HISTORIAURREAHISTORIAURREA
LEHEN GIZARTEAK
Badakizu ...Badakizu ...1. Zer desberdintasun dago Historiaren eta Historiaurrearen artean?2. Noiz hasi zen Historiaurrea? Noiz arte iraun zuen?3. Gizakiaren sorrerari buruzko teoriarik ezagutzen al duzu?4. Iraganeko gizakia bizi izan zen leizerik bisitatu duzu? Nolakoa zen?5. Zein lanabes mota erabiltzen zen Historiaurrean?6. Zerez elikatzen ziren garai haietan?7. Neolito garaiko berezitasun nagusiena zein da?8. Zergatik utzi zioten Neolitoko gizakiek ibiltari izateari?9. Zein izan ziren gizakiek erabilitako lehen metalak?10. Zer da arkeologo bat? Eta paleontologo bat? Eta historialari bat?11. Non bilatuko zenuke ondorengo kasu bakoitzari buruzko
informazioa? a. Herri bat non dagoen jakiteko? b. Zer eguraldi egin behar duen jakiteko? c. Noiz jaio zinen jakiteko? d. Denda bat zabaltzeko zer egin behar den jakiteko? e. Kirol emaitzen berriak jasotzeko? f. Txikitan nolakoa zinen jakiteko? g. Historiaurreko gizakien berri jakiteko?
Informazio motaInformazio mota
Irudia
Grafikoa
Argazkia
Irudia
Grafikoa
Argazkia
Irudia
Grafikoa
Argazkia
Irudia
Plastikoa
Eskultura
Irudia
Plastikoa
Arkitektura
Irudia
Zuzenekoa
Dokumentua
Aztarnategian laneanAztarnategian lanean
FosilakFosilak
Egutegi desberdinak historian zeharEgutegi desberdinak historian zehar
Aro olinpikoaGreziarrek ospaturiko lehen olinpiada duena abiapuntutzat. K.a. 776. urteari dagokio.
Erromatarren aroaGertakaririk garrantzitsuena Erromako hiriaren eraikuntza izan zen (K.a..753. urtea).
EgutegiakEgutegiakHebraitarren aroa
(judutarren, israeldarren) egutegia Genesis-arekin hasten da (munduaren sorrerarekin euren iritziz). Sorrera hori K.a. 3761. urtean izan zen.
Horrela, gure 2007. urtea israeldarren 5768. urtea da.
Aro musulmanaGaur egun ere musu1manek erabiltzendutena eta abiapuntutzat HEGIRA duena. (Hegiraz ezagutzen dugu K.o. 622. urtean Mahomak La Meca-tik Medina-ra egin zuen ihesa).
Antzin Aroa
Antzin Aroa
Antzin Aroa
Erdi Aroa
Historia – Ardatz kronologikoaHistoria – Ardatz kronologikoa
Gizakiaren sorrerari buruzko ikuspegiak
Gizakiaren sorrerari buruzko ikuspegiak
Gaur egun onartua dago gizakiaren arbasoak primateak izan zirela.
1859. urtean Charles Darwin naturalista eta biologo britainiarrak “ Espezieen jatorria” liburua argitaratu zuen.
Ideiek iraultza eragin zuten: "... landareak eta animaliak (gizakia barne) emeki-emeki garatu ziren maila beheragoko formetatik edo forma sinpleagoetatik abiatuta.. .".
“Bizirik jarraitzen duten animaliak, ondoen adaptatzen edo egokitzen direnak dira”
Gizakiaren sorrera Kitxeetan
Gizakiaren sorrera Kitxeetan
(Yucatango herri bat)"", eta honela esan zuen sortzaileak: Heldu da garaia lana bukatzekoa, eta gu mantendu eta elikatu behar gaituztenak, morroi zibilizatuak, azal daitelela, ager dadila gizona (....)Arto hori eta zuriz egin zuten haren haragia eta arto-mamiz harenbeso eta hankak. Arto-mamia besterik ez zen sartu gure gurasoen haragian, sortu zituzten gizonen haragian."
“Kitxeen antzinako historiak”
Gizakiaren sorrera BiblianGizakiaren sorrera Biblian"Eta Jainkoak esan zuen: Egin dezagun gizona gure antz eta iduriko; menpera ditzala itsasoko arrainak, zeruko hegaztiak, animaliak eta lurra (...).Orduan, Jainkoak gizona egin zuen lurreko buztinez eta arnas egin zion, biziaren hatsa emanez.Eta jainkoak esan zuen: Ez da ona gizona bakarrik egotea (...) eta lo sakonean eorarazi zuen eta gizonak lo hartu zuen. Haren sahietsezurra (costilla) jainkoak emakumea egin eta gizonaren ondoan jarri zuen”.
