CONCEPTOS CLAVE
EN ANTICONCEPCIÓN PARA
MÉDICOS DE ATENCIÓN
PRIMARIA
Autores
José Luis Doval. Xinecólogo
Alberto del Álamo. Médico de Familia
Susana Blanco. Xinecólogo
Carlos Menéndez. Médico de Familia
Coordinación
Eloína Núñez Masid
Luis A. Prieto Robisco
Edita
Servizo Galego de Saúde
Xerencia de Atención Primaria de Ourense
Coordinación técnica
Xerencia de Atención Primaria de Ourense
Deseño e realización
Imprenta Miño
Remedios, 60 baixo - Ourense
Telf. 988 24 98 86
Depósito legal
OU-23/2005
Material reproducible con fins médicos non lucrativos, citando a fonte.
2
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
ÍNDICE
1. INTRODUCIÓN - XUSTIFICACIÓN ..........11
• Actividades preventivas .........................12
• Cando derivar ao nivel secundario .........19
2. MÉTODOS ANTICONCEPTIVOS
NATURAIS .............................................23
3. MÉTODOS DE BARREIRA ........................33
• Preservativo .........................................36
• Diafragma ...........................................38
• Espermicidas .......................................40
4. DISPOSITIVO INTRAUTERINO ................45
5. ANTICONCEPCIÓN HORMONAL .............61
• DIU hormonal ......................................70
6. MÉTODOS CIRÚRXICOS
(ESTERILIZACIÓN) ..................................79
• Ligadura de trompas .............................80
• Vasectomía ..........................................85
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
3
7. ANTICONCEPCIÓN EN SITUACIÓNS
ESPECIAIS .............................................93
• Anticoncepción de emerxencia ..............93
• Anticoncepción en adolescentes ............97
• Anticoncepción na perimenopausa .........99
• Anticoncepción no posparto ................104
• Anticoncepción en situacións
médicas especiais ..............................107
8. BIBLIOGRAFÍA RECOMENDADA ............117
4
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
PRESENTACIÓN
As prácticas anticonceptivas forman parte de
todas as culturas. O coñecemento destes
procedementos era popular, formaba parte da
tradición oral, e a efectividade dos distintos
métodos estaba baseada no resultado do ensaio-
error, xogando a sorte un papel importante.
A era da anticoncepción moderna comeza en
1960, cando nos Estados Unidos se aproba, por
primeira vez, o uso de anticonceptivos orais. En
España, o uso destes anticonceptivos legalizouse
no ano 1978, non chegando a práctica dos
métodos cirúrxicos ata 1983, e posteriormente,
en 1985, a interrupción voluntaria do embarazo,
no marco dunha lei de prazos.
O número de mulleres que empregan métodos
anticonceptivos incrementouse nun 45% nos
últimos 6 anos. A pesar desta tendencia en alza,
ó redor de 800.000 mulleres continúan sen
tomar medidas axeitadas para evitar un embarazo
non desexado.
Por idades, son as mulleres entre 25-29 anos as
que máis métodos anticonceptivos empregan,
seguidas polo grupo de 20-24 anos, mentres que
a partir dos 30 e ata a etapa perimenopáusica
esta porcentaxe redúcese paulatinamente.
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
5
Un modelo integral de saúde debe ofertar dende
o primeiro nivel de atención sanitaria un servizo
de anticoncepción. Esta oferta non pode limitarse
a ser unha actividade que responda á demanda
dos usuarios, senón que debe incluírse como
unha liña preventiva máis.
Neste senso, desde a administración sanitaria
debe potenciarse a oferta deste servizo dende a
consulta a demanda, a consulta máis accesible e
que permite dar respostas inmediatas ás
necesidades de anticoncepción, aproveitando así
a máis valiosa ferramenta para a planificación
familiar como dereito fundamental da parella e
dos individuos: a "historia clínica".
Por todo isto, espero que este libro, froito do
esforzo de colaboración entre profesionais da
Atención Primaria e a Hospitalaria, sexa unha guía
útil para o médico de familia na súa consulta
diaria.
Eloína Núñez Masid
Directora Xerente de Atención Primaria
6
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
PRÓLOGO DOS AUTORES
O libro que tendes nas vosas mans é o traballo
de catro profesionais que tratan de pór en común
as súas experiencias no campo da utilización dos
métodos anticonceptivos.
Defenden que o médico de atención primaria
debe realizar a anticoncepción básica que se
basearía nunha información adecuada aos seus
usuarios, prescrición dos métodos para os que se
sintan capacitados e derivación a outro nivel
cando a complexidade do caso ou do método
electo fose traballo do especialista.
Para desenvolver axeitadamente o seu labor, o
profesional de Atención Primaria debe ter os
coñecementos adecuados. Este libro trata de ser
unha ferramenta de traballo que facilite de forma
rápida e sinxela un coñecemento práctico dos
métodos e requirimentos para a súa prescrición e
seguimento, xunto cos beneficios non
anticonceptivos, aspecto moi importante na adhe-
rencia ao método.
O libro fai un repaso da anticoncepción en
situacións especiais, como a adolescencia e a
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
7
perimenopausa, idades nas que se dan a maior
taxa de embarazos non desexados e de abortos.
Por ultimo, cómpre agradecer á Xerencia de
Atención Primaria do SERGAS en Ourense a súa
disposición para editar este libro como mostra do
seu compromiso de favorecer a formación
continua dos seus profesionais.
José Luis Doval. Xinecólogo.
Alberto Del Álamo. Médico de Familia.
Susana Blanco. Xinecólogo.
Carlos Menéndez. Médico de Familia.
Ourense. Outubro de 2004
8
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
INTRODUCIÓN
10
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
1.- INTRODUCIÓN
A atención á saúde da muller é unha das
principais funcións que se debe desenvolver inte-
gralmente, e de maneira coordinada, polos médi-
cos de atención primaria (AP), e constitúe unha
das liñas prioritarias de actuación no noso país.
De igual modo, a planificación familiar, vinculada
ao concepto de saúde reprodutiva, é un dos ele-
mentos básicos da medicina preventiva e consti-
túe unha das prestacións recoñecidas para o
noso medio asistencial; ademais é unha práctica
xeneralizada entre os profesionais sanitarios dos
países do noso contorno.
Distintas conferencias internacionais ratificaron
o dereito fundamental das persoas a escoller o
número de fillos que desexan ter e, neste sentido,
para a Organización Mundial da Saúde a saúde
reprodutiva é un estado de benestar físico, men-
tal e social en todos os aspectos relacionados co
sistema reprodutivo e coas súas funcións e pro-
cesos, e non só coa simple ausencia de enfermi-
dades ou doenzas. Iso entraña a capacidade de
gozar dunha vida sexual satisfactoria, sen riscos
de procrear, conservando cada individuo a capaci-
dade de regular a súa fertilidade con métodos efi-
caces, aceptables e económicos.
A planificación familiar (PF) é o conxunto de
actividades preventivas que buscan unha fecundi-
dade controlada e responsable e unha sexuali-
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
11
dade máis plena; supón a adopción persoal e
voluntaria dalgún tipo de anticoncepción, libre de
discriminacións e coaccións. Fai referencia ao uso
de técnicas polo individuo ou a parella nun
momento determinado. Mediante ela respéctanse
así, entre outros, os dereitos básicos do individuo
sobre información, confidencialidade, acceso e
libre elección dos métodos propostos. Por exten-
sión, a PF implica a prevención e o manexo da
esterilidade, das enfermidades de transmisión
sexual ou da prevención dos cancros xenitais.
Os médicos de atención primaria ante a
anticoncepción
A demanda de anticoncepción variou no
tempo adaptándose aos progresivos cambios
socioculturais e demográficos ocorridos e é unha
demanda que se formula frecuentemente nas
consultas de Atención Primaria, porque a saúde
reprodutiva é unha necesidade da poboación en
idade fértil.
Polas características propias do primeiro nivel
asistencial (próximo e accesible) os médicos de
AP son os máis apropiados para aconsellar sobre
os métodos máis adecuados en cada etapa da
vida –segundo as circunstancias individuais. O seu
manexo adecuado incide de maneira positiva
sobre a prevención da morbi-mortalidade
materno-infantil, que se relaciona coa regulación
da fertilidade e coa seguridade dos embarazos
sen riscos para a saúde–, polo que melloran a
12
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
calidade de vida e a saúde reprodutiva das pare-
llas.
A anticoncepción, elemento básico da Atención
Primaria, débese formular como unha actividade
preventiva integrada nos programas de atención á
saúde da muller e de planificación familiar. Foi
regulada progresivamente mediante o desenvolve-
mento de iniciativas lexislativas estatais e autonó-
micas, seguindo entre outras as directrices da
OMS. A pesar dunha significativa demora respecto
aos países do noso contorno, desde 1978 o uso
de anticonceptivos en España está despenalizado.
Na actualidade, a anticoncepción é unha pres-
tación asistencial do Sistema Nacional de Saúde,
regulada tanto pola Lei Xeral de Sanidade (que
establece a regulación das accións conducentes á
efectividade do dereito da protección da saúde no
artigo 43) como polo RD 63/95 sobre Ordenación
das Prestacións Sanitarias do Sistema Nacional
de Saúde (que recolle explicitamente a indicación
e o seguimento dos distintos métodos anticon-
ceptivos polos dispositivos de AP).
Os factores conceptuais e organizativos impli-
cados no completo desenvolvemento destas acti-
vidades son múltiples, e a pesar dos evidentes
avances acadados, aínda persisten dificultades
que limitan estas prestacións e entorpecen a nor-
malización dos servizos de atención á muller. Tras
a reforma da AP, as diferentes administracións
sanitarias autonómicas quixeron responder de
maneira satisfactoria ás distintas demandas
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
13
sociosanitarias e por iso incorporaron paulatina-
mente, na oferta de servizos que lle ofrecen á
poboación, os programas de planificación familiar.
Así mesmo, téntase incrementar gradualmente os
índices de cobertura e garantir a calidade asisten-
cial mediante indicadores baseados nas eviden-
cias dispoñibles.
O desenvolvemento interdisciplinar dos progra-
mas de PF nos centros de saúde responde así ás
necesidades de saúde reprodutiva das persoas e
da comunidade. Esta actividade preventiva debe
integrarse na consulta a demanda do médico de
AP, e o seu acceso ten que ser doado. A captación
será persoal e directa, e posteriormente concerta-
ranse novas citas para realizar un seguimento
segundo os protocolos establecidos.
Basicamente, unha vez recollidos os datos perti-
nentes da historia clínica e realizar unha explora-
ción básica, debe asesorarse sobre o método
máis idóneo, derivando a outros niveis asisten-
ciais cando sexa preciso. Nestes labores o persoal
de enfermería colaborará complementariamente.
Xa que logo, ante a demanda crecente dos
servizos de anticoncepción, e para universalizar
esta prestación, despois dunha adecuada forma-
ción dos profesionais, dunha mellora dos recursos
asistenciais e dunha maior coordinación co nivel
secundario –sen carácter de intrusión-, esta non
debería ser unha actividade minoritaria e de varia-
ble implantación entre os médicos de AP. Posto
que as experiencias foron rendibles, eficientes e
satisfactorias, fronte ao nivel hospitalario,
14
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
deberíanse recuperar as competencias na área de
atención á muller.
Consello contraceptivo
O consello contraceptivo require inicialmente a
realización dunha historia clínica orientada sen
que as probas complementarias sexan unha esi-
xencia previa imprescindible para establecer un
consello eficaz e un uso seguro dos métodos anti-
conceptivos. Entre os datos que deben recollerse
figuran:
• Factores persoais: idade, parella, tipo e
frecuencia das prácticas sexuais, factores psi-
colóxicos e culturais, crenzas, atitudes e nece-
sidades e, por último, desexos de fertilidade
futura.
• Factores biomédicos: antecedentes per-
soais e familiares, historia obstétrico-xinecoló-
xica, anticoncepción previa e hábitos tóxicos.
• Exploración física xeral e xinecolóxica:
(necesaria segundo as circunstancias).
• Valoración de probas complementarias
adicionais: (segundo o método elixido).
Para poder escoller libre e responsablemente
un método contraceptivo é precisa unha informa-
ción adecuada e, aínda que na maioría das oca-
sións a responsabilidade de optar por un recae na
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
15
muller, é recomendable implicar aos dous mem-
bros da parella para garantir o seu correcto uso.
