Buscando as fiestras
da
Universidade
Estudo sobre a introdución da Educación para o
Desenvolvemento nas Universidades galegas
Alicia López Fariña e Estíbaliz Táboas Pazos
#UniversidadeComprometida #ParaQueChePaganProfe
INTRODUCIÓN O catedrático de Socioloxía portugués, Boaventura de Sousa Santos, iniciou a súa conferencia
do 11 de outubro de 2013 na Universidade Autónoma da Cidade de México advertindo sobre a
necesidade de comezar coa descolonización do pensamento desmontando un punto moi
concreto que representa a epistemoloxía do chamado Norte: o establecemento dunha
diferenza clara entre o intelectual e o político. Esta división constitúe, en palabras de Sousa,
a matriz do pensamento hexemónico. Son dimensións distintas, por suposto, pero de ningún
xeito podemos separalas coma “uns fan a política e outros a intelectualidade”.
Parécenos interesante iniciar esta introdución teórica cunha reflexión que chama ao
posicionamento político da intelectualidade e, polo tanto, a unha politización do espazo onde
se nutre e constrúen os coñecementos teóricos: a Universidade. Nese sentido, a postura de
Sousa concorda cos postulados da educación popular, proposta ética, política e pedagóxica
que entende que a educación, en todos os seus niveis, tanto pode reproducir as condicións de
desigualdade e opresión existentes coma xogar un papel fundamental de liberación a través
dunha praxe educativa emancipatoria. Pensamos que aí é onde debe situarse o horizonte
utópico cara onde debe camiñar a cidadanía universitaria. Pero, estamos indo realmente nesa
dirección?
A busca do compromiso en territorio aséptico
Segundo expón Vicente Manzano no seu imprescindible traballo La Universidad
comprometida, dentro da multitude de espazos universitarios existentes (claustros, consellos
de departamento, xuntas de centro, aulas, etc.) fálase con profusión de conceptos coma
calidade, excelencia, converxencia, prestixio, mérito, profesionalización, transferencia de
coñecementos, internacionalización... Verbas todoterreo, aplicables a calquera cousa, que
están a afastar á Universidade non só do compromiso, senón tamén do espírito que cabería
supoñerlle, de rebeldía, inquedanza, proactividade, nacidas da súa condición privilexiada de
institución baseada no coñecemento (Manzano: 73).
Se retomamos o posicionamento da educación popular coma fonte principal da que bebe a
Educación para o Desenvolvemento, a educación é unha tarefa fundamentalmente política na
que o profesorado debe recordar a posición privilexiada que ocupa neste tecido como axente
de transformación, non só para reflexionar criticamente sobre o mundo no que vivimos, senón
tamén para lembrar que dende a tarefa docente pódense desafiar as estruturas e producir os
cambios (Boni, 2012).
De aí a necesidade de compromiso entendido coma responsabilidade, pois só se compromete quen
se sinte responsable nalgún sentido e medida. Porén, existe unha actitude docente moi ben
identificada por Vicente Manzano que se escuda na postura de defender o seu papel coma
transmisor de contidos especializados, sen despregar xuízos de valor que poidan condicionar ao
alumnado. No entanto, consideramos que, nun momento claro de crise civilizatoria1, xa é hora de
que exista un posicionamento claro con respecto aos criterios e aos puntos de vista. Non todo e
válido nin valioso. Do mesmo modo que na Universidade se están a defender os métodos científicos
para a xeración de coñecemento e se rexeitan as conclusións non validadas, hai que operar
entorno aos valores (Manzano: 162). Hai que posicionarse e comprometerse.
Pero, en que se basea ese compromiso que debe vertebrar á Universidade? Manzano expono
moi claramente: a Universidade debe estar comprometida co ben común. Segundo o
economista italiano Ricardo Petrella, o obxectivo do ben común é a riqueza común, a saber, o
conxunto de principios, regras, institucións e medios que permiten promover e garantir a
existencia de todos os membros dunha comunidade humana. No plano inmaterial, un dos
elementos do ben común é o recoñecemento-respecto-tolerancia nas relacións cos demais. No
plano material, o ben común estrutúrase en torno ao dereito de todas as persoas á vivenda, á
enerxía, á educación, á saúde, ao transporte, á información e á expresión artística.
O ben común debe ser o punto de chegada dunha clara motivación dirixida a conseguilo. Pero
esa motivación e ese esforzo non deben cargarse só nas costas da “cidadanía académica” (que é fundamental) senón que debe implicar a toda a cidadanía universitaria, constituída pola
comunidade de persoas que constrúen a universidade: persoal académico, PAS, alumnado e
colectivos sociais. Pese á grande atomización da Universidade en termos administrativos que
dificulta enormemente a implicación de todos os públicos vinculados a esta institución,
resulta imprescindible alimentar de novo o compromiso da cidadanía universitaria de xeito
que podan traspasar ese compromiso a todos os demais aspectos da vida.
A Educación para o Desenvolvemento na Universidade
Cando falamos de ben común, inevitablemente estamos a entrar no mesmo paradigma teórico
que alberga o concepto de Educación para o Desenvolvemento (EpD). Dende a súa definición
máis estendida, a EpD constitúe un proceso educativo encamiñado a xerar unha conciencia
crítica sobre a realidade mundial, a promover unha cidadanía global politicamente activa e
1 Fronte a posicionamentos que afirman que a actual crise é “só” unha crise cíclica ou conxuntural máis do sistema
capitalista, ou a consideran unha crise meramente financeira ou especulativa, consideramos que nos atopamos ante
un fenómeno multidimensional resultado da vulnerabilidade que xera o proxecto civilizatorio vixente: a modernidade
capitalista heteropatriarcal. É dicir, non nos atopamos ante “unha crise”, senón ante a suma de múltiples crises
(ecolóxica, democrática, de coidados, etc.) que nos indica que o noso “modelo civilizatorio” está en crise por ser
xerador de desigualdades, insustentabilidade e ingobernabilidade.
comprometida e a mobilizar á sociedade en accións de transformación social a favor dun
desenvolvemento humano xusto, equitativo e sustentable no marco do respecto aos Dereitos
Humanos. No entanto, boa parte da práctica da EpD non avanzou tanto como fixo a reflexión
teórica. Tal e como advirte Mª Luz Ortega, son moitos os axentes que seguen a considerar á
Educación ao Desenvolvemento coma un instrumento de cooperación en vez dun ámbito
estratéxico propio.
Se ben a lexislación da política pública de cooperación para o desenvolvemento ten evolucionado
nesa liña coa elaboración da Estratexia de Educación para o Desenvolvemento da Cooperación
Española (Ortega, 2007) e cada vez existen máis entidades que están a planificar estratexicamente
os seus procesos de ED; os pasos adoptados por algúns axentes da cooperación como pode ser a
Universidade, semellan aínda un tanto febles. Así se pode comprobar nun extracto do Código de
conduta das Universidades en materia de Cooperación ao Desenvolvemento do ano 2005:
Enténdese a Cooperación Universitaria ao Desenvolvemento coma o conxunto de actividades
levadas a cabo pola comunidade universitaria orientadas á transformación social nos países máis
desfavorecidos, en pro da paz, a equidade, o desenvolvemento humano e a sustentabilidade
medioambiental no mundo, transformación na que o fortalecemento institucional e académico ten
un importante papel2. Trátase dunha proposta que pon o foco en realidades e contextos alleos aos
propios, seguindo unha comprensión do mundo dende a dicotomía Norte-Sur que, pouco a pouco,
está a ser superada nos discursos máis evolucionados sobre Educación para o Desenvolvemento.
Na actualidade, e seguindo co exposto polo OCUD, as accións que leva a cabo a universidade
en cooperación para o desenvolvemento, poden agruparse nestes seis tipos de actividades:
Accións de formación (teórica e práctica): Considéranse accións de formación
aquelas que implican unha carga crediticia e/ou están encamiñadas á consecución
dun título recoñecido.
Accións de investigación: Incluiría tanto investigacións para o desenvolvemento coma
estudos sobre o desenvolvemento.
Cooperación interuniversitaria: Encamiñada ao fortalecemento institucional de
centros de educación superior en países socios.
Accións de difusión, sensibilización e Educación para o Desenvolvemento: Que
contribúan a dar a coñecer, sensibilizar e mobilizar á comunidade universitaria os
problemas do desenvolvemento e a cooperación e promovan unha cidadanía solidaria
e comprometida na loita contra a pobreza e a exclusión e pola promoción do
desenvolvemento humano sustentable.
2
Extraído da páxina web do Observatorio da Cooperación Universitaria ao Desenvolvemento (OCUD):
www.ocud.es/es/Que_es_la_CUD
Programas e proxectos de acción sobre o terreo.
Promoción, xestión e coordinación de políticas e programas CUD
Pese a este listado de accións, o traballo da Educación para o Desenvolvemento tal e como se
vén anunciando nas últimas revisións que se veñen facendo, non se reduce só ao tratamento
da cooperación internacional para o desenvolvemento nin centra todo o seu foco de atención
nos proxectos que se están a impulsar noutros países. As accións desa nova concepción da EpD
deben intentar promover unha crecente conciencia de cidadanía global3 enraizada nos
ámbitos da acción local, é dicir, non só debemos ollar cara outras realidades senón que
temos a obriga de volver a fixarnos na nosa para incidir e xerar cambio nela.
A Educación para o Desenvolvemento é un proceso dinámico e en movemento no que a
dicotomía Norte-Sur está mudando cara a de inclusión-exclusión. Neste sentido, é moi
probable que existan na contorna universitaria verdadeiras experiencias transformadoras que
nunca foron nomeadas nin interpretadas como EpD. Pensamos que é preciso comezar a
derribar os muros que dividen experiencias a través da etiquetaxe excluínte. Urxe deixar que
as iniciativas se coñezan, se mesturen, se coordinen e xoguen entre elas. Non esquezamos
que a EpD incorpora o aspecto lúdico nas súas metodoloxías.
Xoguemos pois, a esnaquizar barreiras. 3 Consideramos preciso recoller a idea de que o concepto de cidadanía debe ser entendido coma unha metáfora para
que poda ser realmente un referente transformador. Por que? Porque a construción de cidadanía non forma parte nin
da tradición nin da cosmovisión dun gran número de culturas que interpretan a defensa dos seus dereitos dende
outros puntos de vista e desde outras fórmulas que inciden máis no comunitario como elemento central das súas
identidades.
É a Universidade un axente de cambio
e de transformación social?...
... ou mellor, debe ser a Universidade un axente de cambio e
de transformación social?
Reflexión previa: Os postulados da Educación Popular (proposta ética,
política e pedagóxica da que bebe moi directamente a Educación para o
Desenvolvemento) entenden que a educación, en todos os seus niveis, tanto
pode contribuír a reproducir as condicións de desigualdade e opresión
existentes coma xogar un papel fundamental de liberación a través dunha
praxe educativa emancipatoria. Pensamos que aí é onde debe situarse o
horizonte utópico cara onde debe camiñar a cidadanía universitaria. Pero,
estamos indo realmente nesa dirección?
A motivación deste traballo é o de iniciar un diálogo cos axentes da
comunidade educativa para reflexionar sobre o compromiso social da
institución universitaria. Pretendemos que sexa un proceso aberto e
flexible, que se enriqueza de máis conversas e espazos de debate.
De momento levamos realizadas 13 entrevistas co profesorado dos dous
campus da USC e procesamos 6 enquisas en liña con profesores e profesoras das tres Universidades galegas.
Imos quebrar os muros da Universidade
O Doutor en Filosofía e Ciencias da Educación, Jaume Martínez Bonafé, defende que a rúa é
un aula sen muros. A súa proposta de traballo parte da cidade como currículo, pois entende
que existe un currículo fóra dos espazos formais, unha práctica cultural que xera significados,
formas de construción de suxeitos e xeitos de entender o mundo e de comprenderse nel que
teñen que ver coas experiencias vividas na cidade4. A pedagoxía da cidade esixe a apertura
de ventás nos muros universitarios, para que, dende dentro, poidan botar unha ollada ao que
está a acontecer fóra deles. Bonafé parte da idea de que existen dous currículos paralelos, o
universitario e o da cidade, entre os que apenas existe diálogo. E en Galicia? Que visión ten
sobre o papel da Universidade o profesorado galego? Hai un diálogo entre ese espazo
académico e o espazo onde se crea e se recrea a vida social?
IDEA XERAL
Existe un consenso entre as persoas entrevistadas á hora de establecer que as funcións
principais da Universidade son a DOCENCIA, a INVESTIGACIÓN e a chamada EXTENSIÓN
UNIVERSITARIA, dado que así se recolle nos documentos lexislativos que regulan á
institución académica.
Trátanse, sen dúbida, de funcións imprescindibles ao falar de Universidade; porén, as
diverxencias xorden á hora de poñer o foco nos obxectivos desas funcións, o para que de esa
tres liñas de acción tan claramente establecidas. As conversas trouxeron consigo información
ben interesante que nos permitiron ver con certa nitidez os distintos discursos que conviven
no espazo universitario.
Antes de comezar, parécenos necesario facer unha primeira parada para destacar que todas
as persoas que participaron neste pequeno estudo xa están, de por si, sensibilizadas co
compromiso social da Universidade. Son persoas aliadas, con tempo para nos atender e con
disposición manifesta para colaborar dun xeito máis exhaustivo neste proceso que estamos a
impulsar. Polo tanto, é moi probable que as respostas que se recollen nos Anexos e nesta
breve análise non sexan representativas do que opina o mundo universitario galego.
En todas as respostas das persoas que foron entrevistadas (13) a educación en valores e a
necesidade de que o traballo universitario reverta na sociedade está presente. Á hora de
4 Pódese consulta a entrevista realizada ao profesor Bonafé en:
http://portal.aprendiz.uol.com.br/2014/11/12/cidade-como-curriculo-pesquisador-espanhol-desafia-escola-olhar- rua/
expresar dun xeito detallado esas funcións, a presenza da educación cognoscitiva é superior á
relacionada coas habilidades e actitudes, algo que ten sentido ao falar da institución de
ensinanza superior. Con todo, a presenza desa concepción integral da educación humana está
presente en practicamente todas as respostas, moi ligadas aos discursos construídos dende a
Educación para o Desenvolvemento. Así, a Universidade ten como misión xerar un
coñecemento que reverta positivamente nas persoas; formar a persoas competentes libres e
autónomas; ser o espello no que se mira a sociedade dando exemplo e recollendo os avances
de todo tipo e crear e difundir un coñecemento que sirva para que a sociedade mellore nos
diversos obxectivos que se fixe.
Benita Silva Hermo, antiga Vicerreitora de Responsabilidade Social e de Calidade da USC,
considera que é nesa responsabilidade onde radica o compromiso da Universidade coa
sociedade, unha responsabilidade que é indisoluble da súa misión. O Plan estratéxico da USC
2011-2020 integra a responsabilidade social na estratexia global da institución, de xeito que
está presente transversalmente e sectorialmente, ao contar, ata o momento, cunha
Vicerreitoría propia. Segundo a Memoria de RS do ano 2013 (a última publicada na páxina web
da Universidade) os ámbitos da Responsabilidade Social na USC contemplan, a nivel interno, o
bo goberno e a tranparencia, a xestión do capital humano e a ecoloxía interna; e na
dimensión externa estarían a extensión e o voluntariado, as relacións coas organizacións e o
desenvolvemento sostible. Entre as dúas dimensións, interna e externa, atópase a xestión
social do coñecemento, onde se inclúe a investigación, a transferencia de coñecemento e a
mobilidade internacional do alumnado.
ATENCIÓN ESF!
Dada a actividade de ESF no eido do voluntariado e o
seu avance na liña de proxectos de Investigación para o
Desenvolvemento, pode que sexa interesante establecer
un contacto máis director con esta Vicerreitoría, polo
menos para facer unha presentación do que é ESF e do
que está a facer. Os matices veñen á hora de entender se a Universidade está a cumprir ou non con esa
función. Non era unha pregunta que se fixese directamente, pero houbo respostas que se
construíron dende esa negativa. Gustaríanos rescatar, pola súa claridade, a resposta do
profesor titular en Educación Ambiental da USC, na que establece que existe unha diferenza
entre as funcións que ten a Universidade e as que el cre que debería ter. Ademais da crise fiscal existe unha crise sobre a función social da Universidade que xa existía antes do 2008. Os obxectivos da Universidade están indo máis na liña do que demandan os mercados
que do que demanda o ben común. Isto impónselles aos docentes a través de criterios de
calidade. Esta reflexión está na liña dos discursos do profesor Vicente Manzano ou o grupo de
Educación para o Desenvolvemento do Instituto universitario de Estudos sobre
Desenvolvemento e Cooperación Internacional HEGOA, que ollan con preocupación o
momento que se está a vivir nas universidades do Estado.
Na fase de enquisas, contestadas polo profesorado asistente aos cursos de Introdución á
Educación para o Desenvolvemento que Enxeñería sen Fronteiras levou a cabo nas tres
universidades galegas, as respostas en relación a estas preguntas son un tanto diferentes á
tónica atopada nas entrevistas. Exceptuando a unha persoa colaboradora habitual da ONGD
Arquitectos sen Fronteiras, que concibe o labor da institución enfocada á contribución cara o
ben común; o resto de persoas que participaron na enquisa enfocan as súas respostas
centrándose na formación de persoal cualificado, concibindo á Universidade coma un lugar
onde se inculcan coñecementos ás persoas. Hai unha resposta que considera que, de xeito
secundario, a función da Universidade é contribuír ao crecemento persoal e social das
persoas. Fálase tamén de pensamento crítico, pero non queda tan patente nestas respostas o
compromiso da institución coa sociedade que a sustenta.
TAREFA PENDENTE
As ideas de ben común e mesmo de procomún empezan
a formar parte do discurso de ESF, especialmente
aplicados aos proxectos de cooperación para o
desenvolvemento. Pero, como aplica ESF esa
conceptualización no entorno universitario?
PARA QUE LLE PAGA A UNIVERSIDADE?
Queriamos concretar. Se, como parece, a Universidade establece entre as súas funcións unha
liña de compromiso social, o profesorado universitario debe ter tamén esa dimensión
incorporada ao seu quefacer. En teoría, para iso lle pagan. Porén, como acontece no resto de
institucións educativas, esa parte comprometida non está lexislada, quedando regulada pola
propia vontade das persoas.
Digamos que hai como partes do contrato, explícanos Lucía Iglesias da Cunha, Profesora
titular do Departamento de Teoría da Educación, Historia da Educación e Pedagoxía Social da
USC. Eu son titular da universidade, polo que teño unhas condicións de traballo e un salario,
pero teño unha certa marxe para interpretar esas funcións de docencia, de investigación e de
extensión universitaria. Lucía considera que ten bastante regulado o aspecto formativo,
aínda que con matices, pero a parte de investigación non está regrada. Eu teño que ter unha
xornada de 37 horas e media semanais, pero poden ampliarse porque se estás dedicada a
investigar un tema, non contabilizamos as horas polo reloxo, senón polo produto que estamos
a facer. O tempo é moi elástico, tanto que se vai por arriba. Non é elástico de estirarse
e de encollerse, senón de estirarse, estirarse, estirarse.
Pero o auténtico voluntariado vén na parte social do seu labor (a chamada extensión
universitaria) xa que, a pesar de que a USC insiste en que hai un vicerreitorado
especificamente dedicado a iso, non existe un recoñecemento dese labor. Se ti podes
acreditar que das charlas, que fas proxectos de cooperación ou que estás en asociacións
profesionais, non vale nada. É unha cousa que queres facer pola túa conta, aínda que o fas
dende o teu posicionamento de membro da comunidade universitaria. Enténdese que o tes
que facer, mais non hai ningunha recompensa máis que a nivel persoal.
I BINOMIOS: ESCOLARIZACIÓN / EDUCACIÓN
A escolarización fai referencia á parte
institucional. A aprendizaxe que xera remata na
escola. A educación é creación e continúa fóra
do período escolar. A institución debe estar ao
servizo da cidadanía. A pregunta que se teñen
que facer os cidadáns e as cidadás é “para que
estamos educando e como o estamos a facer”.
Dende a resposta que nos dá outro Profesor titular do Departamento de Educación, Historia
da Educación e Pedagoxía Social da Facultade da USC, José Antonio Caride, vemos que, a
pesar de non estar regulada, ese labor social lévase facendo dende hai moitos anos: Levo 34
anos de profesor na Facultade e eu diría que dende o minuto cero estamos moi preto de
colectivos, moi atentos a calquera demanda, a calquera petición de colaboración con moi
diferentes entidades, incluso ás veces, nun escenario político que semella que pode
contradicir algúns dos principios que nos parecen fundamentais, temos claro que quen
realmente nos importa e por quen facemos o que facemos é polos cidadáns, é pola sociedade.
Entón, cando temos algunha dúbida respecto de atender algunha demanda que nos fan,
dicimos ‘e isto, para quen é? Para que é?’, é unha pregunta fundamental.
José Antonio Caride é director do grupo de investigación en Pedagoxía
Social e Educación Ambiental SEPA, que ten como liñas de
investigación que poidan ser interesantes para ESF, as seguintes:
educación e desenvolvemento nas comunidades rurais e urbanas,
pedagoxía Ambiental e Educación Ambiental e Educación, Xénero e
Equidade Social.
Pensamos que se pode entrever nas respostas unha certa diferenza entre as respostas das
persoas con disciplinas máis científicas e técnicas que aquelas cuxo ámbito de
especialización se insire nas ciencias sociais (concretamente nas liñas pedagóxicas). Caride
considera que unha das bases do traballo dos educadores e educadoras é a de acompañar a
outros e a outras na súa construción como cidadáns. Isto en determinadas formacións, ou
titulacións ou profesións debería ir de seu pero non acostuma ir. Non é algo que se lle
pida explicitamente a un arquitecto, a un enxeñeiro, a un biólogo ou a un xeógrafo, aínda
que sabemos que canto mellor desenvolvan a condición de cidadanía, que é unha condición
ética, mellor. A grandeza dun educador e que en parte o pode distinguir doutros
profesionais é que el ten que ser cidadán ademais cunha responsabilidade, que é educar a
outros na cidadanía. O problema é que ás veces semella que isto son máis palabras que
feitos, pero nos feitos as consecuencias prácticas disto son enormes.
Con todo, os profesores universitarios, sexan da especialidade que sexa, son educadores e
educadoras que traballan con persoas que están en proceso de afondar no seu papel como
cidadanía activa do país. Esa dimensión tena clara Benita Silva, profesora do Departamento
de Edafoloxía e química Agrícola, quen asegura que a súa función principal é a docencia.
Somos Universidade porque temos estudantes.
II BINOMIOS: ESTUDANTE / ALUMNO
Di Jose Antonio Caride: Eu aos alumnos desde
o primeiro día que lles dou clase trato de
velos non como alumnos senón como
estudantes, que como diría Silvio Rodríguez,
“no es lo mismo pero es igual”. Estudante
significa estudar, alumno significa
simplemente matricularse. Hai unha diferenza
substancial.
INDO AO CONCRETO, QUE SE ESTÁ A FACER PARA CUMPRIR CON ESE COMPROMISO?
O Profesor titular de Hidrobioloxía da USC, Fernando Cobo Grandín, dirixe a estación de
Hidrobioloxía da USC que está en Vilagarcía de Arousa. É a única estación de hidrobioloxía de
campo que hai en España e teñen competencias en todo o relacionado coas augas continentais.
Foron premiados pola implicación que tiveron nos problemas de contaminación dos ríos da
Comarca, fan análises de potabilidade de auga ou análises de contaminación química ou
biolóxica coa cidadanía. Foron premiados cun premio AXES da Cátedra da USC pola
cooperación con Proxecto Home, ao poñer en marcha unha piscifactoría como método de
rehabilitación de persoas drogodependentes.
O Vicedecano da Facultade de Ciencias da Educación, Jesús Rodríguez Rodríguez, é unha
persoa moi vinculada ao mundo rural. Un punto moi interesante do seu traballo para ESF foi a
realización dun traballo de integración da auga no currículo escolar do Concello de Vedra,
dun xeito interdisciplinar.
En case todas as respostas aparecen tipos de actividades coa que podería conectar o traballo de
ESF ou doutras organizacións do sector. Vemos que hai ventás dentro da Universidade; espazos
transparentes que olla cara a rúa e cara o monte construíndo un currículo dialogado. Na
segunda parte desta reflexión chegan as preguntas que apuntan cara a outra dirección: as
ONGD.
CALES SON AS ALIANZAS COAS ONGD?
Houbo persoas que se preguntaron isto por primeira vez xusto despois de escoitarnos formular
a cuestión. A pesares da forte presenza que moitas ONGD galegas teñen na Universidade,
aínda son unhas aliadas algo descoñecidas por parte da comunidade universitaria. É posible
que fagan falla máis esforzos divulgativos específicos e especializados no mundo da educación
superior para que os profesores e profesoras vexan que existen múltiples
complementariedades entre o noso labor e o seu.
Quedámonos coa reflexión do investigador en formación Miguel Pardellas quen, para nós,
aglutina na súa resposta moitas das ideas máis interesantes nesta alianza entre ONGD e
Universidades: Entendo que as ONGD teñen un papel fundamental, especialmente á hora de
traballar contidos que, pola rixidez do sistema, non se poden introducir tan facilmente no
temario oficial. Sempre considerei importante que, precisamente as asociacións e ONGD
deran co seu traballo pasos que o profesorado non pode dar: traballar temáticas conflitivas,
desenvolver dinámicas que provoquen mobilización, etc. Agora ben, nesta necesaria alianza,
alén dos contidos transformadores, habería que buscar tamén prácticas transformadoras,
e para min isto tradúcese fundamentalmente en dous aspectos: superar o modelo
“tradicional” das sesións formativas e apostar por dinámicas participativas e prácticas
que xoguen con elementos vivenciais; e buscar proxectos colaborativos que se traduzan
nun traballo continuado no tempo.
Estas son algunhas das claves da Educación para o Desenvolvemento en transición (a que está
en evolución, superando á quinta xeración da Cidadanía Global). Os fondos e as formas que
traballen cara horizontes emancipatorios.
QUE PRECISAN PARA TRABALLAR A ED NA AULA?
Aquí vai a choiva de idea que saíu das entrevistas, escollemos as que pensamos que mellor se
poden adaptar ás propostas (ou futuras propostas) de ESF:
Propostas formativas de metodoloxías didácticas innovadoras
Educación ambiental e rural
Participación nos hortos urbanos USC en Transición
Recuperación patrimonial galego-portuguesa a través do xogo popular e da radio
Xerar proxectos compartidos onde a Universidade poida poñer en valor os recursos que
xera ou o coñecemento que xera, ou poida axudar a xerar coñecemento.
Integrar ás ONG no proceso formativo.
Plans de formación para docentes. O PAS (Persoal de Administración e Servizos) ten o
seu plan de formación que ultimamente está a introducir temas como a igualdade de
xénero porque dende a Oficina de Igualdade de Xénero falouse co programa de
formación e propúxoselles un curso sobre o tema da linguaxe inclusiva.
O profesorado ten o chamado PFID (Plan de Formación e Innovación Docente), que o
leva o CETA e cada ano ofréceselles ao profesorado moitos cursos. O PFID está dirixido
ao PDI (Persoal Docente e Investigador) pero tamén aos bolseiros e bolseiras que
poden dar algo de docencia. Abriuse unha liña específica neste programa que se
chama formación de Noveis.
Organizar algún tipo de grupo de colaboración de onde saian iniciativas, expoñendo
cales son os intereses e vendo de que maneira pode haber unhas sinerxías entre as
actividades duns e doutros. A actividade non debería reducirse só a dar charlas,
habería que identificar necesidades, obxectivos e intentar deseñar algún tipo de
estratexias para cumprir os obxectivos. Por exemplo, se ESF detecta que se debería
tocar o tema do desenvolvemento internacional en determinadas materias, pois ao
mellor habería que impulsar un grupo de traballo que puidese identificar esas eivas e
se comprometesen os profesores a incluír dentro do currículo das materias
determinados contidos.
Casos prácticos para traballar nas aulas (levar á aula casos concretos do que acontece
noutras realidades e contextos, con datos medioambientais e sociolóxicos que se
poden extraer dos proxectos de IpD que está levando a cabo ESF). ESF leva a cabo
proxectos de EpD, de cooperación internacional para o desenvolvemento e de
investigación para o desenvolvemento; isto permítelles presentar un círculo do
coñecemento práctico-teórico moi interesante e atractivo.