Gizakiaren sorrera BrahmanismoanGizakiaren sorrera Brahmanismoan
“Mila begi, mila buru eta oin zituen erraldoi batez hitz egiten digu. Purusa deitzen zioten.
Baina jainkoek, bildurik, beraien buruari oparitan eskaintzearren, hil egin behar zutela pentsatu zuten. Baina erraldoia, hiltzerakoan, mila zatitan puskatu zen.
Zati hauetako bakoitzetik joan ziren sortzen guk ezagutzen ditugun gauza natural guztiak:
•Vedaren kantu eta goratzarre sakratuak,
•lurreko animaliak,
•lau gizaki motak,
•zerua, lurra,
•itsasoa,
•eguzkia, hodeiak, lau puntu kardinalak...”
Munduaren jatorriari buruzko teoriak-Laburpena
Munduaren jatorriari buruzko teoriak-Laburpena
Historiaurrea eta HistoriaHistoriaurrea eta Historia
Historiaurrea gizakia Lurrean agertu zenetik, lehen agiri idatziak agertu ziren arte (K.a. 3.000 urte ingurura arte)
Historia lehen agiri idatziak agertu zirenetik gaur egunera arte
Historiaurrea eta HistoriaHistoriaurrea eta Historia
2,5 milioi 120.000 35.000 10.000 7.000 4.000 1.000
Behe Paleolitoa
Erdi Paleolitoa
Goi Paleolitoa
Mesolitoa
Neolitoa
Brontze Aroa
Burdin Aroa
Paleolitoa
Harri Aroa Metal Aroa
Historiaurrea Historia
Lehen agiri idatziak
Historiaurrea eta HistoriaHistoriaurrea eta Historia
Historiaurrea gizakia Lurrean agertu zenetik, lehen agiri idatziak agertu ziren arte (K.a. 3.000 urte ingurura arte)
Historia lehen agiri idatziak agertu zirenetik gaur egunera arte
Historia - Ardatz kronologikoa
Historia - Ardatz kronologikoa
Gizakiaren sorreraGizakiaren sorrera
Gizakiaren sorrera eta hedapenaGizakiaren sorrera eta hedapena
Gizakiaren hedapena - 1Gizakiaren hedapena - 1
Gizakia, Afrikatik abiatuta, mundu guztira hedatu den espezie bakarra da
Gizakiaren hedapena - 2Gizakiaren hedapena - 2
Historiaurrea - PaleolitoaHistoriaurrea - Paleolitoa
Paleolitoa – Garai oooosssso luzeaPaleolitoa – Garai oooosssso luzea
Paleo = antzina Lito = harria
Paleolito = antzinako harri aroa Gizakiak harrizko lanabesak erabiltzen zituen Jarduera nagusiak: ehiza eta fruitu bilketa
Behe PaleolitikoaBehe PaleolitikoaHomo habilis
• Harrizko tresnak erabiltzen hasten da
• Sukarria erabiltzen zuten
• Taldeko bizimodua
• Fruitu bilketa
• Noizbehinka ehiza
Homo erectus
• Europaraino iristen da.
• Lanabes gutxi eta arruntak
• Taldeko antolaketa handiagoak (20 – 30) ehiza ugaritu
• Ibiltariak ziren ehizaren atzetik
•Ibaiertzetan bizi ziren
• Sua asmatu zuen; baliagarria haragia erretzeko, animaliengandik eta hotzetik babesteko
Erdi PaleolitoaErdi PaleolitoaNeanderthal gizakia
• Familia loturak zituzten klanetan bizi ziren
• Janaria, fruituak eta sustraiak, baina ehiza ohiko langintza bihurtzen da
• Lanabesak landuagoak: harria, zura, adarra
• Izotzaldiak, Europa izozpean, Leizetara joan ziren bizitzera
• Ibiltariak izaten jarraitu zuten, baina esparru txikiagoan
• Hildakoak hobiratzen hasi ziren, errituak eginez
Goi PaleolitoaGoi Paleolitoa
Kobazuloetan edo haitzuloetan margotzen hasten da garai honetanHomo Sapiens Sapiens edo Cro-Magnon
• Tribuetan bizi ziren
• Ehizatik bizi ziren: arkuak, geziak...
