7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 1/44
S....
W
l l
o
s
l v
•
q 0 t
dolp
feet
I..410
g1
p
I
P
II
^ 6
I P
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 2/44
Mexicáyotl: elperegrinaje desde
A ztla n i G ran bat alla en
Tabasco
Un collar para
Moctezuma Historia
tragedia
de Chac-X ulub-Chen De la
habilidad d e los naturales de
esta
Nueva Esp aña De cómo NO La
L ey d e Dios
W De la t radición de
Guadalupe, sermon yproceso
i H idalgo en G uadalajara;
dos visiones El cerco de Cuantla
Herolnas de la Indep endencia
i W infield Scott desem barca en
V eracruz Fusilar aJud rez?
El t in teriio de la R ef orm a L a
carroza
de sus m ajestades A u l lan
losperros enjojutla i Plorno
y acero sobr e L a Bufa
i Por firio suspira en Par is
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 3/44
EL PEREGRINAJE
DESDE AZTLAN
FER N A N D O A LVA R A D O TEZO ZÔ MO C 1 5 2 5
-
i ll
MEXICAYOTL
De córno I legaron a
T en och i t lan los ant iguos
m e x i t in . T é n o c h ,
A huéx o t l , X orn Irn it ly l o s
otros. L a le jana patria de
l o s n e x i c as . N o h a b la
parte a lguna donde n o
h u b i e s e g e n t e ' L o s
chichirnecas vivian en
cueros y desz u dos, s in
nada enc i rna , to m i sm o
h o m b r e
s qu e m u j e re s .
Qu iénes so i sy córno
v ivIs ? , los interpelaron los
t iaxcal tecas . Of rendar La
presa ensang rentada al sot .
AN2- 1 1325
NAciNuIr'rIo
DEl
querido hijito Techotlalia Coxcoxtzin, del
Quinahrzin Tlaitecatzin, cuando ya hacla
52 años que gobernaba Quinahrzin. Un
desccndicnre de Quinahrzin fuc aqud
Tlacomthua quc hie a Tiaxcallan a pekar
conua los españoles en 1519. Hasta en-
tonces hablan sido los propios señores
chichirnci.-as retzcucas quicnes criahan y
educahan a sus hijos, pero para educar a
rcchotLilLi hicicron vcnir una dania no-
ble natural Jr Coihuacan Jr Li genre
naiiva de nomhrc Papaloxuchriin. par.1
ue ella eneñara al principe TechorLi-
. 117.1
n Li iengua nahua.
la lengua del
rui reca; lo mismo que a portar VC Sti i flCfltJS
du lujo, t i 1111a, y m.IxtLir l , manta
bra-
guelo ceñlilor, al esrilo nahua. El fur ci
1
rL111tro quc haE,lo ci nahua. El knguajc
rr1n1v0
Jr l os r cr icuca . s foe c i popol oca ,
y Cl
pi uiiew en h bl r n hu foe el
JCC11OIL1II It7In
herrnanos menores mios; ojaLi no os cause
enlado oir de nuestros padres
ant epasa-
dos: los viejos chichiniccas mexicas no
fueron natunaics de aqui sino dc otra par-
to kjana por(
ue as i l o qu iso Dim N uest r r )
Señor . Y desde aquelLi lejirna patr ia vinie-
ron unos rras otros a entrar, estabkcerse
formar sus lares aqui en MCxico. El cOmo,
necesita expl icar lo i i i boca, mas no lo hará
ci corathn. Aigunos de estos mexicas, de
aquelia lejana parria de donde vinienon,
unos en pos de otros, con quienes prime-
ranicnte sc apalahraron aquclios ocho
grupos de macchu.tics (colonos scrvidn-
res), cuindo salicron y particron de su
patria lianiada La gran ciudad AzrIan
del Colhuacan anriguo. Pero no Fue on
una sold vez quc vinieron, ni en una par-
t ida que saiieron, ni en una sola jornada de
sol que [ legaron, ni una sob la ocasiOn en
que Se pusie r nn on camino.
Y aquI están aqucilos ocho gnipos de
rnacehuales que ahandonaron sus pueb los
y perrenencias, radii grupo de por sL A
causa de aqud apalabraniien to vi niero
U
I legando, no
oil
un did, .sino poco a pow.
AquI Cstán los quc primcro liegaron: ci
grupo de los xochimiicas ; c i segundo gru-
P0
que i i cgo fue c i J r ins c l ia icas; c i
g r upo c
l
ue iiego Fur ci de los rcpal lccas; c i
cuarro hie
Cl
de
105
acoihuac;
Cl
qunti tn
i legir f i ic ci dc los r iaihuicas;
Cl
scxto hic ci
de los riaxcaitecas; ci sCptimo ci Jr Ins
reorenancas;
d ocravo ci de los anIa(1ue-
flies. Y dcbeis saber aniados hcrmanos
niayorcs mios, arriados hermanos menu-
res rubs, que estos tie ios ochintik-js allii
se esrahiccieron en Xochimilco: y los
chaicas pasaron a csrabicccrsc oil y
los tcpaflccas on Tlacupan, pert Li cabczt
de señor io fue A zcapot za lco; l os acoihu i i s
se asentaron en Acoihuan Terzcuco;
y aquclios de los tiaihuicas directaincnre
fucron a asentarse en Acuauhn.ihuac quc
ahora iianiarnos Cuauhnáhuac;
51110
t am-
hiCn por todas his que hoy son t ierras dci
marqlics quc Haman de Ca.stiihi. A lex-
calian, quc hoy pronuncian 1 l.ixcalLin
tucron los tiaxcaltccas; y aquelios dc los
rcincnancas lundaron en lenanto Ic-
XOt
paico lcpopoihui y algunos
(IC
elLis
iiil 111,tititiifl I cnarico Aiiiaqiieinecitn.
At
uc1los Jr ins aniaque nies Rfloii inipanc-
C.LS
asentaronscc
11
Aiii.iqiuii
i(t .111.
UN CORAZON GUARDA EL RELATO
CS
ncccsar io que sep . i i s mis amado
hcriiianos mavorcs, mis .imados hernia
nos mcnor es, quc en ins t i cmpos anhiguos
hubo mu(bisima ni.is cantidad de genre
Jr
1 1
qIIc Iloy vxistc, scgun tin relicirn
Iflhlustr,III,
i)U
no hJI)id palic .tiguiia
dontic no hubicsc genre, pl ies sea cual sea
Ia pat t i- que pueda nicncionarse , al iI hahIa
genre.
Y
otra cosa sabc i iLU mi corazOn; Ci
coino .rntcs de rccihir Li pal.ibia de I )ios se
conducian los anuguos, pero Csra, cicrto
Cs. )o me Li rcscrvo, mi corazon guarda nil
CHICHIMECAS ANTE EL NOPAL
DE TUNAS COLORADAS
•
l ar i ibii i en esre . iño Lo il l icl iza ci re la-
to de Li iiisiina Jr como ikgaron y entra-
ron a ico Ten u ch titian los an tiguos
cliiclvneas niexit in. Cómo merecieron
ci Iug.ir
(ILIC
cr io ci I lopa] de tuna colorada
do ride ilegaron •itiuei los am iguos, dicz, tic
ribs, qur
W-1 1 1
.111 p reL ed iendo: ci pn mero
de cUos Li persona del lut iocl i , Cl
cuai ha-
cia las veces Jr *eie iinlitar;
Cl
segundo c i
Ahucxot l ; c i t c r ce r o c i Xom inud;
Cl cuirto
c i Ocelopan; c i (
1.111HO
ci Acaciri i ; ci scxro
ci 1c74161e11; ci scptirno
Cl
Luauhtiiquerz-
qui; ci noveno ci (ocilitiatli, yci dciiiio ii
Axoloiiu,i. En ci año 2-Casa fur cuando
l icgarori estos mexLcas, scgi . in lo rci icre ci
rekito t ic Li hisror ia (de los mexicas) arrc-
giad.i y compuesta por Domingo de San
Ant on Ch in ia]pah in . na t u r a l de Amaqu e-
nicc. in.
Y al io ra os di re cOmo merec ieron
se
poscsionaron del pals Mexico Tenuchi-
dan, amados hermanos rnayores mIos,
..
4
MEXICO EN dEN CRÔNIC S
-
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 4/44
v
4
I
:
:
j
I
f .1
f;;4
I IIr
.
C
dZ
*4'P
za.t•
'e
iirdi
L 4rL A
CA
te
e
LILeoe
7 L
c fidruai
Awt
7
t ti i
a ute] W ClZ
ya
4
relato. (Tuaiido arribaron, cuando lkga-
ion esas ocho parcialidadt s segi in vese del
arribo lie los grupos, ain no estaban sub-
d vididos en ocho parcialidades, sino tue
realmenre cuando aqul en Mexico hicie-
ron su rnorada en ci lugar donde creclan
aqucilos tupidos tulares, carrizalcs y pe-
ñascalcs... (destruiclo) otra gente distinra
vivieido aqu( de los liamados cliichi-
n ecas.
aqul esrán los chichimecas;
esros Vi -
vian en cueros
y
desnudos, sin nada enci-
ma, sino uno que otro harapo por todo
vestido, lo rnisuno mu
j eres quc hornbres.
Con ias carnes desnudas corno cuando
nacieron. P
LICS (dl caMi
inancra de vivir.
Ni aun un ináxtlail (bragueru ceñi(ior) te-
flLdII
encirna,
51
(]Lie alliLlb,lfl
OIl lOS
traseros en came viva sin que sintieran ci
nenor menoscabo. Otra cosa no sahian
Cstos. Fueroil encontrados por los tiaxcal-
tecas cuando liegaron. Y corno habrCis
dc
saber, ni is tmn.idos herruanos mayores,
mis amados herinanos menores, tucron
aqUellos los tiiLXc.aItccas los i j
tic prirn( ro se
les cnf'rcntaron y ks intcrpdaron: QuiC-
lIes
5015
y como vivis? , cuidron de cilos,
les dicromi educación y luego
les
ensenaron
a revcrenciar y idorar al Sol, porque antes
de que Imubieran Ilegado Los tlaxcalwcas no
adoraban a ninguna dcdad, plies no sa-
bI.rn nada de nada.
