44
Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú
No 2015-08276 1000 ejemplares Primera edición
Este libro se terminó de imprimir en Junio del 2015 en
DIGICOLOR Jr. Cusco 414 – telf. 200437
Huancayo, Perú
Jesus caśhan timpućhu Israel caśhtacunap cawsaynin
ALLAYCUYNINWAN LINDANCUNA
(Datos históricos y geográficos)
Idioma Wanca
2
Misión Wanca (AMWAN)
Av. Giraldez 304 of. 205
Huancayo, Perú
Adaptado de la obra Daily Life in Bible Times
Wycliffe Bible Translators, Inc.
Dallas, Texas
©Jesus caśhan timpućhu Israel caśhtacunap cawsaynin ALLAYCUYNINWAN LINDANCUNA
(Datos históricos y geográficos)
Traducción: Área de producción y difusión-AMWAN
Asesores:
Rick Floyd, Ph. D.
Director, SIL at Biola
Department of Applied Linguistics and TESOL
Cook School of Intercultural Studies
Biola University Academia Autónoma del Idioma Wanca
Primera edición 1,000 ejemplares
Las ilustraciones son de:
ILV Perú y México, pág. 6, 9, 11, 12, 17, 19, 20, 22, 24, 28, 29, 30, 32, 33.
Sociedades Bíblicas Unidas 1994, 1998, pág. 7, 18, 21, 35, 42.
43
42
3
Contenido Página
Israel nasyunpa allaycuynin ………………………………. 6
Diosmi Abrahamta juc malcaman lichin ……………..…... 6
Abrahampa ćhunca ishcay milaynin ……………………... 8
Josetam lanticun ………………………………………….. 8
Moisespa cawsaynin ……………………………………. 10
Camachicuytam Moises ćhasquin ……………………….. 12
Canaan malcaman yaycapäcun ………………………….. 16
Israelpa principal yaśhancuna …………………………….. 18
Samuelwan David wamä mandänincuna …………………. 19
Salomon Tayta Diospa alawana wasinta lulachin ………... 20
Israelcunaca ishcayman laquicacun ……………………… 21
Ćhunca ayllucunam muśhü Israel nisha ………………….. 22
Ishcay ayllucunam Juda nisha …………………………… 23
Judacuna Diospi yalpaćhacun ……………………………. 24
Babiloniap maquinpi Juda lädu yalun …………………….. 25
Juda läducuna Samariacunäwan mana apanacuśhan …….. 27
Alejandro “El Grande” …………………………………… 28
Siriap maquinćhu caśhan ………………………………… 29
Fariseo caśhtacuna ……………………………………….. 30
Saduceo caśhtacuna ……………………………………… 31
Macabeocuna Israelta llallin ……………………………… 33
Roma-läducuna Israelta llallin …………………………… 34
Israel nasyunpa lindancunawan imanuy malcan caśhanpis . 36
Puydï quimsa prubinsiancuna …………………………….. 40
4
śh
śhapla
Letras especiales del Wanca La mayoría de las letras usadas en el alfabeto wanca
son idénticas a las usadas en el alfabeto castellano. Letras que representan sonidos que no existen en el
castellano son:
El (') Apostrofo es una “letra muda” en palabras como:
En el idioma wanca hay vocales alargadas que se
representan con dos puntos sobre la vocal. Las vocales que
llevan dos puntos se leen con más duración.
Este libro utiliza el alfabeto y la ortografía wanca
aprobados por Directiva N° 19 DSREJ/DTC-96.
sh
ashuti
ćh
ćhaqui
ya'a “yo” sin'a “nariz” a'ay “moler”
liman “él habla”
lïman “puedo ir”
pucayan “se vuelve rojo”
pücayan “está soplando”
41
Samaria prubinsiañatacmi cay Judea-lädup, Galilea-
lädup ćhawpinćhu cala. Cay Samaria-lädućhu'a juc
malcacunapïtapis mas lumi-lumi ulucunallam cacula. Cay
Samaria-lädupmi nigusyanticuna pulinanpä jatun caminucuna
pasala. Ñatac Roma-lädu nunacunämi cay Samariactawan,
Judeacunäta jucllachäla. Jinaptinmi cay Samariawan Judea
läducunaca ćhïninacuyta allacaycälila. Chaymi Judea lädu
nunacunaca mana nï uchucllapis Samaria-lädup allpanman'a
jaluycuyta munapäculachu. Chaynu lulapäcula Samaria
nunacunäwan ćhïninaculcalmi.
Ñatac Galilea prubinsiacá uma-lädućhümi cala. Chay
lädu’a unullam cacula. Chaymi micuycunapis tuqui-tuqui
ishpila. Ñatac ćhaclacunapis talpucuyllanpämi cacula. Galilea
lamarcäpis chay malcap ćhawpinćhütacmi cala. Chay
lamarpa patanćhümi achca malcacunalla cacula. Chayćhu
yaćhäcunaca ćhacla lulayniyü-cama, challwa chalayniyü-
camam capäcula. Chaynu allin yaćhacü nunactam Judea
läducunäñatac ruydupapäcula “Amcuná manam caśhtächu
capäcunqui; Awilunchiccunap custumrincunacta mana
luläcuna” nil. Cay Judea läducunaca jamuyapäcula Diospa
wasinpi calućhu capäcuśhan-laycum.
Chaynu calućhu taliculcaptinmi “Chay Galilea
upacunäpïtá imamá ampá allin yalamunman” nil nipäcula.
Nilculmi aśhta lulacuynincunactapis “chay ćhacla lulay'a,
challwa chalay'a, luclu nunacunallapämi” nil jamuyapäcula.
