքի և Արևմուտքի մեծ եկեղեցիներու միջև ստեղծված նոր ոգին թող պսակվի Քրիստոսի օրհնությամբ, և չքանան դարավոր արգելքներն ու դժվարությունները, Սիրո Արեգակի ջերմությամբ:
Ամանորի սեմին, այս զգացումներով ցանկալի է մեզի ոդջունել նոր դարաշրջանի մը երջանիկ արշալույսը, մինչ խորին մեծարանքով միաբանությանս և մեր սրտագին շնորհավորանքը կուղղենք Զեղի, մաղթելով երջանիկ ու արևշատ օրեր, բեղուն և արդյունառատ գործունեություն, և կատարումը Ձեր աստվածանվեր նպա- տակներուն, ի պայծառություն Հա յ Եկեղեցվո և հուրախություն բովանդակ հայ ժողովուրդին, հայրենիքի և Սփյուռքի մեջ:
Հա յցելով խոնարհաբար Զեր սուրբ աղոթքներուն օժանդակությունը համօրեն ուխտիս համար, և ողջունելով Ս. էջմիածնի միաբանությանդ բոլոր սիրելի անդամները, լավագույն զգացումներով և ամենախորին հարգանքներով, մնամ Զերդ վ ե հափառ Տերության աղոթակից,
Հ. ՀՄԱՅԱԿ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԿԵՏԻԿՅԱՆ Ընդհանուր աբրսւՈալր Մխիթարյան միաբանության
4 Ե Ն Ե Տ Ի Կ
16է Տ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն
գին մաղթանքներով: հա,տութւան և խաղաղութւան ցանկալիԵրբ երկինք հրեշաակներով իր • Ենք նորածին Փրկչին, որ վեհա փ ա ռ
ավետիսը կերգե համայն մաՈԴԿ Բ1 ՚ կ քաԱձնված հոտին դւխեն անպակաս.
и8 г : ,пр й ^ т ; ^ : » ^ ь Г 5 Ьпа 7 п ь ^ ■ * - * . * - . *րով բա րձրա ցումըև էրջա նկո^ունը^ . ն ն |ճ լ <Քրիս1ՈՈս ծնսւՂ ե յայտնե-
^ շնորհավորող,ուններն ու մաղ-
Р Եղբայրական հարգալից ոդջունիվ, աքւոթակք,9|}.է.ՍրՈՊ վ ա ր դ ա պ ե տ ՀԱՊՈԶ8ԱՆ
Արքեպիսկոպոս և ընդհանուր աբբսւվ ի Ե Ն Ն Ս.
Սուրբ վայրերի բոլոր Ֆրանսիսկյան վերակացուները և ես վերստին միանում ենօ Զերդ Սրբության. Ս. Եկեղեցուն և եշմիածնի ժողովրդին, մեր Տիրոջ կ վ ա ր դապետի Հիսո ւն Քրիստոսի Ս. Ծննդյան և Աստվածահայտնության հրաշափ լոլ-
ՐԻն Մենք՞Կ^ւսա նք և կաղոթենք, որպեսզի «յերկիր խաղաղութիւն ի մարդիկ հ ա ճ ո ւթ ի ւն » պատգամը հիշվի բոլոր ազնիվ և անկեղծ մարդկանց և կառավարու
թյունների կողմից:Եղբայրական քրիստոնեական սիրով Լէ,ն ոԻՍ կՈՊԻԵԱԻ
Ե Ր Ո Ի Ս Ա Ղ Ե Մ Վերակացու Սուրբ Երկրի
Շնորհն ե խաղաղությունը մարմնացած Տիրոջ՝ Քրիստոսի, թո՛ղ լինեն Զեր
Եկեղեցու հետ: 4իԱԵր դ . ՀՈիՖՏ
Եկեղեցիների ՈամաշխարՈափն խորՈրդի ժ Ը Ն Ե վ ընղՈանուր քարտուղար
Ա Ն Դ Ր Կ Ո Վ Կ Ա Ս Ի Մ Ո Ւ Ս Ո Ւ Լ Մ Ա Ն Ն Ե Ր Ի Հ Ո Դ Ե Վ Ո Ր Վ Ա Ր Չ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Շ Ե Յ Խ Ո ՒԼԻ Ս ԼԱ Մ Հ Ա Ք Ի Մ Զ Ա Դ Ե Ի Ն
Մ Ո ՒՖ Տ Ի Վ Ե Լ Ի Զ Ա Դ Ե Ի ՆԲ Ա Ջ Ո Ի
Սրտագինս ողջունում ՛ենք Զեզ և Զեր հավատացյալ հոտը առաջիկա 1965 թվականի առիթով: Ամբողջ հոգով մաղթում ենք հաջողություն Զեր աստվածահաճո գործունեության' ի բարօրություն մարդկանց և համրապնդումն ժողովուրդնե- րի միջև եղբայրության ու բարեկամության: Թ ո 'ղ Տերը պարգևի Զեզ երկար կյանք և քաջառողջություն:
վ Ա Զ Գ Ե Ն Ա ԾԱՅՐԱԳՈՒՅՆ ՊԱՏՐԻԱՐ« ԵՎ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ
Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն ԱՄԵՆԱՅՆ Հ.ԱՅՈ8
Ա Մ Ե Ն Ա Յ Ն ՀԱ Յ Ո Ց Կ Ա Թ Ո Ղ ԻԿ Ո Ս վ Ա Զ Դ Ե Ն Ա
Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի ՆՇնորհավորում ենք Զեր նոր տարին և Քրիստոսի Ծննդյա ն տոնը: Մաղթում
ենք քաջառողջություն և հաջողություններ խաղաղության համար մղվող պայ-
Շեյխոլլիսլամ՝ ՀԱԱԻՄՏԱԴԵ Մուֆտի' վԱ|,Ի«ԱԴԷ
1965
ԱՄԱՆՈՐԻ Եվ ՓՐԿՉԻ ՀՐԱՇԱՓԱՌ Եվ ՍՈՒՐԲ Ծ՜ՆՆԴՅԱՆ ՏՈՆԵՐԻ ԱՌԹԻվ
• ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԾԱՅՐԱԳՈՒՅՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔ Եվ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆՈՐԻՆ ՍՈՒՐԲ ՕԾՈՒԹՅՈԻՆ
Տ. Տ. Վ Ա Զ Գ Ե Ն Ա ՀԱՅՐԱՊԵՏԻ Եվ ՆՎԻՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ԱԹՈՌՆԵՐԻ ՈԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱՐԱՆՆԵՐԻ
ՄԻՋԵվ ՓՈԽԱՆԱԿՎԱԾ ՈՂԶՈԻՅՆԻ ՀԵՌԱԳՐԵՐՆ ՈԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ
Ս՜եծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոս Նորին Ս. Օձություն Տ. Տ- Խ Ո Ր Ե Ն Ա-ին,
(Ա նթիլիա ս),Երուսաղեմի Հա յոց Պատ րիարք ամենապատիվ Տ. Ե Ղ Ի Շ Ե արքեպիսկոպոսին
(Երուսա ղեմ),Թուրքիո Հա յոց Պատ րիարք ամենապատիվ Տ. Շ Ն Ո Ր Հ Ք արքեպիսկոպոսին
(Ստսւմբուլ),Բարեխնամ բոլոր թեմակալ առաջնորդներին և գերապատիվ եպիսկոպոսներին:
Ս՜եր Տիրոջ և Փրկչի սուրբ ծննդյան ավետիսով վերստին կբացվին լուսե դռները երկնքին, բաշխելու համար մեր հուսացյսղ հոգիներուն երազի պես անո.շ երգը հրեշտսւկներուն'
«Յերկիր խաղաղութիւն, ի մարդիկ հսւճութիւն»:Արարիչը մեր և պարգևատուն բարյաց, տիեզերքի ներդաշնակության օրենքն է
որ կառաքե աշխարհ, մարդկության համայն, իբրև գերագույն բարոյական պատգամ, ցույց տալով մարդոց և ազգերուն բոլոր' ճամբան փրկության, ճամբան երջանկության:
Սիրո և խաղաղության պատգամը Աստ ուծո' կհնչե այսօր մանավանդ, տիրապես հզոր ու հրաշքի պես պայծառ, որպեսզի այլևս ոչ մեկ Կայ՛են չկարողանա սպանել իր եղբայրը' Աբել:
«Փա ՜ռք ի բարճունս Աստուծոյ»:Փա՜ռք Խաղաղության Իշխա՛նին1Եվ «Երա նի՜ խաղաղարարաց, զի նոքւս որդիք Աստուծոյ կոչեսցին»:Ս. Ծննդյա ն ավետիսով կշնորհավորենք և կողջունենք Զեզ և Սա յր Աթոռ
Ս. էջմիածնեն կհղենք Ս՜եր հայրապետական օրհնությունը համայն Ս՜եր հավատացյալ զավակներուն, բարի մաղթանքներով, որ նոր տարին ըլլա խաղաղության տարի, արդարության տարի և եղբայրության տարի' եկեղեցյաց և ժողովրդոց համար:
«Քրիստոս ծնա՜ւ և յայտնեցա՜լ»:վ Ա Տ Գ Ե Ն Ս
ԾԱ8ՐԱԳՈԻՑՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔ Եվ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ
I
18Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն
. . հո ուոաոԿւ!եօիե Ьши թեմական ս կենտրոնականՆմանօրինակ շնորՏավորական գրոփւ _ լ|իոփւան կենտրոնական վարչական նա
խորդողներին. Հայկական բԱ' րէ’գՈ[' Ը գալուստ Կյոզպհնկւան Ոիմնսւրկութւան կենւորո-խագաՈ պր. ԱլհՏս Մանուկյանին СМ«-ЗпрЙ. ^ Л ц Ь 5 ЩЬрЬф. Պէրղիղանին (Լիսա- նական խնամակալության А Й ш "« П * * • „ Լ ^ Լ ս մ ի խառնաժողովին (Լոնդոն). Ս. եշմիասնի
! й К м * տ տ ձ ք Տ Տ Յ . з в ь г г
ս Հոգևոր ճեմարանի բարերարներին ս Օանոթ ասգաւին դեմքերին.
Ն Ո Ր Ի Ն Ս. Օ Ծ Ո Ի Թ Յ Ո Ի Ն Տ. Տ . Վ Ա Զ Գ Ե Ն Ս.,
Ծ Ա Յ Ր Ա Գ Ո Ի Յ Ն Պ Ա Տ Ր Ի Ա Ր Ք Ե Վ Կ Ա Թ Ո Ղ Ի Կ Ո Ս Ա Մ Ե Ն Ա Յ Ն ՀԱ Յ Ո Ց
Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն
վեհափա՞ռ Եղբայր ի Քրիստոս.Ն ոո տարման և Ս. Ծննդյան բարեբաստիկ տոներուն առթիվ, Զերդ Սրբու
թյան կներկայացնենք Մեր սրտալից շն չա վ որութ յո ւնն երն ու ջերմագին բարե-
մաղթ; 2 թ եննե;ք - բ ո լՈր սրտե, որ Աստված հարցն մերոց. Զեղի պարգևե քաջառողջ և երջանակալից երկար կյանք՝ լի հաջողությամբ к բարօրությամբ:
Ջերմեռանդն կաղոթենք, որ 1965-ը ըլլա արդարութ[ան տարի մը հայ ժողո-
վուրդին համար: -Թող Խաղաղության Իշխանը, Տեր Հիսուս Քրիստոս, խաղաղություն շնորհե
համայն մարդկության, և անշարժ ու անսասան պահե ու պահպանե Հայսւստանյայց Ս- Եկեղեցին, մեր նվիրապետական Ս. Աթոռները և ազնվական հայ ժողովուրդը' ի խնամս մարդասիրության յուրո:
Մնամ եղբայրական սիրո ջերմ ողջունիվ, աղոթակից'Խ Ո Ր Ե Ն Ա
Կաթողիկոս Մեծի Տանն Կիփկիո
Ա Ն Թ Ի Լ Ի Ա Ս
Նոր տարվան և Ս. Ծննդյան բարեբաստիկ առթիվ, մեր անունով, Ս. Հակոբա միաբանության և Հորդանանի մեր համայնքի կողմե, հարգանքով կներկայացնենք մեր ամենասրտագին շնորհավորությունները ն. կաղոթենք Ամենակալին, որպեսւլի շնորհե Զերդ Սրբության հարատև առողջություն, բազում երջանիկ տարիներ, լի հաջողությամբ և բսւրգավաճմամբ, և անսասանություն մեր Մայր Եկեղեցվու|ն' Ս- էջմիածնին:
ԵՂԻՇԵ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ
Պատրիարք Ոսւյոց ԵրուսաղեմիԵ Ր Ո Ի Ս Ս . Ղ Ե Մ
վեհափա'ռ Տեր.
Ամանորի և. Ս. Ծննդյան տոնի երջանիկ առիթներով, կուգանք մեր կողմե և հանուն Պատրիարքությանս հոգևորական դասուն, պաշտոնական բոլոր մարմիե- ներուն և համայն հավատացյալ հոտին, շնորհավորել Զեր Ս. Օծությունը և մաղթել վեհիդ և Մայր Աթոռի միաբանության երջանիկ տոնակատարություն: Կաղոթենք այս առթիվ, որ Աստված շնորհե Սրբությանդ երկար ու քա ջա ռորջ կյանք և ար- դյունառատ պաշտոնավարություն:
I в ք յ" 1 մլա նկսյ81Այւ ^Րկյի Ծննդյան առթիվ աշխարհի ավետված խաղաղությունը Ա համերաշխության եղբայրական ոգին տիրապետող դառնան մարդոց սրտերուն և
1965
1965 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 19
սպ գերոլ հսւրսւբերությանց մեջ, ու մենք արժանի ըլլանք արձակ հոգիով եղանակել հրեշտակային մեղեդին.
«Փսւ՜ռք ի բարձունս Աստուծոյ, և յերկիր խ ա ղ ա ղ ո ւմ ն , ի մարդիկ հսւճութիւն»: Եվ ավելի երջանիկ սրտով օրհներգենք.
«Երկար կեանք տուր Հայրապետին,Երկար օրեր ' Հա յոց Հոր:Տե՜ր, անսասան պահիր դու միշտ й п իսկ հիմնած Ս՛այր Աթոռ»:
Կմատչինք, հանուն ամբողջ մեր համայնքին, Օծելույդ Ս. Աջին ի համբույր: Խոնարհ ադոթակից'
ՇՆՈՐՀԴ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ Պատրիարք Ոսւլոց Թուրքիո
Ս Տ Ա Մ Բ Ո Ի Լ
Ամաեոորի Ա Ս. Ծննդյան տոների աոթիվ, Ամհնա|ն Հայոց վեՈավւսւո Հաւրապետի անունով, ■յտացվեցին նան. ամենաջերմ Ա Ոսւրգալից ւլգացմունքներով գրված բազմաթիվ այլ շնորհավորական հեռագրեր Ա նամակներ արտասաՈմանի և ներքին մեր բոլոր բեմերի թեմակալ առաջնորդներից, աւլգա|ին-եկեդեցական, մշսւկութա|ին, հայրենակցական, տիկնանց, օրիորդաց Ա երիտասարդաց զա- նաւլան կազմակերպություններից, Ոալ և օտար պաշտոնական սւնսնավորութ|ուններից:
հ ա յ ր ա պ ե տ ա կ ա ն հ ա ն դ ի ս ա վ ո ր ս ո ի ր բ պ ա տ ա ր ա գ ե վ ք ա ր ո տ
• ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐՈԻՄ ՓՐԿՉԻ ՀՐԱՇԱՓԱՌ ԾՆՆԴՅԱՆ ՏՈՆԻ ԱՌԹԻվ
ոգեշունչ հետ ևյա լ ք ա ր ո զ ը , օրվա տոնի հա մա մ ա րդկա յին հոգ և որ, բա րո յա կա ն մեձ
նշա նա կությա ն մ ա սի ն , հ ա մ ե մ վ ա ծ կրո ն ա ֊
բույր, և հա յրենա շունչ խ ո հ ե ր ո վ , ին չպ ես նաև
ա պ րի լյա ն մ ե ծ եղեռն ի Տ Օ -ա մ յա կ ի խ որհրդ ով
օծուն.
«Մեր Ս. Ավետարանը կպւստմե մեւլի, թե երկու հազար տարիներ առաջ, երանելի գիշեր մը, պա|ծսւռ լույս իջա վ երկնքի հեռուներեն ու հրեշտակներ երգեցին.
««Փսւ՜ոք ի բսւրձունս Աստուծոյ, յերկիր |սւս- ւլաւլութիւն և ի մարդիկ հաճութիւն»:
Այս անուշ երդով, այս փրկարար պատգամով, արարիչն Աստված Իր Միածին Որդին ընծա ուղարկեց մարդկության, որպես պատասխան' խաղաղության 1ւ արդարության ծարավի հոգիներու մեծ սպասումին;
Նյութին և բիրտ ուժին պայմանեն ձերբազատվելու որոնումներեն ու մաքառումներեն, ծնունդ առին տակավ առկայծումները մարդկային ազնիվ զգացումներու և խիզախ մտածում- ներոլ, որոնք դարերու հոլովույթով բյուրեղ դառնալով, եղան տեսիլք ո ւ աղոթք և շիկացած աղերս առ մարդասերն Աստ ված, ի կատարումն օրինաց և մարգարեից, ի լրումն բարոյական իդեալներու:
Պատմության մեջ, բյուրեղացումի և պայծառացումի մեծ հանգրվան մը հանդիսացավ անտարակույս֊ ծնունդը Հիսոււփ , որ եղավ մարմնացումը Աստուծո խոսքին ե մարդոց երազի՛ն, մարդկային կ|անքի նյութին պայմանը լուսավորելով, սիրո 1ւ խաղաղության բարոյակակ օրեէւքով:
Հունվարի 6 -ի ն , չորեքշա բթ ի, ավանդական
շուքով և հա նդիսությա մբ, Մ ա յր Տա ճա րում
տ ոնվեց Ք րիստ ոսի Ս. Ծննդյան տ ոնը,Առա վոտ յա ն ժա մերգությունը պ ա շտ վեց
Մ ա յր Տաճարում, Մ ա յր Ա թ ոռի ամբողջ մ ի ա բանության և ճեմ ա րա ն ի ուսանողության
մա սնա կցությա մբ,լհամր 1 2-ին , Վ եհա փ ա ռ Հա յրա պ ետ ը Վ ե
հարանից առաջնորդվում է Մ ա յր Տա ճա ր,
թա փ որով և ա մպմովանու տ ա կ, մա տ ուցելու
Ս. Ծննդյան հա նդիսա վոր պ ա տ ա րա գը.
Մ ա յր Տա ճա րը լիքն է ա ղոթ ա վոր հա վա
տ ա ցյա լների և ուխ տ ա վորների բա զմութ յա մբ, Աջակողմյան և ձա խ ա կողմյա ն դա սե
րում տեղ են գրավել պա շտ ոնա կա ն ա նձինք։
Օրվա մեծ խորհրդի ներշնչման տ ա կ, Մ այր Տաճարի զանգերը հնչում են ա վետ ա վոր և
վեհ, մինչ հինավուրց Տա ճա րի խ նկա բույբ
կամարների տա կ, ա ղոթքի մրմունջների, զվարթ լույսերի հեղեղի մեջ, թնդում է
Ծննդյան հոգեւղարար մեղեդին '
« Ք ր ի ս տ ո ս ծ ն ս ւ՜ւ ե յս ւ յտ ն ե ց ա 'ւ » :Սկսվում է հա յրա պ ետ ա կա ն սուրբ պա տ ա
րադ/։: Սեղանին սպ ա սա րկում են գերա շնորհ
Տ. Ասողիկ և Տ. Վարղան եպ իսկոպ ոսն երը ,
հոգեշնորհ Տ. Մուշեղ, Տ. Մ ե սրոպ , Տ• Արսենվարդապետները և սա րկա վա գների խ ումբը։
Մ ա յր Տաճարի երգեցիկ խ ումբը շնորհա վ ո ր ե ն կա տ ա րում է սուրբ պ ա տ ա րա գի Կո-
միտ ասյան երգեցողությունր,
аՀա յր մերտ ֊ից առաք, Վ եհա փ ա ռ Հա յր ա
պ ետ ը, Ք րիստ ոսի Ս. Ծննդյան մ ե ծ խ որհրդի
ա վետ իսը տ ա լով Հա յ Եկեղեցուն և բով ա ն դակ հա յությա ն, խ ոսում է բովա նդա կա լից և
‘ 1905 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 21
«Մսւրդո Որդի» Հիսուսի մեջ, մարդիկ ճսւնչ- ցան զՈրդին Աստուծո, որովհետև Ան ծնսւվ «խաղաղության և ի մարդիկ հաճության* ավետիսով:
Ե վ այսօր ահա, նոր տարվան այս լուսաբացին, մեր Ս. Եկեղեցին վերստին կբերե մեզի ամենուս մեծ ավետիսը, թե ծնավ Մ՛անուկն Հի - սուս, Աստուծո Որդին, որպես Փրկիչ ազգի մարդկան, որպես Արեգակ Արդարության,- որպես Իշխան Խաղաղության: «Զի այնպէս սի- րեսւց Աստուած զաշխարհ, մինչև զՈրդին Իւր Միածին ետ, զի ամենայն որ հաւատայ ի Նա մի' կորիցէ, այլ ընկալցի զկեանսն յաւիտենսւ- կսւնս: Զի ոչ աոաքեաց Աստուած զՈրդի Իւր աշխարհ՝ ղի դատեսցի զաշխարհ, այլ զի փրկես- ցի աշխարհ Նովաւ> (Յովհ. Գ 16— 17):
Արդարակորով և լույսի ծարավ մեր ժողովուրդը, հայոց հինավուրց ազգը, հավատաց երկնառաք Փրկչին, հավատաց Ս. Ծննդյա ն պատգամին: Հա վա տ ա ց, թե Հիսուսով ' արդարությունը և խաղաղությունը պիտի թագավորեն աշխարհի վրա, և թե մարդիկ պիտի ապրին իբրև եղբայրներ, իբրև հավասար ու ազատ որդիները միևնույն երկնային Հոր:
Մեր պապերը բարի ա՞յս տեսիլքով ապրեցան և կյանքի ալեկոծ ծովերեն անցան, հեռացան, Հա յոց Մայր Հողին վրա վաստակը թողած իրենց հավատավոր հոգիին, իրենց շինարար հանճարին, իրենց արի գործերուն: Ե վ այս տեսիլքով ալ անոնք հաճախ, շատ հաճախ, իրենց աչքերը փակեցին, տառապանքի ու մարտիրոսության ճւսմբաներու վրա:
Նույն այս տեսիյքով նահատակվեցավ մեր ժողովուրդը, հիսուն տարիներ առաջ, աշխարհի մը մեջ, ուր Հիսուս կարծեք երբեք ծնած չըլ- լար:
Մեր Եկեղեցին այս ամբողջ տարին պիտի նվիրե անոնց սուրբ հիշատակին: Այսօր ալ, թեև արյունած սրտով ո ւ ծանրորեն վշտահար, մեր վերածնած ժողովուրդի բոլոր զավակները անխտիր, կմնան անշարժ նախնյաց հավատքի վեմին վրա սուրբ, իրենց լույս տեսիլքներու իրականացման հույսով գոտեպինդ, ու արդար սրտով, կընդունին երգը հրեշտակներուն.
«Փա՜ռք ի բարձունս Աստուծոյ, յերկիր խա- ղաղութի՜ւն, ի մարդիկ հսւճութի՜ւն»:
Արդարությո՜ւն և խաղաղությո՜ւն համայն աշխարհին, բոլոր ազգերուն:
Արդարությո՜ւն և խաղաղությո՜ւն հայ ժ ւ- ղովուրդին:
Անցյա լի մեջ թեև մեր ժողովուրդի կյանքի բաժինը եղավ գուցե ամենատառապալիցը և զարհուրելին, և ա 'յդ իսկ պատճառով, մենք բոլոր հայերս, զհրիստոս ամուր պահած մեր սրտերուն մեջ, պիտի աղոթենք ու պիտի գործենք այն աննահանջ հավատքով, թե պիտի հաղթեն, պիտի փառավորվին վերջապես արդա
րությունն ու խաղաղությունը մեր տառապած երկրագնդի վրա, որպեսզի այլևս աշխարհի մեջ ոչ մեկ տեղ չկրկնվին ապրիլ 24-ներ ու ցե- ղասպան ոճիրներ:
Այս հավատքով ու այս տեսիլքով, ամբողջ տարի մը, ծունկի եկած Միածնաէջ մեր Ս. Սեղանի առաջ, Մենք պիտի աղոթենք մեր ժողո- վուրդի մոտ երկու միլիոն անմեղ զոհերու հոգիներում համար և անոնց հիշատակը պիտի հավերժացնենք Հսղոց քրիստոսատես այս Մայր Հողին վրա, մեր Մայր Տաճարի կողքին կանգնեցնելով արձան մը անմոռաց հուշի և սրբազան ուխտի: Ն ույն սեղանի առաջ Մենք պիտի աղոթենք նա և մեր վերածնած ժողովուրդի կյանքի խաղաղության և բարօրության համար, որ ահա ավելի քան չորս տասնամյակներն ի վեր կապրի, կուռճանա, կհզորանա, հուժկու բազուկներով ու հանճարի լույսով կվերաշինե և ծաղիկ կդարձնե Մայր Երկիրը մեր, Հայաստանը ամենայն հայոց:
Մ եր հայրենի ներկա իրականությունը, Հ ա յաստանի վերածնունդն ու մեր ժողովուրդի ազգային զարթոնքը հարազատ պետության հովւս- նիին ներքև, գերագույն հաղթանակն է մեր դարաշրջանի հայոց պատմության և միակ գրավականը մեր ազգի գոյատևման, և հետևաբար գերագույն կենդանի հուշարձանը՝ նվիրված ազգի ու հայրենիքի համար զոհված մեր բյուրավոր նահատակներուն: Արդի Հայաստանով,ապրող ու ա ճող մեր այս հայրենիքով պայմանավորված է և ապահովված գոյությունը հավիտենական Մայր Հայաստանին:
Ուրեմն արդար է և խղճի սեպուհ պարտականություն բոլորիս համար, որ հայոց մեծ եղեռնի հիսնամւա տարելիցը առիթ հանդիսանա առավել ամրապնդումի մեր ժողովուրդի հոգևոր, ազգային և հայրենասիրական միասնության:
Արդա ր է, այո՛, և սպասելի, որ այս տարի, գոնե այս տարի, ի սպառ լռեն ամեն տեսակի ներքին տարակարծություններ ու հակամարտություններ, արտասահմանի հայության ծոցին մեջ, և մեր ժողովուրդի բոլոր զավակները անխտիր միանան, միակամ դառնան, համազգային տիրական զգացումի մը մեջ, մեր նա- հատակներու սուրբ հիշատակով եղբայրացած ավելի քան երբեք:
Հւսյե'ր, հավատացյալ զավակնե՛ր Մեր, որ ի սփյուռս աշխարհի, միացե՛ք, համախմբվեցե՛ք ձեր սուրբ տաճարներու կամարներուն տակ, միասին սգացե՛ք, միասին աղոթեցե՚ք, միասին ուխտեցե՚ք: Ե վ նույն միասնական ոգիով, կամքով, ձեր հայացքը ուղղեցե՛ք դեպի մոխիրներեն հարություն առած երկիրը մեր հայրենի, որպեսզի մասամբ գոնե մխիթարվին ձեր սրտերը սգավոր, և որպեսզի ձեր ուխտը դառնա կենարար և ծեր աշխատանքը դառնա ճշմարտապես ազգաշեն, նպատակի մը հասնող:
22ԷՏՍ՜ Ի Ա Ծ Ի Ն 1965
Մահվամբ մահը հաղթած ըլլալու մեր աւլգա- փն մեծ ուրախութւունը. համայն «այութւան Խարիսխ զգացումս է այսօր, որուն ա լյո ւր ը կհանդիսանա մեր հայկական է ո ւ թ յ ա ն ներկա իրականությունը և հայրենաբնակ երկու միլիոն և ավելի հայության ձեռք բերած խ ճ ո ւ մ ները վերջին ավելի քան քառասուն տ ա րիներս
с< Սիրեցյալ պանդուխտ ւլավսւկնե ր Ս՜եր, միա՜ ցե'ք ն. համախմբվեցե՛ք նաև ազգապահպանման նվիրական ու փրկարար գաղափարին և. գործին շուրջ, օրավուր առավել հաստատ հիմերու վրա կազմակերպելով և զորացնելով ձեր եկեղեցական համայնքները, ծեր կրոնական, մշակութա- յին կազմակերպություններն ու կրթական հաս
տատությունները: .Այսպե ս Է, որ պիտի ամրապնդվի ու պիտի
ծաղկի հայ ժողովուրդի կյանքը հեռավոր ափե- րու վրա ս այսպե՛ս Է, որ առավել ապահով .ււ լուսավոր պիտի դառնա հայոց ապագան:
Հայ ժողովուրդի համար այժմ ժամանակ Է մեկտեղվելու, ներքնապես ամրանալու, միասնաբար մտածելու և գործելոկ անբաժան կերպով հառաջ ընթանալու:
Ժամանակ Է մանավանդ միացյալ ճիգերով զորացնելու և շենցնելու նոր կյանքի կոչված ե- րիտասարդ Հայաստանը մեր, օգտագործելով, կենսագործելով ամեն հնարավորը և. հնարավորին առավելագույնը:
Այսօր, գիտնանք հասկնալ ժամանակը, որպեսզի օր մը, ապագային, ժամանակն ալ մեզ հասկնա: Զի ամեն ժամանակ իր ավետիսը ունի, իմաստուն ժողովուրդներուն համար:
Ահա այսպես, մեկ սիրտ, մեկ հոգի, մեր պատմության մեծագույն վիշտը մեր սրտին մեջ ա- ռած, մեր սեփական ոտքերու վրա ամուր կանգնած, դիմավորենք 1965-ը, բարձր ճակատով, բոցավառ հավատքով դեպի հայոց ապագան:
Կսկսի մեր սուգի տարին, մեր աղոթքի տարին, մեր ուխտի տարին:
Եվ հուսով ենք, թե աշխարհի բոլոր մեր քույր եկեղեցիները, և. բոլոր ժողովուրդները, ուր որ մարդկային ազնիվ սիրտ մը կբաբախե, Հա յ Եկեղեցիի կողքին, հայ ժողովուրդի կողքին պիտի գտնվին, ե. հառաջիկա ապրիլ 24-ին մեզի հետ պիտի աղոթեն հայ ազգի բյուրավոր մար- տիրոսներու հոգիներոլն խաղաղության համար:
Թող բարին Աստված քաղցրությամբ ընդունի մեր աղոթքը և հավերժական լույսերոլ մեջ պսւյ- ծառացնե հոգիները հայ նահատակներուն ււ հավետ սուրբ պահե անոնց հիշատակը երկրի վրա:
Թ ող արդարադատն Աստված ողորմությամբ ընդունի նան. մեր ուխտը, և օգնական ու մարտակից ըլլա մեր ազգին, ի լրումն անոր սուրբ իղձերուն և տեսիլքներուն:
Եվ թող Աստված հարցն մերոց հավետ անսասան 1ւ փառավոր պահե վերածնած Ս՜այր Հայրենիքը մեր՝ բարօրության և խաղաղության մեջ, ն. մեր ազգի զավակներուն առատապես բաշխե Իր ստեղծարար շնորհները և սիրո ումիության ոգին:
Սիրելի' հավատացյալ ժողովուրդ մեր որ ի Հայաստան և. որ ի սփյուռս աշխարհի, մեր ազգային սուգի և աղոթքի այս օրերուն, անշարժ կանգնած մեր հերոսական ազգի սրբազան ուխտի ժայռին վրա, մեր հայացքը սևեռած դեպի հեռու և ազատ հորիզոնները արևոտ, հաղթական ձա յնով երգենք հրեշտակ- ներուն հետ՝
«Փա՜ոք ի բարձունս Աստուծոյ, յերկիր խա- ղսւղութի՜ւն և ի մարդիկ հաճութի'ւն*:
Ամենայն հայոց լույս հավատքի վեմ Ս- Էջ- միածնեն, ողջո՜ւյն հայրական և օրհնությո՜ւն աստվածային համայն հավատացյալ հայ ժողո- վուրդին, այժմ և հավիտյանս: Ամեն»:
«Քրիստոս ծնա՜ւ և յսւյտնեցա՜ւ»:Հսւվա րտ սուրբ պ ա ւոա րա գի, Վ եհա փ ա ռ
Հ ա յր ա պ ե տ ի հա ն դ իսա դ րութ յա մ բ, կա տ ա ր
վում ՛է Ջ ր օ ր հ ն յա ց սրբա զա ն կ ա րգ ը, Ավա գ
Սեղա նի բ ե մ ի ա ռա ջ, ի հիշա տ ա կ Ք ր ի ս տ ո ս ի
մ կրտ ութ յա ն , Հորդա ն ա ն գետ ում։
Ջ ր օ ր հ ն ե ք ի սրտ ա ռուչ ա րա րողությունից
հ ե տ ո, Վ ե հ ա փ ա ռ Հ ա յր ա պ ե տ ը ա ռա ջնորդվում է Վ եհա րա ն ի գ ա հա սրա հ ը, ո կ ր ընդու
նում \է, Ս . Ծննդյան տ ոնի ա ռթ իվ , շն որհա վ ո-րութ յուննեբը Մ ա յր Ա թ ո ռ ի մ իա բա ն ութ յա ն ,
Գերա գույն Հո գ և ո ր Խ որհրդի, Հո գ և ո ր ճ ե մ ա
րա ն ի դ ա սա խ ոսն երի , վա նքի ծա ռա յողն երի
և ա յլ պ ա շտ ոնա կա ն ա նձնա վորությունն երի։
Վ երջում խ ո ս ք առն՛ելով, Վ եհ ա փ ա ռ Հ ա յ
րա պ ետ ը Իր շնորհա կա լութ յունն ու գոհունա
կությունն է հա յտ ն ում եղա ծ ջե ր մ շն ո րհա
վորա նքների ու բա րեմա ղ թ ութ յուն ն երի հա
մ ա ր , ա պ ա օրհնում բ ո լո ր ի ն , մ ա ղ թ ելով ա շ
խ ա րհին խ ա ղա ղություն և ա զգերին* հ ա մ ե
րա շխ ութ յուն ու հա մա գ ործա կցութ յուն ։
Ժ ա մ ը 4 -ի ն , Վ եհա ր ա ն ո ւմ , Մ ա յր Ա թ ոռի
միա բա նութ յուն ը, Գերագուչն Հոգ և որ Խոր-
հըրդի և վերստ ուգիչ հա ն ձն ա ժողովի ան
գ ա մները և ա յլ պ ա շտ ոնա կա ն ա ն ձին ք ս ե ղ ա ֊
նսւկից են լին ում Վ ե հ ա փ ա ռ Հա յրա պ ե տ ին ։
Նորին Ս . Օ ծոլթ յա ն «Պ ա հպ ա նիչտ -ով վ ե րջա նում է ընդունելությունը։
ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ՎԵՀԱՓԱՌ ՀԱՅՐԱՊԵՏԻ ԱՊՐԻԼՅԱՆ ԵՂԵՌՆԻ ՀԻՍՆԱՄՅԱԿԻ ԱՌԹԻՎ.
ՔՈԻՅՐ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐԻ ՀՈԳԵվՈՐ ՊԵՏԵՐԻՆ ՈԻՂՂԱԾ 24 ՍԵՊՏԵՄԲԵՐ 1964 ԹՎ.ԱԿԻՐ ՆԱՄԱԿԻ ՊԱՏԱՍԽԱՆՆԵՐԸ
Ն Ո Ր Ի Ն Ս Ր Բ Ո Ի Թ Յ Ո Ի Ն վ Ա Զ Գ Ե Ն Ա,
Ծ Ա Յ Ր Ա Գ Ո Ւ Յ Ն Պ Ա Տ Ր Ի Ա Ր Ք Ե վ Կ Ա Թ Ո Ղ Ի Կ Ո Ս Ա Մ Ե Ն Ա Յ Ն ՀԱ Յ Ո Ց
Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն
Զերդ Սրբություն.Երախտագիտությամբ ստացանք այն նամակը, որով Դ ուք հայտնում եք Մ եզ
Հա յ Առաքելական Եկեղեցու Ա աշխարհի բոլոր հայերի մտադրությունը' հիշատւսկելու Զեր ժողովրդի վեհ զոհաբերումը և աղոթելու նրանց հոգիների խաղաղության համար:
Հա ճույքով հայտնում ենք Զեզ , որ Մենք հրահանգել ենք, որ սուրբ պատարագին, որով սկսվում է վատիկանի տիեզերական երկրորդ ժողովի նիստը, սույն նոյեմբեր ամսի տասնութի օրը, լինի եկեղեցական հանդիսավոր սուրբ պաշտամունք: Մենք հրավիրել ենք ամբողջ աշխարհի կաթոլիկ եպիսկոպոսական դասը, որ գրեթե լրիվ ներկա է ընդհանուր ժողովին, միանալու սույն քավիչ պատարագին, որը մատուցվում է հայ ժողովրդի բարի հիշատակին:
Մենք ևս անձամբ միանում ենք աշխարհի եպիսկոպոսներին, հա յցելու Աստու- ծո խաղաղությունն ու հավիտենական հանգիստը մեկնած հոգիների համար, և Նրա ամենաառատ շնորհներն ու բարիքները Զեր և Հա յ Առաքելական Եկեղեցու վրա:
Մենք ցանկանում ենք նա և հայտնել Զերդ Սրբության Մ եր երախտագիտությունը Զեր շերմ ողջույնների և լավագույն մաղթանքների համար, վստահացնելով Զեզ, որ Մենք հիշելու ենք Զ եզ և Զեր ժողովրդին հաճախ Մեր աղոթքների մեջ:
ՊԱՊ ՊԱՎՂՈՍ ԶՎ Ա ՏԻԿԱ Ն , 7 նոյեմբերի 1964 р.
24Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 1965
Ես Լ ա ց ա Ձեր ծանուցագիր՜ն ամակը աո այն . ո ր առաջիկա տարում Հա , Ենեոեօհն և Զեր ամբողջ ժողովուրդը նշելու են առաջին համաշխարհային պատօ- ոասմհ ոնթացքում զոհված երկու միլիոն հա,երի հիշատակի հիսնամլակը:
1ГИЮ ամԸՈՈօոմին բաժանում ենք մեր եղբայրակից Եկեղեցու վիշտը և ողջունում Զերդ Սրբության աղնիվ նախաձեռնությունը' Զեր Եկեղեցու և ժողովողի ող- Տ օ ո փ Տ * 50-ամյակին նվիրված հատուկ կոնդակի հրապարակումը, ինչպես նաև
1965 թվականը սուգի և աղոթքի տարի հռչակելը-Թուո տմեք հավաստիացնել Զերդ Սրբության, որ Ռուս Ուղղափառ Եկեղե
ցին. Հա , Եկեղեցու մեծագույն վշտի օրը' ապրիլի 24-ին, իր ջերմագին աղոթքները կմիացնի Զեր Եկեղեցու աղոթքներին' նահատակ հա, եղբայրների հոգու հան-
ԳնԱտԱղոթելով բարեմաղթելով Զերդ Սրբության աստվածային մեծ շնորհներ,
մնամ եղբայրական սիրով ի Քրիստոս, ա լ ե « Ս Ի
ՄՈՍԿՎԱ, 23 դեկտեմբերի 1964 р. Պատրիարք Մոսկվսւյի Ա Համայն Ռուսաստանի
Զերդ Սրբություն.«Շնորհք և խաղաղութիւն յԱստուծոյ Հօրէ մերմէ և ի Տեսւռնէ Յիսուսէ
Քրիսաոսէ»:Ստացանք Զեր սեպտեմբեր 24 թվակիր նամակը, որի մեջ խոսում էիք առա
ջիկա տարի հայերի մարտիրոսագրության 50-ամյակը նշելու մասին: Այս առթիվ վստահացնում ենք Զերդ Սրբությանը մեր աղոթքների վերաբերյալ:
Աշխարհի ամեն կողմ գտնվող անգյիկանները մեծ սեր ունեն Հայաստանյայց Ս- Եկեեցու հանդեպ և հիանում են Ս. Գրիգոր Լուսավորչի ժամանակից մինչև ներկա օրվա նրա երկար պատմության և հավատարիմ վկայության վրա: Ս՜ենք գոհություն ենք հայտնում նաև Աստ ուծո' սրբերի և մարտիրոսների այն մեծ թվի և Զեր ազգի անհաշիվ այն մարդկանց, կանանց և երեխաների համար, որոնք իրենց կյանքում ցույց տվեցին Քրիստոսի սերը և մահացան Նրա սիրո համար: ՚
Քրիստոնյաները ամենուրեք մեծ վշտով կհիշեն հինգ տարիների այն ցավագին տառապանքը, որը քրիստոնյա հայերը համբերությամբ կրեցին կես դար առաջ: Ես ինքս կդիմեմ մեր հոգևորականությանն ու ժողովրդին, աղոթքով միանալու ինձ, հիշելու համար Զեր Եկեղեցին և Զեր համայն ժողովուրդը, երբ առաջիկա տարվա ապրիլին դուք կկատարեք նրանց հիշատակը:
«Երանի' սգաւորաց, զի նոքա մխիթարեսցին»:«Երանի է ձեզ յորժամ նախատիցեն զձեզ և հալածեսցեն, և ասիցեն զա մեն այն
բան չար զձէնջ սուտ վասն իմ: Ցնծսւցէք և ուրախ լերուք, ղի վա րձք ձեր բազում են յերկինս»:
Թո'ղ մեր երկնավոր Հա յրը Հա յոց աշխարհին, Զերդ Սրբության, Զեր եպիսկոպոսներին, քահանաներին և հավատացյալ ժողովրդին, հայկական գաղութին այստեղ Անգլիայում և աշխարհում ամենուրեք, պարգևի Իր շնորհի զորությունը, որպեսզի Դուք բոլորդ կարողանաք անսասան կերպով այսուհետև ևս ամեն կերպ դիմագրավել ձախորդությունները մեր Տիրոջ՝ Հիսուս Քրիստոսի հավատով:
Զեզ սիրող եբայր ի Քրիստոս,ՄԱՅՔԼ ՌԵՄԶԻ
Արքեպիսկոպոս հենտրրերիի, Միտրոպոլիտ և Առաջնորդ Ոամւսյն Անգլիսւյի
ԼԱՄԲԵԹԻ ՊԱԼԱՏ. Ամենայն սրբոց օր, I նո|եմբերի 1964 р.