Como norma xeral a información ofrecida, clara
e suficiente, incluirá os métodos dispoñibles, as
súas vantaxes e inconvenientes e a posibilidade
de que se presenten efectos adversos. Tamén se
pescudará a posibilidade de incumprimento, os
riscos da non-utilización dun método, as preferen-
cias, a súa capacidade de aprendizaxe ou a pre-
vención de enfermidades de transmisión sexual,
para así poder tomar a decisión oportuna. Neste
sentido existen unhas recomendacións elabora-
das por un grupo de expertos da OMS que clasifi-
can os métodos contraceptivos en función da res-
trición a determinadas usuarias segundo a súa
seguridade (atributo que describe a capacidade
de alterar positiva ou negativamente a saúde do
usuario ou de ameazar a súa vida), o que vén
representar criterios médicos de elección:
1. Non precisan restricións na prescrición.
2. As vantaxes do método superan claramente
os riscos.
3. Os riscos superan en xeral as vantaxes, polo
que non deben ser indicados, excepto
cando outros métodos non estean dispoñi-
bles ou non sexan aceptables.
4. O método non debe ser indicado baixo nin-
gún concepto.
A maioría das situacións clínicas non esixen
restricións para o uso de métodos contraceptivos,
16
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
non obstante, o consello será personalizado
necesariamente xa que en ocasións hai limita-
cións para o uso de determinados métodos como,
por exemplo, no caso dos DIU, a práctica de con-
dutas sexuais de risco. Hai que ter presentes
situacións especiais nas que o consello contra-
ceptivo debe ser particularmente adaptado,
podendo vincularse o patrón de uso dos distintos
métodos á idade do usuario (adolescentes, peri-
menopausa…), a determinadas situacións repro-
dutivas (posparto), ou á presenza de problemas
médicos específicos. Estas situacións serán
comentadas no apartado correspondente.
Perfil dos métodos anticonceptivos
Cando alguén solicita a anticoncepción pide
que se realice unha actividade preventiva que lle
evite unha xestación non desexada e que lle per-
mita gozar dunha actividade sexual máis sauda-
ble. Posto que non existe un método de aplicación
universal, a elección dun ou doutro é unha opción
individual e voluntaria na que se teñen en conta
–entre outros– os beneficios e riscos do elixido
fronte aos demais.
Os métodos anticonceptivos hai que valoralos
segundo o usuario potencial, de aí que a informa-
ción ofrecida de cada método será imparcial e
equilibrada, conforme a propia condición do indi-
viduo, os seus valores e percepcións, e os da súa
parella.
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
17
As recomendacións efectuadas axudarán a
escoller con responsabilidade o que mellor se
adapte ás súas características entre as distintas
alternativas propostas. Asúmese así un papel
activo fronte ao método, garantíndose ademais un
mellor cumprimento. Aínda que actualmente non
existe o método anticonceptivo ideal, unha apro-
ximación a este debería basearse nas seguintes
características:
• Eficacia (índice de erros
próximo a cero) esencial
• Seguridade e inocuidade esencial
• Aceptablilidade
(de doada aplicación) recomendable
• Accesibilidade desexable
• Reversibilidade desexable
• Baixo custo recomendable
• Sen relación inmediata
co coito desexable
• Independente dos
profesionais sanitarios recomendable
A capacidade dun método contraceptivo para
evitar a xestación, é dicir a súa eficacia, mídese
actualmente polo índice de Pearl representado
polo seguinte cociente:
18
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
IP= nº embarazos X 1200 / nº total de meses
empregando o método
Este índice, aínda que impreciso –xa que a efi-
cacia dun método non é a mesma o primeiro ano
de uso que nos sucesivos–, é máis utilizado que
as chamadas táboas de vida –que permiten esta-
blecer taxas acumulativas-, que, aínda que son
máis fieis, resultan máis complexas.
Segundo este índice os métodos clasifícanse
en:
• Método excelente: IP de 0 a 2
• Método aceptable: IP de 2 a 10
• Método non recomendable: IP maior de 10
A eficacia teórica e a de uso (condicionada por
posibles erros humanos e relacionados coa com-
plexidade da súa utilización) dos métodos anti-
conceptivos comentarase máis adiante ao descri-
bir cada un deles.
Derivacións ao nivel secundario
Aínda que a maioría das actividades referidas
poden ser realizadas na atención primaria existen
algunhas circunstancias nas que é aconsellable a
derivación ao nivel secundario:
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
19
• Anticoncepción en situacións especiais.
• Dúbidas sobre os anticonceptivos orais.
• DIU en casos concretos.
• Estudos de esterilidade.
• Proposta de esterilización cirúrxica.
De igual maneira, cando a situación que moti-
vou a derivación sexa resolta e non se precise da
intervención do especialista, debería producirse
unha derivación inversa para a AP para continuar
co seguimento da paciente.
20
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
MÉTODOS
ANTICONCEPTIVOS
NATURAIS
22
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
2.- MÉTODOS
ANTICONCEPTIVOS NATURAIS
EN QUE CONSISTEN?
En recomendar a abstinencia das relacións
sexuais completas nos días fértiles do ciclo mens-
trual.
CAL É O SEU MECANISMO DE ACCIÓN?
Os métodos naturais baséanse no coñece-
mento das variacións fisiolóxicas do ciclo mens-
trual da muller para dividilo en días fértiles e infér-
tiles, non empregan ningunha barreira, medica-
mento ou dispositivo adicional.
Conceptos nos que se fundamentan os métodos
naturais:
• Só se produce unha ovulación por ciclo.
• O óvulo pode ser fecundado entre 12-24
horas tras a ovulación.
• O espermatozoide ten cinco días de poder
fecundante.
Indicadores maiores de ovulación:
• Modificacións no moco cervical.
• Temperatura basal corporal.
• Modificacións no colo do útero.
Indicadores menores de ovulación:
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
23
• Dor en hipogastrio a metade do ciclo.
• Tensión mamaria.
• Síndrome premenstrual.
QUE REQUIRIMENTOS SON NECESARIOS
PARA A SÚA UTILIZACIÓN?
• Unha fase previa de aprendizaxe.
• Elevada motivación para o seu uso.
• Realizar un seguimento de uso correcto nos
primeiros meses (aconsellable).
QUE DISTINTOS TIPOS DE MÉTODOS
NATURAIS EXISTEN?
a) Temperatura basal corporal
A proxesterona produce unha elevación térmica
de 0,5 ºC nas 24-48 horas da ovulación. É, polo
tanto, un signo tardío de ovulación. A temperatura
débese medir cada día á mesma hora e sen
levantarse da cama. Cando a temperatura se
eleva e se mantén alta indica ovulación.
Empréganse gráficas, durante varios ciclos, para
valorar a temperatura basal corporal. Ciclos sen
elevación da temperatura suxiren anovulación.
Recoméndase a abstinencia de relacións
sexuais completas durante os períodos hipotérmi-
cos. A eficacia do método oscila entre 0,2 e 6,6.
24
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
É un método reversible, sen custo, non ten
efectos secundarios e non crea problemas éticos.
É necesario que a muller teña ciclos regulares,
esixe disciplina, adestramento e información
previa.
b) Moco cervical
Baséase no coñecemento dos cambios no
moco cervical ao longo do ciclo menstrual debido
ao influxo dos estróxenos/proxesterona. A muller,
con adestramento previo, pode identificar:
• Días estériles: sensación de sequidade vaxi-
nal, moco turbio e pegañento.
• Días fértiles: fluxo vaxinal progresivamente
abundante, claro e filante, ata chegar ao día cús-
pide (máxima sensación de lubrificación vaxinal:
moco como “clara de ovo“).
A abstinencia recoméndase desde a aparición
do moco filante ata o cuarto día posterior ao día
cúspide. A eficacia teórica do método é de 1,2 –
3, pero a taxa real de erros é maior (15-34%).
c) Método sintotérmico
Consiste na combinación de varios indicadores
de función ovárica e xenital. Busca determinar a
ovulación mediante a combinación de síntomas
(sinto-) e da temperatura basal corporal (-tér-
mico). Conséguese, así, incrementar a eficacia
anticonceptiva e diminuír os días de abstinencia.
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
25
A eficacia real de uso sitúase cun índice de Pearl
entre 2,2 – 16,6.
d) Método do calendario (Ogino – Knaus)
O método do calendario ou do ritmo foi ideado
por Ogino e Knaus cando constataron que existe
un tempo constante entre a ovulación e a
seguinte regra. O cálculo da ovulación realízase
contando cara atrás desde o primeiro día da
menstruación. O período de fertilidade áchase
engadindo o tempo de supervivencia do esperma-
tozoide.
Así, se a muller ten ciclos moi exactos (cada
28 días), os días de máxima fertilidade, nos que
non debe ter relacións sexuais, serían aproxima-
damente do 9 ao 17, contados a partir do pri-
meiro día en que comeza a menstruación. Polo
contrario, se a muller ten ciclos irregulares debe
calcular o número de días de cada ciclo durante
un ano, para ver cal é o ciclo máis curto e o máis
longo. Como os días de fertilidade, segundo
Ogino, son os comprendidos entre o 18 e o 11
antes da seguinte menstruación, para calcular os
días nos que se deben evitar as relacións sexuais,
faríase o seguinte cálculo:
Imaxinando que o ciclo máis longo fose de 30
días e o máis curto de 25:
Ciclo máis curto: 25 – 18 = 7
Ciclo máis longo: 30 – 11 = 19
26
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
entón, non se deben ter relacións sexuais
completas do día sétimo ao décimo noveno.
Este método precisa de grandes períodos de
abstinencia, e é pouco útil en mulleres con regras
irregulares. A eficacia teórica é do 3,3, pero a real
ten un índice de Pearl entre 5,9 – 47.
e) Lactancia materna
Cando a lactancia materna se mantén con
máis de seis tomas ao día o risco de ovulación é
do 1-5%.
EN QUE SITUACIÓNS DESACONSELLAREMOS
OS MÉTODOS NATURAIS?
• En mulleres con relacións sexuais inestables.
• Cando exista un desexo de anticoncepción
de seguridade elevada.
• Se hai dificultade ou rexeitamento para o
coñecemento da esfera xenital.
QUE RECOMENDACIÓNS FAREMOS PARA UN
BO USO E CUMPRIMENTO DO MÉTODO?
1. Achegar unha información exhaustiva dos
cambios fisiolóxicos do ciclo menstrual.
2. Incidir na baixa eficacia contraceptiva dos
métodos naturais.
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
27
3. Poden ser útiles para reforzar a seguridade
dos métodos de barreira.
QUE COMPLICACIÓNS PODEN PRESENTARSE?
Os métodos naturais son inocuos para a
saúde, pero esixen un elevado autocontrol por
parte dos usuarios. Non teñen efectos secunda-
rios. Son considerados, en xeral, pouco eficaces e
teñen unha alta taxa de erros no uso real.
QUE BENEFICIOS NON CONTRACEPTIVOS
NOS ACHEGAN?
Poden ser útiles para que a muller coñeza
mellor a fisioloxía do ciclo menstrual.
Mellor autoxestión da fertilidade, por parte da
muller, tanto na busca dun embarazo como na
súa prevención.
QUE SEGUIMENTO PRECISAN OS MÉTODOS
NATURAIS?
Os métodos naturais precisan dunha aprendi-
zaxe inicial, durante varios ciclos, onde o profesio-
nal sanitario pode verificar se a parella asimilou
correctamente os coñecementos e as indicacións
transmitidas.
COITO INTERROMPIDO
Aínda que non é un método anticonceptivo
natural, incluímolo ao final deste capítulo.
28
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
Consiste na retirada do pene antes da exacula-
ción. O índice de Pearl é do 2-12.
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
29
30
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
MÉTODOS CONTRACEPTIVOS
DE BARREIRA
32
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
3. - MÉTODOS
CONTRACEPTIVOS DE
BARREIRA
EN QUE CONSISTEN?
Son un conxunto de operativos mecánicos ou
químicos, que aplicados sobre o aparello xenital
masculino ou feminino bloquean temporalmente a
entrada dos espermatozoides no tracto xenital ou
ben evitan o seu ascenso máis alá do orificio cer-
vical externo do cérvix.
DE QUE PRESENTACIÓNS DISPOMOS?
1) Para o home:
- Barreira mecánica: preservativo ou
condón.