40
Inti yalamunan-läduwan, mas sayta-lädu uluncuná mas
a’u arinal uluncunam cacula. Chaycuna arinal ulucunapïpis
mas pulumayä cala ulucunam cacula. Chaypi mas
saytascanman'a pasaypi mana bäli ulullam calatac. Chaynu
cala uluman muyüla, bulcan nishan paćhyalcamul lluy
pirdïchiptinmi. (Cay bulcan nishanca allpa śhun'unpïmi
ninawan timpuyä yacunu paćhyamun.) Jina mas
ulascanninmanñatacmi mas arinal ulucunallaña cacula.
Chaytá tamyapis manam sumä tamyalañachu.
Puydï quimsa prubinsiancuna
Chay Israel nasyunpa prinsipal prubinsia quimsam cala:
Judea, Samaria, Galileam. Judea prubinsia ula sayta-
lädućhümi cala. Chaymi lindaläla Idumea malcawan,
jinaman Arabiap arinal uluncunawan. Ñatac jinantin Juda
läducuna juntunaculcänan jatun wasinmi Jerusalen malcanćhu
täcula. Cay Jerusalen malcaca Judea-lädup prinsipal
malcanmi cala. Chaymi chay wasićhu Tayta Diosta
alawapäcunanpä intiru janä-lädućhu lluy yaćhäcunäpis
śhapämula.
5
Cay libru imapa lulaśha caśhanpis
Cay libruca lulaśha cayan Muśhü Limalicuyta
isquirbinan timpućhu imanuy cawsay caśhantapis
tantiaycunapämi. Canan timpupis Israel nasyunca jina
unaynüllam cayan. Custumrincunañatacmi ichá manaña
unaynüñachu. Chaymi cay librućhu tuquicta
tantialpachimäśhun chay timpu imanuy cawsaynincuna
caśhantapis. Caywanmi mas tuquicta tantialpunqui chay
timpućhu imanuy cawsaynincuna, allpancuna, custumrincuna
caśhantapis. Chaypämi llapanpis liträtuyü-cama cayan.
6
Israel nasyunpa allaycuynin
Cay Israel nasyunca Jesus näsimunanpa cayälañam.
Walanga pusä paćhac (1,800) wata Jesus näsimunanpä
faltayaptinpis cay Israel nasyunca cayälañamari. Chay unay
timpucunaćhu'a Israel malcaca istansiaćhünüllalämi
pulipäcula. Cay Israelcunäpa taytanmi Abraham śhutiyu nuna
cala. Paymi Caldea malcap Ur nishan malcanćhu näsila.
Paytam lluy aylluntin Cana'an malcäman licunanpä Tayta
Dios nila. Chay Canaan malcaman ćhäluptinmi chay allpa
llapan aylluntinpä wiñay simpripä cananpä Tayta Dios
limalicula. Canaan malcaca juc-lädu calu malcaćhümi cala.
Diosmi Abrahamta juc malcaman lichin
Ñatac jucllayllam cay Abrahampa chulin cala, Isaac
śhutiyu. Cay Isaacpam awacha-cama chulin cala: Esauwan,
Jacob. Cay Jacobtam śhutinta muyuchila Israelman.
Chaypunpïmi
lluy ayllunta
Israel caśhta
nipäcun. Chay
muyunpïmi
canancamapis
Israel nishaña.
39
Chay mas luliscaćhüñatacmi Rif nishan pampaćhu
ulunchacuna lulacacü cala. Chay ulunchacunätam “Jordan
mayup wätan” nil nipäcula. Ñatac cay Jordan mayu inti
yalamunan-lädu Hermon ulup wätanpïmi yalamula. Chaymi
Galilea lamarcäman ćhämunanpá ishcay paćhac ćhunca
mitructalä śhamunan cala. Cay lamarcätam lisipäcula
Genesaretpa ütac Tiberia lamarpa. Cay lamarta cunćhaläla
pastu ulucunallam, talpüśha ćhaclacunallam, achca
malcacunallam. Chay lamarcäman ćhaycuśhanpïmi
pasayämun chay Jordan mayuca ulayta, intiru tuqui allpap
ćhawpinpa aśhta “Wañuśha Lamar” nishancama.
Cay lamarmi jinantin pachäćhu lluy lamarpïpis mas
lulinninćhu cayan. Caymi lluy lamarpïpis quimsa paćhac isun
ćhunca (390) mitru lulićhülä cayan. Yacunñatacmi allicta
llallacullan imaymana caćhi luminiläcuna lulïninćhu captin.
Chaynu intiru ulucunäćhu mïnan captinmi, mana micuy
ishpinan cacula.
Chay ulucunap inti yalunan-lädun'a “Jordan mayup
wätan” nishatacmi śhamula. Chay uma-läduman'a mas
ulusapam cacula. Chay sayta-lädumanñatacmi mas muntisapa
cala. Chaypam mayucunapis wicman-cayman unyala. Chay
mayucunämi unay timpućhu'a Jacobpa chulincunap lindan
cala.
38
Chay ulucunäćhu yulä caćhi lumicunalla captinmi
talpunapäpis mana allinchu cala. Ñatac Nazaretpa janay-
lädun ulucunäćhu'a micuy wiñananpä allinmi cala.
Chaynütacmi Capernaum intiru muyulïnincunaćhüpis allintac
cala. Caycunap ćhawpinćhümi Jerusalen jatun malcapis cala,
jinaman Samaria-lädupis, Galilea-lädupis. Cay malcacunap
saytanćhüñatacmi Judá-lädu cala. Paycunap uluncunaman
imaypis tamyapayämuptinmi micuy ishpï cala. Ñatac
“Wañuśha Lamar” nipäcuśhan lamar sircancunawan inti
yalamunan-läducunapis pasaypi a’u arinal cala ulucunallam
cacula.