Հ Ա Ղ Ո Ր Դ Ա Գ Ր Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ՎԵՀԱՓԱՌ ՀԱՅՐԱՊԵՏԻ ԱԴԴԻՍ-ԱԲԵԲԱ
ՈԻՂԵՎՈՐՈԻԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ
Ողորմությսւմբն Աստուծո, Նորին Ս. Օծություն Տ. Տ. վսպ գեն Ա Ամենայն Հա յոց վեհա փ ա ռ Հայրապետը Իր շքախմբով Ադդիս-Աբեբա ժամանեց հունվարի 15-ին, ուրբաթ առավոտյան:
Օդանավակայանում Հա յոց Հայրապետին անձամբ դիմավորեցին Եթովպիայի Օգոստափառ Կսւ|սր Նորին վեհափառություն Հսւյլե Սելասիե Ա-ը, Նորին Բարձր վսեմություն գահաժառանգ Ի շիա ս Մերիդ Աւլմսւղ Ասֆա վոսսենը, կառավարական կազմը, Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոս Նորին Ս. Օծություն Տ. Տ. Խորեն Ա-ը, Եթովպիայի Եկեղեցու պատրիարքական վտխանորդ Տ. Թեոփիլոս արքեպիսկոպոսը, ինչպես նան. քույր եկեղեցիների ներկայացուցիչները:
վեհա փ ա ռ Հայրապետին դիմավորեցին նաև. Եգիպտոսի հայոց առաշնորդ Տ. Մամբրե արքեպիսկոպոսը, Եթովպիայի հայոց հոգևոր հու[իվ Տ. Կորյուն վարդապետը, Եթովպիայի հայոց գաղութային ժողովի անդամները և հայ համայնքը:
Ամենայն Հա յոց վեհա փ ա ռ Հա յրա պ ետ ը հանդիսավոր թափորով մուտք գործեց մայրաքաղաքի եթովպական Ս. Երրորդություն Մայր Տաճարը և մաղթանքի աղոթքից հետո առաջնորդվեց Աուլ Մաքոնեն պալատը, ուր իջևանել էին մեկ օր առաջ արևելյան քույր եկեղեցիների հոգևոր պետերը:
Ամենայն Հա յոց վեհա փ ա ռ Հայրապետը, հունվարի 16-ին, շաբաթ առավոտյան ժամը 9-ին, հանդիսավոր սուրբ պատարագ մատուցեց Ս . Երրորդություն Մայր Տաճարում, Նորին վեհավւառություն Կայսեր և հոգևոր պետերի ներկայության:
վեհա փ ա ռ Հայրապետը, հունվարի 17-ին, կիրակի օր, առավոտյան ժամը 10-ին, պատարագեց և քարոզեց տեղի հայոց Ս. Գ ևորգ եկեղեցում, խուռն հավատացյալ հայ ժողովրդի ներկայության:
Հայրապետական սուրբ պատարագին ներկա էր նա և Նորին Ս. Օծություն Տ. Տ. Խորեն Ա Կաթողիկոսը Իր շքախմբով:
Հունվա րի 15-ին, ուրբաթ օր, առավոտյան ժամը 11-ին, աֆրիկյան պալատի մեծ սրահում, Եթովպիայի քրիստոսասեր Կայսր Նորին վեհափառություն Հա յլե Սելասիե Ա -ի ներկայության և 4յրա արքայական ուղերձով, հանդիսավորապես բացվեց արևելյան ուղղափառ հին եկեղեցիների ժողովը:
Հանուն Հայւսստանյայց Առաքելական Եկեղեցու, ողջույնի խոսքով հանդես եկավ Նորին Ս. Օծություն Տ. Տ. վսպ գեն Ա Ամենայն Հա |ոց վեհա փ ա ռ Հա յրա
պետը:
26Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 1965
Հունվարի 19-ին, երկո ւ^ բթ ի , ^Տցոց4 ամենապատիվ
и й ч й ч ^ Р И -ւփօ՛ մաս կա տ ա լոլ համար Հ ա ' աստսւ1ււա10 и‘ ,1шр1-
լակա,Ա ^ С Г 2 ^ ^ П Р РЬ Р » М Р . առավոտյան ժամը 11-ին, Ս. Միքա յել հրեշ- Հունվարի ֊ւ^իս. չ Ր р г Ь И լոոսհն, բացօթյա հանդիսության ժամա-
տակապետի ^ ՈՎ ^ 1 Ի 4Գ * լյ. Կայսեր հրավերով, հանդես եկավԼակ, Նորին վեհ ափ ա ո ւթյ Հս)յրապետը օրհնության խոսքով, բոլոր հոգևոր պե-
մ ա րմն ի և ավել11 * ան «ավատացյալների ն ե ր կ ա յ^ ա ^ ն ա Հա (ոց 4ե5ա փ ա ռ Հայրապետը, Տ. Տ. Խո-
ոեն Ա՞Կաթոոո՚կոսի, Օրուսաղեմի հայոց ամենապատիվ Տ . Եղիշե սրբազան պատ-
յ տ ա տ к д а ~ ՝ * - ս լ - լ -
“ “ ,1ո( 1 Լ Հ 7 ճ ւ 1 ! 7 4 « Տ “ ւ"^ ւ4 Ո “ 4 է " ՚ն 1 Э Д » -И р Ь р ш ժամանել I* մասնակ- օելու արԱեԱան ուղղափառ եկեղեցիների ժողովին, սակայն Հայաստանյայց Առա - օեւական Եկեղեցու մասնակցությունը հանդիպելով որոշ դժվարությունների, Ս.մե- Տայն Հայոց 4 եհափառ Հայրապետը к Մեծի Տանն Կիլիկիո շնորհազարդ Կաթո- ոհԿոսո որոշեցին պաշտոնապես չմասնակցել այդ ժողովին.
Նույն օրը, երեկոյան ժամը 8-ին, արքայական պալատում Եթովպիայի Նորին Վեհափառություն Կայսրը Սաբա թագուհու մեծ խաչի եթովպական առաջին կարգի շքանշանով պարգևատրեց Նորին Ս. Օծություն Տ. Ь . վա զգեն Ա Ամենայն ՀայոցՎեհափառ Հ ա յր ա պ ե տ ի ն к մ յո ւս հ ո գ և ո ր պ ե տ ե ր ի ն :
Հունվարի 24-ին, կիրակի օր, առավոտյան ժամը 9-ին, եթովպական Ս. Երրոր- ոութտւն Մայր Տաճարում, հայկական սուրբ . պատարագ մատուցվեց к հոգե- հանգստյան հանդիսավոր պաշտոն կատարվեց, ի հիշատակ և ի խաղաղություն
աարիսան եղեռնի հայ նա«ատակների հոգիների:Պատարագեց Նորին Սրբություն Տ. Տ. Խորեն Ս. Կաթողիկոսը և քարոզեց
Ամենայն Հայոց վեհափառ Հայրապետը:Սուրբ պատարագին к հոգեհանգստյան արարողության ներկա եղան Նորին
վեհափառություն Օգոստափառ Կայսրը, Նորին Բարձր վսեմություն գահաժառանգ իշխանը, պալատականներ, կառավարական կազմը, քույր եկեղեցիների հոգևոր պետերը և եթովպացի ու հա| խուռներամ հավատացյալ ժողովուրդ:
Հավարտ սուրբ պատարագի, Ամենայն Հա յոց վեհա փ ա ռ Հսւյրապետը, Տ . Տ. Խորեն Ա Կաթողիկոսը, ամենապատիվ Տ. Եղիշե սրբազան պատրիարքը, եկեղեցական դասը և համայն հայ հավատացյալ ժողովուրդը, հանդիսավոր թավտրով, ուղղվեցին դեպի Եթովպիայի անծանոթ զինվորի հուշարձանը և զետեղեցին շքեղ մի ծաղ-
. կեպսակ' հանուն Հա յ Եկեղեցու և հայ ժողովրդի:Հունվարի 25-ին, երկուշաբթի օր, երեկոյան ժամը 5.30-ին, Մաքոնեն պալա
տում, Նորին վեհափառություն Օգոստափառ Կայսրը այցի եկավ Ամենայն Հա յոց վեհափառ Հայրապետին և այս առթիվ հանձնեց թանկագին նվերներ:
Հունվարի 27-ին, չորեքշաբթի, առավոտյան ժամը 10-ին, Նորին Ս. Օծություս Տ. Տ. վաղգեն Ա Ամենայն Հա յոց Հայրապետը Իր շքախմբով մեկնեց Ադդիս- Աբեբայից: Օդանավակայանում վեհափառ Հայրապետին ողջերթ մաղթեցին Օգոստափառ Կայսրը և գահաժառանգ իշխանը, կառավարական կազմը, Եթովպական Եկեղեցու ներկայացուցիչներ և Ադդիս-Աբեբայի հայ ժողովուրդը:
վեհափառ Հայրապետը մեկնեց դեպի Մայր Աթոռ Ս. էջմիա ծին' Կահիրեր, Փարիզի և Լոնդոնի վրայով:
ԴԻՎ.ԱՆ ՄԱՑՐ ԱԹՈՌԻШ ւտլնվսւլփ 1965 р. Ս. Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն
1Г Ս . 3 Ր Ա Թ Ո Ռ Ո Ւ Մ
1 9 6 4 թ վ ա կ ա ն ի դ ե կ տ ե մ բ ե ր ի 1 2 - ի ն , շ ա
բ ա թ , а՜ձ՚օն Սրբոյն Յ ա կ ով բա յ Մ ծ բ ն ա յ հ ա յ-
րա պ ետ ին»։
Մ ա յր Տ ա ճա րում պ ա տ ա ր ա գ եց ա րժ ա ն ա
պ ա տ իվ Տ. Հա կո ր քա հա ն ա Հա կ ո բ յա ն ը ։
VԴ ե կ տ ե մ բ ե ր ի 1 2 - ի ն , շ ա բ ա թ , Մ ա յր Ա թ ոռ
ժա մա նեց Մ ո ս կ վ ա յո ւմ Ե թ ո վ պ ի ա յի դեսպ ա ն
պ բ. Մ ի ք ա յե լ էմ բոլն ։
Երևա նի օդ ա ն ա վա կա յա ն ում , հա նուն Ա մ ե
նայն Հ ա յո ց Վ ե հ ա փ ա ռ Հ ա յր ա պ ե տ ի , հ ա ր
գա րժա ն հյուրին դ ի մ ա վ ո ր եց ի ն գ երա շն որհ
Տ. Ա սո ղ ի կ ե պ ի ս կ ո պ ո ս Ղ ա զ ա ր յա ն ը, հ ո գ ե
շնորհ Տ. Մ ե ս բ ո պ վ ա րդ ա պ ետ Պ ա լյա նը и
դ իվա ն ա պ ետ պ բ . Հ . Ա ռ ա ք ե լյա ն ը ։
Ս ե ծա հ ա ր գ դ եսպ ա ն ը, հ ե տ մ ի ջօր ե ի ժա մը
2 -ի ն , պ ա շտ ոն ա պ ես ա յց ե լե ց Ա մ են ա յն Հ ա
յո ց Վ ե հ ա փ ա ռ Հ ա յբ ա պ ե տ ի ն և շ ե ր մ զրույց
ունեցա վ նրա հ ե տ ' 1965 թ վ ա կա ն ի հունվա
րին Ա դ դ ի ս -Ա ր ե բ ա յո ւմ կա յա ն ա լիք մ ի ջե կ ե -
ղ եցա կա ն ժ ոզովին Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Հ ա յր ա
պ ետ ի գ լխ ա վ որ ութ յա մ բ Հ ա յ Ե կեղ եցու պ ա տ
վիրա կութ յա ն մ ա սն ա կցութ յա ն մ ա սի ն ։Հա բգ ելի դ ես պ ա ն ը Ա մ ե ն ա յն Հ ա յո ց Վ ե հ ա
փ ա ռ Հ ա յբ ա պ ե տ ի ն հա ն ձն ե ց Ե թ ո վ պ իա յի
Կա յրր Նորին Վ եհա փ ա ռութ յուն Հ ա յլե Ս ե լա
սին Ա ֊ի պ ա շտ ոն ա կա ն գ ի ր ը , ին չպ ես նա և
Եթովպ ա կա ն Ե կեղ եցու Պ ա տ րիա րք Նորին
Սրբություն Ա բունա Վ ա ս ի լի ո ս Բ ֊ի ն ա մ ա կը՝
վ երոհի շյա լ ժողովին վ ե ր ա բ ե ր յա լ։
Առա ջին տ ե սա կց ութ յուն ից հ ե տ ո , ժա մը
Յ ֊ի ն , հա յ՛գելի դ ես պ ա ն ը սե ղ ա ն ա կի ց եղա վ
Ա մենա յն Հ ա յո ց Վ ե հ ա փ ա ռ Հ ա յր ա պ ե տ ի ն ։
V
Դ ե կ տ ե մ բ ե ր ի 1 3 - ի ն , կ ի ր ա կ ի , Մ ա յր Տ ա ճա
րում պ ա տ ա ր ա գ ե ց հ ո գ ե շն որ հ Տ . Մ ուշեղ
վա րդա պ ետ Պ ետ իկյա ն ը։
Սուրբ պ ա տ ա րա գ ին ն երկա էին Վ եհ ա փ ա ռ
Հա յր ա պ ե տ ը և Ե թ ո վ պ ի ա յի հա րգ ա րժ ա ն դ ե ս
պան պ ր. Մ ի ք ա յե լ էմ բոլն ։
Ժ ա մ ը 3 -ի ն , Վ ե հա ր ա ն ո ւմ , հա րգ ելի հյուրի
պ ա տ վին տ ր վ ե ց ճ ա շկ ե ր ո ւյթ , որին մ ա ս ն ա կ
ց ո ւմ էին գ երա շնորհ Տ. Ս ա հա կ, Տ. Վ ա րդ ա ն,
Տ. Ա ս ո ղ ի կ , Տ . Վ ա հա ն , Տ. Տ իրա յր սրբ ա զ ա ն
ն եր ը , հոգ եշնորհ Տ. Մ ուշեղ, Տ . Մ ե ս բ ո պ , Տ.
Ա րսեն և Տ. Ն ա րեկ վ ա րդ ա պ ե տ ն եր ը, Գ ե րա գույն Հոգ և ո ր Խ որհրդի ա ն դա մ պ ր. Գ . Ւ ե ք -
մ ե զ յա ն ը , դ իվ ա ն ա պ ետ պ ր . Հ . Ա ռա ք ե լյա ն ը և (Гէ ջմ ի ա ծի ն а ա մ սա գ րի խ մ բ ա գ ի ր պ ր . Ա .
Հ ա տ ի տ յա ն ը ։
ճ ա շկ ե ր ո ւյթ ի ն ներկա էին նա և Հա յկա կա ն
Ս Ա Ռ Մ ի ն ի ս տ ր ն ե ր ի սով ետ ին ա ռըն թ եր Հա յ
Ե կեղ եցու գ ործերի խ ո րհրդ ի ն ա խ ա գ ա հ պ ր.
Կ. Դ ա լլա ք յա ն ը և տ եղ ա կա լ պ ր . Ս . Հո վ հ ա ն
ն իսյա նը։
ճ ա շկ ե ր ո ւյթ ն ա ն ցա վ ջե ր մ , բ ա ր ե կ ա մ ա
կան մթ ն ոլորտ ում ։
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Վ ե հ ա փ ա ռ Հ ա յր ա պ ե տ ը ,
պ ր. դ եսպ ա նը և պ ր . Դ ա լլա քյա ն ը ողջույնի
բա րեմ ա ղ թ ութ յուն ն եր կա տ ա րեցին ։
Ժ ա մ ը 5 .3 0 -ի ն , Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Վեհա վ/ա ռ
Հ ա յր ա պ ե տ ը ե րկրո րդ տ եսա կցութ յուն ն ունե
ց ա վ պ ր. դ եսպ ա նի հետ ։
Դ ե կ տ ե մ բ ե ր ի 1 4 -ի ն , ե րկուշա բթ ի, հա ր գ ե -
1 ի դ եսպ ա նը հրա ժ եշտ ա ռա վ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց
Վ ե հ ա փ ա ռ Հ ա յր ա պ ե տ ի ց և մ ե կ ն ե ց Մ ո ս կ վ ա ։
Հա նուն Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Վ ե հ ա փ ա ռ Հ ա յ
ր ա պ ե տ ի , հա րգելի դ եսպ ա նին ճա ն ա պ ա ր հ ե -
ցին գ երա շն որհ Տ. Ա սո ղ ի կ ե պ ի ս կ ո պ ո ս ը ,
հ ոգ եշն որ հ Տ . Մ ե ս ր ո պ վ ա րդ ա պ ետ ը և պ ր. Հ .
Ա ռ ա ք ե լյա ն ը ։
Պր. դ եսպ ա ն ը, Մ ա յր Ա թ ո ռ ո ւմ գտ նվա ծ
օրե րի ն , ա յց ե լե ց Մ ա յր Տ ա ճ ա ր , ե կ ե ղ ե ց ա
կա ն ա րվ ե ստ ի թ ա ն գ ա րա ն , Հո գ և ո ր ճ ե մ ա
րա ն , Մ ա յր Ա թ ո ռ ի տ պ ա րա ն , ին չպ ես նա և
ծ ա ն ո թ ա ց ա վ մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ի տ եսա րժ ա ն վ ա յ
րերին և եղա վ Երևա նի Մ ե ս ր ո պ Մ ա շտ ո ց ի
ա նվա ն պ ետ ա կա ն Մ ա տ են ա դ ա րա նում։
VԴ ե կ տ ե մ բ ե ր ի 2 7 - ի ն , կ ի ր ա կ ի , Մ ա յր Տ ա
ճա րում պ ա տ ա րա գ եց հոգ եշնորհ Տ. Ա րսեն
վա րդ ա պ ետ Բ եր բ եր յա ն ը ։
Սուրբ պ ա տ ա րա գին ներկա էր Վ եհ ա փ ա ռ Հ ա յր ա պ ե տ ը ։
•'ՏԷ Տ 1Г Ի ի ՜1*
1 965
VԴ ե կ տ ե մ բ ե ր ի 3 1 - ի ն , հ ի ն գ շ ա բ թ ի . Մ ա յր Ա ֊
ի ր ա կ ո ւթ յա ն 1965 թվա կա նի հունՎ " ր Ւ *
22 -ին Ա ղ դ իս-Ա բեբա յոս} Կա1ան* վ ք. Ա[< ե լոհ „ի և Արևմուտքի ուղղափառ եկեղ ց ի ր ի՞ Լ հ Ա ո ե ո ա ե ա ն ժողովի մա սնա կցությա նմիջեկեղ եցակ
հա րցի շուրջ>
V1 9 6 5 թ վ ա կ ա ն ի հ ո ւն վ ա ր ի 1 - ի ն , ո ւ ր բ ա թ .
Մ ա .ո Տաճարում տ ա րեմտ ի պ ա տ ա րա գը մ ա
տուցեց և քա րոզեց Մ ա յր Ա թ ոռի լուսա րա
րա պ ետ գերաշնորհ Տ. Ասողիկ եպ իսկոպ ոս
Ղա զա րյա նը' ' Փող հարէ ի ֊գլուխ » ա մ սո ց, յաւուր նշանաւորի տ ա րեկա նա ց մ ե ր ո ց I բն ա -
ԲաՍուրր պատարագին ներկա Էր Վ եհա փ ա ռ
Լայրապետլւ։ ,Հա վա րտ սուրբ պ ա տ ա րա գի, կա տ ա րվեց
հայրապետ ական մաղթանք։
***Հո ւն վ ա ր ի 3 - ի ն , կ ի ր ա կ ի , Մ ա յր Տա ճա րում
պատարագեց հոգեշնորհ Տ. Գևորգ ա բեղա
ՍերայգարյանըւՍուրբ պատարագին ներկա Էր Վ եհա փ ա ռ
Հա յրա պ ետ ր։
%*Հո ւն վ ա ր ի 5 - ի ն , ե ր ե ք շ ա բ թ ի , « ճր ա գ ա լոյց
Եննդեան և Աստ ուա ծա յա յտ նութեա ն Տեառն
մերոյ Յիսուսի Ք րիստ ոսի»։Մ ա յր Տաճարում պ ա տ ա րա գեց լուսա րա
րա պ ետ գերաշնորհ Տ. Ասողիկ եպ իսկոպ ոս
Ղազարյանր։նուրբ պատարագին ներկա .Էր Վ եհա փ ա ռ
Հա յրա պ ետ ը։
VՀո ւն վ ա ր ի 7 - ի ն , հ ի ն գ շ ա բ թ ի տՅիշատակ
մեռելոց»։Մ այր Տաճարում պ ա տ ա րա գեց հոգեշնորհ
Տ. Խորեն վարդապետ Էլչուջյանը։Հա վա րտ սուրր պ ա տ ա րա գի, կա տ ա րվեց
հոգեհա նգիստ «վասն հա մօբէն ննջեցելոց»։
%*Հ ո ւն վ ա ր ի 1 0 -ի ն , կ ի ր ա կ ի , Մ ա յր Տ ա ճա
րում, պ ա տ ա րագեց լուսա րա րա պ ետ գերա շնորհ Տ. Ասողիկ եպ իսկոպ ոս Ղա զա րյա նը։
Ա մեն ա յն Հ ա յո ց Վ եհ ա փ ա ռ Հա յրա պ ետ իբ ա րե հա ճ կա րգ ա գ րութ յա մ բ, պ ա տա րագիչ
սրբա զա նը կուսա կրոն քա հա ն ա ձեռնա դրեց Հոգ և որ ճ ե մ ա ր ա ն ի շրջա ն ա վա րտ ներ Ժ իրա յր
սա րկա վա գ Գա լփ ա քյա նին և Հա կ ո բ սա րկա
վա գ Պարոն յա ն ի ն , վերա ն վա ն ելով առաքինին
Ոսկա ն ա բեղա և երկրորդին ' Ջ ա րե հ ա բեղա ։Խ ա րտ ա վիլա կությա ն պ ա շտ ոնը կա տ ա րեք
հոգեշնորհ Տ . Մ ե ս ր ո պ վա րդա պ ետ Պալյանը։Ք ա հա ն ա յա կա ն կոչմա ն ա րա րողությունը
տեղի էր ունեցել նա խ որդ օր ը , հունվարի 9 -ի ն , կիր ա կա մ տ ի ժա մերգութ յունից հետ ո, հա ն դ իսա դ րութ յա մ բ գերա շն որհ Տ. Ասողիկ
ե պ ի ս կ ո պ ո ս ի ։Ձեռն ա դրութ յուն ից հե տ ո, շնորհա բա շխ
լուսա րա րա պ ետ սրբա զա ն ը հորդորա կա ն
խ ո ս ք ուղղեց ն որա պ սա կ ա բեղ ա ներին , կոչ
ա ն ելով, որ նրա նք լիա կա տ ա ր նվիրմսւմր ծ ա ռա յե ն Հա յա ս տան յա յ ց Ա ռա քելա կա ն Ե կե
ղեցուն։Ձեռն ա դրութ յա ն ա րա րողությա ն ներկա էր
Վ եհ ա փ ա ռ Հա յր ա պ ե տ ը ։Ե րե կոյա ն , Մ ա յր Տ ա ճա րոսէ, տեղ]։ ունե
ց ա վ ն որընծա ա բեղ ա ների վեղ ա րի օրհնու
թ յա ն ա րա րողութ յուն ը։
%*Հ ո ւ ն վ ա ր ի 1 1 - ի ն , ե ր կ ո ւ շ ա բ թ ի , Մ ոսկվա
մ ե կն եց Ա մեն ա յն Հ ա յո ց Վ եհ ա փ ա ռ Հ ա յր ա
պ ե տ ը, ուղևորվելու հա մ ա ր Ա դ դ ի ս -Ա բ ե բ ա ,
գ լխ ա վ որելով Հ ա յ Ե կեղ եցու պ ա տ վիրա կու
թ յա ն ը , Ե թ ո վ պ իա յի Կա յսր Նորին Վ եհա փ ա
ռություն Հ ա յլե Ս ե լա սիե ի նա խ ա ձեռնութ յա մբ
հունվա րի 1 6 — 2 2 -ի ն կա յա ն ա լիք Ա րև ելքի և
Ա րև մուտ քի ուղղա փ ա ռ եկե ղ ե ցին եր ի միջեկե- ղ եցա կա ն ժող ով ում ։
Վ եհ ա փ ա ռ Հա յր ա պ ե տ ի ն ուղեկցում էին
Վ րա ստ ա ն ի հ ա յո ց ա ռա ջնորդ գ երա շնորհ Տ.
կ ո մ ի տ ա ս ե պ ի ս կ ո պ ո ս Տ եր-Ս ա եվւա նյա ն ը,
а էջմ ի ա ծին յ) ա մ սա գ րի խ մ բ ա գ ի ր և Հոգևոր
ճ ե մ ա ր ա ն ի դ ա սա խ ոս Ա , Հա տ իտ յա ն ը և գա
վ ա զա նա կիր հոգ եշն որ հ Տ . Ա րսեն վա րդա պ ետ
ն եր բեր յա ն ը։
Երևա նի օդ ա ն ա վա կա յա ն ում Վ եհա փ ա ռ
Հա յր ա պ ետ ին ճա ն ա պ ա րհեցին Մ ա յր Աթոռի
մ իա բա ն ն եր, Գերա գույն Հոգ և որ Խ որհրդի և
վերստ ուգիչ հա նձնա ժողովի։ ա նդա մներ,
վա նքի պ ա շտ ոն յա ն եր, Ա րա րա տ յա ն թեմի
հոգևորա կա ն դ ա սը և թ եմ ա կա ն խ որհուրդը1
փ ոխ ա ն որդ գ երա շն որհ Տ. Վ ա հա ն ե պ ի ս կ ո պ ոս Տ երյա նի գ լխ ա վ որութ յա մ բ։
Վ եհ ա փ ա ռ Հ ա յր ա պ ետ ին ճա նա պ ա րհեց
նաև Հա յկա կա ն Ս Ս Ռ Մ ին իստ րն երի սովետ ին
ա ռըն թ եր Հ ա յ Ե կեղ եցու գ ործերի խ որհրդի նա խ ա գա հի տ եղ ա կա լ Ս . Հով հա ն ն իսյա ն ը։
ԱՄԱՆՈՐԸ ՀՈԳԵՎՈՐ ՃԵՄԱՐԱՆՈԻՄ
Դ ե կ տ ե մ բ ե ր ի 3 1 -ի ն , հին գ շա բթ ի , ե ր ե կ ո
յա ն ժ ա մ ը 8 -ի ն , Մ ա յր Ա թ ո ռ ի մ ի ա
բա նութ յունը, Գերա գույն Հո գ և ո ր Խ որհրդի,
վերստ ուգիչ հա ն ձն ա ժողովի ա ն դ ա մ ն երը,
Հոգ և որ ճ ե մ ա ր ա ն ի դ ա սա խ ոսա կա ն կա զ մ ը և ուսա նողութ յունը, մ ա յրա վ ա ն քի պ ա տ ա ս խ ա
նա տ ու պ ա շտ ոն եութ յուն ը, ճ ե մ ա ր ա ն ի հա ն
դ իսա սրա հում , հ ա մ ա խ մ բ վ ե լ են ա մա նորի
ա վա նդա կա ն սեղա նների շուրջ, գ ո հութ յա մ բ,
լա վա գույն հուշերով և զ գ ա ցում ն երով ճա ն ա -
պ ա րհելու 1 964 թ վ ա կա ն ը և հ ա վ ա տ ո վ , հույ-
սու/ ղ իմա վորե/ոլ ն որ տ ա րին։
Ո ր ոշյա լ պ ա հին ժ ա մ ա ն ում է ն որին Ա. 0 -
ձությունր և օրհնում ա մ ա ն որի սեղ ա նը։
Մ ա յր Ա թ ո ո ի բա ր ի բն երով ծ ա ն րա բեռն ս ե
ղա նների շուրջ ստ եղ ծվ ում է ա մ ա ն ո ր ի ջե ր մ ,
հա յրենա սիրա կա ն մ թ ն ոլորտ ։
Գործա դ րութ յա ն է դրվում գ եղ ա րվ եստ ա
կան մի ա ոա ն ձին հ ա յտ ա գ ի ր ' ն վ իրվ ա ծ օրվա
խ որհրդին և նշա նա կութ յա ն։
Գ դա սա րա ն ի ուսա նող Ս . Հա լե պ լյա ն ը ա ր
տասա՛նում է Վ . Թ ե ք ե յա ն ի (ГԱ ղ ոթ ր վաղվա ն
սեմին աոջևտ բա ն ա ստ եղ ծութ յուն ը։
Հոգ և որ ճ ե մ ա ր ա ն ի ա վա դ վ ե րա կա ց ու ա ր
ժ ա ն ա պ ա տ իվ Տ. Հով հա ն ն ես քա հա ն ա Մ ա ֊
րուքյա ն ը, հանուն դ ա սա խ ոսա կա ն կա զմի
շնորհա վորերւվ Վ ե հ ա փ ա ռ Հ ա յբ ա պ ե տ ի նոր
տ ա րեն, ա սում է.
1ГՎ եհ ա փ ա ռ Տ ե՛ր.
Նոր տ ա րվա խ որհրդ ա վ որ ա յս պ ա հին , ն ո
րից հ ա վ ա ք վ ա ծ ա յս սուրբ հա րկի տ ա կ,
ն ստ ա ծ ա մ ա ն որի սեղ ա նն երի շուրջ, մ ե զ ա
ն ից յուրա քա նչյուրի մ տ ք ի ա ոա ջով ա նցնում
է հին տ ա րվ ա արդեն ի ս կ պ ա տ մ ութ յա ն դ ա րձ ա ծ օրե ր ի շա րա ն ը։
Ո ր պ ե ս ժողովուրդ և Ե կ ե ղ ե ց ի , ա ն ցա ծ
տ ա րվա օրերին կ ա ր ո ղ ա ց ե լ ենք մ եր ուժերի
չսւվւով մի նոր ք ա ր, մի բ ա հ շա ղա խ ևս ղ ե-
տ եղել մ եր ժողովրդ ի ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն , մ շա կու
թ ա յի ն , տ ն տ եսա կա ն կյա ն քի զ ա րգա ցմա ն
մ ե ջ, ա մ ո թ ո վ չմ ն ա լով մ ե ր պ ա պ երի ն վ իրա
կա ն հիշա տ ա կ ն ե րի ա ռա ջ։
Նոր տ ա րի է , բա րեմ ա ղ թ ութ յուն ն երի և
շն որհա վ որութ յոլն և երի օ՚ի։ Հա նուն Մ ա յր Ա ֊
թ ո ռ Ս . էջմ ի ա ծն ի Հոգ և ո ր ճ ե մ ա ր ա ն ի դ ա ս ա
խ ո սա կա ն կ ա ղ մ ի , ի ն ձ ուրա խ ություն է վ ի
ճ ա կ վ ա ծ շն ո րհա վ որ ելու, Վ ե հ ա փ ա ռ Տ ե՜ր ,
Ձ ե ր նոր տ ա րին ջե ր մ , սրտ ա գին բ ա ր ե մ ա ղ թ ութ յուն ն երով։
Ա մ ա ն ո ր ի ա ռ թ ի վ , մ ե ր բ ո լո ր ի սրտ ա գին
բա րեմա ղ թ ութ յուն ն է , որ Ա ս տ վ ա ծ Իր հ ո վ ա
նին ա ն պ ա կա ս ա նի կրթ ա կա ն ա յս հ ա ս տ ա
տ ությա ն վ ր ա , և Դ ուք ե ր կ ա ՜ր ու ե ր կ ա ՜ր
տ ա ր ին ե ր հով ա ն ա վ ո րե ք և ա ոա ջնորղ եք ա յն,
Ա ստ ուծո օրհն ութ յա մ բ և ս ի ր ո վ ը մ ե ր ժո-
ղ ովրգի։
Ա յս ուրա խ ա ռ թ ի վ , մ ե ր ջերմ ա գին շն որ-
հա կա /ութ ա ւնд և երա խ տ ա գիտ ութ յունը նաև
Հա /կա կա ն 11ՍՌ Մ ի ն ի ս տ ր ն ե ր ի սով ետ ին ա ռ -
ր ն թ ե ր Հ ա յ Ե կեղ եցու գ ործերի խ ո րհրդ ին , որբ
մ իշտ և ա մեն ա ո թ ի վ ի ր բա րւսւ/յա կա մ վ ե -
րաբեււմունքն է ց ո ւց ա բ ե ր ո ւմ ճ ե մ ա ր ա ն ի կ ա ր ի ք ն ե ր ի հ ա մ ա ր ։
Ջ ե ր մ շնորհա կա րււթ յուններ նա և Գ ե ր ա -
րա գ ոլյն Հոգ և ո ր Խո ր հ ր ո ի ն , վերստ ուգիչ
հա ն ձն ա ժողովին և Մ ա յր Ա թ ո ռ ի մ ի ա բ ա ն ո լ-
Է Տ Ս ՚ Ի Ա Ծ Ո Ն 1963
ե-№,ան բո,ոո ա նդա մներին, որոնցից շ Տ վանական, վարչական իրեն ց պ ա րտ ա կա ֊
նԼթ,Ոտ ների կողքին, սիրովեն Հոգևոր ճ ե մ ա րա ն ում , բոլորն էլ մեր ռ ե
մարանի նախկին սա ն երը,
Ա յս պահին, մ ե ր շնորհա վոր ական և ե ֊
րախ աադիաութլան խ ո սքը ք 9 ^ Կ ք " ք *ուղղել նաև Հոգևոր ճե մ ա րա ն ի բ ա րի և հա վատ ավոր բա րերա րներին, որոն ք. Վ եհա
փ ա ռ Տե՛ր, սիրով և զոհողությա մբ թ ե թ և ա ց
նում են Ձեր ուսերի վրա գրվա ծ ա յս հա ստատության նյութական ծա նրությունը, Բ֊ո զ
Աստ վա ծ վա րձա հա տ ույց լինի բոլո ր նրա նց, որոնք բա րոյա պ ես և նյութա պ ես օգնում են կոթական ա յս հա ստ ա տ ությա ն գոյությա ն,
բա րգա վա ճմա ն և ա պ ա գա յի հա մա ր,
Բ-ույլ տ վեք, Վ եհա փ ա ռ Տե ր , հանուն Հ ո գևոր ճեմա րա ն ի դա սա խ ոսա կա ն կա զմի,
մատչել ի հա մբույր Ձ ե ր Ս . Ա չին , բա րեմ ա ղ
թելով Ձեզ երկա ր և արևոտ բա զում օրեր. Շնորհա վոր լինի Ձ ե ր նոր տ ա րին, Վ ե հ ա
փ ա ռ Տե՛րս,Լուսարարապետ գերա շնորհ Տ . Ասողիկ
սրբազանը առաջին բա ժա կն ա ռա ջա րկում է
հոտ նկա յս բա րձրա ցնել Մ ա յր Ա թ ոռի ա ն սա սանության և նրա ա րժա նա վոր Գա հա կա լ
նորին Ս. Օծություն Տ. Տ . Վազգեն Ա Ա մ ե
նայն Հա յոց հա յրենա սեր և շինա րա ր Վ եհա փ ա ռ Հա յրա պ ետ ի թա նկա գին կենա ց և ա րև
շատության հա մա ր.Դա հլիճով մեկ հնչում է վեհ ու տոնական
«էջ Միա ծինն ի Հօրէս շա րա կա նը.
Լսարանի ուսանող Գրիգոր Բոլնիա թյա նն
արտ ասանում է Պ. Սևա կի «նոր տարիտ
քերթվա ծը, որից հետ ո, նույն լսա րա նի ու- սանող Դա վիթ Դիլա ն յա ն ը, հանուն ուսա նո
ղության, ընթ երցում է շնորհա վորա կա ն մի
ուղերձ.
Վեհա փ ա ռ Հա յրա պ ետ ը երկրորդ բա ժա կն
է բա րձրա ցնում հա յ ժողովրդի պ ա յծա ռ ա - պ ազայի, Մ ա յր Հա յրեն իքի խ ա ղա ղությա ն,
բարգավաճման և հա յրենի կա ռա վա րությա ն
հայրենաշեն ձեռնա րկների հաջողության կ ե
նա ց, մա ղթելով, որ նոր տարին խնդություն բերի բոլոր հա յ երդիկներին, ծովա նա ն բ ա -
րին ու բերքը մեր ա շխ ա րհի և օրհնվի վ ա ս
տ ա կը արդար հա յ մտ քի և բա զուկների բոլոր հորիզոնների տ ա կ, և բոլո ր մա րդիկ լինեն եղ- թա յր, ընկեր ու հա րա զա տ ,
ճեմ ա րա ն ի երգչախ ումբը հա ջողութ յա մբ Լ
կատ արում «Երևանа (Կ ո տ ո յա ն ), «Հա յոց գի՛֊
նիյ> (Ա - Խ ա չա տ րյա ն), «Խնջույքի երգ* ( Մ .
Մ ի ր զ ո յա ն ) խ մ բեր դ ե րը .
Գերա գույն Հոգ և որ Խորհրդի ա նդա մ Գ րի -
գոր Բ եք մ ե զ յա Ն ը բ ա ժ ա կ է ա ռա ջա րկում Մ ա յր Ա թ ոռի միա բա նութ յա ն կեն ա ց։
«Զ ա ն ճա ռ ե լի Լո լս ոյ Մ ա յր ս շա րա կա նից
հետ ո, Բ դա սա րա ն ի ուսա նող Հ . Հա կոբյա ն ը ա րտ ա սա նում է «նոր տ ա ր ի» ռուսերեն բ ա
ն ա ստ եղծութ յունը, ի սկ Բ դ ա սա րա նցի Ա .
Գ ա լստ յա ն ը դա շնա մուրի վրա նվա գում է
«Ա րևելյա ն պ ա ր ս ֊ը ,
«էջմիա ծին ս ա մ սա գ րի խ մ բա գ իր և Հոգևոր
ճ ե մ ա ր ա ն ի դ ա սա խ ոս Ա . Հ ա տ իտ յա ն ը բ ա
ժա կ է բա րձրա ցն ում Գերա գույն Հոգևոր
Խ որհրդի, վերստ ուգիչ հա ն ձն ա ժողովի, խ ը մ ֊ բա գ րա կա ն կա զ մ ի ա նդա մների կեն ա ց։
երգչա խ ումբը կա տ ա րում է «Սեղանն է
ա ռա տ ս խ մ բ ե ր գ ը , Ա . Գ ա լստ յա ն ը նվագում
է Շ ոպ են ի « Վ ա լս ս -ը դա շնա մուրի վրա , իսկ
լսարա՛նի ուսա նող Ե . Բ ա ղ րա մ յա ն ը ա րտ ա սա նում է ն. Զ ա ր յա ն ի « Օ րա ց ոլյց ս-ը ։
Մ ա յր Տ ա ճա րի լուսա րա ր և Հոգ և որ ճ ե մ ա րա նի դ ա սա խ ոս ՛հոգեշնորհ Տ . Մ ե սրոպ վ ա ր
դա պ ետ Պ ա լյա նը ա ռա ջա րկում է բա ժա կ բ ա ր ձր ա ց ն ել Հոգ և ո ր ճ ե մ ա ր ա ն ի դ ա սա խ ոսա
կան, կ ա զ մ ի, Մ ա յր Ա թ ոռի տ պ ա րա նի տեսուչ
Խ. Ս ա մ վ ե լյա ն ի և ս/ա շտ ոնեոլթյա ն կենա ց, ճ ե մ ա ր ա ն ի վ երա կա ցու բ ա րե շն ո րհ ժ ի -
րա յր սա րկա վ ա գ Գ ա լփ ա ք յա ն ը , ընդհանուր
ծիծա ղ ի մ ե ջ, հրա պ ա րա կում է նոր տ ա րվա ա ռթ իվ ի ր գ րա ծ «կա ղա ն դ չեքն եբս-ը։
Ե րգ չա խ ումբը, ճ ե մ ա ր ա ն ի երա ժշտ ությա ն
դա սա խ ոս Խորեն Հա կ ո բ յա ն ի ղ եկա վա րու
թ յա մ բ , կա տ ա րում է Կոմիտ ա ս վա րդա պ ետ ի
«Լո լո ս -ն , «Փ եսին գ ով քը» , Ս ա յա թ -ն ով ա յի
«Ք ա մա նչա ս-ն և ժողովրդա կա ն «Ֆ ո ր կ ա ֊ ֆ որկա ս խ մ բեր դ ե րը ։
Մ ի պ ա հ հա նդում են սրա հի լո գ ս ե ր ը և
դա հլիճը խ որ լռութ յա ն մեջ ունկնդրում է
«Լուռ գ իշեր , սուրբ գիշերս ե րգ ը , հոգեշնորհ
Տ. Մ ե ս ր ո պ վա րդ ա պ ետ ի կա տ ա րմ ա մ բ։
Ո տ ք ի վրա է Վ եհ ա փ ա ռ Հ ա յր ա պ ե տ ը , ա -
մա ն որի ա ռթ իվ Իր պ ա տ գ ա մ ն երը և օրհնու
թյունները տ ա լու բ ո լո ր ներկա ներին։
նորին Ս. Օ ծոլթ յոլն ը խ ո ս ո ւմ է հա վա տ ով, լա վ ա տ ե սութ յա մ բ, հա յ ժողովրդ ի, Հ ա յ Ե կե
ղեցու և Մ ա յր Հ ա յր ե ն ի ք ի ս ե ր ը մ ի ա ն գա մ ևս
ջե րմ ա ցն ե լով բ ո լո ր ն երկա ն երի սրտ երում։
Երգվում է «Խորհուրդ մեծս շա րա կա ն ը։
Ե րեկույթ ը վերջա նում \է « Պ ա հպ ա նիչս-ով
և խ մ բով ին երդ վ ա ծ «Հա յր մ ե ր ս -ո վ ։
Դ . Հ Ա Կ Ո Ր Յ Ա ն
(Անւյամ Դ1,ւ՝ա(|Ո!|ն Հոզեոր հւորհոյի)
Գ Ր Ի Գ Ո Ր
В .— ԿՅԱՆՔԸ ԵՎ ԴՈՐԾՈԻՆեՈԻԹՅՈԻՆւյ
Գ րիգոր Տ ղ ա յի կեն սա գ րա կա ն տ վ յա լն երը
շատ սա կա վ են ու կցկտ ուր, դրա նք ց ր վ ա ծ
Սն մ ե ր պ ա տ մ իչն երի գ ործ ե րում և հ իշա տ ա
կա րա ններում։ Տղան եղել է Ն երս ես Շ ն ո ր -
հա լոլ Վ ա սիւ ե ղ բ ո ր ույ։դին. ծննդյա ն տ ա ր ե-
թ իվր հա յտ ն ի չէ։ Ը ստ հա ղ որդ ում ն երի, ե ր բ 1 138 թվա կս/ևին, Ծ ով քի ա մ ր ո ց ը սելջուկնե
ր ի ց պ ա շտ սլ ա ն ելու հ ա մ ա ր մղվող կռվ ում
դերի ր ն կա վ Վ ա ս ի լը , Գ րի գ ո րը եղել է 13 — 14
տ ա ր եկա ն . նշա ն ա կում է նա ծնվել է մ ո տ ա
վ որ ա պ ես 1124 կ ա մ 1 1 2 3 թ վա կա ն ներին։
Վ ա ս ի լի գերութ յունից հե տ ո, ն րա ե ղ բ ա յր ն ե ֊
Ր Ր ՝ Գ րիգոր Պ ա հլա վոլնի կա թ ո ղ ի կ ո ս ը և Ն եր-
ս ե ս Շ ն որ հա յի ն , պ ա տ ա ն ի Գ րիգորին վերցրին
ի ր ե ն ց մ ո տ ' Հա յրա պ ետ ս/ն ոցի դպ րոցում
կրթ եւոլ և դ ա ս տ ի ա ր ա կ ե լո լ ն պ ա տ ա կով ։
Ա յստ եղ նա ս տ ա ց ա վ բ ա զ մ ա կ ո ղ մ ա ն ի կրթ ու
թ յուն , հ մ տ ա ց ա վ ա ստ վ ա ծա բ ա ն ա կա ն և ա շ
խ ա րհիկ գիտ՛ությունների մ ե ջ, ծա ն ոթ ա ցա վ
հելլենա կա ն դպ րութ յա ն ու ա ր վ ե ս տ ի ն ' կ ա
թ ող իկոսա րա ն ում ծա ռա յո ղ հույն գիտ նա կա ն
Կոս տ ա նգին հոգ և որա կա ն ի մ ի ջո ց ո վ ։ Բ ա ցի
հունա րենից, ն ա լա վ ի մ ա ց ե լ Է նա և մի քա նի
ուրիշ լեղոմևեր։ Գ րի գ ո ր Տ ոլտ եորդ ուե դրա ծ
թ ղ թ երից ե ր ե ո ւմ Է , որ նա տ ի ր ա պ ետ ել Է
պ ա րսկերեն , ա ս որ երե ն և ւե բ ր ա յեր ե ն լեզ ու
ներին։ Իսկ թ ե ինչո՛ւ հ ա մ ա ր նա մին չև իր
կյա նքի վերջը կոչվել Է а Տղաв մա կա նունով,
ա յդ մ ա սին կս/ն տ ա ր բ ե ր ենթ ա դրութ յուններ։
Լ . Ղևռնդ Ա լի շ ս & ը կա րծ ում Է , որ ա յդ պ ես
կոչել ւեն Կ ա թ ող իկոսա րա ն ում սով որող Վ ա -
սիլի տղա Գ րի գ ո րին ' Շ ա հա ն ի տղա Գ ր ի գ ո
ր ի ց տ ա րբերելու համայք, որո վ հե տ և երկու
Գրիգ՚պՀեերն Էլ ա պ րե/իս ւեն եղել Կ ա թ ող իկ ո
սա րա նում։
* Շ ա ր ո ւն ա կ վ ա ծ է է յմ ի ա է ի ն ։ ա մ ս ա գ ր ի 1 9 6 4 թ վ ա
կա նի А Р Ժ Բ -ի ցւ
Տ Ղ Ա *
Հ . Մ . Չ ա մ չյա ն ը և ուրիշները ենթա դրում են, թ ե ռՏղայւ Է կոչվել նրա հ ա մ ա ր , որ շա տ
վա ղ հա սա կ ից կա թ ող իկո ս Է ը ն տ ր վ ել, Վ ե ր
ջա պ ե ս Մ ա ղ ա ք ի ա ա րքեպ իսկո՛պ ոս Օ րմա ն-
յաէնն Էլ ա սում Է , թ ե ա յդ մա կա նունով Է
կ ո չվ ե լ, ոյէովհետ և մ իշտ ա պ րել Է Կա թ ող իկո
սա րա ն ում և մ ե ծ ա ց ե լ որպ ես Կ ա թ ող իկոսա
րա ն ի տ ղ ա : Ա րդ յոք վ ե ր ո հ ի շյա լ ՛երեք են թ ա
դրութ յուններից Ո՜րն Է հավանա՛կան։ Մ ե ր
կ ա ր ծ ի ք ո վ ա ռա ջին և երկրորդ ենթ ա դրու
թ յուն ն երը ա<նհավանակս/ն են։ Ա հա թ ե ին
չո՛ւ։ Վ ա ս ի լի տղա Գ րի գ ո րը , ա յսին քն Գրիգոր
Տղա ն, տ ա ր ի ք ո վ շա տ փ ո քր Է եղել Շ ա հա նի
տ ղա Գ ր ի գ ո ր ի ց , որը հետ ա գ ա յո ւմ դա րձա վ
Գ րի գ ո ր Ա պ իր ա տ ա նունով կա թ ող իկո սը։
Ա յն ժ ա մ ա ն ա կ, ե րբ Գ րիգոր Տղան տա՛կավին պատսձնի Է ր , Շ ա հա ն յա ն Գ րի գ ո րը ,
ա յսին քն Ա պ ի ր ա տ ը , 2 5 — 30 տ ա րեկա ն զ ին
վորա կա ն Էր հունա կա ն ա րքուն իքում , և որին
Ն երս ես Շ ն որհա լին մի ոտ ա ն ա վ որ ձոնեց
« Ա ռ Ա պ իրա տ ն ի Տ էր Ն երս ԷսԷ բա ն չափաւ
սա в վերն ա գրո վ։ Ինչպ ես տ ե սն ում են ք, ե ր
կու Գ րիգ որն երը հ ա ս ա կ ա կ ի ց չեն եղել։ Բ ա ֊
ց ի ա յդ , Գրի գար Շ ա հա ն յա ն ը аի մա՛ն կուց
տիոցտ ունեցել է «Ա պ ի ր ա տ в մա կա նունը։
Վ ե ր ջա պ ե ս , Ա պ իր ա տ ը ե րիտ ա սա րդ ժ ա մ ա
նա կ Կ ա թ ո ղի կ и ս ա ր ան ի դ պ րոցում չի ս ո վ ո
ր ե լ, որ-ոեղ Գ րիգոր Տղան էր։
Ե րկրո րդ ենթա դրությունն էլ ա ն հա վա ն ա
կան է. քա նի ո ր Գ րի գ ո ր Տղա ն շա տ վաղ
հա սա կ ում չի ձեւէնադրվել կ ա թ ող իկո ս ,
ա յսին քն 1 9 — 2 0 տաբեկսձն հա սա կ ում , ին չ
պ ես Շ ն ո ր հ ա լո լ մ ե ծ ե ղ բ ա յր ը ' Գ րիգորիս
Պա Հ/ավունին։
Ինչպ ես տ ե սա ն ք , Գ րի գ ո ր Տղան 1 1 3 8 թ վ ա
կա նին 1 3 — 14 տ ա րեկա ն է եղել։ Ն երսես
Շնորհա լին կա թ ող իկո ս է եղել մինչև 1 173
թ վ ա կա ն ի օգ ոստ ոս ա մ ի ս ը ։ Գ րի գ ո ր Տղան
կա րող էր կա թ ող իկո ս ըն տ ր վ ել Շ ն որ հա լոլ
32
է շ Ս Ի Ա Ծ Ի Ն 1985
" -գ - V ՚& յ ւ & № - է
а д ™ * . *
! Ճ 4Տ 7 ^ » « ” . ^ ‘ “ ք̂ ' ՜ 7А2 . ճ ա ն ՛ Ա ն հ ա վ ա ն ա կ ա ն չէ, որ դ պ րո֊
: з ж: . я й ՝ Լ » Ա հ чы № ш նը նԼն վ ա ն ե լ են « կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի տ ղ ա » :А. ժամանակի ընթ ա ցքում ա յդ բա ռը դա րձ լէ մականուն և հ ա վ ա ս ա ր ա պ ե ս Դ " Ր Հ ^
Գ ր ի գ ո ր ա ն վ ա ն հ ե տ և դ ա ր ձ ե լ հ ա տ ո ւ կ ա -
ն ո ւ ն : Ո ւ ր ի շ ո ր և է հ ի մ ք կ ա մ պ ա տ ճ ա ռ չ կ ա
« տ ղ ա , մ ա կ ա ն ո ւ ն ը Գ ր ի գ ո ր ի ն Հ լ ո ւ հ ա մ ա ր ,
Գրիգոր Տղան, ինչպ ես և Ծովքի ղ ո պ ի նպ ա տ կ ա ն ո ղ բ ո լ ո ր Պ ա հ լ ա վ ո ւ ն ի գ ե ր ը , ե ղ ե լ է
պ ա ր թ և ա հ ա ս ա կ և գ ե ղ ե ց կ ա տ ե ս , ժ ա մ ա ա ֊
կակից մի բա նա ստ եղծ Գրիգոր Տղա յի ա ր . տաքին ի մասին հետ ևյա լ երկտողն է գրել.