Enfocar as propostas que se ofrezan a profesorado e alumnado dende a opción da
alternativa. Na mesa liña do dito no punto anterior, toda a parte de incidencia política
que realizan as socias locais de ESF (e que realizou ESF coa súa socia institucional)
poden ofrecer un punto de vista ben positivo na liña de presentación dos logros dun
proceso de protesta baseado na defensa da xustiza social pero tamén na
sustentabilidade ambiental e social dun territorio.
Lucía Iglesias da Cunha: En calquera das nosas materias podería ter cabida, porque
nós xa temos esa visión (da EpD). Rita Gradaílle e eu impartimos un curso de xénero e
educación social, onde tamén podería ser, aínda que temos menos aulas, menos
espazo docente no máster como para encaixar. O ano pasado estiven cunha materia
de educación en contextos rurais para maxisterio que está de man do profesor Antón
Costa e convidamos a mestres en exercicio para falar do rural, pero nos queriamos
que tiveran unha idea maior do desenvolvemento rural en Galiza, tiñan que ter máis
puntos de vista que non só as escolas e creo que o alumnado precisa alguén que lle
traslade esa idea, porque nós somos do sistema, entón non é crible, aínda que o
digamos. Eu tamén imparto unha materia de contextos educativos que é moi flexible
para introducir temas, para variar de temática e eu en función do horario dispoñible
ou das cousas que suceden durante o curso, pois meto uns temas ou outros. Este ano
quixen introducir o de contextos rurais, pero non me deu tempo. Planificándoo e
estruturándoo entra o contexto rural como un referente e me vale o contexto rural
galego e me vale o contexto rural doutras comunidades.
Pensamos que a través do tema de xénero e desenvolvemento ou xénero e TpDH
podería haber outra fiestra interesante na que entrar dun xeito máis transversal na
Universidade (non só nas facultades máis científicas, que tamén, senón que se poden
xerar colaboracións con departamentos doutras facultades onde hai xente traballando
de maneira específica a análise de xénero e o enfoque de xénero). Pensamos que se
trata dun tema imprescindible que afecta dun xeito directo á Misión, Visión e Valores
de ESF segundo a súa Planificación Estratéxica vixente. Traballar dende esta óptica
nos espazos aos que chega ESF dentro da universidade (moi diferenciados do resto de
ONGD que traballan a Educación para o Desenvolvemento), resulta fundamental dada
a brecha de xénero existente nas facultades de arquitectura e enxeñerías superiores
(tanto a nivel de matriculación de alumnado -31,4% mulleres e 68,6% homes- coma
entre o persoal docente e investigador tal e como apunta o Instituto da Muller con
datos do curso 2010-2011).
Neste eido, ESF pode apoiarse na experiencia de ISF Euskadi que vén de publicar un
caderno de traballo titulado Aplicación do enfoque de xénero en proxectos TFG
(traballo final de grado) e TFM (traballo final de máster). Unha das ideas que
recolle ese estudo e que pode xustificar a necesidade da organización para arrancar
con forza este tema é que en ESF trabállase dende a concepción dunha tecnoloxía
para o desenvolvemento humano que entende que toda acción de desenvolvemento,
cooperación e innovación tecnolóxica ten un impacto sobre as relacións entre os
xéneros e debe ser analizada dende esta perspectiva. A tecnoloxía non é neutra, e en
particular non o é no tocante ao xénero, ten un forte impacto económico, social e
cultural alá onde se implanta. A isto hai que engadir que a desigualdade de xénero
no ámbito da ciencia, e a tecnoloxía en particular, é un dos aspectos máis
marxinados tanto en estudos científico-técnicos coma feministas. Deste baleiro
asoma unha fiestra.
Sendo conscientes da limitación da nosa ollada, entendemos este documento coma un
texto en construción que agardamos dea pé para seguir incorporando máis conceptos e
máis temas de discusión que vaian máis alá das preguntas propostas. E sobre todo, que
poida ser un proceso impulsado pola propia base social da entidade, conformada por
un voluntariado moi integrado nas Universidades galegas.
A nivel xeral vemos que a proposta ten cabida e acollida entre as persoas
entrevistadas; ademais, a propia concepción da Educación para o Desenvolvemento
alíñase cos diferentes estatutos e documentos que regulan ás Universidades (baseados
en declaracións de intencións xerais pouco problemáticas). É certo que a concepción
da Educación para o Desenvolvemento é entendida polas persoas que participaron
neste pequeno estudo dentro do marco da sustentabilidade ambiental; pero dado o
traballo que realiza ESF nos seus proxectos de cooperación internacional para o
Desenvolvemento parécenos que ten unha entrada doada entre as persoas
entrevistada, especialmente nos departamentos que lidera na Facultade de Educación
da USC o grupo SEPA1, un espazo estratéxico co que sería moi positivo iniciar lazos de
colaboración.
Tirando da proposta da cidade como currículo (tamén poderiamos falar da vila ou da
aldea) pensamos que ESF podería xogar o papel de conexión entre a aula e o espazo
fóra da aula. Obviamente, é un papel que xa se está a desempeñar de xeito consciente
como entidade pero pensamos que telo presente permitirá traballar cun fío condutor
máis definido nesta liña as diferentes intervencións que se fagan nas aulas (intentando
adaptar esa parte tanxible do que fai a entidade ao que precisa o profesorado, que
varía en función da orientación que lle quede dar á materia: pode ser a través de casos
prácticos que se desenvolven noutras latitudes ou a través do voluntariado como
proceso educativo, entre outras).
Debido ao interesante momento que está a vivir a entidade onde se está a potenciar
un traballo conxunto ben interesante entre os grupos de proxectos internacionais e os
de EpD rachando coa dinámica Norte-Sur que dividiu (e segue dividindo) ás ONGD en
xeral; parécenos que pode ser interesante que esta interlocución que se faga co
profesorado poida ser multi-grupal. É dicir, aínda que a dinamización debería ser
dende EpD (por mandato da Planificación Estratéxica), sería moi positivo que
participase algunha voluntaria dos grupos de proxectos internacionais e incluso de
voluntariado, pois as propostas que poidan saír desas reunións co profesorado serán,
sen dúbida, moito máis completas, variadas e adaptadas a cada docente (algo que
detectamos que pode ser a clave do éxito).
5 Grupo SEPA: http://www.usc.es/gl/investigacion/grupos/sepa_interea
PROPOSTA DE PRÓXIMOS PASOS A DAR
Sen dúbida, dende a vogalía de ED deberíase contactar directamente cos profesores e profesoras
que expuxeron explicitamente o seu interese en coñecer a ESF: Jesús Rodríguez Rodríguez, Lucía
Iglesias da Cunha (que manifestou claramente que estaría interesada en facer algo con ESF,
especificamente expresa a súa boa disposición a presentarse a algunha convocatoria que
permita levar a cabo algún proxecto conxunto e máis en xeral a aprender da visión técnica da
asociación e de como esa visión ten ou non perspectiva social) e Mar Pérez.
E non vos esquezades das fiestras que pode abrir o enfoque de
xénero! Podería haber moito apoio por parte de outras ISF (especialmente Euskadi) e tamén con profesoras das diferentes Universidades galegas (ademais doutros espazos e movementos
galegos sobre os que xa indagaremos no futuro)
#PasiñoAPasiño #FiestraEsfeira
#Graciñas #aTodoseaTodas
ANEXOS
Entrevista a José Antonio Caride
Profesor titular do Departamento de Teoría da Educación, Historia da Educación e
Pedagoxía Social da Facultade de Ciencias da Educación da USC.
Director do Grupo de Investigación da USC SEPA (Grupo de Investigación en
«Pedagoxía Social e Educación Ambiental»): http://sepausc.blogaliza.org
Investigador Principal da Rede de Investigación en Educación e Formación para a
Cidadanía e a Sociedade do Coñecemento (RINEF- CISOC) creada no marco do Sistema
Universitario de Galicia.
Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?
Complicado resumir o que a universidade pode, debe ou necesitamos que faga. Eu creo que a
súas misións como institución basicamente nos sitúan na súa actividade docente, polo tanto,
de contribuír con quen ten a posibilidade, a oportunidade como alumno, como estudante, de
cursar algunhas das titulacións, dos graos, en definitiva, das formacións que as Universidades
habilitan para a partir desa formación procurar unha mellor inserción no mundo laboral, no
mundo profesional. Polo tanto, habilitar esas opcións formativas e ademais habilitalas con
calidade, de tal xeito que sexa a mellor formación posible, a máis capaz de conseguir que
aquilo que cada plan de estudos establece que os seus alumnos deben conseguir en
formación, en contidos, en coñecementos, en saberes, en aplicacións, etc. E nese sentido,
desexar que non o fagan exclusivamente dende unha perspectiva técnica, estritamente
profesional, senón dunha formación integral da xuventude, que coincide basicamente con
quen temos que formar. Polo tanto, é unha formación en valores, unha formación ética, unha
formación que en definitiva permita tamén que dean resposta a aquilo que a nosa sociedade,
moi complexa, nos esixe. Polo tanto, responder a unha obriga e a un encargo que no plano
formativo, no que se ensina e o que se aprende, a sociedade lle confire á Universidade.
Logo, todo o que supón que a Universidade é unha comunidade investigadora, polo tanto,
que crea coñecemento, que innova a partir do coñecemento, que pon o seu coñecemento ao
servizo da sociedade, desde as diferentes áreas de coñecemento e liñas de investigación. En
definitiva, do conxunto de saberes que a Universidade pode propiciar como comunidade
científica. Isto entendo que o debe facer coa máxima coherencia con aquilo que ensina. Polo
tanto, debe ser un coñecemento que se crea que se innova para conseguir tamén que a través
del se mellore a formación. E doutro lado, ten que ser unha investigación que chegue á
sociedade dándonos a posibilidade de dar resposta a problemas, a necesidades que teñen as
persoas. Dicía Federico Mayor Zaragoza que cando nos situamos na ciencia o máis importante
que se pode facer é paliar o sufrimento humano, sexa cal sexa, sexa relacionado coa saúde,
sexa relacionado cos malestares sociais que temos que son demasiados. Creo que nese sentido
non podemos obviar o protagonismo e a responsabilidade que a sociedade nos transfire cando
nos di que debemos ser unha comunidade investigadora.
En terceiro lugar, hai unha labor que tradicionalmente se relacionaba coa extensión cultural,
coa proxección social; basicamente, como nos relacionamos coas sociedades nas cales
estamos. Semellaba que tempo atrás era unha relación cos contornos máis inmediatos, polo
tanto era local, rexional, nacional. Hoxe en día temos que contemplar isto dende a
perspectiva do planeta, do mundo, da dimensión internacional, de todo o que significa a
globalización. E polo tanto, ser quen de sen deixar de comprometerse co contorno inmediato,
que nunca podemos esquecer, e moito máis aínda en realidades como a nosa que por razóns
culturais, idiomáticas, sociais, nos suxire unhas esixencias que teñen unhas necesidades
específicas diferenciais, pero sen esquecer isto e comprometéndose con isto ser quen de dar
respostas que teñen un alcance global. Como dar resposta a estes dous niveis non é
incompatible, a min paréceme que é o que debemos intentar facer. A verdade é que nos
últimos anos, máis que falar de proxección social ou de extensión cultural, acostúmase a falar
de responsabilidade social. É dicir, como as Universidades, situándose nunha serie de valores
que teñen que ver coa inclusión, coa equidade, coa solidariedade, coa sostibilidade, coa
cooperación, contribúen ao desenvolvemento da sociedade. Aí hai unha dobre perspectiva.
Como a sociedade penetra e está na Universidade, e como a Universidade, penetra e está na
sociedade. Calquera que vexa o que somos como institución diría que isto é clarísimo. Non
estamos á marxe de ningunha sociedade, estamos na sociedade. Nin tampouco a sociedade
pode dicir que ten as Universidades desprendidas dela. O que pasa é que ás veces, nos
recluímos demasiado nos nosos interiores, departamentos, facultades, campus e non
conseguimos abrirnos tanto como sería desexable ás cidades; xa non digamos ao medio rural.
E que tampouco estas cidades, este medio rural, penetre tanto como debería facelo na
Universidade. Eu creo que se conseguiramos satisfacer esas tres misións, que Ortega e Gasset
definían moi ben a principios do século XX, e que está na maioría dos Estatutos das
Universidades, nas leis de reforma universitaria, pois conseguiriamos o básico e fundamental.
• En base á súa resposta á pregunta anterior, como entende a súa función como docente e
como investigador? Ou dun xeito máis directo, por que lle pagan?
Eu creo que por conseguir no plano individual e tamén no colectivo, polo menos con aquelas
persoas coas que eu teño unha relación directa, falo dos meus alumnos, falo dos profesores e
investigadores que forman parte do grupo de investigación que eu dirixo -o Grupo de
Pedagoxía Social e Educación Ambiental (SEPA)-, e tamén todas aquelas persoas que
colaboran connosco en distintas iniciativas, no marco dos convenios, das redes de
investigación nas que estamos articulados. Se esas tres grandes misións son as que lle
corresponden á Universidade, e como a Universidade no fondo é un abstracto, digamos que a
cada un de nós, a min en concreto como profesor e como investigador, me corresponde facer
o posible por que aqueles ámbitos nos que estou, facer aquilo que deben conseguir. Debo
procurar, imaxino, ser o mellor profesor posible, polo tanto todo o que iso comporta de
preparar e desenvolver tanto como poida as ensinanzas das que son responsable, as materias
das que son responsable nos graos, nos pos graos, nos doutoramentos, para que os alumnos
poidan aprender o máximo posible cun nivel de esixencia razoable. O mesmo diría na miña
condición de investigador. Procurar desenvolver aquelas liñas de investigación que
relacionadas con temas, problemas, necesidades, circunstancias, que teñen que ver con moi
diferentes temas. O SEPA ten sobre todo unha perspectiva pedagóxica social educativa
ambiental, que se preocupa moito por todo aquilo que ten que ver co desenvolvemento das
políticas educativas, sociais, culturais; con dar resposta a persoas que ao longo da súa vida,
dende a infancia ata a súa vellez, están en situación de risco, de vulnerabilidade, de
fraxilidade social. A través destas liñas de investigación o que conseguimos son proxectos
financiados a través de convocatorias competitivas ou a través de contratos, convenios, con
empresas, con administracións públicas. Que sexa a mellor investigación posible, que sexamos
quen de resolvelo cos criterios científicos, epistemolóxicos, metodolóxicos, máis avanzados
posible e que logo, sexamos quen de darlle á sociedade un compromiso de retorno, a
información e o coñecemento que previamente lle pedimos que nos proporcionase. A
investigación social é moi debedora do que as persoas colaboran con elas. Nós través de
entrevistas, cuestionarios, grupos de discusión, historias de vida, pedimos a súa colaboración.
Se non nola dan, sería imposible. E aí temos un compromiso e é a través do que publicamos,
do que comunicamos en congresos, xornadas, xornadas científicas, devolverlles esa
información para que lles axude non só a coñecer o que son, como interpretamos o que son e
os seus problemas, senón tamén a través dese coñecemento mellorar, mellorarse, sempre
cunha pretensión de cambio, de transformación. E logo temos asumido dende sempre o noso
compromiso e a nosa vinculación coa sociedade, eu creo. Levo 34 anos de profesor na
Facultade e eu diría que dende o minuto cero estamos moi preto de colectivos, moi atentos a
calquera demanda, a calquera petición de colaboración con moi diferentes entidades, incluso
ás veces nun escenario político que semellaba ou semella que pode contradicir algúns dos
principios que nos parecen fundamentais nos modos que temos de traballar, pois cremos que
son administración que ás veces non teñen tan en conta á cidadanía como deberían ou teñen
unha visión que non compartimos. E aí hai un principio que sempre aplicamos: a
administración é unha mediadora. Quen está nela, está un tempo e xoga un papel
determinado. Quen realmente nos importa e por quen facemos o que facemos é polos
cidadáns, é pola sociedade. Entón, cando temos algunha dúbida respecto de atender algunha
demanda que nos fan, dicimos ‘e isto, para quen é? Para que é?’, é unha pregunta
fundamental. Entón, digamos que eu trato no que podo, dedicándome tanto como podo, que
isto o fagamos ben.
E cal é, dende o seu punto de vista, o compromiso do seu alumnado?
Hai de todo. E dá a impresión de que variando. Dicía Galeano que a condición humana é
asombrosa. Sempre é asombrosa, sempre nos sorprende por algo. Digo isto porque un de
pronto se pode atopar nun curso académico, case que azaroso, cun alumnado indiferente,
apático, permanentemente en situación de espera, pasivo e un se pregunta porqué iso está
sucedendo agora cando o ano pasado pois resulta que era xustamente todo o contrario. Digo
isto simplemente para mostrar que un tempo duns meses pode determinar que eu teña unha
percepción dun alumnado diferente respecto do que era outro alumnado. Logo, e sobre todo
nunha Facultade como a nosa, a verdade é que min me gustaría que fose un alumnado moito
máis crítico, moito máis activo, que se movera moito máis polo que desexa facer e non polo
que lle din que ten que facer; que se indignase de vez en cando con cousas que lle pasan, que
fose máis reivindicativo, que fose máis coherente; que se respectara máis a si mesmo; que
tivera un sentido máis cooperativo aínda que tivera que asumir que na sociedade na que está,
nos estudos que está facendo, a competitividade -non é que sexa un valor, é un valor bursátil,
en certo modo- pero non é un valor cívico. Gustaríame que colectivamente fora máis así. E
cando digo que me gustaría que fora así, en certo modo estou dicindo que non é tan así.
Sobre todo porque eu aos alumnos desde o primeiro día que lles dou clase trato de velos non
como alumnos senón como estudantes, que como diría Silvio Rodríguez, no es lo mismo pero
es igual. Estudante significa estudar, alumno significa simplemente matricularse. Hai unha
diferenza substancial. E logo, quero velos como profesionais. A min o que me interesa é velos
dentro de cinco anos desenvolvendo a súa profesión. E en profesións sociais como a de
mestres, educadores, pedagogos, psicopedagogos, esa é unha cuestión clave. E o que non se
sitúa nesa perspectiva non acaba de entender moi ben a razón de ser e sobre todo, a razón de
ser estudante aquí. Para iso eu lles digo sempre que é cuestión de educar na cidadanía –a
educación para o desenvolvemento noutras claves-. Dicirlles ‘tendes que ser cada vez máis
cidadáns e isto se constrúe’. A noción de cidadanía non vén por un papel, non nacemos con
ela, non é algo que lle corresponde a alguén certificárnola, é outra cousa. Pero ademais, hai
unha misión fundamental: ‘Tedes que axudar a outros a que se constrúan como cidadáns’.
Isto en determinadas formacións, ou titulacións ou profesións debería ir de seu pero non
acostuma ir. Non é algo que se lle pida explicitamente a un arquitecto, a un enxeñeiro, a un
biólogo ou a un xeógrafo, aínda que sabemos que canto mellor desenvolvan a condición de
cidadanía, que é unha condición ética, mellor. A grandeza dun educador e que en parte o
pode distinguir doutros profesionais é que el ten que ser cidadán ademais cunha
responsabilidade, que é educar a outros na cidadanía. O problema é que ás veces semella que
isto son máis palabras que feitos, e sen embargo nos feitos as consecuencias prácticas disto
son enormes. Porque serán persoas que non estarán pensando a que hora entro, a que hora
saio; canto me pagan; isto non ten que ver comigo. Pola contra, sempre teño que estar
alerta, mirando, observando, en disposición de colaborar. Eu creo que os nosos alumnos en
xeral, posiblemente deberían vir sabendo máis a que veñen, máis vocacionados.
No seu traballo como docente, como pon o seu quefacer ao servizo da sociedade?
Pode compartirnos experiencias concretas?
Temos moitas. Posiblemente eu destacaría máis unha polo tempo no que se desenvolveu, dez
anos; polo que supuña de cooperación interuniversitaria coa Universidade da Coruña e coa
Deputación provincial; polos recoñecementos que tivo a nivel internacional, déronnos un
premio como unha das mellores experiencias no Congreso Internacional de Cidades
Educadoras en São Paulo; polo perfil que tiña como investigación, como formación e como
difusión. Estou falando do que nos chamabamos proxecto Interea. “Interea” é unha palabra
latina que significa mentres tanto, ao fío de, paseniñamente; é case unha expresión temporal
que nós reconvertemos nun acrónimo de modo que dicimos: Iniciativas e Recursos no
Territorio para a Acción Local. Basicamente no que consistía era investigar as realidades
educativas, culturais, sociais, nos primeiros momentos tamén vinculadas a mocidade e
deporte, nos Concellos das Provincia de A Coruña. Aí desenvolvemos varias iniciativas de
investigación. Unha das últimas tivo que ver co asociacionismo na provincia de A Coruña.
Todo iso se editou, se publicou. Logo tiñamos unha liña de formación para técnicos municipais
de educación e cultura, que tamén acabou sendo nos últimos anos formación para políticos,
alcaldes e concelleiros nestas áreas. E logo tiñamos unha liña de edición, con catro
perspectivas de traballo. Unha revista que se chamaba Interea visual, que se comezou
editando en papel e logo foi unha edición dixital. Tivemos arredor dunhas vinte mil visitas ao
mes, moitas delas dende América Latina, o que nos levou a facer a edición en castelán. Logo
tiñamos unha colección de cadernos temáticos e outra de publicacións vinculadas á actividade
formativa que desenvolvíamos, de tal xeito que os foros que celebrabamos e os congresos que
faciamos, editáronse. Isto conseguiu mobilizar a unhas dez mil, quince mil persoas. O ultimo
congreso que fixemos celebrouse nesta Facultade, no salón de actos da Facultade de
Sicoloxía, conectados o noso en directo e outro a través de conexión inalámbrica, que
titulamos “De estudantes a profesionais no ámbito do social” e tivemos unhas mil e bastantes
persoas, estudantes de varias titulacións asistindo.
Creo que foi a experiencia que máis nos comprometeu coa sociedade. No ano 2010 deixou de
ser pois razóns eu diría que bastante estúpidas. Unha, os recortes, presuntamente, cando era
unha actividade que eu creo que pola vía que do convenio que se asinaba, era unha
actividade moi económica. Calquera empresa, calquera institución que a desenvolvera a
prezos “de mercado” tería un custo tres, catro, cinco, seis, veces por riba dos oitenta mil,
cen mil euros que viñamos manexando cada ano. E logo porque un asesor da Deputación
Provincial de A Coruña, da área de cultura, con bastante poder á hora de asesorar e se supón
tomar decisións, nos dixo literalmente que era un proxecto de Champions League, de máxima
categoría internacional, pero que nós tiñamos que xogar en rexional, en preferente e que
paulatinamente se ía ir suprimindo a actividade. E nós dixemos ‘non, paulatinamente non; ou
ten calidade e o dicimos cun criterio universitario ou somos os primeiros en dicir que deste
modo, así, non’. Aparte de que as interferencias que de cando en vez pretendían que
houbera. Esa política de curtos percorridos pero que neste caso tiña gran percorrido ao seu
favor, que era dicir si financiaba ou non unha iniciativa como esta. Eu creo que foi a que máis
nos comprometeu.
Logo desenvolvemos moitas outras colaboracións con países de América Latina. Iniciativas de
educación social, popular, ambiental, traballo comunitario, animación sociocultural. En
México, Arxentina, Brasil, Chile, Colombia e mesmo Cabo Verde. Eu presidín durante dez anos
a Sociedade Iberoamericana de Pedagoxía Social e moito deste traballo facía dende alí.
Pero o proxecto Interea eu creo que foi o que máis nos comprometeu socialmente, con moito.
É curioso como un pensamento global que tiñamos se concretaba nunha acción local e como
un pensamento ao mesmo tempo local, porque entendiamos que era un proxecto moi apegado
ao territorio, ás comunidades, aos Concellos, acabou tendo unha dimensión global. Por iso me
parece que foi máis emblemático. Eramos traballando entre as persoas do grupo e
colaboradores externos, eramos máis de trinta persoas.
Na súa exposición sobre esta experiencia identifica determinados elementos que
se converteron en obstáculos para o seu funcionamento. Ademais destes, cales
identifica como principais obstáculos para traballar neste camiño dunha
universidade comprometida?
Se é comprometida, é innovadora. E se é innovadora, necesariamente ten que ser
transformadora. Isto significa que sempre haberá alguén que nin entenda a innovación nin a
transformación. E que polas razóns que sexan, que poden ser de moi diverso tipo, ás veces é
o pretexto económico e agora o teñen como nunca, porque isto de facer axustes ou recortes á
hora de intentar xustificalo acábase enseguida, porque diñeiro sigue habendo, o problema é
onde está. É unha cuestión que é moi difícil que alguén nos convenza de que non se pode
facer algo porque non hai diñeiro, sen tan sequera dar a oportunidade de comezar a valorar
canto diñeiro se precisa, como podemos axustar a actividade a aquilo que podemos
desenvolver. Sempre haberá algún que pon obstáculos; se se pretende ir moi lonxe hai
resistencias e as resistencias poden vir dadas por circunstancias ás veces moi asociadas á
condición humana, simplemente celos ou protagonismos, relacionada con como somos,
lamentablemente, bastantes.
Logo a min me parece que temos unha condición ou unha conciencia cooperativa de moi baixo
perfil. Isto non está en ningún lado, pero está en todos. E no fondo isto é un obstáculo para
que te escoiten; para que te entendan naquilo que poidan escoitar; para que a partir de
entenderte, poidan dicir ‘iso tamén me interesa, como podo participar’; que logo
efectivamente esa participación se concrete e que logo sexa tan responsable e tan
comprometida como é desexable. Estas si que son transversais, porque están en tódolos
procesos. Entón, ás veces é unha resistencia case invisible a quen toma a iniciativa e para que
toma a iniciativa e outras veces é a resistencia de se eu non estou, se non vai comigo, non me
interesa. A min me parece que na Universidade, que debe ser fundamentalmente
comunidade, onde se comparte, isto é unha grande resistencia, invisible, pero
tremendamente poderosa.
Logo eu creo que sigue habendo, lamentablemente, alí onde se toman decisións, alí onde
debe haber liderado -liderado significa tomar iniciativa; ceder responsabilidades; ter
capacidade de delegar; de pensar, aínda que penses distinto, ‘me interesa o que pensas’;
poñer en valor unha lectura crítica aínda que me cuestione, etc.- persoas e a min me doe
moito dicilo así, pero na política e en determinados ámbitos da xestión, son como bastante
mediocres. Eu non sei sequera o que poden dar de si, pero dende logo están bastante lonxe
de dar de si o que necesitamos que dean. Porque non comunican ben, porque escapan da
xente, porque non nos convocan a encontros, a reunións. A min me parece lamentable que
tendo por exemplo nesta Facultade, no noso grupo, eu mesmo, podería dicir, persoas que
están participando en foros internacionais, que están sendo recoñecidas en foros ao máis alto
nivel do desenvolvemento das ciencias da educación e aquí, sexa a Xunta, sexa de onde sexa,
apenas se dea oportunidades a dicir, o que fas non interesa, como podemos poñelo en valor.
Hai que agardar case a que as persoas desaparezan para dicir, ‘pois si que era importante’. E
no fondo esa é unha grande resistencia. Esa dificultade que temos para recoñecer nos demais
a alguén valioso. E a min me parece que isto nos pasa demasiado na sociedade galega, nas
Universidades. No fondo, contribúe a impedir tamén que a xente dea de si tanto como
podería dar.
Logo hai outras resistencias doutro tipo. Son as que teñen que ver con darnos a oportunidade
de efectivamente, ter máis e mellores recursos e aproveitalos mellor. Tamén aquelas
dificultades que xorden de habilitar os tempos necesarios para que determinadas iniciativas
se poidan facer. É como se estivermos indo todo o tempo a contra reloxo. Isto ten que ver con
como se fan as convocatorias, como se clarifican as axudas. Unha Universidade pública vive
fundamentalmente do que lle da o sector e os poderes públicos. E se non lle dá, xéranse non
só carencias, senón tamén resistencias, un impedimento no fondo a que algo se poida facer. E
logo xa non digamos, un problema de mentalidade, ser capaces de apostar polo que é
roturista, polo que asume riscos, etcétera. Entón esa tendencia a formalizar todo, a que nada
se saia dos parámetros é paradoxal, porque logo premiamos aos Nobel xustamente por facer
algo que antes ninguén fixo. Se nos guiásemos por iso, nin o coñecemento científico, nin
nada, tería evolucionado.
E xa non digamos as dificultades para comunicarnos uns e outros aquilo no que estamos; as
divisións ciencias- letras, cualitativo- cuantitativo, experimental- reflexivo,. Eu
afortunadamente consigo porque teño amigos, e son moitos anos, eses círculos de debates,
onde aínda custándonos entendernos, polo menos debatemos. Pero hai outros ámbitos, onde
isto é imposible. E son resistencias tamén para conseguir o que sería desexable.