7
Chay timpu'a waquinnin Israel nunacunaca uwishniyü,
capishniyü, wäcayü-camam capäcula. Chaynu alli uywayü-
camamari capäcula. Chaymi istansiaman aśhul-aśhul
pulipäcula allinnin pastucta, yacucta ashichishtin. Ñatac
Canaan malcacta paycuna manalä ćhäpäcuptin, chay
malcaćhu achca malcacunam cayalcäla. Chay malcaćhu lluy
nunapis yaćhapäcula ya'anchicpa wasinchicćhünu
śhalcachishaćhu, ćhaclanta allpanta lulaśhtinmi. Chayćhu
wasicunam tapyapi, adubipi śhalcachisha-cama cala.
8
Abrahampa ćhunca ishcay milaynin
Cay Israelpa lisipäcuśhan Jacobpam ćhunca ishcayniyu
chulincuna cala. Śhutincunam: Rubén, Simeón, Judá, Isacar,
Zabulón, José, Benjamín, Dan, Neftalí, Gad, Aser.
Josetam lanticun
Cay lluy chulincunapïtam Jacob masta cuyala Joséta.
Chaymi wawicaśhancunañatac ćhïniculcäla “anchap
amapacha niptinmi yaptucun” nil. Chaym wawicaśhancuna
uyway nuna cananpä Joséta lanticälälila. Jinaptinmi Egipto
nasyunta puśhacula.
Chayćhu José sumä llaquicta pasaśhanpïlämi allipi-
allipïta chay nasyunćhu mandacü Faraonpa sumä puydï
yanapäninpa ćhulaycuśha cala. Chay Egipto nasyuncäćhu
Faraon nipäcula, puydï mandacücätam.
Chaypi Canaan malcanćhu micuy wana licälïluptinmi Egipto
nasyuncäman papänin Jacobta lluy aylluntinta puśhacula.
Chayćhümi Josépa ayllunpis, lluy wawicaśhancunap
ayllunpis achca-achcaman milälälila.
37
Chay Mediterraneo lamar patanpa cay Israel nasyunca
juc sintanüllam śhamula. Chay sintap ćhawpinpañatacmi
umapi aśhta saytacama lümunu ishcay alaläcü ulucunaca
śhamula. Chay ulucunätam Jordan mayuca japächala juc
jatun pampacunawan. Ñatac tacsa pampacunapis calatacmi
lamarca-läduman liyäcuna. Chay lamar pampa-läduman
lïcunämi tuqui tuqui cacula. Chaymi chay lluy intirunpis
micuy ishpinallan cacula. Chay ula-lädumanñatacmi ichá
mas a’u arinal ulucunallaña cacula.
Uchuy nasyunlla calpis pichaman partïsham cala.
Chay lamar patanpam aśhta saytacama juc sintalla
śhamula. Chay sintanu pasamücällam intirunpis micuypa
ishpinan ulucuna cacula, masqui arinal uluyücuna cayalpis.
Mas luliscaman yaycücäñatacmi llaqui cala; ulucunañamari
cacula, tamya timpullaćhu yacu lï wayuncunawan laquïsha.
Chay wayuctam “wadi” nipäcula. Chay wayunpam juc
ćhaqui caminucuna lila chay altu ulucunäman. Chay
ulucunap siquinćhu ćhaclacunätam alaläcü pampa nipäcula.
Chay ulucunam quimsa paćhac quimsa ćhuncan (330)
mitrupi aśhta walanga (1,000) mitrucama ćhäpäcula
altunninman. Chaymi allicta alaläculläla.
36
Israel nasyunpa lindancunawan
imanuy malcan caśhanpis
Cay jinantin bibliaćhu limaśhanca manam jinantin
pachäćhüchu lulacacula; sinu'a calu uchuc malcallaćhümi.
Waquin śhuticuná lluyñam waquinnincunap jucman muyüśha
cayalcan.
Cay Israel nasyunpa lindan cala: Dan nishanpïta aśhta
Beersebacamam. Jinantin nasyunca ishcay paćhac tawa
ćhunca (240) quilümitrum cala. Janä uma-lädu
quinlayninmanmi tawa ćhunca tawayu (44) quilümitru cala.
Sayta quinlayninmanñatacmi pusä ćhunca sütayu (86)
quilümitru. Chaynu uchucllam Israel nasyun cala.
Cay Israel nasyunca cala Mediterraneo lamar patanćhu
inti jiyalpunan-lädućhümi. Cay cayan Asia nishan-
lädućhümi; Asiapwan, Egipto nasyunpa ćhawpinćhümi.
Chaymi cay jatun nasyuncunap chacan-yupay cala. Cay Israel
nasyunpam wicmanpis caymanpis pasaycaćhapäcula. Chaymi
muśhü tistamintućhu'a limayan ćhunca ishcayniyu jatućhä
caminucunapi. Chay malcap inti jiyalpunan-läduman'a
lamarllam cacula. Inti yalamunan-lädumanñatacmi a’u arinal
ulucunalla cacula. Masqui caynu uchuc nasyunlla calpis allin
puydï malcam cacula.
9
José wañucuptinñatacmi ichá Egipto nasyunpa chay
timpu mandänin Faraonca Israel malcacta uywayninman lluy
muyülächin. Jinalculmi Israel nunacunäwan, atipäta mana
atipäta sumä-cama wasicunacta, jinantin malcacunäta
śhalcachila.
10
Moisespa cawsaynin
Chay timpućhümi Leví caśhtapi Moisés näsila. Pay
jatunyäluptinmi Egipto nasyunman Tayta Dios caćhala.
Ñatac pay näsimunanpämi, cay Egipto nasyunpa mandänin
Faraonca, lluy Israel caśhtacunap walaśh wawinta
wañuyächila. Chayta lulachila Israel nunacunaca anchap
milacuyalcaptinmi, ñatac paycunapïpis mas yaćhaysapa-cama
capäcuptinmi. Chaynu iñacha wañuchiy cacuyaptinmi
Moisés tuquish tuquishlla näsïmula. Chaymi atindïninpis nï
quiquin mamanpis wañuchiyta atipapäculachu. Chaymi
iñacha wañuchïcunaca mana wañuchinanpä quimsa quilla
wasi lulillaćhu pacalächipäcula. Chaypi cunya-cunya
jatunyäcuyaptinmi manaña pacayta atipapäculañachu.
