HV-Midden-Holland
1
Vensters uit de Humanistische Canon
www.humanistischecanon.nl
Bespreking: 1 december 2015
Inleider: Peter de Wit
Venster Rede of emotie
Tijdsperiode 18e en 19e eeuw
Thema Humanisme en Romantiek
Belangrijke denkers
Rousseau authenticiteit en terug naar de natuur
Goethe het begrijpen van de persoonlijke groei
Humboldt bildung - in theorie en praktijk
Matthew Arnold een levenlang jezelf verwerkelijken
HV-Midden-Holland
2
Agenda
1. Het voorafje doel van de Canon
2. Humanisme en Romantiek
Venster 1 – Rede of emotie o Jean-Jacques Rousseau o Matthew Arnold
Venster 2 – Weimar humanisme o Johann Wolfgang von Goethe o Wilhelm von Humboldt
3. De hamvraag discussie en hedendaagse denkers
o Martha Nussbaum en Henk Oosterling
brengt dit venster mijn denken verder ?
oranje kantlijn: bron canontekst groene kantlijn: andere bronnen
HV-Midden-Holland
3
Het voorafje
Het namenrondje
heb ik ook uw emailadres ? o alle deelnemers kunnen de sheets per email krijgen
HV-Midden-Holland
4
Het voorafje
Humanistische Canon
35 vensters
Doel geschiedenis en actualiteit
o verder lezen
‘Het’ humanisme ligt nergens vast
o is historisch veranderlijk
Wat houdt humanisme dan in ?
Website HV vindt u dit belangrijke waarden ? zelfbeschikking verantwoordelijkheid redelijkheid
gelijkwaardigheid verdraagzaamheid solidariteit en rechtvaardigheid
dan bent u humanist !
HV-Midden-Holland
5
Het voorafje
Drie hoofdlijnen in de Canon
uitgangspunt: kritisch denken - vanuit menselijke vermogens
streven: sociale rechtvaardigheid
ideaal: ontplooiing van het individu
De drie pijlers van het HV-humanisme de combinatie
o zelf denken
geen autoriteit of geopenbaarde kennis
o samen leven
een politiek-moreel streven
o persoonlijke ontplooiing
levenskunst
HV-Midden-Holland
6
Tussen Verlichting en Romantiek
Waar voelt u zich meer mee verwant ?
Meer met de Romantiek
1-2-3-4-5 Meer met de Verlichting
voelen denken
het subjectieve het objectieve
de synthese en het holisme de analyse
het ambigue en ironische ondubbelzinnigheid en helderheid
kunst wetenschap
creativiteit nabootsing
het spirituele het materialistische
zin nut
kwaliteit kwantiteit
de mens als deel van natuur de mens staat boven de natuur
HV-Midden-Holland
7
De actualiteit
Het managementdenken in de politiek Trouw - 27 november 2015
Gabriël van den Brink hekelt het managementdenken
o middenpartijen zonder ideologische bevlogenheid
kiezers o verwachten duidelijke morele keuzes
Den Haag o technocratisch bestuursdenken
gevolg:
o breed levende onvrede over de politiek o vooral middenpartijen
HV-Midden-Holland
8
De Canon: Rede of emotie ?
Twee afbuigingen 1780 / 1800
Eerst nogmaals: de Verlichting de Encyclopedisten (+ 1750)
o alle menselijke kennis delen o het forum van wetenschappers
les philosophes: vrijheid-gelijkheid-broederschap
Kant (+ 1780) o durf te weten – een oproep tot intellectuele zelfstandigheid
gebruik de rede, aanvaard de grenzen
Twee van het humanisme afbuigende sporen 1. wetenschappelijk rationalisme
o sterke nadruk op de wetenschappelijk methode 2. emotioneel romanticisme
o sterke nadruk op het innerlijk, emoties, intuïtie
Verlies aan contact met humanistische uitgangspunten
HV-Midden-Holland
9
Een al te sterk rationalisme
Wetenschappelijk rationalisme pdw liever: rationalisme in de wetenschap Telescoop van Newton - 1670
1e spoor: nadruk op de wetenschappelijke methode een heilig verklaring van wetenschap
o rationaliteit, nut en technologie leidt tot al te stellig rationalisme
succes van de wetenschappelijke revolutie o vanaf 1550: empirische natuurwetenschappen - experimenten
sterrenkunde, wiskunde, natuurkunde, scheikunde, biologie o vanaf 1600: wetenschap als methode – rationalisme, empirisme o vanaf 1750: Encyclopedisten o vanaf 1750: industriële revolutie
uitvinding en toepassing van nieuwe productie technieken
Traditioneel humanistische uitgangspunten naar de achtergrond de intellectuele en morele vorming van het individu
o betekenis van kunst en cultuur
Voorloper van huidig wetenschappelijk humanisme
HV-Midden-Holland
10
Een al te sterke nadruk op emotie
Emotioneel romanticisme Caspar David Friedrich - 1820
2e spoor: nadruk op de eigen subjectieve beleving scherpe afwijzing van rede en universalisme
o het ‘kille’ rationalisme
nadruk op het eigen innerlijk en de emoties o niet: de zichtbare realiteit o wel: de verbeelding, droom, vergezicht
nadruk op het cultuurspecifieke o de unieke Volksgeist
nadruk op de natuur o oorspronkelijk en zuiver
Ook hier: traditioneel humanistische uitgangspunten naar de achtergrond een sterke relativering van het rationalisme
o én: van het algemeen menselijke - universele
Voorloper van huidig cultuurrelativisme
HV-Midden-Holland
11
Tussen wetenschap en romantiek
De gulden middenweg in de 18e en 19e eeuw