« ... Այն որ Տղայն մա կա կոչեա լ, ̂Յաղթանդամ՜էր և հաստ ատեալ...յ> ,
՚ Իսկ Ներսես Լա մբրո՚ն ա ց ին Շնորհ ալուն ըն
ծա յվա ծ «Գ ովեստ »-ում գրում է ա յսպ ես.
՝ «Սակայն Գրիգոր տ էր սրբա սնեա լ,
Տղայ անուն գոլ մա կա դ րեա լ...
Շնորհիւ հանգոյն հա րցըն գտ եա լ,Այլ գեղ մա րմնոյն գերա ղա նցեա լ»*,
Գրիգոր Տղան վա րդա պ ետ ի ա ստ իճա ն
ստ ա ցել է 1163 թվա կա նին, իսկ հինգ տ ա րի հետ ո, Շնորհալին տ ա լիս \է նրան ե պ իսկոպ ոսի աստիճան և դարձնում իր օգն՛ականն ու
տեղա կա լը,
1173 թվա կա նի հուլիսին, Ներսես Շ նորհա -
լու վախճանվելուց մի ա միս ա ռա ջ, Կա թողի- կոսարանր Տղային դործուղեց Լամբրոն
Օշին յա նների և Ռուբինյա նների մեջ նորից վերանորոգված գժտությունն՛երը վերա ցնելու
և հաշտություն հա ստ ա տ ելու նպ ա տ ա կով.
Երբ այդ տարվա օգոստ ոս ա մսին Շնո/էհալին վա՛խճանվեց, Գրիգոր Տղսձւ դեռ Լա մրրոնից
չէր վերա դա րձել. Եվ քա նի որ ն ա կա թ ո ղ ի ֊
կոսի տեղակալն էր և բա ցա կա , ուստ ի մինչև
նրա վերադարձը տեղակալի պ ա շտ ոնը կա տարում էր Գրիգոր Ապ իրա տ ը,
Ա յս հանգամանքը հիմ ք է հա նդիսա ցել
օտարազգի Ы/եղեցական պատմագիրն՛երից ոմա նց ՝ զանազան ենթա դրություններ հյու
սելու Գրիգոր Տղայի կա թ ողիկոս ընտ րվելու
խնդրի շուրջը, Մ իխ ա յել ա սորի պ ա տ միչը
3 ' Լ ա Ո ր ա մ ա յ Ր ա ր ա ն տ յ , -Պ ա տ մ ա թ ի ւն Ռ ռ բ ի ն հ ա Ն ց է ,
Փ ա րիզ, 1 8 5 9 , կ 2 1 8 ,
* *1>ուղԲ ընւ/հսւնրա կա ն», Ս. է ւմ ի ա ձ ի ն , 1 Տ Տ Տ , կ 4 8 8 — 4 8 9 ,
կա րծում է , որ Շ ն ո բ հ ս ղ ո լ մ ա հից ա ն միջա .
պ ես հե տ ո, Գ րի գ ո ր Ա պ իրա տ ն է ընտ րվել կ ա ֊
Ը ոոհև ոս, ի սկ " Г " ! ժ ա մ ա ն ա կից հետ ո, Գ ր ի ֊
թ1 ” տղ ձ , հ ‘ ь " “ոադղինի մ ի ջո ց ո վ , կա թ ող իկոսի պ ա շտ ոնը Գրիգոր Ա պ իրա տ ի ձ ե ռ ք ի ց ուժով է վերցրել,
Ահա Մ ի խ ա յե լ ա սորու խ ո ս ք ե ր ը . «Իսկ Տեառն
ն երսէսի կա յին երկու եղբօր որդ իք ե պ ի ս կ ո .
պ ոսունք, Գրիգոր և Գ րի գ ո րիս ա նոլա նք նո-
ց ա . աւա.գ եղբօր որդին Տէր Գ րիգոր է ր մերձ ի վ ա խ ճ ա ն ի ն , վ ա ս ն ո է -ո յ ղ Տ Է ր Գ ր ի դ ո ր ի ս ն
ք ա ր ո զ ե ց ի ն կ ա թ ո ղ ի կ ո ս . . . Իսկ յե տ աւուրց
եկեա լ Տէր Գ րիգոր ե ի մ ա ց ե ա յ դիրքն, դա ր- ձա ւ և գնաց ա ռ փ եսա յն իւր Մ լեհն և առե՚ալ
զնա տ ա րա ւ ա ռ Նորա գինն և ն ո ր ի ն ն ր ս ւմ ս ւ -
ն ա ւ ա ծա ւ ի Հ ռ ո մ կ լա յն և ձ ե ւ ւն ա ղ ր ե ց ի ն գնա
կա թ ողիկոս» ® :
Մ ի խ ա յե լ ա սորու հա ղորդա ծները կա թ ող ի
կոսա կա ն վ ե ր ո հ ի շյա լ «վեճերտ -ի կա մ Նու-
րա դդինի «հրա մա նտ -ով Գ րի գ ո ր Տղա յին կա - թ ող իկոս դարձն՛ելու մ ա սին ղոլր!լ են պ ա տ
մա կա ն որև է հ ի մ ք ի ց և չեն հա մ ա պ ա տ ա սխ ա նում իրա կա ն՛ությա ն. Ա յդ շրջա նի մ ե ր և
օտ ա րա զգի բա զ մ ա թ իվ պ ա տ մ իչների մոտ
ա յդ պ իսի տ վ յա լն եր չկա ն , ի սկ ղրան հ ա կա
ռա կ շա տ վ ,ա ստ եր կա նյ Սմբա տ Ս պ ա րա պ ե տ ը, Կ իրա կոս Գ ա ն ձա կ եց ին , Ս ա մվել Ա ն ե ֊
ց ի ն ,՛Հ ե թ ո ւմ պ ա տ մ իչը , գրողներ Վ ա հրա մ
Րա բունին և Ն երքես Լա մ բրոն ա ցին , սրանք
բոլորն էլ մ իա տ ես ա կ հա ստ ա տ ում են, որ Գ րիգոր Տղան կա թ ող իկոս \է ըն տ րվել Ն երսես
Շ նորհա լուց ա նմիջա պ ես հ ե տ ո և ա մբողջ հայ
ժողովրդի ց ա ն կ ո ւթ յա մ բ , ա ռա ն ց վեճերի ու
,/րսի ուժերի միՀնորդռւթյս/ն կ ա մ «հրա -
մ ա ն ս ֊ի . Եղա ծ բ ա զ մ ա թ ի վ փ ա ս տ ե րից վեվ,ց- նւենք միա յն հետ և յա լն ե րը . Ս մ բա տ ը հա ղ որ
դում է , պէ Ն երս ես Շ ն ո ր հ ա ծ ն հոգ եվա րքի ժա մա նա կ « պ ա ւո ռ փ ր ե ս ւց ն ս ւո ո ւց ա ն ն լ յ Ա -
թ ո ո ն ղ Տ է ր Գ ր ի գ ո ր ի ս մ ա կ ա ն ո ւ ն Տ ղ ա յ* 6:
Սա մվե/ Ա ն եցի ն գրում Է . «Փ ոխ ի մ ա -
հուա մ բ ա ռ Ք ր ի ս տ ո ս սուրբն Ն երսԷս և յ ս ւ -
շ ո ր ղ է ղ Ա թ ո ո ն Տ Է ր Գ ր ի գ ո ր ե ղ բ օ ր ո ր դ ի ն ն ո
ր ի ն Տ ղ ա յ կ ո չ ե ց ե ա լն ա մ ս Ի » 7: Վ երջա պ ես
Ն երսես Լա մբրտ նա ցին «Գ ովեստ տ -ի մ ե ջ, խ ո
սելով Ն երս ես Շնո,բհաւու մա հվա ն ու նրան
հա ջորդող Գ ր ի գ ո ր Տ ղ ա յի ըն տ րութ յա ն ժողո
վի մ ա ս ի ն , հետևյա՛լն է գրում.
5 Մ ի խ ա յ է լ Ա ս ո ր ի , «ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո է թ ի ւն », Երուսա -
ղ ե մ , 1 8 7 0 , Հ ջ 4 7 1 — 4 7 2 ( ա յս և մ յո ւ ս ր ո լո ր մ ե չր ե -
յւա մ ն ն ր ի ը ն դ գ ծ ո ւմ ն ե ր ը մ 1 ր ն ն ն — Գ , :
® «Տ ս ւր ե գի ր թ ա ր ա ր ե ա լ Ս մ բ ա տ ա յ Ս պ ա ր ա պ ե տ ի » ,
Վ ե ն ե տ ի կ , Ս. Ղ ^ ղ ա ր , 1 8 5 5 , Հ ջ 4 0 ,
7 Ս ա մ ո ւ է լ ի ք ա հ ա ն ա յ ի Ա ն ե ց ւ ո յ , *Հ ա ւա ք մ ո ւն ք ի գրոը
պ ա տ մ ա գրա ցտ , Վ ա ղա րշա պ ա տ , 1 8 9 3 , Էշ 1 3 9 ( ա յս և
պ ա տ մ ա ղ ր ա ը օ, Վ ա ղա րշա պ ա տ , 1 8 9 3 , Էշ 1 3 9 \
* 1965 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 33
«Ա պ ա (քողով ա ն թ իլ եկեա լ,
Ե պ իսկ ոպ ոսբն անդ հիա ց ե ա լ,
Ընդ բա ղ մ ոլթ իլն ն մ ի ա ձա յն ե ա լ, Կ ա թ ող իկոս ղընտ րեա լն օծեալյյ
եթե մի պ ա հ լքնղոլնենք, որ Մ ի խ ա յե լ Ա ս ո
րու ասած՛ները ա նհա վա նա կա ն լե ն , և Գ րիգոր
Տղան կա թ ող իկո սի պ ա շտ ոն ը բռն ութ յա մ բ
է խ լել Ա պ ի ր ա տ ի ց ' նուրա դղինի հրա մ ա ն ով ,
դժվա ր թ ե վ երևում հիշվ ա ծ հա յ պ ա տ միչներն
ու գրող ն երը, որոնք բոլովէն Էլ ա նա րգա նքով
են հիշում Մ լե հ ի և Նուրա դղինի ա նունները,
ա յդ պ իս ի մի դ եպ քի մ ա սին չհիշա տ ա կեին ։ Գրիգոր Տղսձն կա թ ո ղ իկո սություն ա ր ե ց շուրջ
քսա ն տ ա ր ի' 1 1 7 3 — 1193 թ վ ա կա ն ն ե րը ։ Տ ղա
յի վախ ճանվե՛լու ճիշտ ժա մ ա ն ա կի վ ե ր ա
բ ե ր յա լ и/ա տ մ ա գիրն երի և բա նա սերն՛երի
գործերում տ վ յա լն երը մ ի ա տ ե ս ա կ չեն։
Սմբա տ պ ա տ մ իչը ա սում Է , ո ր Գ րի գ ո ր Տղան
վա խ ճա նվել Է 1193 թակսէնի մ ա յի ս ի 1 6 -ի ն ։
Լ . -Մ . Չ ա մ չյա ն ը գտ նում Է , որ Տ ղ ա յի մա հը
տեղի Է ունւեցել հու/իսին, ա ռա ն ց նշելու ա մ
սա թ իվը։ Իսկ Հ . Ղ • Ա լիշա նը վ երոհի շյա լ տ վ յա լների հե տ հա մ ա ձա յն չէ , ա յլ գտ նում
է, ո ր կա թ ո ղ ի կ ո ս ի մ ա հը պ ե տ ք է դնել ոչ մ ա
յի ս ի 1 6 -ի ն և ոչ էլ հուլիսին , ա յլ մ ա յի ս ի
2 5 -ի ն ։ Ի հա րկե, բ ո լո ր ի կ ո ղ մ ի ց էլ նկա տ ի է
ա ռնվել հին տ ոմա րը։
Р'Ь ո ՜ր տ ե ղ է ա մ փ ո փ վ ե լ Գրիղոր Տղա յի մ այ։ մ ի ն ը ' կա րծիքն եր ը ՛նույնպես տ ա ր բեր են։
Փ որձեն ք քննել ով ճշտ ել Տղա յի մա հվ ա ն ժա
մա ն ա կը և թ ե ի ս կ ա պ ե ս ո ՜ր տ ե ղ է թ ա ղվել
նաI
1 1 9 3 թ վ ա կա ն ի հուն իսին, Լևոն Բ -ը Գ ր ի
ղոր Տ ղա յին և ն ե ր ս ե ս Լա մ բրոն ա ցոլն Հ ո ո մ -
կ/ա յից ուղա՛րկում է Ս ի ս ' կ ա յս ր Ֆ րեդ երիկ
Շ իկա մ որ ուսին դ իմ ա վ ո րելու։ Ս ա կա յն այդ
հսմւդիպումը չ կ ա յա ց ա վ , որո վ հե տ և հունիսի
10-ին Ֆ ր ե դ ե ր ի կ ը Ս ե լև կ ի ա յի Կա լիկա գնոս
գետ ում լո ղան ա լիս ջր ա հե ղ ձ եղա վ ։ Ա յդ օր ե
րին Մ ա մ ե ս տ ի ա յո լմ էր գտ նվում հիվա նդ
կա յսրոր դ ի ն ։ Վ երջն իս մ խ իթ ա րելու հա մ ա ր
Գ րիգոր Տղան գնա ց Մ ա մ ե ս տ ի ա ։ Մ ա մ ե ս ֊
տ ի ա յի ց կ ա թ ող իկո սը ոչ թ ե վ՛երա դա րձա վ
Հոոմ կ/ա , ա յլ գնաց Ս ի ս ' Լևոնի մ ո տ ։ Ա յս
դ եպ քերը տ եղի էին ունենում 1 1 9 3 թ վ ա կա ն ի
հունիս ա մ ս ի ն , հ ե տ և ա բ ա ր ա ձկա րե/ի է կ ա
թ ող իկոս ի մ ա հը դն՛ել մ ա յի ս ի 1 6 -ի ն կա մ
2 5 -ի ն ։ Ա յն ուհետ և , Ֆ ր ե դ ե ր ի կ Շ ի կա մ որ ուսի
ջրա մույն լին ելու օրն ու տ ա րին օտ ա ր պ ա տ
միչն՛երի գ ո ր ծ ե ր ո ւմ , մ ա ս ն ա վ ո ր թ ղ թ ե րում և
հիշա տ ա կա րա նն երում ա ն վ իճելի կ ե ր պ ո վ հ ա
մա րվ ում է 1193 թ վ ա կա ն ի հունիսի 1 0 -ը ։
Լ . Մ . Չ ա մ չյա ն ի ր տ վ յա լն երը վ ե ր ց ր ե լ է
Ս մբա տ պ ա տ մ իչից° , ի ս կ Հ . Ղ • Ա լի շա ն ը ' մի
8 ո & ո ւղ թ ը ն դ հ ա ն ր ա կ ա ն » , է շ 4 9 0 — 4 9 1 ։
9 է Տ ա ր ե դ ի ր ք .. .է , ւէշ 1 0 6 /
հիշա տ ա կ ա րա ն ի ց , որը ցույց է տ րվա ծ « Սիսուան» գրքում10։
Ապ ա ի նչպ ես բ ա ց ա տ ր ե լ վերևում բ ե ր վ ա ծ
տ ա ր բեր տ վ յա լն երը։
Մ ե ր կ ա ր ծ ի ք ո վ , Ս մ բա տ պ ա տ միչի մ ոտ և
Հ . Ղ- Ալիշասւի օգ տ ա գ ործա ծ հիշա տ ա կ ա րա
ն ում եղա ծ սխա՛լ տ եղեկութ յունը հետ ևա նք է գրիչների ա նզգուշությա ն։ Ա յս պ ե ս , մ ե ր մ ա
տ ենա գրութ յա ն մ ե ջ, ին չպ ես գ իտ են ք, թ վերը
ա րտ ա հա յտ վ ում են մ ե ր ա յբուբենի տ ա ռ ե ր ո վ ։ Մ ա յի ս ը որպ ես հին գ երորդ ա մ ի ս , ա ր
տ ա հա յտ վ ում է «Ես տ ա ռ ո վ , ի սկ հուլի սը , ո ր
պ ե ս յո թ ե ր ո ր դ ա մ ի ս ' «էյ> տ ա ռով ։ Ձ ե ռ ա գ ր ե
րում ընդօրինա՛կելու ժա մա ն ա կ միա նգա մա յն
հնավւավոր ՛է ա յդ երկու տ ա ռերի շփ ոթ ումը։
Սկղրնա ղբյոկրը եղել է Ս մ բա տ ի գ ո ր ծ ը , ա պ ա '
հիշա տ ա կ ա րա ն ը , որից օտ վել Հ Հ . Ղ . Ա լիշա -
նր։ Ա յս պ ի ս ո վ , եթե «Ьа դրի տեղ ընդուն՛ենք
«է»։ Կլինի մ ե ր 7 -ր դ ա մ ի ս ը ' հուլի սը , այն
ա մ ի ս ը , ին չպ ես ց ո ւյց են տ ա լիս Հ . Մ . Չ ա մ -
չյա ն ն 11 ու Լ . Ա ճ ա ո յա ն ը 13, սա կա յն ա ռա նց
ա մ սա թ վ ի։ Ն շա նա կում է , Ս մ բա տ ի և հ ի շա
տ ա կ Այրան ի տ վ յա լն երո վ , Գ րիգոր Տղան
վա խ ճա ն վել է 1193 թ վ ա կա ն ի ոչ թ ե «Եօ, ա յլ
«էս ա մ սի 1 6 -ի ն ։ Ա յս պ ի ս ո վ պ ա րզվում է,
որ Գ րի գ ո ր Տղան վ ա խ ճ ա ն վ ե լէ 1193 թ վ ա կ ա
նի հուլիսի 16 -ին ։
Ա յն ուհետ և , ը ս տ Չա մչյա ն ի , Գ րիգոր Տղան
թ ա ղվել է Հռ ո մ կ լա յում '3։ Բ ա յց ա յդ պ ես չէ։
Գ րի գ ո ր Տղան հունիսի վերջերին գնաց
Ս ի ս ' Լևոնի մ ո տ ։ Ա յն տ եղ հուլիսի ս կ ի ղ բ ն ե -
րին հիվ ա նդ ա ն ում է և նույն ա մ սի կեսերին
էլ վա խ ճա ն վում։ Ս իս քա ղ ա քի ց մինչև Հ ռ ո մ - կլա ր ա վ ա կան ին ե րկ ա ր , շա բա թ ն ե րի ճա ն ա -
ս/արհ էր ա յն ժա մ ա նա կվա հա ղ որդ ա կ
ցութ յա ն մ իջոց ն երի հ ա մ ա ր , հետ և ա բա ր
հնա րա վոր չէ ր ա յդքա ն ե րկա ր ճա ն ա
պ ա րհով կա թ ո ղ ի կ ո ս ի մ ա րմ ին ը փ ոխ ա դ րել,
ա յն էլ ա մ ռա ն ը։ Չ ա մ չյա ն ը չի հա ղ որդ ում ,
թե ո րտ եղ ից է վ ե ր ց ր ե լ ի ր տ վ յա լը , բ ա յց
մ ե ր պ ա տ մ ա գ իր ն ե րից շա տ ե ր ը վ կա յում են,
որ Տ ղա յի մ ա րմ ին ը ա մ փ ո փ վ ա ծ է Ս իս ք ա
ղ ա քից ոչ հեռո՛ւ, Դ րա զ ա րկ ի ն շա նա վոր վ ա ն
քում։ Ս ա մ վ ե լ Ա ն ե ցի ն , պ ա տ մ ելով Գ րիգոր
Տ ղ ա յի եկեղ եցա կա ն շինա րա րութ յա ն և նոր
վ ա ն քեր կա ռուցելու մ ա սի ն , վերջում գրում
է . «Եւ ղկնի ին քն ևս փ ոխ ի մա հուա մ ր ա ո
10 Հ . Ղ . Ա լ ի շ ա ն , է Ս իս ուա ն , հա մ ա դ ր ո ւթ ի ւն հ ա յկ ա
կա ն Կ ի չի կ ի ո յ» , Վ և ն Լ տ իկ , 1 8 5 5 , կ յ 5 3 2 ։
11 Հ . Մ ի ք ա յ է լ վ . Զ ա մ չ Լ ա Տ ց , < ։Պ ա տ մ ո։թ ի ւն հ ա յո ց 1 ,
Գ , Վ ե ն և տ ի կ , 1 7 8 4 , 4 , 1 5 9 ,
12 А Г Ш - յ ա Ա ն ա ո յ ա ք ւ , г Հ ա յո ց ա ն ձնա ն ուն ն ե րի ր տ -
ո ա ր ա ն », Ա , ե ր և ա ն , 1 9 5 1 , Հշ 5 6 2 ։
13 ձ . Ս ". Չ ա մ չ ն ա ն ք , ն շվ ա ծ ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ը , Գ,
Կ 159։
34Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 1965
Ք րիստ ոս և կ ա յ հ ա ն գ ո ւց ե ա լ ի ս ո ս -р ո ւխ տ ն
Գ ր ա զ ո ւր կ » :Սմբա տ պ ա տ միչը նույնպես թ վ ելով Գ րի
գոր Տղայի կա տ ա րա ծ ա շխ ա տ ա նքները, եզ
րա փ ա կում է , թ ե « թ ա ղ ե ց ս ո ի Դ ր ա զ ա ր կ » -
Գրիգոր Տղան ապրել է շուրւ 7 ° տ ա րի
վախճանվել է 1193 թվա կա նի հուլիսի 16-ին
և թաղվել է Դրա ղա րկում,
V
Գրիգոր Տղայի գ ործ ուն եո ւթ յոձը չի սա հ֊ մա նա փ ա կվել միա յն կրոնա կա ն, հա յրա պ ե
տական գործերով, Նա եղել է միա ժա մա նա կ հա սա րա կա կա ն, պ ետական գործիչ և 4 ի լի -
կիա յի հա յկա կա ն իշխ ա նությա ն սյուներից
մեկը: Ոչ Մ լեհը, ոչ Ռուբեն Բ -ը , և ոչ էլ ԼևոնԲ -Ը պ ետա կա ն, մանավանդ ա րտ ա քին ք ա
14 Սամուէլ էԱեցի, ( յ 1 3 9 ։
ղա քա կա նությա ն վ ե րա բերող որևէ լուրջ գոր
ծի >էին ձեռն ա րկ ում , ա ռա նց Գ րի գ ո ր Տղայի խ որհոլբդ ն երի և մա սն ա կցութ յա ն , Իր նա խ
նիների նման ա յս կա թ ող իկո սը նույնպես ա մենից ա ռա ջ զբա ղվեց վա նքերի ու վա նա
կան դ պ րոցն երի շին ա րա րութ յա մ բ և բա ր ե կա րգ ութ յա մբ։ Հա տ ուկ հա նգստ ա րա ն կա ռու
ց ե ց Պ ա հլա վոլնի կա թ ող իկոսն երի ա ճյուննե
ր ի հ ա մ ա ր ' որպ ես երա խ տ ա գիտ ութ յա ն հուշա րձա ն , է Ա յս Տ էր Գ րիգ որիս այ, կան է հիմն ի
Կլա յն, և շինէ հոյա կա պ ե կեղ եցի ի նմա նոլ-
թիւն ա րևե լի ց տ ա ճա րա ց ն . պ ա տ րա ստ եա լ ի
նմա զդիրս ե ր կ ո լց սուրբ լոլսա լորչա ցն
զհօրեղ բա րց իւրոց, Տ էր Գ րիդ որիսի և Ն եր֊
ս է ս ի . Հա ն է և Ծովուց զնշխ ա բս մեծին Վ կ ա յա բ ե ր ի զ ք եռո յն Ա պ ի բ ա տ ա յ հալուն իսրոյ
զՏէր Վ ա հ ր ա մ ա յ և դնէ ըն դ երկոլց յուսա -
ւորչաց»'*։
>5 օ Տ ա ր ե պ ի ր բ է շ 1 0 6 ։
( Շ ա ր ո ւ ն ա կ ե լ ի )
Կ Ո Մ Ի Տ Ս . Ս Ի Ն Հ Ե Տ
Ա . — Հ Ա Ր Կ Կ Ա ՞ Ր Ա Յ Ս Ա Շ Խ Ա Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն
( Փ ո խ ա ն հ ա ռ ա ջ ա բ ա ն ի ̂
Լ . А . Ս Ի Ր Ո Ւ Ն Ի
Հ ա յ ժողովուրդը տ իտ ա ն ն եր շա տ չունի, ոչ
ալ բ ա ց ա ռ ի կ հա ն ճա րն եր կպ ճնեն ի ր պ ա տ
մութ յունը։ Հ ա մ ե ս տ , հա ճա խ անանուն գոր
ծավորն՛եր են, որ կ ռ ա ծ են հա յ ա ր վ ե ս ս & ու
դրա կա նութ յունը, ա նոնց հա սա ՛րա կա ց ճիգն
է , որ հա նճա ր մ ը ստ եղ ծեր \է, — հ ա յ ժ ո ֊
ղ ովոլրդ ի հա վա քա կա ն հ ա ն ճ ա ր ը , — որ դա
րն րռւն մեջեն ս/ահեր է դսւեր պ ոռթ կա լու հ ա
մ ա ր , մ ե ր թ տ ա ճա րն եր կոթ ող ե լով դա րերուն
դ եմ ը, մ ե ր թ ա շխ ա րհը հեգ ն ելով ի ր ճիգերուն
մեջ։ Հ ա յ ա րվ ե ստ ա գ ե տ ը մ ա ս ն ի կ մըն է եղեր
լոկ հա սա ր ա կա ց ա յդ երկունքին մ ե ջ , ձուլ
վ եր, ն ույնա ցեր է ա ն որ հետ ։ Ա շխ ա տ ա սեր
հա յ ժողովուրդը մ ե ծ է ի ր հա վ ա քա կա ն հ ո
գիով ա ռա վ ե լա պ ես ։
Ու դ ա րերու ծ ոցեն հա յտ ն վ ե ր են եր՛բեմն
ր ա ց ա ո ի կ մա՛րդիկ, որ/էնք եկեր են հ ա յ հո
ղին դտ նել, ա մեն ա ն գա մ որ հա յ ժողովուրդը
կորսն ցուցեր է ղա յն։ Ո ր ո վ հ ե տ և շրջա ն ն եր են
եղա ծ, երբ հա յ ժողովուրդը խ ա ր խ ա փ ե ր է
խ ա վա րին ծ ո ց ը կույրի մը նմա ն և մո՛ւրացիկի
մը պ ես ձ ե ռ ք է կ ա րկ ա ռեր ա մեն ա ն ցո րդ ի,
ի ր սեփ ա կա ն գեղ եցկութ յունն երը մ ո ռ ց ա ծ ։
Ու պ ետ ք եղեր են մ ա ր դ ի կ , ո ր պ ե սզ ի գա ն, իր
գանձէերը ճա հչցնեն ի րե ն և զ ա յն մղեն ն ո ր
ե րկուն քի, նոր ճի գ ի , նոր ստ եղ ծ ա գ ո րծ ու
թ յա ն։
Կոմիտ ա ս վա րդ ա պ ետ մ ե կն էր ա ն ոն ցմ ե։
Զ ա րհուրելի բա ն է , երբ ժողովուրդ մը
կկո րսն ցն ե ի ր հագին։ Ա յլև ս կույր մըն է , որ
կխ ա րխ ա փ ե մ ա թ ի ն մ ե ջ, կ ե ս մը դ իա կ, որոմւ
ն ե ր ս ր ա պ րելու, դիմա ն ա լու, տ ևելու հույսը
ա լ չկա ։
Ա յդ պ ե ս է ր պ ա տ ա հ եր և հ ա յ ժողռվուրդին։
Ստ րկութ յա ն ի ր դա րերուն մեջ կորսն ցուցեր
էր ան ի ր կ ե ր պ ա ր ա ն ք ը , ի ր ո ճ ը ։ Կխ ա րխ ա
փ ե ր , դ ա ր ե ր ո վ , ուրիշ ժողովոՆրգներոլ հ ե տ ֊
ք եր ոլն վ ր ա , ը ն կ ճ վ ա ծ , շվա րուն , ղրկվա ծ սթ ա փ ելու ուժեն։
Տ ա սնինն երորդ դ ա րը, որ ի բ ր և թ ե մեր
վ երա ծնութ յա ն շրջա նը բ ա ց ա վ , ի սկզրա ն ճիգ
մ ըն էր մ իա յն օտ ա րին նմա նելու, ե րբեմ ն և
ղա յն կա պ կելռւ։ Կ ա ր ծելով , թ ե լոլյ,սը Ա րև ֊
մ ուտ քեն կ ոլդ ա , գրեթե ա մբողջ դար մ ը ղա յն
փ ն տ ռելու գա ցինք հոն։
Մ ե ր գ րա գ ետ ները օտ ա ր ա րվ ե ստ ով սնա ն,
ու օտ ա ր ա մեն մ ե կ գրա կա ն շա րժ ում միջուկ
ս տ եղ ծ եց իսկույն հա յ կյա ն քի մեջ ա լ։ Ե ր ա
ժ իշտ ն եր ունեցա նք, որո ն ք գ ոհա րն եր ստ եղ
ծ ե ց ի ն , որո ն ց մեջ չէր թ ր թ ռ ա ր , ա վ ա ՜ղ , հա յ
հոդին։ ճա րտ ա բ ա ՚պ ե տ ն ե ր ուն եցա ն ք, որոնք
հրա շա կերսէներ ս փ ռ ե ց ի ն , բ ա յց ա նոնց մեջ
հա յ ոճ ե րբե ք չկա ր։ Ունեցան՛ք և մ ե ծ ն կա -
րիչն եր, զորս օտ ա րը իր ա վ ա մ բ խըեց մեզմեւ
36Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 1965
' ՜ & Զ Հ Հ ձ 1« - *<■/>-'*■3 / " '
? № 7 Л Г № % ^ Л ' “ձ
* Տ ! Տ ձ Հ Հ & Հ &կը գտնված, Հեքիա թներն ՞ ' “ " 7 4 Տ .եզու կա ռնեին, իմա ստ կստ ա նա յին ա ռա կ ու
Լ ռ ա ծ , հարություն կառներցին դարերուն խ որեն, ու անոր հետ հայ
^ Կ ա վ ե ա ր ձ ա ն ն ե ր ը կ փ 2* Վ ե Ի ն 1 " ե յ՚՜ եհ տ և1
հ այ Պառնասին մեջ, Պոլսո և <*№ւԻԱԻ վա րդա պ ետ ները իրենց ծոցը կանեին իրենց երգարանները, ու փ ոխ ա րեն՝ միջնա դա րյա ն
մ եր խեղճ երգիչները ու ш Ь Л д շա րա նին կցվող մեր հեք աշուղներն էին , որ կ բա ր ձրա
նային գա հույքը, ու անռնց տ ա ղ ե ր ո ձ մեջ հայ ժողովուրդը ինքգինքը կսկսեր ճա նչնա լ, Քուչակն ու Սա յա թ-Նովա ն կսկսեին մ ե ր հոգ-
վույն խ ոսիրճ ի գ ը կանգ չա ռա վ։ Քիչ հե տ ո, Անին կպ ե ղ
վեր, հա յ փլա տ ա կները լեզու կա ռն եին , ու տաճարները կփ սփ սա յին իրենց գա ղտ նիքը,
Հա յտ նվա ծ էր Բ ՚որա մա նյա նը, Հա յ ժողովուր
դը կսկսեր իր հոգին փ նտ ռել քա րեըուն ու
փոշիներուն մեջ։Ու մյուս կող մ ե, վա նքերու նկուղներեն
դուրս կհանվեին տ ա կա վ հա յ ձեռա դ իրները։ Մագաղաթները կսկսեին խ ո սիլ, ու անոնց
էջերուն վրա թռչուններն ու ծա ղիկները մեզ
կգեղգեղեին։ Արևուն ելա ծ էին որդան կա ր
միրն ու որդան կա պ ույտ ը, ու հա յտ նվա ծ՝ շնորհալի մանրանկարիչներ Սա րդիս Պիծակն
ու Բ՚որոս Ռոսլինը։ Հա յ հոգին իր մ ե կ ուրիշ
էջն էր բա ցա ծ։Ազատագրված էր հա յ ոճը։ Բ ա յց ո՛չ։ Դ՛եռ
Iման չէր հայ հոգին։ Ու ահա կհա յտ նվեր մ ե ծ
մոգը, որպեսզի լրա ցնե զայն։
Կոմիտա՛ սն
VԻ՜նչ ըըա վ Կոմիտ ա ս։
Ան նա խ իր ականջը գյ՚ավ հա յ գեղջուկի
սրտ ի զարկին՝ անոր հուզումները կարդալու հա մա ր։ Եվ ա յդ հուզոլմներուն մեջեն ան ք ա
մեց ինչ որ դա րերը մեզի կբերեին այնքան վճիտ ու անուշ։ Ը մբռն ա ծ, որ հա յ ց եղ ը
գտնելու համար պ ետ ք է հա յ շինա կա նին հոգին и/ եզ ել նախ, ան որո՜նեց զ մ ա յ-
լե լի գեղեցկությունը, զոր հա յ գեղջուկը կծա ծկեր ի ր հա մեստ , պ ա րզ, մանկունակ ե֊ր-
գերուն մեջ, երգեր, ուր քսությունն ու ցեղ ը
կընդելուզվեին, ուր դա րերն ու սերունդները
կգոկվեին մ ե կտ ե ղ , « խ որհրդա վ որ ու պ ա շտ ել ի ՛ գա ղ տ ն իքս, ինչպ ես կըսե ին քը Կ ոմիտ ա ս,
գա ղտ նիք, զոր ինքն ի սկ հա նեց արևուն լույ
սին։Չ էր բա վ ե ր հա յ ժողովուրդի երգերուն մեջ
բա բա խ ող ա յգ անուշ խ ռ ո վ ք ը գսէնել. պ ետ ք
Էր մխ րճվ իլ դա րերուն խ ո ր ը , ա նռնց ևս
գա ղտ նիքը կորզելու հա մ ա ր , դիանալու հա
մա ր, թե ին չպ ես կերգեին երբեմ ն ի հա յերը։ Քսա ն տ ա րի ան ին քզինք ք ա մ ե ց ա րդա րև,
որպ եսզ ի գտնե խ ա զ ե ր ո լ բա ն ա լին , որպ եսզի
կա րդա մ եր զ մ ա յլելի շա րա կա ն ները իրեն ց
վա ղեմի պ ա րզութ յա ն ու քա ղցրութ յա ն մեջ։
Ու հա ղթ ա նա կի սեմ ին հա սա ծ Էր ա րդեն, երբ
խ ա վ ա րեցա վ ի ր հոդին։
Յ ԷՐ բ ա վ ե ր ն ա և հա յ հոգին գտն՛ել։ Պետք
էր զայն մ ա րգ ոց ալ պ ա տ մ ե լ, ու ա կնա ծա ն
քի կանչել ա շխ ա րհը գեղեցկոլթյուններուն ա ռջև, զորս գ տ ա ծ է ր հւէն։ Կոմիտ ա ս կրցա վ
ա րդա րև հե տ ա ք ր ք ր ե լ ա շխ ա րհը հեք ու փ ոք
րիկ ժողովուրդի մը սըտ ին մեջ պ ա հվա ծ այդ
գոհարն՛երով։
Բ ա յց ան չկ ե ղ ծ ե ց գեղջուկին հոգին՝ պ ա տ -
մեւռւ ա տ են զա յն մ ա ր գ ո ց ։ Ան հա յ երգը մեղ
բե ր ա վ ին չպ ես գտ եը է ր շին ա կա նի շրթ նե-
րուն, ջինջ ու հա րա զա տ ։ «Գրի ա ռա վ ու դ ա շ֊
ն ա կեցս , ին չպ ես կա րձա ն ա գ րեր ինք ի ր ներ
դա շն ա կա ծ բ ո լո ր երգերուն ճա կտ ին։
. Ան փ ո ր ձե ց միևնույն ատ՜են հա յ երգը մ ա ք
րել ի ր որ ոմն երեն ։ Հ ա յ հոգ իին խ ո ր թ դարեր
ու դրա ցի խ ո ր թ ց ե ղ ե ր խ ա թ ա րեր Էին հայ
եր՛գը, ու ա ն որ հետ հա յ հոդ ին ։ Ա նոնք իրեն ց
դոսնչն Էին ե ր կ ա ր ե ր հ ա յ ժա մեն ներս ա լ, ու
սրբապղծ՜եր մ ե ր շ ա ր ա կ ա ն ն ե ր ու մ եղ եդ ի
ն երը։ Կոմիտ ա ս ջա նք չխ ն ա յեց հա յ երգը
զտ ելու հ ա մ ա ր , զա յն բե ր ե լո ւ հա մ ա ր իր
տ ոհմ իկ պ ա րզութ յա նը։
Ան կր ց ա վ ա յս պ ե ս ա կ ո ս ը բա ն ա լ։ Հ ա յ ժ ո
ղովուրդը հպ ա րտ Է հիմ ա ի ր երգ ով , ու
հպ ա րտ կն ա յի մ յուս ժողովոկրդներուն։ Հա յ ժողովուրդը գտ ա վ իր հոգին իր երգերուն մեջ,
ինչպ ես զա յն գ տ եր Էր , մ ա ս ա ռ մ ա ս , քա րի
բեկորնՖ րոմյ մ ե ջ, ա շոսքներոլ զ մ ա յլելի տ ա -
ղերուն մ ե ջ, մա գա ղա թներու չքնաղ ղա րգա ֊
րա նքներոմւ մեջ։Կոմիտ ա ս ց ո լց ո լց , թ ե ժողովուրդի հոգին Է
հիմ քն ու խ ա ր իսխ ն ա յւվեստ ին, ու ո վ որ
կկառչ/ւ ա նոր, ա լիքն երեն պ իտ ի չք շվ ի ՜։
VՀ ա ր կ կ ա 'ր սա կա յն ա յս ա շխ ա տ ությա ն։
Պ ետ ք կ ա ՜ր գրելու մա րդու մը մ ա սի ն , որոլ
շուրջ ա մբողջ գրա կա նություն մ ը կա արդեն։
Ք իչեր միա յն ա յնքա ն պ ա շտ ա մունքի ա ռա ր
կա եղա ծ են մ ե ր պ ա տ մ ութ յա ն մ ե ջ, որքան
* 1065 է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն .37
եղա վ Կ ո մ ի տ ա ս , ո ր ո վ հե տ և բ ի լե ր միա յն
Կրըած են ան որ լա վ։ երա խ տ իր ձւլել։ Հ ա յ
ժողովուրդի սերն ու գուրգոցւա նքը դ եպ ի Կո~
մ ի ա ա ս ը հետ ևա ն քը չէ եղերա կա ն ա յն վ ա խ ճա նին, որ ա նորը եղա վ ։ Զ ա րհուրելի մ ա հեր
շա տ երը ունեցա ն մ ե ր մ ո ա վ ո ր ա կ ա ն ն ե ր ե ն , Г ա յց ոչ մ ե կը ա յնքա ն խ որունկ տ եղ գտ ա վ
հա յ հոգիին մեջ որքա ն Կ ոմ իտ ա ս , որովհետ և
ոչ մ ե կ ը ա ն որ չա փ կրց ե ր էր խ ո րա ն ա լ հ՛այ հոգիին մեջ։
ե վ բն ա կա ն է ր , հ ե տ և ա բ ա ր , որ ա ն որ կ յա ն
քը և գ ործ ը ևս ա յդքա ն ուշա դրությա ն ա ռ ա ր կա դ ա ոն ա յին ։
Ա րդ ա րև , տ ա ս ն յա կ տ ա րիներե ի վեր
կխ ոսվի Կ ո մ իտ ա ս ի մ ա սին ա նընդհա տ ։ Բ ա ղ-
մ իցս գրեցին իր կ ա ր ճ բ ա յց բեղուն կյա նքին
վրա , ա ն որ մ ա սին ա ն թ իվ հուշեր տ պ եցին ,
պ ոեմնևրու և քե րթ վ ա ծն ե բու ն յութ ըրին
ղա յն, վերլուծեցին ա ն որ վ ա ստ ա կը ի ր ա յ֊
լաղյսն երեսներուն մ ե ջ։ Բ ա յց ին ձի ա յն պ ես
& ե դ ե ռ ա մեն րա ն ը ս վ ա ծ չէ և իր
կյա նքը պ ա տ մ վ ա ծ չէ լրիվI Նախ չկա երկ
մ ը , որ ի ր կյա նքին ու գործունեությա ն ա մ
բողջա կա ն մ են ա գրությունն ը լլա ր և ուր ան
ն երկա յա ն ա ր ի ր բով ա ն դ ա կ ա ռա քելութ յա նն
ու ճիգերուն մ ե ջ։ Հ ե տ ո , ի ր մ ա սին գրվա ծն ե -
րուն մեջ ալ կան լուսա բա նութ յա ն կա րոտ ա յն պ իս ի կե տ ե ր , որոն ք պ ետ ք է պ ա րղ վին ,
քա նի չէ շա րա դ րվ ա ծ վերջնա կա ն ա յդ մ ե ն ա
գրությունը։
Ո վ որ Կ ո մ իտ ա ս ը ճա ն չցա ծ է , ցա վ ով
կ տ եո ն ե , ո ր ան չերևիր մ եզ լրիվ ի րե ն ն վ իր
վա ծ հուշա գրութ յա ն մեջ։ Թ եր թ ե րոլ հ ա վ ա
քա ծ ո ն ե ր ը , ի ր ե ն ց կա րգ ին , ա մեն բա ն չեն
պ ա տ մ եր մ եղ ճշգրիտ ։ Անդին ի ր ՝ Կ ոմիտ ա սի
ն ա մա կն երը բ ա ց ա ռ ի կ պ ա հե րը մ իա յն կ ո լ-
տ ան ի ր կ ա ր ճ բ ա յց ա լեկոծ կ յա ն ք ի ն , մինչ իր
ին քնա կեն սա գ րա կա ն նոթերուն մեջ ան շա տ
է ժլա տ , ո ր պ ե սզ ի տ եղ յա կ դ ա ոն ա յին ք բ ո
վա նդա կ ի ր ա պ րում ներուն , ու ա նոնք ի սկ
գրի ա ռն վ ա ծ են պ ա հ ո լ մ ը , երբ ան նոր
կ ս կ ս ե ր ի ր հիմ նա կա ն ա ռա քելութ յուն ը։ 11ւ
դեռ ա վելին կա ։ Վ րեպ ն ե ր շա տ կան ի ր մ ա