Chaymi śhu’uśhpi canaśhtacta lulaycul chayman winaycul
mayuman apächila. Chayćhümi pipis mana apananpä muyun
-muyun mayur wamla wawinwan täpachimula. Chaynu
täpayaptinmi Faraoncäpa wamlan juc wamla-masincunawan
almacu ćhämun.
35
34
Roma-läducuna Israelta llallin
Chaypïmi Macabeocunäpa mandacuynin camacäla.
Süta ćhunca quimsayu (63) wata Jesus manalä näsimuptinmi
Roma nasyunca Jerusalenwan gïrranacuyta allacuycul
llallichicüla. Chaypïmi Roma nasyunpa maquinćhu cayta
allaycapäcula. Chaymi Roma nasyuncäpi juc yanapäninta
caćhamula Juda läducunäta mandananpä. Chaymi chay
nunaca Saduceo caśhtap puydïnincunawan jucllachanacuycul
Judea malcäta mandala. Tawa ćhunca (40) wata Jesus manalä
näsimuptinmi Roma nasyunca caćhamula Herodes nishan
nunacta Judea malcacta mandananpä. Chaynu juc-lädu
caśhtacta mandacüninpa caćhämuptinmi lluy Juda läducunaca
ćhïnipapäcula.
Ñatac chaynu ćhïniyalcaptinpis Herodes’a chay
Jerusalen malcäćhu Diosta alawanan jatun wasictam sumä-
sumäta śhalcächila. Cay lulaśhannu'a manam nï may
nasyunćhüpis calachu. Chaytanu'a manamá nï
Babiloniacunäpi cutimü quiquin Juda läducunäpis
lulapäculachu. Chaynu lluy luläluptinmi Jerusalen malcaca
caśhan puntanu puydïninman muyula.
Cay Herodes mandaśhan timpućhümi Belen malcaćhu Jesus
näsila. Cay näsimuśhan timpupïmi juc muśhü watacunacta,
allayculanchic. Chay timpupi isquirbïsham cay Judea
caśhtacunap cawsaynin Bibliaćhu limayan.
11
Chayćhümi yacu jananćhu juc canaśhta muyuyäta
licälun. Chaymi julalcachimul quićhaycuśhanćhu tuquish-
tuquish iñachallacta licälun. Chaymari wawintanu
ishpichicunanpä wasinta apacula.
Ñatac müsuña cayalmi chay Egipto nasyuncäpi juc-lädu
calu malcacta ayicula. Chaynu ayicula jucnin Egipto nuna
malca-masinta ma'ayaptin amachayninwan wañulcachilmi.
Chaymi chunyä ulućhu uwishta michishtin yaćhala.
Chayćhümi Egiptocta cutinanpä Tayta Dios limapäla.
12
Camachicuytam Moises ćhasquin
Moises calu malcaćhu cayaptinmi Tayta Dios nila
Egipto nasyunpa maquinpi Israel malcanta julalcamul,
Abrahampa limalicuśhan Canaan malcaman puśhamunanpä.
Chay yalapämuśhan Egiptupïta tawa ćhunca watam Canaan
malcaman ćhäpämula.
Ñatac Sinai ulup sircanćhümi unaycasca capäcula.
Chay ulućhümi Tayta Dios camachicuynincunacta
Moisesman uycula. Chay uśhan camachicuytam canan
lisinchic “Moisespa camachicuynin” nil. Chay ulüćhütacmi
Tayta Dios nila: “Moises, juc carpacta lulaycul chayćhu
alawapämanqui” nil. Chay carpallaćhu Tayta Diospi
yaćhachinacuśhtinmi tawa ćhunca wata chay chunyä cala
ulucunäta
pasapämula.
33
Macabeocuna Israelta llallin
Chay Siria nasyunca maquinćhu cachil lluy
ñacachipäcuptinmi Leví caśhta sasirdüti picha chulintin chay
mandäcäpa cuntran śhalcapäcula. Chay nunacunam Macabeo
nisha capäcula. Paycunam Juda läducunäćhu allin rispitäśha
capäcuśhan limayan. Chaynu śhalcuculcul chay
mandacücunäwan gïrranaculculmi lluy llallïla. Jinalculmi
Jerusalenćhu Diosta alawana puydï wasictapis caśhan lluy
śhalcacalcachil, sasirdüticunacta ćhulaycul caśhan lulachila
imam unay lulapäcuśhantanu.
Chaynu Siria nasyuncäta llallilculmi Judea malcanta
caśhan jawcaman juluycula. Ñatac Gerizim ulućhu, Samaria-
läducunap jatun alawana wasinñatacmi lluy pampaman
32
Ñatac juc licchäcunaćhu'a fariseo caśhtacunapïpis mastalämi awnipäcula, ćhasquipäcula. Chaymi paycuná juc nasyuncunap custumrincunactapis, pinsamintuncunactapis ćhasquil lluy atichipäcula. Paycuná malcacta gubirnäcunap pinsamintunwanmi cunchawänacälälisha capäcula. Chaynu capäculmi chay Grecia-lädu nunacunap imapis lulaynincunacta lluy atichipäcula. Chaymi Judea malcanta Roma malcaca apacuptinpis, chay nunacunäwan rätu cunchawänacälälï cala. Cay saduceo caśhtacunäpa maquinćhümi Diosta alawana puydï wasipis cala. Chaymi puydï mandacücunäwan masta lisinaculcäla. Fariseocunap maquinćhüñatacmi lluy juntunaculcänan wasicuna cala. Chaymi paycuna lluy malca-masincunallaćhu mas lisisha capäcula.