3e spoor: een middenweg tussen het rationele en de intuïtie
o zonder overdreven vertrouwen/wantrouwen in de rede
tussen natuur en mechanische o het gezonde verstand middenkoers van Aristoteles
Voorbeelden Jean-Jacques Rousseau + 1710-1780
o authenticiteit - vanuit het gevoel
Johann von Goethe + 1750-1830 o de levensloop - is niet netjes te ordenen
Wilhelm von Humboldt + 1770-1840 o morele vorming - vanuit de klassieke literatuur
Matthew Arnold + 1820-1890 o het beste uit jezelf halen o een vermogen en een plicht van ieder mens
HV-Midden-Holland
12
Jean-Jacques Rousseau + 1710-1780
Authenticiteit
Bekentenissen (+ 1780) beschrijft (terugblikkend) zijn leven
o als een brief aan de lezer
bekritiseert de maatschappij o nadruk op rede maakt onoprecht o streven naar luxe, naar schijn
daar tegenover o authenticiteit vanuit je unieke gevoel o je innerlijke stem is de enige juiste raadgever o enige bron van kennis over goed en kwaad o terug naar de natuur
voorgangers o Marcus Aurelius, Augustinus, de Montaigne
Autonomie niet alleen rede, verstand
ook je gevoel, je eigen innerlijke stem
HV-Midden-Holland
13
Weimar Humanisme
De Duitse Renaissance + 1780 Werner Jaeger - 1933
Hernieuwde belangstelling voor klassieke wortels Humanität
o vooral Griekse paideia brede menselijke, vooral geestelijke ontplooiing
o niet Romeinse humanitas sociale en politiek ontplooiing
Bildung o algemene ontwikkeling
cultureel, literair, natuurwetenschappen
Aandacht voor de persoonlijke geestelijke ontwikkeling daaruit voortvloeiende onderwijsopvatting
balans tussen o de unieke persoonlijkheid o kosmopolitisch denken - open voor andere culturen
HV-Midden-Holland
14
Goethe
Streven naar een volwaardig leven
Romantiek: het leven is niet netjes te ordenen Johann Wolfgang von Goethe 1814 Het leven is een soort gedicht - het heeft een begin en eind, maar een geheel is er niet
Obsessie voor persoonlijke groei Het lijden van de jonge Werther
o thema: niet de deugd, verstand, redelijkheid, burgerlijke orde
Faust o thema: ambitie en tevredenheid
Wilhelm Meisters Leerjaren -belangrijker- o thema: een rommelige persoonlijke ontwikkeling
vraag: waarom heb je niet voorkomen dat ik stomme fouten zou maken ? antwoord: adviezen zouden toch zinloos geweest zijn !
Bildungsroman o geen lineaire ontwikkeling van een individu
met fouten, verwarring, geluk, ambitie, vriendschap
Gedurende ons leven maken we nu eenmaal fouten
HV-Midden-Holland
15
Goethe
Geen volledig romantisch denker
Wat is genialiteit ? Goethe en Schiller - Weimar
genialiteit belangrijk bij de romantici o mooie resultaten, zonder veel inspanning o doorbreken van taboes
bij Goethe o hard werken, veel wordt afgewezen
Kosmopolitisch Om tot algemene verdraagzaamheid te komen
o laat de eigenaardigheid van individuele mensen en van verschillende volken rusten o wat werkelijk verdienstelijk is behoort aan de gehele mensheid toe
Verlangen naar coherentie streefde voor zichzelf het klassieke ideaal van eenheid en harmonie ma
o óók politieke macht om dingen gedaan te krijgen
Goethe: wordt jezelf
volg je eigen weg
HV-Midden-Holland
16
Humboldt (+ 1770 - 1840)
Bildung met als doel: menselijkheid
Leeft in rumoerig Europa Wilhelm von Humboldt
tijd van de Franse Revolutie (1789) o volkssouvereiniteit boven de monarch
ideeën van de Verlichting o vooral Rousseau
Pruisisch diplomaat en staatsman o o.a. secretaris-generaal Binnenlandse Zaken o werkt het idee van Bildung in het onderwijs uit
gericht op ontplooiing van alle krachten van de persoon
door ontmoeting met de klassieke wereld kunst, literatuur, toneel, talen, natuurwetenschappen, moraal
o hoger- en lageronderwijs niet primair richten op een beroep
hervormt het onderwijs o het humanistisch gymnasium naar Grieks model
met klassieke talen hoe meer talen, des te diverser je wereldbeeld
HV-Midden-Holland
17
Humboldt
Vorming leidt tot humaniteit
Liberaal-humanistische Bildung Onderwijs scheurkalender 2016 alles begint met individuele vrijheid
o wijst verregaande staatsinmenging af (J.S. Mill) o ook terughoudendheid van ouders (Rousseau)
kinderen eigen ontwikkeling toestaan
doel van opvoeden o vorming van een harmonieus karakter o een diversiteit aan vaardigheden stimuleren
humaniteit o resultaat van intellectuele én morele vorming o niet via de revolutie (zoals in Frankrijk)
om goed burger te kunnen worden o ontwikkelen van het innerlijk leven nodig o voor iedereen van belang
Ieder individu de kans volgens zijn innerlijke persoonlijkheid afhankelijk van zijn behoeften, mogelijkheden en grenzen
HV-Midden-Holland
18
Matthew Arnold + 1820 - 1890
Het streven naar perfectie
Culture and Anarchy (+ 1870) canon: een van de belangrijkste humanistische manifesten
Zijn humanistisch mensbeeld wat houdt een vervuld menselijk leven in ?