2) Para a muller:
- Barreiras químicas: espermicidas (cre-
mas, óvulos, escumas, etc.)
- Barreiras mecánicas non medicadas:
diafragma vaxinal, capuchón cervical, pre-
servativo feminino.
- Barreiras mecánicas medicadas:
esponxa vaxinal.
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
33
CAL É O SEU MECANISMO DE ACCIÓN?
O preservativo impide que se depositen os
espermatozoides na vaxina, mentres que as
barreiras vaxinais e cervicais impiden o transporte
desde a vaxina ao interior do cérvix, ben por
acción mecánica, no caso dos diafragmas e capu-
chóns cervicais, ou ben porque os preparados
espermicidas que acompañan aos métodos
mecánicos ou que se usan sós, realizan un blo-
queo químico na vaxina (destruindo os esperma-
tozoides).
Os espermicidas son axentes químicos que
inactivan os espermatozoides na vaxina antes de
que poidan chegar á parte alta do tracto vaxinal.
Poden usarse sós ou con outro método mecánico
de barreira (diafragmas, capuchóns, etc.).
QUE VANTAXES POSÚEN?
• Non requiren intervención sanitaria especiali-
zada.
• Teñen poucos efectos colaterais locais.
• Non se coñecen efectos sistémicos.
• Poden reducir o risco de transmisión de ETS
(enfermidades de transmisión sexual).
• Teñen poucas contraindicacións médicas
para o seu uso.
• Obtéñense sen prescrición médica e son de
venda libre ao público.
34
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
Situacións para o uso provisional:
- Durante a lactancia materna.
- Despois dunha vasectomía, ata que o
reconto do seminograma sexa azoospér-
mico.
- Cando por un período curto de tempo se
toma medicación que afecta á eficacia dos
anticonceptivos hormonais orais.
- Cando a muller presenta trastornos mens-
truais ou sangrados uterinos anormais, ata
que se faga o seu diagnóstico.
CANDO OS DESACONSELLARIAMOS?
• En situacións nas que se queira garantir a
eficacia anticonceptiva (mulleres con con-
traindicación médica para a xestación).
• En parellas desmotivadas para o uso de con-
tracepción ou que teñan reparo na manipu-
lación dos xenitais.
• Se se quere un método independente do
acto sexual.
• Cando se teña alerxia a algún dos seus com-
poñentes.
QUE COMPLICACIÓNS PRESENTAN?
- Para os preservativos: alerxia ao látex (ata
o 7%).
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
35
- Para os espermicidas: alerxia ou irritación
local.
QUE SEGUIMENTO PRECISAN?
- Ningún.
QUE BENEFICIOS NON CONTRACEPTIVOS
ACHEGAN?
Presentan certo grao de protección fronte ás
ETS. O uso continuado do preservativo masculino
prevén a transmisión sexual do VIH ata o 80%. O
preservativo feminino tamén ofrece protección
ante as ETS dos xenitais externos (dos condilomas
acuminados e das úlceras sifilíticas) Os espermi-
cidas teñen actividade protectora in vitro, pero
non está demostrada in vivo, polo que se reco-
menda o seu uso con barreiras mecánicas para se
beneficiar da protección.
Diminúen a incidencia de enfermidade inflama-
toria pélvica.
Comentaremos de forma individual algunhas
características dos métodos de barreira utilizados
con máis frecuencia:
1. PRESERVATIVOS MASCULINOS OU
CONDÓNS
O material máis empregado é o látex.
36
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
Son fundas cilíndricas destinadas a envolver
completamente o pene, varía segundo a presenza
ou non de “reservorio” (recolle o exaculado e evita
fugas para a base) e de material lubricante enga-
dido (pode ser espermicida ou non, diminuíndo
teoricamente o risco de erro no caso de ser esper-
micida).
EFICACIA ANTICONCEPTIVA: O índice de Pearl é
de 0,5-2. Non obstante, considéranse que este
índice chega ao 12% no usuario típico (por uso
incorrecto, rotura, esvaramento, etc.).
2. PRESERVATIVO FEMININO
É unha ampla bolsa (de poliuretano ou de
látex) duns 15 cm de longo e 7 cm de ancho,
máis grosa en xeral có preservativo masculino.
Leva nos dous extremos que son flexibles, un
anel, o externo cobre a vulva e o interno facilita a
inserción e a retención do dispositivo.
O modelo que está actualmente no mercado é
de poliuretano. O poliuretano ten a vantaxe en
relación ao látex de que forra mellor a vaxina.
EFICACIA ANTICONCEPTIVA: manéxanse cifras
entre o 2 e 12 % de erro no primeiro ano de uso.
QUE RECOMENDACIÓNS FAREMOS PARA
UN BO USO?
1. Deben empregarse en todos os coitos.
2. Colocaranse antes de introducir o pene na
vaxina.
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
37
3. Hai que comprobar sempre a integridade
despois do seu uso.
4. Mercaranse en farmacias e comprobarase
sempre a data de caducidade.
5. Se se acompaña este método con crema
espermicida, aumentará a súa eficacia,
especialmente no caso de rotura.
6. Non se empregará o mesmo preservativo
máis dunha vez.
7. No caso de rotura, sería conveniente que a
parella acudise antes de 48 horas a un cen-
tro sanitario co obxecto de valorar a utiliza-
ción dun método poscoital.
8. Non empregar vaselina como lubricante, xa
que dana a goma e non é conveniente para
a vaxina. A crema espermicida é un bo
lubricante.
3. DIAFRAGMAS
É unha cúpula circular feita en látex que na súa
beira exterior ten un aro de metal flexible revestido
de goma que se adapta entre a parede posterior
da vaxina (fondo de saco posterior) e o receso
situado detrás do arco púbico. Hai varios tipos a
partir de 55-95 mm de diámetro incrementán-
dose de 5 en 5 mm. Os máis empregados son os
de diámetro de 65 a 80 mm. Úsanse con esper-
micidas.
38
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
COLOCACIÓN E FORMA ADECUADA DE USO
Require a colaboración de persoal sanitario na
elección, porque o tamaño debe estar axustado
ás medidas da usuaria.
O diafragma está ben colocado cando está
cuberto o cérvix e a maior parte da cara anterior
da vaxina. Débese usar o de tamaño máis grande
ben tolerado para evitar o desprazamento por des-
compresión da vaxina no coito.
Antes da súa introdución débese depositar xel
ou crema espermicida no interior da cúpula e nas
beiras.
EN QUE SITUACIÓNS DESACONSELLAMOS
OS DIAFRAGMAS?
• Cando exista unha alteración importante na
anatomía vaxinal (prolapso uterino, cistocele
ou rectocele importante, retroversión ute-
rina).
• Cando existan infeccións urinarias de repeti-
ción.
QUE RECOMENDACIÓNS FAREMOS?
1. Observalo ao trasluz antes de cada
colocación.
2. Aplicar crema espermicida no interior da
cúpula.
3. Colocalo desde uns minutos, ata un máximo
de 1-2 horas, antes do coito. Se leva un
tempo colocado, aplicar crema espermicida.
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
39
4. Non retiralo ata un mínimo de 6-7 horas
despois. Non telo colocado máis de 24
horas.
5. Se hai coitos repetidos, introducir unha nova
dose de crema espermicida, directamente
na vaxina co aplicador, e contar as 6-7
horas para retiralo a partir de entón.
6. Lavalo con xabón neutro, secalo e gardar
con pó de talco.
7. Acudir á consulta unha vez ao ano para veri-
ficar as medidas.
8. Recambiar entre 6 meses e 1 ano despois
de poñelo.
EFICACIA ANTICONCEPTIVA: O índice de Pearl
oscila entre 3-10% de erro.
4. ESPERMICIDAS
Os espermicidas poden obterse na farmacia
baixo diferentes presentacións: óvulos ou suposi-
torios vaxinais, cremas vaxinais, películas solubles
e tabletas vaxinais. Se se usa diafragma é prefe-
rible escoller unha crema.
QUE RECOMENDACIÓNS FAREMOS?
1. Evitar os lavados vaxinais ata 6 horas des-
pois da súa colocación.
40
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
2. Non facer lavados vaxinais polo menos 2
horas antes de usar o espermicida. Se se
fan lavados de xenitais externos aclarar con
abundante auga para evitar restos de xabón
que poidan impregnar o espermicida.
3. Introducilo profundamente na vaxina dez
minutos antes do coito.
4. Os óvulos protexen durante unha hora desde
o momento da súa aplicación. As cremas
durante un período máis prolongado. Se
transcorreu máis dunha hora, é conveniente
introducir outra dose do espermicida.
5. Repetir a dose de espermicida en cada
coito.
6. Nalgunhas ocasións pode notarse sensación
de queimazón vaxinal ou comechón ao
empregar óvulos ou tabletas vaxinais. Para
evitalo, débense humedecer antes da súa
aplicación. Se malia iso persisten as moles-
tias, débese consultar un médico.
EFICACIA ANTICONCEPTIVA: O índice de Peal é
3-5% de erro. En estudos de grandes series chega
a taxas do 15-17%.
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
41
42
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
DISPOSITIVO INTRAUTERINO
44
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
4.- DISPOSITIVO
INTRAUTERINO
1.- EN QUE CONSISTE?
O Dispositivo Intrauterino (DIU) é unha estru-
tura que se coloca dentro da cavidade uterina con
fins contraceptivos.
Tipos de DIU:
- Inertes ou inactivos: constituídos exclusivamente
por plástico, actualmente están en desuso.
- Activos ou medicados:
• Cun filamento de cobre.
• Con cobre e cun núcleo de prata.
• Con cobre e ouro.
• Liberadores de xestáxeno.
2.- CAL É O SEU MECANISMO DE ACCIÓN?
• O DIU actúa interferindo os mecanismos
reprodutivos antes de que o óvulo chegue á
cavidade endometrial.
• Produce edema e infiltración leucocitaria do
endometrio, o que dificulta o ascenso esper-
mático e induce á fagocitose.
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
45
• O cobre altera o microambiente endometrial,
impide a fecundación dos gametos e ten un
importante efecto espermicida.
• O DIU con levonorxestrel ten o seu efecto
anticonceptivo predominante na súa acción
endometrial. O efecto hormonal local condi-
ciona un endometrio hostil para os esper-
matozoides e para a súa migración. Así
mesmo, o xestáxeno provoca a atrofia do
epitelio luminal e glandular.
3.- QUE REQUIRIMENTOS SON NECESARIOS
PARA A SÚA UTILIZACIÓN?
Historia clínica, que incida sobre:
• Antecedentes persoais de neoplasia xenital.
• Alteracións da coagulación.
• Alerxias a metais.
• Intervencións cirúrxicas uterinas.
• Malformacións uterinas.
• Infeccións xenitais / enfermidade pélvica
inflamatoria.
• Alteracións menstruais / dismenorrea.
• Grao de promiscuidade sexual.
• Antecedentes contraceptivos.
Exploración xenital (para descartar patoloxía
orgánica xenital e embarazo):
46
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
• Exudado vaxinal: desexable (non imprescin-
dible).
• Citoloxía. Segundo protocolo de cribaxe de
cancro de cérvix.
A inserción de DIUs por parte de médicos de
familia adestrados non difire da realizada por xine-
cólogos.
4.- DE QUE PRESENTACIÓNS DISPOMOS?
MODELO FORMA CARGA CARGA DURACIÓN
DE COBRE HORMONAL (ANOS)
T Cu 200 T 200 3
Áncora de
cobre 250 Áncora 250 3
Multiload
Cu 250 Áncora 250 3
T Cu 340 T 340 5
Áncora de
cobre 375 Áncora 375 5
Multiload
375 Áncora 375 5
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
47
Lanzas T
plus 380 T 380 7
Gyne T
380 T 380 7
Nova T T 200 4-5
Áncora de
prata 250 Áncora 250 4-5
T de prata T 375 4-5
T de ouro T 375 4-5
Gynefix Contas 330 5
de cobre
Mirena T Levonorxestrel >5
52 mg
CALES SON AS SúAS CARACTERÍSTICAS?:
• Índice de Pearl entre 1-3%.
• Máis do 90% de continuidade de uso ao ano
e próxima ao 75% aos tres anos da inser-
ción do DIU.
• Os DIUs inertes presentan taxas de embarazo
elevadas e débense evitar.