13
Ñatac Egipto nasyuncäćhu tawa paćhac wata Israel
caśhtacunaca yaćhapäculmi chay-lädu nunacunap
lulaynincunacta, custumrincunacta atichipäcula. Chaymi
taytachacunacta lulaycul alawaycunactapis śhun’unćhu
uywapäcula. Chaycuna umanćhu, śhun'unćhu cayalcaptinmi
tawa ćhunca wata chunyäcäta śhayalcämuptin quiquin Tayta
Dios juc muśhü camachicuyta uycula. Chaynu yaćhachila
Canaan malcaman yaycapäcul allin capäcunanpämi, jinaman
caminanacuyta yaćhapäcunanpämi.
Ñatac Abraham timpućhümi nunäta suyñucunap Tayta
Dios limapäla. Chaynu limapäśhanćhümi Diosta
alawayninwan juc patacchacta lumipi pilapäcula, chayman juc
uywacta wañuycachil cañaycapunanpä. Caynu alawayninwan
cañaycuy lulaycunacta yalpallalmi lulapäcula. Chaymi chunyä
ulućhu cayalcaptin Moiseta Tayta Dios nila: “Juc carpacta
lulapamay, chayćhu lluypis alawapämänayquipä” nil.
Chaynüpam juc sityullaćhu Tayta Diosta alawapäcula. Chay
carpacta atindinanpäñatacmi nunacuna ćhulaśha cala.
Paycunam “sasirdüti” nisha capäcula. Chay lulaycücunaca
Jacobpa chulin Leví ayllucunam capäcula. Chaymi paycuna
llapanpis “Levita” nipäcuśha cala.
14
Cay Moisésta uśhan camachicuyca Israel caśhtacunäta
tantialpachinanpämi cala. Chaymi Moisés tantialpachila Dios
munaśhannu imanuypa cawsaytapis, chaynütac malcäta
imanuypa caminananpäpis. Chaypi juc camachicuycunacá
limala tuqui chuya cawsaycälinanpämi. Cay tuqui allin chuya
ninan'a Diospa munaśhannu cawsaymi cala. Manam janä
aychan pa'acuypïchu nï almacuypïchu cala. Chaymi mayanpis
tuqui cal'a, Tayta Diospa uycuśhancäta sasirdüticunäman
mana manchalillal apapäcula; payñatacmi cañaycapula. Ñatac
¿imapïtam “mana allin” nisha capäcula? Chaynu mana
allinman muyupäcula Tayta Diospa camachicuyninćhu “amam
tupaycunquichu, nï yataycunquichu” nil nishancäta
tupaycülulmi, yataycülulmi. Chaynütac camachicuyćhu
“amam lulanquichu” nishanta lulälulmi.
31
Saduceo caśhtacuna
Chay fariseo caśhtacunäpa cuntrapartinmi Saduceo
caśhtacunaca capäcula. Cay Saduceo nunacunämi Leví
caśhtapi, mas rispitädu sasirdüti caśhtacuna capäcula.
Paycunam alawana wasićhu lluy lulaycunacta lulaycüca
capäcula. Paycuná Moisespa camachicuyninćhu
limaśhancällactam cäsupäcula. Manam camachicuyta
uchucllapis caśhan tantiaycuśha cananpá cutipayta
munapäculachu. Chaymi fariseo yaćhachishancunäta mana
uchucllapis awnipäculachu. Nïtac unay yaćhachicuypi
yaćhachipäcuśhantapis ćhasquipäculachu. Chaymi Moiséspa
camachicuyninta imam nishantanülla uywapäcula.
30
Fariseo caśhtacuna
Chaynu sasachacuy timpucunaćhümi camachicuyta
“amapacha” nï ishcay quimsa nunacuna pacallap
juntunaculcäla. Chayćhümi limanaculcäla, lluy Juda
läducunäpa chalapacuynincunaman camachicuyta imanuypa
tincuycachinanpäpis. Paycuna camachicuyta tantiaycuyta
munapäcula: “¿Camachicuyca cay timpupä
imanimanchicmi?” nil. Chaymi paycuna tutay muyun
camachicuyta ancuyalcäla, jinaman chay timpupä imanuy
caycunanpäpis
jäćhinacuyalcäla.
Sïchuśh
camachicuyćhu
śhun'unpanüchu
mana captin'a
“cay'a caynütam
niyämanchic” nil
jucman
iwilcapäcula. Cay nunacunätam “fariseo caśhta” nipäcula.
Chay Asiria nasyunca sumä-sumä ñacachipäcuptinpis,
cay fariseocunacá mana awniyculmi camachicuy
nishanmannülla wañuycäcama masïsu śhaycaycälila. Malca-
masincunactapis callpanchaycälilam. Chaynu juc-lädu
nunacunätapis mana manchalilmi custumrincunactapis
cawsachipäcula. Chaynu aśhta wañuyninwanpis
camachicuyta amapacha nipäcuptinmi lluy Juda malca-
masincunapis rispïtuwan allinpa licapäcula.
15
Chaynu niyaptinpis luläcunäpá Tayta Diospa ima
apaśhanpis manam ćhasquishachu cala, nïtac chay
carpallanmanpis yaycuycunmanchu apaśhancäta sasirdütiman
uycüllapis cala. Manatacmi waquinnincuná juc nunawanpis
limaycunanñachu cala.
Moiséspa camachicuynin'a cay bïdanchicćhu
imanuypapis cawsanapämi limala. Waquin camachicuy'a
limala mayannin micunapäpis ütac mana micunapäpis,
yataycunapäpis ütac mana yataycunapäpis allin ütac mana
allin caśhancunapïmi. Chaymi mayanpis camachicuyta mana
cäsülul'a, camachicuyćhu nishanmannütac lulapäcunan cala,
allinman cutiyta munal'a. Chay nishanta lulälul'lämi
puntanüpis allinpa licaycuśha capäcula. Chaylämi juc malca-
masincunawanpis jawca cuscachanacaycälï calapis. Chay
camachicuyćhütacmi malcäta imanuypa caminaycunanpäpis
nila. Chaynütacmi nishanmannu lulal jawca cushishacta
caycunanpäpis nila.