սին գրվա ծներսւն մեջ։ Ո մ ա ն ք ա յնքա ն խ ա ն
դա վա ռվա ծ են, օրի ն ա կ , ի ր ե ն ց հուշերը գ րե
լու ա տ են , որ հա ճա խ դ եպ քերն ու դ եմ քերը
կխ ա ոնեն իրա րու, կշփ ոթ են թ վ ա կա ն ն ե ր ու
վ ա յրե ր , կկա րծեն մ ա ս ա ռա ծ ըլլա լ Կոմի տ ա
սի հետ կ ա պ վ ա ծ ա յս կ ա մ ա յն դ եպ քին ։ Մ ե -
կը զա յն շա տ մ ոտ են ճա ն չցա ծ ըլլա լ հ ա ֊
վա կնողներեն, կդ րե , օրի ն ա կ , թ ե 1 9 1 5 -ի վ երջերը , Պո լսե ն մ ե կն ելե ա ռա ջ, ա յց ե լոլթ յա ն
է գա ցա ծ Կ ո մ իտ ա ս ին Շ ի շլի ի բուժա րա նին
մեջ, ուր ան կ խ ն ա մ վ եր , ու կն կա րա գ րե ալ
աՏԴ ա յց ե լո լթ յո լն ը , մ ո ռ ն ա լո վ , ո ր . . . 1 9 1 6 -ի
վերջերն ՛էր մ ի ա յն , որ Կ ոմ իտ ա ս պ իտ ի զ ե տ եղվեր հոն։
Ուրիշ մ ը ի ր հուշեբուն մեջ կենթա գրե
նույնպ ես ներկա եղա ծ ը լլա լ, 1 9 1 5 -ի ն , Կ ո մ ի
տ ա սի ա քսորեն դա ոնա լեն հ ե տ ո , ա նոր կ ա
տ ա րա ծ Դ ռն բ ա ց ե ք ի ա րա րողությա ն Գ ոլրու֊ չեշմ եի հա յ ե կեղ եցվ ո մեջ։ Ա յդ տ ա րվա ն
Դ ռն բա ց ե ք ին Կ ոմ իտ ա ս դ եռ ա ք սորի ի ս կ չէր
գ ա ցա ծ։ Իսկ ա կն ա րկվ ա ծ Դ ռն բ ա ց ե ք ը 1 9 1 6 -ի
Ծա ղկա զա րդի կիրա կին է , որ պ իտ ի կ ա տ ա ր ե ր ա ն, ե ր բ ... հուշերն ս-տորագրողր վա ոուսէր մ եկն ա ծ Պո լսեն։
Ուրիշի մը հոլշերուն մեջ կա րդ ա ցա ծ ենք
զ ա րմ ա ն քով , թ ե Կ ո մ իտ ա ս ի Փ ա րիզյա ն ե -
լույթ ն երոլն ա ռթ իվ ա ն որ շ ն ո ր հ վ ե ց ա վ ... Ն ո- բ ե լի մ րց ա ն ա կը։
Ա յլո լր կա րդ ա ց ա ծ են ք, նույնպ ես զ ա ր
մ ա ն ք ով , թ ե Կ ո մ իտ ա ս ը ի ր ա քսորի օրերոլն
գուրգուրա նքով շրջա պ ա տողն եբու մեջ եղա ծ ̂Աիա մա նթ ոն ա լ, Ա յդ տ ողերը գրողը չէր ա նդ
րա դ ա ր ձեր , որ Չա նղ ըրըն էր Կ ո մ իտ ա ս ի ա ք
ս ո ր ա վ ա յր ը , մինչ Աիա մա նթ ոն Ա յա շ ա ք ս ո ր վ ա ծ էր։
Ա ն դ ին , մեծա տ ա ղ ա ն դ մ ե ր մ ե կ բ ա ր ե կ ա մ ր
Կ ո մ իտ ա ս ը տ ե ս ա ծ ըլլա լ կերև ա կա յե Պ ետ ի֊
Շ ա ն ի մ ե կ կա ֆ ե ն , ք ո վ ը ... Երվա նդ Թո լա յա -
նը ն ստ ա ծ , ու կհորին ե վիպ ա կա ն դրվա գներ,
որպ եսզ ի Կ ո մ իտ ա ս ը պ տ տ ցնե փ ա շա ներոլ
Հ ա ր ե մ ը , ու թ ուրք կին երը ա նոր սփ ոփ ել տա հոն։
եթե հիշե ց ի ն ք ա յս քա նի մ ը փ ա ս տ ե րը,
ց ո ւյց տ ա լու հա մ ա ր է ր մ ի ա յն , ո ր մա րգ ոց
հիշողութ յունը ե րբեմ ն կշեղ ի ճ ա մ բ ե ն , ու քեղ ալ կ մ ո լո ր ե ց ն ե հետ ը։
Ու դ եռ խ ո ս ք ը չըրինք ա ն ոն ց, որոն ք Կո
մ ի տ ա ս ի մ ա սի ն հուշե ր դ րեցին , ա ռա նց
ն ույնիսկ ղ ա նիկա ճա ն չցա ծ ըլլա լու, կ ա մ երբ հա զ իվ թ ե ղա յն հեռվեն տ ես ա ծ է ի ն ...,
ե թ ե մ ե ն ք , որ ա յդ օրերն ա պ րե ց ա ն ք ,
կշփ ոթ ին ք Նմա ն հուշեր կա րդ ա լով , ին չքա ՜ն
դժբա խ տ պ իտ ի ըլլա ն մ ա րդ իկ մ ե ղ մ ե սերունդ մ ը հ ե տ ո .. .։
Անցնող սերունդը քիչ բա ն թ ող ուց մ եզ իր հուղումներոլն, իր խ ո հեր ուն , ի ր մ տ ե ր ի մ
ւղահերոլն մ ա սի ն ։ Ա նոնք մտ ա հոգութ յունը
կ ա ր ծ ե ս ե ր բ ե ք չունեցա ն ի ր ե ն ց ներքին
խ ռով քն ու մ տ ա ծում ն ե րը փ ո խ ա ն ցելու ի -
ր ե ն ց մ ե ե տ քին ն երոլն ։ Ո մ ա ն ք ալ տ իրա բա ր
ին կա ն ի ր ե ն ց ուժերոլն լրութ յա ն և ի ր ե ն ց ճ ի -
դերուն թ ա փ ին մ ե ջ, կե ս ձգա ծ իրեն ց գործր։
Իրենց մտ քեն չէր ա ն ցն եր անշուշտ ն ե ր կ ա յա
նա լ վա դ վա ն , ա յդ պ ես կ ի ս ա տ ու թ ե ր ի ։ Ու
ա նո նք ա ռին , իրեն ց հե տ գերեզ մա ն տ ա րին
շա տ բա ն ի ր ե ն ց տ ե սա ծ ե ն , ի ր ե ն ց դ իտ ա ծեն,
շա տ րա ն նա և ի ր ե ն ց ա պ րա ծ կյա նքեն ու գործունեութենեն։
Ь8է & Մ Ի Ա Ծ Ի 1 »
1965
Ուրիշներ բախ տն ո ձ ե ց ա ն մ ե ծ սպանդեն
ճող ոպ բելոս Եվ սա կա յն ա նոնք և* թ ե ^ ա ն
իրեն ց դիա ցա ծը ըսելու շրջանի մը մ ա ս ի * , որայն թան ուշագրավ եղավ ի ր հույսերով և հուսա խ ա բություններով, իր ցնծութ յա ն պ ա հե -
բ ո վ Ա ա ղետ ներով, ինչպ ես և դ ե մ ք ե ր ո վ մ ա
սին, որոնք իրենց աչքերուն տ ա կ Հ ր է Ւ կա տ ա րեր բա ցա ռիկ ա յդ ա ն ց ք ե ր ո վ մեջ, Օվ,
Ն ա ՜ զ , հետ զհետ ե կնոսրա նա ն սա կա վ ա թ իվ ա ,դ վերապրողներն ա լ, ու շա տ բա ն մութըպիտի մնա վաղվան պ ա տ մությա ն հա մա ր,
Հ րերն ե֊բերա ն իրեն հա սա ծ Г Ч * Р п Л և թ երթ երե մ ուրա ցվա ծ քա նի մը դժգույ զեբու պ իտ ի կա ոչի, ա նցյա լը ոա նչնա լ փ ո ր
ձելու հա մա ր։Վ երա պ ր ող ն երով մեջ անշուշտ շա տ երը
կա յին, որ ճա նչցեր էին Կ ոմ իտ ա սը, բ ա յց 'անոնք իրենց բոլո ր գիտ ցա ծը սպ ա ռեցին
թ ռուցիկ հուշերու մ ե շ, ա ռա նց կա րենա լու լրիվ տ այ շրջա նը, ուր Կոմիտ ա ս ա նցուցեր
էր ի ր գործունեության վերջին դ ս ֊ հԻն Գ
տ ա րիները. Ու ա յդ չորս ֊հ ի ն գ տարին մեկն էր այն բ ա ց ա ռիկ պ ա հերեն, ուր հա յկա կա ն
Պուիսը ի ր ամենեն ոգևոր օրերն ա պ րեցա վ, դահիճին հանձնելն ա ռա ջ ի ր մտ քին ու ա ր
վեստ ին ծա ղիկը, և ուր Կոմ իտ ա ս, ի ն ք ե ս ,դիմնլե ա ռա ջ իր եղերա կա ն վա խ ճա նին, մտ ա ծ ըլլա լ կա րծեր էր իր ա ռա քելությա ն
ամենեն բեղմնա վոր հա նգրվա նը,Հիմ ա ա յլևս ա նոնցմե ալ շա տ քիչերը
միա յն կա ն։ Եթե անոնք ալ իրեն ց գ իտ ցա ծը
թուղթ ին չհա նձնեն, մեր մոտ ա վոր երեկը շա տ
բան պ իտ ի ա ոնե տանի հետ ը, ու Կ ոմիտ ա սը վաղվան մա րգոց պ իտ ի երևա ա ռա սպ ելն երոլ մ եջ, ճ ի շտ է , ա հա վոր դրվա գներով լեցոմւ
եղավ ա նոր կյա նքը ու վաղը անոր կեն սա գրությունը պ իտ ի կարդան եղերա վեպ ի մը
պ ես, նույնիսկ եթե ան պ ա տ մ վի ա մենեն ժլատ գույներով, բ ա յց ա նհրա ժեշտ փ ի ր ա
կան գիծեր տ ալ իր վաղվան կեն սա գ րին , ո ր
պ եսզի ա ռա սպ ել չկա րծեն ա յն մ ե ծ եղ երեր
գությունը, զոր Կոմիտ ա ս ա պ րեցա վ.Դժբա խ տ բա խ տ ա վորն երեն մ ե կ ը , որ ա յգ
օրերը տ եսա վ և դ եռ բա ն մ ը կպ ա հե ի ր հ իշո
ղության մեջ՝ ա յս տ ողերը գրողն է , Ան ևս
ա պ րեցա վ Կոմիտ ա սի ա պ րա ծ ժա մա նա կին հե տ , հուզումներով և երա զներով բա բա խ ուն
այն ութը տ ա րին, զոր մ ե ծ վա րպ ետ ը շնչեց
Պոլսո մեջ, վերջին քա նի մը տարին բուժ ա
րանի մը անկյունը,Ան կգ իտ ա կցի, որ ա ռա նց լրիվ ճա նչցնելոլ
շրջա պ ա տ ը, որոլն մեջ գ ործեցին մ ե ր ե ր ե կ վան դեմքերը և խ մ որվեցա ն և ճիգի անցան
անոնք, միշտ բա ն մը մութ պ իտ ի մնա անոնց
կյա նքեն, որքա ն ալ ա ռա տ ու բա զմա զա ն մա նրա մա սնություններ տա նք և դրվագը
կցենք դրվագին.
* **
Ը նթ երցող ը թող չգ ա յթ ա կղ ի- Խ որա գիրը,
ո „ ր ա յս հոդ վ ա ծա շա րքը կ կ ր ե , ի ր կա րծա ծ
իմ ա ս տ ը չունի, Ան չենթ ա դրեր որևէ հա վ ա կ
նություն ա յս տ ողերը գրողին կող մ ե պ ա տ մությա ն հա նձնելու ա նձնա կա ն իր հա ր ա բ ե
րությունները Կոմիս,ա սին հ ե տ , ճ ի շ տ է , ան
ալ ուն եցա ծ է ի ր կա պ երն ու հա նդիպ ումները ող բա ցյա լ ա րվ եստ ա գետ ին հ ե տ , և պ իտ ի հ ի ֊
շե զա նոնք ա մեն մ ե կ ը ի ր տ եղին, Բ ա յց ա յս ա շխ ա տ ությունը գրվա ծ չէ դիպ վա ծա կա ն ա յդ
հա նդիպ ումները պ ա տ մ ելու հա մա ր,
Ա յս տ ողերը գրողին հ ա մ ա ր փ ոքր սփ ո
փ ա նք չէ անշուշտ ա ռիթ եղա ծ ըլլա լ Կ ոմ իտ ա սի զանազան երա ժշտ ա կա ն ելույթ ն ե-
րուն և ղ ա ս ախ ո սութ յա ն ց , մա նա վա նդ անոր հրա պ ա րա կա յին ի ն չ֊ի ն չ ա րտ ա հա յտ ութ յա նց
և հոդվա ծներուն, Ա յդ ա ռիթ ն երը ան կ պ ա ր
տ ի սա կա յն դ իպ վա ծին .Ա րդ ա րև , « Ա զ ա տ ա մ ա ր տ Տ ֊ի խ մ բա գ րու
թ յա ն մեջ ի ր ա շխ ա տ ա ծ տ տ րիներուն, ա յս
տ ողերը գրողին հա ն ձն վա ծ էր ի միջի ա յլոց հա նդիսութ յա նց նկա րա գրութ յունը, ինչպ ես ե
թ ա տ երա կա ն և գ եղ ա րվ եստ ա կա ն ք ր ո ն ի կ ն ե ֊
բու հոգ ը. Ա յս պ ա րա գա ն իրեն հա մ ա ր ա ռիթ մը եղա վ մ ոտ են հետ ևելու Պ ոլսո գ եղ ա րվ ես
տ ա կա ն կյա նքին ե րկա ր տ ա ր ին եր, ու շփ ում
ունենալու բ ո լո ր ա յն կա րկա ռուն գեմ քերոլն
հ ետ , որոնք փ ա յլեցա ն ի բ ր և բ ե մ ի և ե-
րա ժշտ ութ յա ն մա րդ , Կ ո մ իտ ա ս ի հե տ իր հա նդիպ ումները մ ա սա մ բ ա դոլ, արդյունքն
են։Կ ոմիտ ա սի հետ շփ մա ն ա ռիթ ն եր եղա ն,
ա յս տ ողերը գրողի հ ա մ ա ր , նա և զանազան հա նդիսութ յունները, որոնց կա զ մա կերպ մա ն
մեջ բա ժին ուն եցա վ , ինչպ ես և а Ն ա վ ա ֊
ս ա ր դ ռ -ը , զոր հրա տ ա րա կեց Վա րուժա նի
հետ մ եկտ եղ և որոլն ա շխ ա տ ա կ ցե ց ա վ նաև
Կոմիտ ա ս։Օրհնենք դ իպ վ ա ծը, որ մեղ ժա մ ա ն ա կա կից
ըրա վ բ ա ց ա ռ ի կ ի ն չ֊ին չ դ եմ քեբու և մեզ պ ա րգևեց շնչել միևնույն օդը, որ ա նոնց հու
զումն երոլն ու տ եսիլքներուն կ ա յծ ո վ մ եզ ալ
բռ ն կ ց ո լց մ ե ր թ ու երբեմն ալ ա ռիթ ն եր տ վա վ շփ ում ունենալու ա նոնց հ ե տ . Բ ա յց գ ոհա
նանք ա յդքա ն մ ը փ ա ռ քո վ ու չհա վա կն ին ք
ա նոնց ճիգերուն մ ա սն ա կց ա ծ ը լլա լ, դեր կ ա
տ ա րա ծ ըլլա լ ա նոնց ա ռա քելութ յա ն մեջ,
եթե նույնիսկ շա տ հ ա մ ե ս տ եղան ա ն ոն ք'
մ ե ր գործա կցութ յունը չա րհա մա րհն լու իրեն ց
ա յս կ ա մ ա յն ա շխ ա տ ա նքին պ ա հուն.
Ա յս ա շխ ա տ ությունը ա ռա վ ե լա պ ես ս ե -
րունդի մը հա նդիպ ումն է որ պ իտ ի պ ա տ մ ե
Կո միտ ասին հ ե տ . Ո րով հե տ և , ա րդա րև, ա մ
բողջ սերունդ մըն է , որ շփ մա ն մ ե ջ մտ ա վ
հ ե տ ը, ա նով ոգ և որ վ եցա վ , ա ն որ շունչին տ ա կ
1965 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 39
լծ վ ե ց ա վ ճի գ ի , Շ ա տ ե ր , ա նշուշտ , ա ն ձն ա
կա ն, նույնիսկ մ տ ե ր ի մ պ ա հեր ունեցա ն հ ե
տ ը, կա մ գ ործա կցե ցա ն ա նոր։ Բ ա յց ան ս ե
փ ա կա նությունը մ ն ա ց բով ա նդ ա կ սերունդի մ ը , ին չպ ես որ պ իտ ի մնա հա ջորդ, և բ ո լո ո սեըունդներոէն ա լ։
Վա ղուց Ա ։ ծ րա գ րա ծ դրել Կոմիտ ա ս/։ մ ա սին։ Կուզեի տ ա լ, ծա վա լուն հա տ որի մ ը մ ե ջ,
ա նոր բով ա նդ ա կ կ յա ն ք ը , և հ ե տ և ա բ ա ր , տ ա -
րին երու ր ն թ ա ց ք ի ն , հա վ ա ք ա ծ Էի նյութերու և
նոթերու հսկա պ ա շա ր մ ը , որոն ք ա տ ա ղձ
պ իտ ի ծ ա ռ ա յե ի ն ա շխ ա տ ութ յա ն ս։ Գ րի ա սա ծ Էի ն ույնիսկ կա րև որ մ ա ս մը ա նկե։
«Էջմ իա ծին ս ա մ սա գ րի մեջ հոդ վա ծն երու ա յս շա ր ք ը ծ ր ա գ րիս մ ե կ մա սն Է մ իա յն ։
Հ ա ն ց ը ր ա ծ ե մ , ին չպ ես պ իտ ի տ եսն ե ը ն թ ե ր
ց ո ղ ը , ա ոա ջին շրջա նը ի ր կ յա ն ք ին , սկսելու
հա մ ա ր ա յն պ ա հե ն , երբ պ իտ ի սկս եր Պոլսո
իր գործուն եոլթ յոէնր։ Ու հ ե տ ո , պ ա ր բ ե ր ա
կա նի մ ը Էջերը չխ ճող ելու մ տ ա հոգ ութ յա մ բ ,
հա պ ա վա ծ ե մ շա տ բա ն ն յո լթ ե ր ե ն , որոնք
տեղ պ իտ ի կրն ա յին գտ նել ծ րա գ րվ ա ծ ա շ
խ ա տ ութ յա ն մ ե ջ , եթե ան հա տ որով լույս տ եսներ։
Հ ր ա տ ա ր ա կ ե լո վ հո դ վ ա ծ ն ե ր ո լ ա յս շա րք ը ,
հա պ ա ղ ա ծ պ ա րտ ք մըն Է , որ կհա տ ուցա ն են ք։
ճ ի շ տ կ ե ս դար կբա ժ նե մ եղ ա յն օրեն , երբ
ան մ եր մեջ Է ր դ ե ռ , մ ե ր հ ե տ ը , իր ուժերուն
Iբումին և ի ր կոր ով ին բով ա նդ ա կ թա փ ին
մեջ, ծրա գ իրն եր ո ր ո ճա լո վ խ ա ն դ ա վ ա ռ և մեղ
ալ հետ ը խ ա ն գ ա վ ա ոե լով ։ Մ ա րդ չի կրնա ր
չաս/րիլ, կ ե ս դա ր հ ե տ ո ա լ, Կ ո մ իտ ա ս ի ստ եղ
ծա ծ պ ա հը Պ ոլսո մ ե ջ , և չս ա ր ս ռ ա լ, վ ե ր հ ի
շելով ա յն բ ո լո ր ը , որ կ ե ս թ ո ղ ա ց մ ե ծ ա ռ ա
քելություն մ ր , ի ր ա մենեն ոգևոր վ ա յր կ յա
նին։ Հա ն ց ա ն ք պ իտ ի ը Ա ա ր թուղթին չհա ն ձ
նել ինչ որ դ եռ կ հ ա մ են ա մ ե ր հիշողությա ն
մեջ, ու զա յն խ ա ո ն ա ծ ոլրիշներուն ալ հու-
շերուն, պ ա տ կ երը չտ ա լ շրջա նի մ ը , և այն
բ ա ց ա ռ ի կ դ երին , զ որ Կ ոմ իտ ա ս ունեցա վ մեր
•սյդ օրերու կյա ն քին մեջ։
Պիտի տ ա ն ք, հա ջորդա կա ն հոդ վ ա ծն երՈ լ
մեջ, տ ա ր ի ն ե ր ը , զորս ան մ ե ր մ եջը ա նցուց,
սկս յա լ այն պ ա հեն , երբ ոտ ք գրա վ սուլթ ա ն֊
ներու մ ա յրա քա ղ ա քը, հ ա յ կյա նքին կրքերով բ ռ ն կ ա ծ մեկ վ ա յրկյա ն ին , պ ա տ մ ելով իր
սփ ռա ծ խ ա նդա վա ռությունը ա ոա ջին օրեն և ի ր հա նդիպ ա ծ խ ութ երը, կրա կ ը , զոր բռնկցուց
երիտ ա սա րդութ յա ն մեջ և ոգևորությունը,
զոր ա րծ ա րծ եց ա մենուրեք իր շուրջը, իր
տ քնությա ն և հա ղթա նա կի պ ա հերը հա վ ա սա ր ա պ ե ս , հ մ ա յք ը , զոր պ տ տ ցուց քա ղա քե
քա ղա ք և ա կն ա ծա ն քը, զոր հա րկա ղրեց Եվ
րոպ ա յին հա յ երգին փ ա ոքին ա ռջև, հ ա սն ե լո վ ա յս պ ես ա հա վոր այն օրերուն, երբ պ ի
տ ի խ ա վ ա րեր ի ս պ ա ռ իր գիտ ա կցությունը։
Սույն հոդ վա ծա շա րքի հիմ նա կա ն մա սը
հետ ևա բա ր ա յն գլուխներն են, որոնք կ վ ե -
րա բե րին Կ ոմիտ ա սի Պոլսո տ ա րիներուն, երբ
հեղինա կը մ ոտ են տ եղ յա կ Է անոր գործուն եութ յա ն։ Բ ա յց ա յս տ ողերը գրողը մ տ ա ֊
դ րա ծ ըչլա լով ր ։ի վ ն երկա յա ցն ել ա յդ Կ ո մ ի ֊ տ ա ս ը, ստ իպ վ ա ծ Է նախ պ ա տ մ ել, գոնե
հ ա րև ա ն ց ի, թ ե ի՛նչ փ ուլերե ա նցա վ հա յ եր-
դը Պ ոլսո մեջ մինչև Կ ոմիտ ա սի գա լը, ա յսինքն տ ալ ա յն մ ի ջա վ ա յր ը , ուր պ իտ ի
գար ան գործել իր կյա նքի վերջին շրջա նին։
Ա յս ա շխ ա տ ա ն քը, ուրեմն, Կ ոմիտ ա սի լրիվ
կենսա գրությունը շէ, ոչ ալ ա մբողջա կա ն
վերլուծում ր իր գործունեությա ն։ Բ ա յց ան փ որձ մրն է ն երկա յա ցն ելու դ եր ը , զոր կա
տ ա րեց ան հա յ կյա նքի մեջ։ Կ ոմիտ ա սը
ը մ բ ռ ն ա ծ պ իտ ի չըԱԱ՚յինքւ եթե ղննեինք զա յն հ։սյ երա ժշտ ութ յա ն հետ ի ր ա ռնչու
թ յա ն ը մեջ մ ի ա յն , ա ռա նց շոշա փ ելու և այն
բ ա ց ա ռ ի կ դ եր ը , զոր ա ռհա ս ա րա կ ունեցա վ
հա յ մշա կույթ ի վերընձյուղմա ն հա մ ա ր։ Ան
մ ե ծ եղա վ ի րը և երա ժ իշտ , Բ ա 1ց ե եղավ նույնքա ն մ ե ծ ' խ ա նդա վա ռութ յա նը հա մա ր,
զոր ստ եղ ծեց իր շուրջը, ճա մ բա ն հա մա ր, զոր բա ց ա վ ։ Ը ն թ երցող ը թ ող չզա րմա նա ու
ր ե մ ն , ե թ ե ք ա յլ ա ռ ք ա յլ պ իտ ի հետ ևինք Կո- մ իտ ա սին , ին չպ ես ի ր բուն կոչմա ն, նույն
քա ն ի ր սփ ռ ա ծ ոգևորութ յա ն, Գողգոթ ա պ ի
տ ի բա րձրա ն ա ն ք հ ե տ ը մ իա սին ու պ իտ ի
հետ ը մա ն գանք տ ա նջա նքի բոլո ր հա ն դ ըր-
վա ն ն երը , մինչև որ փ ա կեն ք ա չքերը, և զայն
տա նինք պ ա ն թ եոն ' հա յ հողին գիրկը՛
Ա . հ . Ս Ա Ֆ Ր Ա Ս Տ Յ Ա Ն
ԿՈՍՏԱՆԴՆՈԻՊՈԼՍԻ ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՐԻԱՐՔԱՐԱՆԻ ԿՈՂՄԻՑ ԹՈԻՐՔԻԱՅԻ ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԴԱՎԱՆԱՆՔՆԵՐԻ
ՄԻՆԻՍՏՐՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՎԱԾ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐԻ Եվ ՎԱՆՔԵՐԻ ՑՈՒՑԱԿՆԵՐՆ ՈՒ ԹԱՔՐԻՐՆԵՐԸ
(1912— 1913 Թ. Թ.)
Կոստս/նդնուպոլսի հա յոց Պ ա տ րիա քա րա -
նի կող մից, Հիշրեթ ի 3 3 0 - 3 3 1 թ վա կա նին (1 9 1 2 — 1 9 13 ) կա զմվա ծ և թուրքա կա ն կ ա
ռավարության են ն երկա յա ցվ ա ծ Օսմանյան
կա յսրությա ն մեջ գտ նվա ծ վս/նքերի և ե կ ե ղեցիների ցուցա կները և ՚նրանց հետ հ ա մ ա
պատասխան թ ա քրիրն երը ( ծա նուցա գ րեր)' ուղղված ա րդա րա դա տ ությա ն և դա վա նա նք
ների մինիստ րությա ն։Այդ ցուցա կներն ու թ ա քրիրն երը պ ա հվում
են Երևանի հանրային գրադարանի թ ուրքե
րեն գրթերի շա րքում 1— 4 7 հա մա րների
տակ։ Գրադարաձաւմ պ ա հվա ծ թաքրիրն՛երն ու ցուցակնե՛րը Պա տ րիա րքա րա նի սևա դիր
օրինակներն են, ինչպ ես նշվա ծ է ցուցա կում ,
իսկ մա քրա գրվա ծ օրինա կները ն եր կա յա ց
ված են կա ռավարության։Ցուցակներն ոլ թ ա ք րիյ& ե րը բլա ն կի վրա
դրվա ծ են և Պ՛ատրիարքարանի գրասենյա՛կի
կողմից հա վա քվա ծ Պատյւիարքարանի պ ա շտոնական մ ե ծ թ ղթա ծրա րում ( դժբա խ տ ա
բա ր կիսով չավ։ պ ա տ ռվա ծ)։ Ցուցա՛կների և
թ ա քրիրների վրա կան փ ոփ ոխ ություններ,
որոշ տ եղերում Iնա և հա յերեն էեզվով ծա նոթություն՛ներ։
Պա տ րիա րքա րա նի թ ղթ ա ծրա րի վրա թ ուրքերեն լեզվով գրվա ծ է.
« Հ ա յկ ա կ ա ն ե կ ե ղ ե ց ի ն ե ր ի ց ո ւ ց ա կ ը : Կ ո ս -
ա ա ն դ ն ո ւպ ո լս ի և. ա յ լ վ ի լա յե թ ն ե ր ի ե կ ե ղ ե ց ի
ն ե ր ի ց ո ւ ց ա կ ը : Ա ր դ ա ր ա դ ա տ ո ւթ յա ն մ ի
ն ի ս տ ր ո ւ թ յո ւ ն . . . » ( պ ա տ ռվա ծ է)։Վ ե ր ո հ ի շյա լ թ ա ք րիրն ե րի սևա գրություննե
րը տ րվ ա ծ են հետ ևյա լ հա մա րներով .
(Հի ջր ե թ ի 3 3 0 թ . փ ե տ ր վ ա ր— 1911 — 1912
թ . թ .) М № 1 9 6 2 , 1 9 7 2 , 1 9 7 3 , 1 9 7 4 , 1 9 7 5 ,
19 7 6 , 1 9 7 7 , 1 9 7 8 , 1 9 7 9 , 1 9 8 0 , 1 9 8 1 , 1 9 8 2 ,
1 9 8 3 , 1 9 8 4 , 1 9 8 5 , 1986։
(Հիջրե՛թի 3 3 0 թ . փ ետ րվա ր^֊‘ 1 9 1 1 — 1912
թ . թ .) № № 1 9 8 7 , 1 9 8 8 , 1 9 89 , 1 9 2 0 , 1 9 2 1 ,19 2 2 , 1 9 9 3 , 1 9 9 4 , 1 9 9 5 , 1 9 9 8 , 1 9 99 , 2 0 0 0 ,
2 0 0 1 , 2 0 0 3 , 2 0 1 0 , 2 0 1 5 , 2 0 1 6 ։(Հի ջր ե թ ի 3 3 0 թ . մ ա ր տ — 1 9 1 1 —•1912
թ . թ . ) М Л? 2 0 2 0 , 2 0 2 1 , 2 0 2 2 , 2 0 2 4 , 2 0 2 9 ,
2 0 3 1 , 2 0 3 2 ։
(Հ ի ջ ր ե թ ի 331 թ . ա պ րիլ— 1 9 1 2 — 1913
թ . թ .) № № 3 0 3 6 , 2 0 4 7 , 2 0 4 8 , 2 0 4 9 , 2 0 5 0 ,
2 0 5 3 , 2 0 5 7 , 2 0 5 8 , 2 0 5 9 , 2 0 6 1 ,Թ ղթ ա ծրա րում ըն դ ա մեն ը պ ետ ք է լինեն
51 թ ա քրիրն եր։ Ա յդ թ ա ք րիրն ե րից պ ա կա սում
են հե տ և յա լ հ ա մ ա ր ն ե րը. 2 0 0 0 , 2 0 1 6 , 2020
և 2 0 6 1 ,
Վ երև հիշվ ա ծ թ ա ք րիրն ե րից բ ա ց ի , կան նա և ա յլ թա\քրիյ*Աեր հե տ և յա լ հա մ ա րն երով .
2 0 1 4 , 2 0 6 7 , 2 0 6 9 , 2 0 8 1 , 2 0 8 2 , 2 0 8 5 , 2 0 9 1 ,
1965 ե Տ Մ Ի Ա ծ Ի Ն 41
2 0 9 2 , 2 0 9 3 , 2 0 9 4 , 2 0 9 5 , 2 0 9 6 (1 2 թ ա քրիր, ը ն դ ա մ են ը ' 4 7 + 12 = 5 9 թ ա ք ր ի ր ),
թ ա ք ր ի ր ն ե ր ի բով ա նդ ա կութ յուն ից ե ր և ա մ
է, որ Կոստ ա նդնուպ ոլսի հ ա յո ց Պ ա տ րիա րքա րա նը ե կ ե ղ ե ց ին եր ի և վա նքերի մա սին
տ եղեկութ յունները ս տ ա ց ե լ է վ իլա յեթ ն եր ի և
քա ղ ա քն երի հ ա յո ց ա ռա ջնորդ ա րա նն երից.
Հետ ևա բա ր կա րելի է ըն դ ուն ել, որ վա նքերի
և ե կ ե ղ ե ց ին եր ի ց ուց ա կն եր ը վ ա վերա կա ն են
և ե կ ե ղ ե ց ին եր ի մ ա սին տ րվ ա ծ տ եղեկութ յուն ն երը, մ ա սն ա վ որ ա պ ես նրա նց կա ռո ւց
ման թվա կա ն՛ները ունեն պ ա տ մ ա կա ն ճշտ ություն։
Ցուցա կները ըն դ գրկում են Օսմա նյա ն պ ետ ությա ն մինչև ա ոա ջին հա մ ա շխ ա րհա յին
պ ա տ երա զմի ժ ա մ ա նա կվս։ սա հմ ա նն երը,
ա յսինքն ն եր ա ռյա լ Մ ի ջա ղ ե տ ք ը , Ս ոլրիա ն , Պ ա ղեստ ինը և ա յլն։
Մ եղ հա մ ա ր ա ն հա սկա ն ա լի պ ա տ ճա ռով ցուցա կում չի մ տ ց վ ա ծ Վ ա նի վ իլա յեթ ը։
թ ՜ա քրիրների բով ա ն դ ա կութ յուն ից պ ա րզ
վում է , ո ր Թ ուրքիա յի սա հմ ա նն երում
գտնվող բ ո լո ր հա յկա կա ն (հ ա վ ա ն ա բ ա ր նաև
հունական և ա յլ ա զգա յին փ ո քր ա մ ա սն ոլ- թ յո լն ն ե բ ի ) ե կ ե ղ ե ց ի ն ե ր ը և վ ա ն քերը պ ետ ք
է հա ս տ ա տ վ ա ծ լի ն ե ն , թ ա ք ր ի ր ն ե ր ի ա րտ ա
հ ա յտ ո ւթ յա մ բ ' аկ ա պ վ ա ծ լինենս ( « մ ե ր -
ր ո ւ յ » ) հա տ ուկ սուլթ ա նա կա ն ֆ եր մ ա ն ի ։ Ա յդ
պ ա տ սա ռով էլ ց ո ւց ա կ ո ւմ ց ո ւ յց տ րվ ա ծ բ ո
լոր ե կ ե ղ ե ց ի ն ե ր ը և վ ա ն ք եր ը բա ժ ա ն վ ո ւմ են
երկու կ ա ր գ ի ' а ֆ ե ր մ ա ն ո վ հա ստ ա տ վ ա ծս և
а ա ոա նղ ֆ եր մ ա ն ի ս թ ույլա տ րվ ա ծ ե կ ե ղ ե ց ի
ն եր և վ ա ն քեր։ Մ ին չև 1 9 1 2 — 1 9 1 3 թ վ ա կա ն
ները հ ա յո ց ե կ ե ղ ե ց ի ն ե ր ի կա րև որ մա սը
(մ ե ր հ ա շվ ով շուրջ 7 0 — 75 տ ո կ ո ս ը ) հ ա ս
տ ա տ վ ա ծ չեն եղել ֆ եր մ ա ն ո վ ։ Հա վ ա ն ա
բ ա ր , թ ուրքա կա ն կա ռա վ ա րութ յա ն որոշա կի
պ ա հա նջով, հ ա յո ց Պ ա տ րիա րքա րա ն ը ն ե ր
կա յա ցն ում է բ ո յո ր ե կ ե ղ ե ց ին եր ի և վա նքերի
1Ր/"1 0 ոլ9 ա կը> միա ժ ա մա ն ա կ ց ույց տալով նրա նց վ ա յր ե ր ը , ա նունները, կա ռուցմա ն
թ վա կա ն ները և ֆ երմա նով հա ստ ա տ վա ծ լին ելը կ ա մ չյինեւը, ֆ երմա նով հա ստ ա տ վա ծ
լինելու դ եպ քում ' նա և ֆ երմա նի տ ա րեթիվն
ու ա մ ս ա թ իվ ը , Մ ի շա րք եկեղեցին երի ու
վ ա նքերի մա սին ա սվում է միա յն ո կ ա ռ ո լց ֊ վ ա ծ է հնուցս։
Պ ա հպ ա նելու հա մ ա ր Թ ուրքիա յի վա րչա
կան բա ժա նմա ն ա յդ շրջանին զոյությոլն ու
նեցող միա վ որն երի ա նունները, չենք թ ա րզ- մա նել ա յդ ա նունները։ Ինչպես հա յտ նի է,
մինչև 1 9 1 4 — 1918 թվա կա նն երի հա մ ա շխ ա ր
հա յին ա ոա ջին պ ա տ ե րա զ մ ը, Թ ուրքիա ն ուներ հետ ևյա լ վա րչա կա ն մ իա վ որն եր ը. վ ի
լա յե թ , ս ա ն ջս ւք (կ ա մ լի վ ս ւ ) , կ ա (լա և ն ս ւ -
1 փ յե : Տ եղ ե րի , եկեղ եցին երի և վա նքերի ա ֊
նունները դրվա ծ ւ]։նելով ա րա բա կա ն տ ա ռ ե ր ո վ , հա ճա խ դժվա ր է լինում ա յդ անունները
կա րդա լ ճշս/ոլթ յա մր (մ ա ս ն ա վ ո ր ա պ ես գ յու
ղա կա ն ա նունները)։ Հնա րա վորութ յա ն սա հմա ն ն երում ստ ուգել ենք քա րտ եզ ն երով ։ Այն
տ եղա նունները, որոնց ճշտ ութ յա ն մա սին
կա սկա ծեք են ք, ց ո ւյց ենք տ վել հա րցա կա ն
նշա նով Ր ) ։ Ինչ վերա բերում է հա յոց եկե - ղ եցին երի և վա նքերի ա նուններին, դրա նք,
շա տ շնչ/։ն բա ց ա ռ ո ւթ յա մ բ , ճիշտ են ա րտ ա
հա յտ վ ա ծ։
Թ ա ք ո ի ր բ ա ռ ը ( յՀ ֊ձ Տ ) ս/ահպանել ենք։
Ինչպե ս հա յտ ն ի է , հա յկա կա ն և հունական
պ ա տ րիա րքա րա ն ների կող մից Բա րձրա գույն
Դ ռա ն կա մ մինիստ րութ յուններին ուղղված պ ա շտ ոնա կա ն դրությունը կոչվում էր аթ ա թ -
բ իր ս ,Ցուցա կում հիշվա ծ բ ո լո ր եկեղեցին երի
(ն ե ր ա ռ յա լ վ ա ն ք եր ի) ընղհա նուր պ ա տ կերը
տ ա լիս ենք ա ռա նձին ա ղ յուսա կով, ա յն պ ես, ինչպ ես դ ա սա վ որվ ա ծ են Պ ա տ րիա րքա րա նի
թ ա ք րիրն երում և ցուցա կն երում։
Եկեղեցիները ե վանքերը ըստ վիլայեթների, սանշաքների
և կա ղան հ ր ի
•VС■а3
•ав.-о
«а
1 1 е ֊за л -
а.-а֊з•а3_
.а
Ս տ ս ւ մ ր ո ւ լ ո մ և Հարակից վայրերում 31 8 39
է ր զ ո ս մ ի վ ի լ ա յ ե ր լ »
հրզնկա, սանշաք ։ 76 77Քհմախ, սանշաք — 43 43Քղի, կազա — 47 47ՌիֆաՀիյե, կաղա 1 4 5Փիլումերի, կազա — в вՐայրուրղ, կազա — 57 57
Ո ի թ լ ի ս ի վ ի լ ա յ ե թ ը
Գենք,- սանշաք — гв 2В
Մ ուշ, սանշաք — 82 82
Ե կ ե ղ ե ցի ն ե ր ը հ վ ա ն ք եր ը ըստ
վ ի լա յե թ ն ե ր ի , սա նսա րների
և կ ա ղա նևրի
•Vа«аа
•аа.•4<в
1 1 ՜ 3 *■
=5 Տ -
«а-в•а3е>•а
հ ւսւրրեո լի վի լա յեթ ը
Չ ա ր ս ա ն շա ք, կաղա — 3 1 3 1
Յ ա ր ս ա ն չա ք , լր ա ց ո ւց ի չ — 2 2 2 2
Դ ե ր ս ի մ , կա ղա — 2 8 2 8
է ղ ի ն , կա զա 4 7 11
է դ ի ն , լր ա ց ո ւց ի չ — 1 7 1 7
Ա ր ա ր կ իր, կտ զա 1 2 3
Դ ի ա ւ՚ր ե ք ի ր ի վ ի լա յե թ ը
(Ս ա ն ս ա ր ն ե ր ո ւմ , կ ա զա ն ե ր ո ւմ և
ն ա հ ի յե ն ե ր ա մ )
Փ ա լո ւ, կա զա ։ 3 7 3 8
42Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 19Н5
"»• г.Ե կեղեցիները և վա ն քեր ը Ը“ "
К•аз
ո ® а
*2?
վ ի լա յե թ ն ե ր ի , սա նչա քների •ае_ 1 г 1և կա զա ների ֊օ
«Տе -а
а «- е
Ա վ ա < փ > Ц ч ш ] Ь р в
Կ ենտ րոնում և Հ ա վ ր ի ք . Կոկկերի,38 64
Ա զ ի զ ի յե և Բ իրո ։ն կ ա զա ն երո ւմ -6
Հ ե ր ո ւն , կազաԿ ա նղա լ, Ւ ենա ս և Գ ա րենտ ի
гг ггկա զա ն երում
կ ա ,ա է ի Աա ր ի ֊է ա „ ի , ս ա ն ւա , 6 34го
40го
Դ իվրիկ՛ Կա 1 ա Տ 5ք ե ր ո ձ , կա զա
5 7 12Ա մա սիա , սա նչա ք
5 3 4 3 9թ ոքա ս>, սա նւա ք
Տ ո ա պ ի զ ո Տ ի վ ի լ ա յ ե թ ը և ս ա Տ . ա ք ը3 3
կիրա սոն, կազա5 3 8 4 3
Զ ա նի կ , սա նշա ք4.