• Itsaso eta ibaiertzetan arrantza egiten zuten
• Lanabes ugari lehengai desberdinekin: harria, adarra, hezurra
• Larruzko arropak josteko, arrantzarako... tresna bereziak.
• Makilaz eta larruz eginiko etxoletan bizi ziren ibaiertzetan
•Animalia handien atzean ibiltariak
•Erlijioak garrantzi handia: hildakoak hobiratu baita
•Leizeetako pinturak
PaleolitoaPaleolitoa Zergatik ziren nomadak ? Bizi non ? Jantzi nola ? Jan zer ? Hizkuntzarik ? Erremintak ? Garai hartako asmakuntza
oso garrantzitsua ?
Euskal gizakien bizilekuakEuskal gizakien bizilekuak
Duela 80.000 – 100.000 urte inguruko
aztarnategiak
Duela 80.000 urte baino gutxiagoko
aztarnategiak (izotzaldian)
Ekain
Haitzabal
MurbaZuñiga
Lizarra
Mugerre
Irunberri
ArenazaKurtzia
SantimamiñeIzturitz
GatzarriaAitzbitarte
Lezetxiki
AltxerriEkainAtxuri
Paleolitoa Euskal HerrianPaleolitoa Euskal Herrian
Behe Paleolitoko aztarnarik gehienak non ?
Goi Paleolitokoak non ?
Paleolito garaiko arteaPaleolito garaiko artea
Arte erabilkorra
hezurretan, adarretan edo hartxabeletan
egindako irudiak (zintzilikarioak.
venusak..).
Labar-artea
kobazuloetako hormetan egindako irudiak (animaliak gehienetan, baina
zenbait lekutan baita giza irudiak
ere).
Paleolitoko aztarnategiakPaleolitoko aztarnategiak
Labar artea
Zona frankokantauriarra
Levanteko zona
NeolitoaNeolitoa
Neo = berria ( nuevo)
Lito = harria Neolito = harri
berriaren aroa Nolakoa da harri
berri hori ?
Neolito
Paleolito
Gizarte berriaGizarte berria
Ofizioa ?
Ofizioak ?
Ofizioak ? Ofizioak ?
Ofizioa ?
Jabetza pribatua
Pertsonen arteko desberdintasuna
Lanbideak... eta
desberdintasuna !
Lanbideak... eta
desberdintasuna !
Klase gizartea
Klase gizartea
Zer sortzen dute?
Neolitoko iraultzaNeolitoko iraultza Hemen bai aldaketa ! Lehen janaria lortzeko, ehiza
eta fruitu bilketa. Orain landareak erein eta
uzta bildu, animaliak etxean hasi.
Lehen animalien atzean, nomadak.
Orain sedentarioak. Herrixkak.
Lanabes berriak, haitzurrak, igitaiak, errotak, zertarako ?
Neolitoko iraultza, aldaketa
Neolitoko iraultza, aldaketa
Haziak erein ondoren, uzta bildu behar da,
Beraz, ...
Ez da beharrezkoa animaliak ehizatzea, etxean dauzkate
Sedentarioak badira, etxeak
gero eta hobeagoak izango
dira
Aleak (Grano) batu ondoren, hirina egin behar da errotarekin
Aleak (grano) gordetzeko zeramika
asmatzen dute
AldaketaAldaketa
Neolitoa
Aldaketa - IraultzaAldaketa - Iraultza
NeolitoaNeolitoa
NeolitoaNeolitoa
Neolitoko bizitza berriaNeolitoko bizitza berriaAsmakuntza berriak
Asmakuntza berriak non ?Asmakuntza berriak non ?
MESOPOTAMIA
Meso – erdia
Potamo - ibaia
Gaur egungo IRAK
Nekazaritzaren hedapenaNekazaritzaren hedapena
Mesopotamia
Duela zenbat
urte Euskal
Herrira?
Neolitikoko iraultzaren ondorioak
Neolitikoko iraultzaren ondorioak
Defensa beharra
Etxe bilketa
Bizileku finkoak
Demografia igoera
Produkzioa ugaritzea Zeramika
LAN BANAKETA
Merkataritza
Izadi-jainkoak
Ehungintza
TRESNERIA BERRIA
Gurpila ???