Y Li manera como adorahan al Sol,
que aprendieron de sus maestros los tiax-
caltecas, colt algunos Ia pracricahan
y
sa-
blan cimo adorar at Sol. Era que algunos
St
iuniiliahan trente aI Sol. Cuando aIi,i-
ban Li eabe-za flcchaban alguna cc)sa, ya
luera paaro
0 conejo, venado 0 inhni-
dad decosas más; si [a Ilecha habia hecho
el bhinco al drar, recogiiln y traian Ia presa
ensangrenrada a presenrársela al Sol. Lue-
go Li tomaban y La mostraban en alto al
Sol porqe era pama d que la hahian apre-
sado, porquc Cste era ci clios con el que se
alcauzaban las cosas de cacera y
esra ma-
nera cosrumbre general entre los
chichimecas que tue
to
clue les ensenaron
los riaxCaIrecas.
Respecto de sus pueblos o rierras don-
de tenian sus casas y habitaciones, hay que
dccir que no esrahan aqul en Mcxico Fe -
ruichritLin, sino que habitahan sohie una
de Lis verrienres de
Li
monrafia ilamada
PopocatCpeti. también a uno de los lados
de Li montana dicha Iztaccthuatl.
A .1li en la ni isina region, en Li cm ia del
monte ho
y
l iamado A maquem e, existIa ci
ara y adorarorio q ue liatnahan Chaichiub-
mOITiOZCO
(altar de la diosa Chaichiu-
rlicue) porque alli era adorada
y
reve-
renciada ci agua. 1-labitaban alLI los ma-
cehuales nornhrados xochtecas, olmecas,
quiyahuiztecas. cocoLcas.
Estas cuatro par-
cialidades muy perversas cran y dadas a [as
artes de la brujerLi; c ran magos qtie po-
dian roniar a voluntad aspecto de ficras y
bestias. TainbiCn eran brujos Liovedizos
que podIan provocar a voluiitad Li Iluvia;
La memoria
del pueb lo
náhuo tl quedo es tanipado
en cd ices innumerob les que
refieren poblamienios y
s o r p r s s
cran brujos nahualcs,
v
genres rnuy carni-
ceras. A éstos los p.lsarou dc largo los
tla.xcalrecas en su calimino. 1ctos cran los
quc pohiaban (londe boy es ci pueblo de
Aniaquemecan.
Peru los ciliellinIccas totolimpdnecas
y ailiaquellics, cuando arribaron adonde
boy es Anuqucniccan. ICShicicron heiite
liostilniente hasta desbaratarlos y (iestruir-
los, logrando hnalnwnrc dCS[X jalIOS de
SUS pueblos ticrras. Yd ct-rio quc cntonces
ha flIJl)dSC ChaicIiiuhnmoniozco ya
no
I I a
iiIoStr .isi, dcspués quc Iii tt)fl)diOfl los ama-
S
pOSCSlOfldiOfl del criro Chal-
chiuhmonioico. V Li raiuIi de Ilainar ai
CCitt) Am nac1ue me (r eve a ido ton p.IpcicS
i-ercm ]cs)
nia file pot titcostunhl)fe dc los
arna(luemIlcs ek rcvestir (Oil paflos de pa-
pc ics Ccrenloniales. Yl. i pobL ido vino a ser
A niaqucr nccari (donde esti Ci (Ciii) revcs-
tido con panos dc paj
el ceremonial . En
cuanto a los macchualcspobladures
quc
hahitaban estos Iugarcs dc anciguo, los
XOCl)tCCl5, los oirnccas, los quiyaIIUI2tCCaS
y Los cocolcas, La nIayoria se marchó cuan-
do fue conquisuda Arnaqucmnecan
y
ci
resro perm ancció en L i t icria.
MEXICO EN C I E N cRôNtcA
5
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 5/44
P
V
ow
-
:
d
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 6/44
x —
I
ga
I
.
..
.A..
•
•• •
•.
. , V \
.
.
.... è s...
q
-
J
£
• A•- - .
. ..
-•
ia
-
.
•--
.
.
\-
:- .........
4
did
4
rf......-.
:
-•.
- ?
\IIUIILLk
N
GRAN BAT.ALLA EN LA
PROVI.N
..CIAQ UE
NOMBRAN TABASCO
A HE
DIC)IO DE IA MANI:I tA coN(: liRR)
que ibamos. Y topainos todas Las capita-
flIJs
Y
esciiadroiies que nos iban a
busc.ar ,
y tralangrandes penachos y arambores y
trompctilLis.
y
[as caras alm;igradas, blan-
cas
y
pretas, y con grandes arcos
y flechas,
y Ian7Lc y roddas, y espadas como moo-
tanres de a dos manos, y i uius hondas
y
piedra
y
varas tosadas,
y
cada iino sus ar-
mas cokhadas de a god6ii;
y
ansI corno
Ilegaron a nosotros, corno eran gran les Cs
cuadrones que todas Las sabanas cubijan
y se vienen como rabiosos
y
nos cercan
por todas panes, y tiran tanta flecha
y
vara
y picdra que de La primera arremetida hi-
ricron más de setenta de los riuestros, y
con Lis lanzas pie con pie nos haclan mu-
cho daño, e un soldado niuri lueo tie un
flechazo clue le dieron pot ci oIdo, y no
hacian sino flechar e herir en los nuestros
y nosotros, con los tiros
y
escopecas
y
ha -
Ilescas y a grandes cscocadas no perdLirnos
pumo de [men pelear, y poco a poco,
desquc conocieron las estocadas,
Sc
apar-
taban de nosotros;
mis
era para flechar
n)as a su salvo, puesro que Mesa, el ani-
Ikro, coil tiros lcs nia16 muchos dellos,
porque como eran grandes escuadrones y
no se apartaban, daha en ellos a su placer,
y con rodos los males y heridos quc les
haciamos no los pudimos aparrar. Yo dije:
"Diego de Ordaz, parcccme que podemos
apechug;u- con cilos, porque verdadera-
men Ce sienten bien ci cortar de las espadas
y cstoc.idas, y por CStO
Sc
dcsvian aigo de
110S0tlt)S, por tcinoi driLis y pot inejor
U-
rarnos sus tkchas y varas tostadas y tantas
Piedras cumo granizos . Y rcspond[u que
no era
bud
ac uerdo, porque lubia para
cacti uno de
I1OSOCFOS
trescientus Uiciios; y
que no nos podnainos sostener con raiita
111 1111'111,1d;
y
ansI escahamos con clios sos-
teni&nduiios. Y acordatnos de nos allegar
cuann> pudieseinos a elios, como Se lo
habia dicho ai Ordaz, para dalles mal aim
de estocdas, y bjn
I0 siiiiieiui
cLIe
se
pasarori de Li pane tic una
CiiLiaga.
Y
en
todo
esCc
tidlflj)O, Cones, con Los de a Ca-
bailo, 1)0 VC1111, )
aunque Ic dese.ibaiiios y
cciii limos quc por ventura no ic hubiese
acaccido alu dcsastre. Acurdon-ie que
cuuido slibanius Los rims, que daban
Los i n&iios grandes si ihos e glicos y echaban
pa j
as
V
rierra en alto por
(1iC
110
VieSCifloS
ci daiio quc ks hacfamos: y rañLin aran-
Cartografia y côdices de Ia
época m uestran el v ioler i to
av on ce de u n a dv i l i zac ión
mov i da p ot la codi c i o y
la evangelixación
BE RNAL DIAl D E L C AS TILL0
8
bores
y
trompelillas c silbos y voces, y dc-
clan: "Alala, ALda." Estando en esco, vi-
rnos asomar los de a
cabal lo, y como
lbs gratides cscuadroncs cSLIb.ln embe be-
cidos d;mndonos guerra, rio nuiraron ran de
presto en
doSConlO V CiIiafl por las espal-
das, y como ci campo era iLino
y
los caba-
lleros buenos
y
los cabalios alguflos dellos
muy rcvuelros y corredorcs, datiles tan
buena mano y alancean a so ptaccr.Pucs
Ins que esc;Ibamos pelcando,desque los
V ilnos, nos dimos ranta priesa, los de a ca-
ballo por una parte
y
nosotros por otra,
que presto volvieron Las espaldas. E aqul
creycroti los indios quci caballo y ci caha-
lien) eran todo uno, como jamás habian
VISU
Cabaik)s. Iban aquciLis sabarus y
camx>s ilenos de ellos, y acognronse a
unos espesos montes que alli habIa.
Y
desque los hubinos dcsbaratado, Cortés
nos conito cómo no hablan podido vcnir
m presto por amor de una ciénaga, y
cómo estuvo peleando con otros escua-
drones de guerreros
antes
que a riosorros
l egascn. Y v enIan tres de los caballeros de
Pri,nera ç-uerra de Cortés
en la IV iier'a Esp aña.
L / o z
,eron Jiec/Jas
y
pica'ras
tan tas com o gra'n z os.
C'uración a'e los cabal/os
heria'os con ci unto d e un
i,i1io in ii erto. El g rito de
guerra "
jA lizlii , a/ala "
a caballo heridos, e cinco caballos. Y des-
i
puss de apeados debajo de unos árboles y
lCOlflJ)dfl0
ta tiatana
casas que alli estaban, dimos rnuchas g-
aras tostadas contra
ctas a [)tos por habernos dado aqudla vic-
toria can cumplida,
y
como era dIa de
aliestas, flechas contra
Nuestra Señora de Marzo liarnóse una vi-
liii que se pot-16, ci tienipo andando, Santa
scopetas creyeron que
Maria de la Victoria, ansi por scr dIa de
i cabailo
y
el caballero
Nuesrra Señora como por [a gran victoria
que tuvimos. Aquesta fue [a primera -
r iz todo uno
rra c
l
ue cuvimos en companIa de C ortés en
la Nueva Espafia. Y esro pasado, apreta-
mos las heridas a Los hesidos con paiios,
que ocr-a cosa no habia, y se curaron
los
caballos con qucmarks las hcridas con quc no ks pudiinos liacer pettier punto uk
unto de un indio de los muertos c lue abri- buenos guerreros hasta quc vinieron los de
mos para sacarle ci unto; y fuimos a ver los a cabailo. Y
ircndirnos cinco indios
y
los
inuercos que habla por ci campo, y eran dos dellos capitalies,
y
cofllo era tarde y
rnis de ochocientos, y todos los miIs de harros de peiear, y no habiamos conudo,
esracadas, y ocros de los ciros y escopctas y nos volvimos al real,
y
Iucgo enrerramos
ballestas,
y
muchos estaban mcdio niucr- dos soldados que iban hrdos por Li gar_
rosy tenclidos, pucs doride anduvieron
los g.Inta y ocr)) pot
CLodu y quenunos6S
de a caballo habIa buen recaudo dellos heridas a los demis y a los caballos con d
muertos y otros que
andose de las heridas. unto del indio, y pusimos buenas vcLs y
Escuvimos en esra bataila sobre una hora, escuchas, y ccnamos y reposarnos.