E en clave positiva, as facilidades?
Eu creo que a clave máis positiva é conseguir facer o que facemos a pesar de todo. É dicir,
que a pesar de todo aquilo que nos está pasando, sexamos quen de sobrepoñernos e de seguir
dicindo que merece a pena aínda que de vez en cando ao que parece que te leva todo isto é a
unha especie de dimisión, de dicir ‘xa está ben, isto é imposible’. Iso pode ser pasaxeiro,
pero en clave positiva ves que a xente segue con ilusións, que a xente aínda que non
recoñezan todo o que son, o que representa, seguen reivindicando, seguen dicindo, ‘se non
podo facer aquí, podo facer noutras partes’. Nese sentido eu comezaría por salientar que a
pesar dos pesares, do ataque público, da minusvaloración, da confrontación mesmo continua
cos profesores, cos investigadores, co que fan as Universidades, a pesar de todo iso seguimos
estando e facendo. É verdade que con diferenzas, hai tamén quen non di nada. Eu creo que a
sociedade debería ser moito máis consecuente e dicirlle ‘ten seis meses para corrixirse, senón
isto se lle acaba’. Pero a maioría da xente traballa, traballa e ben. E eu creo que iso en
positivo o que salienta é -non me gusta pola malversación que se fixo do termo “capital
humano”, incluso “capital social”- a condición humana, o que son as persoas. Na
Universidade, os universitarios e as universitarias que traballan nela e se dedican a ela e que
están facendo cousas moi importantes pola saúde da xente, pola súa educación. Sorprende
aínda que cada día se fagan descubrimentos co maltrato que se lle dá á ciencia neste país.
Que sexan descubrimentos que están na vangarda mundial. Estamos vendo tódolos días que
fan compañeiros e compañeiras nosas a pesar de que lle foron recortando diñeiro nos
proxectos, en fin, todo iso.
Se miramos o que eran as Universidades fai vinte ou trinta anos, que historicamente é un
tempo moi pequeno, co que son hoxe e xa non digamos, co que poderían ser, eu creo que hai
un abismo. Temos unha Universidade máis democratizada; eu creo que máis
corresponsabilizada coa sociedade; máis transparente; menos deitada sobre si mesma; que a
pesar dos pesares, segue formando á xente para que traballe. Nunca vou a compartir que a
Universidade é unha fábrica de parados. Poderá ser unha mala formadora dos seus
estudantes, pero a fábrica de parados é a sociedade. Cada quen ten as súas
responsabilidades. A Universidade pode formar para o traballo, pero quen ten que dar o
traballo é a sociedade, as administracións públicas, as empresas, etcétera. En xeral, polo
menos en coñecementos, é verdade que máis nunhas áreas que noutras, hai que poñer en
valor o que está conseguindo pola formación das persoas. Ou as oportunidades que lle está
abrindo a quen nunca na vida se imaxinou estar nunha Universidade, falo do exemplo de
persoas maiores.
Cal debería ser o papel, as sinerxías e complementariedades entre as ONGD e as
Universidades?
Se víramos isto dende unha perspectiva de co- participación, ou simplemente participación no
sentido amplo do termo, non sobra ninguén. Necesítanse todos. Dende a perspectiva
institucional, colectiva, asociativa, veciñal. Todos aqueles colectivos que articulan dalgún
xeito a persoas para que compartindo un determinado proxecto, unha determinada liña de
actuación, o poidan desenvolver colectivamente e ademais cooperativamente, de xeito
integral e integrador. Eu sempre digo que un non pode declararse cooperativo sen cooperar,
un non pode apostar pola inclusión sen incluír. Aínda que isto ás veces o que xera son
dificultades porque un ten que compartir, ten que explicar, ten que entender e ten que
ceder. Hai que poñer en valor todo o que significa a iniciativa cívica cando se organiza a
través dalgún tipo de entidade. Aí poden estar máis ou menos formalizadas, máis ou menos
rexistradas, máis ou menos suxeitas a algún tipo de procedemento ou de regulamento. E logo
outras, como as Universidades, onde o seu rol institucional, a súa condición organizativa está
moi definida. Son Universidades e non poden ser outra cousa. Poderán desenvolver un
voluntariado, unha labor cooperativa, pero a desenvolven como Universidades. É o que se
espera que fagan, non doutro xeito.
Volvemos un pouco ao de antes, se as entidades, as institucións, as organizacións, o que se
entende que son, son persoas, do que se trata é das persoas que participan. E ademais poden
facelo dende diversos ámbitos. Un profesor universitario pode ser un membro, e ademais moi
activo, dunha ONG, por exemplo. Ou unha persoa que está vinculada a unha determinada
iniciativa cívica, cidadá, pois ao mesmo tempo pode ser un profesional dun gran prestixio no
seu ámbito. Digo isto porque se trata de que cada persoa poda ir dun ámbito a outro sen que
se produzan demasiadas rupturas, porque a persoa é a mesma. Que o seu nivel de
compromiso e as oportunidades de aproveitar o seu potencial, poida ser o máximo posible. Eu
creo que nese sentido a práctica, porque isto logo se traduce en prácticas, ten que ver con
que a xente non se inhiba, nin a inhiban, nin simplemente valoren o que fai por se o asistente
a algo, que é moi distinto de ser participante en algo. Estamos ante unha cuestión que no
social sempre se di, non se trata de ser obxecto de algo, de ser público ou beneficiario ou
asistente, trátase de ser suxeito, protagonista, participante. E isto ten efectos moi prácticos
nos modos en como no día a día as organizacións resolven a participación da xente. Se unha
organización, a que sexa, incluso con moito voluntarismo, o único que nos mostra ao final -no
estudo que fixemos sobre asociacionismo, aparecía moi claro-, é que solo se mobiliza cando
se trata de pedir unha subvención e unha vez concedida, de facer aquilo que a subvención
financiaba. Ou se a asociación é a vida que exclusivamente lle dan aqueles que están na súa
directiva, non aqueles que están como asociados. Se é todo descendente, é moi difícil que as
dinámicas participativas cotiás se activen. E é aí onde eu creo que temos un déficit enorme. E
tantas e tantas veces tampouco ser capaces de manter, de facer sostible aquilo que nalgún
momento mobiliza ás persoas para que fagan algo. De pronto pode haber un brote de
indignación tremendo, un enorme esforzo, un enorme sacrificio de estar vinte días acampados
na Porta do Sol, pero se logo acábase isto, ao final, máis que un expoñente de forza é un
expoñente de debilidade, e acaba queimando moito. Entón eu creo que neste sentido
teriamos que avanzar moito. E facer máis ilusionante na xente o que significa participar máis
activamente. E ao mellor de vez en cando ser máis auto críticos e desvelar porque non o
conseguimos tanto como sería desexable.
De cara retomar o punto inicial do traballo que estamos realizando acerca de
estudar posibles vías de transversalizar a EpD nas materias da Universidade, que
precisaría o profesorado universitario para incorporar na súa actividade docente
contidos sobre outros contextos e realidades diferentes á galega?
Eu imparto unha materia que é Políticas socio educativas e Dereitos Humanos e isto o
facemos todos os días; máis coas oportunidades que nos dan por exemplo os vídeos e
documentais. Aínda nas sesións interactivas de onte estabamos traballando con outras voces e
as nosas voces en relación á globalización, aproveitando un dos a documentais da serie
“Voces contra a Globalización”, o último, “El siglo de la gente”, que non só diagnostica senón
que di alternativas que se poden adoptar. Pero a nosa é unha materia, por así dicilo, rara
dentro do que son os currículos universitarios, que conseguimos introducir nos planos de
estudos de Pedagoxía e de Educación social. Sen embargo lamentablemente non se conseguiu
nos de Maxisterio, que a min paréceme incrible que teñamos un mestre, unha mestra, que
saia á traballar á sociedade, na sociedade e coa sociedade e que non saiba nada de Dereitos
Humanos salvo aquilo que lle podan dicir, ademais sempre moi sesgado, os medios de
comunicación social, ou se ten interese, o que poida facer ou aprender pola súa conta.
Indo máis aló de nós, dende logo, terá que chegar un momento no que dende o Rector, os e
as Vicerreitoras, os Decanos, os Directores de Departamento, os profesores, entendan, que
non se pode formar a un estudante, a un profesional no mundo de hoxe se non se lle forma en
códigos éticos, en valores, en valores cívicos, en definitiva, situar na súa formación e dun
xeito transversal, realidades, coñecementos, saberes, actitudes, que teñen que ver con outro
modo de ser cidadanía. Eu estiven falando de órganos nos cales hai capacidade de decisión á
hora de promover e activar que se poidan activar iniciativas deste tipo. Que posiblemente
nun primeiro momento tiveran que ver coa sensibilización, co tema de conciencia, con
incorporar, por exemplo, para facer partícipe ao profesorado nas actividades formativas que
se desenvolven no PDI, cursos que teñen que ver con estes contidos, que os aborden desde
diferentes contidos, que ensinen como cada profesor os pode levar á súa aula, que tipo de
recursos, que tipo de metodoloxías lle poden permitir facelo. Hai unha labor de
sensibilización.
Logo eu creo que sempre que poida haber algún tipo de renovación dos planos de estudo, nos
estamos dando a oportunidade de que isto estea presente explicitamente. Por outro lado, iso
supón salvar unha gran contradición: sempre dicimos que a cidadanía, que os valores, que o
medio ambiente, que a paz, que todo isto é fundamental e importantísimo e está nos
preámbulos das leis de reforma educativa, universitaria, nos Estatutos. Pero lo vemos que na
realidade non está en ningún lugar. Se dicimos que isto é tan importante, que é o que define
como sinal de identidade a unha Universidade, como o situamos nos planos de estudos. Son
cuestións que se poden desenvolver de moi diferentes modos. Alí onde o plan de estudos o
propicia, poden acabar vinculadas a unha materia. Noutros casos, pode ser que a Facultade,
por exemplo, pode decidir que tres, catro días ao ano nos cales se conmemoren o día da paz,
o día da muller, o día do medio ambiente, e estes días nos vamos a significar por incidir en
valores que teñen que ver coa cooperación, coa equidade, coa xustiza social, etcétera. Niso
pódese sumar a moita xente.
Opcións hai moitísimas. Ás veces habería que promovelas de arriba a abaixo, porque
obviamente se as promove un equipo reitoral, un equipo de goberno e fai todo o posible para
que a xente se implique nelas, perfecto. E outras veces, pois ao mellor é cuestión de ir de
abaixo a arriba. Ver que estudantes, que profesores, en cada centro, poden ser quen de
promover algún tipo de iniciativa.
Logo eu diría que incluso estratexicamente, outra das iniciativas nas que máis estamos
participando e en parte é de creación nosa, é o programa USC en Transición. Estamos
asesorando e coordinando as hortas urbanas, facendo iniciativas co voluntariado que está na
Oficina de Sustentabilidade. Nós case nos quedamos sos, declarámonos grupo piloto en USC en
Transición en todo o que ten que ver coa reciclaxe, coa reutilización, coa análise da pegada
ecolóxica... Ás veces é cuestión de dicir, onde pode haber un colectivo de profesores, de
investigadores, de alumnos, ao que se lle propoñemos unha iniciativa, a promova? Unha
vantaxe que creo que en xeral ten, é que isto se pode contaxiar. Os primeiros momentos son
os máis difíciles e ao mellor hai que pasar moito tempo explicándolle á xente o que se quere
facer, pero unha vez que se comeza a facer. Nós temos exemplos de xente que ao mellor o
seu grupo descolgouse, pero que colabora con nós, xente que está en Enxeñaría Química,
Farmacia, que algunha das cousas que facemos, vén.
Entrevista a Alberto Rojo Alboreca
Profesor Titular do Departamento de Enxeñería Agroforestal da Escola Politécnica
Superior (EPS) da USC.
Liñas de investigación: ordenación de montes, optimización forestal, modelización
do crecemento e produción forestal, silvicultura, biomasa e captura de carbono,
certificación forestal.
Que función ou funcións pensas que ten a Universidade?
As funcións da Universidade son moi claras: a docencia e a investigación. Pero a parte desas
que son as que son as oficiais, por dicilo así, eu penso que despois a Universidade ten que ser
o espello no que se mire a sociedade, ten que dar exemplo á sociedade, debe recoller os
avances de todo tipo: científicos, sociais, ambientais. E dende logo debe ser un exemplo para
o resto da sociedade.
En relación a esas funcións, como entendes a túa función como docente? Noutras
palabras: para que che paga a Universidade?
A Universidade págame para dar clase, basicamente, tamén para investigar. Isto é así
teoricamente, o profesorado si que se dedica á docencia, pero non todos os profesores se
dedican todo o que deberían á investigación. Ademais destas tarefas, eu considero que hai
unha certa responsabilidade respecto ao resto da sociedade xa que debemos ser un espazo
que dea exemplo á sociedade.
Entendo, polo que me estás dicindo, que a Universidade debe ser unha institución
comprometida coa sociedade.
Sen ningunha dúbida, eu non o entendería doutra maneira, senón non ten sentido porque é o
sitio punteiro da sociedade, teoricamente. Todos os aspectos sociais, ambientais teñen que
ser do máis avanzado e debemos dar ese exemplo ao resto.
E iso como se traduce na práctica diaria, tanto a nivel docente como investigador?
Como se inclúe ese compromiso no día a día?
O compromiso débese traducir no día a día en tratar de, por un lado, estar continuamente
actualizado nos coñecementos e na nosa formación para ser capaces de transmitirllos ao
alumnado. Iso pola parte da docencia. Pola parte da investigación pois o mesmo, buscar
actividades que sexan útiles para a sociedade aplicando todos os criterios da sustentabilidade
ambiental e social que é necesario ter.
E como ves o compromiso do teu alumnado?
Eu vexo ao alumnado bastante parado en xeral. A verdade é que debe ser problema noso, que
non somos capaces de motivar ben aos alumnos, peor os vexo bastante pasivos. Despois hai
excepcións, obviamente; pero o rol xeral é de pasividade.
E para traballar nesa liña de compromiso social e ambiental, cales cres que son os
principais obstáculos e facilidades cos que se atopada o profesorado?
Para o profesorado eu penso que en principio non hai ningunha dificultade, que queira facer
algo pois pode facelo, outra cousa é que haxa que buscar recursos e demais. Pero eu creo que
máis ben é que hai un baixo nivel de implicación nestes temas, en xeral. Creo que se trata
dun tema de dedicación da xente, os temas de responsabilidade social e ambiental a verdade
é que na nosa sociedade non están tan implantados como o están noutros países. Cando non
tes esta base pois é difícil que os esforzos se centren en melloralo e moito menos en
transmitilo. E isto é extensivo ao alumnado. Sempre dicimos que o xeito de “recibir” ao
alumnado depende moito do seu proceso formativo previo, nese sentido penso que hai
bastantes carencias. Hai casos, afortunadamente, de xente que estades máis comprometidos,
pero en xeral, sigo pensando que se trata dun problema sobre todo de educación. Da
educación de antes de chegar á Universidade pero tamén aquí nos falta bastante dese
traballo. Con respecto ás posibilidades que hai dentro da Universidade para traballar estes
temas, hainas todas, se un quere; aí creo que os límites case que os pon un mesmo.
Cales pensa que deberían ser as complementariedades entre as ONGD e o
profesorado universitario nese camiño cara o compromiso social?
Pois eu penso que todas. Cada quen nos dedicamos a uns temas e buscamos as asociacións
que os traballen. Por exemplo, no meu caso, eu estou vinculado a FSC (certificadora forestal)
pois ten que ver co meu campo, cos meus coñecementos e preocupacións; e sei que podo
aportar máis a isto que a outras cuestións.
E que pasos se deberían dar para conseguir a transversalidade dos nosos temas nas
diferentes materias do profesorado?
É unha pena porque acabamos de pasar un bo momento para facer iso que foi a planificación
dos plans de estudos para a súa adaptación ao Espazo Superior Europeo, é un momento de
diálogo interesante no que se intenta buscar a implicación do alumnado, aínda que iso é
bastante complexo. Por outro lado a Universidade tamén ten a súa Responsabilidade Social
Corporativa así que, ao igual que xa está recoñecido o feito de que hai que incluír en todas as
materias aspectos relacionados co xénero, pois se pode traballar para que se inclúan aspectos
de este tipo. Sería perfectamente razoable que, presentando unha proposta a calquera
equipo de goberno, pois este fixera por incluíla. Agora estamos nun bo momento para facelo,
ao haber eleccións nas vindeiras semanas. Pode ser unha oportunidade a raíz da análise dos
programas electorais presentar propostas concretas sobre os temas que vos interesen para
que se comprometan.
Entrevista a Ana Isabel García Arias
Profesora titular do Departamento de Economía Aplicada da Escola Politécnica
Superior (EPS) da USC.
Apoia a ESF na organización de eventos como curso de verán en Lugo.
Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?
A Universidade non só ten a función de difundir coñecemento, senón tamén de crear
coñecemento. Coñecemento que debe de servir para que a sociedade mellore nos diversos
obxectivos que se fixe. A sociedade en xeral, non só para que as empresas se beneficien. Non
é só para crear forza de traballo, senón que, baixo o meu punto de vista, debe crear contidos
e coñecemento que beneficien ao conxunto da sociedade.
En base á súa resposta á pregunta anterior, como entende a súa función como
docente e como investigador? Ou dun xeito máis directo, por que lle pagan?
Para iso que acabo de dicir. Para as dúas cousas. Para difundir coñecemento e para crear
coñecemento. A parte docente e a parte investigadora. E logo hai tamén un punto moi
importante que é o que chamariamos extensión universitaria, é dicir, de difusión dese
coñecemento fóra da Universidade, non unicamente para aqueles que pagan a matrícula,
senón para o resto tamén.
Entón podemos falar de que a Universidade debería ter un compromiso social?
Eu creo que si. Pero eu creo que o ten. Que se materialice... Polo menos nos Estatutos da USC
está e en calquera Universidade que se prece, está, polo menos por escrito. Outra cousa é
que despois na práctica diaria non sempre atopamos os mecanismos axeitados, o xeito de
difundir os coñecementos máis axeitados, nin sequera moitas veces se incentiva. A extensión
universitaria eu creo que está pouco incentivada en xeral.
Por que causas?
Porque non conta na promoción de ninguén. É un traballo que se fai, cando se fai, “de
gratis”. Non quere dicir que non deba facerse “de gratis”, eu sempre o fago así. Refírome a
que se unha persoa está preocupada por consolidar o seu posto de traballo –e na Universidade
esa consolidación pode chegar moi tarde, aos 40- 45 anos, se é que chega algún día, porque
outros non chegan nunca-, ten que seguir unha serie serie de pautas e nesa serie de pautas a
extensión universitaria non se valora. Entón ese é un xeito de non incentivar este tipo de
accións. Tes toda unha serie de xente nova, que é a que normalmente ten máis interese, máis
ganas, máis forza e ti só a estás dirixindo para que poida consolidar o seu posto de traballo,
que é un dereito lexítimo que ten calquera, cunha serie de ítems que non teñen que ver
precisamente coa extensión. Eu estou falando dende unha Escola de Agronomía e creo que a
extensión é moi importante, por exemplo, traballar co rural e coa xente que vive no rural, se
iso xa non é que non o incentives, senón que tan sequera o valoras, a xente dedicará máis
tempo ao que si se valora que ao que non se valora. A non ser que teña unha conciencia moi
clara de que iso é o que debe de facer, que teñan unha motivación persoal.
Que a extensión universitaria, e a extensión en sentido amplo, non se considere, pode ser un
desincentivador. Se tes a unha persoa única e exclusivamente preocupada por publicar en
inglés... Seguramente o seu coñecemento será moi valioso, pero se só se difunde en inglés,
seguramente xa vai ter un tipo de público moi particular.
Ademais de que non se estimule a extensión universitaria, ocórrenselle outros
obstáculos para traballar cara unha universidade comprometida?
Accións de promoción hai, pero contas cun tempo limitado e a xente decide a que se dedica
un pouco en función dos incentivos e das motivacións persoais e internas que ten. Pero, outro
obstáculo para que o coñecemento chegue á sociedade queres dicir?
Non só que chegue á sociedade, senón que estea ao servizo dela. É dicir, que o
coñecemento busque como fin último o ben común.
Institucionalmente ese é obxectivo, está nos Estatutos de calquera Universidade. Eu creo que
a maioría da xente está convencida de que o seu traballo é para o beneficio da sociedade no
seu conxunto. O que si é certo é que ás veces, cada vez máis, pídese da Universidade... non
hai que máis que ler a nova LOMCE. A LOMCE non fai referencia aos estudos universitarios. Só
fai referencia ao ensino medio, pero nos orienta un pouco de como camiñaría ou cara onde
camiñaría a reforma universitaria, que se prevé a próxima, se este goberno segue, ou se estas
ideas seguen no goberno. Se está falando todo o rato de clientes e se está identificando todo
o tempo, como se pode ver na introdución da lei, as necesidades da sociedade basicamente
coas necesidades de formación de traballadores para as empresas. E eu creo que a sociedade
é algo máis que as empresas, que a actividade económica (e son profesora de Economía, eh!).
Non só é unha cuestión de como nós nos vemos a nós mesmos, senón que é o que nos pide a
nós a sociedade. E moitas veces a idea é que temos que sacar persoas empregables. E o que
te pide o alumnado non é que lle fales dunha cosmovisión, senón “que fórmula hai que aplicar
para sacar isto”, “preciso aprender CAD porque é o que me pide a empresa que me vai
empregar”. E aí temos un erro de concepción que é algo máis que interno, é externo tamén.
A xente ten que repensar o papel da Educación universitaria, porque ata hai pouco temo, ata
hai uns vinte anos, un estudante universitario era unha aspiración para mellorar no posto de
traballo. Na medida en que a educación universitaria se xeneraliza, e para min iso é bo,
porque é un xeito de que a xente estea mellor preparada, sexa máis consciente, teña unha
mellor educación, iso xa non crea ningún tipo de vantaxe competitiva no mercado de
traballo. Entón iso xa non te asegura un ‘traballo de’. Moita xente lle bota en cara a
Universidade que non prepare para obter un posto de traballo, que é o que se quere. E ao
mellor temos que pensar que evidentemente queremos un posto de traballo porque todos
necesitamos vivir, pero a Universidade ten que preparar para algo máis.
Que sería ese algo máis?
Aprender a pensar non está nada mal. Ter unha perspectiva crítica, ter autonomía, ter
iniciativa non está nada mal.
Ata agora vimos falando de elementos que dificultan que a Universidade poda
cumprir coas súas funcións. Pensando en clave positiva, identifica elementos que
o faciliten?
A Universidade ten moitas cousas positivas, entendo eu. Para empezar, a Universidade se
xeneralizou, polo menos en España, moita xente ten estudos universitarios e iso para min é
positivo xa de partida. O coñecemento chegou a un maior número de persoas do que chegaba
hai 40 ou 50 anos. Despois, aínda que na práctica podamos atopar eivas, lagoas, etcétera,
polo menos está recoñecido, se recoñece a si mesma como servidora da sociedade. E que iso
estea nun papel non está nada mal tampouco. Iso quere dicir que esa debe ser a nosa
aspiración. E logo eu creo que hai moita xente, moitos investigadores e moitos profesores que
pensan así, que teñen que ofrecer algo máis. A pesares de todo, séguense pensando a si
mesmos como achegadores de algo. Que a aspiración cando te metes na Universidade non é
para gañar diñeiro, precisamente. É porque cres que podes achegar algo.
No seu traballo como docente, como pon o seu quefacer ao servizo da sociedade?
Pode compartirnos experiencias concretas?
Desde o meu departamento facemos o que podemos, quizais porque somos persoas bastante
implicadas. Dende ese punto de vista, tanto os meus compañeiros coma min tratamos de
implicarnos en moitas cousas. Hai compañeiros que están implicados en política activa, eu
neste caso non. Pero facemos actividades extra universitarias coma conferencias, ciclos de
cine... agora dende o grupo que temos de Innovación Educativo estamos levando a cabo un
ciclo de cine comprometido co rural e que ilustra distintas problemáticas. Colaboramos cando
nos chama calquera organización para dar charlas, intentamos chegar a onde nos piden e nos
solicitan axuda. Que podiamos ter un papel máis pro activo? Pois si, tamén podiamos. Pero o
tempo é limitado e te vas dedicando ao que podes. Tratamos de facer o que podemos, en
xeral.
Eu estou especialmente satisfeita co que facemos dende o grupo de Innovación Educativa. O
que tratamos de facer é de traer a sociedade á Universidade. É dicir, que os nosos alumnos
vexan o que se fai fóra. Entón traemos exemplos prácticos de desenvolvemento rural, cos
seus protagonistas, que nos contan a súa experiencia. E diso estou especialmente orgullosa. É
un grupo que enmarcamos dentro da nosa actividade como docentes que do que trata é de
achegar exemplos reais ao noso alumnado. Durante ese tempo quen son os profesores ou os
docentes, son as persoas protagonistas de exemplos de desenvolvemento rural.
E cal é, dende o seu punto de vista, o compromiso do seu alumnado?
Eu creo que esa capacidade de compromiso existe. O que pasa é que é un pouco difícil de ver
entre outras cousas porque son poucos os alumnos que temos. Estamos nun proceso no que
pasamos de ter 150 alumnos por aula a ter tres, catro, cinco. Entón en 125 te atopas moitas
persoas cun compromiso persoal, pero entre tres ou catro digamos que os tes que buscar algo
máis. Agora mesmo eu vexo ao alumnado desactivado. Neste momento, os grupos de
estudantes teñen moito menos peso do que tiveron no pasado. Tamén son moitos menos, pero
eu os vexo desactivados. Salvo exemplos que están implicados en ESF ou en grupos de
estudantes dentro da Facultade, que son tres ou catro persoas, eu vexo ao alumnado
desactivado. Pero está desactivado ata para baixar ao Campus. Eu non sei porqué é. Supoño
que porque son menos. E estou falando desde un campus periférico, que iso tamén hai que
telo en conta. A miña impresión ten moito que ver con isto, eu non sei como está a situación
en Santiago. Eu son membro do claustro universitario, no que si hai unha participación activa
do alumnado, son maioritariamente de Santiago. Tamén son os máis motivados para
presentarse ao claustro, pero si que é certo que teñen intervencións moi interesantes e son
dos máis activos dentro dos claustrais.
Cal debería ser o papel, as sinerxías e complementariedades entre as ONGD e as
Universidades?
Iso levaría máis dunha tarde. O que se pode empezar é a pensar. Por exemplo, intentar
organizar algún tipo de grupo de colaboración de onde saian iniciativas, expoñendo cales son
os intereses e vendo de que maneira pode haber unhas sinerxías entre as actividades duns e
doutros. Pero organizándose con tempo, porque se dun día para outro te chaman para unha
charla, ás veces podes dala e ás veces non, dependendo de como teñas as cousas. Pero non
debería reducirse só a dar charlas, habería que identificar necesidades, obxectivos e intentar
deseñar algún tipo de estratexias para cumprir os obxectivos. Por exemplo, se ESF detecta
que se debería tocar o tema do desenvolvemento internacional en determinadas materias,
porque atopa eivas, etcétera, pois ao mellor habería que impulsar un grupo de traballo que
puidese identificar esas eivas e se comprometesen os profesores a incluír dentro do currículo
das materias determinados contidos. Eu creo que si se podería organizar un grupo de traballo
nese sentido.
De cara retomar o punto inicial do traballo que estamos realizando acerca de
estudar posibles vías de transversalizar a EpD nas materias da Universidade, que
precisaría o profesorado universitario para incorporar na súa actividade docente
contidos sobre outros contextos e realidades diferentes á galega?
Que me informen en que traballan. Vou poñer un exemplo. Eu ensino cousas máis técnicas ou
menos técnicas dependendo do nivel. Para explicar o que é unha amortización eu sempre,
sempre, sempre, lles fago referencia a que o primeiro que se explica nunha acción de
desenvolvemento que se realizan en países de América Latina ou de Asia para promover que
as mulleres desenvolvan a súa actividade económica, etcétera, o primeiro que se lles explica
é o tema das amortizacións. Eu empezo sempre a miña clase dicindo iso. “Mirade o
importante que é que cando se realiza unha iniciativa nun país en desenvolvemento, o
primeiro que se explica é iso”. Se descoñezo as actividades que realiza ESF e salvo os cursos
que organiza aquí en Lugo, o resto de iniciativas de desenvolvemento fóra, descoñezo
absolutamente, non me chega información... Se a min venme un ex- alumno que participou
nun proxecto de desenvolvemento en Zambia ou en Ecuador, sería unha boa idea que viñese a
contalo aos alumnos. De feito é o que facemos, o que pasa é que non nos chegan proxectos do
exterior, temos máis relación cos que están aquí, entón traemos exemplos de
desenvolvemento próximos porque son os que coñecemos, non coñecemos os que están fóra.