48
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
• Os DIUs de cobre de baixa carga (< 300
mm²) presentan taxas de embarazo relativa-
mente elevadas aos dous anos.
• O Nova-T presenta taxas elevadas de emba-
razo a partir do terceiro ano de uso.
• Os DIUs de alta carga presentan taxas de
embarazo por debaixo do 1% despois do pri-
meiro ano de uso e permanecen baixas aos
5 anos. En xeral, débense recomendar os
DIUs de alta carga por seren máis eficaces.
• Os DIUs liberadores de levonorxestrel pre-
sentan unhas taxas de embarazo moi bai-
xas, cun índice de Pearl menor de 1.
• No DIU o cumprimento teórico é similar ao
real, xa que a eficacia non depende da
usuaria.
QUE SIGNOS DE ALARMA DEBE COÑECER A
MULLER?
- Demora menstrual (para descartar emba-
razo).
- Sangrado anormal.
- Dor co coito / dor abdominal.
- Fluxo vaxinal anormal.
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
49
CAL É O MELLOR MOMENTO PARA A
INSERCIÓN?
- O DIU pódese inserir en calquera momento
do ciclo menstrual.
- A inserción posparto é mellor atrasala polo
risco de perforación / expulsión.
- A taxa de expulsión do DIU redúcese se se
insire ao final do período menstrual.
- Un DIU pode ser inserido inmediatamente
despois da retirada doutro DIU debido á súa
caducidade ou expulsión.
- As mulleres que tiveron un aborto terapéutico
son candidatas á inserción inmediata do
DIU.
- As mulleres toleran mellor a colocación do
DIU ao tomar antiinflamatorios unha hora
antes da inserción.
Actualmente, non hai evidencias de que o
emprego do DIU en nulíparas sexa menos eficaz,
que incremente a incidencia de infeccións xenitais
ou que provoque esterilidade posterior.
EN QUE SITUACIÓNS O DESACONSELLARE-
MOS?
Contraindicacións absolutas:
• Xestación.
• Neoplasias / malformacións uterinas.
50
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
• Enfermidade inflamatoria pélvica recente.
• Infección xenital activa.
• Alerxia ao cobre (só DIU de cobre).
• Enfermidade de Wilson (só DIU de cobre).
• Coagulopatías ou tratamento anticoagulante.
• Hemorraxias xinecolóxicas non diagnosti-
cadas.
Contraindicacións relativas:
• Promiscuidade sexual.
• Estenose da canle cervical.
• Dismenorrea leve.
• Anemia ferropénica.
• Inmunodepresión.
• Endometriose uterina.
• Displasia cervical.
QUE COMPLICACIÓNS SE PODEN PRESEN-
TAR?
1.- COMPLICACIÓNS NA INSERCIÓN
- Dor: administrar antiinflamatorios.
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
51
- Reacción vagal: poñer a paciente en decúbito
coas pernas elevadas e, se non cede, adminis-
trarlle atropina.
- Perforación uterina: 0,6 / 1000 insercións.
Débese sospeitar se:
- a histerometría é superior ao tamaño ute-
rino calculado pola apalpación.
- cando a cánula penetra a máis distancia
da prevista.
- existe dor moi intensa referida pola
paciente.
Actitude: interromper a manipulación, tentar
extraer o DIU e derivar ao xinecólogo.
2.- COMPLICACIÓNS DURANTE O SEGUI-
MENTO
- Embarazo en portadora de DIU:
O 50% rematarán en abortos, cifra que se
reduce se se logra retirar o DIU.
Existe máis risco de rotura de membranas e de
aborto séptico, pero non aumenta o índice de
anomalías conxénitas nin de embarazo ectópico
(aínda que produce un aumento dos embarazos
ováricos, porque reduce a protección fronte á
implantación a medida que se afasta do útero.
Impide a implantación intrauterina, reduce a tubá-
rica e non evita a ovárica).
52
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
Se a paciente decide seguir co embarazo e non
se conseguiu extraer o dispositivo, considerarase
de alto risco pola eventual presentación de infec-
ción intrauterina.
- Baixada / expulsión:
Considérase DIU descendido cando este está
aloxado total ou parcialmente no conduto cervical.
Considérase expulsión do DIU cando se encontra
na vaxina ou foi expulsado do corpo da muller.
A expulsión é máis frecuente nos primeiros
meses de uso. Se se confirma baixada de DIU coa
ecografía, débese retirar o dispositivo. Se non se
detecta coa ecografía procederase a pedir unha
radiografía de abdome para descartar unha migra-
ción do DIU.
- Dor / alteracións menstruais:
Son os efectos secundarios máis frecuentes do
DIU e o motivo máis usual para a súa retirada.
Actitude: descartar a patoloxía uterina e a
existencia de embarazo e confirmar a correcta
colocación do DIU.
Tratamento: existe boa resposta aos antiinfla-
matorios non esteroideos (AINS). Se predomina o
sangrado débese engadir ácido tranexámico
(1g/8 h).
Se non cede o sangrado xenital pódense pres-
cribir anticonceptivos orais durante 3-4 meses, se
a pesar diso o sangrado persistise, débese retirar
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
53
o DIU. Se a paciente decide seguir co mesmo
método sería de elección o DIU hormonal.
- Perda do fío guía:
Obriga a descartar embarazo, ascenso, expul-
sión ou perforación do DIU.
Actitude: a maioría das veces os fíos do DIU
están na canle cervical e pódense extraer cunhas
pinzas de Kocher finas. Non obstante, ás veces, é
necesario recorrer á histeroscopia.
- Enfermidade Inflamatoria pélvica (EIP):
A EIP relacionada co DIU limítase aos primeiros
meses de uso e é rara despois dos primeiros 20
da inserción.
O risco de exposición ás ETS é o determinante
para que apareza EIP nas usuarias de DIU.
54
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
ECOGRAFÍA
Non se observa
DIUDIU intrauterino
Normoinserto:
CONTINUAR
Mal colocado:
EXTRAERRX de abdome
O risco de EIP é estatisticamente o mesmo
para as usuarias dos DIU de cobre, dos hormonais
ou dos inertes.
O uso de DIU a longo prazo asóciase a baixo
risco de EIP.
Non está xustificada a asociación de antibióti-
cos como profilaxe da infección secundaria á
inserción do DIU (excepto para a profilaxe de
endocardite en pacientes con valvulopatías).
Ante a presenza de DIU e EIP recoméndase
retirar o dispositivo intrauterino, facer un estudo
bacteriolóxico e seguir un tratamento antibiótico.
En caso de infección asintomática por actino-
mices non é necesario retirar o DIU. Se a paciente
refire sintomatoloxía, débese extraer o DIU e
administrar antibioterapia.
QUE BENEFICIOS NON CONTRACEPTIVOS
ACHEGA O DIU?
O DIU é tamén susceptible de 3 tipos de indi-
cacións médicas:
- A profilaxe das sinequias uterinas secundarias
á cirurxía reconstrutiva do útero.
- Despois de tratamento cirúrxico das adheren-
cias intrauterinas, para evitar a súa recaída.
- O DIU hormonal pode estar indicado nas
menorraxias.
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
55
QUE SEGUIMENTO PRECISA?
Os autocontrois mensuais por parte da muller,
mediante a apalpación dos fíos guía, son unha
recomendación non-validada.
Control médico tras a primeira menstruación,
co obxectivo de se asegurar da ausencia de com-
plicacións e da tolerancia do método.
A función da consulta de revisión é a seguinte:
- Visualizar os fíos guía.
- Facer unha exploración xinecolóxica.
- Facer unha ecografía. Aínda que non é
imprescindible, é útil para confirmar a
correcta colocación do DIU. Un DIU ben
inserido estará equidistante ás paredes
anterior e posterior do útero e encima do
orificio cervical interno.
Os controis sucesivos faranse coincidindo coas
visitas rutineiras para a prevención do cancro xine-
colóxico.
A extracción do DIU pode realizarse en calquera
momento do ciclo menstrual, é sinxela, chega
con traccionar dos fíos guía e revisar a integridade
do dispositivo extraído.
En mulleres de máis de 40 anos que teñen o
seu proxecto reprodutivo cumprido, pódese man-
ter o DIU ata a menopausa, sen necesidade de
recambialo e cunha alta taxa de protección fronte
ao embarazo.
56
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
QUE CONSELLOS PRÁCTICOS FAREMOS?
• Non está contraindicado o emprego de
tampóns na portadora de DIU.
• Aínda que o DIU é eficaz desde a súa colo-
cación, é recomendable empregar outro
método anticonceptivo ata que se realice o
primeiro control médico, polo risco de expul-
sión ou baixada.
• Cos DIUs de alta carga non é necesario
recomendar un método de barreira a
metade do ciclo (recomendación clásica).
• Débese evitar a electroterapia con corrente
de alta frecuencia (diatermia, onda curta)
na rexión pélvica.
• Nas mulleres portadoras de DIU pódense
realizar exploracións radiolóxicas como o
TAC e a RMN.
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
57
58
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
ANTICONCEPCIÓN
HORMONAL
60
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
5. ANTICONCEPCIÓN
HORMONAL
EN QUE CONSISTE?
Na utilización da asociación de estróxenos e
xestáxenos, ou de xestáxenos sós, que a través de
distintas vías de administración: oral, transdér-
mica, vaxinal, intramuscular ou mediante implan-
tes, actúan de forma que inhiben a ovulación, pro-
vocan atrofia endometrial e espesan o moco cer-
vical para facelo hostil como mecánica funda-
mental da súa acción anticonceptiva.
DE QUE PRESENTACIÓNS DISPOMOS?
1.- ANTICONCEPTIVOS COMBINADOS (estróxenos
e xestáxenos):
• ORAIS, que se clasifican segundo a súa com-
binación:
a. MONOFÁSICOS: teñen a mesma canti-
dade de estróxenos e xestáxenos en todo
o ciclo.
b. BIFÁSICOS: todos os comprimidos conte-
ñen estróxenos e xestáxenos, pero nos
primeiros días a dose de xestáxenos é
menor.
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
61
c. TRIFÁSICOS: son tres tipos de comprimi-
dos con fórmulas distintas de estróxenos
e xestáxenos.
Existen unhas definicións empregadas en estu-
dos epidemiolóxicos:
a. BAIXA DOSE: con menos de 50 mcg de
etinilestradiol (EE).
b. DE PRIMEIRA XERACIÓN: con 50 ou máis
mcg de EE.
c. DE SEGUNDA XERACIÓN: conteñen levo-
norxestrel, norxestimato e 30-35 mcg de
EE.
d. DE TERCEIRA XERACIÓN: conteñen des-
oxestrel ou xestodeno con 20-30 mcg de
EE.
• ANEL VAXINAL (un anel tres semanas e unha
de descanso).
• INXECTABLES MENSUAIS.
• PARCHES TRANSDÉRMICOS (parche sema-
nal: 3 semanas si e unha non).
2.- ANTICONCEPCIÓN CON SÓ XESTÁXENOS:
a. ORAL (toma diaria).
b. IMPLANTES SUBCUTÁNEOS con 3-5 anos de
duración.
62
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
c. DIU liberador de xestáxenos con duración de
5 anos.
QUE REQUIRIMENTOS SON NECESARIOS
PARA A SÚA UTILIZACIÓN?
IMPRESCINDIBLE
- Historia clínica orientada para descartar con-
traindicacións, valorar factores de risco ou
patoloxías que poidan verse afectadas polo
uso de anticoncepción hormonal (AH).
- Información adecuada das normas de uso,
dos efectos secundarios, dos riscos e dos
beneficios.
RECOMENDABLE
- Exploración clínica: tensión arterial, peso,
exploración xenital e mamaria.
- Exploración complementaria: sempre que a
muller non as teña recentes: citoloxía,
determinación dos triglicéridos.
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
63
A. ANTICONCEPCIÓN HORMONAL
COMBINADA
EN QUE SITUACIÓNS A DESACONSELLARE-
MOS?
SEMPRE:
• Hipertrigliceridemia >1.000 mcg/dl.
• Diabete con vasculopatía asociada e/ou neu-
ropatía.
• Antecedentes persoais de tromboembolismo
venoso (TEV).
• Trombofilia familiar diagnosticada.
• Ictus cerebral.
• Episodio de tromboembolismo familiar
mentres se determina se ten compoñente
familiar.