Զ ա նի կ , լր ա ց ո ւցի չ ՜ ՜ ՜ 4
Ա ն կ ս ւ ո ս յ ի վ ի լ ա յ ե թ ը
11 34 4 5Չ ո ր ո ւմ , կազա
Ա սթա նա , ն ա հիյե я 51
՝ 7I
ՆաԱ։։ւ-խ ա ն , կա զա ՜4 8
Կ ե ս ա ւ փ ս ւ յ ի ւ լ ի լ ա յ ե բ ը1 5 3 3
Ա յ դ ը ն ի ( Ի զ մ ի ր ի ) վ ի է ա յ ե բ ը
'զ մ ի ւ ո ի ո ա է ք ա ք ը
1 3
14
1 0
3 6
2 3
5 0
է ր մ ի չե (Ա ր մ ա չ) Я ~~ 2
[ և լ ս ւ ն ա յո ւ մ4 21 2 5
յ ՜ ա ր ա բ ո ւ մ3 13 1 6
[ Ա լ ՛ֆ ա յո ւ մЯ 3 5
( 'ր ո ւ ս ա յ ա մ
Կ եմլիք , կազա Я 4 7
Ի րիչիք- Կա Ղա 4 4
Ա յլ վ ա յրե ր ում 5 6 11
Տ ո լի ս ա է յ ա ք ո ւ մ Я г 5
ք յ ո թ ա ն ի ա յ ո ւ մ Я 4 7
Կ ո ն ի ս ւ յ ի վ ի լ ա յ ե թ ո ւ մ 4 1 5
Կ ս ւ ս թ ե մ ո ւ ն ի ի վ ի լ ա յ ե թ ո ւ մ Я В 7
^ ա ն ղ ր ւ - մ ս ւ - Ր ա լի ք ե ս ե ր ո ւ մ 1 1 Я
ւ ա ր ա հ ի ս ա ր ի - Ս ա ք լի թ ո ւ մ — 1 I
է ւ յ ի ր ն ե ո ւ մ я է 4
ս ո ւ ս ո ւ լ ո ւ մ 1 — 1
ք^ ա ւլւլա ւյում 1 — I
Դ լ ե յ ի ք ա մ 5 — 5
Ղ ե յ ր ա թ ո ւ մ — 1 3
յ . յ է թ ա ս յ ո ւ մ 1 3 4
Հ ա լ ե ր ո ւ մ — в 9
Լրա ցուցիչ я 2 4յ.նրա քիայում — 7 7
Ինչպես վերևում հիշեցին ք, ցուցա կն երում
չկան Վա նի վ իլա յեթ ում եղա ծ հա յոց ե կ ե ղ ե
ց ին եր ի ու վա նքերի ց ուցա կն երը։ Հետ ևա բա ր
ա յս ա ղ յուսա կում բ ե ր վ ա ծ գումա րը պ ետ ք {
լրա ցն ել Վ ա նի նա հա նգի եկեղ եցին երի և
վա նքերի թ վ ո վ ։ Նկա տ ի ունենա լով, որ Վա նի
վ իլա յեթ ը ուներ հո ծ հա յ ա զգա բնա կչություն,
ա յդ շրչա նում եկե ղ ե ցին եր ի ու վա նքերի թ ի
վ ը , պ ետ ք է ենթ ա դ րել, որ պ ա կա ս չէր կարող
լին ել էրզրումի վ իլա յեթ ում եղա ծ մոտ 250
վ ա ն քերից և ե կ ե ղ ե ց ի ն ե ր ի ց ։
Ա յս պ ի ս ո վ ստ ա ցվ ում է ա վելի քա ն 1 5 0 0
ե կեղ եցի և վանք։
ԿոնստսՏնդնուպոլսի հա յոց Պ ա տ րիա րքա
րա ն ի պ ա շտ ոնա կա ն ց ուցա կն երի ոչ լրիվ
տ եղ եկութ յուններով, ա ոա ջին հա մ ա շխ ա ր
հա յին պ ա տ երա զ մ ից ա ռա ջ գոյություն ու
ն եցա ծ 1 5 0 0 -ի ց ա վ ելի եկե ղ ե ցին եր ի կա րևոր
մ ա սը կա ռուցվ ել են հետ ևյա լ հա յկա կա ն և
հա յա բնա կ ն ա հա ն գն երում.
է ր զրո սէ ում
Մ ուշում
Դ ի ա րբև քի րում
Ս եբա ս տ ի ա յո ւմ
Ա դ ա ն ս ՚յո ւմ
Տ ր ա պ ի ղ ո ն ո ւմ
Я ա ն իկում (Ս ա մ ս ո ն ո ւմ )
Կ ոստ ա նդնուպ ոլսոս1 և
չր շ ա կ ա յք ո ւմ
7 7 վ ա ն ք
8 2 վ ա ն ք
1 0 8 վա նք
8 9 վա նք
2 5 վա նք
6 3 վա նք
4 3 վա նք
ե կ եղ ե ցի
ե կ եղ ե ցի
ե կ եղ ե ցիե կ եղ ե ցի
ե կ ե ղ ե ց ի
ե կ եղ ե ցի
ե կ եղ եցի
4 7 վ ա ն ք և ե կ ե ղ ե ցի
Ը ն դ ա մ ե ն ը ց ո ւ ց ա կ ն ե ր ո ւ մ ' 1 9 7 1 0 7 3 1 2 7 0
Հ ի մ ն վ ե լո վ պ ա շտ ոնա կա ն գրությունների'
Պ ա տ րիա րքա րա նի թ ա ք րիրն ե րի վյ։ա, կա րելի
Է հստ ա կորեն ա սե լ, որ Օ ս մ ա ն յա ն կ ա ո ա վ ս ւ -
ա ւ թ յ ո ւ ն ը ա մ Լ ն ա ի փ ս ւո հ ս կ ո ղ ո ւ թ յա ն տ ա կ է
պ ա ն ե լ ն ս ւե հ ա յկ ա կ ա ն ե կ ե ղ ե ց ի ն ե ր ն ո ւ վ ա ն
ք ե ր ը :Հ ա մ ա շխ ա րհա յին ա ռա ջին պ ա տ երա զ մ ի
ն ա խ օր յա կին , 1 9 1 2 — 1913 թ վա կա ն ներին,
Թ ուրքիա յի բ ո լո ր հա յկա կա ն վա նքերի և
եկեղ եցին երի թ վ ով ն ու վիճաէքովյ։ թ ուրքա կան կա ռա վ ա րութ յա ն հա տ ուկ « հ ետ ա քր քր ոլ-
թյունըյ) ո ր ո շա կ ի կա պ ւէ ունւեցել ա ր և մ տ ա
հա յութ յա ն ֆ իզիկա կա ն ոչնչացման դիվա յին
ծր ա գ ր ի ' մ ե ծ եղեոնի ծրա գրի հետ ։Մ ի ա մբողջ ժողովրդի ն ա խ ճիրի ու բ ն ա
ջնջման հետ ոչնչա ցվեցին նա և ա յդ ժ ո
ղովրդի դ ա րերի ըն թ ա ցք ում ստ եղ ծ ա ծ տ ն տ ե
սա կա ն , քա ղ ա քա կրթ ա կա ն բա զ մ ա թ իվ և
բա զ մ ա տ եսա կ ա ր ժ եք ն եր ը , հուշա րձա նները,
ինչպ ես նա և մշա կութ ա յին ա յդ արժեքն,երի
մ ա սը կա զմող վա ն քե[& ու եկե ղ ե ցին եր ը։
1965 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 43
Ս Տ Ա Մ Բ Ո Ւ Լ
ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՐԻԱՐՔԱՐԱՆԻ
ԳՐԱԱԵՆՕԱԿԻ ՕՐԻՆԱԿԸ
Գ ր ա ս Լ ն -
յ՚֊ԿԻ
Կ ա ր պ ի
М - ը
Ի ն չ / ։ ՛ մ ա ս ի ՚ հ
Է պ ր վ ա *
/• 'ո վ ա ն ղ ա կ ա թ յ ս / հ
Հ ա մ ա ո п т ա ղ ի ր րԿ ա ղ մ ո ղ ը Պ և ո ւ ր
Ս ե ա ղ ր ո ւ . ֊
թ յ ա ն
( / կ ա կ ա ն ը
Մ ա ք ր ա -
4 ր ռ լ ի / յ ա ն
թ վ ա կ ա ն , .
2 7 9 1 в в 2յ Յ Յ օ թ .
փ Լ ա ր վ ա ր յ ,
г
1 3 3 0 թ .
փ ե ա ր վ ա ր ի
4
Ա ր դ ա ր ա դ ա տ ո ւթ յա ն ե դ ա վ ա ն ա ն ք ն ե ր ի բ ա ր ձ ր
մ ի Ս ի ս ա ր ո ւթ յա ն
1330 թ . 2 2 հունվա ր թ վ ա կիր և № 130
ա րդա րա դա տ ութ յա ն և դ ա վա նա նքների մ ի
նիստ րութ յա ն պ ա տ ա սխ ա ն ն է։ Ս տ ա մ րոլլո լմ
ե. երեք ք ա ղ ա քն ե րում գտ նվող 39 ե կ ե ղ ե ց ի
ներից 3 1 - ը կ ա յսե րա կա ն հրա մ ա ն ով հ ա ս
տ ա տ վ ա ծ, մ ն ա ց ա ծ 8 ե կ ե ղ ե ց ին եր ը կ ա յս ե ր ա
կան հր ա մ ա ն ո վ հա ս տ ա տ վ ա ծ չեն։ Ա յգ մ ա
սին հ ա րկ ե ղ ա ծ տ եղ եկութ յուն ն երը ստ ա ցվ ա ծ
լին ելով , կ ա յս ե ր ա կ ա ն հրա մ ա ն ով հ ա ստ ա տ
վա ծ եկեղ եցին երի անունները և կա յսերա կա ն հրա մ ա նն երի թ վա կա ն ն երը , ի սկ կ ա յս ե ր ա
կան հրա մ ա ն ով չհա ստ ա տ վա ծ եկեղեցին երի
վ ա յրե րը։ անունները և կա ռուցմա ն թ վ ա կա ն ները ցուցն ող ց ուցա կը երկու օրինա կով սրա
հետ ներկա յա ցն ում ենք Ջ ե ր բա րձրութ յա նը
և խ նգրում են ք, հա մ ա ձա յն կա նոնի, հա րկ եղա ծ կա րգա գրութ յունները անել։
Ա յգ մ ա սին հրա մա նն ու ֆ երմա նը Նորին Վ սեմ ութ յա ն ն է.
(Հ ա յե ր ե ն ո վ հա վ ելվ ա ծ) '
Գ րվ ա ծ հ 1 915 թ . փ ետ րվա րի 2 ֊ի ն ։
(Ս տ ո ր ա դ ր ո ւթ յո ւն )
ՀԱԱՈՈ ՊԱՏՐԻԱՐՔԱՐԱՆԻ
ԳՐԱՍԵՆՅԱԿԻ ՕՐԻՆԱԿԸ
I Գ ր ա ս ե ն ֊
\ , ա կ ի * - ը
Կ ա ր պ ի
. 4 ֊ ը
Ի ն չ յ , մ ա ս ի ՛ ։ .
Է պ ր վ ա ձ
Ր ւ ւ վ ւ ս ն ղ ս ւ կ ո լ ի / յ ա ն
Հ ա մ ա ո ո տ ա ղ ի ր րԿ ա պ , ք ո ղ ը Պ ե տ ը
Ս հ ա ղ ր ո ւ ֊
թ յ ա %
թ վ ա կ ա ՛ ն ը
Մ ա ր ր ա -
դ ը ո լ թ յ ա ն
թ վ ա կ ա ն ր
Ս ւ ո ա մ ր ո ւ լ ա . մ և ե ր ե ք » վ * ա -
ղ ա ր ն ե ր ո ւ մ ղ ա ն վ ո ղ և
կ ա յ ս ե ր ա կ ա ն Հ ր ա մ ա ն ո վ
Հ ա ս ա ա ա վ ա ձ ե կ ե ղ ե ց ի ն ե ր ի
ա ն ո ւ ն ն ե ր ր լ , կ ա յ ս ե ր ա
կ ա ն Հ ր ա մ ա ն ա գ ր ե ր ը ե
թ վ ա կ ա ն ն ե ր ը Ա ո ւ ը ն ո ղ
ց ո ւ ց ա կ ,
1. Ե ն ի -Ք յո յո ւ մ Մ ա յր Ա ս տ վ ա ծ ա ծի ն ե կ ե ղ ե
ց ի ։ Ն որոգ ում ը հա ստ ա տ վ ա ծ է 1248 թ.
ջ ե մ ա զ ո ւլ֊կ վ վ ե լի սկղ բին տ րվ ա ծ կ ա յս ե
ր ա կա ն ֆ եր մ ա ն ո վ ։
2 — 3 . (ջն ջվ ա ծ են )։
4 . Կա նա բա ( ? ) կղղում Ս . Լուսա վորիչ ե կ ե
ղեցիւ Հ ա ս տ ա տ վ ա ծ է 1 2 7 0 թ . զիէհիջջե
ա մ սի սկզ բո ւմ տ ր վ ա ծ կա յսերա կա ն
հրամա՛նով:
5 . Թ ոփ -Կ ա փ ուո ւմ Ս . Ն իկող ա յո ս ե կե ղ ե ց ի ։
Ն որոգմա ն կ ա յսե րա կա ն հրա մ ա նը
տ րվ ա ծ է 1 2 4 7 թ . ռա մա զ ա ն ա մ սի
սկզ բին։
6. Բ յո յո ւք -Դ ե ր ե ո ւմ Ս . Հ ռ ի փ ս ի մ ե (ա ղ ա
վ ա ղ վ ա ծ ) ե կ ե ղ ե ց ի ն ։ Ն որոգմա ն մա սին
1311 թ . ջե մ ա զ -ո լլ-է վ վ ե լի 2 2 - ի կ ա յս ե
րա կա ն ֆ եր մ ա ն ը ս տ ա ց վ ա ծ է։
7. Ռ ռ ւմ ե լի ֊Հ ի ս ա բ ո ւմ Ս . Սա նդուխ տ ե կ ե ղ եցին։ Ա յս եկե ղ ե ցու զա նգա կա տ ա ն
8.
ն որից կա ռուցմ ա ն մա սին 1939 թ . մ ո լ-
հ ա ր ր ե մ 5 թ վ ա կ ի ր ... (պ ա կ ա ս Լ)։
է յուրում Ս. Եղիա ե կեղ եցին , 1 2 4 7 թ.շեվվ ա լի ս կ զ բ ո ւմ ... (պ ա կ ա ս է)։
9 . (ջն ջվ ա ծ ՛է)։
1 0 . Ս կյոլգ ա րում , Ե ն ի ֊Մ ա հ ա լե ո ւմ Ս . Կա
րաս/ետ ե կեղ եցին ։ Ն որոգմա ն մ ա սին
երկու հրա մա ն կ ա — 1141 թ . ս ե ֆ ե ր ա մ
սի վերջին և 1140 թ . սե ֆ եր ա մ սի կ ե
սին։
1 1 . ( ջնջվա ծ է) ։
12. Կա նդիլլիում 4 . Ա ռ ա ք ե լո ց եկեղեցին։
Ն որոգմա ն մա սին 1 3 1 0 թ . մ ոլհա ր րեմա մսի 6 ֊ ի կա յսերա կա ն ֆ երմա նը ստ ա ց
ված է։
13. Ե դ ի -Կ ոլլե ում հիվա նդա նոցի եկեղեցին ։
Ա յս եկեղեցին գսէնվում Է հիվա նդա նոցի
ա յգում։ Ե կեղեցու և հիվ ա նդ ա ն ոցի կա -
44ե Տ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 1965
Կոսսւանդնուսյոլսի հսւ|ոց եկեղեցիների մի մասի ցու
ցակը' վաւրերի ու կառուցման թվականների նշումով:
ռոլցմա ն մա սին կա կա յսերա կա ն ֆ ե ր
ման 620 զիլկա դի ա մսի 7 -ին ։14. Կա սըմ ֊<Ւաշա յո ւմ Ս . Լա կոր եկեղեցին։
նորոգման և կա ռուցմ ս/ն մա սին ֆ ե ր
ման ստ ա ցվ ա ծ Է 1271 թ . մ ոլհա ր րե մ
ամսի վերջին։15. Կում-Կ ա փ ո ւում Պ ա տ րիա րքա րա նի ե կե
ղեցին։ Նորոգման մա սին կա յսերա կա ն
ֆերմա ն շնորհվա ծ Է 1291 թ . ռ ե բ ի -ո ւլ-
Է վվելի 2 3 -ին ։16. Օ րթ ա -Ք յոյում Ս . Ա ստ վա ծա ծին ե կ ե ղ ե
ցին։ Ա յս եկեղեցում վա րդա պ ետ ների
ա պրելու հա մա ր երկու սե ն յա կի կա ռուց
ման մա սին 1282 թ . սե ֆ եր ա մսի կ ե սի թվսՀկանով կայսերա՛կան ֆ երմա նը
ստ ա ցվա ծ Հ։
17. ( ջնջվա ծ ւէ)։18. Բեյօղլուում (Բ ե ր ա ) Ս . Երրորդություն
եկեղեցին։ Նորոգմա ն մ ա սին 1251 թ.
ռ ե ր ի ֊ո զ ֊ա խ ը ր ի սկզբի թ վ ա կիր կա յս ե
րական ֆերմա նը ստ ա ցվ ա ծ է։
19. Բեյօղլուում Ս. Լա րություն եկեղեցին։
Սույն եկեղեցու և նրան կից աղջկանց և
տ ղա յոց դպ րոցի կա ռուցմա ն մա սին
1 210 թ . զիւգադե ա մսի 1 7 -ի թ վա կիրֆ եր մ ա ն ը ստ ա ցվ ա ծ է։
2 0 . (ջնջվա ծ է)։
2 1 . Ս կյուդ ա րում, Ս ելա մ սըզ ում Ս . Խաշ ե կ ե
ղ եցին։ 1245 թ . զիլգա դեի կեսի թ վ ա -կիր ֆ երմա նը կա ։
2 2 . (ջնջվա ծ է )։
2 3 . Ֆ ե ր ի -Ք յո յո ւմ Ս . Վա րդա ն եկեղեցին։
Ա յս եկեղեցին ա ռա նձին կա յսերա կա ն
ֆ երմա նով հա ստ ա տ վ ա ծ չէ, միա յն հի
շյա լ գյուղում մի վա րդա պ ետ ի բ ն ա կ վ ե
լու մ ա սին 1277 թ . սե ֆ եր ա մ սի 1-ինկա յսերա կա ն ֆ երմա ն կ ա ...
2 4 . Կոլզկունջոլքում Ս . Լուսա վորիչ ե կեղ ե
ց ին ։ Ե րեք ֆ եր մ ա ն ո վ հա ստ ա տ վա ծ է '
1 2 5 0 թ . շեվ վ ա լ ա մ սի սկզ բին , 1277 թ . շա րա ն ա մ սի կ ե սին , 1291 թ . ջեմ ա ղ -
ուլ-էվ վ ելի 3 -ի ն ։2 5 . ( ջնջվա ծ է)։
2 6 . Մ ա ք ր ի -Ք յո յո լմ ]). Ա ստ վա ծա ծին ե կ ե
ղ եցին ։ Ն որոգմա ն մա սին 1263 թ . շա
րա ն ա մսին ֆ եր մ տ ն ը ստ ա ցվ ա ծ է։
2 7 . Ս ա մ ա թ իա յում , Ա լթ ը -Մ ե ր մ ե ր ո ւմ Ս . Լ ա -
կ ոբ ե կեղ եցին ։ Ն որից կա ռուցվ ելու մ ա
սին 1274 թ . . . կա յսերա կա ն ֆ երմա նը
տ րվ ա ծ է։
2 8 . Ս ա ն ֊Ս տ ե ֆ ա ն ո ս ո լմ Մ . Ս տ եփ ա ն ոսի ե ֊ կեղ ե ցին ։ 1 2 5 9 թ . ջեմա զ-ոլլ-ւէվվելի կ ե
սի ֆերմա՛նով հա ստ ա տ վ ա ծ է։
2 9 . Կ ա ր թ ա լոլմ Ս . Նշան ւեկ,եղեցին։ Լ ա ս ֊
տ ա տ վ ա ծ ՛է 1 2 7 3 թ . սե ֆ եր ա մսի վերջիկա յսերա կա ն ֆ երմ ա ն ով ։
3 0 . Բ ե շի ք ֊Թ ա շո ւմ Ս. Ա ստ վ ա ծա ծին ե կ ե ղ ե ց ի ն ։ ն որոգ մ ա ն մ ա սին ֆ եր մ ա ն ը 1254 թ .
15.4. (պ ա կ ա ս ւէ)։
3 1 . Կ ա դ ի -Ք յո յո ւմ Ս . Թ ա գա վոր եկեղեցին։
Ն որոգմա ն մ ա սի ն 1 2 2 9 թ . ջե մ ա ղ -ո լլ-
•էվվելի վերջում կա յսերա կա ն ֆերմա ն
կա ։ Կա ռուցմա ն մ ա սին 1 2 7 3 թ . ...ա մ ս ի
վերջին ֆերմս/ն կա։3 2 . Խ ա ս -Ք յո յո ւմ Ս . Ստեփան. ոս եկեղեցին։
նորոգմ՛ան մ ա սին ֆ երմ ա ն կա 1246 թ.ջե մ ա ղ ֊ Ուլ֊է վվելի ս կղբին։
3 3 . Ս ա մ ա թ իա յում Ս. Գևորգ եկեղեցին ։ Ն ո
ր ի ց կա ռո ւցվ ելու մ ա սին կա յսերա կա ն ֆ եր մ ա ն ը 1 3 0 2 թ . զիլգա դեի սկղբին։
3 4 . Ենի-ԿսՀվէուում Ս . Թ ա դ ե ո ս -Բ ա ր թ ո ղ ի -
մ ե ո ս ի ե կ ե ղ ե ց ին ։ 1 2 6 2 թ . սեֆ երի սկզբի
թ վ ա կիր ֆերմս/նը ստ ա ցվ ա ծ է։3 5 . Ղ ա [ա թ ա յ Ոէ-մ Ս . Լուսա վորիչ եկեղեցին։
Ե րեք ֆ երմա ն կ ա — 1145 թ . շա րա նի կ ե սին , 1 1 3 3 թ . ռ ե բ ի -ո զ -Հ վ վ ե լի վերջին,
1140 թ . ղիլհիջջե ա մսի վերջին։
3 6 . Կ ուրոլ-Չ ՚եշմ եոլմ Երևմս/և Ս. Խաչ ե կ ե
ղ եցին։ Ֆ ե ր մ ա ն ը ' 1249 թ . ջե մ ա զ -ո ւլ-
Էվ վ ելի սկզբին։
1965 է ջ մ ի ա ծ ի ն45
37. Բ ո յա չ ի ֊Ք յղ յո Հ մ Ս . Ե րից Մ ա ն կան ց ե կ ե ֊
դ եց ին , Ֆ եր մ ա ն ը 1301 թ . ո ե բ ի -ո լլ-է վ . վե/ի 1 9 -ի ն ,
3 8 . Պ ա լա թ ում Ս. Հր ե շտ ա կ ա պ ե տ ե կեղ եցին ,
Ն որոգմա ն մ ա սին 1104 թ . ս ե ֆ ե ր ա մսի
կեսին և 1104 թ . ջե մ ա ղ -ո լլ-է վ վ ե լի կ ե
սին երկու ֆ երմա ն կա։
3 9 . է յո լբ ո ւմ Ս . Ա ստ վա ծա ծին եկեղեցին ,
Նորռղմա ն ֆ երմա նը 1256 թ .',
ՀԱԱՈ՚Ց ՊԱՏՐԻԱՐՔԱՐԱՆԻ
ԳՐԱՕՕՆ8ԱԿԻ ՕՐԻՆԱԿԸ
Գրասենյակի М-р
կար4ի Ինչի մասին է ղրւ/ած
Բովանղակո, թ յան Համ Ш ո ո ս , ս/ղ ի ր ր Կազմողը Պեաը
Սեաղրոլ- թյա ն
թվականը
Մ աքրա- ղրոլթյան թվականը
Ստամրոլլո, մ և երեք քաղաքներում գտնվող կայ
սերական ֆերմանով չՀասաաւոված եկեղեցիների վայրերր, անունները ե կառուցման թվականները
ցուցնող ցուցակ.*
1. Բ ող ա զ -Ի չիո ւմ (Բ ռ ս ֆ ո ր ) , Ի ս թ ե ն ի յե ո ,մ
Ս. Հով հա ն ն ես ե կ ե ղ ե ց ի ն , 1203 թ .,
2. Բ ե յք ո զ ո լմ , Ս . Ն իկող ա յո ս ե կեղ եցին ,
1 2 5 0 թ .,
3 . Մ ա ք ր ի ֊Ք յո յ կա ղ ա յո ւմ , Մ յուղ ա ֆ Ա ղ եր-
լի գյուղի ե կ ե ղ ե ց ի ն , 1251 թ .,
4 . Կա ր թ ա լի կա ղ ա յո ւմ , Ա լե մ ֊Դ ա ղ ի հ ա յ
կա կա ն գյուղում , Ս . կ ա ն ե կե ղ ե ց ին ,1251 թ .,
5 . Կ ե դ ի ք -Փ ա շա յո լմ , Ս . Հով հա ն նես ե կեղ ե
ց ի ն , 1 2 9 2 թ .,
6 . Բեյօղլուում (Բ ե ր ա ) , Բ ա նկա լթ իի հ ա յ
կա կա ն գերեզմա ն ա տան Ս. Լուսավորիչ
ե կեղ եցին , 1281 թ .,
7. Նա րլը֊Կա վւուում Ս . Հով հա ն նես ե կ ե
ղ եց ին , 1223 թ .,
8 . Կում֊Կա ՛փ ուից դուրս Ս . Հա րություն ե - կե ղ եց ին , 1274 թ .,
է Ր Զ Ր ո Ի Մ Ի ՛ ԼԻ Լ Ա Յ Ե Թ
ՀԱաա ՊԱՏՐԻԱՐՔԱՐԱՆԻ
ԳՐԱՍԵՆՅԱԿԻ ՕՐԻՆԱԿ/:
Գրասենյակի М -ը
Կաըղիм -а
/*^/Г մասին է ղրվաձ
Րո$1 անէ/ակու թյա*Ա Համ ա ո ո ա ա պ է րլւ Կաւրք ո ղ է.
1
Պ հարՍևադրա.֊
թյաՆթվակա՚եր
Մաբրա֊գրությանթվականը
381 гоао1330 թ .
փետրվարի28
1330 թ.փետրվարի
28
Ա ր դ ա ր ա դ ա տ ո ւ թ յա ն ն դ ա վ ա ն ա ն ք ն ե ր ի
մ ի ն ի ս տ ր ո ւ թ յա ն
Ե րղնկա յի սա ն ջա քում գտ նվող Ս. Փրկիչ
եկեղեցին 1262 թ . վերջերին կա յսե րա կա ն
հրա մ ա նով հ ա ս տ ա տ վ ա ծ լի ն ե լո վ , վ ե ր ո հ ի -
21ш1 1ԻՎա 1 " լմ և "նրան հա րա կ ից գյուղերում գտնվող կ ա յսե րա կա ն հրա մ ա ն ով չհ ա ս տ ա տ
վա ծ 76 ե կ ե ղ ե ց ի ն ե ր ի վ ա յր ե ր ը , ա նունները և
կա ռուցմ ա ն թ վ ա կ ա ն ն ե ր ը ցուցն ող մ ե կ օ ր ի
նակ ց ուցա կը սրա հետ ն երկա յա ցվ ում է և
խ ն դ րվում, հա մա ձա յն օրեն քի, Ձ ե ր ա նհրա
ժեշտ կա րգա դրութ յունը.
1 Պ ա րղվ ում է , որ ս ո ւյն ց ո ւց ա կ ի ց չն շվ ա ծ ե կ ե ղ ե
ց ի ն ե ր ի մ ա ս ի ն կ ա զ մ վ ա ծ Լ ա ոա նձին ր ո ւց ա կ , ո ր ո վ
հե տ և ա յղ 8 ( շ ն չ վ ա ծ ) ե կ ե դ ե ց ի ն ե ր ր կ ա յս ե ր ա կ ա ն ֆ ե ր
մ ա ն ո վ հա ս տ ա տ վա ծ շե ն , ո ր ո վ ա յս ց ո ւց ա կ ո ւմ մ ն ո ւմ
Լ 3 1 ե կ ե ղ ե ց ի , ի ն չպ ե ս նշվա ծ Հ պ ա շտ ոնա կա ն դ ր ո ւ
թ յա ն մեշւ
46Է Տ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 1965
ե ր զ ն կ ա
Ֆ ե ր մ ա ն ո վ ա ռ ա ն ց ֆ ե ր մ ա ն ի
, 76
կ ցվ ա * { 1 3 3 0 թ . փ ետ րվա րի 2 Տ -Ի
« V 2 0 2 0 թա քրիրին՛
3< Ьгմ ա ն ի р . կ ս ւ ա ս ց մ ա ն բ .
1. Բուն Երզնկա յում գտնվող Ս . Նշան ե կե
ղեցին, 1250 թ •'2. Բուն Երզնկա յում գտնվող Ս. Երրորգու-
գություն եկեղեցին, 1 252 թ-։
3• (ՀեքՎած 'Է)* .4. Բուն Երզնկա յում գտնվող Ս. Սա րդիս
կ եղեցին, 1255 թ ■ ՛5 . Բուն Երզնկա յում գտնվող Ս . Ա ստ վ ա
ծածին եկեղեցին, 1 305 թ .։6. Ե րզնկա յի սան չա քի Մ ի թեն ի գյուղում, Ս.
Հա կոբ եկեղեցին , հնուց։ ̂7. Ե րզնկա յի սա նջա քի Խեյր՚եթեբ գյուղում,
Ս. Էուսավո րիչ եկեղեցին , հնուց,8 . Ե րզնկա յի սան չա քի Ախ ուրջուի գյու
ղում, Ս. Մ ինա ս եկեղեցին, հնուց։
9 . Երզնկա յի սա նջա քի Ս. Օհան գյուղում,
Ս. Օհան եկեղեցին , հնուց։10. Երզնկա յի սա նջա քի Մ ի թեն ի գյուղում,
Ս. Եղ իա եկեղեցին, հնուց։
Д ч - '
л» •Դք.'IV?-.
*֊
%՛, Հ՝.
' »
> г I. у}'; -
т 4 ?■- ՛■՝ ՜՛
4ч- ф Г
' Ъ ' " '
'֊>֊-
-г , Vերղրումի վիլայեթի Քեմախ գավառի Ոսյյոց եկեղեցի
ների մի մասի ցուցակը:
11. Երզնկա յի սա նջա քի Մ ի թ ե ն ի գյուղում,
Ա. Խաշ ե կե ղ ե ց ին , հնուց:
12. Երզնկա յի սա նջա քի Գ յոլչեքեն Փ ա լա ն֊
գա ( 1 ) գյուղում, Ս . Հ ո ի փ ս ի մ ե ի ե կեղ ե
ց ի ն , հնուց։] 3 . Երզնկա յի սա նջա քի Ղ ա րմ րի գյուղում,
Ս. Գևորգ ե կե ղ ե ց ի ն , 12։ ։ թ .։14. Երզնկա յի սա նջա քի Ղ ա րմրի գյուղում,
Ս. Օգսենտ իոս վա նքի ե կե ղ ե ց ին , հնուց։
15. Երզնկա յի սա նջա քի Գյուլլեջի գյուղում,
Ս. Գևորգ ե կե ղ ե ց ի ն , 1256 թ .։
1 6 . Երզնկա յի սսէնջաքի Գյուլլեջի գյուղի մ ո տ , Ս . Ա տ եփ ա ն ոս ե կե ղ ե ց ին , հնուց։
1 7 . Երզնկա յի սա նջա քի ԳյուԱեջի գյուղի մ ո տ , Մ. Բ՜որոս ե կե ղ ե ց ին , հնուց։
18. Երզնկա յի սա նջա քի Գ յուԱ եջի գյուղին
մ ո տ , Ա. Ա ստ վ ա ծա ծի ն ե կե ղ ե ց ին , հնուց։
19. Երզնկա յի սա նջա քի Մ ա հ մ ո լգ լո լ գ յուղում, Ա. Ա տ եփ ա ն ոս ե կեղ եցին , հնուց։
2 0 . Երզնկա յի սա նջա քի Մ ա հ մ ո լգ լո լ գյուղի
՜մ ո տ , Ս . Ա ս տ վ ա ծ ա մ ա յր եկեղեցին ,
հնուց։2 1 . Երզնկա յի սա նջա քի Փիզվան գյուղում,
Ս. Նշան ե կ ե ղ ե ց ի ն , 1289 թ .։
2 2 . Ե րվն կա յի սա նջա քի Փիզվան գյուղի մոտ ,
Մ. Գևորգ ե կ ե ղ ե ց ի ն , հնուց։
2 3 . ■Երզնկա յի սա նջա քի Կա րա գիքին գ յու
ղում, Ա . Հր ե շտ ա կ ա պ ե տ ե կեղ եցին ,
1255 թ .։2 4 . Երզնկա յի
գյուղում,
հնուց։2 5 . Ե րվն կա յի սա նջա քի Ստ որին Չ իֆ թ լիք
գյուղում, Ս . Ա ստ վ ա ծա ծին ե կե ղ ե ց ի ն ,
հնուց։2 6 . Ե րվն կա յի սա նջա քի Կ ա ր ա -Ք իլիսե գ յու
ղում, Ս . Ա ստ վ ա ծ ա ծի ն ե կեղ եցին , հնուց։
2 7 . Երզնկա յի սա նջա քի Ա ք չե -քե ն գ գյուղում,
Ս. Ա ստ վ ա ծա ծի ն ե կեղ եցին , հնուց։
2 8 . Երզնկա յի սա նջա քի Փ իթ ա րիջ գյուղում,
Ս. Ս ա րգիս ե կե ղ ե ց ի ն , հնուց։
2 9 . Երզնկա յի սա ն ջա քի Խ նձորի գյուղում,
Ս. Ա ս տ վ ա ծ ա մ ա յր ե կեղ եցին , հնուց։
3 0 . Երզնկա յի սա ն ջա քի Շ ի ի ը ի գյուղում, Ս.
Խաչ ե կե ղ ե ց ի ն , հնուց։
3 1 . Երզնկա յի սա նջա քի Մ ե ղ ո լս ի կ գ յո լղ ա մ ,
Ս. Նշա ն ե կե ղ ե ց ի ն , 1261 թ .։3 2 . Երզնկա յի սա նջա քի Մ ե ղ ո լս ի կ գյուղում,
Ս. Գևորգ ե կե ղ ե ց ին , հնուց։3 3 . Երզնկա յի սա նջա քի Կա րսէ-Բ՚ոլս գյու
ղում, Ս . Ա ստ վ ա ծ ա ծի ն ե կեղ եցին , հնուց։
3 4 . Երզնկա յի սա նջա քի Բ յո յո լք -Է ք ր ե ք գ յու
ղում, Ս . Գևորգ ե կե ղ ե ց ի ն , 1245 թ .։
3 5 . Երզնւկայի սա նջա քի Զ ա թ գյուղում, Ս.
Ա ստ վ ա ծա ծին ե կե ղ ե ց ի ն , 1 275 թ .։3 6 . Ե րզ ն կա յի սա ն ջա քի Մ ոն լոլ գյուղում,
Ս . Ա ստ վ ա ծա ծին ե կեղ եցին , 1 2 7 5 թ .։
սա նջա քի Վերին Չ ի ֆ թ լի ք
Ս . Ա ստ վ ա ծա ծին ե կե ղ ե ց ի ն ,
1965 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն47
37. Ե րզ ն կա յի սա ն ջա քի Ռ ո լմ -Է ք ր ե ք գ յո լ֊
ղում, Ս . Կ իբա կոս ե կե ղ ե ց ին , 1 2 4 5 թ .,
ՅՏ. Ե րզ ն կա յի սա ն ջա քի է ր ք ա ն գյուղում,
Ս. Ա ստ վ ա ծա ծին ե կե ղ ե ց ին , 1274 թ .,3 9 . Երզնկա յի սա ն ջա քի Գ յո լլն ե ս ի ք գյուղում,
Ս. Թ ա դ եոս ե կե ղ ե ց ին , հնուց,
40. Ե րզ ն կա յի սա ն ջա քի Գ յո լլն ե ս ի ք գյուղի
մ ո տ , Ս . Կ ա րա պ ետ ե կ ե ղ ե ց ի ն , հնուց։41. Ե րզ ն կա յի սա նջա քի Դ ա ջրա ք գյուղում,
Ս. Ա ստ վ ա ծա ծի ն ե կե ղ ե ց ին , 1 2 3 5 թ .։
4 2 . Ե ր զ ն կ ա յ ի ս ա ն ջ ա ք ի Ս . Լ ո լ ս ա վ ո ր չ ի Չ ա ր ֊
չ ա ր ա ն ա ց վ ա ն ք ո ւ մ գ տ ն վ ո ղ հ ա յ ո ց ե ֊
կ ե ղ ե ց ի ն , հ ն ո ւ ց ։
4 3 . Ե րզ ն կա յի սա ն ջա քի Չ ո ր ս գա նձ վանքում՞֊
հ ա յո ց ե կ ե ղ ե ց ի ն , հնուց։
4 4 . Երզնկա յի սա ն ջա քի Ս. Գևորգ վա ն քում,
Ս. Գևորգ ե կ ե ղ ե ց ի ն , հնուց։
45. Երզնկա յի սա նջա քի Ս. Ն երս ես Հ ա յր ա -
պ ե տ ի վ ա ն քում , հ ա յո ց ե կ ե ղ ե ց ի ն , հնուց։46. Երզնկա յի սա ն ջա քի Ս . Կ իրա կոս վա ն
ք ում , հ ա յո ց ե կ ե ղ ե ց ի ն , հնուց։
47. Երզնկա յի սա ն ջա քի Ս. Հ ա կ ո բ Մ ծբն
հ ա յբա պ ետ ի վա ն քում , հ ա յո ց ե կեղ եցին , հնուց։
48. Ե րզ ն կա յի սա ն ջա քի Ս . Շ ո ղ ա կ ա թ վա ն
քում , հ ա յո ց ե կ ե ղ ե ց ի ն , հնուց։
49. Երզնկա յի սա ն ջա քի Մ ի ա մ ո ր Ս. Կա բա ֊
պ ետ վ ա ն քի ե կ ե ղ ե ց ի ն , հնուց։
5 0 . Երզնկա յի սա ն ջա քի Մ. Պ ող ոս-Պ ետ բոս
վա նքի հ ա յո ց ե կ ե ղ ե ց ի ն , հնուց։
5 1 . Ե րզ ն կա յի սա ն ջա քի Ս. Ն իկող ա յո ս վ ա ն քի հ ա յո ց ե կ ե ղ ե ց ի ն , հնուց։
52. Երզնկա յի սա ն ջա քի Ա րրըքյի ( ? ) Մ. Բ՛ո
բ ո ս վ ա ն քի հ ա յո ց ե կ ե ղ ե ց ի ն , հնուց,
53. Երզնկա յի սա ն ջա քի Ս. Թ ա դ էոս ա ռ ա ք
յա լի վ ա ն քի հ ա յո ց ե կ ե ղ ե ց ի ն , հնուց։
54. Ե րզ ն կա յի սա ն ջա քի Խ նդրա կա տ ա ր Ս.
Ա ս տ վ ա ծ ա ծի ն վ ա ն քի ե կ ե ղ ե ց ի ն , հնուց։5 5 . Ե րզ ն կ ա յի սա ն ջա քի Ս . Թ ա դեոս Ա ռ ա ֊
ք յա լի վ ա ն քի ե կ ե ղ ե ց ի ն , հնուց։
5 6 . Ե րզ ն կա յի սա ն ջա քի Ս. Ա ստ վ ա ծա ծինվա նքի ե կ ե ղ ե ց ի ն , հնուց։
' 4 3 — 5 6 Հա մ ա ր ն ե ր ո ւմ "վ ա ն ր օ ր ա ո ը դ ր վ ա ծ է հա - յե ր ե ն »
5 7 . Երզնկա յի սա նջա քի Օրի գյուղում, Ս.
Մին ա ս ե կեղ եցին , հնուց,
5 8 . Երզնկա յի սա նջա քի Օրի գյուղում, Ս. Բ՛ոբոս ե կեղ եցին , հնուց։
5 9 . Երզնկա յի սա նջա քի Ս . Գևորգ վա նքի հա յո ց ե կեղ եցին , հնուց,
6 0 . Երզնկա յի սա նջա քի Ք իլիջի գյուղի Ս .
Բ՛ոբոս ե կեղ եցին , հնուց,
6 1 . Երզնկա յի սա նջա քի Կոմքիզ գյուղի Ս.
Բ ա րթ ող իմ ե ոս ե կեղ եցին , հնուց,6 2 . Երզնկա յի սա նջա քի Կոմքիզ գյուղի Ա.
Հով հա ն ն ես ե կե ղ ե ց ին , հնուց։
6 3 . Երզնկա յի սա նջա քի Թ իլ գյուղի Հ ո լխ -
տ ա կ Հ ա յրա պ ե տ ( 4 ) վա նքում գտնվող հա յոց ե կեղ եցին , հնուց,
6 4 . Ե րզ ն կա յի սա նջա քի Ս. Քա ռա սուն Մ ա ն ֊ կունք ե կե ղ ե ց ին , հնուց։
6 5 . Երզնկա յի սա նջա քի Ռ ո ւմ ֊է ք ր ե ք գյուղի
Ս. Ա ն ա րծա թ վա նքի հ ա յո ց ե կեղ եցին , հնուց։
6 6 . Ե ր զ ն կ ա յ ի ս ա ն ջ ա ք ի Մ ա հ ս ո լ դ լ ի գ յո ւ ղ ի
Ս . Ա ս տ վ ա ծ ա ծ ի ն ե կ ե ղ ե ց ի ն , հ ն ո ւ ց ,
6 7 . Երզնկա յի սա նջա քի Մ ի թ են ի գյուղի Ս.
Ա ստ վ ա ծա ծին ե կեղ եցին , հնուց,6 8 . Երզնկա յի սա նջա քի Դ ին ք ե րթ եք գյուղի
Ս. Գ րիգոր ե կե ղ ե ց ին , հնուց,
6 9 . Երզնկա յի սա նջա քի Փալանգա գյուղի Ս.
Գ ա յա ն ե վա նքի հ ա յո ց ե կեղ եցին , հնուց։7 0 . Երզնկա յի սա նջա քի Մ. Ք րի ստ ա փ որ
վա նքի հ ա յո ց ե կեղ եցին , հնուց։
71. Երզնկա յի սա նջա քի Ս . Ս տ եփ ա ն ոս վա ն
քի հ ա յո ց ե կե ղ ե ց ին , հնուց,
72. Երզնկա յի սա նջա քի Ս . Մ ին ա ս վանքիհա յոց ե կե ղ ե ց ի ն , հնուց,
73. Երզնկա յի սա նջա քի Փեզվան գյուղի Ա.
Եղիա վա նքի հ ա յո ց ե կ ե ղ ե ց ին , հնուց։
74. Երզնկա յի սա նջա քի է ր զան գյուղի Ս.
Կա րա պ ետ վա նքի ե կեղ եցին , հնուց։7 5 . Երզնկա յի սա նջա քի Թիլ գյուղի Ս. Կ ա ֊
թ ող իկե ե կե ղ ե ց ի ն , հնուց։
76. Երզնկա յի սա նջա քի Կա լեջիք գյուղի Ս .