A min nas miñas materias entra de pleno a cuestión do desenvolvemento, porque eu teño un
contido moi próximo a iso. Un dos contidos que dou eu é o desenvolvemento sustentable,
entón para min entra de pleno nas miñas materias. Claro que igual noutras materias non
tanto, por iso é interesante velo eu falaba do grupo de traballo. Por exemplo unha clase de
mecanización. Pois igual se pode identificar que necesidades sobre mecanización se poden
explicar para que unha persoa que queira irse a traballar nun proxecto de cooperación deba
ter en conta? Iso sería unha idea, traballar nese tipo de cuestións. É certo que tendemos a
traballar no máis próximo porque é o que coñecemos e porque temos un compromiso co que
temos máis cerca. Pero iso non quere dicir que nalgún momento se un coñece exemplos de
proxectos de desenvolvemento, á hora de exemplificar, de preparar un problema, un
exercicio, podes usar un exemplo dun proxecto de desenvolvemento.
Ao peche da entrevista, Ana Isabel engade que ela sente que a actividade de ESF na Escola
Politécnica resulta algo descoñecida para o alumnado. Neste sentido, suxire que unha boa
idea sería presentarse dalgún xeito á comunidade universitaria, por exemplo, a través dunhas
xornadas de auto presentación anuais.
Entrevista a Benita Silva Hermo
Vicerreitora de Responsabilidade Social e Calidade da USC (na data de realización da
entrevista)
Profesora titular do Departamento de Edafoloxía e Química Agrícola da Facultade de
Bioloxía da USC.
Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?
As funcións da Universidade están definidas dende hai tempo. Constitúen o que se chama a
“misión”universitaria: a creación de coñecemento (investigación) e a transmisión e difusión
de coñecemento (docencia). Mais recentemente fálase dunha terceira misión universitaria na
que se inclúe a transferencia de coñecemento e tamén a Responsabilidade Social, e aquí si
que entra ese compromiso. A Responsabilidade Social nas Universidades enténdese como algo
absolutamente transversal ás súas misións, e que todo o que facemos o debemos facer con
esa responsabilidade, pensando ante todo que as universidades, sobre todo as públicas, somos
un servizo á sociedade. Bueno, e as privadas tamén loxicamente como entidades de ensino,
porque o ensino é un dereito fundamental de todas as persoas.
Pero isto que son palabras eu penso que se deben poñer en práctica. Considero que a
principal misión da universidade, con todo, é a docencia. Se non tivésemos docencia non
seriamos Universidade, seriamos un organismo de investigación, coma o CSIC por exemplo.
Pero somos Universidade porque temos estudantes. E de aí que a nosa misión esencial sexa a
docencia. E neste sentido penso que a nosa obriga é formar persoas no máis amplo sentido da
palabra, esa é a nosa principal tarefa. Formar persoas con capacidade crítica, de análise, e
con creatividade. Porque aí entra a faceta da investigación, se non tes un mínimo de
capacidade de análise, de crítica e de creatividade non podes investigar. Porque a
investigación é iso, primeiro análise do que existe e logo ir un pasiño máis alá para crear ou
avanzar algo.
Ultimamente fálase moitísimo da formación para o emprego. Claro, non podemos esquecer
isto. Esta idea está moi presente sobre todo nesta época na que temos un paro tan enorme,
que entre as universitarias e os universitarios é precisamente moi alto... Entón pensamos
“caramba???, estamos formando persoas pero non as formamos para traballar”. Este aspecto
tamén o temos que cubrir. De feito, a filosofía do sistema Boloña insiste moito nisto: non só
hai que proporcionar coñecementos senón tamén competencias e habilidades para facer
cousas, e sobre todo capacidade de aprendizaxe autónomo, porque hoxe en día o mundo
cambia tan rápido que o que aprendes hoxe, non vai valer para sempre. En Bolonia insístese
moito en proporcionar capacidades e habilidades para traballar no mundo laboral; pero non
debemos esquecer o outro. Nós non somos escolas de Formación Profesional, somos
Universidade, e a Universidade debe formar, sobre todo, persoas con capacidade crítica,
capacidade de análise e creatividade.
Como se aterra na Universidade a Responsabilidade Social?
A Responsabilidade Social é un concepto que nace no mundo empresarial e enténdese como
algo que se fai a maiores do que a lei obriga; de aí xurdiron todos os programas de acción
social das empresas, que moitas veces se levan a cabo a través de fundacións da propia
empresa. Entón, tiña ese carácter altruísta que, moitas veces, se facía con fins
propagandísticos, para ter unha mellor imaxe. Das empresas pasou ás Universidades, que
entenderon a Responsabilidade Social como algo tamén altruísta ou de extensión
universitaria; entón, sempre entraron no concepto de RSC as medidas para favorecer a vida
dos traballadores e traballadoras, os Plans de Igualdade, as axudas sociais... Tamén entraría
aquí toda a actividade de difusión da cultura. A USC ten un programa cultural amplísimo,
aberto a toda a cidadanía, non só ao persoal da universidade e aos estudantes. Exposicións,
concertos, toda a actividade de Extensión Universitaria entraría aí. E tamén todas as accións
destinadas a promover un desenvolvemento sostible (desde o punto de vista ambiental, e
dicir o respecto ao medio ambiente e á natureza).
Pero nun concepto mais actual de Responsabilidade Social da Universidade enténdese que
este principio abrangue todas as actividades universitarias, porque a universidade é en si
mesma un servizo á sociedade. Entón debe ser algo totalmente transversal, non nos debemos
quedar nas actividades complementarias, da máxima importancia, pero complementarias,
pois a Universidade non ten a obriga de ter un Plan de Desenvolvemento Sostible, por poñer
un exemplo. Entón, a Responsabilidade Social debe ser transversal a todo o que fagamos. A
docencia? Debe ser responsable coa sociedade, a oferta debe estar axustada ás necesidades
do noso entorno para darlle unha formación integral ás persoas. Na investigación? Por
suposto, debemos facer investigación aplicable e que contribúa ao desenvolvemento da nosa
sociedade. Transferencia? Pois vai moi ligada á finalidade da investigación. Nestes anos en
que eu estou a ocupar a Vicerreitoría de Responsabilidade social e calidade, e contando con
todo o equipo asesor, tratamos de que a RS se integre na estratexia global da Universidade e,
no noso Plan Estratéxico, que se aprobou a finais do 2011, dise que somos unha Universidade
que quere ser socialmente responsable en todas as súas funcións.
Nese Plan Estratéxico, como se ten pensado levar a cabo esa transversalidade?
Con formación ao profesorado sempre. Estámolo detectando, por exemplo, no Plan de
Igualdade (o último aprobouse en decembro de 2013 despois dun proceso de análise no que
participou toda a comunidade universitaria) detectamos que para implantar o plan
necesitábamos dar formación sobre todo ao profesorado, empezar polo profesorado. Porque a
nosa principal tarefa é a docencia, a docencia en valores. E o profesorado debe estar formado
para transmitir estes valores. O tema da igualdade de xénero é un tema polémico xa que
moitas persoas protestan porque non avanzamos máis e outras protestan porque consideran
que isto non é importante. Pero tamén hai moita xente que di “eu entendo, eu son sensible a
este tema, pero non sei como incorporar a perspectiva de xénero na miña docencia”. Entón si
que é moi importante a formación ao profesorado que será quen se encargue de transmitir
eses valores ao estudantado, o estudantado é a nosa semente, e quen que vaia difundir os
valores aprendidos, non?
No desenvolvemento sostible tamén se insiste moito na formación. Temos un Plan de
desenvolvemento sostible moi completo e ambicioso e a Oficina de Desenvolvemento Sostible
leva a cabo cada ano un amplo programa de actividades, moitas das cales son actividades
formativas e de participación.
No camiño de busca dese compromiso que debe asumir a comunidade
universitaria, cales son as grandes dificultades que detectas?
Temos grandes dificultades. Co alumnado temos grandes dificultades para comunicarnos. O
alumnado é o noso principal colectivo, a nosa razón de ser pero nos resulta moi difícil chegar.
Mandamos correos electrónicos, insistimos, pero dámonos conta de que non chega. Eu
intenteino de moitos xeitos: a través das asociacións estudantís, pero claro, asisten unha
ducia de persoas ás reunións, e os demais non asisten. Ultimamente empezamos a colaborar
con algunhas asociacións que son máis activas. Mira, encántame que desde o estudantado se
tomen iniciativas e nos pidan colaboración. Empezamos a colaborar cunha asociación que se
chama Meiga de estudantes de Medicina que traballan moito temas de saúde sexual e
reprodutiva, e nin sabían que existía a Oficina de Igualdade de Xénero. E cando a descubriron
viron que nós podiamos colaborar con elas moitísimo: na difusión das súas actividades, na
busca de poñentes e para acadar a colaboración do profesorado.
Co profesorado énos moito máis fácil e xeralmente atopamos moita colaboración porque
ademais nos últimos anos que o diñeiro é escasísimo sempre que organizamos conferencias,
seminarios ou cursos e pedimos a colaboración do noso profesorado, francamente, sempre nos
ofrecen a súa colaboración desinteresada. Pero tamén percibimos que estes últimos anos
están sendo moi duros e a xente está moi cansada e moi descontenta. Na nosa Universidade
temos ademais un problema engadido e é que a idade media do noso profesorado é moi alta,
entón é xente moi queimada, por dicilo dalgunha maneira. E todos estes cambios vertixinosos
que estamos vivindo nos afectan. O profesorado universitario que moitos se quedaban
traballando ata os 70 que é a idade máxima para a xubilación (porque temos un traballo que
eu sempre digo que é o mellor traballo que se pode ter), e agora estase notando que non, que
a xente xa non quere chegar. Este ano xubilouse moitísima xente e nos próximos anos se
prevé que o faga quizais un 25% do profesorado. Entón, isto é un problema porque aquí o
relevo xeracional está moi complicado. Por exemplo, nas facultades de ciencias, que son as
que eu máis coñezo, teñen un profesorado cunha idade media moi alta entón, pedimos
colaboración e a maioría responde moi ben, pero tamén percibimos que hai rexeitamento a
moitas cousas.
E polo lado positivo, que facilidades supón o feito de ser unha institución
universitaria no traballo destes temas?
Hai certas facilidades, pero non se poden quedar todos os obxectivos expostos só en palabras,
hai que ter plans e programas e nós témolos. Temos unha Oficina de Igualdade de Xénero,
temos un Plan de Igualdade que se está implantando e cumprindo. Temos un Plan de
Desenvolvemento Sostible e unha Oficina de Desenvolvemento Sostible que está facendo ese
traballo de formación, sensibilización e educación ambiental. Temos o SEPIU (Servizo de
Participación e Integración Universitaria) que é o que leva todos os programas de voluntariado
e cooperación internacional para o desenvolvemento; que penso que xa ten unha liña de
traballo aberta con vós, con Enxeñería sen Fronteiras. . Entón, hai moitas cousas que xa se
están a facer. Que quereriamos facer máis e ir máis a présa? Por suposto, pero estase facendo
moito traballo.
Nesa liña de colaboración coas Universidades, cal pensades que debería ser o noso
papel como ONGD neste proceso de apoio ao compromiso social das institucións
universitarias?
Eu penso que aquí a iniciativa debería vir máis ben de parte das ONGD e pedirnos a nós
colaboración. Porque, por exemplo, este servizo o SEPIU, fai moito traballo xa e leva, por
exemplo, todo o apoio ao alumnado con necesidades especiais, que a nosa Universidade
tamén é exemplar neste tema. Tamén levan o de voluntariado e cooperación que che
comentara antes, levan os programas formativos para o recoñecemento de créditos. Entón,
traballan en moitos temas e son poucas persoas, por iso é complexo que poidan articular
algunha proposta. O ideal sería que as iniciativas as construades vós para buscar esa
colaboración coa Universidade. Porque a Universidade sempre está aberta, polo menos á
difusión, que iso si que é algo que non custa nada, a difusión das vosas iniciativas a través da
web e das redes sociais. Tamén se vos ceden locais... Entón, todo o que se poida facer, faise.
En xeral a sensibilidade da Universidade a nivel institucional é grande.
Como docente, que precisariades para traballar os contidos sobre outros
contextos e realidades diferentes á galega?
Aquí existe, para o persoal, os Plans de Formación, o PAS (Persoal de Administración e
Servizos) ten o seu plan de formación que sempre foi máis sobre novas tecnoloxías e
habilidades para desenvolver o seu traballo. Pero ultimamente tamén se introduciron temas
como o de igualdade. Dende a Oficina de Igualdade de Xénero falouse co programa de
formación do PAS e propúxoselles un curso sobre o tema da linguaxe inclusiva que tivo moi
boa acollida. Tamén se traballou a transversalidade do xénero... É dicir, o camiño é falar cos
encargados de levar a cabo o programa de formación do PAS. O PAS ten un programa de
formación anual e aí se poden introducir cursos.
E o profesorado ten o que chamamos o PFID (Plan de Formación e Innovación Docente) que o
leva o CETA, e cada ano ofréceselles ao profesorado moitos cursos. Nós, dende esta
Vicerreitoría propuxemos varios que se incluíron no programa. Agora ben, non sei os
requisitos que debe ter o profesorado para levar a cabo eses cursos.
O PFID está dirixido ao PDI (Persoal Docente e Investigador) pero tamén aos bolseiros e
bolseiras que poden dar algo de docencia. As bolsas dos FPI e os FPU permítenlle na etapa de
contrato unhas horas de docencia; entón abriuse unha liña específica deste programa que se
chama Formación de Noveis, para o profesorado con menos experiencia.
Entrevista a Fernando Cobo Gradín
Profesor titular de Hidrobioloxía da USC.
Director da Estación de Hidrobioloxía da USC.
Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?
Fóra dos Estatutos, non? A Universidade ten dúas funcións fundamentais, por un lado a
docencia, formar profesionais e por outro, a investigación, contribuír ao avance do
coñecemento en calquera dos eidos do coñecemento humano. Na parte de formación de
profesionais o que fai é de notaria, é dicir, dar constancia de que unha persoa ten capacidade
para desenvolver un traballo concreto. A sociedade encárgalle á Universidade que certifique
que a persoa ten as capacidades, a formación para desenvolver para exercer unha profesión.
Encárgase de facer isto de maneira regulamentada, de estudar os contidos, con xente que
sabe formar persoas. E logo o seu encargo social é contribuír ao avance do coñecemento para
entender o mundo que nos rodea, tanto o mundo natural coma o que nós mesmos creamos.
Todas as disciplinas do coñecemento, tanto as humanidades como as disciplinas científicas
son materia da Universidade.
Pero gustaríame máis ao mellor falar do que non é a Universidade e moita xente pensa que é.
Porque o que é queda un pouco baleiro, pero o que non é, é unha axencia de contratación ou
de emprego, que é o que a xente pensa moitas veces que é a Universidade.
Esta última función a quen lle correspondería?
Hai oficinas de emprego (que son moitas estatais), hai empresas de traballo temporal, hai un
amplo abano de negocio para quen se queira dedicar a elo. Pero non é á Universidade a quen
lle compete isto, senón dar constancia de que as persoas están formadas para poder
desenvolver un traballo con eficiencia e ao mesmo tempo, contribuír ao avance do
coñecemento e do progreso en xeral da sociedade.
En base á súa resposta á pregunta anterior, como entende a súa función como
docente e como investigador? Ou dun xeito máis directo, por que lle pagan?
Págame para menos do que fago. Págame para formar alumnos nas materias nas que eu teño
competencia, doulle coñecementos, doulle experiencia práctica -na medida en que os
orzamentos mo permiten- e por outro lado, investigo nos eidos que me interesan ou nos que
estou especializado, nas miñas liñas de investigación, que procuro abrilas o máis posible, para
non quedar estancado e ter un traballo creativo que non me aliene. E por outro lado, fago o
que non me pagan, é dicir, facer conciencia crítica coa sociedade. Involúcrome normalmente
en aspectos sociais que non tiña porque facelo, que non están incluídos no meu soldo,
digamos; e bótolle moitas horas do meu traballo e cuestións de tipo investigador que tamén
se saen dos proxectos financiados. Meto tempo e mesmo diñeiro do meu propio peculio en
investigar ou involucrarme en cuestións que transcenden o que di o meu contrato de traballo.
Pode compartirnos experiencias concretas deste tipo nas que poña o seu quefacer
ao servizo da sociedade?
Eu dirixo a Estación de Hidrobioloxía da USC que está en Vilagarcía de Arousa. É un centro de
investigación particular que ten a Universidade, pois é a única estación de hidrobioloxía de
campo que hai en España. Temos competencias en todo o relacionado coas augas
continentais. Dende sempre, temos unha labor social importante. Vou falar dalgúns premios,
non por petulancia, senón porque son como a certificación de que o que digo é certo. Na área
de As Rías Baixas fomos elixidos pola implicación que temos nos problemas de contaminación
dos ríos da comarca; facemos análises de potabilidade de auga ou análises de contaminación
químicos ou biolóxicos coa cidadanía. Temos un premio AXES que nos deu cátedra da USC pola
cooperación con Proxecto Home ao poñer en marcha unha piscifactoría como método de
rehabilitación de drogodependencias; temos voluntarios no meu equipo de investigación que
dan formación en materia de bioloxía e de hidrobioloxía e démoslles asesoramento na posta e
marcha desa piscifactoría que están introducindo como novidade terapéutica no proceso de
rehabilitación. Ademais nalgúns Concellos, concretamente no Concello de Valga, fixemos os
primeiros estudos para facer un acoutado para pesca deportiva para persoas con
discapacidades de todo tipo que ao final non tivo o apoio que nos esperabamos dende a
administración, pero que están postos os alicerces para que isto vaia adiante. Temos polo
tanto unha actividade bastante ampla neste sentido.
Na súa exposición sobre estas experiencias identifica determinados elementos que
se converteron en obstáculos para o seu funcionamento. Cales identifica como
principais obstáculos para traballar no camiño dunha universidade comprometida?
Hai dous tipos de atrancos. Por un lado, a falta de sensibilización. É dicir, ti tes que falar cos
responsables dos cartos e pode suceder que non teñan sensibilización ningunha, que che digan
‘isto paréceme moi bonito, pero non me interesa’, ou que politicamente tampouco lle
interese no seu momento. Estou referíndome a cuestións como por exemplo cando hai
confrontación social por unha actividade. Por poñer un exemplo, quérese canalizar un río e os
veciños se opoñen, ou o establecemento dunha mini-central eléctrica, hai oposición veciñal e
ti apoias cos datos científicos que ti teñas. Cando foi a mortaldade de troitas e de peixes no
río Xallas por mor de que baleiraron o encoro de Terra Atlántica a única valoración de riscos
que se fixo, a fixemos nós gratis ás asociacións de pescadores. E o xuíz cando fallou, dende o
punto de vista medioambiental, a indemnización que puxo foi a que presentamos nós porque
non había outra. Con todo isto ao final a xente ponche etiquetas e entón hai unha serie de
atrancos que son de tipo persoal da xente.
Despois hai outro tipo de atrancos relacionados co financiamento, que é a ferramenta que se
utiliza moitas veces. Estas cousas custan cartos e se non tes financiamento, non podes levar a
cabo as actividades ou se as podes levar, tes que facelo a costa do sacrificio da xente
involucrada, do voluntariado. Cando hai financiamento, non hai moito problema. Co proxecto
Ríos, por exemplo, nós formamos aos voluntarios na Estación. Ao principio faciámolo de xeito
gratuíto; despois Adega conseguiu financiamento para estes cursos de formación e resulta moi
fácil, hai unhas datas que se reservan e non hai ningunha dificultade porque os monitores van
a dar as charlas e teñen unha compensación polo menos do que lles custa o desprazamento.
Pero moitas veces nin isto. Ás veces cando estás traballando con xente que ademais está en
precario nos seus contratos, pedirlles máis do que están dando, entraña un compromiso
persoal importante.
Pensando en clave positiva, identifica algún elemento que sexa facilitador?
O elemento facilitador son as persoas. A formación das persoas, a concienciación de que os
problemas arránxanse involucrándote neles e despois, a retroalimentación que obtés da xente
á que apoias. Isto é o que che move, a gratitude e a satisfacción cando rematas algo e foi a
bo termo. Pero non podes aspirar a cuestións facilitadoras que non sexan a vontade da xente
por participar e por traballar.
Enlazando con esta idea da vontade e do compromiso da xente, como ve o
compromiso do seu alumnado?
Cal é compromiso do alumnado de primeiro e segundo ciclo non o sei porque non estou
involucrado con eles nestes ámbitos. Pero cos membros do meu equipo investigador, é dicir,
os doutorandos que teño, o compromiso é absoluto. Falta a primeira vez que tivésemos que
desenvolver unha acción deste tipo e que alguén dixera que non pode ou que non quere.
Cando lle das a oportunidade de facelo, podes contar case seguro con ese compromiso. Agora
ben, a reacción non é proactiva, senón reactiva. Ti tés que proporlles, ‘esta é a actividade,
se queredes a facemos’ e entón si, pero non sae deles, non son proactivos neste sentido.
E respecto ao alumnado de primeiro e segundo ciclo, ten algunha percepción a
pesares de non ter valorada esta cuestión?
Non penso que as cuestión que máis lle preocupen sexan as de desenvolvemento ou de
colectivos a piques de exclusión sociais. Móvense máis por mensaxes demagóxicas ou
dirixidas, por intereses que están máis por riba deles.
Cales pensa que deberían ser as complementariedades e alianzas entre as ONGD e
o profesorado universitario? Cal debería ser o papel de ambos?
Penso que o profesorado universitario pode darlles ás ONGD o asesoramento científico
axeitado. Porque moitas veces as boas intencións teñen efectos perversos, que non están na
nosa man. Eu teño observado que unha boa intención, por exemplo, “imos mellorar o estado
ecolóxico dun río” e entón unha ONG de tipo ambientalista fai unha actividade alí de mellora
e ao final o que consigue é empeorala, porque non ten unha formación hridrobiolóxica
axeitada o porque son aconsellados por profesionais que están afastados desta concepción
hidrobiolóxica. Pasa moito nas accións de enxeñaría. Normalmente a ciencia e a enxeñaría
pregúntanse cousas diferentes. Na ciencia nos preguntamos: “se eu fago isto, que é o que
pasa?”, e a enxeñaría pregúntanse: “se eu quero que pase isto, que teño que facer?”. Se non
tes información das dúas partes, non podes conseguir cousas boas ás veces. Nese afán de que
se fai para que pase, o que estás é estragando outras cousas que estás relacionadas. Ás veces
as supostas melloras que eu observo teñen connotacións ambientais que son bastante
perniciosas e sen embargo hai un descoñecemento absoluto de que iso está a suceder así,
sobre todo, na actividade enxeñeril.
E no sentido contrario, pensa que dende as ONGD cara o profesorado universitario
se podería facer algunha achega de interese?
Si, de maneira importante, ademais. Porque poden informar das cousas que lles preocupan
realmente. Aínda que eu son un absoluto defensor do coñecemento polo coñecemento, aínda
que non sexa rendible e mesmo sexa gravosa a súa consecución, sen embargo, hai que ser
realistas e moitas veces necesitamos ter información sobre cales son os problemas
emerxentes. Moitas veces esa información témola nós, pero outras os problemas emerxentes
están na propia sociedade. Aínda que nós estamos na sociedade, somos persoas, non somos
marcianos, moitas veces en determinados ámbitos non estamos informados do que está a
preocupar ou o que está a suceder. Entón esa información é moi valiosa para dirixir liñas de
investigación e para solucionar problemas de calquera tipo.
Tendo en conta que ESF traballa os temas de soberanía alimentaria, dereito
humano á auga, auga e saneamento, impulso de procesos participativos, redución
da fenda de xénero, entre outros, no Sur de Honduras. Sería interesante e posible
incorporar na súa actividade docente estes elementos sobre outros contextos e
realidades diferentes á galega?
Non directamente pola actividade de ESF, pero nas miñas materias de mestría, que están
relacionadas coa ecoloxía e a bioloxía dos ríos e das masas acuáticas continentais, sempre se
fai referencia ao desigual reparto da auga no planeta e aos problemas sociais que isto
provoca. Agora, trato os exemplos dos que eu teño coñecemento. Pero cabería
perfectamente como un exemplo máis de contribución ao avance.
Nese caso, que precisaría?
A alguén que soubera de que vai o tema e que o expuxera, sería así de sinxelo. Que expuxera
na aula a súa experiencia e que fixera lectura crítica da experiencia, cales son as vantaxes e
cales son os inconvenientes asociados a esa experiencia.
Entrevista a Francisco Xosé Candia Durán
Profesor do Departamento de Teoría da Educación, Historia da Educación e Pedagoxía
Social na Facultade de Formación do Profesorado da USC (Lugo)
Integrante do grupo de investigación SEPA (Pedagoxía Social e Educación Ambiental):
http://sepausc.blogaliza.org/
Participa en USC en Transición: http://www.usc.es/entransicion/grupos-en-
transicion/
Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?
A principal función da universidade é xerar e difundir coñecemento pero, nos tempo que
corren, penso que é máis importante que ese coñecemento reverta positivamente nas
persoas. Aí deben estar a docencia, a investigación, a extensión e creación cultural, e a
xestión. E por suposto todo dende un sistema de valores. Concretamente, a nosa Universidade
xa hai uns anos que vén ofrecendo anualmente un informe de Responsabilidade Social ao
respecto, e creo que máis aló de que eses documentos se queden no meramente formal,
penso que é importante que se aposte por unha Universidade con valores ao servizo da
comunidade que lle dá a súa razón de ser.
Dentro dese compromiso da Universidade, como ve a súa función como docente?
Ben, pois eu son un traballador desa Universidade que asume como propio o compromiso que
antes citei. A nivel da docencia, e formando parte dunha Facultade con responsabilidade na
formación de futuras mestras e mestres, procuro que o servizo que eu lles ofrezo reverta
positivamente nun cambio social a medio prazo: nuns poucos anos, nenos e nenas serán os
destinatarios do quefacer profesional dos que hoxe son os meus alumnos e alumnas. Entón,
volvendo ao que antes dicía, os valores de compromiso, responsabilidade social, igualdade,
solidariedade, etc., están presentes, polo menos implicitamente, no meu traballo co
alumnado. Por suposto, a nivel de investigación, de extensión e de xestión procuro manter
tamén unha liña de coherencia ao respecto, na medida das posibilidades.
Como se fai implícito no teu traballo esa aposta pola educación en valores?
Eu distinguiría varias facetas do meu labor onde todo iso se pode poñer de manifesto. Por un
lado na docencia, nas miñas materias non hai módulos de contido en valores concretos, pero
de maneira insistente hai unha serie de compromisos de carácter ético-profesional que non se
lle poden escapar a unha persoa que pretenda ser especialista en Ciencias da Educación, e
que reiteradamente traballo de maneira implícita dende o primeiro ata o último día de clase,
son os valores aos que antes aludía. Son cuestións que calquera alumno e calquera alumna
que teña pasado polas miñas materias sabe que estamos traballando, aínda que non sexa de
maneira explícita, manifesta ou textual. Apostamos por unha educación transformadora, por
unha educación democrática, por unha educación que premie o sistema público, que atenda
sobre todo aos colectivos con máis necesidade, unha educación contextualizada na realidade
galega desde uns presupostos pedagóxicos de alcance universal. E iso, todos os alumnos e
alumnas que pasan polas miñas materias téñeno claro. Logo, no apartado de investigación, eu
indicaría que, o equipo de investigación ao que eu pertenzo, SEPA (pedagoxía social e
educación ambiental) está neste momento elaborando un Plan Estratéxico cunha proposta de
Responsabilidade Social na cal, valores que antes mencionei e que son sinal de identidade do
grupo, agora van quedar negro sobre branco e van a ser de xeito formal a nosa referencia
permanente. O noso é un grupo que aposta pola igualdade de xénero, pola sustentabilidade,
rexeita calquera tipo de manifestación que poña en tela de xuízo a educación para a paz.
Movémonos polo tanto nun ámbito que favorece o desenvolvemento das persoas e das
comunidades. Neste sentido, valores aos que antes facía mención, a nivel investigador, co
meu grupo de investigación en todas as cousas que teñamos que facer tamén quedan
explícitas. Finalmente, no ámbito da xestión hai unha serie de responsabilidades que hai que
executar de maneira fría pero, no tocante á extensión universitaria, sexa a nivel individual ou
a nivel colectivo formando parte doutros entes como pode ser a propia facultade ou o
Movemento de Renovación Pedagóxica ao que pertenzo, etc., organizamos diferentes
actividades nas que, novamente, se poñen en valor cuestións ás que antes citei tocante ao
sistema educativo: aberto, pluralista, transformador, de calidade, equitativo.