MX oINChNCRONCA. 17
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 7/44
%-
l
I 1
b 1I .
_
'
:.F - _
3- .::-
4
k
-
'
.
:
1
r.
1 I
i
.1
.
II
•
:.
1 114q
f\
-
I
rIId11I?
•
.•
•
;.II_.Ih;
fl
-
4
O
IL
/\.4
.
I Iç ,
:
-11-1-t.•--
Pc1
i
- •
•.4-
IllfW 'If ,ff # R U"W
1 f
• '4
(/JI)/I , ,J/J
f
L
l
I
l o l l
•
_--- -----
i'1°inNOTEZ
ow l ,
, NY
VT 0 11 LCORTGtM
? VTQDAL MESsI O
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 8/44
Ulu
l
oot
LT
..
L
si
UN COLLAR
PARA
MOCTEZUA4A
HERNAN CORTES /1519
Iztiipii/ipii
.1 1 lexiciilciliç1(L
Jt' JOCi)t//lill , ci1l(ljl(Ies
i)iajestilusils. (/,la
c1 l/zt( l il
fiJi: (lll( /)ll (fl/C
piiea eii
poi- ('I/il
49('/()
( 1 1 1
ii
Il p(n:
Nos
.il/I() it
lee/f) ,'
ilijilel
se el
ji1oete:.ulli(l, 1?)? IElstt
T 1 N 1
iR..\
I
. 5 A
R i\I
It
In I
\PAIAI'A IR
1 1
o iiiil vecino'; Li iu.il
i 'st. i
en I.i co-
c.i de
un.i
I.
ulu
s,ilda r,iiIe, Li iutad
denuo or
C
.igud V Li
0 1 1 . 1 I I I I
t.id en Li l ie-
ua
urin,
licile ci st itor
dclI.i
Ufldscasas
IiIICV.iS
L iC dill)
1)0 CSUL)
acahadas,
qu o
Soil Id )
hLLcil.1S
(011)0
105 fliejOfes
1k
Esp. i -
a. digo dr graiides
y
lien
Lihr.iiLis, asI dc
obia de
LdIiIeiia ci>juo
de caupintcrLi v
SLUI ' l i iS,
Y
Clii
plilfliLfltLb
I)LId
uRic) gcierii
(IC
.SCR'liii'
dc
Xi Cjit() Iii,ISOI1L'J
Lb
i )ttdS (05.4.' i i( . iS
qILI '
CII j i.ina
115.41) (I I
Lb
L.LSd.S, dc ii lit)
L b ( IC I )( ' l l
iCliC
CI I 1)1111105
L' t i . t I i t )s .ilttb V
.4Ih1j)
j iJIli liCs
Il1iI' tICSLi)S.
de
1 1 1 k
I i i '
i
1 ) 4 ) 1 1 5
1 1 ) 1
CS 0i0(tb.L5 .151-
ni knio .i Ibe IL iS
de aI.i
ii
ike 1 1 1 1 1 y
n
1 . i b t
adac. con sos 1st.
. t l
c i
is
Ii asta lo h>iido.
Iiciie
Lull
I11UV
gf.uikic liucria
)Lli)tL)
L i
t..ls,u, V s
ii
In
cli.I
UI)
mir.uiIor di miii
1005145
iOilCiIUlCS
5' S.Li. iN
V
delhI1) LIe Ia
I1UCIt.l
Lii).)
lflhlV
gu
.L)I1I(
, i lhcrC.I (IL'
agud
iluk1 , 11)111
1 LhlduaJ.i. v
Lb
pu dcs delia
de g
c1 l i
ll
cml eiI.i, e
. i iR'dL-d(tr deII.i
1 1 ) 1 dli-
dell
L A C
HIHV
bLICII
5I1Cl()
L u d i i 1 1 , L d l i 1 . 1 1 1 . 1 1 1 -
cho
1111C pLICl ICh) i i por
d
CUdt
Ii)
p.hedl l t IO
se,
V I kIll' tIC
L'll.11II j
tLI:lt0.R Chili'S
(1UC
Sill) Ill
touR) 11111
V
SL'tSi. cubs.
e Li
011.1 p.11
II' (III .illdClL,
Ilk ti Li
pared LIC Li
i
uert.i
5.1
1 4 1 ( 1 ( 1 I . t l i r a i l
I)
lie
.111.15
con
U l 1 . i s
vergas.
v (let
I.b
dellas
t
dO de .ii
hOLCLI.LS )'
yei has
iiloI1s, V
dentro
to
i,i .ilIn tca Iiii
1 1 1 1 4 1
liti
I ) C S L . i l I L l
V I1 I1JJ I .LS . iVCS, i
Bi
1(111)0
Livaneos
V
cC[CCtdS \
1'hlCIOS
(IL'
av Is
de .igu.u;
V
IIltdS
IlLic
intuiias
V C(CS
C a s t
C L I I
uCi I C l
apla.
diii despi te' .
1 1 1 1 1 '
.1
i .I.i ILIILLJ
lie
guL.
1 . 4 1
ii. V .1
iiii dii Irgila
. ih lddd,l
(' l iii 1 '
1)4)1
] i.ili.ida quc
v.i
por
unedRi
dest.0
di. . Li
l4gLuI1a
(I l)S I()L1.LS, tast, i
1 1 0 . l 1
.1
1 .4
gIJI) C11141.1d LII ICiIl I\ i i l Iui,
ijile
cSl.i
tutu-
l I . iL i . 4 ( ' 1 )
IIICJHi (IC
Li LIIL Li LLuuLl;
1 , i ( 1 1 , 1 1
LiI/,i(l.l
CS till .1111
iii
M
Il l '. l,iI)i.LS, V
1 1 1 1 1 5
brll
iie puc:dent
in por rod.t
ella
th, ho d1' 1:. th, ill it .1 Li
[
)jr, V (Al iSt.b
dos
I e g l u . t '
t ic Li UI),
1 1 . 4 1
IC
V
LII
Li
(Ith.l (IC h . i
(II
-
(lid (.IL/..4Ll.t
('51.111(iLS
L i Uhl.i
delLis,
illic
Si' I I ICC
M C S L C . l I S h l ig U . C s t , L l u t i-
(l ,Rl.i l .t
111.0011
1 , 1 1 1 C
LIL'll,l
lcntro ( Ic
[it
di -
(IU l,iiiiii.i,
I
1 . 4 5 i)ti .1'. LII)'., qiuc
se
ILiman Ia
iiii.i
NI L
1 . 1 1 . 1 V I.i
titii I
l i l i ,hIIl()IIUIhiCO,
('5-
( . 1 1 1
iii IA
'st.I dE 11.1,
y
i iuiit 1 1 . 1 5
(dS.ls
dehl,ic
& I C I I I I ( )
'Ii
l
41i.i.
.i
)] iulil ' I.I
lttll,iLI
d('st.i '
lillil I .1 ii Is 1 1 1 1 1
liii
is,
V
l . i 5 C i l 1 I
I L L , )
[rnperodor de la nocicn
aiteca, Moctezunia se
presenta comb un nuclo
de arrogando,
P e n i o r
y 9enhi I ezo
di.' seis
1 1 1 1 1 , V
L i
CICCId
chaIn)
I)
011(0
i i i i i S'I 'LIl1(IS, v
ol
iiht
hiiciioc
cdiii-
C it)S
dc
C a S . L S
y
toures,Cn
epc: eiitI Lb ( .as
do
los
SCIIOfCS V
persi)11a5
prilicipales v
de
I J S
(IC
5 1 1 m C Z ( 1 1 1 L l d S
11
orattlrRss donde
oIIAI,S tiL'fll'fl
SOS
1 ( 1 1 ) 1 0 5 . In
C'.tiLs
dades
ha y
1 1 1 1 I L1 1 0 I
hail) (Ic
sal . (JU('
li.iren
del
a gu a
(IC
1 . 1 c i
iiiia [dgun.i tie
L a
supertìcie
(.]Lie ( 'SRI
oil
Li (terra
(Ilir
btlll.l
la laglifl i; la
u.d
1111(d)
Cii (Lena
IllilfiCLi V
Ii,kCil
P 't
lies
de 1.1
( 1 1 1 1 1 . 4 5 . 4 1 .
(jill
vrnden
p.ua
l o s .
I1l1r11lC'.
y 1 1 . 1 1 . 1
lucia tie a conlarcil. I
L S i
segul
Li ducli.i calziid,t, v a iiicdi.i kgua M)
[
C
s Jr
lleg.ir
A
cuetpii de Li
C L
udad tie
• [enuxtitahl.
.t Ii
eiitr. id. i ( Ic ot la
(Inc s iene a dar
(I'
Li luerra
l iurnic
a
rsia
01
1U, esta
l i i i I1 ILL\ ' t iui 'r te
haluarie CL) )
lIllues. icr. ado
Jr MU
M
c tic ns csr;ndos.
((lii SLi
pft'tll
. i ln lCiiadc)
01 (i)d.1
Li ceo_a
(]RC R)111.1
(0)1
. Inlh), lS
calz.id,is,
y
lb tiefie
Ill iS (Ic
dos ptui 't
las. Uli.l
)i)1
di) ClItidil V
ntu.I
or
do SAL-11. Aqui
1 1 1 C
SaIlL I011
a ser
y
.i talc
.ti
ttst.i u i i u l
homl ires pnincipales.
ciii-
dad,iiic
IS 1k
Ii diclia ciudad, rodos
tdos
(IC
1 1 1 1 . 1
manera V
11.ihit0
se g L in
511 (05-
i lu i l lhR' , hur l) r ico; s '
llr.idi>
'
a m e
Lihidr .