Chay tawa ćhunca wata chunyä ulućhu cayalmi, Tayta
Diospa carpanta lulapäcula; chaynütac camachicuycunactapis
lluy tacyachipäcula. Chaymi Canaan malcaman yaycunanpá
tuqui yaćhachishaña cayalcäla. Chaypïmi Moisés wañucula.
Jinaptinmi Josuéta pudirninpa ćhulaycul chay Canaan
limalicuśhan malcäman Tayta Dios nunancunacta puśhachila.
16
Canaan malcaman yaycapäcun
Tayta Diosmi nunancunacta yanapäla, Josuéta
mandäninpa ćhulacuycul. Chaymari limalicuśhan Canaan
malcanman yaycalpachila. Chay malcaman yaycapäcula alli
pilyuwanlami. Chay malcaman yaycucuyculñatacmi ćhunca
ishcayman partinaculcäla. Chay Jacobpa ćhunca ishcaynintin
caśhtancunapämi partisha cala. Ñatac Leví ayllucunacá
manam partishachu capäcula. Paycuná mana allpayu
capäcula milayninpi sasirdüti lulayniyu capäculmi. Paycunam
Tayta Diospa carpanta licaycüca capäcula; chaynütac chayćhu
lluy lulaycunactapis lulaycüca capäcula. Paycunap allpa
tücänincunactam Josépa ishcay chulincunaña pudirnin
ćhasquipäcula. Paycunacta lluy caśhtanpa puydïninman
muyuchipäcuptinmi Jacobpa aylluncuna ćhunca ishcayniyüña
capäcula.
Ñatac Josué wañucuptinmi ćhunca ishcaynintin
ayllucunaca uywa michïman licalilcälil istansan-istansan
puliyta allacaycälila. Chaymi may ulucunaćhüpis carpapi
chucllacunallaćhu yaćhapäcula. Jinalmi abistá chaycunaćhu
ćhaclachaculcul talpupäcula. Chaynu ishcay quimsa
wasicunacta śhalcälächilmi allipi-allipïtá uchuc
malcacunallaman muyupäcula. Chaynüpam masta
ćhaclachacul, talpucul, wasichacul milachipäcula achca
malcacunamanña. Chaynu istansallapïmi juc malcaman
muyuchipäcu cala.
29
Siriap maquinćhu caśhan
Chay Siria nasyunpa maquinćhu cayalcaptinmi, Siria-
lädu Antiochus śhutiyu nuna nin: “Yan'almi cay Judea
caśhtacunaca nasyunninchicta ishcay śhun'üchinman”.
Chaymi munäta mana munäta Siria-lädu custumricunacta
atichipäcunanpä nila. Chaymari chay timpućhu Moiséspa
camachicuynin libructa mana uywapäcunanchu cala.
Mayanpis uywäcá nuna wañuchicünüñam capäcula. Cay Juda
läducunaca ćhuncay-ćhuncay anyaśham capäcula: Moiséspa
camachicuyninta mana uchucllapis yalpalcälinanpä,
chaynütac Diospa ima lulayllactapis mana lulaycälinanpä,
jinaman juntunacuna wasićhu mana juntunaculcänanpäpis.
Chaymi alawana wasipis lluy waycäśha cala.
Chayćhümi achca Juda läducunapis wañuchisha capäcula.
Mas pin'aynin caymi cala: manchacuywan Tayta Diosta
alawaycuna wasimanmi taytachacta chulaycälälïla. Jinalcul
chay taytachanpä cuchictalä cañaycälipulapis. Ñatac cay
lulay Juda
läducunäpá
sumä anla
millachicuy
lulaymi cacula;
lluy uywapïpis
cuchica “anla
uywa, millacuy”
nisham cacula.
28
Alejandro “El Grande”
Chaynu allin cayaptinñatacmi Grecia-lädu Alejandro
nuna “El Grande” nipäcuśhan Persia nasyuncäta lluy
llallilcul maquinćhu cachila: Siriacta, Egiptucta, Judeactapis.
Chaynu maquinman ćhulacuyculmi: “Ya’a Grecia-
läducunänu lluy capäcunqui” nila. Chaymi lluy
cachacuncunactapis munäta mana munäta chay maquinćhu
cachishan malcap wamlancunawan masanchaculcänanpä
nila. Chaynütac
lluy malca-
masin Grecia-
läducunätapis
chay llallishan
malcacunäman
yaćhapäcü
lipäcunanpä
nila. Chayćhu
yaćhapäcuptin
chay
malcacunäpis
paycunap
custumrincunacta lluy atichipäcunanpämi nila. Chaynüpam
Grecia-läducuna custumrincunacta chay jinantin
malcacunäćhu milächipäcula.
Chay Alejandro mandacü wañucuptinñatacmi quimsa
puydï yanapänincuna chay gubirnaśhan malcacunäta
aypunacälälila. Chay jucninmi Egiptuctawan Judeacta
17
18
Israelpa prinsipal yaśhancuna
Chaynu capäcuptinmi lluytapis jucllaćhu cachinanpä
mana puydïnin calachu. Sinu'a ayllućhu-camam prinsipal
yaśhancunalla cala. Paycunap ćhulaycapäcu cala jinantin
ayllucunaćhu limanacuyman lipäcunanpäpis. Chay
limanacunanpä Silo ulumanmi juntunaculcäla. Chayćhümi
limanaculcäla maycäman Diospa carpanta
ćhulapäcunanpäpis, chaynütac malcanta imapis aminisaptin
juclla paćhcapämunanpäpis. Paycunatacmi lluy aylluncunäpa
puydï licaycünin, cäraycünin capäcula. Paycunam
nunancunacta limapapäcula juc malcacunap taytachancunacta
alawayta mana atilcächinanpäpis.