E como sentes que é a resposta do teu alumnado ante ese compromiso?
Da miña experiencia limitada podo afirmar que, neste momento e con carácter xeral, a
maioría do alumnado non é moi militante de causas nobres, pero tampouco o é a sociedade no
seu conxunto. Isto non quere dicir que o alumnado estea en contra dos valores que eu acabo
de nomear. Agora si, se lles pedimos unha implicación desinteresada o que realmente significa
tomar partido, asumir un compromiso en firme, iso resulta máis complicado. En moitas
ocasións hai sempre unha disposición, polo menos formal, do alumnado cara certos asuntos.
Pero quédase exclusivamente niso. Ás veces resulta bastante frustrante por exemplo organizar
actividades que son de interese inmediato, inminente, directo, para o alumnado e que contan
con pouca participación, a non ser que se lles ofreza unha contraprestación académica a
cambio (créditos ou calquera outra vantaxe para superar as materias). Falo en termos xerais,
porque despois están excepcións moi loables. Debo sinalar que alumnado meu é colaborador
en organizacións non gobernamentais, na protectora de animais, en asociacións ecoloxistas e
movementos de renovación pedagóxica. Teño alumnado dese tipo, e congratúlome diso. Pero
se falamos da xeneralidade, non podería dicir que o compromiso fose colectivamente moi
activo.
Falando dese tipo de actividades de interese para o alumnado, que tipo de
experiencias concretas se están a impulsar tanto dende as túas materias coma
dende a Universidade que destacarías como interesantes nun proceso de
educación transformadora?
Pois por exemplo, propostas formativas de metodoloxías didácticas innovadoras que se están
levando a cabo por aquí ao redor e que apostan nesta liña de educación equitativa e que
transforma á comunidade. Esta é unha liña que estamos desenvolvemento ultimamente,
tamén traballamos a liña de educación para a paz, de feito, aquí en Lugo tivemos a
oportunidade de celebrar dous encontros galego-portugueses, cunha participación do
alumnado desta universidade baixísima, a pesar de desenvolverse aquí. Sobre a educación
ambiental podería dicir o mesmo. Orientación educativa e educación rural. No seu momento,
por iniciativa dunhas alumnas, puxemos en marcha unhas xornadas durante unha semana de
Educación para o Desenvolvemento que resultaron, para min, moi interesantes. En fin, o que
en cada momento temos a posibilidade de desenvolver. Agora mesmo estamos traballando
sobre a recuperación do patrimonio lúdico galego e da tradición patrimonial galego-
portuguesa a través do xogo popular e da radio; e, insisto, a participación de certas alumnas é
moi intensa pero infelizmente non deixa de ser un número reducido.
Ti tamén estás vinculado á experiencia dos hortos urbanos de USC en Transición?
Si. Hai poucas semanas que comecei a coordinar a aplicación nesta Facultade do Plan de
Desenvolvemento Sostible da USC. Entre as liñas de traballo que temos posto a andar, está a
de desenvolver un horto de balcón comunitario aquí na facultade, que se enmarca dentro da
liña de Hortos en Transición da Oficina de Desenvolvemento Sostible. Nesta facultade estamos
no terceiro ano de desenvolvemento e, aínda que o horto, entendo eu, é unha actividade
atractiva, dinámica, sustentable, saudable... infelizmente novamente debo dicir que non
acabamos de dar coa tecla para que o noso alumnado se implique nos poucos coidados que
esixe. Entón non acabamos de chegar ás inquedanzas do alumnado, por moito que, cando se
realizan sondaxes das súas opinións respecto a como lles gustaría que fose o centro, a
universidade, etc., apelen a cuestións que neste momento xa son oferta pero que non
aproveitan.
Ademais desa problemática que comentas sobre a implicación do alumando, cales
son os principais obstáculos para traballar neste camiño dunha universidade
comprometida?
A Universidade é un ente moi complexo, pesado e lento. Pero, pese a todo, debemos gabarnos
de que, en certas cuestións somos punta de lanza social. En concreto, por exemplo, no
camiño cara un proceso de transición ou descarbonización deste pequeno entorno social que é
a Universidade, penso que debemos estar satisfeitos do traballo que se empezou, aínda que
temos moito que mellorar en moitas cuestións , a burocracia universitaria que é lenta, que é
tediosa e que nos saca moito tempo, tamén está permitíndonos facer cousas a pesar de que o
profesorado cada vez temos menos dispoñibilidade de tempo porque nos últimos anos estamos
recibindo moitas máis responsabilidades das que o noso tempo nos permite. De todos xeitos,
penso que o problema, non vou dicir da escasa participación do alumnado senón de nós non
dar coa tecla adecuada para suscitar a motivación do alumnado, non é tanto da Universidade
como institución senón da situación social que estamos a vivir neste momento, que non é
culpa do alumnado. Ao igual que nos anos 70 e 80 o activismo social estaba á orde do día
porque había cousas moi importantes polas que loitar, neste momento chegamos a unha
situación na que, as cousas importantes están conseguidas, aínda que coa chegada da crise
moitas foron postas en tea de xuízo e perdidas; a nosa mocidade, para ben entendo eu, non
tivo que loitar por moitas cuestións e, polo tanto, está máis pendente da satisfacción de
necesidades de carácter inmediato e individual: oferta hai moitísima, pero non conseguimos
que se motiven. De todas maneiras, segue na ser a falta de tempo do profesorado, a súa
dificultade para conciliar a vida laboral e a persoal, pero sobre todo a pasividade en cuestións
de carácter social transformador dunha parte importante dos docentes, os principais
limitantes para que a universidade se comprometa máis decididamente en causas xustas.
Pasando un pouco a falar do papel das ONGD en todo este proceso, cales pensas
que son as complementariedades e alianzas que se poden fomentar entre este tipo
de entidades e o profesorado universitario?
En verdade non teño moi reflexionada esta cuestión. Si que podo dicir que, cando botei man
de calquera organización, entidade ou colectivo que traballa nun determinado ámbito,
sempre tiven unha resposta moi positiva. A valoración do alumnado de todas esas iniciativas
sempre foi moi positiva. Pasar diso a tomar partido no voluntariado, aí hai unha distancia que
en moitos casos non se salva. Eu entendo que todas as ONGD, entidades, colectivos, se dean a
coñecer na Universidade, é algo necesario. Obviamente, se apostamos por unha Universidade
que se implica na transformación comunitaria e que ten unha perspectiva de igualdade social
internacional, é obvio que a Universidade debería tamén ofrecer servizos; non debería
unicamente valerse do que esas entidades lle poden ofrecer. Nalgunhas ocasións de maneira
puntual houbo algún tipo de colaboración nesta Universidade que non pasaba de moito máis
que de fomentar o voluntariado do alumnado; pero eu entendo que en cuestións relacionadas
coa investigación ad hoc. ou a transferencia de coñecementos concretos, a Universidade
debería implicarse máis. Claro está que, hoxe por hoxe, iso é case unha quimera, a
Universidade, en concreto a nosa, ten moitísimos problemas de financiamento, estanse
recortando servizos, estase facendo unha redución do cadro de persoal docente e non
docente,estanse deixando de financiar actividades interesantes, etc. Entón, é difícil que a
Universidade neste momento se implique en cuestións que non sexan imprescindibles para a
súa continuidade institucional e, como xa vos dicía hai un momento, isto para o profesorado
tamén é negativo porque estamos nos últimos catro anos acollendo máis responsabilidades das
que nos competen, dando moitas máis clases das que deberiamos e acollendo a máis
alumnado do que razoablemente sería recomendado se o Plan Bolonia funcionara
correctamente.
Que precisarías para incorporar na túa actividade docente contidos sobre outros
contextos e realidades diferentes á galega?
Tempo. Parece mentira pero neste centro no que pasamos de ter catro diplomaturas de
maxisterio de tres anos a ter dúas titulacións de grado de catro anos (e tamén dous máster),
en materias como das que eu me encargo, que teñen que ver coa teoría e historia da
educación e a pedagoxía social, o tempo do que dispoñemos é limitado, moi limitado. Por
darvos un dato, a teoría e a historia da educación o noso alumnado vea reducida a un
semestre en catro anos. Digo isto porque é algo que me toca directamente, pero o mesmo se
podería dicir para outras cuestións. Entón, tempo, que é o único no que nin vós nin nós
podemos intervir, creo que é a principal das limitacións. No seu momento, cando tiñamos
materias de carácter anual era máis fácil poder incorporar contidos colaterais. Na actualidade
estamos moi presionados por un currículo que temos que desenvolver en moi pouco tempo.
Máis aló diso, eu creo que calquera docente que teña interese en incorporar contidos, do tipo
que sexa, na súas materias, non creo que atope limitación nin para acudir a entidades
específicas como a vosa nin para recorrer a documentos específicos, mesmo técnicos, ao
efecto. Ademais, son contidos que ao alumnado o atraen enormemente, aínda que sexa dende
ese punto formal. Eu neste momento non indicaría ningunha outra limitación. Esta facultade é
moi favorable á incorporación deste tipo de contidos, o que pasa é que ás veces, como
representantes dunha entidade universitaria sustentada con fondos públicos, sábenos mal
estar demandando reiteradamente a axuda e colaboración de entidades como por exemplo a
vosa sen ofrecerlles nada a cambio. Por moito que o voso labor tamén sexa de difusión e
concienciación, unha cousa é botar man de vós nalgún momento e outra cousa é abusar.
Entón, principalmente, é o escaso tempo lectivo a grande dificultade. Como ben sabedes, na
proposta metodolóxica de Bolonia, as clases están diferenciadas en expositivas, interactivas e
titoriais e os contidos teñen unha parte teórica e outra práctica que se desenvolve nas clases
de laboratorio e seminario e isto hai que facelo para a materia concreta que sexa, nun
semestre, e con certa presión porque a parte dos propios contidos da materia nesta facultade
temos un programa de competencias transversais que desenvolvemos en todas e cada unha
das materias. Entón esas competencias tamén son cuestións que debemos traballar en horas
presenciais co alumnado. Polo tanto, á hora da verdade, o tempo dispoñible para cada
materia realmente é pouco. Estou pensando que, se a vosa proposta de como se puidera
traballar a EpD fose transversal, non incorporada en ningunha materia concreta, sería máis
fácil. Podería incorporarse como un valor ou proposta de materialización pedagóxica que
debemos intentar desenvolver no noso alumnado, igual que prestarlle máis atención á
educación para o medio rural, por poñer outro exemplo paralelo. Dende unha perspectiva
transversal se cadra podería ter máis cabida. Pero, claro, a transversalidade, que xa se
ensaiara nos 90 cos temas transversais da LOGSE, cando afecta a todas as materias corre o
risco de que na práctica non afecte a ningunha. Entón, pedagoxicamente está claro que a
transversalidade é o desexable, pero ás veces hai que baixar á realidade da práctica e darnos
conta de que non sempre actuamos coa maior das pertinencias pedagóxicas. Sería unha
cuestión a sondar.
Francisco Xosé Candia pechou a entrevista felicitando a ESF pola iniciativa xa que
considera que aínda hai poucas entidades sociais como a nosa que aposten pola
elaboración dun plan estratéxico, planificación que considera interesante pois permite a
toma de decisións coa vista posta no medio e longo prazo. Ademais, o profesor
universitario, celebra que no proceso se contemplase acudir directamente ao entorno
onde se quere desenvolver o traballo.
Entrevista a Jesús Rodríguez Rodríguez
Vicedecano da Facultade de Ciencias da Educación da USC.
Profesor titular do Departamento de Didáctica e Organización Escolar da Facultade de
Ciencias da Educación da USC.
Membro de Nova Escola Galega e Director da Revista Galega de Ensino.
Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?
Penso que ten unha labor nuclear de formación das presentes e das futuras xeracións ao redor
diferentes temáticas e ten tamén un papel nuclear en relación a desenvolvemento social,
económico e educativo dunha sociedade. De tal maneira que os seus egresados poidan ter un
papel fundamental nesa labor e no momento actual, na medida do posible, contribuír a
superar esta situación de crise. Crise nos múltiples sentidos que poidamos vivir, non só no
económico, senón educativo, de solidariedade, de valores, de desenvolvemento, etcétera.
En base á súa resposta á pregunta anterior, como entende a súa función como
docente e como investigador? Ou dun xeito máis directo, por que lle paga a
Universidade?
Dun xeito ou doutro intento contribuír ao que anteriormente comentaba. A miña é unha labor
como docente no ámbito da Educación Social, da Pedagoxía, do Maxisterio e dentro das
diferentes materias pretendo contribuír a iso. Por poñen un exemplo, no caso en concreto da
materia que teño de Experiencias e Recursos no ámbito da Educación Social eu procuro que o
noso alumnado teña un coñecemento de diversidade experiencias de carácter socio-
educativo, de educación coa comunidade, de traballo en conxunción entre escola e
comunidade que lle permita no futuro dispoñer dun banco de recursos e de experiencias dos
que cando menos botar man, que lle sirvan de exemplo, que lle incentiven a traballar de cara
a ese desenvolvemento social. De feito temos unha presentación moi, moi diversa de
experiencias que poderían estar claramente relacionadas co ámbito co que ESF traballa. Ese
podería ser un ámbito, como se teñen presentado outro tipo de ONG dando a coñecerse dun
xeito máis explícito. Mesmamente agora mesmo estaba facendo unha corrección dunha
análise ten que facer de páxinas web nas que unha das protagonistas fundamentais sexa a
Educación Social e un número importante delas eran páxinas de ONG.
Tamén son titular da materia de Deseño e Avaliación de Materiais Didácticos, na que procuro
axudarlle ao alumnado dándolle ferramentas para avaliar os materiais didácticos,
características que teñen, a que idea de sociedade responden, a que idea de profesor, a que
idea de profesional do ámbito da educación, etcétera. Relacionado co ámbito ámbito do que
estamos a falar hai un estudo recente que estase encamiñando cara a análise de materiais
didácticos producidos por ONG, que moitos deles pretenden precisamente contribuír ou apoiar
as tarefas de desenvolvemento social, e nos que estamos vendo que ás veces hai errores
numerosos, ou preconceitos ou prexuízos.
Actualmente, probablemente este sexa o último ano, como Vicedecano da Facultade son o
responsable de programas de mobilidade nun sentido amplo, desde o Erasmus, programas de
cooperación con latinoamérica, etcétera. E aí o que procuro sempre é que cando menos
coñezan proxectos no exterior ou que boten man deses programas de mobilidade para
achegarse a outras realidades, que as coñezan e dun xeito que poidan traballar nelas, ou
participar e que dalgún xeito se lle esperte tamén a sensibilidade.
A través doutra contribución miña como docente, estou moi vinculado á cuestión do mundo
rural. Dende hai varios anos colaboro coa Asociación de veciños do meu pobo, no impulso e
dinamización das xornadas sobre o mundo rural. Unhas xornadas interxeracionais que van xa
pola décima edición, que teñen lugar no Concello de Xermade, na parroquia de Cabreiros. E
dende hai dous anos tivemos unha idea semellante no Concello de Friol, en Lugo, onde
traballamos diferentes temáticas relacionadas co mundo rural.
Eu son membro de Nova Escola Galega dende hai máis de 20 anos e para nós o tema do
desenvolvemento rural é un elemento eminentemente nuclear, dende unhas xornadas
específicas que temos aí. Eu son Director da Revista Galega de Educación, onde temos unha
sección específica precisamente dirixida a este ámbito, é dicir, á cuestión do mundo rural, do
desenvolvemento rural e onde eu podo dicir, quen queira colaborar cunha achega de difusión
dunha experiencia, dunha actividade aí está esa canle. De aí naceu o interese polo último
número que se presentou recentemente sobre cooperación e desenvolvemento.
Se falamos de auga, da miña relación coa auga podería destacar un traballo, que xa non é
recente pois hai anos que foi publicado, financiado en parte polo Concello de Vedra e outras
institucións, e que estivo dirixido a como integrar a auga no currículo escolar do Concello e
dun xeito interdisciplinar, e onde se traballaban moi diferentes aspectos. Cuestións relacionas
coa xeografía, a historia, as pontes, a fauna, etcétera. Un traballo de case 300 páxinas.
Cales identifica como principais obstáculos para traballar neste camiño dunha
universidade comprometida?
Ás veces se está moi curricularizado e o reto que temos nos plans estratéxicos de
transversalidade, de traballo de determinados temas, cústanos, é un reto bastante
importante integralos. Sabemos que está aí, pero nos custa. Quizá nos últimos tempos, falo da
Facultade de Ciencias da Educación, se está intentando potenciar máis esa labor de
coordinación entre materias e eu creo que poden emerxer dinámicas que poidan contribuír a
que estas cuestións se integren de xeito máis explícito.
De calquera xeito penso que hai elementos que poden contribuír dalgunha maneira a
impulsalo. Isto mesmo que estades facendo, creo que contribúe notablemente a que isto teña
un maior protagonismo. Se a partir de aquí, unha vez que podamos explicar máis detidamente
que tipo de traballo se pode facer, que é o que se fai, como se pode colaborar dun xeito
serio, responsable, etcétera. por que non facer unha integración máis explícita de
colaboración. Vos me dicides ‘nos interesa coñecer a vosa opinión sobre o material didáctico’,
‘nos interesa ver como na materia de Educación Social podemos integrar esto’, pois aquí se
abre unha canle de comunicación que eu como Vicedecano, como profesor da Facultade, podo
transmitilo aos compañeiros e compañeiras. Moitas veces queremos traer experiencias de
fóra, que se presenten no ámbito da Educación Social, do Maxisterio, pois que mellor maneira
de facer por darlle cabida a estas iniciativas. Eu creo que unha labor moi importante é a labor
de difusión, e a labor de difusión intencional, no sentido de personalizala en persoas, en
equipos decanais, alguén concreto nas Facultades que axude a tirar de e a dinamizar estas
cuestións. É moi importante axudarlle ao profesorado e ao alumnado a seleccionar e a
explicarlle en maior medida o que son os colectivos, as asociacións, etcétera. Porque a
cantidade de asociacións, de ONG, etc. que temos agora mesmo é enorme. Son moitísimos os
colectivos que existen. Esa labor de comentar explicitamente, achegarse á xente e sobre
todo, transmitir a idea de formalidade, de seriedade, de continuidade, de que se pode
traballar nun proxecto no que a xente se pode ver reflectida e proxectada, iso é moi
importante.
E logo está todo o relacionado coas liñas de investigación dos departamentos. Iso sempre é
moi importante intentar ligalo con xente coa que lle poda interesar traballar nese ámbito,
porque lamentablemente segue tendo na Universidade neste momento un peso moitísimo
maior do que pode ter a docencia, a nivel de méritos, etcétera.
Na miña labor eu estou moi aberto a que veñades á Facultade e que digades queremos
explicar isto e queremos explicarlle a un educador social que pode facer con nós. E temos
vehículos de explicación e de conexión. Pero xa vos digo que para min o importante é a
seriedade, a continuidade, que haxa persoas de contacto que poidan permitir unha certa
frecuencia de contacto, de fluidez de comunicación do que se está facendo, do que se pode
facer; porque senón moitas veces isto pérdese e queda difuso.
E cal é, dende o seu punto de vista, o compromiso do seu alumnado?
É un tema que habería que estudalo ben e vai depender moito das titulacións e o tipo de
actitudes que hai. Eu boto en falta no alumnado das miñas titulacións falta que vaia máis aló
de chamarlle un compromiso co estritamente académico, é dicir, o feito de que hai que
estudar, de que hai que responder a un currículo, etcétera. O outro día por exemplo nunha
aula de 80, preguntaba unha compañeira canto alumnado pertencía a algún tipo de asociación
ou colectivo e só saían cinco. Este é un dato bastante empírico. Non é un dato rigoroso para
publicar nun estudo, pero si é preocupante. Quere dicir moito. Ao mellor tamén é unha labor
explicarllo, a importancia do que pode supoñer pertencer, presentarlles unha oferta ao que
poidan pertencer e penso que aí hai vías de traballo. Logo non se pode xeneralizar, porque
vemos tamén outros casos de xente tremendamente comprometida chamémoslle ONGD,
asociacións, donantes de, protesta de, asociación de defensa do dereito de... Obviamente o
que xa está, pois xa está pertencendo. Pero creo que hai luz para conseguir que a xente poida
comprometerse máis.
[...] Quen estea interesado nisto, ten que colaborar e difundir moito. Non vale coa estratexia
dun envío masivo a través do correo electrónico ou incluso de deixar uns papeis por aí. Diso
podería falar moito porque fago este ano oito anos de vicedecano e levo coordinando
programas de mobilidade, case quince e para conseguir que a xente se movera e
participara... Non se pode dicir é que á xente non lle interesa. Hai moita á que non lle
interesa. Pero o problema é que a xente precisaba ese trato directo de explicación do que era
ese proxecto. É máis, a páxina web, información sobre iso ten moita e ata ben contado. Pero
non, eu vou ás aulas, falo cos alumnos directamente, pregunto, que dúbidas tes. Iso conseguiu
notablemente, niso e noutras cousas como a actividade cultural, a programación, moito.
Que precisaría para incorporar na súa actividade docente contidos sobre outros
contextos e realidades diferentes á galega?
No meu caso, precisaría vernos máis detidamente, contarme todo o que facedes e eu podería
levalo perfectamente ao ámbito da Educación Social, en clave de que se coñezan os proxectos
que facedes e coñecer á asociación. Mesmamente o voso grupo podería traer algún tipo de
dinámica a desenvolver nas aulas co alumnado Educación Social. Teño nestes momentos unha
das materias máis transversais que é a materia de Experiencias e Recursos de xeito que teño
un pouco a labor de coordinar experiencias que aos outros profesores lles poidan ser
interesantes que coñeza alumnado para que logo podan utilizar nas súas aulas. Basta que haxa
xente que ten interese en traer a súa experiencia e compartila con nós, que non hai ningún
problema. Tamén temos a posibilidade de poder facer algún tipo de seminario ofrecido dende
a Facultade conxuntamente con ESF. Iso pódese facer. Temos organizado seminarios con
asociacións e ofrecelo como créditos e unha vía que se pode estudar perfectamente vía
reitoral.
Na miña materia de Deseño a Avaliación de Materiais Didácticos, tamén ten moito sentido.
Porque imaxino que nas temáticas nas que estades a traballar, desenvolvemento rural, auga,
tamén pode ser unha preocupación como se está transmitindo esta temática a través do
recurso educativo. Tanto os recursos educativos dos que poda dispoñer a comunidade que
está neses países, como a visión que se dá diso nos recursos educativos que empregan o
alumnado e o profesorado que está nas nosas escolas, porque aí tamén hai uns erros enormes.
No peche da entrevista, Jesús incide en que está totalmente aberto a que ESF teña maior
presenza na Facultade de Ciencias da Educación. E insiste en que sería preciso reforzar a
idea de que ESF non é unha asociación só de enxeñeiros e enxeñeiras, é dicir, transmitir
que os e as profesionais das ciencias da educación tamén teñen moito que achegar á
entidade. Ao mesmo tempo, recorda a importancia de planificar con bastante antelación,
dun curso con vistas ao seguinte, as posibles colaboracións coa Facultade.
Entrevista a Juan Casares Long
Reitor da USC (no momento de facer a entrevista).
Profesor titular do Departamento de Enxeñaría Químicaca na facultade de Enxeñería
Química da USC.
Que función ou funcións pensas que ten a Universidade?
A Universidade ten unha función clave que é a formación de profesionais competentes.
Asociada a esta función tamén está a de formar a persoas libres e autónomas. E despois ten
unha segunda función que é a investigación, a busca de novos coñecementos movendo os
límites das fronteiras do coñecemento existente. Tamén ten unha terceira función que xa
leva moitos anos o que pasa é que nunca se fixera referencia a ela, xa o fixera ha moitos anos
Ortega y Gasset, que se chama a transmisión de cultura; algo que está directamente asociado
á transmisión de coñecemento e, indo máis aló, á transferencia de tecnoloxía; é dicir, á
aplicación práctica dos resultados da investigación para xerar riqueza. Eu creo que sempre a
investigación xera aplicacións, o que pasa é que as aplicacións, moitas veces, tardan anos e
tardan decenios en converterse en realidade. Por iso a importancia da Universidade como
xeradora de coñecemento básico e aplicado. Esa transmisión de tecnoloxía, nestes tempos,
ten un contido moi importante e penso que moi transversal en distintos ámbitos do
coñecemento. Penso que é moi importante recuperar o tema do pensamento verde, da ética
ambiental. O tema de modificar a visión antropocéntrica forte que tiñamos hai cincuenta
anos a unha visión antropocéntrica débil.
Como se aplican esas funcións no traballo docente para impulsar esa liña de
pensamento verde e de compromiso social?
Incorporando o medio ambiente nos currículos.
E como se poden ambientalizar os currículos?
De dúas maneiras. Unha máis difícil pero dende o meu punto de vista máis efectiva; e outra
máis fácil, e tamén efectiva, pero en distinto rango. Unha sería que nas materias, en case
que todas as materias, pódese incorporar nalgún tema unha visión que teña en conta o noso
contorno, o seu respecto e coidado. Non só do verde, porque a xente enseguida confunde.
Hoxe en día o mundo é enormemente urbanita, pois hai un medio ambiente urbano que é moi
distinto ao do medio ambiente rural. É moi difícil pero eu penso que se pode incorporar esta
perspectiva. Cal pode ser a alternativa? Introducir no currículo algúns créditos que
claramente defendan que o seu fío condutor sexa precisamente o entorno. Esta é unha
alternativa menos extensiva, porque non todo o mundo vai coller eses créditos ou vai ter
interese en collelos. Non é nada doado tampouco conseguir isto, hai que poñer de acordo a
moita xente. Pero hai que insistir e persistir.
Penso que agora pode ser un bo momento para todo isto, xa que xa están instalados os grados
e a xente xa está empezando a facer modificacións neles. Entón, esta proposta non caería
como ao principio, porque se estaba nun momento de redución de contidos de cinco anos de
titulación a catro e houbo moito debate sobre que contidos se deixaban fóra.
Nese proceso, e tendo en conta a idea de que agora pode ser un bo momento,
cales son as alianzas qeu dende o seu punto de vista debe haber entre a propia
institución universitaria e as ONGD?
Eu creo que o que o paso a dar é que vós, como Enxeñería sen Fronteiras, faledes cos
coordinadores de titulación e pedirlles que fagan ese esforzo de propoñer a incorporación
destas cuestións nos currículos. Nós (en Enxeñería Química) temos unha materia que se
chama “Obradoiro profesional” que é un bloque de materias e non sería moi difícil. Noutras
titulacións sería pedirlles que incorporaran algunhas materias obtativas. Hai que traballar un
pouco o discurso de cara a ir a falar co Decano de Dereito, co Decano de Filosofía, coa
Decana de Económicas, etc. para adaptalo o mellor posible a cada campo do coñecemento.
Falar directamente cos decanos e decanas
E coas persoas que coordinan as titulacións. Eu penso que esta sería unha magnífica liña de
actuación vosa.
A inclusión de contidos nos currículos depende só dos decanos e decanas e das
persoas coordinadoras de titulación?
Depende de todos, pero os coordinadores poden facer ese traballo cando se discuten as
modificacións das titulacións. Por exemplo, hai unha petición, de Enxeñería sen Fronteiras,
sobre a necesidade de actuar neste sentido... Sempre hai alguén que se sube ao carro.
Recomendacións de Casares:
Primavera silenciosa de Rachel Carson
Fighting for hope de Petra Kelly
Los límites del crecimiento de Donella Meadows
Entrevista a Mar Pérez
Profesora do departamento de Economía Aplicada na Escola Politécnica da USC.
Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?
A Universidade tem tres funçons básicas: docente, investigadora e de extensom.
En base á súa resposta á pregunta anterior, como entende a súa función como
docente? Ou dun xeito máis directo, para que lle pagan?
O trabalho dumha docente universitária tem que reflectir as três funçons anteriores, nom
podes ser umha boa docente senom fas investigaçom dado que isso implicaria um
conhecimento deficiente da realidade que transmites nas aulas. E tampouco estarias
realizando o trabalho para o que te pagam senom transmites a sociedade os avances que se
desenvolvem no teu âmbito de trabalho.
Acontece que os incentivos económicos estabelecem-se unicamente em funçom da
investigaçom polo que os e as docentes temos umha enorme pressom para restar-lhe tempo à
docencia e a extemssom em benefício da investigaçom. E nom me estou a refererir só a
incentivos via salarios, a pressom que tes para adicar a maior parte do teu tempo à
investigaçom vem derivada da necessidade de ter um CV competitivo neste campo já que é
um requisito imprescindível para manter os fundos que che permitem investigar.