11114) pOF si
[.41 1.1. ('I)
1IL'iih1lI1 ,l
lilt,
LUll (rrell loh)l. l ( j i l l ' ( 'nI le elLIs
S C 1 1 5 . 1 1 1 1 1 -
Liii),
(
L
U C
I
)OU
I d ( . d L l . ) 1 1 1 ) 0
l a 1 1 1 , 4 1 1 1 )
I ' l l
Li tk'-
nu,i v Li bes aha; v
.Li ('sOlVe I".pei.iuiiL
i
1 1 1
iun,i
hora Lista
clue
cada
(liii)
tilLese
Sli (('IC-
mont.i.
I
V . 1 1 1 1 1 0 L . i
CLlld,id
cSi.i mu
puente
tie
uiiadera
tie
duei.
l ) 1 ' . c ) '
Jr
,iik
1 1 1
LI, V OI ; i Ihi
t'St.i
ahit'rta Li
1.1lI.id.1.
plUI jue
Irligit
lihgiin ('I
LgLl i
(Ii
( ' l i l Ian v
s .11IF,
1
)1))-
110C cicIC V
l)IL'llLLi. i ,
yt.uuhocn
por Lonia-
Ici.i de Li
i.uudai, porqiir
iILili.i11 5
punch
Lhi i tb v igas
fitly
Iurlig.is
V
.iilLIi,iS,
( I C
([IlL L 1
d icha
iCfltC esta
I ic,'cl i. i , todas I.ic
VCtC'.
L ie qu ICR' U . i
dcstas I
in
0 1 1 1 4
'
I)"[
totl,i
Li
LILIII.itI ,
Lil]ill)
, ide l , in te , e n Li
R - 1 - 1 1 1 0 1 1
(jill
( IC l .tS Cosa,
delL1 Lire,
V L I C S I a . L I
I l f.i
S e t . 1 .
Pasado ('%tL'1
1
11CHIC, (LOS '. . i l I () a
h L L .
jiiti
ii1jllCI
SCIIOL
i
hId /Uhli.i
(UI) Lista (It)' .
CICI l tOS
SCI I I1 I ( 'S,
(ildO '
d C S I . ,L l fO S 5 '
VCSt Id,
I' .
tie oira
l ibrea
o nianeia
dc
iop.i,
asinlisiui
hicu rica
.i 551 050, V ilLS
qite Ia
ILL'
lii'.
otuos; V
VL iiLLfl
en
do '.
p rc i c es uonc s .
0115
.i rn
Ill
. 1 1 1 ) 1 '
A l a s .
pa rei le
Lii '
. 1 C . 1 1
1 C . ( j L i C ( ' S
n)uV
.tu1C[i.l V
111UV
IieiIiUS.L
V
derC( h.t,
llC
(IC
LIII (.41)0 Se p.irecc
'I
otio.
V
tiCi)C (II) .
(ClC1l) .S
dc
legulil.
v ( Ic
ia
iina
N f lC
V L I e L
0(1a nun'
hucna.c
y
LZra l ldcS
CASAN Al i L ie
)1)0S( ' I1 t i1 l1 ieh1105 Con l i )
Lie
iilCiqilIi.I.5 V
C l
diclic)
Miuiicituiiia
vcni.i pc)r
illedii) de Ia
CdIll'
CULl (IL)'. senorcs.
Cl
11110 .1
Ii
111,100
dereIha
v
el orro a
Li izquierda; (IC Los cua-
(loYcleiltoS St'/iol'es
I'iljai' Il lU'l')'i(
,V
l)I .cili Iil,
cerejiloil il
i/c
los
piiiii l/nile.c.
elhi'ilz.11
Solo,
/)C)'U (lt"flit'/lOS
5('J/O)'('S
( /1(1 (011 CI
I/fit/i 11/C
(/etuz'iero;/
CO/i
his
1 Iil1i0s
il1'(l
if
1/C 110
lo
Ii')Cit5'.
Li
cill/)e) ut(IOl iiiiicsti tI
sit
(Uo l /)O,
(lice.'
So l
iioriitl
Y
/)tl//e(/)IC i/C CilI /l(
3
/11E1 SO,
( 0111(1 lOS.
IIs.
C I
11114) Cli .0 1 k h
SdhicU P
antie
thur
IIIJC
I L I C
nil' hahhl
s.i
idci,i
LihLu
ll
his ,iuud.is. '
el
(I
t
1 0
CIA
hCFi)l,i I)i) di J I L 1
10 N thR' i ,J.U-
1 1 1 , 1 , Sl iioi (Ic
aquchl.0
i
uud.id Jr b t . ip . i lap . t ,
de don
dc vu
ii'
I dia i iahi. i pail
ido:
no-
t ICS vest idos
dl
U i ld fl1;i I iL'i ;i , e X C e } ) 1 0
MESICO
EN
(lEN C(ONICA
9
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 9/44
ocI
L P tL O
oyou i
n los islote
nàhuoc
ci i\lutc7uln.l.
] L 1 C i ha
(JJ2td0, V lOS
otros
scIi&)IC'
tIcsc.i zo s:
catia uno le t levai) l de
so hrdZ()
V
Collit)
1105
jUntanlos,
Vt)
tile
.ipcc
Ic tul a .ibraiir solo;
C aqi icihis dos
senores quc coil
ti ban nit de uvier on con
las nlano.s para que no Ic tocasu:
V
elLIS
y
éi
he
icron li i sm o ceren lon tie bcs r L
iacrra: v heL lit. mando a aquel so het mano
t
Cont
e t11ase
c o n mi g o
y
tile IICVJSC por d brazo, v
ci con ci
utro se
iha deLinte de 1111
[)1.I(Ilitu
(rLC110 v ,--
Ucs tic mc haht.r L Lihiado, vinicron
.t'arliicino a me Liblar dos ins otlos
c C ñ i S -
res (tic t ) .111 Ci i
U.s dos procesiolies, en
ordell
LI 110 Cli J)()S
de oro. e I uego se tor-
ii.ibati a su proecsion. F . il ticlilpo (Joe
V O
I] egué .1 ] uhLir al d i.h o \ I 01CC? U ma,
quitcUle Lill collar qtic Ikvaha tic niargari-
taç v tli.tmanic, tie vid rio, v Sc Jo e h al
eticlin; c despot-s Lie liaber uidado
1 . 1
L A I I C
;ldCldIltC, V11,10 FlU M-rvitlor SLIV(i LAM dos
collares tie calilarories. CIlVtlelt( is ell
L I I I
paño, qut elan hechos tie huesos tie cara-
coles colorados,
h O C
el lo
tienco en run-
Cli0 V de cada Collar colgallarl 0(110 .IIna_
ines
tIC out, de iii Ucilj pc[(ctt I 1)11 1.111
Urges tl.si cottin un genie; e torno Sc los
tlu j
eron, Sc VolvO.) .1 111i V
Inc lu c
116
ii
cuello.
v
tornó a segtiir por L 1
Lalle en Ia
\'J tlitha fasta Ilegal a tiria 11111Y
gr.iInIe
V I1CI
1105.1 CdS.I, LJFIC Ci icilil
liii. apticciltar.
1) 1(11
tderez.itl.i. F dill lilt
(01111) po Li 111.11m V 11W 1k-v6
it
tuia giati
qtic istalIa
I
) I I J C I a
de uii pat IF)
JiOl
do ci it .11105.L
J ill I I IC iiio SC111.11 e n on
C4100miiv I Ci),
qilt .LI.i ii hI (cOil
111,111d,11,141 lULer, v rue
Jib (
UL' I t - e-perast
.dl l , vd
[t ic; V deride .1
ul.
V.1
U
ida i i
L1l lIe 1111
1 0 1
1 . 1 1
I a e a a i ij a p o -
cilt d '
i, VOlVO) Coll
Intul ia. ' .
V tliV 15,Ls 10
V . 1 5
d •
iril v pl.lt .1. 5' J1iUIlLIt 'S, V loll i.isn.i
(111(11 0 5115 iiiii
pi('/_is lit FO IM
(IC
.lie,iitli)I1,
111115 '
lk.L
tic tilvelsis lII,liliF,l .
tejltld V
1 1 1 11
.
Mc
U lIdI)et tl.iLlii, se
5dm) CII 0111) slI.It1().
quv
lilego Ic ficicron
\ EXICO EN CIE -N C1ONICAS
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 10/44
CreilS
lili
IC
lo i/lU'
i iiestios
OjOS
yen, plies
,nu)
bie,, se
(Ui/os
lOS wales qiie IC
11)1 05
han (I/C/JO los
Wi/U) es tie
('eiipoala
y
Tiasca/teca ' advic
Ic
ci
(ft
los
ci/mIloS
3 /
lOS C1110 lies. ki
elllperth'101
aztecl
n sponde.
Aqut
seréis pro
veiiios
1/C 10(1115 It/S COSilS
llCCCSdrltiS paid i os lilt estra ge/itt, C HO
ICC El S
/)tfltl
alç
unti, piles
est11,s CI) i iiesfra Ct/Sd
3/
1idiiIrilIi 211 .
iIsI/n'
CSC
p17)1/cr C/i
C//Cl)
110,
toilo
1)1aJestl(I
huentis
7fl(l?it't'aS,
Cl1ilhi(IO t / /11/0 t Stli(I/il/)tl
iii
0110, penSalu /()
en
elias (It 1)/el/UI 5OSiCcO. . .
i//IC 3/il l e)leIliahl.
UlilO t0L1
CI
1)110 (l1)ilde
VU
cst.iha: v
en esM in
,tin.rJ:
NIUChOS días
ha i j
ue por nuestras
es -
de nuestros
.lIitCp.1S;(ik)S
VI)
iii
todos Ins (pc en ('sr.l
5 jiaturalcs
della,
extianjen)s v
y
en
dos .iella de
parres
CXtilii.1s C tCfli.'iIlOS J.SiiliiSIii()
hoC
a
p.irtcc
tra j
o a nuestra generaeinn
Lin
viisallos todos eran. Cl CUI se
a
su naturakza,
y después
tornó a
deride
CO
iiiucho
tiefllpO
y
tanto,
ya estahan casados
los qtie hahkon
(Oil
LLS inujeres iiaruraics de Li
y
ren aii
niucha genelacion
y
kdios
t1eEhli
dOnLIC
vis in : c (1 Cr iL I IJOIOS
l ie-
no
quisieroli ir,
Ui men()s
re-
as1, se
volvió.