• Trombofilia, inmobilización prolongada,
cirurxía abdominal ou traumatolóxica.
• Tabaquismo en mulleres a partir dos 35
anos.
• Antecedentes ou presenza actual de cancro
de mama.
• Embarazo.
• Hemorraxia xenital non diagnosticada.
• Hipertensión.
64
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
• Hepatopatía activa.
ÁS VECES :
• Xaquecas: valorar o risco de infarto cerebral
segundo os antecedentes médicos da
paciente.
QUE EFECTOS INDESEXABLES PODEN PRESEN-
TARSE?
Depende da dose das características das usua-
rias:
• INCREMENTO DE PESO: só un 5% desen-
volve unha resposta anabólica aos esteroi-
des. Os cambios non son significativos.
• NÁUSEAS E VÓMITOS: son secundarios ao
compoñente estroxénico, menos frecuentes
con doses de 20 mcg de EE.
• CEFALEAS: dubídase da asociación entre a
aparición de cefaleas e de infarto cerebral
por isquemia e polo uso de AH combinado.
• INFECCIÓNS URINARIAS: depende da dose
de estróxenos. Con doses altas poden che-
gar a un 20%.
• AUMENTO DE CERVICITES INESPECÍFICAS.
• AUMENTO DE CANDIDIASE VAXINAL: os estu-
dos dispoñibles amosan unha relación
dubidosa.
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
65
• CLOASMA: no 5% dos casos.
• INHIBICIÓN DA LíBIDO: preséntana un 5%,
non hai relación clara coa dose hormonal.
• DEPRESIÓN: pode aumentar no 5% das
mulleres con antecedentes.
• CÓLICO BILIAR: aumenta en mulleres con
antecedentes de litíase biliar.
• MENSTRUACIÓN SILENTE: ocorre no 1%
durante o primeiro ano. Non se produce
regra por deprivación no 2-10% tras anos de
toma e é máis frecuente con doses de 20
EE ou menos.
• AMENORREA POSPÍLULA: similar á poboa-
ción xeral: menor do 1%.
• SANGRADOS INTERMENSTRUAIS: relació-
nanse con doses ultramonodosificadas de
EE.
QUE BENEFICIOS NON-CONTRACEPTIVOS
NOS ACHEGAN?
Mellora ou diminúe o risco de:
- Dismenorrea.
- Metrorraxias e menorraxias.
- Dor ovulatoria.
- Cancro de endometrio e de ovario.
- Ciste benigno de mama.
66
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
- Ciste funcional de ovario.
- Embarazo ectópico.
- Acne e hirsutismo.
- Endometriose.
- Diminúe a EIP (agás a producida por
clamidias).
QUE RECOMENDACIÓNS FAREMOS PARA UN
BO USO E CUMPRIMENTO DO MÉTODO?
Ante a aparición de efectos secundarios
débese tranquilizar a paciente e facilitarlle o
acceso ao sistema sanitario.
1. ESQUECEMENTOS DA PÍLULA:
O máis importantes é non superar o intervalo
libre de toma de 7 días.
• Esquecemento menor de 12h: tomar a pas-
tilla esquecida e continuar a toma. Está pro-
texida.
• Esquecemento de máis de 12h: continuar
coa toma da pastilla correspondente e
empregar medidas anticonceptivas de
barreira 7 días.
2. CONTROL DO CICLO
• AUSENCIA DE HEMORRAXIA POR
DEPRIVACIÓN: débese aclarar a orixe, des-
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
67
cartar a existencia de embarazo e tranquili-
zar a muller.
Continuar a toma dos anticonceptivos
• PERSISTENCIA DE AUSENCIA DE HEMORRA-
XIA DE DEPRIVACIÓN: igual ca antes.
Interromper a anticoncepción e estudar a
orixe.
• METRORRAXIA: débese descartar a patoloxía
orgánica, tentar aclarar a orixe e tranquilizar
a muller.
• MANCHADO INTERMENSTRUAL (SPOOTING)
PERSISTENTE: débese aclarar a orixe, tran-
quilizar a paciente e valorar o aumento da
dose hormonal.
QUE INTERACCIÓNS MEDICAMENTOSAS
PRESENTAN?
- ANTICONVULSIONANTES: empregar fármacos
alternativos que non interaccionen como o ácido
valproico ou considerar outro método.
- ANTIBIÓTICOS:
- Penicilinas e derivados, tetraciclinas: débense
usar métodos de barreira durante a toma de
antibióticos e prolongar o seu uso 7 días
máis despois de finalizar o antibiótico.
- Rifampicina: recoméndase cambiar de
método durante o seu uso, xa que se adoita
usar en períodos longos de tratamento.
68
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
- En xeral ante novos medicamentos non estu-
dados débense empregar métodos de barreira
mentres se fai o tratamento.
QUE SEGUIMENTO PRECISA?
Sempre que acuda a unha visita programada
os profesionais sanitarios deben incorporar estra-
texias de promoción da saúde. Recoméndase:
1.- Muller menor de 35 anos
� Primeiro control aos 3-6 meses:
� Valorar os efectos secundarios.
� Comprobar o uso correcto, aclarar dúbi-
das e resolver problemas imprevistos.
� Fomentar os autocoidados.
� Medir a tensión arterial.
� Anualmente:
� Actualizar a anamnese persoal e familiar
de factores de risco.
� Medida T.A. e peso.
� Valorar os hábitos sexuais.
� Cada 3-5 anos:
� Control mediante analítica: colesterol, tri-
glicéridos, glicosa.
� Exploración pélvica e citoloxía.
� Exploración mamaria.
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
69
2.- Muller maior de 35 anos
� Primeiro control aos 3-6 meses. Despois
faranse os mesmos ca nas menores de 35.
� Anualmente:
� Igual ca nas menores de 35 anos.
� Control analítico.
� Suspender o tratamento se persiste o
tabaquismo.
� Cada 3 anos:
� Exploración pélvica, citoloxía.
� Exploración mamaria.
� É recomendable realizar a primeira
mamografía segundo os protocolos de
área (a toma de anovuladores non modi-
fica nin o inicio nin a periodicidade).
SON PRECISOS OS DESCANSOS?
Non se xustifican os descansos.
B.- ANTICONCEPCIÓN CON SÓ XESTÁXENOS
CAL É O SEU MECANISMO DE ACCIÓN?
Non todos os preparados inhiben a ovulación
en todos os ciclos.
70
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
A pílula (minipílula), o implante e o xestáxeno
trimestral inhiben a ovulación na maioría dos
casos.
Co DIU liberador de xestáxenos poden deixar de
ovular pero este mecanismo non é constante. A
súa acción anticonceptiva e terapéutica é sobre
todo pola inhibición da proliferación endometrial e
tamén a través do espesamento do moco.
CANDO ESTÁ INDICADA A SÚA UTILIZACIÓN?
• Libre elección da muller, que acepta o tipo de
sangrado con anticoncepción de só xestáxe-
nos.
• Mulleres maiores de 35 anos fumadoras.
• Diabete mellitus.
• Hipertensión arterial.
• Xaqueca incluíndo variedades focais.
• Posparto e lactancia: non afecta á cantidade
e á calidade do leite materno e non ten
impacto sobre o neonato.
• Enfermidade de células falciformes.
• Hipersensibilidade documentada a estróxe-
nos.
QUE VANTAXES NOS ACHEGA?
- EFECTOS METABÓLICOS:
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
71
Non se producen modificacións con significado
clínico do perfil lipídico nin hidrocarbonado.
- ENFERMIDADES CARDIOVASCULARES:
Non se observou aumento estatístico significativo
para a enfermidade cardiovascular global, nin
para o TEV, para o ictus ou para o infarto de mio-
cardio por separado.
- DIU LIBERADOR DE XESTÁXENO:
É unha boa alternativa no tratamento da meno-
rraxia e na prevención das lesións premalignas e
malignas da cavidade uterina.
- PREVENCIÓN DA ENFERMIDADE INFLAMATORIA
PÉLVICA:
Por un aumento do espesamento do moco.
QUE COMPLICACIÓNS PODEN PRESENTARSE?
- Patrón sangrado irregular que adoita ser máis
frecuente nos primeiros ciclos.
- Algunhas mulleres presentan amenorrea.
- Cefaleas: episodios transitorios e leves.
- Aparición de cistes de ovarios funcionais dun
tamaño entre 3-6 cm, aínda que a maioría
regresan espontaneamente.
CANDO NON DEBEMOS EMPREGALOS?
- Embarazo.
- Sangrado uterino anormal non diagnosticado.
72
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
- Trastorno tromboembólico activo.
- Tumores xestáxeno-dependentes.
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
73
74
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
Frec
uenc
iaD
iaria
3 s
eman
as/
Men
sual
1 p
or 3
S
eman
al.
3
Cad
a 14
Dia
rio
3-5
ano
s 5 a
nos
1 d
esca
nso
sem
anas
/1
sem
anas
si/
sem
anas
sem
ana
desc
anso
un
ha n
on
Dos
e ho
rmon
alB
aixa
M
oder
ada
Bai
xa
Bai
xa
Alta
U
ltrab
aixa
U
ltrab
aixa
U
ltrab
aixa
Niv
el s
angu
eFl
utúa
Pi
co in
icia
l C
onst
ante
C
onst
ante
Pi
co in
icia
lFl
utúa
C
onst
ante
C
onst
ante
qu
e de
clin
aqu
e de
clin
a
Cum
prim
ento
us
uari
a de
pend
ente
Si
Non
S
i S
í N
on
Si
Non
N
on
MEC
AN
ISM
O
Inhi
be o
vula
ción
Si
Si
Si
Si
Si
Frec
uent
e Fr
ecue
nte
Non
sem
pre
AD
MIN
ISTR
AC
IÓN
C
OC
Inxe
ctab
leAne
isPar
ches
Inxe
ctab
leC
OIm
plan
te
SIL
-LN
G
men
sual
trim
estr
alxe
stáx
enos
DIF
ER
EN
ZA
S C
OM
PA
RA
TIV
AS E
NTR
E M
ÉTO
DO
S H
OR
MO
NA
IS
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
75
Esp
esa
o m
oco
cerv
ical
Si
Si
Si
Si
Si
Si
Si
Si
Impi
de a
im
plan
taci
ónS
i S
i S
i S
i S
i S
i S
i S
i
Alt
era
o tr
ansp
orte
de g
amet
osPo
sibl
e Po
sibl
e Po
sibl
ePo
sibl
e Po
sibl
e Po
sibl
e Po
sibl
e Po
sibl
e
Pat
rón
men
stru
alR
egul
ar
Reg
ular
Reg
ular
Reg
ular
Irreg
ular
Irreg
ular
Irr
egul
arAm
enor
rea
frecu
ente
frecu
ente
frecu
ente
Rev
ersi
bilid
ade
Si
Si
Si
Si
6 m
eses
S
i S
i S
i in
med
iata C
OC
: co
ntra
cept
ivos
ora
is c
ombi
nado
s
SIL
-LN
G:
disp
ositi
vo li
bera
dor
de le
vono
rxes
trel
CO
: co
ntra
cept
ivos
ora
is
76
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
MÉTODOS CIRÚRXICOS
(ESTERILIZACIÓN)
78
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
6.- MÉTODOS CIRÚRXICOS
(ESTERILIZACIÓN)
A anticoncepción cirúrxica ou esterilización
voluntaria é o método permanente de contracep-
ción que máis se desenvolveu nas últimas déca-
das a nivel mundial debido á alta taxa de eficacia
que presenta e á súa boa relación custo-efectivi-
dade.
Para aquelas parellas que non desexan ter
máis fillos, este método presenta sobre o resto as
vantaxes de se realizar nunha única intervención
–case sen complicacións–, de non precisar con-
trois regulares e de ser independente da motiva-
ción de uso do/a interesado/a.
Aínda que na actualidade en moitos países é
solicitada polos propios usuarios como forma de
anticoncepción permanente, non obstante, pode
estar indicada cando exista unha contraindicación
ou risco potencial para o embarazo desde un
punto de vista médico, obstétrico ou xenético.
A aceptabilidade deste método vén condicio-
nada, entre outros, pola dispoñibilidade de servi-
zos médico-cirúrxicos especializados ou polos
valores culturais e relixiosos.