O trabalho que realizas na docencia e na extenssom nom apenas tem reconhecimento.
E cal é, dende o seu punto de vista, o compromiso do seu alumnado?
Nom entendo bem a pergunta, o compromiso do alunado a respeito de que? Nom estou certa
de ter entendido bem a pergunta, mas a minha percepçom do alunado é parecida à que tenho
da sociedade no seu conjunto. Desmobilizado, desmotivado e com nulo interesse por
questions que nom tenham um efecto pessoal e imediato.
No seu traballo como docente, como pon o seu quefacer ao servizo da sociedade?
Pode compartirnos experiencias concretas?
Na minha opiniom a extensom é umha tarefa à que um docente universitário nom deve de
renunciar. A minha investigaçom é aplicada o que me facilita ter um contacto directo com
muitos dos agentes relevantes do sector no que trabalho. Participo todos os anos em
infinidade de foros de discussom, jornadas e reunions organizadas por diferentes colectivos
relacionados com o meu trabalho: associaçons de agricultores, sindicatos agrários,
associaçons de vizinhos, comunidades de montes e as suas asociaçons, etc. Esta participaçom
nom só é interessante para eles na medida em que som umha fonte útil de formaçom e
informaçom, senom que a mim me permite umha toma de contacto directa com a realidade
na que trabalho.
Cales identifica como principais obstáculos para traballar neste camiño dunha
universidade comprometida?
A desmotivaçom que temos todos tanto os docentes como o alunado.
E pola contra, cales identifica como elementos facilitadores?
A úniversidade ainda que leva anos reununciado a essa terceira funçom ainda é percebida
pola opiniom pública como umha instituçom útil e respeitada. Isto facilita muito que as ideias
que transmites sejam difundidas e/ou valorizadas.
Que complementariedades e alianzas considera que se poden fomentar entre as
ONGD e o profesorado universitario? Cal debería ser o papel de ambas entidades
(ONGD e centros educativos) nese proceso?
Considero que as ONGD som agentes sociais relevantes e polo tanto tem que existir um
feedback entre nós.
Que precisaría para incorporar na súa actividade docente contidos sobre outros
contextos e realidades diferentes á galega? [Por exemplo: ESF traballa os temas de
soberanía alimentaria, dereito humano á auga, desenvolvemento local, auga e
saneamento, impulso de procesos participativos, redución da fenda de xénero, entre
outros, no Sur de Honduras. Sería posible introducir algún aspecto deses proxectos na
súa materia? Estaría disposto ou disposta?]
Em todas as minhas aulas incorporo de jeito transversal a questom de género. Do mesmo jeito
que nalgumha das materias que imparto emprego exemplos que conheço de actuaçons para o
desenvolvimento realizadas em terceiros países. Estou certa de que muitas das iniciativas que
vos desenvolvedes teriam um interesse práctico para as minas aulas. De feito entre os temas
que analiso nalgumha das materias está a definiçom do desenvolvimento ou a seguridade
alimentar.
Si que estaria disposta a conhecer melhor o vosso trabalho, seguro que me resultaria de
utilidade.
Entrevista a María Teresa Barral Silva
Coordinadora do Plan de Desenvolvemento Sostible da USC.
Profesora titular do Departamento de Edafoloxía e Química Agrícola da USC.
Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?
Dende logo a educación superior, a educación especializada ou de máis alto nivel; a xeración
de coñecemento; a divulgación ou a transmisión dese coñecemento xerado na Universidade e
tamén o que é unha educación en valores, unha educación transversal que eu a sitúo nun
primeiro plano das nosas tarefas.
Cal serían as funcións que ti asumes no teu quefacer como persoa que traballa na
Universidade?
Ata hai catro anos somentes era a docencia, nos tres niveis, antes era licenciatura e
doutoramento, agora grado, posgrado e dirección de teses. E despois tamén a investigación,
que ocupa unha parte do noso traballo diario. Despois impliqueime na xestión, na secerataría
do departamento e nunha función digamos de responsabilidade na Universidade participando
no claustro e máis recentemente, dende hai catro anos, na coordinación do Plan de
Desenvolvemento Sostible, que é o meu contacto coa xestión universitaria máis concreto, ao
que me teño dedicado con maior intensidade.
Entendemos que nesas funcións hai un compoñente de compromiso coa sociedade.
En todas elas. En principio se temos un traballo como servidores da sociedade, tamén pola
nosa razón de funcionarios -polo menos no meu caso-, traballamos ao servizo da sociedade. O
único que nos pode distraer deste servizo é a nosa preocupación polo noso currículo e pola
nosa propia progresión profesional. Non é que non traballemos no que está previsto, digamos
no noso quefacer, pero ao mellor o enfoque que se lle dá está máis orientado, non tanto ao
proveito da sociedade en xeral, como a acadar os méritos necesarios para unha promoción.
Pero isto é a única cousa que nos pode un pouco distraer ou orientar o noso traballo. Polo
demáis, o que nós facemos é todo de servizo. Se supón -resulte máis ou menos afortunada ou
non a selección de temas de investigación e o éxito acadado neses traballos-, que é para
espallar coñecementos, para xerar posibilidades de transmisión ás empresas, ás industrias, ao
tecido produtivo; e despois o ensino, seguramente sexa a tarefa máis nobre á que nos
podamos dedicar, a quinta esencia da nosa función. Nós ensinamos e suponse que neste nivel
o que ensinamos non debera estar moi afastado do que investigamos. Non é que sempre sexa
así, non sempre todo o que investigamos ten que coincidir co que ensinamos, pero está nese
ámbito de coñecemento, nesa especialidade considerada en termos xerais. Podo ensinar
xeoloxía, non investigo xeoloxía, pero investigo medio ambiente en xeral.
Realmente todo é servizo. Pero, que pasa? Ese servizo o podes facer dunha forma máis
consciente, menos consciente; con maior entrega, con menor entrega; con máis entusiasmo,
con menos entusiasmo; con máis responsabilidade ou con menos.
Ademais da preocupación do profesorado por acadar méritos, que outros
obstáculos identificas para acadar ese compromiso da Universidade coa sociedade?
Neste ámbito, pode haber moitos tópicos, moitos lugares comúns. Sempre se nos achaca á
Universidade o estar ás costas da sociedade. Pero iso non é certo, na miña experiencia non e
así. Mesmo moitas veces a relación coas empresas, co tecido empresarial, en termos de
investigación e xeración de coñecemento, non falla pola Universidade, que pode está sempre
aberta a dar resposta na medida en que pode a esa posible colaboración, a esa relación co
mundo empresarial e produtivo. Pero non sempre recibe a solicitude ou non a recibe nos
termos nos que nós podemos dar resposta. A Universidade non fai resolución de problemas
puntuais, senón investigación a medio-longo prazo.
Que problemas pode haber? Non sei, a verdade. Ao mellor a investigación, a selección dos
temas nos que nós traballamos, é certo que normalmente xa pasou por unha selección moi
rigorosa dende o punto de vista científico, de viabilidade económica; con selección por pares,
e dicir, por outros investigadores, polo Ministerio de Educación ou o Ministerio de
Investigación e de Industria dependendo do momento e do tema. Que os temas seleccionados
sexan logo de relevancia para a sociedade? Pois seguramente en moitos casos non e así. Pero
é tan difícil saber que é o relevante. Moitas veces se dí que é necesario facer investigación
aplicada, pero a investigación aplicada require de investigación básica. Entón é difícil saber
que é unha investigación relevante. É certo que ás veces os países poden definir cales so os
seus temas prioritarios e é lexítimo que o fagan cando menos para orientar parte da
investigación que se fai, pero tamén é bo deixar un pouco de espontaneidade e de iniciativa
persoal aos temas de investigación. A verdade é que máis aló da iniciativa persoal para facer
un traballo consciente, responsable, entusiasta, non se me ocorren máis obstáculos.
Non sei se ao mellor dende as institucións se poderían salientar máis estos aspectos de
responsabilidade. No sei como se parecia dende fóra da Universidade.
Entre as persoas entrevistadas, hai que incidiu no que supón a situación
económica actual das Universidades no sentido de que dispoñen cada vez de
menos fondos.
Pero esa é unha situación deste momento, é dicir, dos últimos catro, cinco anos. Eu o estou
vivindo claramente no Desenvolvemento Sostible, pois seguramente as posibilidades de facer
algunha cousa van a estar moi, moi reducidas. O mesmo para a docencia, non digamos para a
investigación. A Universiade está nun momento agónico. E todo o que poidamos dicir é
insuficiente para describir a situación na que nos atopamos. É dicir, a Universidade corre risco
real de desaparecer, porque os departamentos están mortecinos, porque non hai cabida para
a investigación, porque non se poden realizar traballos de investigación, porque non se
produce o remplazo do persoal máis senior polo persoal máis novo. Realmente estamos nun
momento moi desesperanzado. O que pasa é que eu entendo que esa é unha situación en
principio transitoria. O que pode acontecer é que o afogamento da Universidade sexa de tal
calibre que se transforme nunha situación a longo prazo, que xa non teña solución, nesta
xeración cando menos. Pero ata o de agora, ata hai catro ou cinco anos ese xa non era o
problema real.
Eu non tendo a ver os problemas de fóra. “E que non podo porque alguén mo proíbe”. Non,
penso que moitas veces é de conciencia persoal.
Ao mellor si é certo, que ten que ver co que dicía previamente, ao mellor hai investigacións
ou traballos que deberiamos de facer, por exemplo, que teñan que ver con Galicia ou que
teñan que ver coa cooperación ao desenvolvemento –ben importante-, que acontece? Qu ao
mellor eses traballos non son logo recoñecidos no aspecto que ten que ver co currículo
persoal, non son pblicados en revistas de alto impacto, entón ao final iso suopón un risco
importante de quedar estancado, de non obter recoñecementos, méritos, ou o que sexa. Iso
orienta moitas veces que se fagan investigacións que non son tan relevantes para a sociedade
pero que teñen fácil publicación en revistas de alto impacto e que iso repercuta
positivamente no currículo dos investigadores. Ao mellor non é realmente importante. Ao
mellor tiñamos que estar investigando por exemplo o que acontece no Sur de Honduras, pois
no meu campo, ao mellor o que acontece cos usos do terreo e do chan, ou da calidade das
augas e do medio ambiente. Pero iso ao mellor despois é difíci de publicar. Iso si que
representa un condicionamento serio das liñas de investigación e de traballo porque dinche
“isto é unha cousa de interese local”. Por exemplo ti fas un traballo sobre Galicia e non ten
interese. Sen embargo, eu fago un traballo no laboratorio con arxila e iso mo publican na
mellor das revistas. Mais un traballo, ao mellor de anos, sobre Galicia, din que é un traballo
rexional de interese local, e non mo publican. Entón claro, a xente fai aquilo que lle teñen en
conta.
E en clave positiva, cales son os elementos que facilitan que a Universidade estea
activa socialmente e se comprometa?
En principio, aínda que se considera que a Universidade ven a ser un pouco coma un grande
elefante, é certo que ten moitas sinerxias, hai unha cousa importante que é a maoir parte das
persoas que traballan nela son vocacionais. E o vexo normalmente no día a día. As persoas
teñen unha grande dedicación ao traballo, cumpren, dedican arte das fins de semana, das
vacacións, é dicir, que non regatean en xeral, polo menos no ámbito no que eu me movo e
que eu coñezo que é o das ciencias experimentais, tempo e esforzos. E son batante
entusiastas, dinámicas, penso que esa é a principal fortaleza.
E como percibes ese mesmo tipo de actutudes entre o alumnado universitario?
A verdade é que por exemplo dende a experiencia da Oficina de Desenvolvemento Sostible
cando comezamos un proxecto comunitario que é a USC en Transición, tratamos de contactar
co alumnado que ten, non sei cantas, per ducias de asociacións, a maioría delas non dan
resposta, non sei se teñen algunha funcionalidade práctica, pero dende logo non están
mobilizando ao estudantado. Penso que nin dende o punto de vista político, nin social, o
alumnado -que se corresponde coas circunstancias da xuventude neste momento-
normalmente procúpase da súa vida concreta, do seu día a día. O cal non quere dicir que non
teña potencial, penso que ten moito potencial. Está na idade tamén, é dicir, a xente nova é
capaz de dar respostas entusiastas. Pero o momento que vivimos non favorece iso. É unha
época bastante materialista, onde non hai grandes ideais, onde non se fan grandes esforzos
por nada, moi preocupados pola nosa vidiña pequena e iso tamén se transmite. Hai potencial,
pero o momento social, o ambiente, tamén se transmite. Penso que está moi desmoblizado.
E notas diferenzas con anos atrás?
Noto diferenza sobre todo con cando eu era estudante, nos anos setenta. Había moita
capacidade de organización, de resposta, era un momento político moi diferente, vivíase todo
con maior intensidade, con maior emoción. Neste momento como que se dá todo por feito. Se
non é pola crise económica, polo demais, pois viviamos moi ben digamos, non tiñamos que
preocuparnos por nada, aparentemente. A xente efectivamente está desmobilizada e é unha
mágoa porque pola idade que teñen sería moi bo, mesmo para a súa formación estar
implicados e con responsabilidades en movementos, en asociacións.
Que alianzas se poderían establecer entre as ONGD e o profesorado universitario?
Cal serían os roles de cada un deles?
A verdade é que non o teño pensado con anterioridade. Interesante, si. Non sei se esa
colaboración se pensa a nivel de cada profesor en particular ou unha colaboración
institucional, alg xa acordado co goberno da Universidade. Imaxino que o máis dificultoso é
superar a inercia, o xeito normal de traballar e imaxinar eses novos campos de relación. O
que pasa coas colaboracións en termos de docencia é que xa está todo tan establecido, os
programas, os currículos, e non te podes saír daquilo porque xa están todas as horas cadradas
e entón te tes que ir a outros ámbitos formativos máis informais, que tamén son valorables, e
nese sentido cabe todo, porque ti podes organizar cursos ou programas de especialización.
Habería que ver cal podería ser o interese que mova ao profesorado para intervir. Haberá
algúns que se movan por conciencia social, outros porque sen máis lles pareza interesante, ou
sexa unha oportunidade de ter docencia diferente, por complementar a súa dedicación
docente. Penso que habería un colectivo importante de profesorado que se animaría.
Como docente, terías interese en traballar contidos sobre outros contextos e
realidades diferentes á galega como os que traballa ESF?
Iso depende das materias que teñas. Se eu penso nas cousas nas que eu estou implicada en
docencia, por exemplo, xeoloxía, pois seguramente non ten moito que ver con ESF, ao mellor
o podemos atopar, pero non é claro. Por exemplo eu sempre tiven materiais, dende fai
bastantes anos, relacionadas coa xestión de residuos; ao mellor aí si hai campo, porque son
xeitos tan diferentes de xestionar os residuos nun mundo desenvolvido, aínda que deficiente
nese ámbito, como pode ser España ou Galicia, con respecto ao que sucede en países en vías
de desenvolvemento, que seguramente ao confrontar esas realidades... Por exemplo,
imaxinemos entre todos, imos a analizar un estudo de caso, unha poboación de tales
características, en Honduras, como podemos xestionar residuos dunha forma axeitada ás súas
condicións socioeconómicas. Si que é factible e penso que interesante, incluso.
Que precisarías nese caso?
Pois penso que precisaría non estar agobiada polo programa oficial, seguramente. Precisaría
ter uns datos básicos, que me proporcionase información sobre a sociedade á que se pretende
servir neste caso e un pouco de valentía da miña parte para atreverme a sair das cousas que
xa están organizadas e enfrontar outro tipo de levar a cabo o programa da materia que sería
un estudo de caso para unha realidade social diferente á que nós coñecemos.
Pero non é moi afastado ao que sucede nos programas de Máster onde cada vez máis veñen
alumnos que veñen de Sudamérica. Cando eu viña acostumada a facer exposicións do tipo en
España e en EuropaK, xa me din e que eu son de Ecuador, eu son de Colombia, Paraguai. E xa
vas comprendendo toda a diversidade e que cousas que para ti son normais non son así
noutros sitios. En fin, xa te vas facendo unha idea de contemplar todas esas realidades
diferentes. E paréceme importante. Que ocorre moitas veces? Que as materiais teñen unhas
horas tan contadas que faise dificultoso abordar xeitos non tan expositivos, ou non tan
trillados de levala a cabo. Iso supón un reto para o profesor. Non se pode facer en todas as
materiais, pero seguro que hai algunha na que é totalmente factible.
Ao peche da entrevista, invítaselle á María Teresa a engadir, matizar ou preguntar
o que considere oportuno. Non dubida e rapidamente lanza varias preguntas:
“Como o vedes vos? Como vedes este proxecto de colaboración coa Universida e e
a onde queredes chegar?”. Explícanselle as orixes e motivacións desta idea de
transversalizar a a EpD na Universidade e de facelo comezando pola elaboración
dun estudo diagnóstico antes de lanzar ningunha iniciativa concreta.
Dende a súa experiencia, María Teresa insiste na importancia de que a formación que se lle
ofrece ao profesorado sexa regrada, recoñecida e polo programa de formación do persoal
universitario, para que se este se comprometa. E para o alumnado hoxe en día pode ser un
elemento máis para o seu currículo, porque a xente non sabe onde vai traballar. Entón todo o
que sexa formación, que dalgún xeito sexa recoñecido, aínda que non sexa con créditos
oficiais. O que si me parece que por mero voluntarismo, por mero idealismo, ao mellor non
está o momento para iso. Pode que algunha persoa, por mero idealismo non, pero ao mellor
pódeselle ir introducindo e logo xurde o interese espontáneo, altruísta.
O que igual é máis fácil é coas unidades que teñen algo que ver co que vós facedes, sexan
oficinas de voluntariado, de cooperación, organizar esa colaboración, introducir contidos,
organizar cursos conxuntamente. Porque xa teñen o hábito de facer cousas, entón en lugar de
organizalo con outros colectivos, con outras temáticas, pódense enfocar cara a cooperación
para ao desenvolvemento.
Nas investigacións, pódense introducir a través de premios. Aquí na USC hai por exemplo
dende fai anos un premio anual a investigacións que teñan que ver coa igualdade de xénero. É
como que ti pos o foco. Non van a ser grandes investigacións, as grandes liñas, pero como que
chamas a atención, atraes interesa para traballar niso. Igual que se fan premios ás
investigacións que teñen que ver coa igualdade de xénero, pódense facer para as que teñen
que ver coa cooperación para o desenvolvemento. É posible, aínda que non sexan de gran
cuantía, pero xa chamas a atención, xa soa.
Na investigación estás condicionado polas temáticas e as metodoloxías que van a ser ben
valoradas polos meus revisores. Entón non me interesa facer unha temática se non mo van
pagar, se non mo van financiar. Entón acabas traballando non temas que pensas que ce van
pagar. Iso xa sería unha cuestión máis gobernamental, ter liñas específicas de cooperación
internacional.
Unha última pregunta, o Plan de Desenvolvemento sostible da USC está enfocado
cara a sustentabilidade ambiental e tamén social?
Na práctica está enfocado sobre todo ao desenvolvemento dende o punto de vista ambiental.
Despois nós lle damos tamén un aspecto social. Nos últimos anos sobre todo, intentamos
moito salientar o sentimento de comunidade, a mestura entre os tres sectores (alumnado,
PAS e PDI), pero o foco fundamental do Plan de Desenvolvemento Sostible é ambiental; social
un pouco e económico case nada. É un eterno dilema ese. O desenvolvemento sostible ten
eses tres pés, pero o que está explicitado, explicado no Plan, é o ambiental, que vai un pouco
da man do social, pero os aspectos económicos non se teñen en conta dun xeito consciente,
polo menos.
Entrevista a Pablo Meira
Doutor en Ciencias da Educación Profesor titular de Educación Ambiental
Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?
Eu aí distinguiría entre o que eu penso que ten, o que debería ter e o que ten realmente. Eu
penso que agora mesmo a Universidade está en crise, soa a tópico pero é certo porque a crise
fiscal está impactando moi directamente en todo o sistema de servizos públicos e a
Universidade forma parte, ou debería formar parte, dese sistema. Entón así a grosso modo
estase a falar dunha diminución de recursos de ao redor dun 30%. Pero eu creo que ademais
hai unha crise superposta que xa existía antes da crise fiscal e é unha crise sobre a función
social da Universidade e sobre como se valora esa función social. Agora mesmo a Universidade
está inmersa nunha carreira, que non sei moi ben a onde leva, e que está marcada por toda a
cultura da excelencia, do chamado emprendemento e do rendemento medidos en termos
puramente externos á propia Universidade e eu incluso diría externos á propia sociedade.
Neste contexto, todo o que implica vincular o traballo da Universidade pública a cuestións
que teñan que ver coa salvagarda dos bens comúns e do ben común, está sendo relegado
polos obxectivos que o propio sistema e, fundamentalmente, o mercado valora, que son
obxectivos ligados ao desenvolvemento de coñecementos que teñan unha rendibilidade
económica concreta e que se patentiza nas formas de avaliación deseñadas
fundamentalmente para medir ese tipo de rendementos: a cantidade de euros que se captan
en I+D+I, publicacións que se conseguen en revistas que o sistema académico valora como de
alto impacto, etc. E isto non sempre coincide coas necesidades da sociedade nin coas
posibilidades que tería a Universidade para responder a esas necesidades. E eu vexo que
agora mesmo estase a traballar máis para responder a eses indicadores de calidade na lóxica
dun “mercado académico”, que para responder ás necesidades da sociedade. Eu creo que
agora hai un divorcio grande entre o que a Universidade valora (ou o que se valora dende a
Universidade) e o que a sociedade necesita.
E como se vos impón esa visión ás persoas docentes?
Pois a través dos criterios de calidade que se empregan para valorar a carreira investigadora,
a carreira docente e a investigación que se desenvolva. Agora mesmo, non se valora nada que
non sexa un proxecto competitivo en termos de calquera convocatoria pública de I+D+I. Polo
tanto un pode participar no desenvolvemento dunha iniciativa concreta, por exemplo, cunha
ONGD, pero iso non ten ningún valor dentro do sistema de criterios de calidade académica. É
“gratis et amore”.
E a nivel persoal como docente, que vías estás empregando para intentar retomar
o que é a función social da Universidade?
Eu aí teño moi claro que o meu obxectivo como docente non é obter sexenios nin proxectos,
aínda que é un obxectivo que forma parte da miña vida, entre outras cousas porque as
persoas que colaboran comigo e as persoas que teñen becas nos proxectos que desenvolvemos
dependen de que consigamos recursos. Pero eu non traballo dende esa perspectiva e o que
fago é implicarme en proxectos que entendo que me satisfán a min, dende o punto de vista
da miña dedicación académica, do meu perfil de especialización que é fundamentalmente a
educación ambiental, e que teñen algunha función social. Eu fago moitos proxectos en
colaboración con ONG, concretamente no campo do medio ambiente, traballo con
universidades latinoamericanas que teñen proxectos que a min me interesan (non por
rendibilidade académica, senón polo que poden aportar a outras comunidades académicas ou
a outras sociedades). Pero é unha opción persoal. O que estimula e premia a academia, neste
momento, é outra cousa: son os rankings, os sexenios, os quinquenios... E eu o que valoro son
cousas totalmente distintas.
Dentro desas prácticas que valoras, que experiencias concretas destacarías?
Nós estamos a traballar, por exemplo, no deseño de materiais relacionados coa educación e a
comunicación do cambio climático. Estamos deseñando unha serie de unidades didácticas e
un material para traballar sobre todo con persoas adultas, para desvelar as conexións que hai
entre a vida cotiá e o cambio climático; para traballar aquelas dimensións do cambio
climático que non se coñecen. Estas unidades temáticas as publicamos grazas ao apoio
financeiro da Fundación Mapfre, e agora estamos tratando de adaptalas a outras sociedades.
Por exemplo, xa fixemos unha adaptación para Portugal en colaboración coa Axencia
Portuguesa do Ambiente, e agora estamos a ver se podemos facer o mesmo en Brasil. Non
sería traducir, senón adaptar. Son actividades que xiran en torno á descarbonización da vida
cotiá, entón é importante adaptar esas actividades a outros contextos sociais e culturais. E
tamén estamos estudando a posibilidade de adaptar ese mesmo banco de actividades á
realidade mexicana. Por outra banda tamén traballei moito coa Sociedade Galega de
Educación Ambiental no coñecemento e recoñecemento do ámbito profesional e social da
educación ambiental como ferramenta de cambio social. Fixemos un proxecto que iniciamos
no 2007 e rematamos no 2011 que é o Proxecto Fénix, que era un proxecto de diagnóstico e
reflexión sobre todos (ou case todos) os ámbitos da educación ambiental en Galicia. Pero este
foi un proxecto que se veu bastante afectado pola crise. A crise na educación ambiental ten
sido unha crise radical, pasamos de 100 a 0 en tres anos (en termos de Administracións
Públicas). E despois, eu tamén teño moi claro que non podemos renunciar ao uso dos recursos
públicos para estes fins. Agora hai un discurso moi estendido, que tamén se utiliza para a
Universidade, que é o discurso do “emprendemento”, que fai fincapé en que hai que captar
recursos económicos alleos aos da Administración. Eu négome a facer iso. Eu creo que os
recursos públicos deben verterse en cuestión públicas, de interese público e para o ben
común. Polo tanto eu creo que hai que reivindicar que os recursos públicos, sexan maiores ou
menores, se destinen a cuestións de interese público e ao servizo do ben común. E aquí a
miña teima é a de non deixarnos vencer pola idea de que non se poden utilizar os recursos
públicos para actividades de educación ambiental ou de educación para o desenvolvemento
(ED), pola idea de que teñen que vir de outras fontes. Porque ademais teño a certeza (pola
experiencia) de que a iniciativa privada, con ánimo de lucro, non vai a dar recursos para
determinadas accións de educación ambiental ou ED que sexan críticas co sistema. Entón hai
que mirar para o público, e o público son os recursos de todos, e se temos claro que a
sustentabilidade forma parte do ben común e que debemos aspirar a unha sociedade onde a
apropiación dos recursos sexa sustentable e equitativa, hai que empregar recursos públicos
para xerar procesos educativos, de enxeñería, económicos ou normativos, que beneficien a
eses obxectivos do ben común.
Cal é, dende o teu punto de vista, o compromiso do alumnado con todo isto?
Bueno, “o alumnado” é unha entelequia, é moi heteroxéneo e entón eu coñezo algunhas
fraccións do estudantado, non a todo o colectivo. A miña sensación é que temos un alumnado
cada vez máis pasivo e cada vez máis colonizado por esa idea individualista de que cada quen
se ten que buscar a saída na súa vida. E iso percíbese moito nos comportamentos académicos,
de competencia, literalmente. E por outro lado, temos un alumnado que penso que cada vez
está menos conectado e menos comprometido con cuestións de interese social: que participa
cada vez menos en accións de voluntariado, ou que participa cada vez máis en cuestións de
voluntariado dun xeito moi superficial; porque penso que tamén se está a banalizar moito o
que significa ser voluntario. Chámaselle voluntario a cousas que pode ser traballo voluntario
pero ás que lles falta, dende o meu punto de vista, o enfoque crítico e transformador sobre a
realidade. Igual é unha percepción xeracional, da miña propia experiencia biográfica, que
vexo ao alumnado cada vez máis pasivo e individualista. A un alumnado que, nun mundo cada
vez máis globalizado, está cada vez máis desconectado da trama de procesos nos que estamos
implicados sexamos conscientes ou non delo. De feito, o obxectivo que teño eu na miña
materia de Educación Ambiental é conectar. Conectar a cuestión socio-ambiental coa vida
cotiá, xa que se trata de algo no que estamos inmersos como vítimas e como responsables.
E nesa teima de incluír esa conexión coa realidade na túa materia, que papel
pensas que podemos ter as ONGD?