E sienipre
que
de los quc
dl desceii-
zgar esta tie-
y
a
fl()SOtfOS, corno a
sos vasallos. F:
arre
que VOS
dccis (tileveils,
UC
cs do sale el Sol,
v
us
cosas que decis
este
gran senor
ey c
1
ue acii Os erivii,
V teilCiilOS por
CiCIt))
ci
sen nues-
natutal; en especiai
i1L1e 005
decis
muehos
dIas que riene noticia dc
talito sos sed Cii FtO quc
y
rer.dremoc
por señor
lugar
de ese gran
senor
(
I
LLe decis,
y
qu e
ellos im
halila E
lltil
Ili
engaño alguno;
e
podis Cli toda Ia tierra, (ll)
c L U e
cii
o
en liii senorlo pOSCI),
mandar it
volunt.id. O R ] L 1 C SCI-Liobcdciio
y
todi> II.)
qiic
I )OSLlt fOS tCiieiiIOS CS
1,11siereIes dpofler.
poics
C s t . L L S
cii
vuestra nat LiralcZJ v en
ca.sa. I inigiti V
destaiisad del tra-
caniiri< V guerras
quc
habeis
reni-
(I
UC
11105
hiun
Sc
todos
ls
1
ite
se
VOS
()1CCIiIO
Lie
Puntunclian JCJ., C
blen s
dc los lie Ceriipoal
V
(IC 1.tsCilltCCdI O s
liii;
00creiis
de lo
tiie
P°
VLieSfll)S 010 verc(I0, CU
qc'llos
( I L L C
S0 11miS enemi-
alguiloc dcllos cran
mis v a s a l I c
is,
v
i11l.dt> cull vuestra veiiida, v
ol SC Iv0rUscI coil
VOS II) licen; Ins
C 1 1 .
C
11C
MillIlicli us hiii dicho
( U C
VI )
Lis casas
cOf l as
p.trc.les
lie
orn,
V
L I L I C
esturas
IC 11>15
C,t id( l (>5
V ( I t 1 . 1 5 ( O S l I S IC
asililiSmo
dc urn, v que
Vi)
m c tai.i
I)ios,
V
niras mu I
is
C , I S . L S , d
its
Vets que son dup i 1
11d V
i
rielt a.
Ci)t iIlitS
.11/6 Lis VSII1kI1 A
1
Cl
cucIpo. (licleItilna
1>11: .\
Cisitli
l o L i
(]Li('
StJV (IC
it] II(: II)ICS() COnIC> SOS
1) h,>(I.I (till), V
(lue
SOY
riiuit.tl
V
He ,
4 1 1 : 1
iW Will
SOS ULLUOS
de
lo s
brazos y
del
cUeiI10
'i/ed
(6111<) 05 hall
menrido;
verdad Cs
quc y o
tengo
algunas
>osis
lie
nm
11ue Inc hn cuc'dado de
I l i is
tlniclos;
tom o qtic O
tLLVicrC tel icis
cada
VCJ.
L1iC
SOS o
( 1 L J i S 1 6 1 c L k S ,
Yo ow VON i t
otr.ts casts, doiide
vivo: aqLli
sercis pro-
vellid)
de
tod.Ls IdS Costs
ncccsarias para vos
vuestra gente.
C no
recibiis pena alguna.
pues esrSis en vuestra casa
y
naturaleza.
Y 0
IC
1es[)011dI
a
todo to
cute
me djo.
S;itiSfUCieiid()
aquello que
IflCparecie)
TI C
L()flVeiliJ,
Cli
especial cii
hacerlc crccr quc
vuesrr.t m.i
j
esrad era
it
quien ellos
espcia-
hart,
C
Loll :so se dcspidi e ido, fuimos
niuy bicii
proveidos dc
1 1 1
O ;
11chas gallin.ts y
pan
y
Irutas
y
otras cosas nccesarias, espe-
ciainiente para ci servicio del aposcnto. F:
desra rlliuiera
estuve sets dIa, muy
bien
proveido dc rodu to nccesario
y
visitado dc
lii
L1CI1OS dc aquclios senores.
^
El conquistador que vino de
Extremadura, segun Ia
iconogrofia d e la epoca
3 1
'
4.uIIIu.....r
- -
MEXICO E
I E N C R
0NIV
1
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 11/44
I.
f\
•/
1/
'
N
(
I
I,
i
•
Yo,
A SABER, NMWK PECH, ERA F-1. SFN
Olt
cuando vine aqul a gobcrnar para hacer
Fuerte la ciudad de Chac Xuiub Chen. En
ci pasado, Los ancianos no tuvicron scñal
de que vendrian los cspaiolcs aqul, a la
tierra; y la ciudad de Chac Xulub Chen no
estaha forrificada. Y, a saber, de improviso
fuimos enterados, por Jos nimores que se
exttiidicron, di Li ilegada di los espafioles
a lagran ciudad de T-Fló, y de quc Los
hombres de Ah Ceh Pech estahan
red
biendo ci cristianisnio. Determint rcunir
a todos Los de la ciiidad de Chac Xulub
Chen, yo, don Pablo Pcch, v mi
padre
don artin
Pech, conquistador de
Xuiküm Checi.
Y, a saber, entonces, a saber, flue (Iue
por estc tiernpo comenzaron La guerra
contra los espanoles los de lcEuiiul: y eng.t-
ñados fuimos detrá.s de la guerra yo
y
mi
señor Ali Macan Pech, del amiguo linaje
de Yaxkukul, e Ixkii ltzirn Pcch, del anti-
guo linaje de Conkal. Fuc cuando entró ci
tributo a Los coclivalies. Gobcrnahan
corno dueños de La tierra los santos horn-
bres cuando fuimos a hacer la guerra be-
biendo todos Iilel a causa dc quc nos odia-
ban los sanros hombres. Durante seis
(meses?) Iui con mis cornpañeros derrás
de los sanros hombres, Reno de fatiga. Mi
senor gobcrnaha por medio de Los que son
ci tronco de [as órdenes. Y fueron muchos
quicnes miraron curnplidos los sucesos
que cuento dentro de nii inforniackn, a
saber, para quc scan conocidos pot los de
nii linaje y por mis hijos, y por los tiuc
vengan derris hasta quc tenga lugar Li
niucrtc aquI, en Li rierra. Y, a saber, pot-
que mi rirulo, ml probanza me file exurc-
gada pot nuestro señor Dios y riuesrro
gran Principe
y
rey, ci c l ue reina, no doy el
triburo, no poedo pagar ci trl6uto,
ni to
pag-arán mis hijos, ni mis hl
as. Por cite-
mor quc ha
y
en mu corazón, de él inc ha
librado nuesrro padre Dios. Antes de que
con mis ojos viese el rostro de los españo-
ks, me entregue en sus manos y di las tic-
rras codas de mi pueblo raque habira-
ran los capicanes y ci Adehuitado, cuando
los nuevos conquistadores vinieron aquf,
a La tierra de Yucatan. Y ci ano clique vi-
nieron los señores extranjeros aqul, a la
tierra de los cupules, fue en 1511 años.
En esre rkmpo no habla sido visto
ninguno di' Los señores extranjeros hasta
que fuc aprehcndido Jeronimo de Aguilar
por los de Cozumel. Y ésra, a saber, flue la
causa de que se conocieran en la comarca,
r
orque terminaron por caminar rodos pot
cierra; pero no codos paLparori la rierra
de La regián. Entonces yo conré ante elP
rincipe que habla venido, en canto que ci
prIncipe Ali Macan Pech, don Pedro
Pech, ysus sibdiros, los dcl antiguo linae,
SUS
nacofles y todos los q ue Ii's segulari se
flueron detrás a saiudar
at
prIndpc Para
que conociera las cans de sus sirvientes. Y
en tonces cincuen ra principales hombres
fueron hacia donde escá ci prfricipc
y
rev,
el que reina, y Ic sirvieron en la mesa, alU
lejos, en E.spaña,
y
escos son Los quc
Sc
quedaron a scrvir derris del rey, ci que rci-
na. Entonces ordeno ci principcque rodus
pagaran los tributos, Ili
j
os, mis hi j os, to-
dos, hasra nosocros los Ali Pedi, los del
antiuo linaje de esta cierra, y
los
dd anti-
guo linajc de los cupules. Y dio su alta or-
den para que se ordcnaran ]as cuenras di'
Las cosas y de Los hornhres mayas de aritc
del principe, y vinierori y dividicron y se
a.sentaron en la tierra. Di
cste modo.
nuestra rierra fue dcscubierta, a saber, por
Jeróninio de Aguilar,
(]Uiefl,
a saber, tuvo
por suegro a All Natim Ali Pot, en
Cozume, en 1517 afos.
Lite ailo
Sc
ter-
min '
o, de lkvar ci kiriin;
itsaber, se rcmii-
no de poner en pie Ia piedra piiblica qur
por cada veinte tunes quc venlan
c ponia
en pie L1
piedra pOblica antes de que ilcga-
ran los señores cxran
j
cros, los espaiioles,
aqui. a Li comarca. Desde quc vinieron los
espanoles fue quc no se hizo nunca mis.
En 1519 años E ric ci primer also en quc
vinierori los españoics aqul, a Cozunirl.
En la tercera yea vinieron Fernando Cor-
tes
y Espoh a&-o Lira. Y fue ci 28 dc kbre-
bonompak y Chirichén Itzá
mudos testimonos de uri
culturca que fue esplendor y
mistero
ro uc vinicrun
J IM
1i i °
I11C1,t Vc/. uS
s,ihen dccir bien Li )aLtbra. F..cte
.Ifl()
hie
&iuc viiiieron a Chi. lc.n los
eotnedures .k
arlorias. Entonecs.
to
P' ° Clue
L0110-
cieron los grandes cspañolcs don FranCis-
co dc Moiteo, ci AdcLtiicajo, y los altos
ek, h.ie Chidin Irth, duiide se ascrica-
ron,
L GUERR DE Los CUPULES
Fir 1521 .iiios,
Cldi.i
13 (IV agiiro. kis
espanoics se adueñarun de Li rierra tie
Mexico despu6s de (
LIC pot terccra VLL los
horn hres de todos Jos pod los
k-s hiicrun
Li gucrra aquC en L i JuiLid tic los cu 'u es,
cuando intcrrogawn a Air Cch Pet i por
lo de la iiruaiiz.i dc Zalibni,
y
a so cumpa-
nero ci principc ( "&ii-Pot, de iixkocliulr,
en Ia ci udad de 1
ccaiiti, el ingar
n
Ki n
22 MExICO EN C I E N CIONICAS
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 12/44
1A
i
M E t I C C E N C f N J C r I D N I C A c . 2 3
HIS ORIA Y
Ich Kakmó, ltzrnai, la ciudad que era la
igual de Holtun Aké. Este aiio, a saber,
ruvo lugar por Li segunda vez la ilegada de
Ins españolcs a Chicben lrzá, cuando por
segunda vez se aposcntaron en Chic en
1ri.i: cuando vino ci capitan don Francisco
de Moiiwjo, ci que
Cs
jUStO evern;
cuando
Vifl() C
nacon Cupul. A los vcinue
anos después de que liegaron
it
Chichéu
Itz.I vinicron la ciudad,
cuando fucron
nonibrados coniedores de anunas, chupa-
dores de anonas.