Հով հա ն ն ես ե կե ղ ե ց ի ն , հնուց։
77. Երզնկա յի սա նջա քի Խ եզոլթի գյուղի Ս . Սա րդիս ե կե ղ ե ց ի ն , հնուց,
(Շարունակելի )
Ս . Ք Ո Լ Ա Ն Ջ Յ Ա ն
ՏՐԱՆՍԻԼՎԱՆԻԱՅԻ ՀԱՅԵՐԻ ՊԱՅՔԱՐԸ ԱԶԳԱՅԻՆ ԻՆՔՆՈԻՐՈԻՅՆՈԻԹՅԱՆ ՊԱՀՊԱՆՄԱՆ ՀԱՄԱՐ*
Ա յս բոլորի մա սին ա ռա ջինը վ կա յել Հ Ժ Ը
դարի հեղինակ Պրայը*'։ Մ ին ա ս ե պ ի ս կ ո
պ ոսի մա սին ցա նկա նում ենք անել մի քանի անհրաժեշտ ճշտ ումներ։ Վ երջերս դ ոկտ . Д .
Օրերդինսկին հա յտ նել է այն կ ա րծ իք ը , ըստորի ի բր դեռևս 1 6 6 9 — 1 672 թ վա կա ններին
Մինա սր Տ ր ան ս ի լվա ն ի ա յի Բ իստ րիցա ք ա
ղաքում է բնա կվել բա ղ մա թ իվ հա յ ե կեղ ե
ցա կա նների և պ ա շտ ոնյա ների հետ և կա մ
մինչև 1672 թ վա կա ն ը, ինչպ ես դ ա րձյա լ դրում է նա. в պ ա տ մա կա նորեն ստ ույգ է , որ
այս քա ղա քը կբնակերտ*1, մինչդեռ, ինչպ ես
երևում է նույն Մ ինա ս ե պ իսկոպ ո սի ձ ե ռ ք ո վ1676 թվականին Տ րա նսիլվա նիա յի թ ուրջով
քա ղա քում նորոգվա ծ ձեռա գրի կա պ ա կցու
թ յա մ բ դրա ծ իր հիշա տ ա կա րա ն ից, ժողո-
վուրղի կեսը մեկնելուց հետ ո Տ րա ն սիլվա -
նիա, ինք դեռ չէր հրա ժա րվել վա ն քից ( նկա
տի ունի ա նկա սկա ծ Սուչա վա յի Զա մ քա
վանքը— Ս . Ք . ) : Սա կա յն Մ ինա ս ե պ ի սկոպ ո
սը հետ ա գա յում, միա յն 1676 թ վա կա ն ին ,կրկնա կի կողոպ տ վելով ա սպ ա տ ա կո ղների
կող մ ից, մերկ և գլխ ա բա ց մի մորթ ի կա պ ա ծ,
* Շ ա րունա կվա ծ «է շ մ ի ա ծ ի ն » ա մ սա գր ի 1 9 6 4 թ վ ա
կա նի X Ժ Ր -ի ց ։
41 Р г а у О ., ‘ П ^веПаНопеБ ЬЫ ог1со-сП 11сае ......У1пс1оЬгппае, 1775. р 171.
42 Դոկտ. Д. Օրնրդինսկի, <т Լեհա հա յերը և ա նոնս
Ա նգրեա ս ա րքեպ իսկոպ ոսը Յ ա ղ լո վ ի ց ի մ ե շ » (թ ր գ մ .
Հ . Հ . Ո ս կ յա ն ), *Հ ա ն ւ/էս ա մսռրեա յտ , 1 9 6 3 , Էշ 9 0 — 9 1 , 102,
հա րկա դրվում Է փ ա խ չել Տրա նսիլվա նիա և միա նա լ ի ր ժողովրդին*3։
Թե ինչքա ն դժվա ր Է եղել Մ ին ա ս ե պ ի ս կ ո
պ ոսին հա մ ոզելու գ ործը, երևում Է ն ա և այն
փ ա ս տ ի ց , որ նրան դա վա նա փ ոխ ա նելու ա ֊ ռիթ ով Մ ոլղ ով ա յի հա յեր ի երբեմ ն ի ա ռ ա ջ
նորդին Լվով Հ ր ուղեկցել ոչ ա յլ ո ք , եթե ոչ
Լեհա ստ ա նի հ ա յ կա թ ոլիկ թ ե մ ի ա ռա ջնորդ
Վ ա ր դան Հուն ան յանը**։ Ձա րդ ուս՛ումնասի
րող ն երի ա չքից վ րի պ ա ծ մի ա յլ փ ա ստ վ կ ա
յո ւմ Է , որ Վրղսւ\րյանը Մին ա սի դա վա նա
փ ոխ լինելու տ ա րին 1686 թ վա կա նին դա ր
ձ յա լ Լվ ով ոլմ Է եղել և Մ ին ա ս ե պ իսկոպ ոսի
հ ա մ ա ր մի պարտա\վորագիր Է գրի առել**։
Ա յս տ ե ղ ի ց Էլ շա տ հա վա նա կա ն Է կա րծ ե լ, որ
Տ րա ն սիլվա ն իա գա ղթող մո լդովա հա յե ր ի
հոգ ևոր ա ռա ջնորդ Մ ին ա ս ե պ իսկոպ ո սը
փ ա ստ որեն բռն ի տ ա րվել Է Լվով 1 6 8 6 թ վ ա
կանին Վա րդա ն Հոլն ա ն յա ն ի և Օքսենտ
Վ րղ ա րյա ն ի մ ի ջո ց ո վ և դա վա նա փ ոխ վել լա
տին հոգ ևորա կա ն ների ն երկա յութ յա մ բ։ Մ ի -
նա սը նշված դ եպ քից հետ ո հա զիվ մ ի քա նի
ա մ իս պ ետ ք Է ա պ րա ծ լի ն ի , քա նի ո ր , ինչ
պ ես նշում Է Ս տ եփ ա ն ոս Ռ ոշքա ն , Մ ո լդ ո վ ա -
յի հ ա յո ց ե պ ի ս կ ո պ ո ս ը ն ույն 1686 թվա1/ա-
43 Հ . Ղ. « Կ ա մ ե ն ի ց » , Էշ 1 9 6 — 1 9 7 ,
^ ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , Էշ 1 2 7 ,
45 ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , ւէշ 1 9 9 ։ Հ . Վ . ^ ս ա կ ս ւ ւ - յ ս ւ ն ը ես
ն շո ւմ ւէ, որ Մ ինա ս ը Օ քսենտ ի հետ Լվով է գնա ցեք
(տ ե ՛ս նրա ն շվ ա ծ ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ը , էշ 3 8 4 ) ,
*
1965 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 49
նին վա՛խճանվում է" , նա թ ա ղ վ ում է Բ իստ -
ր ի ց ա յի ռումինա կա ն գ երեզ մա ն ոցում47 և ոչ թև Լվովում, ին չպ ես գրում է դ ոկտ . Զ ■ Օ րեր֊ ղինսկին**։
Մին ա ս ի դա վա ն ա փ ոխ ութ յուն ը մեծա գույն հա ջողութ յուններից մ ե կն է հա մ ա ր վ ել և մ ե ծ
հույսեր են կա պ ել նրա հետ Մ ոլդ ով ա յում
մնա ցող անհռվ/ւվ հա յկա կա ն թ ե մ ը ևս մ ի ա ց
նելու հ ա մ ա ր ։ Ա յդ է վ կ ա յո ւմ ա յն , որ Մ ի ֊ նա սի դ ա վա ն ա փ ոխ ութ յա ն մ ա սին հա տ ուկ
ա րձա նա գրել է Վա րդա ն Հուն ա ն յա ն ը Ե վ դ ո-
Կիա յի հ ա յ կա թ ոլիկն երին գ րա ծ իր րն դ ա ր
ձակ ЯԹ ուղթ քա ջա լե րս։կ ա ն » -ում » ։ Ա հա Վ. Հունա նյա նի գրա ծ տ ո ղ երը.
« Մ ինա ս վա րդ ա պ ետ էվ դ ո կ ա ց ի , Ջ ի լի ֆ - տ ա ր օղլու մ ա կա ն ռլա ն ե ց ե ա լ , ե պ ի ս կ ո պ ո ս
Պուղտ անու, եկն ըն դ ի ս ի Ա օ պ ո լի ս , ի դ ա ռ
նալ իմ ո ւմ , և ա ռա ջի գա րտ ինա լին Փ ա լա վ իչի֊
նի Լէկա դի Փ ա փ ին , որ յա յն ժ ա մ էր ի Լէօպ օ-
1 ի ս , ա րա ր ղ դ ա լա ն ոլթ իլն հա ւա տ ոյ կա թ ու
ղիկեի յա մ ի Տ եա ոն Ռ Ո Ջ Զ ֊ի ն (1 6 8 6 ) ։ Եւ ի թ վ . Հ ա յո ց Ռ Ճ Լ Ե -ի ն (1 6 8 6 )» * ',
Ս տ եփ ա ն ոս Ռ ոշքա ն ի ր ժա մ ա ն ա կա գ րու
թ յա ն մեջ հ ա մ ա ր յա ս ր բ ա ցն ե լո վ Մ ին ա սին ,
գրում է , ս ա կ ա յն , որ ին ք 1680 թ վա կա նին
նրա նից չո ր ս ա ստ իճա ն է ստ ա ցե լ և ա կա ն ա
տ ես է եղել նրա ջերմ եռա ն դ ութ յա ն ըи » Ա յս
թ վ ա կա ն ը եթ ե գրչությա ն սխ ա լ չէ (1 6 8 0 -ի
տեղ կա րող ւէր լին ել 1 6 8 6 թ .) , պ ե տ ք է կ ա ր
ծել, որ Ռ ոշքա ն հա վ ա ն ա բա ր Տրա նսիլվա նիա
վաղ գա ղ թ ող ն երից մ ե կ ի որդին էր և կա մ
Մ ՚ոլղ ով ա յից Լեհա ստ ա ն և ա պ ա Տ րա ն սիլվ ա -
նիա ա պ ա ստ ա ն ող մի ա նձնա վորութ յուն։ Որ Ռ ոշքա ն ծնվել էր Կ ա մ ե ն ի ց ո լմ , ա յդ մ եզ հ ա
ղորդում է լե հ ա հ ա յ պ ա տ մ իչ Բարոնչը*1, ս ա
կա յն, որ ՛նա կա պ ուներ Մ ո լդ ո վ ա յի հա յեր ի
հետ , ա յդ վ կ ա յո ւմ է ի ր Ռ ո շք ա տ ոհմա նունը
(ռ ո շք ա ռում ին երեն նշա ն ա կում է «կա ր
մ ի ր » ), ո րը ռում ին ա կա ն ծա գ ո ւմ ունի52, և
ա յն , որ նա 1729 թ վ իկա ն ին , ե րբ ա յց ե լել է Տ րա ն սիլվ ա ն իա յի հ ա յ կեն տ րոն ն երը,
« է Կ ա մ ե ն ի ց » , կ 1 4 4 ։
47 Գ . Գ ո վ ր ի կ յ ա է , ւԴ ր ա ն ս ի /վ ա ն ի ո հ ա յո ց մ ե տ ր ա պ ո -
լ ի ս ը , , կ 1 1 9 — 1 2 0 ։
48 Դ ո կ տ . Я . Օ ր ե ո յ ի ն ս կ ի , ն շվ ա ծ ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ը
Կ 9 1 ,
49 տ կ ա մ ե ն ի ց », էշ 1 2 7 ։ — Մ ա շտ ոցի ա ն վ ա ն Մ ա տ ե
նա դա րա նի ձ ե ո ա դ ի ր X 9 7 4 8 , էք 6 0 ր ։
50 էկ ա մ -ե ն ի ց », էք 1 4 4 ։
Տ1 5 а й о к В а г а с г , ‘ К у з ն շ ^ յօ ս ՛ О гт 1 а п 5 к 1 сЬ .,Т а т о р о 1 , 1869, р . 193.
53 Տ շօ ո ք օ է է 1<ոտէօք, „ А М э д у а гЬ о п ! б г т е п у сва-
1ас1ок ^епеа1о^1а]ап , Б г а т о э ^ у а г ! , 1898, р . 152.Ռ ո լ.մ ի ն ե ր ն ",։ Ռ ո շ կ ա ( К о З С Й ) ն շ ա ն ա կ ո ւ մ է կ ա ր մ ի ր
մ ա ղ ( տ ե ս Ь а г а г § 3 т г а п и , , 0 1 с 1 1 о п а ги п 1у е гз а 1 а 1 И т Ь е ! г о т а п е " , ей . V I , 1929. р . 553.
գրում է , որ եղել է ա յնտ եղ նաև իր ա զգա
կա նների տ եսութ յա նս > Հա վա ն ա բա ր Ռ ոշքա ն
հետ ա գա ՛յում Լեհա ստ ա նում հա րեց կ ա թ ո լի
կութ յա ն, քա նի որ Մ ին ա սը ա նվիճելի է , որ
1680 թ վա կա նին կա թ ոլիկութ յա ն հա րա ծ չէր կա րող լի ն ել, որպ եսզ ի Ռ ոշքա յին հիշյա լ
հոգևոր չորս ա ստ իճա նն երը տ ա ր. Հա յտ ն ի է,
" Ր Վ րզ ա րյա ն ը ի ր կա թ ոլիկա կա ն քա րոզութ յունը Տրա նսիլվա նիա յո ւմ սկս ել է 1684թ վ ա կա ն ին , երբ ն շե ցին ք, որ նրան ա մենից
ա վելի ըն դ դիմա ցող ներից մեկն է եղել Մ ի -
նաս ե պ ի ս կ ո պ ո ս ը ։ Մ ե ն ք նույնպ ես կա րծում
ենք, որ 1687 թ վա կա նին Տրա նսիլվա նիա յի
Ջ՚ուրջով քա ղ ա քում հիշվող կա զ մա րա ր Ս տ ե
փ ա նոս դպ իր Կա մենիցա ցիгЬм նույն Ռ ոշքա ն
պ ետ ք է լին ի . Ո ր նա կա զ մա րա րութ յա մբ ևս
զբա ղվել ~է, ա յդ երևում է ն րա ն ից, որ նույնՌ ոշքա ն 1707 թ վա կա նին կ ա ղմել է մի այլ
ձեռա գ իր Կամենիցոլմ**,
Մ ին ա ս եպ իսկոպ ո ս Ջ ի լի ֆ տ ա ր օղլոլի կ ա պ ա կցութ յա մ բ ա նհրա ժեշտ է կա տ ա րել ևս
մ ե կ ճշտ ում։ Պ ա տ մա գրությա ն մեջ տ իրել է
ա յն կ ա ր ծ ի ք ը , ըստ որի Տրա նսիլվա նիա գաղթող Մ ին ա ս ե պ իսկոպ ո սը և 1649 թ վ ա
կա նին Ս ուչա վա յոլմ գրված68 և ա յժ մ Բ ոլխ ա -
րե ստ ո ւմ պ ա հվող ձեռա գ իր մի Ա վ ե տ ա ր ա
նում հիշվող Մ ի ն ա ս ը , որը դա րձյա լ Մ ո լդ ո -
վ ա յի հ ա յո ց ա ռա ջնորդն է հա ն դ իսա ցել, իբր
նույն ա նձնա վորությունն է եղել67։ ժ ա մա ն ա կի փ ա ստ երի ուշա դիր քննա րկումր,
ս ա կա յն , մեզ բե րում է ա յն եզրա կա ցութ յա ն ,
որ 1 6 7 6 թ վա կա նին Մ ո լդ ո վ ա յի ց Տ րա ն սիլ֊
վա նիա գաղթող Մ ո/դռվա յի հ ա յո ց թ ե մ ի ա -
ռա ջնորդ Մ ին ա ս Ա իլիֆ տ ա ր օղլու կոչվա ծ
ե վ դ ոկիա ցի ե պ ի ս կ ո պ ո ս ը ոչ մի կա պ չուներ
16 4 0 -ա կ ա ն թվա կա ններին դ ա րձյա լ Մ ոէդ ո-
վա յի հ ա յո ց թ ե մ ի ա ռա ջնորդ Մ ին ա սի հետ ։
Տ րա ն սիլվա ն իա գաղթող Մ ի ն ա ս ը հ ա յո ց ա -
ռա ջնորդ կա րող էր դ ա րձա ծ էի^ել ոչ շուտ քա ն 1669 թ վ ա կա ն ը, քա նի որ դ եռ նույն
թ վա կա նին Պիտոլն ի բ ր և Մ ո լդ ո վ ա յի հա յոց
63 Գ . Դ ո վ ր ի կ յ ս ւ ն , ն շվ ա ծ ա շ/սա տ ութ յունր , է շ 5 2 ,
7 4 — 7 5 ե ա յլն ,
54 Մ ա շտ ոցի ա նվա ն Մ ա տ ենա դա րա նի ձեոա գիր
X 9 4 8 5 ։
55 2 . Հ . Տ ա շ յ ա ն , V 8 ուցա կ ձ ե ո ա դ ր ա ց », էք 6 9 2 ։
58 Р г ё й ё п с М а с 1 е г , “ К а р р о г ! . . . , е п К о и т а Ш е . . . . ,
р . 5 2 .
87 С Ь г . Ь и к а с в ! , „ Н Ы о П а . . . . , р 6 6 ։— Գ . Տ ա ն ,
ն շվ ա ծ ա շխ ա տ ո լթ յո ւն ր , կ 3 3 — Հ . Լ . Տ ա շ յ ա ն , в Ց ո ւց սկ
ձ ե ո ա դ ր ա ցя , էշ 1 1 1 6 ։— Ա . Ը ա մ ի ն յ ա ն , " Հ ա յո ց Ե կեղեցու
պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ։* , Բ մ ա ս ն , Ն որ Ն ա խ իքևա ն, 1 9 0 9 , էշ 1 2 5
և 1 2 8 ։ — N . 1 о г ( г а , . А г т е п Н 31 К о т З п п . . . » р 69
և ա յլն ։ Վ երքերս, ա նկա խ մ ե զ ա ն ի ց , ա յս հ ա ր ց ո ւմ ճիշտ
ե զ ր ա կ ա ց ո ւթ յա ն է հ ա ն գ ե լ դոկտ . Я . Օ ր ե ո յ ի ն ս կ ի ն
(տ ե ՛ս նշվա ծ ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ը , է շ 9 0 ) ւ
50Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 1965
թ ե մ ի ա ռ ա ջ ն ո ր դ հ ի շ ա տ ա կ ո ւ մ ■ Ի ս ա հ ա կ ե ֊
ա ի ս կ ո պ ո ս ի ն * ի ս կ ն ա խ ո ր դ Մ ի ն ա ս ը դ ե ռ
ս ր ա ն ի ց ա վ ե լ ի ք ա ն տ ա ս ը տ ա ր ի ա ռ ա ջ զ ո հ
գ ն ա ց ե լ Ս ո ւ չ ա վ ա յ ո ւ մ տ ե գ ի ո ւ ն ե ց ո ղ ա ս պ ա -
տ ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ժ ա մ ա ն ա կ 5 »Պետք է նշել սա կա յն , որ Մ ին ա սի և հա յոց
մ ի մ ա ս ի կ ա թ ո լ ի կ ո ւ թ յ ա ն հ ա ր ե լ ո ւ ց հ ե տ ո
ի ս կ , դ ե ռ Տ ր ա ն ս ի լ վ ա ն ի տ յ ի հ ա յ ե ր ի մ ի
կ ա ր և ո ր մ ա ս ը , ի ր հ ն ա գ ո ւ յ ն դ ա վ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ը
շ ա ր ո ւ ն ա կ ե ց պ ա հ պ ա ն ե լ , Մ ի ն ա ս ի մ ա հ ի ց հ ե
տ ո Օ ք ս ե ն տ ը Լ վ ո վ ի ա ր ք ե պ ի ս կ ո պ ո ս Վ ա ր դ տ ն
Հ ո ւ ն ա ն յ ա ն ի կ ո ղ մ ի ց ն շ ա ն ա կ վ ե ց ե պ ի ս կ ո պ ո
ս ա կ ա ն փ ո խ ա ն ո ր դ և շ ա ր ո ւ ն ա կ ե ց մ ն ա ց յ ա լ
հ ա յ ե ր ի ն և ս կ ա թ ո լ ի կ ա ց ն ե լ ո ւ գ ո ր ծ ը ։ Ը ս տ
Գ ո վ ր ի կ յ ա ն ի , ա յ դ ժ ա մ ա ն ա կ « դ ա ր ձ ի դ ո ր ծ ք ը
դ յ ո ւ ր ա ց ա վ , օ ր ք ա ն ղ օ ր հ ա ռ ա ջ ա ց ա վ ո ւ
ա վ ե լ ի տ ա ր ա ծ ո ւ թ յ ո ւ ն ս տ ա ց ա վ , Ե կ ե ղ ե ց ա
կ ա ն ա ց ա յ ն մ ա ս ն ա լ , ո ր մ ի ն չ և հ ի մ ա կ ո ւ ղ
ղ ա փ ա ռ հ ա վ ա տ ք ի ն ս կ զ բ ո ւ ն ք ն ե ր ն ը ն դ ո ւ ն ե լ ո ւ
կ ը ն դ դ ի մ ա ն ա ր , հ ա յ տ ն ե ց , թ ե ՚ Հ ռ ո մ ա գ ա հ ո ւ ն
հետ կմիա նա յ>“ < Սրա նից հետ ո է , որ «Հա վա -
տ ա ցելոց ժողովը Մ նտ րոլլ գլխ ա վոր ք ա հա
նան ութ ուրիշ քա հա ն ա յի հետ Լեմպ երկ խ ր կ ե ց , որոնք Վ ա ր գան Հունա նյա նի առջև
հանուն բոլո ր Դրա նսիլվա նիո Հ ա յո ց , Ս . Հո ր հավատ արմություն խ ոստ ա ցա ն։ Խնդրեցին
միա նգա մա յն Իննովկենտ իոս Ժ Ա պ ա պ են, որ
իրենց վրա եպ իսկոպ ոս դնե զՎրզարյանւ,*'։
1689 թվա կա նին պ ա պ ը մա հա նա լով մ իա յն ,
նրա հաջորդ Ա ղեքսա նդր Ը պ ա պ ը Օգսեն-
տին 1690 թ վա կա նի հոկ տ եմ բերի 3 -ի ն հա յո ց ա ռա քելա կա ն փ ոխ ա նորդ և երեսփ ոխ ա ն
ա նվանեց։ Պապը ի ր գրության մեջ նշում է, որ կա մենա լով а օգնելս Մ ոլդ ով ա յից Տրա ն-
սիլվա նիա գաղթող հա յեր ին , Օքսենտ ին պ ա շ
տ ոնով ուղարկում ՛է ա յնտ եղ մի շա րք լի ա
զորություններով. « ... զի ընդոլնիցին զքեզ ամենայն պա ա ո էով, և մե& ա րա նօք։ զոր կ ա ր ֊
դեցաթ ի գործ ա ռա քելա կա ն երեսփ ոխ ա նու-
թեա նյ գործա կա լութեա ն, և վ եքիլութ եա ն ,
И «гԲոն/, մ ի ո ւ թ ի ւ ն . . . * ; կ 1 0 — 1 1 ։
69 Գ եոլա յի թ ա ն գա րա ն ում ա յժ մ պ ա հվո ղ մ ի ձ ե
ռա գրում , Л ? 2 ( 1 8 Հ , գ ր վ ա ծ 1 6 5 9 թ վ ա կ ա ն ի ն Ս ուչա
վ ա յո ւմ , Ա վետ իք ս ա րկա վա գի կ ո ղ մ ի ց , գ ր ի չը հի շա
տ ա կա րա նում գրո ւմ ՛Է. *Ե մ որդի Մ ինա ս եպ իսկոպ ոսի
որ գինքն ղա զա /սնին ս պ ա ն ե ց ի ն »ւ Գ ո վ ր ի կ յա
նի մ ոտ ա յս պ ա րբեր ութ յուն ը սխ ա լ Է բ ե ր վ ա ծ . տԶե-
ո ա մ բ ... Աւետ իք սա րկա ւա գի և ի մ որ դի Մ ինա ս ե պ ի ո -
պ ոկոսի Ս եչովցի, որ զի ն ք ն ղա զա /սնին ս պ ա ն ե ցի ն »
(^Դ ր ա ն ս ի լվ ա ն ի ո հ ա յո ց մ ե տ ր ա պ ո լի ս ը », Էշ 3 3 6 ) ։
Ա յստ եղից կ դուրս Է դ ա յի ս , որ ի բ ր Ա վետ իքի որդին
Է Մ ինսւսը, ա յն ի ն չ հա կա ռա կն Է ե ղ ե լ ։ էՈ րդի է ա յս տ ե ղ
պ ետք Է հա սկա նա լ ա նշուշտ էհ ո գև ո ր ո ր դ ի է ի մ ա ս տ ո վ ,
00 Գ . Գ ո վ ր ի կ յ ա է , նշվա ծ ա շխ ա տ ութ յունը , էշ 1 2 0 — 121,
81 Ն ույն տ եղ ո ւմ , Էշ 1 2 1 1
ա յսու մ երով ս կոն դ ա կա լ ա ւա նդեցեա լ։ Եւ ճա նա չիցեն զքեզ ին քեա ն հովիւ և ա ռա ջ
ն ո ր դ .. . Տ ։ Կոնդակի վերջում պ ա պ ը ս ա հմ ա
նում Է , որ . բ ո լո ր ը Օքսենտ ին հնա զա նդ ս ձեռն տ ու լին են ։ Իսկ իր հա կա ռա կորդ ն երին Ա ա նհնա զա նդ եղող մա րդ կա ն ց ն կա տ մա մ բ
սա հմ ա նելի վ ճիռ ն երը և պ ա տ իժն երը պ ա պ ը
ևս պ ա տ րա ստ Է նույնպ ես հա ստ ա տ ելու, « զ վ ճիոս, զ պ ա տ իժ ս, զորս դու ըստ իրա ւա նց
և կա նոնա ց սրբոց սա հմ ա ն իցես կա մ հր ա ֊ տ ա ր ա կ ի ց ե ս , ըն դ դԷմ հա կա ռ ա կա ց ք ո ց . և
ա րա նց ա նհնա զա նդից, մ ե ք ևս զա յնոսիկ հա ստ ա տ ե լոց ե մ ք ...»**։
Վ րղ ա րյա ն ի կյա նքի և գործունեությա ն
սկզբնա կա ն շրջա նի վ ե րա բե րյա լ շա տ ա վելի
ուշա գրա վ են հա յեր ի կող մ ի ց Լեոպ ոլդ
կա յսրին գ րվա ծ ա յն ա ղ երսա գրում եղող ս ա
ղ եր ը , որոնք ին քնա կեն սա գրա կա ն ա րժ եք ունեն, քա նի որ ա ղ երսա գիրր ա նպ ա յմա ն պ ետ ք
է որ գ րվ ա ծ լինի նույն ինքն Վրղա րյա նի ձ ե ռ ք ո վ ։ Ա յդ հա ստ ա տ վ ում է նույն գրության
մեջ նույն Վ րղ ա րյա ն ի մա սին գրվա ծ նվա ս
տ ա ցուցիչ տողերով^3, որոնք միա յն թ ույլ
կա րող էր տ ա լ ա ղ երսա գրի հեղինա կ հա նդի
սա ցող Վ րզ ա րյա ն ը։ Ա ղ երսա գ րից մեջ ենք
բ ե ր ո ւմ Վ րղ ա րյա ն ի կյա նքին վ երա բերող
հետ.ևյալ պ ա րբերութ յուն ը. « 1 6 7 6 -ի ն , Մ ո լ-
գ ա վ իա յի Պոթուշան ( իմ ա ՛ Բ ոտ ոշա ն ) հ ա սա րա կությա ն դ ա տ ա վ որին , Լուսիկ Վ ե ր ղ ի ր ե ս -
գով. վա ճա ռա կա ն ին որդ ին , Ա վ ք ս ե ն տ ի ո ս , ղր
ա վելի մ ե ծ ս ե ր ուներ դ իտ ոլթ յա նց քա ն ա պ - րա ն ք ն ե րոլ, և որ մ ա յր ե ն ի լեզվին մեջ ին ք-
զինք կա տ ա րելա պ ես կրթ ելեն ետ և , լա տ ին գիտ ությունները հա տ կա ցնելու ն պ ա տ ա կա վ
սա ստ իկ փ ութ ով սորվելու ս կս ա վ , ծնողա ց
տ ոլնր թ ող լով ՝ Լեմ պ երկ քա հ՛ա նա յա պ ետ ա ֊
կան վա րժա րա նը մտ ա վ։ Բ ա յց հա յրն ա յս
որոշմա ն ա մենևին զիջա նել չուզելով՝ ղինքր
ճոլրճա վ բ ե ր ե լ տ վ ա վ . ուր որ— որովհետ և
ինքն ալ դ եռ հ ե ր ձ վ ա ծ ո ղ էր ( ընդգծումը մերն
է — Ս . Ք . ) — հ ա յ մ ոլոր ութ յա ն ցը ։[րա ի մ ա ս
տ ութ յա մբ լռ ե ց ։ Ո րպ ե ս զ ի հորն դիտ ա վորու
թ յուն ը— որ զինք ա մեն կերպ ով ճ ո լր ճո վ ցի
օրիորդ ի մ ը հե տ ա մուսնա ցնել կուղեր— պ ա
րա պ ի հա ն ե, ծնող ա ցր տնեն նորեն Լեհա ս
տան փ ա խ ա վ , և ա ս կ ե Մ ա րթ ե լլի լեհա կա ն
ա րքոլն յա ց ք ո վ գտ նվող քա հա ն ա յա պ ե տ ա
կան ն վիրա կին խորհւոլրդովը Հ ռ ո մ գնա ց։
Ուր հերձվ ա ծեն հա ն դ իսա կա ն կերպ ով հրա -
“ Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էշ 1 2 2 — 1 2 3 ,
03 Ա ղ եր սա գր ում գտ ն ո ւմ ե ն ք հ ե տ և յա լ տ ողե րը , а՛Ա յս
մ ի ո ւթ յո ւն ը , չ է թ ե պ ա րզա պ ես Ա վքս ենտ ի ոս Վ ր զ ա ր յա ֊
ն ի — մ ի ա յ ն ա ն կ ա տ ա ր գ ո ր ծ ի ք ի ն և ա ն օ գ ո ւ տ ձ ա ո ս ւ յ ի ն
(ը ն դ գ ծ ո ւ մ ը մ ե ր ն է;— Ս . Ք . ) — հա պ ա ա մենա կ ա րող ին
գ ո ր ծ ը . . . » ։ ( Տ ե ՛ ս Գ . Գ ո վ ր ի կ յ ա ն , о Հ ա յք յԵ ղ ի ս ա բ ե թ ո ւ-
պ ո լի ս » , Բ, Հ հ 1 5 7 ) ւ
ժարելեն ետ և' տ ա րա ծմ ա ն հա վա տ ո Ուրբա ն- յան վա րժոցին ա շա կ ե ր տ ե ց ա վ , Ք ա ն ի մը
„ ա ր ի հոն մ ն ա լո վ ' երր սրբա զա ն գիտ ու
թյունները կ ա տ ա ր ելա պ ե ս սոր վ և ցա վ , ա ռա ջ
նորդները զ եր իտ ա սա ր ղ քա հա նա ն ի բր և ա ֊ ոա քելա կա ն ք ա ր ո զ ի չ' ի ր ա զգա կա ններն ու
բոլոր հ ա յե ր ը դա րձնելու հա մ ա ր Դ ր ա ն ս ի լ-
վանիա խ ր կ ե ց ի ն , հա ն ձն ելով իրեն ո ր ս ւմ Ա ւ уш Г .Г ո ն ե և հ ա յե ր ը ր ո պ ե մ ր ա ոսւյ. Հ ռ ո մ ե ա
կա ն Ս . ն կ ե ղ ե ց վ ո լ յն հ ե տ մ ի ա օ ն ե » 84 (ո ն դ ֊ գծումը մերն է — Ս . Ք . ) : *
Ա յս պ ի ս ո վ Ուր բա ն յա ն քա րոզչա կա ն վ ա ր
ժարանի ղ եկա վա րութ յունը, հա նձին Վ րղ ա ր-
յա նի, գտ ել էր քա րոզչա կա ն գործի լա վ ա
գույն թ եկ ն ա ծոլին և պ ետ ք է ա ս ե լ, որ ղեկա վա րությունը չսխ ա լվ եց ա յդ ընտ րությա ն
մեջ։ Ուշա գրա վն ա յն է , ո ր , ին չպ ես ա սվ ա ծէ նդւյն ա ղ երսա գ րում , Վ րզ ա րյա ն ը 1 6 8 4 __
1690 թ վա կա ն ներին ա վ ա րտ ա ծ էր հա մ ա րում
Տ րա նսիւվա նիա յի հա յեր ին կա թ ոլիկա ցն ելու
գործըւ Ս ա կա յն հ ե տ ա գ ա յի դ եպ ք ե րը ց ույց
տ վ եցին , որ իրա կ ա ն ո ւմ ա յդ մ ի ա ց ո ւմ ը ա ռ ե
րես է եղել և հիշյա լ թ վ ա կ ա ն ի ց հ ե տ ո , դեռ
կես դա ր շա րուն ա կ, բ ռն ի մ իջոց ն երի օգնու
թ յա մ բ , պ ա յքա ր է մղ վել հա յերին վ ե րջն ա կա նապես կա թ ոլիկա ց ն ե լո ւ հա մ ա ր։
3 . Մ Ո Լ Դ Ո Վ Ս .3 1 ՛ Հ Ա Յ Ե Ր Ի Ն Ե Ղ Ս
Դ Ա Ղ Ա Ն Ա Փ ՈԽ Ա Ն Ե Լ Ո Ւ Փ Ո Ր ս Ե Ր Ը Ե Ղ
Ն Ր Ա Ն Ց Ձ .Ա Խ Ո Ղ Ո Ի Մ Ը
1 6 7 2 — 1684 թ վ ա կա ն ն երին Մ ո լդ ո վ ա յի ց
շուրջ 10 0 0 0 հ ա յե ր , և կ ա մ , ը ս տ ո մ ա ն ց ,
3 000 հ ա յ ը ն տ ա ն ի ք ,էին գա ղթել Տ րա ն սիլվ ա -
նիա։ Ս ա կա յն և ա յն պ ե ս փ ա ս տ ե ր ը ա նվի
ճելիորեն վ կ ա յո ւմ են, որ հիշյա լ գա ղ թ երից
հետ ո Մ ո լդ ո վ ա յի հ ա յ գա ղութը չք ա յք ա յվ ե ց ։
Չ ն ա յա ծ ա յն բ ա ն ի ն , որ Ժ է դա րի վերջին
տ ա ս ն ա մ յա կն եր ում շա տ ծա նր էր դրությունը
Մ ո լդ ո վ ա յո լմ , ք ա ն ի որ ա նվերջ պ ա տ ե
րա զ մ ն երը, սովն ու հ ա մ ա ճ ա ր ա կ ը , կ ո ղ ո պ ո լ-
տ ը և իր ա ր հա ջորդող պ ա յք ա ր ը Մ ոլդ ով ա յի
գահի շուրջ, ծ ա յր ա ստ իճա ն դժնդա կ վիճա կ
էին ստ եղ ծել ե ր կ ր ռ ւմ , ա յն ուա մ են ա յն իվ հ ա
յե ր ը շուտ ով վ ե ր ս կ ս ո ւմ են կ ա զ մ ա կե րպ ե լ
իրեն ց հն ա գոլյն գ ա ղ թ ա վ ա յրե րը։ Հ ա յե ր ի
վերստ ին հ ա վ ա ք մ ա ն ը ն պ ա ստ ում էին նաև
Մ ոլդ ով ա յի տ վ յա լ շրջա ն ի մի շա րք իշխ ա ն
ների կ ո ղ մ ի ց հա յեր ին տ ր վ ա ծ ա րտ ոնու
թ յունները։ Մ ո լդ ո վ ա յի ք ա ղ ա քն երի զ ա րգ ա ց
մա նը դեռևս Ժ Դ դ ա րից ն պ ա ստ ող , հա տ կա
պ ես ա ռ և տ ր ի ն ու ա րհե ստ ա գ ո րծութ յա ն ը
զարկ տվող հ ա յե ր ի գ ա ղ թ ը չէր կա րող իր
բա ցա սա կա ն ա զդ եցութ յունը չունենա լ երկրի
կյա նքում։ Անշուշտ ա յդ է պ ա տ ճ ա ռ ը , որ
ы Գ . Գ ո վ ր ի կ յ է ս ն , ն շվ ա ծ ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ը , է շ 1 5 5 —
/59,
1677 թ վա կա ն ի ա պ րիլի 2 1 -ի ն ի ր հրո վ ա ր
տ ա կով Մ ոլդ ով ա յի Ա նտ ոնիե Ռ ոլսե տ
( 1 6 7 5 — 1 6 7 8 ) իշխ ա ն ը Սոլչա վա յի հա յոց ե ֊
պ իսկոպ ոսա րա ն ին ա ռա նձնա շնորհումներ է տ ա լիս և ն շում, որ ա նհրա ժեշտ է սրա նից
հետ ո կա նչել շա տ հա յեր ի թ ուրքա կա ն երկ-
ր ի ց կ ա մ Լեհա ստ ա ն ից և նրանց ա ղա տ ել հ ա րկ երի ց6Տ» «Թ ուրքա կա ն երկիրս ա սելով ,
իշխ ա ն ը, անշուշտ , բա ց ի բուն Թ ուրքիա յից ,
ն կա տ ի ուներ նաև Տ բա ն սիլվա ն ի ա ն' ա պ ա ս
տ ա նա ծ հա յե ր ո վ , քա նի որ ա յգ երկիրը
տ վ յա լ թ վա կա նին դեռևս գտնվում էր թ ուր
քա կա ն տ իրա պ ետ ութ յա ն տ ա կ։ Իշխ ա նը, նույն ժա մ ա ն ա կ, ծա նրա գոլյն պ ա տ ժի սպ ա ռ-
ն ա լիքով, կա րգա դրում էր բա րձրա գույն պ ա շ
տ ոնա տ ա րներին չնեզել հա յե ր ի ն , Հա յերիննույնպ իսի ա ռա ն ձնա շնորհումներ են տ ա լիս
նաև հետ ա գա իշխ ա ն ն երը. Մ ոլդ ով ա յի Ա ն ֊
տ ի ո հ Կ ա նտ եմիր իշխ ա ն ը, 1705 թվա կա նիհունիսի 8 ֊ի ն , բ ո լո ր տ եսա կի հա րկերից ա -
ղ ա տ ում է Յ ա շի հ ա յո ց երկու եկեղեցին երի
հոգևոր պ ա շտ ոն յաներին** ։ Նույն ա ռա ն ձն ա
շնորհումը հա ստ ա տ ում են նա և հա ջորդ ի շխ ա ն ն երից Մ ի հ ա յ Ռ ա կո վ իցըն (1 7 0 7 թ . ն ո
յե մ բ ե ր ի 1 8 -ի հր ա մ ա ն ո վ ք ՛, Ն. Ալեքսա նդր
Մ ա վ ր ոկորտ ա դ ը (1 7 1 0 թ . մա րտ ի 1 5 )“ , Դ ի -
մ իտ րիե Կա ն տ եմիրը (1 7 1 1 թ . դ եկտ եմ բերի
18)ся, Գ րիգորն Գ հիկա ն (1 7 2 7 թ . օգոստ ոսի 17)՝° և ուրիշն երը։ Սա կա յն մինչև Ժ է դարի
վերջը խ ա ղա ղությունը չէր հա ստ ա տ վ ա ծ
Մ ո լդ ո վ ա յո լմ ։ Պետք է ն շել, որ նույն ժա մ ա
նա կա շրջա նում Վ ա լա քիա յում ևս նպ ա ստ ա -
4.п1' պ ա յմ ա ն ն երը։ Հա վ ա ն ա բա ր ա յս
պ ա տ ճա ռն ե րի և Տրա նսիլվա նիա գնալու
մտ ա դրությա ն հետ ևա ն քով է , որ տ վ յա լ ժա
մա նա կա շրջա նի մոլդովա կա ն փ ա ստ ա թ ղ թ ե
րում մեզ հա նդիպ ում են նա և հա յեր ի կ ո ղ ֊
մի ց մի շա րք հող ա մ ա ս երի և տ ների վ ա ճ ա ռ ք ի գ ործա րքն եր ՛ ՛»
Ս ա կ ա յն , հա կա ռա կ տ իրող ա ննպ ա ստ
պ ա յմ ա ն ն ե րի , Մ ո լդ ո վ ա յո լմ դեռևս հա յեր
էին ա պ րում։ Ա յդ շրջա ն ից մեզ են հա սել մի շա րք հա յերեն ձ ե ռ ա գ ր ե ր , որոնք ա րտ ա գրվել
են հիշյա լ վ ա յրում ։ Ա յս պ ե ս , հա յեր են ձ ե
ռա գ րեր են գրվել 1684 թ վա կա նին Ի բրա յի-
լում (Ր ր ը յի լա )12, 1697 թ վա կա նին Ք իլի ում
65 Т е о й о г В л !а п , .О о си ш е п (е В и соу |п е п е ‘ , у о 1-
4, р . 237.