A información e o consello contraceptivo son
máis importantes cando se trata dun método de
control da fertilidade permanente. Ademáis de
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
79
informar sobre o resto de opcións contraceptivas
o paciente debe coñecer os beneficios e riscos
inherentes ao método, para obter o consenti-
mento dun usuario perfectamente informado. Por
outra parte é desexable que no asesoramento
participe a parella.
A.- LIGADURA DE TROMPAS
EN QUE CONSISTE E CAL É O SEU MECA-
NISMO DE ACCIÓN?
A esterilización feminina consiste no bloqueo
das trompas de Falopio mediante a ligadura, a
coagulación ou a oclusión para impedir a unión do
óvulo e do espermatozoide.
QUE INDICACIÓNS TEN E CALES SON OS
REQUIRIMENTOS PREVIOS?
En xeral, está indicada nas mulleres que
desexan un método contraceptivo eficaz e perma-
nente unha vez satisfeitos os seus desexos repro-
dutivos, e ademais en:
a) Mulleres con problemas de saúde en
que se contraindica o embarazo:
• Indicacións médicas: enfermidades sistémi-
cas crónicas, cardiopatías, neuropatías, nefropa-
tías, etc.
• Indicacións obstétricas: complicacións obsté-
tricas previas graves, cesáreas reiteradas.
80
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
b) Mulleres con enfermidades xenéticas
transmisibles.
c) Mulleres discapacitadas psiquicamente
para desenvolver unha maternidade responsable
(a petición propia ou polos seus representantes
legais).
Como xa se comentou é imprescindible contar
co consentimento da paciente, explícito e por
escrito, despois do consello contraceptivo.
QUE TÉCNICAS SE REALIZAN?
Aínda que son moitas as técnicas e vías de
abordaxe, as máis empregadas no noso medio
son:
• Métodos laparoscópicos: pola súa sinxeleza e
relativa inocuidade, é a técnica máis empregada
na actualidade para realizar esterilizacións tubári-
cas. Con eles redúcense os riscos, as complica-
cións e o tempo de recuperación. Precisan dun
sistema endoscópico de luz fría que permita, tras
realizar un neumoperitoneo, a oclusión da trompa
mediante corrente eléctrica (mono ou bipolar),
termocoagulación ou con dispositivos mecánicos
(aneis de silastic ou clips metálicos ou de plás-
tico).
• Métodos laparotómicos: empréganse xeral-
mente cando existe contraindicación para a vía
laparoscópica ou, de maneira secundaria, durante
outra intervención cirúrxica (xinecolóxica ou obsté-
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
81
trica: cesárea) podéndose realizar tanto no pos-
parto –puerperio inmediato-, como no postaborto
ou no período intervalar.
• Métodos por vía vaxinal: actualmente en
desuso.
CAL É A SÚA EFICACIA?
É un método moi eficaz, o índice de Pearl
oscila entre o 0,1-0,6%.
EN QUE SITUACIÓNS O DESACONSELLARE-
MOS?
A esterilización cirúrxica está contraindicada
cando a muller non desexe someterse a este tipo
de técnicas, cando a intervención entrañe maio-
res riscos ca beneficios para a paciente, pola pre-
senza de patoloxía de base e, por último, cando a
idade da paciente sexa superior aos 45 anos
debido ao baixo risco de embarazo.
QUE COMPLICACIÓNS PODEN PRESEN-
TARSE?
Os riscos derivados da esterilización cirúrxica
poden ser tres:
• Complicacións cirúrxicas: son similares ás
presentadas noutras intervencións sobre a parede
abdominal e adoitan aparecer de maneira precoz
(infeccións, hemorraxias, embolia ou lesións de
82
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
estruturas xenitais contiguas). Os factores de risco
que incrementan a morbilidade son a obesidade,
a diabete, as enfermidades intercorrentes, a cirur-
xía previa sobre a parede abdominal e a cirurxía
no posparto.
• Síndrome postesterilización tubárica: son as
alteracións menstruais que poden seguir á inter-
vención e que se poderían relacionar coa resec-
ción tubárica, coa alteración da vascularización e
coa inervación ovárica contigua. Caracterízase
pola presenza de hemorraxias uterinas disfuncio-
nais –menstruais ou intermenstruais–, dismeno-
rrea e síndrome premenstrual.
• Problemas psicolóxicos: a pesar de represen-
tar unha porcentaxe baixa, cando o nivel de moti-
vación da paciente non é o desexable poden apa-
recerlle sentimentos de culpabilidade (por motivos
relixiosos) ou de mutilación (pola perda da función
reprodutiva) que dan lugar ao arrepentimento.
Polo contrario a conduta e a actitude sexual ape-
nas se modifican, ou, se o fan, é no sentido de se
incrementar a satisfacción e frecuencia sexual,
polo menos inicialmente, ao disiparse o medo a
un posible embarazo non planificado.
QUE RECOMENDACIÓNS FAREMOS PARA
UN BO USO E CUMPRIMENTO DO MÉTODO?
Unha vez practicada a intervención non precisa
de ningunha consideración especial para mellorar
a eficacia deste método, non obstante, para
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
83
evitar o que se denomina embarazo de fase lútea
(o que ocorre antes da esterilización e que se
diagnostica con posterioridade) debería progra-
marse a intervención en período preovulatorio.
QUE SEGUIMENTO PRECISA?
Como método contraceptivo non precisa nin-
gún, excepto as actividades preventivas propias
de calquera muller (incluído o diagnóstico precoz
do cancro feminino), ademais do seguimento
periódico dos ciclos menstruais.
QUE MÁIS PODEMOS DICIR?
Ante o desexo de ter un novo fillo, xeralmente
asociado na actualidade á presenza dunha nova
parella, aínda que tecnicamente é factible a
microcirurxía, non obstante, recomendaranse as
técnicas de reprodución asistida.
QUE CONSELLOS PRÁCTICOS DAREMOS?
- A información que acheguemos durante o
consello contraceptivo é básica para conseguir
unha boa motivación á hora de escoller o método.
- O consentimento informado previamente,
explícito e por escrito, é imprescindible para reali-
zar a intervención.
84
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
B.- VASECTOMÍA
EN QUE CONSISTE E CAL É O SEU MECA-
NISMO DE ACCIÓN?
É un método contraceptivo de barreira que
consiste na sección ou extirpación parcial dos
condutos deferentes, mediante unha sinxela téc-
nica cirúrxica ambulatoria con acceso por vía
escrotal, que impide o paso dos espermatozoides.
QUE INDICACIÓNS TEN E CALES SON OS
REQUIRIMENTOS PREVIOS?
Igual que a esterilización feminina, está indi-
cada en varóns que, unha vez satisfeitos os seus
desexos reprodutivos, desexan un método contra-
ceptivo permanente:
• Varóns que solicitan un método definitivo e
que non desexan ter máis fillos.
• Varóns con enfermidades xenéticas transmi-
sibles.
• Discapacitados psíquicos (a petición dos
seus representantes legais, previa autorización
xudicial).
Como xa se comentou é imprescindible contar
co consentimento do paciente, explícito e por
escrito, despois do consello contraceptivo.
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
85
QUE TÉCNICAS SE REALIZAN?
A técnica realízase nuns 15-30 minutos de
maneira ambulatoria, e tras practicar unha única
incisión central ou bilateral –logo da anestesia da
pel e do cordón espermático- desécase o conduto
deferente e secciónase; posteriormente coagú-
lase o extremo distal. O extremo contrario debe
quedar en distinto plano para evitar a reanasto-
mose espontánea. A resección dun fragmento
importante do conduto deferente aumenta a
seguridade pero reduce a posibilidade dunha
recanalización posterior.
En determinadas circunstancias pode empre-
garse unha variante percutánea, sen bisturí, que
simplifica a técnica, reduce as complicacións e
acelera o tempo de cicatrización.
CAL É A SÚA EFICACIA?
É un dos métodos contraceptivos máis eficaces
cunha taxa de erro inferior ao 1% e unha efectivi-
dade entre o 96 e o 100%. Os erros relaciónanse
coa falta de experiencia do cirurxián e, máis rara-
mente, con defectos anatómicos.
EN QUE SITUACIÓNS O DESACONSELLARE-
MOS?
A vasectomía, se a decisión é responsable e
baseada nunha completa información, practica-
mente non ten contraindicacións, excepto a pre-
86
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
senza dunha infección xenital activa no momento
de programar a intervención. Non obstante, hai
que ser prudente ante a presenza de enfermida-
des sistémicas ou patoloxía testicular (varicocele,
hidrocele…).
QUE COMPLICACIÓNS PODEN PRESEN-
TARSE?
Os riscos derivados do vasectomía preséntanse
no 2 ou 3% das intervencións e clasifícanse
segundo o momento en que aparezan:
Complicacións a curto prazo:
• Cirúrxicas: son as derivadas da propia inter-
vención e non adoitan deixar secuelas, aparecen
no 4-5% dos casos e as máis frecuentes son a
infección (0,3%), o hematoma (0,4-1%), a hemo-
rraxia e a orquite.
• Erro precoz: vinculado á pericia do cirurxián,
minimízase realizando un espermiograma de con-
trol. A presenza de espermatozoides móbiles
indica erro ou reanastomose espontánea.
• Aclaración especial (special clearance): por
persistencia en dous espermiogramas consecuti-
vos de cifras de espermatozoides <10.000/ml, a
pesar desta non se compromete a efectividade do
método.
Complicacións a longo prazo:
• Recanalización tardía: é a aparición dun
embarazo tras dous espermiogramas anteriores
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
87
negativos, considérase un erro tardío e aparece
no 0,04-0,1% dos casos.
• Granuloma espermático: esta complicación
que adoita ser asintomática e non se asocia co
risco de erro, aparece como unha resposta infla-
matoria dos tecidos veciños pola presenza de
espermatozoides. Tamén se inclúe a dor testicular
crónica, secundaria a unha epididimite.
• Cancro de próstata: segundo as evidencias
dispoñibles non hai datos que vinculen a vasecto-
mía con esta neoplasia.
• Alteracións inmunolóxicas: pode inducirse
unha resposta inmunolóxica nun 50-70% dos
varóns vasectomizados, que dá lugar á aparición
de anticorpos antiespermáticos (podendo imposi-
bilitar a fertilidade post-recanalización).
QUE RECOMENDACIÓNS FAREMOS PARA
UN BO USO E CUMPRIMENTO DO MÉTODO?
Unha vez practicada a intervención non precisa
de ningunha consideración especial para mellorar
a eficacia deste método, non obstante, para evi-
tar o erro precoz é recomendable realizar un
espermiograma de control en fresco tras 20 exa-
culacións (despois de 2-5 días de abstinencia pre-
via), empregando medidas contraceptivas alterna-
tivas durante ese intervalo; no caso de que apa-
rezan espermatozoides esta proba debe repetirse
tras outras 10-15 exaculacións e, se persiste a
positividade, repetir a intervención.
88
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
QUE SEGUIMENTO PRECISA?
Como método contraceptivo non necesita nin-
gún, excepto o número de exaculacións precisas
para garantir a ausencia de espermatozoides e
evitar así o erro do método.
QUE MÁIS PODEMOS DICIR?
A reversibilidade do método é cada vez máis
solicitada, a pesar de o considerar inicialmente
como un método definitivo. A recanalización é fac-
tible dependendo do tipo de intervención practi-
cado e do tempo transcorrido desde a operación.
En óptimas condicións a porcentaxe de recupera-
cións está arredor do 50%.
QUE CONSELLOS PRÁCTICOS FAREMOS?
A información que acheguemos durante o con-
sello contraceptivo é básica para conseguir unha
boa motivación á hora de escoller o método.
O consentimento informado previo, explícito e
por escrito, é imprescindible para realizar a inter-
vención.
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
89
90
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
ANTICONCEPCIÓN EN
SITUACIÓNS ESPECIAIS
92
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
7.- ANTICONCEPCIÓN EN
SITUACIÓNS ESPECIAIS
A) ANTICONCEPCIÓN DE EMERXENCIA (AE):
É o uso de fármacos, mecanismos ou disposi-
tivos nunha actuación que posibilita a prevención
dun embarazo non desexado cando non se
empregou un método anticonceptivo ou a anti-
concepción non foi a adecuada.
CALES SON AS INDICACIÓNS?
• Coito sen protección.
• Accidentes durante o uso de métodos anti-
conceptivos regulares.
• Violación.
• Exposición a substancias teratoxénicas en
caso de coitos sen protección ou accidentes co
anticonceptivo regular.