1542 aisos [tie ci año en
qUC
se aposen-
taron los españo es en [a rierra de Ichcan-
zihuo, lugar cuyo chuncán era el igual de
Kin Ich Kakrnó, sacerdote, y elprIncipe
TUCUI
MCI, principe de la ciudad de Maui,
encogió Li Laheza y se asenraron los del
ITUCV()
linaje. Foe que eruonces lkgo v
enrró por primcra vez
Cl trihuro, cuando
eiios, a saber. por Li tercera yea vinicron a
esta tierra
y
para sienipre
Sc
ascntaron; esto
es, se aposenurori. Entonces, en Li prime-
i-a vez, cuando vinieron
it Cliichén Irzi,
tue cuando pot prirnera vcz comieron
anonas,
y
conic) no cran coniidas estas
anonas, cuando los españoks las comic-
-roil fiteron nombrados comcdores de
anonas. La segunda yea qile vinicron a
Chichi.n 1tai file cuando dcspojaroii al
nacón Cupul. En Li tcrcera
vt-a qic vinie-
ron fur cuando j)dr11 siempre
Sc asenraron
a saber, file en 1 542 añOs; ann en quc
para siempre se aposentaron aqili. en Li
ticrra de lJican,.ihoo,
SiCIll () Cl 13 K ..in ci
porta-ano, seglin Li cuenra niaya.
1543 anus tue ci ano en que Ins cspa-
holes hicron al norte, hacu Li LicrLa d e los
chcdcs a bticc.ar hombres inayas p ,lra sier-
VOS piies qtic lit IlAbiA
SICIV0S.
ht,inbrcs
csciavos en F- I lo. Elms vii ucron
V
busca-
non homhncs para cscLivos cii no monie11-
1). Luatido ilcgarun a I op )ie. ins
tiuc
sa-
heron dc 1-1 16 imptisLeron pcsado s tiibu-
.05
cuatido Ilegaron a Popoce. Y enronces
fueron v vinicroil a iikoni muchos dias; v
después de qic Ilegaron a Tikom, a los
veinte dias, hic cuanido, a saber, Scpartie-
ron los espanoles.
Foe en 1544 anos, a saber. ci año cii
que se dio Cau,ici a señor extranjero, a
Capitall ASI -SI. En Cauaci tueron anion-
tonados ios señores
y
a c.iusa del triburo
clios dicron niiel, pavos silvestres y maIz.
Estaban en Cauac6 despucs, cuando cii-
ccrraron en la prisión a letrado Caanui,
de Sisal, y pidieron Li cueiva de todos los
pueblos. Un afli) lo tuvieron preso
y
guió ci c.iniino de los españoles cuando
lueron it
ia tierra de Zaci. Este letrado
Caarnal, a saber, fi.ie becho principe dc
Sisal, en Zaci,
y
lo nonibraron don Juan
CaamaI de la Cruz porque habiaba muy
verdaderaniente. Fue ci prirnero que ado-
ró la cruz en Cauacá y renla inuchas pala-
bras para ios señores extranjeros. Y, a sa-
ber, luego que tue enu-ado en el e
rincipa
cacicazgo cuando mono. N, ramhién,
uió ci caniino de los espanoles cuando les
icieron Li guerra a los cochuahes. Los
se-
nores extranjeros escuvieron, a saber, un
año aposentados en CauaciI y partieron
y
vinieron a L.aci para siemprc y encerraron
a los honibres en l.a prisiOn Para que los
viera ci prIncipe Caarnai.
A saber, en 1545 años
Sc
aposentaron
los señores cxtranjcros en Z.aci y también
este afio comeniO ci cristianismo por lOS
padres de la orden de San Francisco, en la
puma del mar de CharnporOn. AIiI fuc
donde primero Ileg-aron los padres que
enipunaban
It nuestro redenror Jesucristo
Cii 5US manes, )' asi in niostnah.iri a
lt
hombres esciavizados cuaiido primero vi-
nieron a
l t
puerta del mar de ChanspotOn,
a saber, al poniente tic esta 1)rovincla no ni-
brada Ichcanzihoo. Y, a saber, los nom-
h res de esros padres que conicnzaron Cl
cristianismo aqul, en la uerra, en [a comas-
ca de Yucatan fueron, a saber, por sos
nombres, Fray Juan de la Puerta
y
Fray
Luis de VilLilpando y Fray Diego tic Iecal
y Fray
Juan dc Guerrero
y
Fray McLhor
de Benavente. Ellos fueron los quc co-
rncnzaron ci cnisuanisino aqut. al ponien-
te tie Li region, cuando a6n no vcnIa ci
Cristlanisnlo aqul, a los cupules. Lstiba-
mos arrasad o.s tic quc viniera ci cri.stianis-
mo, asI conio se dice, y tie cuando co-
rnenzO en nosotros, aqul, en Jos cupuies.
Tierra descubierta por
ci ndufra o erón im 0 IC
A guilar.
Me entregué en
SUS nianos
Ii Las tierras
todas c/c mi pueblo para
que habitaran los
capitanes. Don Francisco
de Mon tejo, principal que
se aposentó en Chichén
Itz.d. L iegaron los
coin edores c/c anonas. En
1542 se aseilta ion para
sie,npre en Ia tierra de
Ic/u anzihoo. 1staba mos
atrnsados de que i
m iera
el C) istia ii ismo
en los cupules
San Francisco en 14
mar de Champotón
RAGEDIA DE
CHAC XULUB
AH NAKUK PECH
542
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 13/44
DE LA HABILIDAD DE
lid cense la,, biienas
indge;zes com a en
F / a n d e s .
A do i zde hay oroy pluM
tO lO
La pejc to
y
bueno
vie,:e
Fun/en nz i ichas
canpaiias, ch icas y
g ra iz desy de m u y bu ena
v o z
y
sonido . Saben hacer
zapatos, serviilas,
b o r c e g z l Ie s a /c o r q u e s
chapines y to o
lo dem ds .
l)esasosiego porque los
m dios luego ahajan los
precios, que los of Iciales de
C astilla aca' ban puesro
m uy ca ros. fk jense ni uchas
m an eras de pan
s
e n
T e x c oc o d o n d e h a y t a n tos
y
m n u h o s
te lares . A l neno r
a'escu ido, e stos naturales
rep iten izdq uinas y
herra,niL'ntas, Con el tan
solo asidero tie 1 os ojos y
sus en te,zdederas.
FN I IS (II I HA MI 4 ANI( 05, ANSI I 0S QIJI
d e a n t e s
los lidlos ft' I)iafl CO(f l ( ) l o s ( 1 U C d e
I ucvo h , in VCI I& I ( ) de l .spa i l . I .
( ' 1 1
t o d o s s c
[ 1 .1 1 1 1 1 1 1 0 1 0
PeIkL0H1.1d. I ) ' . [n is quc
b.c cric tunos vLIl ierni) I i .ui 5 , 1 1 1 ( 1 0
g r a n d c s
pin torc ' ,
(ICSpUC.S LjUC
v i i i c ron las
I I IUCS-
C Ini . igcnv% de F Lunlcs c de I ta l ia quc
los uspanoIcs, hai l
nudo,
porquc adonde
I 13V 01 )
V
pkit . i
1(111 )
lo pCik '( t( )
V I)LICII()
ViclIc en l)1l5(.1 (ICl oco; no IljV
1C .ihl ) Ill
i l i l Igun 11)
01
) p r Im. q i te sca , ( I
U C
IlI)
V
contra l iagan,
el l Spetill
Ins piiiro-
r e s de Niexico,
P1
tea i i i va a parar todo
lo hueni) quc
( I C
(Lsu i la v icrc;
v
d e a m e s
0<) 5.11)1.10
pu i tar so lo t ina (br 0 un p.ij. lr()
0
una labor
(0111(1 l0I11Jl)0, C SI
j ) in tdh, In
LIII 11()I1ll)R' 0 UI ( .IILI1IO,
haL lail lo tan leo,
L L I C
julCL I.
t in I l ln I l s t rUo ; . i gnl ; i IIJCCO
tan hucni.s i l l ) genes
L01110
fl l.nds, y
1 S i C I ) t . I 1 1 Cl urn (OI11(> pr i l1 l ( ) 11)JCS[1OS,
c
Los mrsnl()s in t l ins 10 sihen Lucir, quc on
l) i t I I InJ. I ( ) hist i ih lr de 010
( 11 W
jI.I5 ) a e s t a
" t I1 'VI I j ) ,U i . ( ,
. I t l I 1 L ( p . 1 t ]
( ]LI IS( ) esond r
utt Ill
V LILt
LI
( l i l t '
('II I I I C J I e S r C [ e s t a r L i n
I
RIlilIlle
1 1 . 1 1 . 1
.Ij)t(11(i I SUV I (IC1) ) .11)05
p.11.1
s . i h < t ( ' I
DIR RI j ILl ) l0S lndI()S no
CS -
peruii .1 (5(1, 5111(1
I 1 1 l I . t r L ) l 1 u x i a s I t s p a r -
Cit UI,1IId11C5 d e l
olk RI,
y
ol l t , i ro l l los
g o l p e s
i ba con el
marri Ito,
y
. i d u u i d c
I ien ,
V0)111(1 V016.1 ) I CVOIVId Cl
molde, c
dOICS que p.lSJN(' ci .iiio
s a c a r o n O1()
hatido,
C
j IIl usto
0 111.11011
. i i r i iaestro Un l ihr i lk
piestado
I
tic
n o
in
Vii).