27
Juda läducunaca Samariacunäwan
mana apanacuśhan
Chay Samaria-läduwan, Juda-läducunam mana tuquip
apanacul, allanllanpa licanacuyllamanña muyucalpälila. Chay
Samariaćhu Juda lädu yaćhäcunämi Moiséspa picha librun
isquirbishancällacta allinpa ćhasquipäcula. Ñatac quiquin
Judeaćhu yaćhä Juda läducunäñatacmi allinpa ćhasquipäcula
chaytapis, jinaman Diospa unay willacünincunap
isquirbishancunätapis, chaynütac awquilluncunap lluy
custumrincunactapis. Chaymi Samariaćhu yaćhä Juda
läducunäta alawacuna wasicunapïpis alülälila. Jinaptinmi
paycunapis Samaria malcanćhu chay Gerizim nishan ulućhu
alawacuna jatun wasicta śhalcachipäcula.
26
Masqui ima captinpis Juda-lädu nunacunaca Diospa
wasinta caśhan śhalcacalcälichilmi ishpichishanpi
fistachaculcäla. Chaypi anćhish ćhunca (70) watactalämi
chay Jerusalen malcap murällantapis ishpichipäcula. Chay
watacunäćhümi Babiloniapi Esdraspis Judea malcanman
ćhämula. Paymi chay Babilonia nasyuncäćhu cayal, Juda-
masincunäpa allin lisisha cacula. Pay cutimula lluy malca-
masinta Moiséspa camachicuyninman caśhan cutichinanpämi.
Chaymi Moiséspa camachicuyninta apacuśha cutimula.
Chay Babilonia nasyuncäćhu cayalmi Moiséspa
camachicuyninta jucllaman lluy juntumula. Chaynüpam cay
Judea malcanta caśhan allincäman cutichiyta munala.
Chaymi Esdras lluy malca-masincunacta nila: “Cananpi'a
Moiséspa camachicuyninćhu nishan-yupaypis, juc-lädu
walmiwan cuscäśha cäcunacá lluy laquinaculcay” nil. Cay
nishanta cäsuculmi rasunpa lluy lulaycälila. Chaypunpïmi
Juda lädu cayta munal'a “amapacha” nil śhun'unpis
camachicuycällaćhüña manchacuywan caycälinan cala.
Chaymi juc-lädu caśhta nunacuna Juda lädu cayta
munal'a paycunap lulaynincunacta, chaynütac
camachicuyninta cäsuculcänan cala. Chaynu lulaycäliptin'a
ćhasquisham capäcula. Chaynu cayalpis manatacmi
paycunawan iwalchu imaćhüpis licaycuśha capäcula.
19
Saulwan David wamä mandänincuna
Chaynu mana puydï mandäniyu caytam Israel
caśhtacuna amïlälilaña. Chaymi juc malcacunäta licacalcälil
paycunapis juc puydï mandacü ćhulayta allacaycälin. Ñatac
chay timpu Tayta Diospa willacünin, malcap licaycünin,
cäraycüninmi Samuel cala. Paymi Israel caśhtacunaca
mañapäcuptin wamä puydï mandacü cananpä Saulta ćhulala.
Chaynu mañaśhanmannu ćhulaycuptinmi chay Saulpa
mandacuynin mana allinchu cala, nïtac unaypischu
tacyaycula.
Chay mandacu Saul Tayta Diospa camachicuyninta
imaypis manam cäsuculachu. Chaypïmi Tayta Dios licaytapis
mana munalachu. Paypa ipanman mandacu yaycula juc uwish
michï Judá caśhtapïmi. Paypam David śhutin cala. Paymi
ichá Tayta Diospa śhun'unpänu malcanta tuquicta gubirnala.
20
Salomon Tayta Diospa alawana
wasinta lulachin
David wañucuptinmi chulin Salomon pudirnin yaycula.
Pay allin yaćhayninpam lisisha-lisisha, alawäśha cacula.
Chay Davidpawan Salomonpa gubirnunćhu'a Israel
caśhtacunaca allinmi tacyapacüla. Chaymi mandacünincuna
allinpa licaśha, manchay capäcula. Chay timpu allin
tacyalmi sumä munayniyüman muyupäcula. Chaymi ćhunca
ishcaynintin ayllucunaca jucllachanacuycul'a juc jatun
munayniyu nasyunmanña muyupäcula.
Chay Salomonmi gubirnunćhu Tayta Diospa alawana
wasinta śhalcachila. Ñatac ulućhu apaycaćhapäcuśhan carpap
pudirnintamari śhalcachila. Chaymi carpallaćhüñachu mana
alawayalcäla, sinu’a Tayta Diospa alawana wasinćhüña.
Alawana wasicta sumä chipyayätam śhalcachila. Ñatac
nasyunpa puydï malcan Jerusalenćhümi śhalcachisha cala.
25
Babiloniap maquinpi Juda lädu yalun
Ñatac waccha Juda läducunacá manam Babilonia
nasyuncäman apaśhachu capäcula. Aśhwanpam chay
malcanćhu caćhaycul Babilonia gubirnu alcabälacta
pägachicula. Chaynütacmi lädunchu yaćhä Samaria
nunacunaca ćhaclancunactapis lluy duyñuchacucuyalcälaña.
Cay Samaria nunacunaca Israel caśhtam capäcula. Ñatac chay
Asiria nasyunca yaycämuptinmi chay-lädu nunacunäwan
masanchaculcäla. Chaynütacmi Judea caśhtacunäpis chay
yaćhapäcuśhanćhu juc caśhtacunäwan masanchaculcäla.
Chaymi chulincunapis manaña Diospa camachicuyninta
yaćhapäculachu, nï quiquin Diostapis lisipäculachu.