As ONGD son formas de reconexión. Eu sempre lles recomendo aos meus estudantes que se
impliquen en procesos sociais participativos como son as ONGD. E anímolles tamén a que
utilicen o voluntariado, non só como un medio para adquirir experiencia, xa que pode ser moi
útil para eles a nivel profesional; senón como forma de conectarse co mundo, cos problemas
que temos. Tamén como unha forma de non sentirse superados, porque un gran problema que
temos nós neste tipo de materias, como a Educación Ambiental, é que presentamos
problemáticas tan enormes, complexas e ameazantes, que as persoas acaban por sentirse
superadas e sobredeterminadas. Por exemplo: o cambio climático; como podo eu enfrontarme
a este problema? Pois un xeito de facelo é identificando unha serie de círculos concéntricos
onde un ten unha certa capacidade de acción, empezando pola vida cotiá. Non temos
capacidade para reducir a pegada ecolóxica do Estado español ou de Galicia, pero temos unha
grande capacidade de reducir a nosa pegada ecolóxica. E ás veces non nos damos conta dos
efectos agregados que xeran os problemas, porque son efectos agregados de múltiples
axentes operando cuxas accións individuais son ética e legalmente correctas, pero cuxo
efecto agregado acaba por xerar un problema. É o caso do cambio climático, porque ninguén
é “individualmente” responsable de desequilibrar o clima do planeta, pero o feito é que todos
somos corresponsables (uns máis que outros) de xerar ese problema debido ao efecto
agregado do noso estilo de vida. Nesa mesma liña de reflexión, tamén hai un efecto agregado
positivo que non percibimos, pero que acontece se moitas persoas introducen cambios
substanciais no seu estilo de vida.
Cal é o círculo concéntrico de actuación da Universidade?
As Universidades, como axentes de cambio, avanzaron moito en temas de ambientalización
universitaria nos anos 90. Pero xa no 2007 que é cando sobrevén a crise que o paraliza todo,
eu penso que xa estabamos paralizados. Explícome. En termos de ambientalización, que é o
campo que eu máis traballo, xa tocamos un teito de cristal. Nos anos 90 houbo uns evidentes
procesos de ambientalización nas Universidades galegas: en Santiago créase a Oficina de
Medio Ambiente, aparece o Plan de Desenvolvemento Sostible; na Coruña pasa un pouco o
mesmo, en Vigo tamén. Tiñamos que facer un traballo inmediato, de actuacións moi
urxentes. Por exemplo, se coñeces o tratamento de residuos que se facían nas facultades de
química ou enxeñería hai algo máis de dez anos pódeste asustar. Entón, déronse pasos moi
grandes porque había que cumprir normativas básicas: non se poden tratar residuos especiais
de calquera xeito; ten que haber un protocolo e ten que haber unha xestión responsable.
Neste tipo de cuestións avanzouse moi rápido. Pero en temas relacionados coa
ambientalización curricular e coa ambientalización da cultura universitaria (é dicir, dos
estilos de vida universitarios: mobilidade, consumo, consumo de enerxía) chegou un momento
no que tocamos un teito de cristal. E eu teño dous exemplos moi claros: o primeiro é que en
Santiago non se recolle un litro de pluviais, cando temos uns 300.000 metros cadrados de
teitos. O segundo ten que ver coa reciclaxe de papel: a primeira campaña de papel reciclado
na USC, na que participei eu porque estaba de bolseiro, fíxose a principios dos 90 do século
pasado e o obxectivo era cambiar o patrón de uso do papel (sobre todo o institucional),
cambiar o papel branco por papel reciclado. Meira colle uns papeis institucionais co
membrete da Universidade que están enriba da mesa do seu despacho. Que ves aquí?
Papel branco
Pois iso, e estamos no ano 2014, e aquela campaña remóntase á década dos 90. Como é que
unha Universidade (da que non podemos dicir que sexa unha comunidade cientificamente ou
ambientalmente analfabeta) ten un nivel de ambientalización tan escaso, incluso en cuestións
aparentemente doadas de resolver? E hai iniciativas para avanzar, nós, como grupo de
investigación SEPA, colaboramos no programa USC en Transición, por exemplo, pero non
deixan de ser iniciativas que teñen moito de simbólico e testemuñal. Por exemplo, aínda non
existe unha normativa na USC que defina normativamente como se ambientalizan os novos
edificios que se constrúan; cando se trata de algo fundamental. Como regulamos a nosa
pegada ecolóxica? Como nos convertemos en exemplo para a xente que estamos formando e
para a sociedade dende o punto de vista da sustentabilidade? Pois incluíndo criterios de
coherencia en todas as dimensións de traballo: currículo, investigación, xestión, extensión.
Realmente o facemos? Moi superficialmente. E estamos ademais estancados. Hai un teito de
cristal que eu penso que é de dous tipos. De inercia administrativa, da propia burocracia
universitaria, e tamén de inercia cultural. E agora, a ese teito de cristal hai que sumarlle a
crise, que pon o teito máis abaixo. Estamos máis centrados e sobrevivir que en afrontar estes
retos de fondo.
Falaches moito das dificultades que hai a nivel institucional para traballar por ese
compromiso da Universidade polo ben común, cales son as facilidades ou as vías
de escape que permite a institución universitaria?
Eu utilizo unha vía de escape que imaxino que utilizarán moitos docentes que é a liberdade
de cátedra. No meu currículo traballo fundamentalmente todo aquilo que teña que ver coa
xeración de alternativas, sexan dende o punto de vista individual, ao punto de vista máis
comunitario, que é o que máis me interesa porque o cambio, se o conseguimos, vai ter que
ser un cambio colectivo.
Combinando as posibilidades desa liberdade de cátedra co obxectivo de conexión
coa realidade das túas materias, que precisarías das ONGD (como por exemplo ESF
que traballa proxectos de desenvolvemento rural e dereito humano á auga) para
poder introducir a súa experiencia de traballo noutras realidades e contextos que
podan ser interesantes para traballar a educación ambiental?
Eu creo que hai dúas vías moi interesantes. En primeiro lugar xerar proxectos compartidos,
onde nós, a universidade, podamos poñer en valor os recursos que xeramos, ou o
coñecemento que xeramos, ou podamos axudar a xerar coñecemento a raíz desas
experiencias de axuda ao desenvolvemento ou educación para o desenvolvemento aquí
mesmo, sen saír de Galicia. E despois tamén integrando ás ONG no proceso formativo. Eu nas
miñas clases levo a moita xente de ONG, normalmente ambientalistas, pero tamén ligadas ao
desenvolvemento, que veñen a presentar experiencias e incluso a presentarse como
educadores sociais ou pedagogos que traballan nese ámbito e teñen o seu nicho profesional
nese ámbito, para que o estudantado visualice que no seu horizonte profesional non só hai
administracións ou empresas, senón que tamén hai outros axentes sociais que garanten unha
vida digna aos profesionais que traballan aí e que o seu traballo está orientado a outro tipo
de finalidades. Seguro que hai máis vías de colaboración, pero eu penso que estas dúas son
claves. Eu creo que é importante facer visible ao que se denomina o Terceiro Sector, que eu
creo que cada vez terá que ser máis importante precisamente para canalizar recursos
públicos e vertelos en proxectos de interese social e para o ben común. Un pouco na liña que
dicía antes sobre que non podemos depender do financiamento privado, porque está moi
influenciado polos intereses dos axentes que financian e si que debemos centrarnos na
captación de recursos públicos porque, ademais, é “o noso diñeiro”; non é o diñeiro da
Administración ou do partido que a goberna, son os cartos de todos e de todas. Eu empezo a
escoitar no entorno das ONGD “é que non queremos depender dos recursos da
Administración”; pero é que eses recursos son teus, son públicos. Eu creo que as ONG non
deben entrar nese xogo de “debes crear os teus propios recursos”. Penso que a autonomía
dunha ONG non se ve condicionada por usar recursos públicos, terá que ver en que condicións
os usa, e terá que facer transparente ao resto da sociedade como usa eses recursos públicos,
pero por que deixar de usar algo que é noso? Porque ademais debemos incidir en que as
Administracións Públicas empreguen eses recursos para traballar polo ben común. Non
comparto ese discurso sobre o emprendedurismo asociado ás ONG. Ademais, o financiamento
privado condiciona máis que o público. Porque o privado vai a mirar o ADN da organización, a
súa ideoloxía, e en función desa información colaborará ou non. A arbitrariedade é parte da
lóxica do capital privado. Pero a Administración Pública non pode facer iso. Sabemos que o
fai con demasiada frecuencia, pero non é legal e hai que denuncialo. E téñense certos
mecanismos de defensa. E hai que competir para ter o poder de empregar correctamente
eses recursos; de decidir a onde van eses recursos. Porque tampouco debemos ignorar que as
ONG son actores políticos, e a Universidade tamén.
Entrevista a Lucía Iglesias da Cunha
Profesora titular do Departamento de Teoría da Educación, Historia da Educación e
Pedagoxía Social da Facultade de Ciencias da Educación da USC.
Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?
Xa hai moito tempo que as funcións recoñecidas na Universidade son fundamentalmente tres.
O que é a docencia, é dicir, contribuír á formación universitaria superior, cada Escola
Universitaria ou cada Facultade no seu campo. A investigación, na que os membros da
comunidade universitaria teñen máis ou menos proximidade a esa función; parte do
profesorado, polas condicións nas que foi contratado de antiguo, non estaba obrigado a
investigar ou non había esa conexión, había máis conexión coa formación, pero ultimamente
estase vendo que a Universidade ten que facer máis fincapé na investigación. En calquera
caso, a Universidade como institución, ten esa función. E despois, o que é a palabra
extensión, ou compromiso social ou divulgación, é dicir, estar en conexión coa sociedade,
revertir á sociedade parte do seu saber, conectar con asociacións, todo ese mundo de estar
compartindo cousas coa sociedade á que lle debe moito porque é a sociedade a que está
facendo que a Universidade funcione, sexa pública ou privada. Se é pública, porque a paga,
pero se é privada, tamén a sociedade contribúe. E máis particularmente no ámbito social, no
que eu estou, porque son os que nos fornecen os datos, contactos, ideas, posibilidades de
investigar.
En relación a esas funcións, como entendes a túa función como docente? Noutras
palabras: para que che paga a Universidade?
Digamos que hai como partes do contrato. Eu son titular da universidade, polo que teño unhas
condicións de traballo, un salario, pero teño unha certa marxe para interpretar esas funcións
de docencia, de investigación e de extensión universitaria. Esas funcións están aí, pero eu
podo interpretar ata que punto fago unha dedicación máis intensa nun dos campos, en dous
deles ou non tres, queda un pouco na miña man facelo. Hai unha normativa que regula canto
teño que facer como docente, pero ainda así hai moitas diferenzas entre ser docente nunha
facultade ou noutra, xa non só polo campo no que tes que dar formación, senón pola
cantidade de alumnos que tes ou pola consideración da facultade respecto a ti, que che dean
a opción de facer prácticas con grupos reducidos (hai prácticas que son con grupos de cinco e
nós temos grupos de corenta). A propia universidade non considera esa formación práctica de
igual maneira en distintos grupos, co cal, eu teño a función de formación, pero asociada a
como a universidade entende que a formación en ciencias da educación se debe propiciar. A
universidade entende de distinta maneira como debe ser a formación que se debe propiciar
nas humanidades, nas ciencias sociais e nas ciencias experimentais. Eu teño unha certa
posibilidade de interpretar esas funcións. No campo no que estou, como titular da
universidade, investigo, dou docencia e tamén participo na sociedade. Pero non todos os que
están no meu campo fan o mesmo, por iso digo que hai certo marxe para interpretar que é o
que se ten que facer en cada un deses campos. Eu comparto con moitas persoas da
universidade esa necesidade de incrementar o potencial da universidade coa conexión coa
comunidade, pero a universidade ese espazo non o ten regulado. Teno bastante regulado no
aspecto da formación, pero como dicía con diferenzas, pois por exemplo, a nós non nos
permiten baixar o número de alumnos. Logo a investigación non está regrada. Eu teño que ter
unha xornada de 37 horas e media semanais, pero poden ampliarse porque se estás dedicada
a investigar un tema, non contabilizamos as horas polo reloxo, senón polo produto que estás
facendo. O tempo é moi elástico, tanto que se vai por arriba. Non é elástico de estirarse e de
encollerse, senón de estirarse, estirarse, estirarse. Sa función de investigación está regulada
por factores externos á universidade, pois a Universidade non o regula, non te pide uns
determinados rendementos, pero si te devolve en termos de recoñecemento, dun
determinado estatus (de sexenios) e isto non o fai a túa propia universidade, senón unha
organización de universidades. A Universidade recibe fondos polas investigacións que é capaz
de acreditar e entón en función do que ti achegache a ese informe das investigacións que se
fixeron, te devolve uns euros; en Humanidades, poucos, nas Exerimentais, moito máis. Ese
espazo está regulado con mecanismos externos e se a ti te apetece estar nesa roda, estás e
senón, estás fóra.
No terceiro é o voluntariado máximo porque a universidade o di nos estatutos, insiste moito,
ten un vicerreitorado especificamente dedicado a iso, pero non ten un recoñecemento desa
labor. É máis, os recoñecementos que ten, van en contra desa labor. Se ti podes acreditar
que das charlas, que fas proxectos de cooperación ou que estás en asociacións profesionais,
non vale nada. É unha cousa que queres facer pola túa conta, ainda que o fas dende o teu
posicionamento de membro da comunidade universitaria. Enténdese que o tes que facer, mais
non hai ningunha recompensa máis que a nivel persoal. Entón o fas porque estás convencida,
pero non porque a universidade estea contemplando ese espazo como un espazo propio e un
espazo de recoñecemento axeitado. Entón a comunidade universitaria en termos xerais non
se move nese sentido. Móvese no cumprimento das obrigas docentes e dos parámetros das
investigacións.
E a nivel persoal como docente, que vías estás empregando para fomentar o que é
a función social da Universidade? Que experiencias concretas destacarías?
Eu non son parangón desa parte comprometida. Cando nos chaman, por exemplo dun ANPA ou
dun centro educativo, vou. Dun xeito máis sistemático participo na Sociedade Galega de
Educación Ambiental dende a súa creación, estiven na directiva, vou ás reunións, fixemos un
estudo diagnóstico sobre a situación da educación ambiental en Galicia que nos solicitou a
Xunta de Galicia. Aí si que había unha conexión directa entre os meus saberes postos a
disposición dunha sociedade profesional para investigar o campo e mobilizar ese proceso de
auto recoñecemento da situación, de cousas que se podían facer, de proxectos a futuro,...
Estabamos todos moi metidos nese proxecto, o proxecto “Fénix”. Tamén demandar que
funcionen os organismos públicos que están abertos para a participación. Eu como parte da
comunidade universitaria teño que estar aí e en caso de que haxa un encargo específico,
facelo cos saberes que podes encamiñar para que se faga.
O feito de estar participando nesa investigación con profesionais e coas comunidades, fai que
nas clases tamén fales dos datos, de como está a situación. Se das clase de eduación
ambiental é máis claro que entra como contido. Se das clase doutras materiais, pode ser un
comentario máis periférico para demostrar que hai participación social, que non estamos nun
mundo onde nada se move. Porque a tónica xeral é bastante descreída de que se estean a
facer cousas en política, ou en educación; parece que non se está facendo nada. Estanse
facendo moitas cousas, pero están inhibidas na súa difusión ou moi metidas neses círculos e
non saen a maiores difusións desas experiencias. Así o groso da poboación dí que non se está
facendo nada.
Na súa exposición sobre a función social da universidade identifica algún elemento
que se representa un obstáculo para o seu axeitado funcionamento como pode ser
a falta de recoñecemento da labor do profesorado neste ámbito. Ademais destes,
identifica outros obstáculos para traballar neste camiño dunha universidade
comprometida?
A universidade, aínda que digan que estamos na nosa illa, non é unha illa, senón que está moi
entretecida con outros sectores dentro da formación e dentro do que poda ser o campo
profesional das áreas nas que a universidade pode ter pé na formación. E polo tanto está
dentro da sociedade. Se a sociedade no seu conxunto ten un comportamento ou unha actitude
pouco cooperante, pouco colaborativa, pouco participativa, porque os sinais que envían do
que hai que facer, de como hai que ver o mundo, cales son as loitas polas que hai que
mobilizarse, están máis centradas no individuo, no individual, en conseguir cousas materiais
para sentirse ben e non incentivan que para sentirte ben tes que facer que exista un certo
benestar na túa comunidade, e vas ampliando círculos, no meu centro, no meu barrio, no
meu país, no planeta. Se non hai esa iniciativa social alimentada dende o social, a xente vaise
quedando coas mensaxes que lle van chegando. “Ti mira polo teu; fai a túa carreira; para
sentirte ben tes que chegar a esta meta”. Entón ti vas detrás desas metas que te ven
marcando, porque non son auto xeradas. Non é que tidigas que queres publicar na revista de
maior impacto científico; á maioría da xente ocorriríaselle que moito mellor sería publicar na
de maior impacto social e difusión, é dicir, quero que me lea todo o mundo, pero non sucede
isto. Hai xente á que non lle importa que o que está investigando non lle interese máis que a
catro ou cinco persoas con tal de que sexa nesa revista de alto impacto científico e non lle
importa que ninguén máis saiba do tema no que está porque ao mellor ten moi boa conexión
cos organismos que xestionan os orzamentos e lle dan recursos para financiar os seus
proxectos. Non lle importa se ese proxecto ten despois impacto na comunidade ou non. Eu
estou nun grupo no que temos esa idea de compromiso, pero aínda téndoo, como a carga
moral de ter que facelo, as condicións de traballo que nos impoñen e que temos que seguir,
temos que ir correndo, non nos permite devolver as investigacións á comunidade que estamos
estudando. Porque temos que recoller moita infromación transformándoa en informes
oficiais, pero non dá tempo, a sociedade no contempla que necesitas tempo e tamén
financiamento para que elabores informes para outros difusores, para que esa información
chegue a máis público, para que outras persoas capten esa idea e a discorran e a elaboren
doutra maneira. Ás veces non se sabe a onde imos, con toda esta aboráxine de corre, corre,
corre, téñenos un pouco mareados.
E dende o punto de vista positivo, identifica algún elemento facilitador?
Ás veces veñen dos lados máis insospeitados. Da Unión Europea ou de organismos supra
administrativos que dan indicacións; pode ser porque outros países teñen outro modo de facer
as cousas e queren que todo vaia máis coordinado, por iso interpoñen programas, formas de
facer, de intercambiar ideas, que resultan en proxectos interesantes de coperación
internacional ou de facilitar o intercambio de docentes ou investigadores e ves outras
realidades, problemas e enfoques. Paréceme que todo o que sexa facilitar a mobilidade
paréceme importante para que as universidades saian dos seus cascaróns respectivos e que se
faga unha idea de en que mundo vivimos. Se non se sae, non se coñece absolutamente nada.
E cal é, dende o seu punto de vista, o compromiso do seu alumnado?
Véxoo bastante desmovilizado para cousas que lle afectan directamente, para canto máis en
cousas que afectan a nivel comunitario. Xa non digo se imos ao campo internacional, veno
moi distante. Penso que houbo unha época na que circulaban discursos ideoloxicamente moi
marcados e as persoas identíficábanse con eses discursos e agora está todo como máis
borroso. Hai persoas que teñen ese discurso ideoloxicamente moi marcado pero o seu
comportamento non é coherente; outros que teñen ese comportamento, pero o seu discurso
vai por outro lado. Estamos nunha época de descrédito sobre a propia expresión en palabra e
vai máis a querer pola vía dos feitos. Ao querer manifestiacións prácticas pola vía dos feitos
para demostrar as ideas, se non te moves, non vas a ver esas ideas. Etamos nunha caixa
pechada ou un calexón sen saída. Queres unha manifestación pero non te moves para ir a
buscala. Entón pensas que non existe. Eu creo que están descreídos, desmobilizados, non por
unha decisión propia libremente tomada de que non lles interese a política, as ideoloxías, o
compromiso social, senón inducida desde sectores con poder; non unha soa man negra, senón
unha forma de entender a distribución de recursos e a captación de recursos e facer as cousas
como lles poda parecer a un determinado grupo de persoas máis ou menos numeroso, inducen
esa crenza de que eu libremente decido non participar. Entón ti estás conforme porque o
decidiche ti libremente, pero realmente tampouco te funciona porque quen toma as decicións
as toma en contra ds teus principios.
Ás veces hai repuntes na mobilización do alumnado porque coincide algunha persoa ou grupo
ou porque suceden determinadas cousas ao redor dunha lexislación e teñen ideas moi
creativas para mobilizarse. Outras veces, simplemente siguen a corda de folga por isto, folga
polo outro. Pero non os vexo na mobilización de base, non participan en asoiacións. Cando
preguntamos se participan en asociacións, de 80 hai dúas ou tres mans erguidas. Pode que
haxa algún máis, pero non por vergonza que non levanten a man, senón que están totalmente
inhibidos da participación social; ao mellor están nun clube cultural ou deportivo e non o
asocian como estar nunha asociación.
Que complementariedades e alianzas se poden fomentar entre as ONGD e as
Universidades?
Hai varias, porque a universidade precisa estar conectada co exterior. Dentro da súa función
de formación ten un apartado que son as prácticas en entidades; na medida en que esas
entidades que están facendo proxectos profesionais existan e teñan convenios coa
universidade, facilita moito esa labor de conectar os coñecementos. Por outro lado, para
investigar. As empresas e onde están os profesionais que conectan co campo formativo da
universidade en investigación, tamén se presentan puntos de conexión. E xa na labor de
extensión, eu non o entendo só como que a universidade vai e lle conta os seus saber
máximos, senón que deixa entrar, que a universidade se faga permeable ás persoas que están
fóra, sexan profesionais ou non; hai xente que ten coñecementos ou saberes ou experiencias
que non ten porque ser graduado ou licenciado, pode presentar os seus proxectos nas aulas; é
dicir, deixar entrar a vida profesional, a vida social nas aulas. Ou en actividades
complementarias que a universidade fai habitualmente. Cursos de verán, outro tipo de cursos
ou iniciativas como por exemplo a experiencia de “USC en transición” que se iniciou hai tres
anos dentro da oficina de desenvolvemento sostible e que permite que desde aí o alumnado
tamén entre en contacto con cooperativas, con asociacións, co mundo profesional, para facer
cousas con eles o para que veñan a facer cousas na universidade, nun espazo no que a
comunidade universitaria móvese pero no seu tempo persoal. É a universidade quen o
organiza, pero non o fai como formación regrada dos seus grados, nin como investigación
propia, senón un espazo no que a universidade ten o compromiso de organizar cousas e de
conectar esas persoas que forman parte da comunidade universitaria, sexan profesores ou
profesoras, sexa persoal de administración e servizos, que poden colaborar coa marcha da
universidade, coa súa identidade, co que á universidade lle interesa, nese espazo máis difuso
que pode ser a extención.
Eu véxolle moitas conexións, moitas posibilidades. Agora, seguremante hai atrancos
burocráticos, os tempos, a cerrazón de determinadas persoas a abrir as aulas, a dificultade
para ceder espazos físicos ou da docencia das materias, etc. O interesante, localizar á persoa
xusta no momento xusto. Se atopas á persoa que está dando a materia precisa, nun contexto
favorable, nunha facultade favorable, cun grupo de persoas favorecedor, tes moitas máis
posibilidades que sendo a mesma facultade, as mesmas circunstancias, a mesma formación,
non atopar persoas favorables a esa idea ou a ese proxecto. Non ten que ver coa titulación,
coa tipo de xerarquías e escolas da universidade, nin con se é Coruña, Vigo, Santiago ou
Valladolid; ten que ver coas persoas e a súa traxectoria persoal.
De cara retomar o punto inicial do traballo que estamos realizando acerca de
estudar posibles vías de transversalizar a EpD nas materias da Universidade, que
precisaría o profesorado universitario para incorporar na súa actividade docente
contidos sobre outros contextos e realidades diferentes á galega?
Este departamento de Teoría e Historia da Educación e Pedagoxía Social. Dentro dese campo
hai moitas cousas que teñen que ver co desenolvemento comunitario, polo tanto totalmente.
Todos os que estamos no grupo SEPA somos os que estamos á volta destes temas. En calquera
das nosas materias podería ter cabida, porque nos xa temos esa visión. Hai materias que
especificamente son de desenvolvemento comunitario ou de desenvolvemento comunitario
rural e urbano, e aí encaixaría. Eu o próximo ano vou a dar unha materia de pedagoxía social
na que tamén; só que habería que coordinarse non vaia ser que esteamos dando o mesmo en
distintas materias. Rita Gradaílle e eu impartimos un curso de xénero e educación social,
onde tamén podería ser, ainda que temos menos aulas, menos espao docente no máster como
para encaixar. O ano pasado estiven cunha materia de educación en contextos rurais para
maxisterio que está de man do profesor Antón Costa e convidamos a mestres en exercicio
para falar do rural, pero nos queriamos que tiveran unha idea maior do desenvolvemento
rural en Galiza, tiñan que ter máis puntos de vista que non só as escolas e creo que o
alumnado precisa alguén que lle traslade esa idea, porque nós somos do sistema, entón non é
creible ,ainda que o digamos. Eu vin que non fumos capaces de trasladar iso; eu vin que só as
persoas que xa tiñan un pé fóra e que participaban de asociacións, da actividade cultural, do
que sucedían na súa contorna, eran capaces de transmitir iso de que a escola é unha cousiña
máis, non é sobre a que rota todo o desenvolvemento rural, senón que ten que haber políticas
integrais. Creo que é interesante que alguen que estea traballando sobre o terreo, que non
sexa só teórico e que non estea traballando sobre o terreo educativo -porque seón se produce
esa lgzaón que é dende a educacióm dende onde se vai a solucionar todo- visitara as aulas de
masisterio e falara de desenolvemento rural.
Eu tamén imparto unha materia de contextos educativos que é moi flexible para introducir
temas, para variar de temática e eu en función do horario dispoñible ou das cousas que
suceden durante o curso, pois meto uns temas ou outros. Este ano quixen introducir o de
contextos rurais, pero non me deu tempo. Planificándoo e estruturándoo entra o contexto
rural como un referente e me vale o contexto rural galego e me vale o contexto rural doutras
comunidades. Para algunhas actividades que acemos como saber buscar información
relevante sobre competencias educativas ou sobre elementos que teñen que ver co contexto
emprego materiais que elabora InteRed sobre comunidades indíxenas precisamente para
chocar co descoñecido, pois aí están os elementos que como profesionais teñen que
identificar e despois facer informes e demáis. Ese shock venlles ben. É outra paisaxe, outros
rasgos físicos no aspecto, pero ao mellor a problemática ven sendo similar ou está máis
agravada; hai moitos prexuizos que limar, moitas barreiras para entender o seu papel. E non
ven todavía que esa vaia ser unha posibilidade. Hai dez anos eu veía máis impulsado, polo
menos dende dende a Xunta de Galicia, o apoio a proxectos de cooperación; había moito máis
discurso teórico e de presentación de experienias de cooperación para o desenvolvemento e
ultimamente o vexo como máis oculto, non parece que sexa un tema de primeira liña de
interese, parece que interesa máis ocultalo ou non abordalo, deixar que as cousas vaian pola
inercia que colleron, pero a inercia polo rozamento finalmente acaba freando e parando a
bóla. Entón estamos nunha bóla practicamente parada. Non sei como o ves ti, pero o vexo
bastante parado...
Eu percibo unha tendencia a silenciar a política de cooperación internacional polo
medo ao discurso de “pobres de aquí contra pobres de alí”.
No fondo non hai unha perspectiva moi lograda do que é a política social, de que significa que
un estado sexa un estado social, de que significa servicios sociais universais. Non chegamos a
consolidar iso, imaxino que o ser humano é egoísta por condición básica de intentar sobrevivir
e entón tes a tendencia a pensar que é unha contienda de ou ti ou eu, probablemente
errónea, porque se non hai colaboración está máis abocado ao fracaso, porque se estás en
contienda e pensas que a contienda é o que te resolve, é porque tes un grupo de apoio. Non
pola contienda en si, senón polos que están gobernando as bases, as bases desa contienda, as
regras do xogo. Senón, a competencia en sí o que daría é a morte, ou as feridas de todo o
mundo. Todo o mundo acabaría mal.
Cara ao final da conversa Lucía manifesta que lle gustaría facer algo en colaboración con ESF.
Especificamente expresa a súa boa disposición a presentarse a alguna convocatoria que
permita levar a cabo algún proxecto conxunto e máis en xeral a aprender da visión técnica da
asociación e de como esa visión ten ou non perspectiva social. Tamén nos suxire contar con
profesorado universitario que poida colaborar con nós para potenciar a análise da información
recollida para este estudo, sacándolle maior partido. De feito, ela anímase a facelo nas
cuestións de xénero.
Entrevista a Miguel Pardellas
Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?
Son investigador en formación, tentando rematar a miña tese no doutorado de Educación
Ambiental. Ademais, participo como asesor no Proxecto de Hortas Urbanas da USC, no marco
do Programa USC en Transición.
En base á súa resposta á pregunta anterior, como entende a súa función como
docente? Ou dun xeito máis directo, para que lle pagan?