3I11I)iCfl h , i c c n
g U . U L I I ) 1 e & l i e s i1111I.Id() Ci OIICiO]. .1 ('SIC
f11CSl11(1
III.IC tltl
III)
di LII
01(1 (&j ICI
i i .tcc
guadamect ics,
y por mucho quc se escon-
dió de los indios, especia l que no supicscn
t I . t r c i co lor dc dorado
V
p la teado los in -
i l ios . v iendo que se escond ia , acordaron
m i r a r I n s n i a t e r la l c s c l u e e c h a h a
y
to rnaron
tic cosa
UI)
pOqU i to , e d ije ron a un
hak
Adondc venden es to? , que s i no-
si l tros In habcmos, por
Illils quc ci espanoi
S c esconda, nosotros haremos guadarneci-
ks, ks daremos color de dorado y pla_
ted l i l) co i i io los maesrros d e Cas t i lla
I
l
tra idos ins f l Ia tcr ia lCs, lUcgo hiceron
g U a -
dai i ieci ics ' los hacen.
Sacan tnt iy hucnas canipanas, clue h ie
(1110 (IC
los o f ic ius p r inc IOs
t i t le
pertecra-
mcI i tc sacaron, ansi en LI.s rnedidas
C
gor-
d o r
(]LIC
Li campana rcquiere el l
s a s y
el l
ed io , Como e l l
orde , v en
I f lez i ld de l m e ta l , scg1n c
l
ue c i o f ic io to
d e r n a n d a . 1u n d e n m u c h a s c a m p a n a s ,
c i i i c . t s
y
gri indes,
y
sa len muy l imp ias y dc
i ) U C n a VOZ
y
soti ido.
los pLiucros de e sta t ier ia I i i l ranics Los
5
rUIf lCf l tOS y herrani
id hiLs
P
ara Ltbrar
d c I n a r t l il o ; P e ro u n a p ie d ra so b re o t ra
i laceIl UI),I
(JZ.L l Im i t e un p la to ; mas para
tundir (l i la pic7l 0 111111 lloyd (IC vacio ha-
cel l venta ja a
j
os p la teros de Espana . pa r -
que fUnden LI I ) pS ja ro que se Ic anda la
lcngua
y
I i i cabez.i )f Lis alas, e vacian UT I
m o n o , o o t ro m o n s t ru o q u e
c
i C a n d a L i
C a I X 7 a , i e ri tu a , p i e s 5 ' 0 ) 1 ( 0 0 5 , y e n l a s m a -
nos póncntc (11)05 trehejuclos quc parecc
L 1 t I C h a i l a n c o n e l L i s ;
y
l o q u e m a s e s , s a c a n
(hid p ieza kt i i ic tad de 010
y
La nletad de
plaId. Ut1d escania de pktta
y
otra de ( ff0,
t
i t l e
de esto SC espdl l t .tn)n I l i l icho ins p late-
1 0 5 e s p a n o i C s .
I l i ii ap rcnd ido los ind ios a (ur t i r Co-
rambre, como CII Casti l la ,
y
i iaccn luci les,
dc lo cual no poco le peso .11 maestro quc
los hacia quc esraba seguro de vender co-
T() queria pot no l iaber otro de Ca sti l la , y
lo quc no temia IC vino. que Otto depren-
d ió s i t o l icm;
y
de Ins indios, como reca-
1;Ind() rodo to quc lue su posihi l idad, Sc
L
A
cscondió a hacer los secrctos de su of icio;
pero como ci ohcio venga a esra t ierra y no
se suha a . l cielo, estando en Li t ierra hanlo
de saber ios ind ios , po t mucho que se es -
conda. Todo lo que se labra de cuero sa-
ben hacer; zaparos, servi l las, borceguics,
A r t e s a n o s d e t o d o s l o s
g e n e r o s r e s u l lo n o p e n a s
a c c e d e r a l o s m o t e r ia l e s
alcorqucs, Ci l i lp i lleS,
y
( 0 ( 1 0 l o d c n i . I s C l u e
hacen los zapateros, ci lapineros. etc. LSIC
ohcio COtl le l IZó
ell
M c c h u ac an ,
y
al l i Sc
C U I C C O b u e n o s c u e r o s ( IC v c n a d o .
Hacen cs tos na tura les todo lo c
l u e e s
rl lencstCr para ti i ia sii la (IC la j i I leta, Coil sit
coraza, sobrecoraza. 1)15(05 y c i fuste; vet-
dad es que Cl fr isre no acertaban hicn a lo
hacer,
y
( 0 1 1 ) 0 U I ) S I I IC r n t t lV i C S C o n h o i r c ,
C O f li C ) C s d c C ( ) S t u 0 1 [ ) rC , a 1 1 p u c r ta , U f l i ll -
dio espero
L I U C
C l s i l i e r o S C C I 1 C I d S C a c o t i l c r ,
y l lev6 c i IUSIC j )dra sacar Otto; V sacaI ldo
o t ro , o r ro d i a , a 1 .1 n I e sm a h o t a
(LlC
c i
sil lcro cofl)i1l, 1011)6 a poner ci hisre en su
lugar . Cuando c i s i l ie ro v io que fa l taba c i
f i . is te, h ien tCIf l i .l clue 511 ol tcio habia de
a n d a r p o r L is C 4 1 I C S C I ) 0 1 1 1 0 0 5 ( I C i n d io s .
con) ) los otros of lc ios, y ansi hie de he(-ho,
quc desde
it
s ie te d Ias v ino C l ind lo
vendicndo fustes por las ca l les, y I I IC a SI
c a s a
y
d i jo l e ( ] U C S i I C q l l e ri a C O m p r a r .R ] I I C -
lbs h ictcs c otros; (IC in cual h ien
V
verda-
deraniente Ic
orque Cl 0(1cm en los
i l ld ios, tUegO abl I ja l l los precios, los cuales
los oficiales (IC Castil la ac,i
el l
ueva
Espana hal l puesto n iuy caros.
I labia Cr) CS Lt t ierra canterr )s V pcdre-
ros, buenos n iaestros, 110 que StlpiCSen
i n l ) ) C t r i a Ig e o m e t r ia ] , 1 1 ) 1 1 5 h a c c r U n l c a s a ,
que a inquc las
casac
de los ind ios so i i en
Cxtrcm() paup err i tnas, las t ic los scnores y
priiicipales Soil y huenas. V Libra-
ban m uchos ed i t ions deca l ' p icd r i an tes ,
que los espano les v inicsen; Librahan Idolos
dc p ied ra . Dcspués c
l
ue los can tcros de
Espana v in icron. L ib ran los in( IIOS rodas
cuantas cosas h al l v isto iabrar a b.c cantC-
ms nues tros, ansi arcos redon(bos, esca[r ] -
zanos y rerciados, como porradas
y
y enta-
nas dc mucha obra , y cuantos romanos
y
hestioncs l Iaf l V istO, todo It) hacen v muy
g e n t i l e s i g le s i a s y c a s a s a lo s e s p a i o t e s .
E l an o d e m i l
v
quin ientos
y
san t e y
cinco se l i izo Li ig lesia de Sa n Francisco de
Mexico. Esi les ia pequefla; la cap I l ia es de
bóveda, qtie l hi l t) Ufl cantero de Casti l la.
M arav i l k i ro n sc m u c h o lo s i n d io s e l l
c o s a d e b o v e d a , y l it ) P o d i a n C 1 C C 1 S O l O ( j U C
al qui tar de las cin)hr ia .s toda habla dc
y e -
ni t aba jo . l )espuCs aot los ind ios ha I l he -
cho en la provincia (IC TiaxcalLi dos capi-
I I .i s d e h ó v e d a
p C 1 1 1 C 1 1 d S .
N o C IC O h a y
otras en esta ticrr.I.
L O S T E L A R E S
D E T E X C O C O
Jc jen es tos n .uLtra Ies con te la res de
Cactilla
s. ly. i I ) nianras fra/adaS, panos y
r e p o S t e ro s ; C I )
50k
Fezcuco hay ral i t t is y
m u c h o s t c l a re s d c p an o s < i C S
LIII;)
h a -
c ienda gruesa. Ie )ensc muc l las m. ine ras
d c p a f i o s h as t a re s im o s , V ( I C ( ' 5 ( 0 lo s
n i a e s t r o s s o n e s p a n o i C s , p e r t e ll e n -
t iendcn c avudan los ind ios , y Iucgo PO-
T i e n l a 1 1 ) 1 1 ) 0 C I ) c 1 l . L k 1 u ie r o h c i o , y e n p o -
c o s d í a s s a l e n m a e s t r o s : V d e s t e 4 1 ( 1 ( 0 ) ( I C
i ll ) 0 5 e S t J e n O t ra s p a n e s .
U n s e n o r t i c L i ll p L l e I ) o I h im a d o
1 \ t 1 t 1 a t 1 I
11c'chul.1 [Ctiaiihqticcholl. in], en
L > s . 1 1 1 0 5 p 1 1 0 ) ( ' r ( 1 s ( U C C O I l 1 ( 1 1 1 1 1 1 1 ) 1 1 l o s re -
l a m e s . c o m o C l t o v i e s e o v e j a s v
Luia.