86 „1оп № с и 1 с е ', 1.15!. 1923, р . 118.° ՛ Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , է շ 1 1 8 ,
68 ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , է շ 119ւ
с в Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , է շ 1 1 3 ,
70 Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էշ 1 2 0 1
11 Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , է շ 1 7 6 — 1 7 7 ։
73 Տ ե ՛ս Մ ա շտ ոցի ա նվա ն Մ ա տ ենա դա րա նի ձեոա գիր
Л ? 6 5 8 2 ,
( Ք ի լ ի ա ի 1698 Н - Հ Ը * 3աաք Մ ։ի гш р е
» Մ " ^ ա յի ե, ր : : & & Հ ա ա ^ ա տ 1 կ ե ն տ ր ո ն ն ե ր ո ւ մ հ ա յ ե ր ի
ԳԺԻ աճի մա սին, Չ ն ա յա ծ այն բա ն ին , որ1 6 7 5 և 1 6 8 6 թվականներին լեհերը, մ ո ւ տ ք
З К 'Ж '& Шթվականին նույն Սոլչա վա յում բ ա յե ր ի թ էվ ը
հ Լ ե լ էր 3 0 0 0 -ի , 20 ООО մ ոլդ ովա ցին երի դ ի-մ ա ց , Յ ա շ ո ւ մ և ս բ ա վ ա կ ա ն ս ա վ ա ր ա ց ա *
„ а *», »*. գ \ լ ւ ՚ : ւ ;
ն ե ր ի հ ր ո վ ա ր տ ա կ ո ւ մ մ ի ա յ ն Յ ա շ ի ե ր կ ո ւ ե կ ե
ղ ե ց ի ն ե ր ո ւ մ հ ի շ ա տ ա կ վ ո ւ մ ե ն 5 ք ա հ ա ն ա և
1 սարկավագ'*, լ լ I ...Վ ր զ ա ր յ ա ն ը ա ն շ ո ւ շ տ ա ն տ ա ր բ ե ր չ է ր կ ա
ր ո ղ մ ն ա լ ի ր ծ ն ն դ ա վ ա յ ր Բ ո տ ո շ ա ն ո ս է և մ ո լ
դ ա վ ա կ ա ն մ յ ո ւ ս ք ա ղ ա ք ն ե ր ո ւ մ հ ե տ զ հ ե տ ե վ ֊
ր ա կ ա ղ մ վ ո ղ հ ա յ գ ա ղ թ ա վ ա յ ր ե ր ի ն կ ա տ -
մ “ ՛ Հ ա մ ե ն ա յ ն դ ե պ ս , ճ ի շ տ պ ե տ ք է հ ա մ ա ր ե լ ,
ո ր Վ ր զ ա ր յ ա ն ը 1 6 9 0 թ վ ա կ ա ն ը ն կ ա տ ե լ է
Տ ր ա ն ս ի լ վ ա ն ի ա յ ո լ մ ա պ ա ս տ ա ն ա ծ հ ա յ ե ր ի
կ ա թ ո լ ի կ ա ց մ ա ն գ ո ր ծ ի ա վ ա ր տ մ ա ն թ վ ա կ ա ն ,
քա նի որ նույն 1690 թ վա կա նին տ եսնում
ենք, որ նա էմտ ա հոգվ ում է» բուն Մ ո լդ ո -
վա յում ապրող հա յեր ի վիճա կով և Ջ ո ւր ջո - վում հորինում է երեք մոլդովա կա ն ք ա ղ ա ք ների հա յ կ տ ր ի ճ ն ե ր ի (ե րիտ ա ս ա րդ ն ե րի) ը ն
կերության մի կանոնադրություն,
Յորգան գրում է , որ Օ քսենտ ը և իր ա վա գերեցը (իմ ա ՛ Մ ն դ րուլը), որոնք նաև Ս ե կույ-
ների երկրռւմ՝ Ջուրշովում և ա պ ա Բ ի ս տ ր ի -
ց ա յո լմ ապ ա ստ ան էին գտ ել, իրեն ց կա պ երը
Մո/դովա յի հետ չէին խ զ ե լ, Գա ղթողները իրենց հետ տանում էին բ ո լո ր այն սով որու
թ յունները, որոն ցով ա նց էին կա ցրել 3 դա
րից ա վելի. Ա յդ պ ես կա րելի է մ ե կն ա բա ն եի
որ ա յնտ եղ 1690 թ վա կա նին Վ րզրեսկուիհա մա ձա յնութ յա մբ խ մ բա գ րվել Հ մի կա ն ո
նադրություն կտ րիճների եղբա յրությա ն
համար™, Յորգա յի ա սա ծը վերա բերում է
73 Տ ե ՛ս Մա շտոցի ա նվա ն Մ ա տ ենա դա րա նի ձեոա գիր
М 9 8 0 0 ,
7< Ն ո ր ա յ ր ն պ ի ս կ ւ ւ պ ո ս Պ ո ւ լ ա ր յ ա ն , я՛Մ ա յր д т д սկ
ձեոա դրա ը սրրոց Յ ա կ ո ր հ ա ն ց օ, ե րկրորդ հա տ ո ր , Ե րու-
ս ա ղ ե մ , 1 Տ Տ Յ , է ւ 1 4 7 ,
75 Մ ա շտ ոցի ա նվա ն Մ ա տ ենա դա րա նի ձեոա գիր
. V 5 8 1 7 ,
,ճ Դ Լ մ . Տ ա ն , օԱ րևևլեա ն հ ա յք Я , Հք 3 6 1 Ո Ն ույն տ եղ ում , է յ 3 8 ,
78 , 1օ ո № с и 1с е \ р. 118-120.71 ն. Յ ո ո յ ւ ս , ն շվ ա ծ ա շխ ա տ ութ յունը , Հ ; 6 9 ,
1 690 թ վա կա նին Տ ուրջով քա ղ ա քում նույն
ինքն Վ րզ ա րյա ն ի կող մ ից խ մ բա գ րվ ա ծ կա ն ոն ա դ րութ յա ն ը, նրա ծննդա վա յր Բ ոտ ո -
շա ն ի, ինչպ ես նա և Յա շի և Ռ ոմ ա ն ի կտ րիճ֊ ների եղբա յրութ յա ն հա մ ա ր , Նա Մ ոլդ ովա յի
հ ա յե ր ի ց ի ր կա պ ը ի ս կ ա պ ե ս որ չէր խ զում, քա նի որ հետ ա պ ն դ ում էր նա և ա յգ երկրռւմ
ա պ րող հա յերին ևս կ ա թ ոլիկա ց ն ե լ. Կտ րիճն երի եղբա յրութ յունները Մ ոլդ ով ա յի հա յերի
մոտ գոյություն էին ունեցել դեռևս ժ է դարի
ս կ զ բ ի ց . Սա կա յն տեղի հա յ գաղութների կյա նքը մ ա սա մ բ խ ա թ ա րվ ել էր քա ղա քա կա ն
մի շա րք դ եպ քերի հետ և ա ն քով , ուստ ի ա յն
տ եղ ա պ րող հա յեր ը ա նհրա ժեշտ էին զգում
վ երա կա զ մ ե լ իրեն ց եղբա յրութ յուն ները, և
քա նի որ Մ ո լդ ո վ ա յի հ ա յր ց թ ե մ ը ա յդ ժա
մ ա ն ա կ հոգ ևոր ա ռա ջնորդ չուներ, ա հա ա յդ
ա ռիթ ը իր ձ ե ռ ք ի ց բ ա ց չի թ ողնում Վ րզ ա րյա ն ը ։ Ուշա գրա վ է , որ ա յդ կա նոնա դրու
թ յա ն սկզ բում Վ րզ ա րյա ն ը հիշա տ ա կել է
նաև Ա ղ եքսա նդ ր պաս/ին և աս/ա Եղիա զա բ հ ա յո ց կ ա թ ող իկո սին . Ա յստ ե ղ ից էլ, մ ե ր
կ ա ր ծ ի ք ո վ , դժվա ր չէ կ ռ ա հ ե լ, որ Վ րղ ա րյա ֊
նը ցա նկա նում էր սիրա շա հել Մ ո լգ ո վ ա յո լմ
մ ն ա ց ա ծ և Տրա նսիլվա նիա չգա ղթա ծ հ ա յե
րին և շուտ ով նրա նց ևս մ իա ցն ել Հ ռ ո մ ե ա
կան Ե կեղ եցու հե տ ։ Վ րզ ա րյա ն ը հիշյա լ կա
նոնա դրությա ն սկզբում իրեն հիշում է իբր և
ա ռա ջնորդի փ ոխ ա ն որդ Ս ոլչա վ ա յի հ ա յո ց
■վանքին։ Նա իրեն միա յն որպ ես ա ռա ջնոր
դա կա ն փ ոխ ա ն որդ .է հիշել այն պ ա տ ճա ռով ,
որ Լվովի ա ր ք ե պ ի ս կ ո պ ո ս ը , ինչպ ես տ եսա ն ք,
իրեն հա մ ա ր ում էր ն ա և Մ ոլդ ով ա յի և Վ ա - լա ք ի ա յի հա յեր ի ա ռա ջնորդ։ Իրա կա նում թ ե '
Վ րզ ա րյա ն ի և թ ե ՛ Հունա նյա նի և ա պ ա նրա հա ջորդների ա ռա ջնորդա կա ն ա յդ կոչում
ները եղել են միա յն ա նվա նա կա ն և ե րբե ք
ն րա նց չի հա ջողվել ա յդ բա ն ը իր ա կ ա ն ա ց
նել կյա ն քում ։ Վ րզ ա րյա ն ը նույն կա նոնա
դրությա ն սկզ բում հիշա տ ա կ ում է նա և Եղիա
Մնտբուլին՛, ի բր և Մ ոլդ ով ա յի հա յեր ի ըն դ հա
նուր ա վ ա գ երեց։ Ինչպ ես վերևում տ եսա ն ք,
նա էլ դա վա նա փ ոխ էր եղել և դ ա րձել Վ րզ ա րյա ն ի գ ործա կիցն եր ից մ ե կ ը ։ Կ տ րիճ
ն երի հիշյա լ կ ա ն ո ն ա դ ր ո լթ յո & ը , որի բն ա -
գիրը մեն ք տ եսա ն ք 1948 թ վա կա նին Բ ոտ ո -
շա ն քա ղ ա քի հա յ հ ա մ ա յն քի գրա սեն յա կում ,
երկա ր տ ա րին եր դրվել է կիրա ռութ յա ն մեջ,
քա նի որ իր բով ա ն դ ա կութ յա մ բ կա զ մ վ ա ծ է
եղել տ եղի հ ա յե ր ի հնագույն սով որույթ ներ!։
հա մ ա պ ա տ ա սխ ա ն , սա կա յն կա նոնա դրու-
թ /ոլն ը կա զ մելու ա ռիթ ով , Մ ոլդ ով ա յի հ ա յե
րին սիրա շա հելու և կա թ ոլիկությա ն մղել՛։։
Վ րզ ա րյա ն ի հույսերը իրեն ց չեն ա րդ ա րա ց
րե լ։ Ա յսպ իա ւվ , հի շյա լ կա նոնա դրությունր
կա թ ոլիկա կա ն քա րոզչութ յա ն հա մ ա ր ոչ մի
օգուտ չի բ ե ր ե լ։
՚
‘ 1905 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 53
Ա յստ ե ղ ր ե ր ո ։մ ենք մ ի հա տ վ ա ծ կ տ րի,1-
ների վ երոհի շյա լ կա նոն ա դ րութ յուն ից.
«նախ ի փ ա ռ ս ա մ են ա յն Ս րրո ց Ե ր ր ո ր ֊ դութեան Հ օ ր և Ո րդ ւոյ և Ոգւոյն Ս ր ր ո յ, ե ր կ -
րորդ ի յի շա տ ա կ ա պ ա գ ա յի ց մ ե րա ղ ն ե ա յց I,
երրորդ վա սն կա ոա վ ա րութ եա ն ե ղ ր ա յրա կ- ցութեա ն ե րի տ ա ս ա ր ղ ա ց, ա յսին քն կտ րճվ ո-
րացն Պ օլա նու, Ե ա շոլ և Ո ւո մ ա ն լո յ, ի Ժա
մա նա կս ըն դ հա ն րոյ Հա յր ա պ ե տ ի ն ե սրբ՛ա
զան փ ա փ ին Տ եա ոն Ա զ եքսա նդ րու և Հ ա յո ց կա թ ողիկոսին Տ եա ոն եղ ի ա զ ա ր ոլ և փ ոխ ա -
նորդութեան ա ռա ջնորդին ա եղւոյն Սէչովւ։ վա նիցն Տ եա ռն Օ դ սեն տ իոսի մա կ[ ա նուա ն-
եալ ] Վ րծրէսդուլ վա րդ ա պ ետ ի և յա ւա գ ե րե ֊
ցութեա ն Տ եա ռն Ե ղ իա յի մա կ[ անուանեաւ ] Մնտ բ ո ւլի ն ...» ։
նույն կա նոնա դրութ յա ն վերջում գ րվա ծ է.
в . . . և մ ե ք ևս ա ս տ ո լա ծա յի ն օրհնոլթ եա մբն
և ն ա խ ա խ ն ա մ ոլթ եա մ բն օրհնեմք և հա ս-
տ ա տ եմք զ պ րա ստ ա ւա ս ա յս յա նուն Հ օ ր և
Րրդւոյ և Ոգ ւոյն Ս ր ր ո յ և խ ո ս տ ա ն ա մ ք ս ի ր ե
լի լին իլ, ս ի ր ե ց ե լե ա ց նորա և թ շն ա մ ի թ շն ա -
մ եա ց ն որա յ։ Ո ւստ ի և ի հա ս տ ա տ ո լթ ի լ ։ յի շա տ ա կա րա ն իս դրի ես Օզ[ սե ն տ իոս ]
վԼա րդա պ ե տ ] *Հ[ ր ձըրե սգ ուլ ] ղ ի մ մ ոհրն և
զի մ ձեռա գ իրն ի վ ե ր ա յ ս ո ր ա , թ վ . ՌՃԼ11՜
(1 6 9 0 ) ս ե պ տ ե մ բ ե ր Ժ Բ ( 1 2 ) , ի Ճ ո լր ճ ո վ ՛ս
Սն մ ի գլո ւշն а ։
Ա յս ա նհա ջողությունից հ ե տ ո , հետ ա գա
տ ա սնա մյա կն երին Տ րա ն սիլվա ն իա յի հա յերի
մոտ կա թ ոլիկա կ ա ն քա րոզչութ յա ն դեմ
մղվող պ ա յք ա ր ը շա րունա կվում էր, տ յգ
պ ա տ ճա ռով էլ Վ ր ղ ա ր յա ն ը չէր կ ա րո ղ , դեռևս
գա ղթող հա յեր ին կ ա թ ո լի կ չդ ա րձր ա ծ, զ բա ղ
վել նա և բուն Մ ո լդ ո վ ա յի հ ա յե ր ի « գ ա ր ձ ս -ի
հա րցով։ Լվո։[ի հա յ կ ա թ ո լի կ թ և մ ը պարզ
տ եսն ելով , որ բ ա ց ի Վ ր ղ ա ր յա ն ի ց , ա յդ շր չա
նում Տ րա ն սիլվա ն իա յո ւմ ն ույնիսկ կ ա թ ո լի
կության հ ա ր ա ծ հոգ և որա կա ն ն երը ա յնքա ն
էլ վ ստ ա հելի չեն կա րող հ ա մ ա ր վ ե լ, ուստ ի
նկա տ ի ուն ենա լով նույն Վ րղ ա րյա ն ի դ ժ վ ա
րին կա ցութ յո ւն ը , Մ ո լդ ո վ ա յո ւմ կա թ ո/իկա -
կան քա րոզչութ յա ն գ ործ ը կրկին իր ձեռքն է
վերցնում։1 6 7 2 — 1 6 8 4 թ վ ա կա ն ն ե րի ն , Մ ոլդ ով ա յի
հա յերի գա ղթի ծա նր օրե րի ն , տ ե սն ում ենք,
որ Վա րղա ն Հուն ա ն յա ն ը ի ր օգնա կա ն Ա ս տ
վա ծա տ ուր ե պ ի ս կ ո պ ո ս Ն երսեսա էիչին է
ուղարկում Մ ո լդ ո վ ա ։ նա Լեոպ ոլդ կ ա յս ր ի ց և
Ա վղ ոստ ոս թ ա գ ա վ ո ր ի ց հա ն ձն ա րա րա գրեր
80 Ս . Ք ո լ է ս ն չ յ ա ն , ո Ց ո ւց ա կ Ռ ո ւմ ի ն ի ա յի զա ն ա զա ն
ք ա ղ ա քն ե րում ց ր վ ա ծ հ ա յե ր ե ն ձ ե ո ա դ ր ե ր ի * (ա ն տ ի պ )ւ —
я Ա ր ա ր ա տ »-ի 1 8 8 9 թ . , կք 3 9 8 — 4 0 7 , տ պ ա զ ր վ ա ծ Կան ո ն ա դ ր ո ւթ յա ն մ ե ք , բ ա ց ա կ ա յո ւմ է Ա ղ եք ս ա նդ ր պ ա պ ի
ա նունը։ Կան ն ա և ա յլ տ իպ ի ա ղ ա վ ա ղ ո ւմ ն ե ր ե թ ե ր ա
ց ո ւմ ն ե ր ։
ա ռն ելո վ , ն եր կա յա ցա վ Դ ոլկա իշխ ա ն ին , որ-
ւղեսղի հա յ ե պ իսկոպ ոսութ յուն ը, որ թա փ ուր
I մ ն ա ց ե լ, Լվով]։ թ եմ ին միա ցնի*՝, Ամենա յն
հա վա նա կա նութ յա մբ ն երսեսով իչը Մ ոլդովա գնա ցա ծ պ իտ ի լին ի Դ ո լկ ա յի երկրորդ ի շ
խ ա նությա ն ժա մա նա կ (1 6 7 8 — 1 6 8 3 )։ Մի
քիչ ա վելի ուշ, նույն Ներսեսուէիչը կրկին
Ս ոլդովա է գա լիս և տ եղի հա յերին հ ռ ո մ ե ա
դավան դա րձնելու նպ ա տ ա կով ներկա յա նում
է երկրի իշխ ա ն Ա ն տ իոհ Կա նգեմիր ին
( 1 6 9 3 — 1 7 0 0 , 1 7 0 5 — 1 7 0 ? բ , Ինչպես նշում
է Դ ա ն ը, նույն ն ե ր ս ե ս յա ն ը , որ եպ իսկոպ ոս էր я Տ րա յա ն ոլպ ոլսոյ ի կողմա նս անհաւա-
տ ի ց» , Մ ոլդ ով ա յի իշխ ա նի մ ոտ ն եր կա յա
ց ե լ է ր Լեոպ ոլդ Ա կ ա յս ր ի ց , Լեհա ստ ա նի 0 -
գ ոստ ոս Բ թ ա ղ ա վ որից և Ա ռա քելա կա ն Ա թ է ֊
ո ԻՅ> ա յսինքն պ ա պ ից , (լոր ա մենա յն կ ե ր - պ ո վ կջա նա ր Մ ոլդ ով ա յի հա յերն ի միություն
բ ե ր ե լ» , հա տ ուկ թ ղ թ եր բ ե ր ե լո վ ։ ներսեսյա ն ի
դիտ ա վորությունն էր իշխ ա ն ից հրա մա ն
ստ ա ն ա լ, որ Մ ոլդ ով ա յի ա րևելյա ն հա յ ե կե -
ղ եցին երը Լվովի կա թ ոլիկ հա յ ա ր ք ե պ ի ս կ ո
պ ոսի իրա վ ա սութ յա ն ենթ ա րկվ են ։ Բա յց նրա փ որձերը ա նհա ջողությա մբ վերջացան՛''՛։
Պարղ է , որ բ ա ց ի Մ ոլղ ով ա յի հ ա յե ր ի կոփ
վ ա ծ ըն դ դիմութ յունից, երկրի իշխ ա ն ը ևս,
ի բր և հունա դա վա ն, ե րբե ք չէր կա րող ցա ն կ ա լ, որ ի ր երկրռւմ ա պ րող մի հնա մենի ս
վ ստ ա հելի ա զգա բնա կչություն կա թ ոլիկ զ ա ռ
նա բ, ա յդ նշա նա կում էր նա և հեղ]։ն ա կու- թ յա ն ա նկում հա նդեպ կա թ ոլիկա կա ն ք ա ր ո զ
չութ յա ն մ ա րմ ա ջով տ ա րվա ծ ա վստ րիա կա ն
և լեհա կա ն պ ետ ոլթ յունն երի և պ ա պ ի։ Ինչ
պ ես երևում է հիշյա լ Ա ն տ իոհ Կա նտ եմիր
իշխ ա ն ի ե ղ ր ա յր , հա յտ ն ի գիտ նա կա ն և գա ր-
ձյա լ Մ ոլդ ով ա յի իշխ ա ն Ւիմ իտ րի ե Կա նտ եմիր
(1 6 9 3 , 1 7 1 0 — 1 7 1 1 ) իշխ ա նի մի ա շխ ա տ ութ յո ւն ի ց , Մ ոլդ ով ա յի հ ա յե ր ը ա յս շրջանին
ունեին տ եղա կա ն ոլղղավւաո եկեղ եցին երի
մեծութ յա ն և գեղեցկութ յա ն չղիջող տ ա ճա ր
ն եր և վ ա յելում էին ի ր ե ն ց գա վա նութ յոլնր դ ործա դ րելոլ ազատություն**։
Լե հա հա յերի կող մ ի ց սրբա գրվա ծ և կա մ
բ ոլո ր ո վ ի ն լա տ ին երեն ից թ ա րգ մ ա ն վ ա ծ ե կե
ղ եցա կա ն գ րք եր ը , որոն ք, ինչպ ես տ եսա ն ք,
մ ե ծ տ ա րա ծում էին գտել Տրա նսիլվա նիա յի
հա յ կա թ ոլիկն երի մ ո տ , մուտ ք էին գործում
նաև Մ ոլղ ով ա յի հա յկա կա ն եկեղեցին երում.
81 9.. Օրեոյինսկի, նշվա ձ ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ը , ռՀա նդԼս
ա մ ս օ ր ե ա յօ , 1 9 6 2 , է շ 2 7 Տ ւ
82 »Լ. ,լ. |)и[п1|111г^шС, ս հ կ ե ղ հ ցա կ ա ն պ ա տ մու ք1 խ ն .*, Լշ Յ Տ Յ .
м Դ ե ւ ք . Տ ա ն , նշվ ա ձ աշխ ա տ ո ւթ յո ւն ը , է շ 3 9 г
м Э т Н п е С а г^ е п н г , „О евсП еге а .М оМ оуе!,
( гайисе ге с !ере ог1^1па1и1 и и п с в с с!е О . Р авси ",
В ч си ге ? ! ! , 1936, р. 205.
ս ա կ ա յ ն բ ա ց ա հ ա յ ա վ ե լ ո վ ա յ գ գ ր ք ե ր ի ի ն ք
ն ո ւ թ յ ո ւ ն ը ' ո չ ն չ ա ց վ ո ւ մ է ի ն : Ռ ” 1~
ք ա ն ց ա ս ո ւ մ ո վ ն կ ա ր ա գ ր ո ւ մ է , Ի Ի չ պ
Ս ո ւ չ ա վ ա յ ի ե կ ե ղ ե ց ի ն ե ր ի ց մ ե կ ո ւ մ 1 7 3 4 թ վ ա
կ ա ն ի ն Կ ի ր ա կ ո ս ա ն ո ւ ն մ ի վ ա ր դ ա պ ե տ , ն մ ա ն
մ ի Խ ո ր հ ր դ ա տ ե տ ր , պ ա տ ա ռ - պ ա տ ա ռ ա ն ե
լ ո վ , ա յ ր ո ւ մ է և ն ր ա կ ո ղ ե ր ո վ ք ա հ ա ն ա յ ի
գլուխը ծեծում ժողովրդի առաջ,г Ահա թ ,ե բ ա ֊ ռ ա ց ի ի ն չ է գրել Ռ ոշքա ն ի ր 1736 թ վա կա նիմ ա ր տ ի 1 0 - Ի ն ա մ ա կ ո ւ մ ' ո ւ ղ ղ վ ա ծ Ա բ ր ա հ ա
Ա ր ծ ի վ յ ա ն հ ա յ կ ա թ ո ւ կ ն ե ր ի կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի ն .
<гԲա յց լռել ոչ կա րեմ ղանօրէն ա րա րն Կիրա կոս վա րդա պ ետ ին, որ երկու ա օք յա ռա ջ
ի Սելով քա ղա քին ի մ կ եկեղեցւոյն ա ռա ջիժ ո ղ ո վ ր դ ե ա ն զ հ ո ր հ ր դ ա տ ե տ ր ն մ ի ծ ի ւ ծ ի ւ
ա րա րեա լ ա յրեա ց և կողիւքն զգլուխ ք ա հա
նա յի մ իո յ ծ եծ ե ա ց, Գա րշելի է ին ձ զ ա յսպ ի - սեա ց գրելն, բ ա յց գան գա աքն ոչ տան թ ոյլ» *, Ինչպես նշում է Գ ա թ րճյա ն ը, «այն Խ որհրդատետրն անշուշտ ղեհա հա յոց փ ո
փ ոխ յա լ օրին ա կներեն էր»Ա>
Ուշա գրա վ է , որ հետ ա գա յում ևս Մ ո լդ ո -
վա յի հա յոց մոտ կա թ ոլիկա կա ն քա րոզչությունը չի ընդհա տ ում ի ր գործունեությունը,
ա յլ ըն դ հա կա ռա կը այն կրում է ս ի ս տ ե մ ա տ իկ բն ույթ < Չ են ք կա րծում, որ հ ե տ ա ք ր ք ր ո Հ
թյուն ի ց զուրկ լինեն հետ ևյա լ մեջբերումն ե ր ը ' Մ ոլդովա յի հա յերի մոտ կա տ ա րվող կա թ ոլի
կական քա րոզչա կա ն գործունեությա ն մ ա
սին։Լվովի ա րքեպ իսկոպ ոս Հով հա ն ն ես Տոբիա
Ավկոլստ ինովիչը (1 7 1 6 — 1 7 5 1 ) ևս շա րու
նա կում է օգտ ա գործել Նիկոլա կա ն հին ա նվանական տ իտ ղ ոսը, իբր և «եպ իսկոպ ո ս Մ ո լ ֊
դա վիոյ նոյն ազգին Հ ա յո ց ս , ըստ 1 7 2 8 թ վ ա կանի մի հիշատակագրության*7։ Ա յս տ ի տ
ղոսը կրկին օգտ ա գործվում Էր , հա վա նա բա ր
այն պ ա տ ճա ռով, որ ա յս շրջա նին, բ ա ց ի ա յցելու ն վիրա կն երից, Մ ոլդ ով ա յի հա յոց թ եմ ը
փ ա ստ որեն հիմն ական ա ռա ջնորդ չուներ
ա յլևս, ա յն պ ես, ինչպ ես որ ունեցել Էր մինչև
հա յերի մի մա սի Տրա նսիլվա նիա գաղթելըէ
Իհա րկե, ա յս փ որձը ևս տչ մ ի արդյունք
չտ վեց։
1757 թ վա կա նին, Հ ռ ո մ ո ւմ , Ո լրբա ն յա ն դպ րոցում ուսա ծ Հով հա ն նես Հա կոբյա ն
տ րա նսիլվա նիա ցի քա հա նա ն Հ ռ ո մ ի Պ րոպ ա
գանդայի կող մից ա ռա քելութ յա մբ Մ ո լդ ո - վա ուղա րկվեց։ Ս ա կա յն, ը ս տ երևույթ ին ,
նա ուժեղ հա կա հա րվա ծ Էր ստ ա ցել տ եղի
Հա յեր ի ց , քա նի ո ր Լ՚ստ կա րյա նը հետ ևյա լ
ձևով Է նկա րա գրում նրա վա խ ճա նը, «չմիա ց-
М *Կ ա մ ե ն ի ց » , Էշ 1 4 6 և I . 4 - Գ ա թ ր Տ յ ա ն , «Ս րբա զա ն
պ ա տ ա րա ղա մա տ ոյցթ հ ա յո ց ւ , կ 5 9 8 ,
“ Հ . 4 . Գ ա բ ր Տ յ ա է , ն շվ ա ծ ա շխ ա տ ո ւթ յո ւնը , կ 5 9 8 ,17 է Կ ա մ ե ն ի ց », ք յ 1 9 9 ,
54 _______________ ֊ — ---------------------
յա լ հա յերեն շա տ նեղություն կրե լով 1791-ին
լի ա րդ յա մ բք վա խ ճա ն եցա վ ս6։։
1 775 թ վա կա ն ին Բ ուկովինա ն, հա յա շա տ Սուչավա քա ղ ա քի հ ե տ , երբ ա ն ցա վ Ա վ Ա- տ րիա կա ն կա յսրութ յա ն կա զ մ ում , ինչպ ես
նշում Է Հ ս տ կ ա ր յա ն ը , Հո վ ս ե փ Բ կա յսրի
ա ռա ջին հոգ ը եղա վ Մ ոլդ ով ա յից ա յնտ եղ ե կ ա ծ ոչ կա թ ոլիկ հա յերին Տ րա նսիլվա նիա յի
հ ա յո ց նմա ն Հ ռ ո մ ի Եկեղեցուն միա ցն ել,
բ ա յց ՛նրա ևս ա մեն ջա ն քերը իզուր ա նցանы։
Ա յս ն պ ա տ ա կով ա ռա ջինը ուղևորվեց Ք ր ի ս - տ ա փ որ Ք որպ ուլի հա յ կա թ ոլիկ վ ա րդ ա պ ե
տ ը, որը Տ րա ն սիլվա ն իա յի հա յերի հոգևոր
հովիվն Է ր . նա 1 7 8 2 թ վ ա կա ն ի մ ա յի ս ի
1 0 ֊ի ն հա սա վ Սուչավա և փ ո րձե ց հա յերին
կա թ ոլիկութ յա ն մ ղ ե լ, սա կա յն նա ևս ա ն հա
ջողությա ն մ ա տ ն վ եց “°հ Ա վ ս տ րիա յի գեներա լ
Էն ցեն բերգ ը ա շխ ա տ եց ա ջա կցել Ք որպ ուլի-
ին , ս ա կա յն գեներա լը շուտ ով հա մ ոզվ ելով
ա յդ գործի վտ ա նգա վորութ յա ն մ ա ս ի ն ' փ ո խ ե ց ի ր մ ի տ ք ը 91։
ճ ի շ տ է , որ ա յդ շրջա նում Ս ոլչա վ ա յոլմ
ճիզ վիտ ների հա մ ա ր գործունեությա ն ուժեղ
հող կ ա ր , սա կա յն նրա նք չէին կա րող պ ետ ու
թ յա ն բ ա ց ա ր ձ ա կ օժա նդա կությունը վ ա յելե լ,
քա նի որ պ ետ ա կա ն մ՜արդիկ ա յժ մ ն պ ա տ ա
կ ա հա ր մ ա ր էին գտ նում Բուկովինա ն վեր ա ֊
ծ ե լ ա ռևտ րա կա ն խ ո շոր կենտ րոնի և որտ եղ
հա յեր ը կա րող էին կս/րևոր դեր ստ ա նձնել։
Ա յժ մ Ա վ ս տ ր ի ա յի մ ե ծ ա մ ե ծ ն ե ր ը գտնում էին , որ կրոնա կա ն ճնշումները կխ րտ նեցնեն
հ ա յե ր ի ն , և ին չպ ես գրում էր հետ ո գեներալ
է ն ց ե ն բ եր գ ը , ա յդ կա րող էր նրա նց ա րտ ա
գա ղթի պ ա տ ճա ռ դա ռնա լ, ա յն ինչ դա վա
նա կա ն կ ա տ ա րյա լ ա զա տ ությունը հա վ ա ն ո
րեն «դրսի հա յերին է լ կգ րա վի մ եր ե ր կ
րռւմ...յ>ո ։ Նմա ն ա զա տ ութ յա ն կող մ էր ա յժ մ
ն ույնիսկ Հո վ ս ե փ Р կ ա յս ր ը , որը 1783 թ վ ա
կա նին ա յց ե լե լ էր Սուչա վա յի հ ա յե ր ի մ ե ծ ա
մ եծն երին և ն ույնիսկ ներկա էր եղել հա յոց
ե կե ղ ե ցում կա տ ա րվ ա ծ ա րա րողութ յա նը “ »
Ս ուչա վա յի հ ա յե ր ը , պ ա շտ պ ա նվելու ն պ ա
տ ա կ ո վ , դ իմ ում .էին հա ճա խ էջմ ի ա ծին , որին
ի պ ա տ ա սխ ա ն Ղ՚ուկաս կա թ ող իկո սի հա ն ձ
ն ա րա րութ յա մբ ա յս գ ործով զբա ղվեց Ռ ու
սա ստ ա ն ի հ ա յո ց ա ռա ջնորդ Հով սե փ ա ր ք ե
պ ի սկ ոպ ոս Ա րղ ոլթ յա ն ը։ Ղ ոլկա ս կ ա թ ող իկո
սի մի շա րք կոնդա կների ի բ ր հետ ևա նք,
88 4- վ. Ըսակարյաէ, Նշվա ծ ա շխ ա տ ութ յունը , է շ 3 8 3 ,
88 ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , Հ յ 3 8 6 — 3 8 7 1
00 Դեմ. Տան, ն շվ ա ծ ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ը , Էշ 4 3 ։
81 Լ. Ршрայա ն, « Հ ա յե ր ը Մ ո լղ ա վ ի ա յո ,մ և Բ ո ւք ո -
վ ի ն ա յո ւմ ա , Թ ի ֆ լի ս , 1 9 1 1 , է շ 1 1 1 1
03 Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , կ 1 1 0 ։
83 Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , Էշ 1 1 1 ։
1965 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 55
Հով սեփ Բ կ ա յս ր ը 1 7 8 6 թ վա կա ն ին ի ր հ րո
վա րտ ա կով իրա վ ունք տ վ եց Բոլկո։Ա ,ն ա յի
Հա յա դա վա ն Հա յերին հպ ա տ ա կվ ելու է ջ ֊
միա ծն ի կա թ ող իկոսին և Կոստ ա ն դ նոլպ ոլսի Հ ա յո ց պ ա տ րիա րքին **, Հ ո վ ս ե փ Բ ֊ի մա Հից
Հետ ո, Հ ա յե ր ը դ իմ ե ցին նրա Հա շորդ Լեոպ ոլդ
Բ -ին , սա կա յն Հն ա րա վ որ չեղա վ Հա յ Հոդևոր ա ռա ջնորդությունը վ ե րա հա ստ ա տ ել։
Վ ե ր ո Հի շյա լ բ ո լո ր ժա մ ա ն ա կա շրջա ն ում և
նրա նից Հե տ ո էլ կա թ ոլիկա կ ա ն քա րոզչությունը կա նդ չէր ա ռն ում , 1 7 9 6 թ վա կա նին
Սուչա վա յի Հ ա յո ց մ ոտ ղ րկվ ե ց Հո վ ս ե փ Մ ո -
շորոյ Հա յ կա թ ոլիկ վա րդա պ ետ ը'"', 1824
թ վա կա նին Վ ի ե ն ն ա յի ց ուղ ա րկվ եց Ք ա ր ա չո -
նեի ք ա Հ ա ն ա ն Ո ւ շ ա գ ր ա վ ն ա յն է , որ վ ե ր ո - Հիշյա լ երկու Հոգ և ո րա կա ն ն երի ա նուններից
դ ա տ ելով, նրա նք տ ր ա ն սի լվ ա ն ա ց ի Հա յեր
պ ետ ք է լին եի ն , Ա յս , վ ե ր ո Հ ի շյա լ Հո վ Հա ն -
նես Հ ա կ ո բ յա ն , Կ որպ ուլի և Ք ա րա լոն ե իտ րա նսիլվա նա ցի քա հա ն ա ն երի անունները
ց ույց են տ ա լի ս , որ ա յգ վ ա յրի հ ա յե ր ի բռն ի
կա թ ոլիկա ց ում ից հ ե տ ո , Լվովի թ ե մ ը երբեմն
օգ տ ա գ ործում էր ն ա և տ ր ա ն սի լվ ա ն ա ցի հ ա
յե րի ն , քա նի որ նրա նք Բուկա էինա յի և հ ա տ
կա պ ես Ս ուչա վ ա յի հ ա յե ր ի հես։ ս ե ր տ ա զ
գ ա կցա կա ն կա պ եր ուն ենա լով, հնա րա վոր
էին հա մ ա ր ում , որ ի ր ե ն ց քա րոզչութ յունը
որոշ ն պ ա տ ա կի կա րող է հա սն ել,
Հ ս տ կ ա ր յա ն ը դրում է , որ ն ույնպ ես ա ռա նց
հետ ևությա ն են մ ն ա ց ել Լվովի հա յ ա ր ք ե -
պ ի ս կ ո պ ո ս Ս տ եփ ա ն յա ն ի <г ջանքերըյ>, որ
ԲուկուԱւն ա յի հա յ կ ա թ ո լի կ եկե ղ ե ցին եր ը
ա յց ե լելո ւ ժ ա մ ա ն ա կ , ա ն ձա մ բ аչմ իա ց ե լոց
դա րձին ս կ ս ա վ պ ա ր ա պ ի լմ ՛։ Հ ի շ յա լը Լվովի
Ս ա մվել Ս տ եփ ա ն ով իչ հա յ կա թ ոլիկ ա րք ե -
ւդիսկոպոսն էր (1 8 3 1 — 1 8 5 8 )ո ։ Ա յս վերջինր
իրա կա ն ում երկու ա ն գա մ եկել էր Սուչավա
Լ . Ր ա ր ս ւ յ ա ն , ն շվ ա ծ ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ը , էշ 1 2 7 ։
85 Դ է ւ ք . Տ ա ն , ն շվ ա ծ ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ը , է շ 4 3 — 4 4 ,
и ' Լ . վ . Ը ս ա կ ա ւ - յ ա ն , ն շվ ա ծ ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ը ,
է ։ 3 8 7 .Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , Էշ 3 8 7 1
°* Լ . Ղ . Ա լ ի չ ս ւ ն , « Կ ա մ ե ն ի ց է , Էշ !} ։
և հա ճա խ ա կի քա րոզություններ կա տ ա րել և
նույնիսկ վիճել Էր տ եղի հ ա յո ց ժողովրդա
պ ետ ա կա ն եկեղ եցում , Հով հա ն ն ես Բոգոլշա ն անունով հա յ քա հա ն ա յի Հետ ։ Ինչպես գրում Է Դ ա նը, Հիշյա լ Հա յ аքա հա նա յն անոր
(ի մ ա ՛ Ստ եփ ա նովիչի) ա յս միա ցն ելու փ ո րձին Հա մ ա ր ' Հրա պ ա ր ա կա վ ա նեծք կա րդա ց ա նոր վրա յ® ,
ԼեՀա Հա յ գիտ նա կա ն Բա րոնջը գրում Է , որ
1 828 թ վ ա կա ն ին , Ա վ ս տ րիա յի կա յսրի Հր ա մ ա ն ով , Վ իեն ն ա յից Պողոս վա րդա պ ետ Հ ո վ -
նա նյա նր ղ րկվեց Սուչա վա , որը ևս տեղի
Հա յերին հա յերեն լեզ վ ով հորդորում Էր մ ի ա նա լ, սա կա յն ա րդյունքի չՀա սա վ |0°,
Դ ա րձյա լ ան արդյունք մն ա ցին Ֆ լորիա ն Մ իտ ուլսքիի 1839 թ վա կա նին և ա վելի ուշ
Ի սա կով իչի, Իգնա տ իոս Ստ եփ ա նովիչի և Դ ա -
վիթ ովիչի քա րոզչա կա ն փ ո ր ձե ր ը '01, Ժ Թ դ ա ֊
րի վերջին Էր , որ Լվովի Հա յ կա թ ոլիկ թ եմ ի
ա րք ե պ իսկոպ ո ս Իսա կ Ի սա կով իչը Սուչա վա յի և Բ ոլկով ի ն ա յի а մ ո լո ր յա լ» ա զ գ ա կիցն ե
րին միությա ն Հրա վ եր Է կա րդում101։ Մ եր
դա րի սկղրներին ևս Հա յ Հռո մ եա կ ա ն մի
եպ իսկոպ ո ս Սուչավա Է դա լիս Հա յերին կ ա թ ոլիկա ցն ելու ն պ ա տ ա կով , սա կա յն նրան ևս
չի Հա ջողվում ոչինչ ա նել'03։
Ա յս պ ի ս ո վ , դա րերի պ ա տ մություն ունեցող
կա թ ոլիկա կա ն քա րոզչութ յունը Մ ոլդովա յի
Հա յեր ի մ ոտ Հա ջողություն չուն եցա վ, քանի որ Հա մ ա ռ որեն կրկնվող ա ռա քելությունները
մ ե կը մյուսի Հե տ և ի ց փ շրվեցին ա վա նդա -
պ ա Հ Հ ա յե ր ի ա նՀողգողգ և աննկուն կա մքի)։
և նրա նց Հա յրեն ա սիրա կա ն Հա կա դ դ ե ցո լ֊
թ յա ն ը բ ա խ վ ե լո վ ։
( Շ ա ր ո ւ ն ա կ ե լ ի )
09 Դ ե մ . Տ ա ն , Նշվա ծ ա շխ ա տ ո ւթ յո ւնը , Էշ 4 4 ։
1 0 0 Байок Вагдсх, ն շ վ ա ձ ա շ խ ա տ ո ւ թ յ ո ւ ն ը , Է չ
1 7 1 - 1 7 2 ,
101 Դ ե մ . Տ ա ն , նշվա ձ ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ը , Էշ 4 4 ։
102 • Ա ր մ հ ն ի ա », Մ ա րս Լլ, 1 8 9 6 , Ժ Ր տ ա ր ի , № 3 4 ։
, 0 * Դ . ( ) ւ | ) Ո է ն | ա ն . դ Պ ո , ր ո վ / ւ ն ա յ ի Հ ա յ ե ր ը л , ո Ր ի ւ ղ ա ն -
, ,ի ո ն » , 1 9 1 0 , Л ? 1 4 9 ,
Ь. Մ Ո Մ ՋՅԱ Ն
( Կ ի ր ռ վ ա կ ա ն ի գ ա վ ա ռ ա գ ի տ ա կ ա ն
թ ա ն գ ա ր ա ն ի ա վ ա գ գ ի տ ա շ խ ա տ ո ղ ) .
ԿԻՐՈՎ.ԱԿԱՆԻ ԳԱՎԱՌԱԳԻՏԱԿԱՆ ԹԱՆԳԱՐԱՆԸ
Աշխ ա րհա գրա կա ն ա յն տ ա րա ծությունը,
որին կոչվա ծ է սպ ա սա րկելու Կիրովա կա նի
ընդա մենը 2 7 տ ա րվա կյա ն ք ունեցող գավառագիտ ական թա նգա րա նը, հնում մ տ ել է
պ ա տ մակա ն Հա յա ստ ա ն ի Գուգա րքի կա մ
Գուգարաց ա շխ ա րհի մեջ։ Տեղա նվա ն ա յս
ձևերը սերտ որեն ա ռնչվում են հ ա յո ց լեզվի
հնա գույն' ա րմա տ ա կա ն կա մ ա նջատ ական
վիճա կի հետ , Սրա նցից «գուզ» 1 թ ե՛ ա րմ ա տական հա յերենում և թ ե ' սում երերեն ում
նշանակել է «ռա զմիկ», որո վ կա զ մ վ ա ծ է հա յերենի г գուգազ» բա ղա դրությունը <Гռա զ
մա կա ն միա վորում» ի մ ա ս տ ո վ , а Գուգա ր-
ք » -ը ՝ «ռա զ մ իկ -մ ա րդ իկ» կա մ «ռա զ մ իկ ց ե ղեր», ի սկ а Գուգարաց ա շխ ա րհ»' Տ ռա զ միկ
մա րդկա նց կա մ ցեղ երի երկիր»։Մ եր լեռնա շխ ա րհի նման բով ա նդ ա կու
թ յա մբ ա նվանումը ց ույց է տ ա լիս , որ հին
հա յերը ա ռևտ րա կա ն և ռա զմա կա ն հա րա բ ե րությունների մեջ էին մտ ել հնա գոլյն բ ն ա
կիչների հետ , մինչև որ նրա նց ենթ ա րկել էին իրեն ց մշա կութ ա յին-քա ղ ա քա կա ն ա զ
դեցությա նը։ Մ ե ր պ ա տ մ ա րա նների կ ա ր ծ ի
քով , Գուգարքի և ընդհա նրա պ ես Հ ա յա ս տ ա
նի ծա յրա գա վա ռների նվա ճումը կա տ ա րվել է Ուրա րտ ա կա ն իշխ ա նությա ն ա նկումից հ ե
տ ո ' Տ— Յ՜ՐԴ դա րերում մ . թ . ա ., հա յկա կա ն
էթնոսի կա զմա վորմա ն հետ զուգընթա ց կա մ Ա րտ ա շիսյա ն թա գա վորութ յա ն ռա զմա կա ն
ձեռնարկումներով^ 3 — 1 -ի ն դա րերում մ . թ .
1 Н . й е В а ге г^ о п , Л е х ^ и е Б и т ё П е п " , 1йёо- ЕгарйИе 315, Р а ги , 1932.