Chaymari masqui Judea malcanćhüña cayalcalpis Diospa
puydï wasinta muśhüpi śhalcachiypi mana imapis uculcälachu.
Chay juc-lädu nasyunman puśhaśhancunäpi punta
cutimücunämi, Diospa wasinta śhalcachiyta allacaycapäcula.
Ñatac imaymana sumä sasachacuycunam licalicüla. Chay
ćhaclancunactapis chaychica watacunaña caćhaycüluptinmi
mana allinchu cala. Chaymi punta talpupäcuśhancunacá mana
tuquichu ishpila. Jinaman'a chay muyulïnin malcacunäćhu
nunacunämi imaymanawan piñachipäculätac. Chay
ćhaclancunacta Samaria-lädu nunacunämi ćhaclanpa-yupayña
licapäcula. Chaymi chay cutipämü Judacunäpä cuntran
śhalcapäcula.
24
Judacuna Diospi yalpaćhacun
Chay ñacayćhümi waquin Judacunaca tantiacälälila “cay
nunap malcanćhu ñacanchic Diosninchicta ipanchalcul
taytachacunacta alawaśhanchicpam” nil. Chaynu
tantiacalcälilmi, unay awiluncunap lulaśhancunactawan Tayta
Diospa camachicuyninta yalpaćhacul imam nishantanu lulayta
allaycapäcula. Ñatac chay timpu Diospa willacünin
Ezequielmi śhalcamula. Chaymi payman sumä rispïtunwan
pipis lipäcü cala. Paymi lluy malca-masincunacta nila “Cay
juc-lädu malcäćhu Diosninchicta alawayta munal'a, manam
juc wasictalächu munanchic. Sinu'a chalapacuyninchicwan-
cama mayćhüpis juntunacuśhá, Tayta Dios ya'anchicwanmi
cayan” nil.
Chaymari ash-
ashllaman laquinacalcälil
Tayta Diosta mañaculcäla,
camachicuynintapis
yaćhachinaculcäla.
Chaynütac chay
capäcuśhanćhu juntunacul
camachicuypa picha
allaycuy libruncunacta
licapäcula. Chaymi chaynu
allin lulaycälishanta
malcanta cuticalcämulpis
jinallaña lulapäcula.
21
Israelcuna ishcayman laquicacun
Ñatac isun paćhac ishcay ćhunca ishcayniyu (922) wata
Jesus näsinanpä cayaptinmi Salomon wañucula. Chaypi
mana unaytam Israel caśhtacunaca mana apanacuyninwan
ma'anacuyalcal ishcayman laquinacälälila. Chaymi
ćhuncantin ayllucunaca janä-läduman laquiculcul Israel
śhutillanwan quïdapäcula.
Ula-lädućhüñatacmi Benjaminwan Judá caśhtacunaca
capäcula. Paycunañatacmi Judapa śhutinwan śhutichäśha
capäcula. Chay Judá läducunaca Davidpa milaynintam
mandacüninpa ćhulapäcula. Chaynüpam Davidpa
mandacuyninta imaypis cawsachipäcula.
22
Ćhunca ayllucunam muśhü Israel nisha
Chay janä-lädućhu Israel śhutiwan quïdäcunätam
laquinacuśhan muyunpïpis mana allincunalla pasala. Chaynu
capäcula achca caśhta capäcul imaćhüpis tuquip mana
apanaculcalmi. Jinalmi mandacünin yaycuyta munalpis
mandänincunacta wañulcachil taycacaycäli waquinnin
capäcula. Chaynu malcaman muyülälila Tayta Diosman
mana chalapaculcal, uman chalaśhannu
cawsayalcäśhanwanmi.
Ñatac Judá ayllucunaca capäcuśhan Jerusalenćhümi
Diospa alawana wasin cayäla. Chaymi janä-lädu Israel
ayllucunaca allipi-allipïtá taytachacunacta alawayninwan
quiquillancuna pampaman muyuchicälälin. Chaymi anćhish
paćhac ishcay ćhunca (720) watala Jesus näsinanpä cayaptin
Asiria nasyunca
Israel läducta
llallilcul uyway
nunanpä achca-
achcacta puśhacula.
Jinaptinmi chay
ćhunca ayllucuna
jinantin Asiria
nasyunman
chi'ilälila.
Chaynüpam chay-
lädu ayllucuna mana caśhanman muyülälila.
23
Ishcay ayllucunam Juda nisha
Juda ayllucunäpañatacmi sumä alli-cama puydï
mandacünincuna cala. Masqui chaynu cayalcalpis, lädunćhu
nasyuncunap taytachancunactam alawayta allacaycälila.
Jinayaptinmi picha paćhac pusä ćhunca anćhishniyu (587)
wata Jesus näsinanpä cayaptin, Babilonia nasyunca Judá
ayllucunaman śhalcamul, Jerusalen malcactapis mana
caśhanman muyüchila. Diospa puydï wasintapis pampaman
muyulcachil nunacunäta uywayninpä puśhaculcäla. Chaynu
allin nunanllanta manyapi puśhaculculmi Babilonia puydï
mandacüca jinantin Judá aylluncunäta ćhulaycula Chebar
mayup patan päsä malcacunäman.
Chaynüpam Judá ayllucunäta jucllaćhu cachipäcula
lluy aylluntin-camacta ćhaclaćhu lulachishtin. Chaymi
imaypis juc malca nisha capäcula jina custumrincunawan
ima. Chay apacuśhan muyunpïmi Judá nunacunäta
“Judacuna” nipäcula. Chaynu allin cayaptinmi chay
Babilonia jatun nasyuncäta Persa nasyuncäñatac gïrraćhu
llallïlun. Chaymi lluy Judea nunacunätapis llaqui
uywayninmanlä muyuchipäcula. Chayćhu anćhish ćhunca
(70) watam sirbichicula. Chaypïlämi caśhan Judea malcanta
cutipämunanpä caćhaycamula.