Nunha lectura estrita, non son docente... o meu papel na USC foi i é un tanto ambiguo, se
ben é certo que levo xa varios cursos desenvolvendo accións educativas diversas: docencia
puntual nalgunhas aulas sobre temas específicos (transición, decrecemento, educación
ambiental), sesións formativas a bolseiras/os e mesmo dinamización dalgunhas sesións
participativas en cursos de formación do profesorado. En todas estas sesións, o meu papel
como docente sempre tentou compaxinar unha mensaxe clara cunha dinámica participativa;
por unha parte, non se poden deixar escapar as ocasións en que un público -máis ou menos
cautivo, é certo... - está a túa disposición para escoitar un discurso distinto e, sen caer no
proselitismo, creo que cómpre aproveitar estes momentos para expoñer propostas que se
saian da norma; por outra parte, sempre entendín o papel do mestre de igual a igual, dando
opción aos participantes de achegar as súas ideas e desenvolver as súas propias teorías para
despois poder debatilas.
E cal é, dende o seu punto de vista, o compromiso do seu alumnado?
Desigual. Hai unha porcentaxe reducida do alumnado que ten interese e mesmo se implica
activamente nas aulas ou incluso en accións reivindicativas. Despois temos outra porción algo
maior que, sen moito entusiasmo, pode chegar tamén a interesarse e, se tes tempo e o
traballas, poden pasar ao colectivos de “implicados”. E finalmente temos a porcentaxe
restante, a máis elevada tristemente, que aínda que polo xeral respectuosa, non amosa
interese por nada do que expós...
Cómpre dicir que nos últimos anos hai un lixeiro aumento do alumnado máis comprometido,
pero moito menor do que cabería agardar na situación actual. Semella que a meirande parte
da comunidade estudantil está aínda nunha fase “autista” e, ate certo punto, infantil, como
non querendo ver que cando rematen a súa carreira vanse atopar cunha realidade moi dura
para a que non están preparados, nin organizados. Evidentemente, isto non é “culpa súa”...
Algo está facendo mal a universidade cando o seu alumnado vai a “remolque” da sociedade...
No seu traballo como docente, como pon o seu quefacer ao servizo da sociedade?
Pode compartirnos experiencias concretas?
Sempre entendín a miña labor profesional, na universidade ou en calquera outro ámbito,
como unha extensión da miña militancia ideolóxica; e no caso do meu papel puntual como
docente e investigador tento seguir a mesma lóxica.
Isto tradúcese nunha labor docente na que tento formular preguntas que precisen de
respostas colectivas, de forma que a base das aulas sexa mediante traballo grupal e
intercambio de experiencias. As propias dinámicas grupais proporcionan moitos elementos
para o debate.
Cales identifica como principais obstáculos para traballar neste camiño dunha
universidade comprometida?
A Universidade é coma un dinosaurio... Conta cunha estrutura xerárquica e pouco flexible,
con graves problemas de comunicación e de colaboración interna deficiente. Agora mesmo -
non sei se sempre- a universidade está demasiado preocupada polos seus problemas
(económicos, académicos) e pouco preocupada polos problemas da sociedade. Salvando
excepcións, non hai case investigación aplicada, entre outras cousas porque non hai
financiamento para este tipo de investigación...
Por outra parte, a situación actual da universidade está condicionada, como non podería ser
doutro xeiro pola situación dos servizos públicos, que dificulta aínda máis calquera cambio...
En calquera caso, isto non é escusa. Aínda en tempos de bonanza a universidade non estaba a
formar a persoas comprometidas e críticas, nin sequera preparadas para enfrontar os retos
que, como humanidade, temos por diante.
Iso si, coma sempre, hai excepcións moi loables. Profesores e profesoras que fan un excelente
traballo e están fondamente comprometidos coa transformación social.
E pola contra, cales identifica como elementos facilitadores?
A universidade non deixa de ser unha comunidade con xente hiperformada. O seu potencial é
moi grande e só con que a unha reducida parte desta comunidade se lle deixara desenvolver a
súa labor (o profesorado comprometido do que falabamos na anterior pregunta), xa sería
moito o avance.
Que complementariedades e alianzas considera que se poden fomentar entre as
ONGD e o profesorado universitario? Cal debería ser o papel de ambas entidades
(ONGD e centros educativos) nese proceso?
Entendo que as ONGD teñen un papel fundamental, especialmente á hora de traballar
contidos que, pola rixidez do sistema, non se poden introducir tan facilmente no temario
oficial. Sempre considerei importante que, precisamente as asociacións e ONGD deran co seu
traballo pasos que o profesorado non pode dar: traballar temáticas conflitivas, desenvolver
dinámicas que provoquen mobilización, etc.
Agora ben, nesta necesaria alianza, alén dos contidos transformadores, habería que buscar
tamén prácticas transformadoras, e para min isto tradúcese fundamentalmente en dous
aspectos: superar o modelo “tradicional” das sesións formativas e apostar por dinámicas
participativas e prácticas que xoguen con elementos vivenciais; e buscar proxectos
colaborativos que se traduzan nun traballo continuado no tempo.
Que precisaría para incorporar na súa actividade docente contidos sobre outros
contextos e realidades diferentes á galega? [Por exemplo: ESF traballa os temas de
soberanía alimentaria, dereito humano á auga, desenvolvemento local, auga e
saneamento, impulso de procesos participativos, redución da fenda de xénero, entre
outros, no Sur de Honduras. Sería posible introducir algún aspecto deses proxectos na
súa materia? Estaría disposto ou disposta?]
Por suposto que me interesaría introducir contidos doutras realidades, se ben, quero insistir
na necesidade de traballar con estes contidos en formatos participativos e vivenciais. Coñecer
como se desenvolve un proxecto en Honduras pode ser moi ilustrativo, pero non deixa de ser
información que xera espectadores pasivos.
Desenvolvendo algún tipo de dinámica na que os participantes se “sintan”
protagonistas e teñan que tomar decisións que lles afecten, directa ou indirectamente,
conseguiríase un maior impacto da actividade.
ENQUISA A ALFONSO GUTIÉRREZ (UVIGO)
• Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?
Las funciones de la universidad están establecidas perfectamente en varios documentos (por
ejemplo: en la Ley Orgánica 6/2001, de 21 de dieimbre, de Universidades; en los Estutos de
la Universidad de Vigo; y en Hernández -1995-) , pero de forma resumida podríamos
concretarlas en: formar y educar al alumnado de cara a su profesionalización, y contribuir al
desarrollo mediante la creación y difución de investigación.
Hernández, P.C. (1995). Diseñar y enseñar. Teoría y técnicas de la programación y el
proyecto docente. Madrid: Narcea.
• En base á súa resposta á pregunta anterior, como entende a súa función como docente?
Ou dun xeito máis directo, para que lle pagan?
Formar y educar al alumnado
Crear y difundir la investigación
Realizar tareas de gestión
• E cal é, dende o seu punto de vista, o compromiso do seu alumnado?
No lo tengo claro.
• No seu traballo como docente, como pon o seu quefacer ao servizo da sociedade? Pode
compartirnos experiencias concretas?
- Proporcionar a la sociedad alumnado competente y capaz de desempeñar un empleo digno.
• Cales identifica como principais obstáculos para traballar neste camiño dunha
universidade comprometida?
Poco interés para el profesorado.
Dificultad para incorporar contenidos específicos en tan amplia variablidad de materias del
sistema universitario
• E pola contra, cales identifica como elementos facilitadores?
La libertad de cátedra
• Que complementariedades e alianzas considera que se poden fomentar entre as ONGD e
o profesorado universitario? Cal debería ser o papel de ambas entidades (ONGD e centros
educativos) nese proceso?
En casos reales donde exista dicha complementariadad docente, consiedero que las ONGD
debe ser faciltadoras de las tareas del profesorado: ofreciendo materiales didácticos,
ofreciendose como institución donde desarrollar el practicum o trabajos de final de grado,
etc.
Pero todo ello, sólo en los casos donde realizarmente exista dicha complementariedad entre
las ONGD y las diferentes materias del sistema universidad. Considero que tratar de introducir
dichos aspectos "a calzador" puede ser contraproducente, produciéndose un efecto contrario
entre el alumnado.
• Que precisaría para incorporar na súa actividade docente contidos sobre outros
contextos e realidades diferentes á galega? [Por exemplo: ESF traballa os temas de
soberanía alimentaria, dereito humano á auga, desenvolvemento local, auga e
saneamento, impulso de procesos participativos, redución da fenda de xénero, entre
outros, no Sur de Honduras. Sería posible introducir algún aspecto deses proxectos na
súa materia? Estaría disposto ou disposta?]
Considero que no se puede incorporar ninguno de estos aspectos en mi materia.
ENQUISA A ANA Mª VELEIRO PÉREZ (UdC)
• Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?
Es la institución responsable de la formación cultural, científica y tecnológica posterior a la
etapa escolar. Esta formación ha de estar indisociablemente unida a la investigación puntera
en todos los ámbitos.
Si se trata de una universidad pública, como la UDC, ha de concebirse tam-bién como un
servicio público, a mi modo de ver, en dos sentidos. En primer lugar, ha de acoger y formar
hasta el final, sin exclusión, a todas las personas capacitadas intelectualmente para acceder a
este tipo de estudio. En segundo lugar, ha de revertir sus logros tanto de formación como de
investigación a la sociedad en general y a la comunidad social que la sostiene
económicamente en particular.
• En base á súa resposta á pregunta anterior, como entende a súa función como docente?
Ou dun xeito máis directo, para que lle pagan?
(Hasta el curso que recibí en el CUFIE de la UDC no me había planteado que entre los
atributos de mi función como docente estaba la educación para formar ciudadanos libres y
responsables, con todo lo que ello implica).
Mi función es formar al alumnado en mi ámbito científico. Esto supone los siguientes pasos.
En el primer año, el profesor ha de introducir al chico o chica en las disciplinas que van a ser
necesarias para el desempeño de su futura profesión, en los géneros discursivos propios de su
área y orientarle en el caso de detectar problemas en la organización de su trabajo personal.
Tras el primer curso, es el momento de suscitar en él el análisis crítico de las propuestas de la
especialidad. Finalmente, en los últimos años, el docente debe ayudar al estudiante a aplicar
todos los conocimientos recibidos a su futura profesión y, también, si ha lugar, debe
acompañarlo en los inicios de la investigación.
Creo que es relevante decir que he sido tutora desde hace varios años y que en esa faceta de
mi trabajo sí entiendo que mi función no solo se limita al acompañamiento académico del
alumno, sino también a su acompañamiento personal, siempre que el chico o chica lo
demande, claro.
• E cal é, dende o seu punto de vista, o compromiso do seu alumnado?
En el pasado he observado que los jóvenes actuales son hedonistas, inmaduros; tienen una
visión muy superficial de la vida, de la sociedad y de sí mismos. (Por supuesto, todas las
generalizaciones son injustas, siempre hay excepciones). Por tanto, me parece que el
compromiso de mi alumnado, en general, era escaso, pero no tengo datos objetivos para
afirmarlo.
No obstante, en estos dos últimos cursos me parece que los chicos de 18 años están
cambiando, posiblemente porque estén viendo en sus familias y en su entorno más próximo
las consecuencias de la crisis. Así, observo que se esfuerzan más en su trabajo y comienzan a
preocuparse de temas distintos a su ocio, como la política. Imagino que esta concienciación
social se se acabará reflejando en un mayor compromiso.
• No seu traballo como docente, como pon o seu quefacer ao servizo da sociedade? Pode
compartirnos experiencias concretas?
En primer lugar, me esfuerzo por hacer bien mi trabajo: me preocupo por explicar con
claridad, con orden, partiendo siempre de los conocimientos que los alumnos tienen; me
preocupo por determinar los contenidos más importantes del temario en función de su futura
formación –y no en función de mis gustos, intereses o ámbitos de investigación, como algún
docente hace--; me esfuerzo por acabar el temario; intento fomentar la participación de los
chicos; procuro ser amena con actividades distintas (pero solo las aplico en grupos pequeños);
dedico tiempo a programar la evaluación continua y a corregir; también me importa mucho
adecuar los instrumentos de evaluación a su nivel. En suma, de todo esto se deriva que cuido
la formación académica de mis alumnos. Lo entiendo como mi granito de area para que los
chicos sean buenos profesionales en el futuro (docentes, en mi caso).
En segundo lugar, también me preocupo de la faceta personal de todos los alumnos a los que
puedo acceder, sean o no tutorando míos. Les intento transmitir que me importan
individualmente, como personas. Para ello, trato de memorizar sus nombres (este curso tengo
más de doscientos y ya les he dicho que me resulta imposible, pero lo intento). También el
primer día de clase en los grupos pequeños hago siempre una actividad inicial de
conocimiento en la que les pido que elaboren un texto sobre ellos mismos, texto que luego
leemos en clase y cuyo contenido comentamos todos. Les dedico tiempo en tutorías a todos
mis alumnos, tanto en relación a su progreso académico como a aspectos personales que ellos
me quieran contar. Si alguno me ha contado algún problema de diverso tipo, le pregunto qué
tal va todo hasta que está solucionado. No obstante, estoy segura de que muchas de estas
cosas quedan fuera de la función de un docente de una universidad pública.
Por supuesto, también estoy muy al tanto de lo que les pasa a muchos de mis tutorandos. Si
tienen algún problema, no dudo en ponerme en contacto telefónico con ellos, como ya ha
sucedido más de una vez.
Además, soy responsable de la Atención a la Diversidad de mi centro y estoy pendiente de los
pocos alumnos discapacitados que tengo a mi cargo. Colaboro con la unidad del ADI de la
UDC, concretamente con una magnífica profesional que allí trabaja, Sonia Seijas, y ayudo a la
adaptación curricular de estos chicos y chicas.
• Cales identifica como principais obstáculos para traballar neste camiño dunha
universidade comprometida?
En primer lugar, la mayoría de los docentes de una universidad pública desconoce que una de
sus competencias profesionales sea la formación de ciudadanos reflexivos y críticos a todos
los niveles. En segundo lugar, el problema es que, en el caso de saberlo, le cuesta ver cómo
llevarlo a la práctica en su especialidad y sin politizar su relación con el alumnado (aspecto
este que a mí me parece muy importante). En tercer lugar, en el caso de que el docente esté
concienciado, no tiene tiempo material para replantear su docencia e investigación. En
cuarto lugar, sabe que no se le valorará este esfuerzo, tal y como están establecidos los
criterios de evaluación del profesorado universitario.
• E pola contra, cales identifica como elementos facilitadores?
Sin duda, la formación de los docentes en ese campo, tal y como está haciendo la UDC, y el
trabajo con otros docentes de su misma especialidad.
• Que complementariedades e alianzas considera que se poden fomentar entre as ONGD e
o profesorado universitario? Cal debería ser o papel de ambas entidades (ONGD e centros
educativos) nese proceso?
Obviamente, ONGD y Universidades somos complementarios. Las ONGD tienen contacto
directo con los colectivos que precisan atención y, además, tienen un conocimiento
imprescindible de sus necesidades reales y concretas (expresadas por los propios
destinatarios). Son, por tanto, la necesaria correa de transmisión entre la necesidad que hay
que atender y nuestra “sociedad desarrollada”.
Por su parte, la Universidad tiene la investigación, la innovación y también el personal bien
formado para solucionar muchos de los problemas que las comunidades receptoras planteen.
Esta complementariedad se podría materializar con la elaboración de proyectos conjuntos
como, por ejemplo, un congreso sobre el tema, proyectos de investigación-acción, etc.
• Que precisaría para incorporar na súa actividade docente contidos sobre outros
contextos e realidades diferentes á galega? [Por exemplo: ESF traballa os temas de
soberanía alimentaria, dereito humano á auga, desenvolvemento local, auga e
saneamento, impulso de procesos participativos, redución da fenda de xénero, entre
outros, no Sur de Honduras. Sería posible introducir algún aspecto deses proxectos na
súa materia? Estaría disposto ou disposta?]
Tras el curso impartido por vosotros en el CUFIE, voy a incorporar textos de educación para el
desarrollo, en una asignatura en la que imparto un taller de escritura, para eso preciso
documentos sobre esta temática. Este curso también estoy dirigiendo un trabajo fin de grado
de enseñanza de español para inmigrantes, para lo cual tengo que ponerme en contacto con
una ONGD local.
ENQUISA A ELENA VILA (UVIGO)
Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?
La principal función es la formación de personal cualificado, con recursos para actualizarse y
adaptarse a las necesidades que la sociedad demande en su profesión. De manera secundaria,
como es otra etapa formativa debe contribuir a su crecimiento personal y social, a ser más
responsable y consecuente con sus actos/decisiones. A relacionarse con otros adultos, y
adaptarse a esas nuevas relaciones. A que analicen y tomen conciencia de su situación como
colectivo dentro de la sociedad.
En base á súa resposta á pregunta anterior, como entende a súa función como
docente? Ou dun xeito máis directo, para que lle pagan?
Tengo dos vertientes, soy docente y dentro de este apartado dotarles de conocimientos y
sobre todo recursos para poder desarrollar de la mejor manera posible su profesión, darles
una visión de como puede evolucionar a medio plazo. Animarles a conocer lo que hacen en
otros países. Respecto a la parte investigadora, pretendo que entiendan que una parte
importante de la actualización de conocimientos y fundamentación de los mismos se
encuentran en los textos científicos, y es a ellos a los que deben recurrir para ser rigurosos y
tener capacidad de análisis de la cantidad de informaciones con las que son bombardeados.
Mantengo una clara separación entre la investigación y la formación de los alumnos, creo que
no deben valorarla hasta el final de su carrera, y corresponde a un tercer ciclo esta línea de
trabajo.
E cal é, dende o seu punto de vista, o compromiso do seu alumnado?
Creo que contadísimas excepciones su nivel de motivación es bajo, por lo que les lleva a
tener poco interés por aprender y centrarse principalmente en aprobar. No me siento
reflejada con ellos cuando yo fui estudiante.
No seu traballo como docente, como pon o seu quefacer ao servizo da sociedade?
Pode compartirnos experiencias concretas?
Considero a través de mis alumnos, estoy en constante formación para dotarles de múltiples
recursos, busco el mayor contacto con la realidad de su futuro profesional, hablo con ellos,
pregunto por inquietudes, e intento abordar situaciones que sean próximas a sus realidades.
Desde la investigación considero que hago aportaciones pero en apartados muy concretos de
las investigaciones.
Cales identifica como principais obstáculos para traballar neste camiño dunha
universidade comprometida?
Creo que fallan los valores morales y éticos de todos, y sobre todo la educación entendida en
el mayor de sus conceptos. La universidad estará comprometida si los que la integran están
comprometidos, es una institución formada por personas (somos su mayor activo intangible).
E pola contra, cales identifica como elementos facilitadores? Los vicerrectorados y las
actividades y políticas que ellos ejerzan. En su mano están las decisiones estratégicas.
Que complementariedades e alianzas considera que se poden fomentar entre as
ONGD e o profesorado universitario? Cal debería ser o papel de ambas entidades
(ONGD e centros educativos) nese proceso?
No he pensado en ello, así que en primer lugar hacerse más presentes en las facultades,
hablar con representantes de alumnos, para darse a conocer, y con los docentes con cursos
como el realizado, proponer colaboraciones en pequeños proyetos de la zona donde esté la
universidad.
Proponer campañas de ideas para proyectos a las facultades, y cursos de extensión
universitaria.
Que precisaría para incorporar na súa actividade docente contidos sobre outros
contextos e realidades diferentes á galega? [Por exemplo: ESF traballa os temas
de soberanía alimentaria, dereito humano á auga, desenvolvemento local, auga e
saneamento, impulso de procesos participativos, redución da fenda de xénero,
entre outros, no Sur de Honduras. Sería posible introducir algún aspecto deses
proxectos na súa materia? Estaría disposto ou disposta?]
Creo que la titulación es determinante para poder incorporar otros contenidos.
A mi me encantaría poder incluir proyectos con un marcado aspecto social, pero creo que
para ello tendría que valorar posibilidades con la ONG, pues así no dispongo de muchas ideas
o sobre todo formación.
Espero poder avanzar en estos aspectos manteniendo contacto con vosotros. Saludos y
gracias.
ENQUISA A JOSE ANTA (UDC)
Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?
Centro de generación y difusión del conocimiento, formación de técnicos con capacidad
crítica y con una base científica y tecnológica (en mi ámbito)
En base á súa resposta á pregunta anterior, como entende a súa función como
docente? Ou dun xeito máis directo, para que lle pagan?
Para que forme a los alumnos en una serie de competencias técnicas, científicas y sociales
E cal é, dende o seu punto de vista, o compromiso do seu alumnado?
El compromiso en promedio diría que es medio - bajo, especialmente en los grados en los que
imparto clase. Una parte importante del alumnado (40%-50%) intenta aprobar con la mayor
eficiencia posible, sin intereresarse especialmente por los contenidos de las materias. Sin
embargo, en la docencia de master, el porcentaje de gente interesada en la docencia es
mayor (70%-80%)
No seu traballo como docente, como pon o seu quefacer ao servizo da sociedade?
Pode compartirnos experiencias concretas?
A través de la formación técnica, científica y en valores (especialmente el pensamiento
crítico) de los alumnos
Cales identifica como principais obstáculos para traballar neste camiño dunha
universidade comprometida?
- No hay medios para fomentar el compromiso de los alumnos.
- A los docente no se le valora el trabajo necesario para conseguir comprometer a los
alumnos. A los alumnos no se le valorara el comprometerse
- No hay estrategias o servicios que faciliten que la universidad se comprometa más con la
sociedad. Por ejemplo, en algunos proyectos en los que se hace mucha transferencia
tecnológica (p.ej. a través de la redacción de normas o manuales de diseño de
infraestructuras que permitan mejoras ambientales / sociales / etc), no se hace un esfuerzo
de publicitarlo en los medios / hacerlo llegar a la sociedad.
E pola contra, cales identifica como elementos facilitadores?
El estar en un centro de formación de alumnos te permite llegar a ellos rápidamente. Estar en
posesión de conocimientos científicos y tecnológicos también se puede considerar un
elemento facilitador para poder trabajar en una universidad más comprometida
Que complementariedades e alianzas considera que se poden fomentar entre as
ONGD e o profesorado universitario? Cal debería ser o papel de ambas entidades
(ONGD e centros educativos) nese proceso?
Fundamentalmente las ONGD tienen una visión más transversal e integral de muchos
problemas y carecen de suficientes conocimientos técnicos (no todas) que sí dispone el
profesorado universitario.
Buscar sinergías y preparar unidades didácticas y estudios de caso que se puedan exponer en
las clases (formación reglada) y desarrollar cursos y seminarios de formación no reglada para
complementar la visión "obligatoria" que se ve en las clases.
• Que precisaría para incorporar na súa actividade docente contidos sobre outros
contextos e realidades diferentes á galega? [Por exemplo: ESF traballa os temas de
soberanía alimentaria, dereito humano á auga, desenvolvemento local, auga e
saneamento, impulso de procesos participativos, redución da fenda de xénero, entre
outros, no Sur de Honduras. Sería posible introducir algún aspecto deses proxectos na
súa materia? Estaría disposto ou disposta?]
Para incorporar contenidos en mis asignaturas de cooperación necesitaría dos cosas:
que ESF ofreciese ejemplos de qué material podría dar en algún seminario
que ESF da una imagen de confianza y seriedad
ENQUISA A PLACIDO LIZANCOS
Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?
En principio a Universidade antóllasenos como o ámbito ideal para contribuír ao
desenvolvemento da humanidade na perspectiva do ben común. Infelizmente a universidade
que coñecemos veu derivando basicamente cara á atención dos asuntos económicos da
sociedade. Nomeadamente á reprodución infinita do capital, mesmo sen discriminar se este
se concentra nunha poucas (e suxas) mans.
En base á súa resposta á pregunta anterior, como entende a súa función como
docente? Ou dun xeito máis directo, para que lle pagan?
O docente é un elemento clave no procesos de transmisión de coñecementos e actitudes.
Nesta orde de cousas mostrar outras realidades e adestrar aos estudantes no coñecemento
crítico e analítico do mundo é esencial. Non entendo ningunha outra postura profesional do
docente.
E cal é, dende o seu punto de vista, o compromiso do seu alumnado?
O alumnado debe ser axeitadamente estimulado. A miña experiencia persoal indícame que en
entornas educativas formais o estudante mostrase pasivo en tanto en entornas académicas
centrados no non formal a actividade é explosiva.
No seu traballo como docente, como pon o seu quefacer ao servizo da sociedade?
Pode compartirnos experiencias concretas?
Elixo como argumento de curso casos de estudio onde a compoñente social é predominante.
Así por exemplo, durante o presente cuadrimestre estamos a traballar no estudo da Torre de
David, o coñecido caso da torre de oficinas okupa por poboadores da favela de Caracas.
Nese caso de estudo xira toda a docencia.
Cales identifica como principais obstáculos para traballar neste camiño dunha
universidade comprometida?
Eu non vexo ningún atranco. Sempre encontro bibliografía axeitada, información abundante.
O principal atranco estriba en ser capaz de estimular aos estudantes no tema no que están a
traballar, como con calquera outro. Nos temas sociais debese procurar influír nos estudantes
ideoloxicamente.
Hai que favorecer a indución e aí, parar. Do contrario podemos ser contrapoducentes.
E pola contra, cales identifica como elementos facilitadores?
A actualidade dos asuntos tratados e mesmo que os temas tratados formen parte da axenda
vital dos estudantes ou da súa contorna familiar ou social.
Que complementariedades e alianzas considera que se poden fomentar entre as
ONGD e o profesorado universitario? Cal debería ser o papel de ambas entidades
(ONGD e centros educativos) nese proceso?
Eu traballo en alianza co ONGD Arquitectos sen Fronteiras. OS puntos de vista son moi
diferentes, aínda que se complementan. Eles teñen unha visión dirixida a obxectivo en tanto
eu como profesor teño como obxectivo a formación e o pensamento crítico.
Que precisaría para incorporar na súa actividade docente contidos sobre outros
contextos e realidades diferentes á galega? [Por exemplo: ESF traballa os temas
de soberanía alimentaria, dereito humano á auga, desenvolvemento local, auga e
saneamento, impulso de procesos participativos, redución da fenda de xénero,
entre outros, no Sur de Honduras. Sería posible introducir algún aspecto deses
proxectos na súa materia? Estaría disposto ou disposta?]
Eu teño realizado estancias en terreo traballando en proxectos reais. Vivín oito anos nun país
do terceiro mundo. A miña tese de doutoramento tivo por obxectivo o estudo de arquitectura
informais.
En xeral, todas estas compoñentes configuraron en min unha mentalidade aberta e
predisposta a comprender realidades diferentes á formal.
ENQUISA A RAÚL VILLA (UDC)
Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?
INCULCAR PRINCIPALMENTE CONOCIMIENTOS A LOS ALUMNOS
En base á súa resposta á pregunta anterior, como entende a súa función como
docente? Ou dun xeito máis directo, para que lle pagan?
PRINCIPALMENTE PARA INCULCAR CONOCIMIENTOS
E cal é, dende o seu punto de vista, o compromiso do seu alumnado?
EN LOS CURSOS SUPERIORES ES BUENO EL GRADO DE COMPROMISO
No seu traballo como docente, como pon o seu quefacer ao servizo da sociedade?
Pode compartirnos experiencias concretas?
PUES DIFICIL. INTENTO INCULCAR QUE SEAN CONSCIENTES DE LA OPORTUNIDAD QUE TIENEN
Cales identifica como principais obstáculos para traballar neste camiño dunha
universidade comprometida?
LA PASIVIDAD DE PROFESORES Y ALUMNOS. LA GENTE SE CENTRA EN EL CONOCIMIENTO
E pola contra, cales identifica como elementos facilitadores?
LAS NUEVAS TENDENCIAS DE LA SOCIEDAD
Que complementariedades e alianzas considera que se poden fomentar entre as
ONGD e o profesorado universitario? Cal debería ser o papel de ambas entidades
(ONGD e centros educativos) nese proceso?
TIENE QUE EXISTIR CONTACTO MUY DIRECTO, COMO EL DEL CURSO AL QUE ASISTÍ. PERO
DEBERÍA SER OBLIGATORIO PARA TODOS
Que precisaría para incorporar na súa actividade docente contidos sobre outros
contextos e realidades diferentes á galega? [Por exemplo: ESF traballa os temas
de soberanía alimentaria, dereito humano á auga, desenvolvemento local, auga e
saneamento, impulso de procesos participativos, redución da fenda de xénero,
entre outros, no Sur de Honduras. Sería posible introducir algún aspecto deses
proxectos na súa materia? Estaría disposto ou disposta?]
NO VEO FORMA DE INTRODUCIR ESOS TEMAS EN MIS MATERIAS TÉCNICAS DE INGENIERÍA NAVAL