• Relacións sexuais baixo uso de drogas (inclu-
ído o alcol) que poidan alterar a conciencia.
QUE TIPOS DE MÉTODOS HAI?
a) HORMONAIS (pílula do día despois ou
pílula do día seguinte):
• MÉTODO YUZPE: emprégase un anticoncep-
tivo normodosificado. É a utilización de 0,1 mg de
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
93
ETINILESTRADIOL + 0,5 de LEVONORXESTREL,
seguido doutra dose ás 12 horas nas 72 primei-
ras horas tras un coito desprotexido. Empregouse
desde o ano 72. No momento actual carece de
indicación autorizada polo Ministerio de Sanidade.
• MÉTODO LEVONORXESTREL: Empréganse
0,75 de Levonorxestrel o antes posible e unha
segunda dose ás 12 horas, antes das 72 horas
dun coito de risco. É máis eficaz e ten menos
efectos secundarios có método de Yuzpe. Xa
existe evidencia e indicación para empregar esta
pauta en dose única. A OMS considerao un medi-
camento esencial.
b) DIU: Consiste na inserción dun DIU de
cobre. Pódese empregar ata as 120 horas des-
pois do coito de risco. Ten especial indicación nas
que desexan seguir con DIU como método, nas
que acoden despois de 72 horas do coito de risco
e nas que presentan vómitos ou calquera outra
contraindicación para o uso da pauta hormonal.
c) OUTROS MÉTODOS: non teñen recoñecida
a indicación:
• Mifepristona (RU 486).
• Danazol.
• Estróxenos en altas doses.
CAL É O SEU MANEXO CLÍNICO?
ENTREVISTA CLÍNICA:
94
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
• Día e hora de coito de risco.
• Outros coitos non protexidos do ciclo.
• Tipo de ciclo menstrual e data de última
regra.
• Toma de medicación concomitante.
• Risco de ETS.
EXPLORACIÓN:
Non precisa da exploración clínica nin xinecoló-
xica para o uso de anticoncepción de emerxencia
hormonal.
Só se se vai usar DIU é preciso un exame pél-
vico previo á inserción para excluír contraindica-
cións e facer unha valoración do tamaño e da
posición do útero.
CALES SON AS CARACTERÍSTICAS DA AE
HORMONAL?
• Taxa de erro do 1,1% e porcentaxe de emba-
razo evitado do 85%.
• A eficacia do método aumenta canto antes
se inicie a toma.
• Non ten contraindicacións absolutas coñeci-
das.
• Non recomendado en casos de insuficiencia
hepática grave.
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
95
• Non é abortivo.
• Non é teratoxénico.
• Non provoca alteración no resultado da
proba de embarazo.
• Pode empregarse en período de lactancia
materna, coa precaución de tomala despois
dunha toma e non dar de lactar tras a súa admi-
nistración.
• Raramente provoca vómitos, náuseas, ten-
sión mamaria e cefaleas. Se se vomita antes de
2-3 horas debe repetirse a toma.
• Non debe ser usado como método habitual
de anticoncepción.
• A regra non aparece inmediatamente despois
da toma de AE, pode aparecer uns días antes ou
uns días despois da data prevista.
• En caso de estar a tomar medicamentos
indutores de encimas hepáticos, ao usar levonor-
xestrel, algúns autores recomendan usar 2 com-
primidos na 1ª toma e 1 comprimido na 2ª toma.
De todas as formas non está confirmada a nece-
sidade desta pauta.
A atención á AE é responsabilidade do médico
ao que se lle formula. Se hai reparos por razóns
éticas para a prescribir, débese facilitar informa-
ción doutros recursos asistenciais e derivar a
usuaria coa maior brevidade posible para a reso-
lución do seu caso.
96
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
Aproveitemos esta demanda para informar
sobre anticoncepción regular ou derivación a dis-
positivos sanitarios onde se fagan este tipo de
prestacións.
B) ANTICONCEPCIÓN NA ADOLESCENCIA:
Da análise da Enquisa sobre sexualidade e
Anticoncepción da Mocidade Española do equipo
Daphne (2002) entre mozos de 15 a 19 anos,
obsérvase que:
• Teñen relacións coitais o 54,8% dos homes
e o 49,1% das mulleres.
• A idade de inicio está entre os 15-16 anos.
• A media de parellas no último ano é de 4
para os homes e de 3,8 para as mulleres.
• Obsérvase un aumento progresivo de abor-
tos.
• Maioritariamente usan:
- Preservativos: 30,7%.
- Pílula: 7,4 %.
- Dobre método: 2,3%.
Destes datos dedúcense algunhas decisións
que hai que tomar desde distintos niveis:
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
97
• Establecer servizos para adolescentes con
doado acceso, con confidencialidade e con profe-
sionais motivados.
• Nas consultas débese facer unha ESCOITA
ACTIVA, unha información adaptada e garantir a
libre elección do método.
O método ideal para a adolescencia debería
cumprir os seguintes criterios:
- Alta eficacia.
- Protección fronte a ETS.
- Reversible.
- Doado de empregar e adecuado á súa activi-
dade sexual.
QUE MÉTODO É MÁIS RECOMENDABLE NOS
ADOLESCENTES?
- Preferentes: preservativos e anticoncepción
hormonal combinada.
- Aceptable: diafragma.
- Menos aconsellable: DIU.
- Dobre método: anticoncepción hormonal
combinada e preservativo.
- Anticoncepción de emerxencia: contracepción
poscoital.
98
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
QUE SE NECESITA PARA PRESCRIBIR ANTI-
CONCEPTIVOS HORMONAIS ORAIS A ADOLES-
CENTES?
- Realizar unha correcta historia clínica.
- Valorar posibles factores de risco.
- Valorar o comportamento sexual.
Non é imprescindible a exploración xineco-
lóxica.
CARACTERÍSTICAS DOS SERVIZOS A ADO-
LESCENTES
- Tratar os adolescentes con dignidade e res-
pecto.
- Ser amigables e non sentenciosos.
- Manter a privacidade e a confidencialidade.
- Fomentar a elección libre dos métodos.
- Posuír coñecementos e habilidades para
manexar os problemas sexuais e reprodutivos dos
mozos.
C) ANTICONCEPCIÓN NA PERIMENOPAUSA:
A perimenopausa iníciase coa aparición das
primeiras alteracións menstruais ou coa sintoma-
toloxía de déficit estroxénico e acaba ao ano da
última menstruación.
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
99
A problemática da anticoncepción é similar á
anticoncepción despois dos 40 anos.
FACTORES CONDICIONANTES
• Necesidade de ter en conta datos da fisiopa-
toloxía da perimenopausa (alteracións mens-
truais, síntomas neurovexetativos, etc.).
• Características reprodutivas (sexualidade,
capacidade, fertilidade, etc.).
• Eficacia, seguridade e efectos beneficiosos
dos distintos métodos.
FISIOPATOLOXÍA PERIMENOPAUSA
• Alteracións menstruais:
� Duración do ciclo (ciclos curtos, ciclos lon-
gos).
� Intensidade da menstruación (hiper ou hipo-
menorrea).
� Duración da menstruación (spooting pre ou
posmenstrual).
� Alteracións mixtas (menorraxias).
� Perdas anárquicas (menometrorraxias).
• Incremento da patoloxía orgánica:
� Pólipos, miomas, cistes ováricos, patoloxía
mamaria.
• Existencia de síntomas climatéricos:
100
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
� Sufocacións, sudoración, insomnio (50-65%
peri-menopausa).
• Modificacións da masa ósea:
� Perda do 0,5-1% anual de masa ósea en
ciclos normais e ata un 2% en ciclos irregu-
lares en mulleres de 40-50 anos.
• Incremento do risco cardiovascular.
CARACTERÍSTICAS REPRODUTORAS
• As relacións sexuais fanse menos frecuentes
pero non desaparecen.
• Fertilidade: a capacidade de fertilidade é dun
14% entre os 40-45 anos.
• O embarazo adoita ser non desexado e pro-
blemático desde un punto de vista social e
médico.
QUE MÉTODOS ANTICONCEPTIVOS RECO-
MENDAREMOS NA PERIMENOPAUSA?
Débese valorar non só a eficacia, senón tamén
os riscos e beneficios esperados para esta época
da vida da muller.
1. Coito interrompido:
Só se non crea desacougo na parella e acep-
tan o alto índice de fracasos.
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
101
2. Métodos naturais:
Máis difíciles de detectar os signos de fertili-
dade pola existencia dalgúns ciclos irregulares e
anovuladores.
3. Métodos irreversibles:
A opinión é variable, algúns profesionais való-
rano ben pero para outros, debido á baixada de
fertilidade e á proximidade da menopausa, non é
unha opción aconsellable. Habitualmente os que
o pensaron xa o fixeron antes.
4. Barreira:
• O preservativo é unha opción válida.
• O diafragma é unha opción cando non exis-
ten alteracións da estática xenital que dificulten o
seu mantemento en posición correcta.
5. DIU de cobre:
• Vantaxes:
� Maior eficacia que na poboación en xeral.
� Longa duración.
� Ausencia de efectos sistémicos.
• Inconvenientes:
� Alteracións polos efectos locais.
� Pódese empregar na perimenopausa se non
hai alteracións menstruais ou patoloxía ute-
rina endometrial e miometral.
102
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
6. DIU liberador de xestáxenos (levonorxes-
trel):
Presenta características que o fan especial-
mente indicado na perimenopausa:
- Reduce a intensidade do sangrado menstrual.
- Oponse á acción proliferativa dos estróxenos
no endometrio.
- Pode continuar na posmenopausia e ser parte
de tratamento hormonal substitutivo.
- Diminúe a frecuencia e a intensidade da dis-
menorrea.
7. Métodos hormonais:
• Anticonceptivos hormonais orais combina-
dos:
Segundo a Conferencia de Consenso da
Sociedade Española de Contracepción (SEC,
Toledo 1998) conclúese que cos preparados
actuais e na poboación sa NON FUMADORA, non
hai contraindicación para o seu uso.
Presentan efectos beneficiosos non-anticon-
ceptivos:
- Regularizan os ciclos e diminúen a hiperme-
norrea e as súas anemias.
- Controlan os síntomas climatéricos.
- Diminúen a perda de masa ósea, os cistes de
ovario, o cancro de ovario e de endometrio, a
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
103
patoloxía benigna de mama, a enfermidade infla-
matoria pélvica (EIP) e a tensión premenstrual.
O seu uso esixe ser cautos pola posible apari-
ción de riscos: obesidade, falta de exercicio,
hipertensión, diabete, hipertrigliceridemia e ante-
cedentes familiares de patoloxía cardiovascular.
• Anticoncepción con só xestáxenos:
Non existe demasiada experiencia pero non
serían de primeira elección polo mal control do
ciclo que teñen.
ATA CANDO MANTER A ANTICONCEPCIÓN?
Nas mulleres que toman anovuladores orais e
que polo tanto enmascaran a menopausa con
ANTICONCEPTIVOS HORMONAIS ORAIS. Débese
facer determinación de FSH no 6º día de des-
canso de pílula. Se FSH é menor de 40, abandó-
nase a anticoncepción.
Pódense facer tamén xanelas terapéuticas dun
ou de dous meses sen ANTICONCEPTIVOS HOR-
MONAIS ORAIS e ver se hai síntomas de meno-
pausa e de amenorreas ou facer determinación de
FSH.
D) ANTICONCEPCIÓN NO POSPARTO:
A elección do método está condicionada por:
• As preferencias da muller.
104
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
• O desexo de anticoncepción temporal ou
definitiva.
• A lactancia materna, artificial ou mixta.
• A efectividade e/ou seguridade.
• A fisioloxía puerperal: tamaño uterino, san-
grado, modificacións da coagulación.
• As implicacións dos profesionais.
A lactancia natural pode actuar como método
contraceptivo. Denomínase método MELA
(Método de Amenorrea na Lactancia).
Segundo o Consenso de Bellagio (Italia, 1988)
o seu uso correcto ten unha eficacia do 98%.
Debe cumprir as seguintes características:
• Neno menor de 6 meses.
• Lactancia só materna.
• A nai en amenorrea.
1.- Anticoncepción durante a lactancia arti-
ficial:
� Métodos de barreira:
� Diafragma: débese esperar 6 semanas
posparto pola atrofia da parede vaxinal, e
pola dificultade para a introdución do dia-
fragma por dor. Debe valorarse a consisten-
cia da parede vaxinal.