Lanabesak
Neolitoa - Trikuharrien kultura
Neolitoa - Trikuharrien kultura
Harrespila - Cromlech
Trikuharri eraikinaJentilarriak - Menhirrak
Trikuharria (dolmen)MEGALITOAK
Mega = handiLito = harri
Trikuharrien kulturaTrikuharrien kultura
Jentilarriko dolmenaAkolako dolmenaTxoritokietako
menhirra
Metal AroaMetal Aroa
Metal AroaMetal AroaLabe garaian
minerala urtzen da
Egin nahi den objetuaren forma duen molde batean, metal likidoa botatzen da.
Hoztutakoan, lortutako objetua leundu eta apaindu egiten da.
Metalen hedapenaMetalen hedapena
K.a. 2500K.a. 1600
K.a. 2100
K.a. 1500-1400
K.a. 1500
K.a. 1500K.a. 1300
Zeltak
• Gaur egungo Frantzia eta Alemania aldeko biztanleak ziren.
• Europan zehar sakabanatu ziren K.a. 1300 – 800 bitartean
• Eguraldi hobearen eta metalen bila etorri ziren .
• Ohituretako bat : hildakoak erre eta errautsak ontzi baten lurperatzea.
Iberoak
• Penintsularen hego-ekialdean bizi ziren K.a. VI – II mende bitartean.
• Desberdinak ziren baina bazituzten berdintasunak ere, agian greziarrekin eta feniziarrekin izandako hartu-emanak zirela eta.
• Burdinaren teknologia ezagutzen zuten.
Iberian PenintsulaIberian Penintsula
Euskal lurraldeetanEuskal lurraldeetan
Euskal tribuen kokapena erromatar geografoen arabera :
Gorriz: indoeroparren aurretikoak
Urdinez: zeltak
58
Iparraldeko herriek ekarritako ohiturak,
ilargiaren eta naturako elementuen gurtza indartu
zuten.
Iparraldeko herriek ekarritako ohiturak: leinuen buru gudari onena ezartzea.
Aginte sistema: Zaharren Kontseilua
Erliebea dela eta, abelazkuntza eta ehiza.Hileta monumentuetan lanabes gutxi aurkitu dira eta ezin izan da gauza askorik argitu.
Laborantza, jarduera ekonomiko nagusia, lurrak egokiak zirelako.Hainbat herrixka aurkitu dira (Burdin Arokoak).Merkataritzak ere bazuen garrantzia
59
La Hoya (Biasteri – La Guardia)La Hoya (Biasteri – La Guardia)
Iraganaren ikerlariakIraganaren ikerlariakBrontzea
Zertan ari dira ?
Zertan ari dira ?
Iraganaren ikertzaileakIraganaren ikertzaileak
Pertsonai hau oso garrantzitsua izan da
Euskal Herriaren iragana
aztertzerakoan.
Merezi du ikerketatxo bat egitea
Neurria: orri bat, alde bietatik
Historiaurrea DurangaldeanHistoriaurrea Durangaldean
Anboto inguruko mendietan (Untzillatx, Alluitz ) daude gizakiaren lehen aztarnak: Bolinkoba, Astokoba, Atxarte inguruko beste koba batzutan aurkitu izan dira.
Hau bazekien bai Joxe Migel Barandiaranek. Horregatik, bertako landa, haitz, kobak eta abar aztertu nahian zebilen.
Historiaurrea DurangaldeanHistoriaurrea Durangaldean
1931ean etorri zen Barandiaran Durangaldera, Abadiño aldera. Bere asmoa, Anboto inguruko kobazuloak ezagutzea zen: Atxarte eta Atx Txiki, Untzillatx ...
Untzillatxen, Kristo Andako ermita ondoan, Astokoba, Urrekoba eta Bolinkoba ikusi zituzten.
Atx Txikin, Albistei, Oialkoba, Kobailun eta Sorginkoba.
OhialkobaOhialkoba • giza eta animalia-hezurrak,
• zeramika, • sílex piezak, eta • ardi edo ahuntzaren
tibia hezur zati zapal bat erdian zulo batekin
• aurkitutako materialaren arabera, brontze aroan hainbat gorpu lurperatu zela bertan esan daiteke
ALBIZTEIALBIZTEI Atxarte barrenetik 75
metrotara aurkitzen da. lurrezko ontzi zakarrak ontzi zati txiki ugari giza falange bat (Hatzaparreko
hezurra) zeramika zatiak eta sukarri
lamina bat. aurkitu izan diren
elementuekin Neolitiko eta Brontze aroaren bitartean aurkitzen garela esan dezakegu
BOLINKOBABOLINKOBA
hezurrezko lantza bat. Ehiza markak ditu luzetara bost zatitan banaturik
Aurkezpenaren amaieraAurkezpenaren amaiera