o een levenlang jezelf verwerkelijken en perfectioneren o een mens is nooit af
de klassieke humanistische opvatting over perfectie o harmonieuze ontplooiing van alle natuurlijke facetten o intellectuele ontwikkeling
opleiding en zelfstudie kennis van cultuur en geschiedenis
o sociale ontwikkeling vriendschap en liefde actieve rol in de maatschappij
Moreel gedrag hangt samen met kennis en vorming
HV-Midden-Holland
19
Matthew Arnold
Zijn cultuur kritiek
Als levensomstandigheden niet verbeteren anarchie 1. aristocratie - barbaren
o gericht op de buitenkant van hun rijkdom 2. middenklasse - filistijnen
o technische snufjes, status en pleziertjes 3. het volk - arbeidersklasse
o een deel ontworstelt armoede naar middenklasse o een deel lukt geen verbetering leidt tot anarchie
De maatschappelijke elite vormt geen culturele elite zijn hoop de enkelingen uit alle drie klassen
o tezamen een intellectuele en culturele voorhoede
voor de samenleving mogelijkheid van een grotere menselijkheid
Zijn culturele ideaal oproep onze menselijkheid te ontwikkelen
door onze esthetische, morele, sociale en intellectuele kanten te ontplooien
HV-Midden-Holland
20
Discussiepunt-1
Het zelf – het innerlijk kompas
Rousseau de mens is van nature goed
o je innerlijke stem is de enige juiste raadgever o enige bron van kennis over goed en kwaad
> < HV: de mens is van nature goed noch slecht o kan zelf over grote keuzes nadenken o zonder extern moreel kompas
hoe komt het innerlijk kompas tot stand ?
Goethe wordt jezelf
o volg je eigen weg o met al zijn rommeligheid
> < klassieke levenskunst: verander jezelf o oefen je in de manier van leven van jouw keuze
is er een kern of volg je je keuze ?
HV-Midden-Holland
21
Discussiepunt-2
Bildung met als doel: menselijkheid
Humboldt ontplooiing van alle krachten van de persoon
o door kunst, literatuur, toneel, talen, natuurwetenschappen, moraal
Arnold vorming van moreel gedrag door
o intellectuele kennis én sociale activiteit (doen)
draagt kennis van kunst/literatuur e.d. bij aan het doen van menselijkheid ?
Martha Nussbaum - in: ‘Niet voor de winst’ (2011) literatuur en kunst (liberal arts) in het onderwijs - géén naïef verband
o geesteswetenschappen - voor kritisch nadenken, argumenteren en debatteren o literatuur - je verplaatsen in andere perspectieven
Henk Oosterling - Rotterdam Vakmanstad, in: Humanitas nov. 2015 focus op kwaliteiten en talenten - in achterstandwijken
o extra les op mentaal, fysiek en sociaal gebied o filosofie, judo, koken, ecologie, techniek en cultuur
HV-Midden-Holland
22
De hamvraag
Brengen deze thema’s mijn denken verder ?
Jean-Jacques Rousseau autonomie
o is niet alleen rede, verstand o ook je gevoel, je eigen innerlijke stem
Johann von Goethe wordt jezelf
o het leven is niet netjes te ordenen o volg je eigen weg
Wilhelm von Humboldt vorming leidt tot humaniteit
o door ontmoeting met de klassieke wereld o kunst, literatuur, toneel, talen, natuurwetenschappen, moraal
Matthew Arnold zelf je menselijkheid ontwikkelen
o een vermogen en een plicht van ieder mens
HV-Midden-Holland
23
Tot slot
Dank voor uw inbreng
Een vrijwillige bijdrage van
3 euro stellen we zeer op prijs
volgende Humanistische Canon di 2 februari
pdw/dec.-2015