� Preservativos: pódense empregar desde
o inicio das relacións sexuais (preferibles os
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
105
modelos lubricados con crema espermi-
cida).
� Métodos naturais:
� Só cando os ciclos estean ben estable-
cidos.
� Anticoncepción hormonal combinada:
� Débese esperar para iniciar a toma tres
semanas tras o parto por vaxinal e 6 sema-
nas no caso de cesárea polo risco de trom-
boembolismo.
� Anticoncepción hormonal con só xestáxenos:
� Pódese iniciar no posparto inmediato.
� DIU:
� Segundo a SEC, na súa Conferencia de
Consenso (Altea, 2001), a alta taxa de
expulsións demostrada en varios estudos
pon en cuestión a idoneidade da implanta-
ción no posparto inmediato, aínda que esta
decisión pode ser válida en países con mala
accesibilidade aos servizos sanitarios. No
noso contorno parece razoable esperar
entre un e dous meses despois do parto,
excepto en casos individualizados de proble-
mática social. Estas mesmas recomenda-
cións son válidas para o DIU liberador de
xestáxenos.
106
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
2.-Anticoncepción durante a lactancia
materna:
• Sistema MELA: (xa comentado).
• Anticoncepción hormonal:
� Combinada: está contraindicado o seu
uso ata o 5º ou 6º mes porque aínda que se
empreguen dose baixas, diminúe a canti-
dade e a calidade do leite materno e porque
describiron trastornos no desenvolvemento
ponderal dos neonatos.
� Só xestáxenos: non interferen nin na
cantidade nin na calidade do leite materno.
Adminístranse a partir da 6ª semana (non
hai estudos feitos antes desa data).
• DIU:
� Ten unha eficacia semellante á das
mulleres non lactantes. Non hai diferenzas
entre os DIU de cobre e os liberadores de
xestáxenos. Non hai máis risco de perfora-
ción en mulleres lactantes.
E) ANTICONCEPCIÓN NAS SITUACIÓNS
MÉDICAS ESPECIAIS:
En determinadas enfermidades pódense nece-
sitar métodos máis efectivos ca nas mulleres sas
e os potenciais riscos do anticonceptivo hai que
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
107
comparalos co risco que suporía para a nai ou
para o feto unha xestación non programada.
En liñas xerais os métodos químicos e as
barreiras mecánicas non teñen contraindicación
en ningún proceso médico, porque nos referire-
mos ás interaccións cos métodos hormonais.
a. ENFERMIDADE PSIQUIÁTRICA
Pódese prescribir calquera método, aínda que
en malas cumpridoras, minguas do nivel de con-
ciencia, etc., son preferibles os métodos indepen-
dentes da usuaria e de longa duración (DIU,
inxeccións depot, implantes etc., tendo en conta
que os anticonceptivos de xestáxenos poden agra-
var ou favorecer cadros depresivos).
b. PATOLOXÍA CARDIOVASCULAR
• ANTECEDENTE DE ANXINA / INFARTO: en
principio débense desaconsellar os anticon-
ceptivos hormonais orais.
• PROLAPSO DE VÁLVULA MITRAL: asó-
ciase á enfermidade tromboembólica.
Débese evitar o uso de anticonceptivos hor-
monais orais combinados.
• HIPERTENSIÓN ARTERIAL: están contrain-
dicados os anticonceptivos hormonais com-
binados orais. Débese vixiar a tensión arte-
rial na anticoncepción hormonal con só xes-
táxenos.
108
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
c. ANEMIAS
• FERROPÉNICA: mellora con anticoncepti-
vos hormonais orais de baixa dose (menor
cantidade e duración do sangrado), Tamén
mellora cos DIU de levonorxestrel e cos
implantes subcutáneos de xestáxenos.
Aconséllase ter prudencia co uso de DIU de
cobre (pode aumentar o sangrado).
• TALASEMIAS: calquera método. O uso de
AHO non está contraindicado en talasemias
minor, con valoración da clínica e do risco
individual.
• ANEMIAS HEMOLÍTICAS: contraindicados
os AHO.
• ANEMIAS MEGALOBLÁSTICAS: recomén-
dase a contracepción hormonal oral cos
suplementos deficitarios específicos, repre-
sentará unha notable melloría clínica.
• ANEMIAS FALCIFORMES (DREPANOCI-
TOSE): os trastornos SS, SC, e S Beta con-
sideraranse de risco relativo se toman AHO
en comparación co risco do embarazo. Hai
un probable efecto beneficioso dos AHO de
baixa dose.
d. PATOLOXÍA XINECOLÓXICA
• Cistes de ovario funcionais, endome-
triose, síndrome premenstrual, ovarios
poliquísticos e hemorraxias uterinas
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
109
disfuncionais pódense beneficiar do trata-
mento con AHO.
• MIOMAS: os AHO reducen a cantidade de
menstruación, sen aumentar o tamaño do
tumor polo que pode resultar unha boa elec-
ción. Poden existir limitacións anatómicas
para a inserción dun DIU.
• INFECCIÓNS DE TRANSMISIÓN SEXUAL:
na enfermidade aguda do tracto xenital
estaría contraindicada a inserción do DIU.
Independente do método anticonceptivo
empregado, recoméndase o uso de preser-
vativo en contactos de risco.
• NEOPLASIAS XENITAIS E MAMARIAS: non
contraindicada a intercepción poscoital.
- Neoplasia intraepitelial vulgar (VIN): calquera
método.
- Cancro escamoso de vulva: calquera
método.
- Neoplasia intraepitelial cervical: valoración
individualizada por un especialista.
- Hiperplasia de endometrio: calquera
método. Beneficio terapéutico con DIU de
LNG, implantes de xestáxenos e pílulas de
estro-proxestáxenos.
- Cancro de ovario (tratamento conservador):
beneficio teórico de anovuladores (anticon-
ceptivos hormonais orais).
110
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
- Cancro de mama: pódese empregar calquera
método aínda que se deben tentar evitar os
anticonceptivos hormonais orais e que só
se empregarían en tumores con receptores
estroxénicos negativos.
e. ALTERACIÓNS NEUROLÓXICAS:
• CEFALEA / XAQUECA: calquera método.
Prudencia cos métodos hormonais. En
mulleres que sofren agravamento das cefa-
leas ou que presentan manifestacións focais
durante o tratamento con AHO, débese
aconsellar a retirada. Se a cefalea está cla-
ramente relacionada co inicio de anticon-
ceptivos hormonais orais ou coa inserción
de implante, parar ou empregar outro pre-
parado de menor dose de estróxeno e/ou
proxesterona. Reavaliar despois de dous
ciclos.
• ACCIDENTE CEREBRO-VASCULAR (ACV):
están contraindicados os anticonceptivos
hormonais orais e os implantes.
• EPILEPSIAS: pódese empregar anticoncep-
ción hormonal combinada co ácido valproico
pero se se usan outros convulsivantes é pre-
ferible decantarse por métodos non-hormo-
nais.
• ESCLEROSE MÚLTIPLE, MIASTENIA GRA-
VIS: pódese elixir calquera método.
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
111
f. ALTERACIÓNS METABÓLICAS E
ENDÓCRINAS:
Calquera método excepto os anticonceptivos
hormonais orais combinados nas hipertrigliceride-
mias de máis de 1.000 mg/dl.
• DIABETE: mulleres sen enfermidade vascu-
lar nin factores de risco engadidos, con
bo control, poden usar AHO aínda que non
é o método ideal; o seu uso é temporal,
para espazar xestacións ou situacións
especiais.
Os implantes e as pílulas de só xestáxenos
tamén poden usarse.
Non hai máis infeccións asociadas á inserción
o DIU (non se recomenda o uso de antibió-
ticos de forma profiláctica).
• HIPERPROLACTINEMIA / ADENOMAS
HIPOFISARIOS: pódese empregar calquera
método. Os anticonceptivos hormonais orais
non incrementan o risco de adenomas, é
preferible usar os de baixa dose hormonal
ou asociar un agonista dopaminérxico.
• HIPER/HIPOTIROIDISMO: calquera
método.
• HIPERANDROXENISMO SUPRARRENAL
OU OVÁRICO: Os AHO que melloran as
manifestacións de hiperandroxenemia son o
tratamento de elección. (Empregar baixas
dose de estróxeno combinadas con xestáxe-
112
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
nos de terceira xeración ou acetato de cipro-
terona).
Os implantes poden empeorar o hiperandroxe-
nismo.
g. PATOLOXÍA DIXESTIVA:
• ANTECEDENTE DE COLOSTASE XESTA-
CIONAL: contraindicado AHO.
• HEPATITE ACTIVA: están contraindicados
os anticonceptivos hormonais.
• HEPATOPATíA CRÓNICA E TRANSPLANTE
HEPÁTICO: calquera método aínda que os
anticonceptivos hormonais orais non son o
método de elección.
• ÚLCERA PÉPTICA: calquera método.
• ENFERMIDADE INFLAMATORIA INTESTI-
NAL: calquera método. En períodos da
enfermidade dominados por un aumento do
tránsito intestinal pode ocorrer erro anticon-
ceptivo oral por diminución da absorción.
h. LUPUS ERITEMATOSO SISTÉMICO: cal-
quera método. Cando a enfermidade está inactiva
ou estable/moderada, sen risco de trombose e
con anticorpo antifosfolípido negativo, pódense
tomar anticonceptivos hormonais orais, preferen-
temente un preparado microdosificado.
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
113
i. ARTRITE REUMATOIDE: existe a impresión
de que os AHO teñen un efecto protector na apa-
rición da enfermidade e, cando a artrite está xa
establecida, un efecto beneficioso na súa evolu-
ción.
114
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
BIBLIOGRAFÍA
116
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
BIBLIOGRAFÍA RECOMENDADA
EN CASTELLANO
1. “ANTICONCEPCIÓN EN ESPAÑA Encuesta
SCHERING “. 2.003.
2. Calaf ALsina J. Manual básico de contracep-
ción. Barcelona, Ed. Masson SA. 1997.
3. Curso de reconocimiento de la fertilidad,
manual de métodos naturales. Instituto
Valenciano de Fertilidad, Ed Internacionales
Universitarias. Madrid 2001.
4. Doval JL, Del Alamo A, Menéndez C, Blanco
S. Protocolos de Obstetricia y Ginecología para
Atención Primaria. Madrid, Grupo Aula Médica
S.A., 1999.
5. Lete Lasa I. Curso de habilidades en anti-
concepción para médicos de Atención Primaria y
Planificación familiar. SEC. Madrid, 1999
6. Lorenzo M, Bailón E, Gálvez M, Marzo M,
Melguizo M, Navarro JA, et al. Programa de la
mujer. En: SEMFYC. Programas básicos de salud.
Madrid, Doyma SL, 2000.
7. Manual de anticoncepción hormonal oral.
Grupo de trabajo sobre anticoncepción oral de la
Sociedad Española de Contracepción Ed. Carlos
Buil Rada, 1997.
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria
117
8. Manual de Salud reproductiva en la adoles-
cencia. Aspectos básicos y clínicos. Grupo de tra-
bajo sobre salud reproductiva en la adolescencia,
Sociedad Española de Contracepción. 2001
9. OMS. Dispositivo intrauterino. Directrices
técnicas y gestión para servicios asistenciales.
Singapur, 1998.
10. Plan Integral en Atención Sanitaria e social
a Muller. Xunta de Galicia, 1995.
11. Rafal Sánchez Borrego, Oscar Martínez
Pérez. Guía práctica en anticoncepción oral
basada en la evidencia. Ed. Emisa, Madrid 2003.
12. Sánchez L, Avecilla A, Ramírez A y
Doménech P. Protocolo de planificación familiar.
En: SEMFYC. Programa de Actualización en
Medicina Familiar y Comunitaria. Formación
Médica Continuada en Atención Primaria.
Protocolos.1999.
13. Sociedad Española de Contracepción.
Conferencia de Consenso. Actualización del
manejo clínico de la anticoncepción intrauterina.
Alicante, 2001.
14. Sociedad Española de Contracepción.
Conferencia de consenso: Prescripción y manejo
de anticonceptivos hormonales orales. Toledo,
1997.
118
Conceptos clave en anticoncepción para médicos de atención primaria