ա .։ «Գուգարք» բ ա ռ ի մեջ ստ ուգա բա նությու
ն ը ց ո ւյց է տ ա լիս , որ սխ ա լ են թ ե ՛ հ ա յկա
կան էթ ն ոսի կա զ մ ա վ որմ ա ն և թ ե ' Գուգարքի նվա ճմա ն մ ե ր պ ա տ կե՛րա ցումները։ Նրանք
հա կա սում են գրա բա րի կա զմա վորմա ն և հա յկա կա ն մշա կույթ ի տ ա րա ծմ ա ն դա րա վոր
ու դանդաղ ըն թ ա ցք ին ։ Նա խ քա ն Ա րտ ա շի ս-
յա ն ն երի ռա զմա կա ն ն վա ճումն երը, հա յ էթ
նիկա կա ն ց ե ղ ե ր ը մշա կութ ա յին որոշ հող
պ ա տ ր ա ստ ա ծ կլինեին դ եռ ուրա րտ ա կա ն ստ րկա տ իրութ յուն ից ա ռա ջ, որի հե տ կընդ
հա րվեին նրա նք, Ա սորեստ ա ն ի հետ կա զ մա
կե ր պ ե լո վ Ո ւրա րտ ա կա ն ծ ա յրա մ ա սեր ի մ ը շ-
տ ա պ ես կրկնվ ող ա պ ստ ա մբութ յունները։
Ա յս հա ն գա մա նքը բա ց ա տ ր ե լի է նրա նով, որ
հա յկա կա ն ց ե ղ ե ր ը , նա խ քա ն Ուր ա րտ ուի
ա սպ ա րեզ գա լը, հա ն դ իսա ցել են մ ետ ա ղ ն ե
ր ի , շին ա նյութ երի և մ ա սա մ բ ստ րկա կա ն
ձ ե ռ ք ե ր ի գ լխ ա վոր ա րտ ա հա նողները Ա ս ո
րե ստ ա ն ի և Բ ա բե լո ն իա յի շուկա ներում։
Ուբա րտ ուի ա սպ ա րեզ գա լով ընդհա տ վել է
նրա նց տ ն տ եսա կա ն և մշա կութ ա յին հե տ ա
գա զ ա րգ ա ցումը։ Ա յս հա նգա մա նքը հ ա յկ ա
կան ցեղ երին մ ղ ե լ է Ա սորեստ ա ն ի հետ կըն -
ք ե լ հա կա ուրա րտ ա կա ն ռա զմ ա կա ն դա շինք, որն ա ր տ ա ցո լվ ա ծ է Խ ո ր ե ն ա ց ո Լ պ ա տ մ ու
թ յա ն ա ռա ջին գրքում և հ ա յ ժողովրդա կա ն
դյուցա զն ա վեպ ում, ուր ա ռա ջին սերնդի հ ե
ր ոսն երին ՝ Սա ն ա սա րին և Պ ա ղտ ա սա րին վ ե րա գ րվ ում է ա ս սուրա կան ծա գում։
Մ ե ր նա խ նիների ա ռա ջխ ա ղ ա ցումը դեպի
հ յուսիս ՝ մետ ա ղ ա հա ն քերի հե տ ք ե ր ո վ , որի
« 1965 Է Տ Մ Ի Ա Ե Ի Ն
I. Չբացված վիճակում 2. Բացված վիճակում
Նկսւր 1 .— Քարարկղափն դամբարանի
մ ա սին ա կն ա րկում է Խ որենա ցին, կ ա տ ա ր-
Վ.հ է ն ա իյ ա ուրա րս։ ա կան ժա մա նա կա շլքրջա նում, ա ստ իճ ա ն ա բ ա ր, հա վ ա ն ա բա ր ոչ
խ ա ղա ղ ն երթ ա փ ա ն ցում ն երով ։ Դրա մ ա սին
վկա յում է Գուզա րքի հա րա վ ա յին զ ա վ ա ոն ե֊
րից մ ե կ ի ' Կ ա ն քա րք ա նվա ն ստ ուգա բա նու
թյունը։
Ս ում երերեն ում պ ա հպ ա ն վ ա ծ հին հ ա յե ր ե
նի Ծ կա ն ֊ա կա а2 ա րմ ա տ ն ե րի մ ի կ ր ո -կ ա պ ա կ -
ցութ յունից սղվա ծ ա յս « կ ա ն » բա ղ ա դ րութ յու
նը հնում բ ա ռ ա ց ի ն շա նա կել է « պ ա շտ պ ա
նս ւթյա ն-դու։ւ», որո վ « կ ա ն -ա կ ա ֊ա ր ք » ունե
ց ե լ է «պ ա շտ պ ա ն ութ յա ն -դ ուռի մ ա րդ իկ կսւմ
ցեղ երս ի մ ա ս տ ը ։ Հա յտ ն ի չէ, ո ՜ւմ դ եմ է ուղ-
ղըվա ծ եղել ա յդ սլաշսւսլ ա նութ յո ւն ր , ու
ր ա րտ ա կա ն ա մ ա յա ցն ո ղ ա րշա վա ն բն երի ,
թ ե * Գուդ ա րքի ա նհա նղիստ ց ե ղ ե ր ի ղեմ։
Մ ե ր կ ա ր ծ ի ք ո վ Կ ա ն -Ա կ ա ն որպ ես
«պ ա շտ պ ա ն ութ յա ն դուռ կ ա մ կ ի ր ճ » , ուր
կեն տ րոն ա ցել են հա յկա կա ն ց ե ղ ե ր ը , հն ա
րա վ ո ր է ղ ետ եղ ել ա րդ ի Կ իբովա կա ն ի շր ջա
կ ա յք ո ւմ , ո ր ո վ հ ե տ և մ ի ա կ վ ա յր ը , որ լե ռ ն ա
յին կ ի ր ճ ե ր ի ա ռ կ ա յո ւթ յա մ բ կա տ ա րում է
ճ ա մ բա բա ժ ա ն ղ եր , դա Կիրովա կա նն է։ Ա յժ մ էլ Կ իրով ա կա ն ը հա նդ իսա ն ում է դե՛ղի
Վ րա ստ ա ն և Ա ղ վ ա ն ք տ ա նող ճա ն ա պ ա րհն ե-
րի հա ն գ ուցա կետ ը։ Ա յս տ եսա կետ ն ա րդ ա րա ցն ող փ ա ս տ ե ր ի ց է ա յն , որ Կիբովա կա նի
շուրջն են գտ նվում րրոն ղ եդ ա րյա ն ա մ րո ւ
թյունների և բ ն ա կ ա վ ա յր ե ր ի ա վերա կն երր Խ նձորուտում, Կ իրով ա կա ն ում և ժ դ ա ն ով
գյուղի բա րձուն քն ե րո ւմ ։ Ա յդ ե րբե մ ն ի ա մ
ր ա ցվ ա ծ բ ն ա կ ա վ ա յր ե ր ը դ ա սա վ որվ ա ծ են
մ ի մ յա ն ց ի ց ոչ հե ռ ո ւ, 2 — 3 կ մ . տ ա րա ծու
թ յա ն վրա , Դ վ ա լի լե ռ ն ա ն ց ք ի , Բաղում/։ և
Փ ա մ բ ա կ ա ձո ր ի ելուստ ն երի ղ ե մ հա նդիմա ն։
Ա յդ բ ն ա կ ա վ ա յր ե ր ի շուրջն են տ ա րա ծվա ծ
քա րա րկղ ա յին հ ա զ ա ր ա վ ո ր դա մբա րա ն ն եր,
յ Հ . ՚1)Ր РшгЬСшпЬ, ն շվ ա ձ ա ւխ ա տ ո ւթ յո ն р , գա ղ ա
փ ա ր ա գիր 9 2 , 3 1 1
3. Մաքրված վիճակում երեք ձևերը պեղման ընթացքում:
որոնք պ ա տ կա նա ծ կլինեին ոչ թ ե մ ե կ , ա յլ մի քա նի տ ա սնյա կ սերունդների (ն կ ա ր 1 ) :
Ա յդ գա մ րա րա ն ա դ ա շտ երը շա տ կա րևոր հուշա րձա ններ են ա յն պ ա տ ճա ռո վ , որ մ ե
ռելն երի հետ թ ա ղ վ ա ծ են լինում կենցա ղա
յին բ ա զ մ ա պ իս ի ա ռա րկա ն եր, որոնք ս ե ր
տ որեն կա պ վա ծ են եղել նրա նց ա ռօրյա կյա ն քի հետ ։ Այդ ա ռա րկ ա ն երը, որոնց թվին
են պ ա տ կա նել որոշ դեւղքերում նույնիսկ
հա ն գուցյա լի կին ը, ծա ռա ն երբ և երեխ ա ն եր ը , գերեզմա նում գրվել են որպ ես «հոգ եբա -
ժինս րստ ա յն հա վ ա տ ա լիքի, որ մեռն ելուց
Հ ետ ո մա րդու «հոգին» քա ռա սուն օր շա րու
նակ վրեժխ նդրությա մբ և ց ա սում ո վ թ ա փ ա
ռում է ցե։լի բն ա կա վ ա յրում և ի ր գերեզմա նի
շուրջը, ընդունելով' ա մ ենա սոսկա լի գա զա - ն ա կերպ եր։ Ո րպ եսզ ի մ եռն ող ի «աչքր ետին
չմնա » և կա տ ա ղա ծ ոգին չվնա սի ա պ րող ն ե
րին , ա ն հրա ժեշտ են հա մա րել սիրա շա հել
նրա ն, ա յն բ ո լո ր ա ռա րկա ն երի և բա րիքն երի
րա ժ ին ո վ , որոնք ծսւնռթ են եղօլ նրա կ յա ն
քում։
Հողեւղա շտ ա կա ն ա յս հնագույն հա վ ա տ ա լի ք ն եր ը պ ա տ ճա ռ են դ ա րձել, որ հոգեբա ժին
ա ոա րկա ն երով հա րստ ա նա ն մ ե ր թ ա նգ ա
րա ն ն երը և հնա րա վոր լին ի ճա նա չել ա յդ դա
րա շրջա նի հա սա րա կութ յա ն պ ա տ մությունը։
Կ իբովա կա նի կա մ հնա գույն Կ ա ն -Ա կ ա յի
դ ա մբա րա ն ն երի ը ն ձ ե ո ա ծ կենցա ղ ա յին ի ր ե
րի նշա նա կությռւնր շա տ մ ե ծ է հա տ կա պ ես որոշելու հա մ ա ր Հա յա ստ ա ն ի էթնիկա կա ն
մ շա կույթ ի հիմ նա կա ն գծերը և նրանց տ ա րա ծմ ա ն ուղղությունները։ Անշուշտ , ա յս
մ տ որումն երի հիմ նա կա ն նպ ա տ ա կն է գ ը տ ֊
նել հա յկա կա ն ց եղ ե րի ելմա ն կենտ րոններն
ու ա շխ ա րհա յա ցքի և ա րվ եստ ի ա յն հ ա տ կա -
ն իշներր, որոն ք վերջին հա շվով ա տ ա ղ ձի ղեր
են կա տ ա րել հա յկա կա ն մշա կույթ ի կա զ մ ա վորմա ն ըն թ ա ցքում ։ Ա յս տ ե սա կե տ ի ց օգ
տ ա կա ր բա զ մ ա կող մ ա ն ի նյութ է հա վ ա քվ ա ծ
ոչ մ իա յն Կ իբովա կա ն ի, ա յլև Երևանի պ ե -
58Է Տ Ս ՜ Ի Ա Ծ Ի Ն 1965
Նկար 2.— Կիրովական, ժդանով. 1961 թվականին
բացված դամբարանի իրերեից' բրոնզն ապարանջաններ,
սարդիռնե ուլունքներ և ш ц զարդեր:
I X #*•***,
Նկար 3.— Կիրովական, ժդանով. 1961 թվականին բաց
ված դամբարանի իրերից' սիոլ սանձի պղնձե եոասան-
ներ, բրոնզե զանգակներ և սնամեջ կախիչներ;
տա կան պ ա տ մությա ն թա նգա րա նումI Ա ռ ա յդ' ա րժի հիշա տ ա կել 1 938 թ վա կա ն ի ա շ
նանը մեր կող մից հա յտ ն ա բերվ ա ծ Դ իմ ա ց
թ ա ղ ա մ ա սի քա րա րկղ ա յին М 20 դա մբ ա րա ՛նի ի ր ե ր ը , որոն ք ժա մա ն ա կին հա նձնվել Լ ն
պ ետ ա կա ն պ ա տ մ ա կա ն թ ա նգա րա նին։ Այղ դա մբա րա ն ից հա յտ ն ա բերվ ել են 46 Հատ
կա վե ա մ ա ն ն եր, որո ն ք պ ա տ կա նում են միև նույն դ ա մբա րա նա դա շտ ի հետ ա գա Կուր֊
ղինյա ն փ ող ոցի մեջ ընկնող դա մբա րա նների նյութա կա ն տ իպ երին ։ Ա ն ոթ ն երի հետ հա յտ
նա բերվ եցին մ ե ծ քա ն ա կութ յա մ բ երկա թե
իրե րի ժա նգ, ոսկերչա կա ն բ ա ր ձր ա րվեստ ով կերտ վ ա ծ ա րծա թ ե և ո ս կ ե նշա նա կա լի ք ա
նա կութ յա մբ . կա ն ա ցի զա րդա րա նքներ, ա -
ժուր բա ն վ ա ծ բրոնզ ե կա խ իկ թռչուններ և բ ոժ ոժ ն ե ր, ա յլև սա րդ իոն ե, սերգ ոլիկե և ծ ա ֊
ր ի ր ե ա մ ե ն ա տ ա րբե ր ձև երի և մեծութ յա ն ուլուն քներ, որո ն ց ընդհա նուր շա րա ն ը կա ղ մեց
ա վ ելի քա ն Տ մ ե տ ր երկա րութ յուն։ Ա յդ նյու
թ ե ր ը դեռ չեն ուսումնա սիրվել պ ա տ մա կա ն
հա մ եմ ա տ ութ յա ն տ եսա ն կյուն ով։ Դրա նց մ ա սին չի եղել նույնիսկ գիտ ա կա ն որևէ
լուրջ հա ղորդում։
1961 թ վ ա կա ն ին , Կիրովա կա ն ի հյուսիսա յի ն լա ն ջերից մ ե կում բ ա ց վ ե ց մի շա տ հ ե
տ ա քրքրա կա ն քա րա րկղ ա յին դա մբա րա ն,
ուր թ ա ղ վ ա ծ են եղել քրմ ա կա ն պ ա շտ ոններ
ունեցող բ ա րձրա ստ իճա ն մ ա րդ ու Կին։
Դ ա մ բ ա րա ն ի ց հա յտ ն ա բերվ եցին ձիու ո ս կորն՛եր, պ ղնձե զույգ սա նձի երա սա ններ,
բրոնզե զա նգա կներ, տ ղա մա րդու սւգա ռա գի֊
նության ա ռա րկա ն եր զրա հա յին վա հա ն իկ
նե՜ր, երկա թ ե ք ա յք ա յվ ա ծ նիզա կ և սուր'
պ ղնձե պ ա տ յա ն ով , նետ ի բրոնզե սլա ք, սա րդ իոնե գեղ եցիկ ուլունքներ, ա նա գա յին
բ ա ր ձ ր խ ա ռնուրդով բրո ն զ ե նուրբ և ս պ ի
տ ա կ ա պ ա րա նջա ններ և ա յլ կա նա ցի զ ա ր
դեր ( ն կ ա ր 2 , 3 ) :
Հա յտ ն ա բ ե ր վ ա ծ 14 կա վա ն ոթ ն երի մեջ
ա ռա նձնա հա տ ուկ ուշա դրությա ն ա րժա նի են
ա րևի և ա ստ ղա գուշա կութ յա ն խ որհրդ ա ն ի
շերո վ զ ա րդա րվա ծ սևա թ ույր սա փ որն երը,
կա վե ծիսա կա ն կրա կա րա նը և բրոնզե զույգ դ ոտ ին երը, ո ր ո ն ց ի ց մ ե կ ը բոլո րով ին ք ա յ
ք ա յվ ա ծ ։ Մ յուսի վրա նուրբ գ ծերով փ ո ր ա
գ րվա ծ են երեք խ ո շո ր ա ստ ղ եր, Հա մ ա ստ ե
ղ ա յին նշա ններ և ա ստ ղա գուշա կա յին տ ո
մ ա րի հա շվումն երր պ ա տ կերող խ որհրդ ա
նշա նա կա ն ն կա րներ։ Սրա ն ց ուսումնա սիրու
թ յուն ը որոշ լույս է սփ ռում ա յգ հա սա ր ա
կութ յա ն ա շխ ա րհա յա ց ք ի և ա ստ եղա յին գ ի
տ ելիքն երի վրա ։ Ա յդ դոտ ոլ տ ոմա րա կա ն
պ ա տ կերա ցում ն երը ա ռնչվում են հին Բ ա բ ե -
լոն ի ա ստ եղ ա յին դիցա բա նութ յա ն պ ա տ կ ե
րա ց ում ն ե րի հե տ ։ Վ երծա ն վ ա ծ գոտ ու տ ո մ ա
րա կա ն պ ա տ կերա ցում ն երի ա յդ փ որա գ րու
թ յուն ն երը բա ն ա լի են ծա ռա յում Հ ա յա ս տ ա
նի և Ա ն դ րկով կա սի տ ա րբեր վ ա յրերից դ ըտ ֊
նըվող գոտին ե րի կեն դա նա կերպ ա յին ֆ ա ն տ ա ստ իկ ձև ե ր ո վ դրսևորվող տ ոմա րա կա ն և
1965ե Զ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 59
դիցա բա նա կա ն բովա նդա կութ յուն ները վ եր֊ ծա նեքիս։
Հ ա յ ա գ ի տ ռ թ յ ա ն հ ա մ ա ր ա մ ե ն ա հ ե տ ա -
ք ը ր ք ր ա կ ա ն ը ա յ դ դ ո տ ո լ վ ր ա ն շ վ ա ծ ա մ ի ս ,
հ ե ր ի դ ր ս և ո ր ո ւ մ ն է թ ռ չ ն ա կ ա ն թ և ե ր ի դ ծ ա ֊
ն կ ա ր ն ե ր ո վ , ո ր ո ն ք , շ ն ո ր հ ի վ լ ե զ վ ա կ ա ն հ ա -
մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն փ ա ս տ ե ր ի , ն ո ր լ ո ւ յ ս են
ս փ ռ ո ւ մ ա յ դ դ ա մ բ ա ր ա ն ա յ ի ն տ ի պ ե ր ի և
ն ր ա ն ց ո ւ մ հ ա յ տ ն ա բ ե ր վ ո ղ ա ռ ա ր կ ա ն ե ր ի
հ ա յ կ ա կ ա ն հ ն ա դ ո ւ յ ն ծ ա զ մ ա ն մ ա ս ի ն (նկս ւՐ4 ս ւ , 4 բ ) :
Տ ա ր վ ա ա մ ի ս ն ե ր ը ն ե ր կ ա յ ա ց ն ո ղ ա յ դ
զ ա ր դ ե ր ը թ և ա վ ո ր ձ և ո վ ե ն փ ո ր ա գ ր վ ա ծ ա յն
պ ա տ ճ ա ռ ո վ , ո ր , ո ւ ս ի ն ն Հ ա յ ա ս տ ա ն ի բ ն ի կ ,
ն ե ր ի մ ո տ պ ա տ կ ե ր ա ց վ ա ծ է ե ղ ե լ թ և ա վ ո ր
ծ ի ծ ե ռ ն ա կ ի տ ո տ ե մ ա կ ա ն կ ե ր պ ա ր ա ն ք ո վ ,
Դ ր ա հ ա մ ա ր լ ո ւ ս ն ի տ ո մ ա ր ա կ ա ն փ ո ւ լ ե ր ի ա -
հ ո ւ ն ն ե ր ն հ ա յ ե ր ե ն ո ւ մ կ ա զ մ վ ա ծ ե ն ծ ի ծ ե ռ
ն ա կ ի ն ա խ ն ա դ ա ր յ ա ն սի ( 81) ա ն վ ա ն հ ի մ
՛ք ո ւմ կ ա տ ա ր վ ո ղ ա ր մ ա տ ա կ ա ն տ ա ր բ ե ր ա ֊
ծ ա ն ց ո ւ մ ն ե ր ո վ , ո ր ո ն ք մ ե ն ք փ ո ր ձ ե լ ե ն ք վ ե
ր ա կ ա ն գ ն ե լ ս ո ւ մ ե ր ե ր ե ն ո ւ մ պ ա հ պ ա ն վ ա ծ
հ ա յ ե ր ե ն ի ն ա խ ն ա կ ա ն բ ա ռ ե ր ի օ գ ն ո ւ թ յ ա մ բ ։
Բ ե ր ո ւ մ ե ն ք դ ր ա ն ց գ ծ ա ն կ ա ր ն ը ս տ վ ե ր ա
կ ա ն գ ն վ ա ծ ա ն ո ւ ն ն ե ր ի , ո ր ո ն ք ա յ ն ք ա ն տ ա
ր ա ծ վ ա ծ ե ն ե ղ ե լ հ ի ն հ ա յ ե ր ի տ ո մ ա ր ա կ ա ն
պ ա տ կ ե ր ա ց ո ւ մ ն ե ր ո վ (նկա ր 5 ):Ը ստ ա յդ պ ա տ կ ե ր ա ց ո ւմ ն ե ր ի , լուսնի յո ւ
րա քա ն չյուր փ ուլը ն ե ր կ ա յա ց ն ե լո վ 3 օրվա
շրշա ն , կրկնվ ող 10 փ ուլերի պ ա յմ ա նն երում '
30 օրվա ա մ ի ս ը բա ժ ա ն վ ա ծ է եղել 6 օրից ք ա ղկսւցա ծ Տ շա բ ա թ ն ե ր ի ։
Ը ս տ ա յն մ լուսն ի ա ճ ող ե ռօրյա բարսւկ մ ա հ ի կ ը կոչվել է Ս ի -Ն ո ւ ( Տ ւ - 1 Վ ս ) ) ո ր ր ա ռ ա -
ցի ն շա նա կել է а Ծ իծե ռն ա հա րս» ։ Վ ե ց օր յա
ա ճող մ ա հ ի կ ը ' Ս ի -Ն ո ւ ի -Ա կ ( Տ ւ - Г Ч ш - А к ) ,
« Ծ իծ եոն ա հա ր սի շրշա ն»։ Ի ննօրյա ա ճող կ ի
սա լուսի ն ը ' Լո լ- Ս ի -Ն ո ւ (Լս -Տ ա ս), аՀզ որ
Ծ իծեռն ա հա րս» ։ Տ ա սն երկուօրյա օվա լս / ,հն ա ճող փ ո ւլը ' Լո ւ-Ս ի - Ն ո լի ֊Ա կ ( Լ ,Ա -Տ ւ -1 Վ ա -
А к ) , (ГՀզ ո ր Ծ իծ ե ոն ա հա րսի շրշա ն». Տ ա սն
հին գ օրյա լիա լուսի ն ը՛ կ ո լ֊Ա ի -Ս ո ւ-Կ ա ԼյԼւԱ-
Տ ւ - Ы Ա ֊-К а ^ , «Հզ ո ր Ծ իծեռն ա հա րս կա տ ա ր-
Նկար 4р.— Տոմարական գուոոլ մսւնրամասները:
յա լ» ։ Ս րա ն ցից հետ ո կրկնվում են փ ուլերի
նվա ղա ծ ձև ով , մինչև որ հա սնում են 3 0 -օ ր -
յա չերևա ցող նորա լուսնին, որ ը կոչվել է '
Ս ի -Ն ո լ֊Ա ն ա կ ( Տ ւ - М и - А п а к ) , (ГԾ իծ ե ռն ա հա րս անշրջան»3։
Ա յս բ ո լո ր ը հա նդիսա նում են լեզ վ ի ա նջա
տ ա կա ն վ իճա կի մի1լրո~կապակցութ յուններ,
որոնք իմ ա ս տ ն եր ի մթ ա գնմա ն հետ ևա ն քով
սղվել են և զ ա րգա ցմա ն բա ղ ա դրա կա ն ,[ի-
ճա կում ծնունդ տ վ ել հա յերեն ի բոլորով ին
տ ա ր բեր բով ա ն դ ա կութ յա մ բ ս ի ն , ս ե ն յա կ ,
լո ւ ս ի ն , լո ւ ս ն յա կ , լո ւ ս ն կ ա և ս ն ա ն կ բա ռերին ։
Սրա ն ով վերա նում է հնդեվրոպ ա բա նների
ա յն սխ ա լ կա ր ծ ի ք ը , որ ի բր հա յերեն լուսին
Նկար 4սւ.— Տոմարական դոաու թևավոր ամիսների
մասերը՛
3 Հ . 1] ր Ր ա ր ե ն տ ո ն , ն շվ ա ծ ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ը , դ ա ղ ա ֊
փ ա ր ա զի ր 6 0 4 , 6 4 7 , 3 3 3 , 1 Տ , 4 2 8 ,
Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 1965
/ / А
/ ❁ . . • I \ •
Щ
թ .. .. \ \/ ' ; ՚ \ա *! ( ^ Կ ա ;'Л / ՚
*»
յ լ. \
< յ.V*
Հ ա յ ա * ւ . 2 ւ չ / • ’ • " * ՛խ>ՀՀ>Ն ա Ծ ի օ ը
նկար Տ.— Լուսնական ամսվա փուլերը Ա նրանց Ոնա-
գույն (ւա|կական անունները:
բա ռը ծագել է ին չ-որ 1 նա խ ա լեզվում» ե ն
թա դրվող ЮиСВП*4 (լուկս ն ա ) բ ա ռ ի ց և թ ե լուսնկա բա ռն ի բր եղել է լուսին բա ռ ի բ ա ր
բա ռա յին տ ա րբերա կը։Սղվելով լեզվա կա ն Ս ի-Ն ու (« Ծ ի ծ ե ռ ն ա ֊
հարս») կա պ ա կցութ յունից, Սին է կոչվել սու
մերա կա ն Ուր քա ղա քի հովա նա վոր ա ստ վ ա ծը, որ, ստ րկա տ իրա կա ն զ ա րգա ցա ծ հ ա րա
բերությունների ա զդեցությա ն տ ա կ, վախ ել
է իր սեռը և ընդունել հա սա րա կա կա ն նոր բովա նդա կություն. Մ ինչդեռ դիցա բա նա կա ն միևնույն ա նձնա վորությունը հա յկա կա ն
լեռնա շխ ա րհի նյութական տ ա րբեր պ ա յմ ա ն
ներում. մնա ցել Հ որպ ես լուսնա կա ն մ ա յր
ա ստ վա ծուհի, որ հետ ա գա յում կոչվել է Ա -
նահիտ. Այդ ա ստ վա ծուհու հետ են կա պ վա ծ եղել Հա յա ստ ա ն ի վաղ հեթ ա նոսա կա ն տ ա
ճարներում կա տ ա րվող տ ոմա րա կա ն հ ա շվումները, ա ստ ղա գուշա կությունները, ե ր ա
զս։ հանումներն ու կա նա ցի դա շտ ա նի և ծնրն- գաբերութ յա ն վերա բերյա լ կիսա բժշկա կա ն
գործառնությունները։ Պատ մա կա ն ա յդ ի ր ո ղությունից լուսնի ն կա տ մա մ բ պ ա հպ ա նվել
են վերա պ րուկա յին բա վա կա ն թ վ ո վ հա վա
տ ա լիքներ հա յ ազգագրության մեջ։Գոտու ծիծեռնա կա յին թ ևերով ա միսները
ցույց են տ ա լիս ոչ միա յն դա մ բա բա ն ի և
նրանից հա յտ նա բերվող ա ռա րկա ների հ ա յ
կա կա ն ծա գումը, ա յլև այն մշա կութ ա յին
* Т . к о г5 ^ ,Л1уЦ1о1о{»1е а гш ёпо -саи сав^ п пе ,, Б и авЬ о и гк , 1948, р . 71.
պ ա տ մ ա կա ն ընդհա նրութ յունները, որ եղել են հին սումերա կա ն և վա ղա գույն շրջանի
հա յկա կա ն հա սա րա կութ յունների միջև։ Դեռ
14 գար ա ռա ջ Մ ո վ ս ե ս Խ որենացին եկել էր ա յն հա մոզմ ա ն, որ а ի Ք ա ղ ղ էա ցւոց և յԱ ս ո -
րե ստ ա ն ե ա յց մ ա տ են ից ց ա ն կա գ ոյն են մեր
իրք»։ ։ Ա յղ է պ ա տ ճա ռ ը , որ Խ որենացոլ պ ա տ մությա ն դ իցա բա նա կա ն հերոսների ա ֊ նուններն ու Հա յա ստ ա ն ի հնագույն տ եղ ա
ն ո ւն ն ե ր ի Գ ուգա րք, Կա նքա րք, Ա յրա րա տ ,
Սևա ն, Երևա ն, Ս յուն իք, Տա րոն, Տուրուբե- րա ն , Մ ո կ ս , Ա րտ ա գ երս և ուրիշներ հիա նա լի
կերպ ով բա ց ա տ ր վ ում են սումերերենում պ ա հպ ա ն վա ծ, եթե կա րելի է ա սե լ, հա յերենի
բ ա ռ ա ր մ ա տ ն ե ր ո վ ։
կիբով ա կա ն ի հնա գույն բն ա կա վ ա յր Կան-
Ա կա յի պ ա տ մ ութ յա ն կա պ ա կցութ յա մբ
մ ե ն ք տ եսա ն ք ա յն կա րև որ գ եր ը , որ լե զ վ ա կան հնա բա նութ յա ն զուգընթա ց կա տ ա րում
են նյութ ա կա ն կուլտ ուրա յի հուշա րձա նները։
Հա յա ս տ ա ն ը , որպ ես հնա գույն մշա կույթի
եր կ ի ր , ն երկա յա ցն ում է մի ՛րնդարձակ յո ւ
րա հա տ ուկ թ ա նգ ա րա ն , որի դիտ ա կա ն նշա
նա կությունը չի սա հ մ անա փ ա կվում միա յն
հա յ ժողովրդի և հա յկա կա ն ինքնուրույն մշա կույթ ի կա զ մ ա վ որմ ա ն հա րցերի շրջա
նա կով։ նրա ըն դ երքում պ ա հպ ա նվա ծ ն յու
թ ա կա ն մշա կույթ ի ա րժեքներն ա ռնչվում են
մա րդ կա յին հա սա րա կութ յա ն կա զմա վորմա ն
ա մենա վա ղ շրջա նի գործունեությա ն հետ ։
նրա նց մ ի ջո ց ո վ են գրա նցվում նա խ նա դա րյա ն հա սա րա կութ յա ն հ ա մ ա ռ ո տ , բ ա յց
ստ ույգ էջե րր , նրա նց մ ի ջո ց ո վ հն ա րա վոր է
լին ում թ ա փ ա ն ց ել ժողովրդա կա ն ֆ ա ն տ ա ս
տ իկ պ ա տ մ վ ա ծքն երի և դիցա բա նա կա ն ա ֊
ոա սպ ելն երի հա սա րա կա կա ն բով ա նդ ա կու
թ յա ն խ ո ր ք ը և նրա նց գա րձնել պատմություն
սեփ ա կա նութ յունը։ Ա հա ա յդ պ իս ի հնագույն հա սա րա կութ յա ն հուշա րձա ններ են Փ ա մ րա -
կա ձ ո ր ի ա յն ա վ երա կ բ ն ա կա վ ա յրե րը , որոնք
հա յտ ն ա բերվ ել են'
1 . Կ իբովա կա ն ի а Թ ա գա վ որա ն իստ » բլրի վրա և նրա հ ա ր ա վ ֊ ա րևելյա ն գետ ա փ նյա
ստ որոտ ն երում ։2 . Մ ե ս ր ո պ -Մ ա շտ ոցի բ լր ի հա րա վա յին
լա ն ջերում ' 8 -ր դ միջն ա կա րգ դ պ րոցի շը ր - ջա կա յք ում ։
3 . а Յա թ ա ղներ» կոչվ ա ծ գետ ա փ ն յա լա ն -
ջերում ։
4 . Կ իբովա կա նի հ յո ւսիս -ա րև ե լյա ն մ ա
ս ո ւմ ' Ծուռ փ ո ղ ո ցի գետ ա փ ն յա թեքութ յա ն
վրա ։
Տ. Կ իբովա կա նի 3 -ր դ տ եղ ա մ ա սի сгՔ ո ս ի
ճ ոթ երв կոչվ ա ծ բա րձուն քի վրա և նրա ս տ ո
րոտ ն երում ։
5 Մ ո վ ս է ս Խ ո ր ե ճ ա ց ի , а Պ ա տ մ ութ իւն Հ ս ւյո ը օ , Ա
4 ի ր ք բ I
6 . Լեռնա պ ա տ գյուղի կիկ լոպ յա ն բերգ ի շրջա կա յք ո ւմ ,
7. (ГԱ ղ ա սոլ կ ո ն գ » .ի վր ա , Ս պ իտ ա կի շը ր .
քանի կ րա ք ա րի Հա ն քա վ ա յրում ։
8 . նա լբա նդ գյուղի դ պ րոցի հա րա վա յին լա նջեր ում։
9 . Մ ե ծ Պ ա ռնի գյուղի բ լր ի հ ա ր ա վ -ա ր և ֊ մ րտ յա ն լա ն ջ երում ։
10. Գ եղ ա րոտ գյուղի բ լր ի հ ա ր ա վ -ա ր և ֊ մ րտ յա ն Լա նջերում։
Ա յս հուշա րձա ն ներր վ երա դ րվում են 4 —
2 -ր գ հա զ ա րա մ յա կն եր ին մ . թ . ա . Ա կոչվում
պ ղ նձա քա րա յին կ ա մ էն ե ո ,ի թ ա յի ն բ ն ա կա վ ա յրե ր ,
Ա յդ հա սա րա կութ յա ն մ շա կութ ա յին հ ա տ - կա նիշն է բ ա ր ձ ր զ ա րգ ա ցմ ա ն հա ս ա ծ ձեռք ի
կ ա վ ա գ որ ծս ,թ յո ւն , Կ ա վ ա ն ոթ ն երր նուրբ են, ունեն փ ա յլուն ' սև մ ա կ ե ր ե ս և ն երճկվա ծ
դ ա րդեր, որո ն ք թ ող ն ում են բա րձրա քա ն դա կ
■ժապավենավոր տ ե խ ն իկ ա յի տ պ ա վ որու
թ յուն , Մ ե ր լե ռն ա շխ ա ր հի բն ա կա վ ա յրե րում
կա վա ն ոթ ն երն ունեն պ ա րուրա յին կ ո մ պ ող ի-
ց ի ա յի ա յն պ իս ի ներդա շնա կ ե. բա գմա զա ն
ԲէՈԻց:
բլրից:
Նկար 8.— Էնեոլիթլւսն կավանոթ Մեսրոպ Մաշտոցի
բւոԻց:
դ ա րդեր, որոնք ա յժ մ էլ իրեն ց թ ա ր մ փ ա յլով
մ ե ծ հա ճույք և հիա ց ում են պ ա տ ճա ռում
դ ժվա րա հա ճ դիտ ողներին ( ն կ ա ր 6 , 7 , 8 , 9 ,
Ինչպես Շենդա վիթ ի հա մա պ ա տ ա սխ ա ն
'բն ա կա վա յրում , ա յն պ ես էլ Փ ա մ բա կ ա ձոր ի և Կ ա ն -Ա կ ա յի սր/նձա քա րա յին դա րա շրջա նի
բնա կա րա ններն ունեն կիսա գետ ն ա փ որ բ ո լո ր ա ձև կա ռուցվ ա ծ ք ' կենտ րոնում ունենալով
սրբա զա ն թ ո ն ի ր ը . Հն ա գ ետ է . Խ անղագյանի
փ որձն ա կա ն պ եղումների ժա մա ն ա կ, ա յդ պ իսի բն ա կա րա ն ից հա յտ ն ա բերվ ել են ընտ ա նի
ա յծ ի ա ծ խ ա ց ա ծ եղջյուրներ, քա րե թ եշի և
կուրդ, ա յծ ի և եղ 9 հրվ ի ո ա ն ոսկրն երից կ ա ֊
նա դի մ ա ն յա կ և ա մ են ից կա րև որը' կեն տ րո
նա կա ն ա ն ցքով բա րեր կա մ քա րմա ն ն եր, ո -
ր ո ն ք ծ ա ռա յե լ են պ ա րա նի և երիզ ա յին կ ո
պ իս, հա գուստ ներ պ ա տ րա ստ ելու հա մա ր բրդ ե ո[սրա կն եր ոլորելու նպ ա տ ա կին։ Եթե
դրա նց վրա ա վելա ցն ենք մ ե ր ջա ն քերով ձեռք
բ ե ր վ ա ծ քա րե և ոսկրե ա մ են ա տ ա րբեր գ որ
ծիքների և թ վ ո վ 7 կա վա նոթ ների հիա նա լի
ժողովա ծուն, որոնք կա դմում են Կ ի րով ա կա ֊
նի թ ա նդա րա նի պ ա րծա ն քը, մ ե ն ք կգանք ա յն եգրա կա ցութ յա ն , որ ա յդ հա սա րա կու֊
թ յունր լեռն ա յին շրջա ններում դբա ղվել է
մա նր եղջերա վոր կենդա նիների հիմ քում
զա րգա ցող ա նա սն ա սլա հութ յա մբ, մ ա ն ա ծ ա գ ործութ յա մ բ և զ ա րգ ա ցա ծ կա վա գ ործու
թ յա մ բ , ուր ա շխ ա տ ա նքների ստ եղ ծա գործ ա ֊
կան հիմ նա կա ն մ ա սը ըն կա ծ է եղել կանանց
ուսերին. Հ ա մ ա պ ա տ ա սխ ա նորեն տ նտ եսու
թ յա ն ղեկա վա րութ յունր' ա րտ ա դրությունն ու
սպ ա սումը գտնվել է կա նա նց վերա հսկող ու
թ յա ն տ ա կ։ Ա յգ մա սին է վկա յում հա յերեն ի մ ա յր րա/ւի ա նջա տ ա կա ն մ ա - ] ւ Г կա պ ա կցու
թ յա ն аկա ռա վ ա րիչ տ ոհմի» ի մ ա ստ ը, որոնք
ա րմա տ ա կա ն ձևերով պ ա հպ ա նվա ծ են սոլ-
Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն
նկար 9.— էնեոլիթյսւն կավաման Մեսրոպ
բւոից:
Մաշտոցի
Նկար 10.— էնեոլիթյսւն կավանոթ Մեսրոպ Մաշտոցի
Բ1Րհ9=
կ ը , որ ի րա ր է մ իա ցվ ո ւմ ուրա րտ ա կա նն ու
պ գ ն ձա քա րա յին ը, կա զ մ ելով զա րգա ցմա ն
մի տ եսա կ ա նընդմեջ շղթ ա ։ Ա յդ Հա սա րա կությունը, որ ծա նոթ է բրոնզ ե և երկա թ ե ի ֊
ր ե ր ի ա րտ ա գրությա ն բա րդ տ եխ ն իկա յին և ա պ րում է դա սա կա րգա յին նա խ նա կա ն հա րա բերութ յուն ներ, նա խ որդ հա սա րա կութ յու
նից մ ա սա մ բ ժա ռա նգել է նրա ա շխ ա րհա
յա ց ք ի , զա րդ ա րվեստ ի և կա վա գործությա ն
որոշ գ ծե րը ։ Բ րոն զեդա րյա ն ա յս ժա մա ն ա կա շրջա նից Կիր ովա կա նի թա նգա րա նն ունի
հիա նա լի նյութ եր, որոնք բ ա ց ա ռ ա բ ա ր ձեռք
են բ ե ր վ ա ծ քա րա րկղ ա յին դ ա մբա րա ն ն երից։
Լո ռ ի -Փ ա մ բ ա կ ի հա յտ նի հուշա րձա ններից
են բա զ մ ա թ իվ ք ա ր ա յր ն ե ր ը , որոն ք չեն հ ե
տ ա զ ոտ վա ծ հա ն գա մա նորեն։ .1 9 6 2 թ վ ա կ ա նին Եղեգնուտ գյուղի մի ք ա ր ա յր ի ց հ ա յտ
նա բերվեցին կենտ րոն ում քա ռա կուս ի ա ն ց
քով և տ ա ր բեր բա ժ ա ն ում ն երով ի ն չ-ո ր մ ի ջնա դա րյա ն գ ո ր ծ ի ք ի ' կաղնու փ ա յտ ե մա կու
կա ձև երկու մ ա ս ե ր ը , որոն ք ունեն մոտ 80 ս մ . երկա րություն և 27 ս մ . լա յն ք ։ Մ ե ր
կ ա րծ իք ով , դրա նք եղա ծ պ իտ ի լինեն գ ո տ ե
գ ործ ա կա ն սա րքի գ լխ ա վոր մ ա ս ե ր ը , որոնք
հա վա նա բա ր թ ա ք ցվ ել են ժա մա նա կին թ ը շ- ն ա մին երի ա վա րա ռութ յուն ն երից։
Հա յ՜ա ստ ա նի պ ա տ մա կա ն հուշա րձա նների
փ ա ռքն են կա զ մ ում նրա . ճա րտ ա րա պ ետ ա կան կա ռո ւցվ ա ծքն եր ը, որոնց հռչա կով հ ա յ
կա կա ն մշա կույթ ը ի ր պ ա տ վ ա վ որ տեգն է
գրավեք ա րվ եստ ի հա մ ա շխ ա րհա յին պ ա տ մությա ն մ ե ջ։ Ա յդ բն ա գ ա վ ա ռում մ իջն ա
դ ա րյա ն Լոռին ունի վւաոքի ի ր ա րժա նի բ ա
ժինը։ Հա տ կ ա պ ես Ա լա վերդ ոլ շրջա նը հ ա
րու ստ է հա յ մ տ ա վ որ կյա նքի զա րգա ցմա ն
կեն տ րոն ն երի հոյա կա պ հուշա րձա ններով, ո ր պ ի սիք են Ս ա ն ա հին ի, Հ ա ղ բ ա տ ի , Ախ թ ա -
լա յի և Օձունի վ ա ն քերի ճա րտ ա րա պ ետ ա կա ն
մերերենում*։ Արմա տ ա կա ն ի ր բ ա ռ ը սում երերենում ունի «տ ոհմя , «ունեցվա ծքս և
«մա նր եղջերա վոր կենդանիդ իմա ստ ն երը։ Մ ի հին բա ռա րմա տ , որից ա ռա ջա ցել են հ ա
յերեն ի և սումերերենի 1Г ( ի ր ) 7 ձևով վ ե րա բերա կա ն հա յտ նի դերանունները։
Ըստ հնա գիտ ա կա ն շերտ երի ցուց մ ուն ք ի ,
մեր լեռնա շխ ա րհի պ ղնձա քա րա յին հ ա սա րա կությա ն ա նմիջա կա նորեն հա ջորդում է այն հա սա րա կութ յունը, որի դա մբա րա նից
հա յտ նա բերվել են ժա պ ա վենա վոր կա վ ա նոթները և բրոնզե ա ստ ղա զա րդ գոտ ին։ Ա յս
մշա կույթը հա նդիսա նում է ա յն միջին օղ ա ֊
6 Գ Օ ^ ա ր ե ն տ ո ն , նշվա ծ ա շխ ա տ ութ յունը , գա ղա փ ա րա գիր 5 4 1 , 2 1 6 ։
7 ն ո ւ յն տ եղ ո ւմ , գա ղա փ ա րա գիր 4 1 5 ։Նկար 11.— էնեոլիթյսւն կավանոթ Կիրովակաէփ Ծ ո ս յ
փողոցի գետափնյա լանջերից:
1965 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն63
կոմ պ լեքսն երը, որո ն ք գտ նվում են պ ե տ ա
կան հսկողությա ն և իյնա մ քի տ ա կ։ Լոովա
ճա րտ ա րա պ ետ ա կա ն հուշա րձա նների մեէ
արժանի են հիշա տ ա կութ յա ն Հնեվա ն և Խո- րա կերտ , Հ ո ո ո մ ա յր , Ք ո բ ա յր , Ս . նշա ն,
Բա րձրա քա շ վա նքերն ու Ս պ իտ ա կի շր ջա նում Ղ ոէՐ սա լու գյուղի խ ա չա ձև կե ն տ րոն ա
գմբեթ սիրուն ե կե ղ ե ց ին , ճ ա ր տ ա ր ա պ ե տ ա
կան հուշա րձա նների մ ա ս են կա զ մ ում Լոովա մի շա րբ մա հա րձա ններն ու խ ա չք ա րե րր , ո-
րոնց վրա փ ա յլո ւմ Լ միջն ա դա րյա ն քա նդ ա կս։ գործ ութ յա ն ր ։
Լեզվա կա ն հնա բա նութ յա ն զուգընթա ց,
չափազանց կա րև որ Է պ ա տ մ ա կա ն հուշա րձանների դ երր գիտ ությա ն մեջ։ Ն րա նց մ ի ջ ո
ցով են ստ ուգվում և ճշտ վում գ րա վոր պ ա տ
մության ա մ ե ն ա կ ա ս կ ա ծ ե լի Էջերն ու դրվա գ
ները' ս կ ս ա ծ ուրա րտ ա կա ն ա րձա նա գրություններից մինչև միջն ա դա րյա ն պ ա տ մ ա գրությունը, դ ա սա կա րգ ա յին բա խ ում ն երի ե
Հա րա բերությունների մ ոտ երե քհ ա զ ա րա մ յա մի ժա մա ն ա կա շրջա ն, որն ա մ ե ն ի ց շա տ կ ա ֊
1՚իբ Լ Ч Ч ""* ճշտ ումն երի և լուսա բա ն ութ յա ն։
կի րով ա կա նի գա վա ռա գիտ ա կա ն թ ա նգ ա րա ն ը նյութա կա ն և հոգևոր մշա կույթ ի հՈլ .
շա րձա ն ն երի պ ա հպ ա ն մա մբ և ուսումնա սիրութ յա մ բ կա տ ա րում Է մ ե ծ , շնորհա կա լ գործ։
Ա ն հրա ժեշտ Է լա վ ճա նա չել մ ե ր երկրի
պ ա տ մ ա կա ն հուշա րձա նները և պաշտպանեւ նրա նց ա վ երումից ու ք ա յք ա յո ւմ ի ց , Այդ
նպ ա տ ա կին Է ծա ռա յում հուշա րձա նների
պ ա հպ ա նութ յա ն պ ետ ա կա ն կոմ իտ են և հա մա ժողովրդա կա ն կա մ ա վ որ րնկերութ յունը,
որ կա զ մ ա կերպ վ եց 1964 թ վա կա նին Հա յա ս - տանի բ ո լո ր շրջա ններում,
Ա յդ տ եսա կետ ից հա յրենա սիրա կա ն գ ի
տ ա կա ն պ ա տ ա սխ ա նա տ ու դեր Է վ երա պ ա հ
վա ծ շրջա նա յին բ ո լո ր թա նգա րա ններին և
գյուղա կա ն ու քա ղ ա քա յին դ պ րոցների պ ա տ մութ յա ն և ա շխ ա րհա գրությա ն բ ո լո ր դա սա
տ ուներին, որոնք ի պ ա շտ ոնե շա հա գրգռվա ծ
պ իտ ի լինեն պ ա տ մա կա ն հուշա րձա նների ճա կա տ ա գ րո վ , նրա նց պ ա հպ ա ն մ ա մ բ և ու-
սում ն ա սի րա թ յ ա մբ։