d e s e a -
ha tcjerLi Cl) tCI, l rCc (IC Casti l la V ILICCI
Sa val par vestir J los lr i ii i 's tie CII 511 Pile-
blo I lene
,C' maIldo a do
S i I 1 ( iO S S L I V O S c l u e
hicser i a MC xico, . t t I l l .) (.1St (I I IL ' labia tc-
b a r e s p 1 1 1 1 1
t i t le
h u s c a s c n s i p o d J e s e n h a l l a r
a l g u n i Ii ( li O d e l o s y ' a c n s e ñ a d o s , p . 1 1 1 1 q u c
a s e n t a s e e n 5 1 1 p u e b l o U I ) te k i r I
C l ) S C i i , l s e a
orros, V si no, c lue m irascr i S) Ci lOs podi . ln
( I cprended o Ipo r] d ig i t i l l v ii ; y 0 ) f lU) I i i )
alkuon ( I l l ic i t Col l e lk)5
( i t l i s i C s C
V C I 1 t F . U i
td I i iOCO COII1O 51' ( I lcCf l .I f po i i ie t ido I i
m,ino
ell
obra , ca l ie o t ra mancra ml iv
n i . t l se depre nden los o l ic ios, sOlo u r ic -
t iC r l d ( 1 l a s 1 1 1 1 0 0 9 C i i e t io s ; C M o s d o s i n d l o s
C S I L I V L C I 0 I 1 n i i ra i i c lu
l
casa todo
cuanto cc mcnCsrer, LICS(iC qite
LI l a n a s e
l ava i iasra quc Sa le labr tda t c j ida e l l
tc tar, v cuando los otros ir td ios nlaestroS
1 1 1 . 1 1 1 a ( ( 1 1 1 1 C r y e n I . L S f i e s t a s , l o s d o s t o ll ) -
1 ) 1 1 1 ) i l lS n i e d i d a s ( IC t 0 ( I O S l o s i n S t n h l u e l ) to s
h e r l a m l e I lt a s , 1 1 1 1 5 1 ( I C
1)ei l lCS
t()rllos,
( 1 [ ( I l d e r O , ( 0 1 1 ) 0 d e l t e i a m , p c i I l l ' S
v
rodo It)
demis, quc hasta caca r ci pano son 11111-
cl ios OfIc ios, v l
t . i 1 I tl ) S d i a s , ( ] t i c
no l icgaron a tre i I l l . d i . is, lkvaron los oh-
c io s en c1 en r cn d in i i en t o , Y
s a c a d a . s L i s
LOS NATURALES DE
ESTA NUEVA ESPANA
F R A Y T 0 R 1 B I0 D E B E N A v E N T E / 15 3 3
24 '.CC
l CINCONlCAS
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 14/44
A
— \
V
Una graioso facilidad
QSOO
en el trabajo de esas
manos que to oprenden todo
tc v vucfr.ic
•i Al
ccinr. ,isenrirori en
J V
) 1 J S
icron his
OhLiOS,
iL)f
.isclii.iloii lccs iclares, v tcjicfcii
U
,LV.Ll. iO1j1lClIIASdlfikLlItOSOsC
Ics h.0
Iliir.
I liv itidios Iwircutc, ccrl.IJLios, ticuc-
L L
iuIk-lL; c]ut- iod
is
cst()c Olkios
li III I ICI ii ic
1).ir,t
ci; dUll i i 11. I11 d.cCI l-
.wiu, P° (lot
t
I lllCfl
Ilitkila c(i5td.
i1I.trllcccr unt
i-sp_itLi. lilipit i-
atci
LII V
I ll l t l l
Itic
inliis JlldtL V lilctIi
tililiLi ilidlitUS llflt'S-
ISdc
.L Stilid haii 1.t.sailo a csu tcrra.
(Ii. uspaili
ILk CII Il)iiV
buenos tic
1 1 5 1
dL (iii) 101110 (IV
pi.lt.l
V
11(0115
I
15 III 111051110.
INVENCIONES [N T[LARES
Y CARPINTERIA
'IIC III tpic 1
1 1 1 1 1 ( 1
liLlitIICII1
ti
.11151 p.ilctt colliUli
d
t(itIlJs
1 1 5 1 [ l i i i
A
LL icccc.tr
It)
10:0))
POI lit) SCI
1 1 I L I
IS I,
(110 CS Cl tic' illS S.htlCS, CStL
dtprcuditloii. I
Lk ,C11
ci is
Jc
V iiiii I1CS y (111.1% IliUt ILlS Ii)Li5
llSc 5 1 ) , I t U l C S
0)) (RI1CII liUIiICF,)
ncdicii,
linc.t
iidctii siiui mu-
i rije v
husc.ti lIiVChic
(tiltS. I
,LiIti)lcii
t , li /d.S
V (.ipCFIl/.IS,
II) C ILL lll.i% Cs. Lii) .ii tit) buenos bios-
V
Iiiii
lid
ill
tiltV
gCtit icc
.ttlVttiS
I
)IlIlCi)iOS pill
its
LsLLS. ( .lII)iIlLti(iir
dull iii ci il Lie .1111csatin-
1 1 1
iii ttiiLtii ink tIc
luLl Ilk ha, esta
iLl-
LLI.I ii
tI ilitill) dc UFIL
V dI l .1 .S L I i l. I U
cit.ij.Lllil tulle
Ulios
pjlo.c aracios. ci piw ii p.tite
iiue
no corra
CS
cuadrada par.1 quc sirva de hacha, y
dada media vuelta sirve de azucla. Fenian
escoplos, y en lugar de barrenos
0
takidros.
usabcn
(IC 11I10S p(IflZOilCS cuad alos;
V
esras hcrr.uuicn r.t.c todas Lis tundkin de
cobrc nlcZtTiandOlc
alg6l estaiio: qite
IIICIR),
,ILII)( UI
ILLV 10.15 V
niejor qIlC CU
17Cava,
no la
y
iicricnas heclus. 1)espués
vinicron los carpiuireros de Lpana, y
tnl l
eron iierranuenr.ts, tanht)icn los
ld I s
labran y hiccn todo cu;ulto los cspañoies.
1JSifliiSiiio
Libyan h_ cud ilrri.Lc, vihue-
las y arpac, y cr1 ciiic mil Lihores v
izos
Si[1;LS dc cadcras han hcho tantas, que [as
C.L cas de los esp_iiiolcs csiiii lieiias. I L ICCI)
flaiitas bcn enroiiid,ic, de todas voccic, se-
gun Sc requiere Itr.t OfiCklr y Guitar Con
elLis Cdflt() de r in
.uubién han he-
cho c}iirinuI.ic. y han fu di
acabuches
huccios.
En cuaiquier pane hallan estos iuidios
con qué cortar, con i aar, con qué co-
se r, con qué sacar luunhrc; no es menesrer
sno dccirlos saca lunubre
acá, aquI COSC
esro, corLi aqueilo p u111t1c elms SC dalI
tan buena niaña, quc lcicg() lo ponen en
obra. Sacan lurnhre dc un palo con orro: a
lalta de instrulncnto de metal, cortan con
una picdra, o con los dicrites, o con las
marios; cosen con twa pluma, o con una
paja. 0 con una p11.1 lie
nwtli
huscan cor-
del gordo o delgadu de mil raices, verbas,
o del cardón lluiiado
n:eh
que casi CEL
toda Li terra los ha
y : si Li noche los torna
en ci Caniino, huc gci haceii sus ranchos e
chozas Lie paja, especial cuando van con
españolcs o con señores tiaturales.
Cast todos, hasta Ins mudlachos, sa-
ben los uit)nlbreS de rod a_ s las a y
es, de to-
dos los a iii ruaks, de todos los ii boles, de
rodas las vet has;
y
en ci ttenipo quc ci cam-
p0 cstd verde, que es Li mayor pane del
aflo, coriocen toil generos dc verhas c raI-
ces, quc Cornell. Itidos saben Librar una
picdra, hacer uuia casa simple. torcer UI)
conic1 c una soga, c los otros OfICIOS t
no deniaridan sot tics ilistrumentOs 0 mu-
ch a arte.
0
MEXtCO EN C I E N CiC NIC 5
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 15/44
flut4
.
____
--
1•
.
0
-
'
cq
Lm
L
LflDLt-
i LLtL41
—LosA44
/4 )n/dtZS
: ;
_b dc/a / -11 I.
__ L
t
aiu if
t
nz
rnt in rnIq.
1 O17L f lP0
ine.
m
1 •
w
_JV
yt tmt
c i zQq
Ini tftJL
tnt
J
tit
?i Tp1
J
c _f l
Ri
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 16/44
DE COMO LLEGO
Ei
pA nlL:
FI Y
BIII.NARL INO DF SAHAGUN,
de buena nwinoria, quc vino pocos afios
dcspués de Jos primeros,
y
rrahajó en esta
obra Jr [a conversion y doerrina Jr los in--
dios mSs de sesenta afios, dejó entre otros
sus cscritos cienac plar cac clue los doce,
tuego corno lkgarocs a Mexico, hcjeron a
Los caciques y principaics de este reano,
que por mandatlo del g beriudor k-ahfan
halLido alli jiLnios y coI)gregldos. Y csto
harlan pot kngua de Gcróniino de Agui-
Ear o de otn) inurprcre Jr Corrés; porquc
ru eiios en aqircila sazón sabian la lengua
de los indloS, iii tr,lian quicn
fi t
porque aquclIas plati&as contiencn
pot extenso toja Li Jourina que de nuevo
se dcbe enseñai a Ins iiifcles c
l ue se han de
convenir a ii k cristi.Ina, yo,
01abreviar,
no tr,ieré aqw mis Jr Jo quc en Li prirnera
plática ks dieron a entender. Y luc (des-
UCS
Jr saludados) dcciiIes, cpje [ Of lo que
iabi.in
Vi\ I) ]UC Cl
graII c.apitarl / golier-
nador del in iperador habla usailo con
ribs, tee ibiéndolos con tanta honra
y
aca-
tanricuto, que no irnaginac n de sus per-
sonas a]guna divinidad, porque no eran
sino hombres fl)Ort,ITes
V
perecedcios
CO-
irro elms, y
Jr la misnia niasa
y
naturaleza.
Salvo quecriui dcdicados al culto divino,
liabiendo renunciado por arnor de Dios a
todos Los rcgalos y ri&
uc-ias (
Lie p udicran
tener en ci nrundo. V Ia causa Jr su venida
era ser mensajeros Jr un Señor y PreLido
universal quc nuestro Señor Dios rienc
puesto en su iLigar
CI Cl
tiriindo, Ilamado
Santo Padre, parr quc en sir
110111131"C ri a y
gobierne- a todos Los honibms, criawras
suvas clue niudio ama en Jo es riruual;
procurando gularlos
y cncaminar us
par-a
ci cielo, doride ese Dios esti v se muestr-a a
los
(jUC en
Cl
cnunido IC han servido, romu-
nicándo[cs su gloria y ritjuczas inreEbles
quepara sienrpre ban di durar. V porque
ese Santo Padre v Señor espiritiLal ha sdo
-avis-ado por pane del gran En iperador don
Carlos (que en to temporal gohierna ci
mLln(1o) eOmo su capitin don Fernando
(orrs ha dciubicrto de nucvo CSt.Is tic-
rras, yen ellac inn timerthics genres c l
ue no
tiCflCI) COIlOCii)iieJlt() de su [)ins, sino que
andan errados v ellgañaiIos lie los demo-
nios enemigos del gincro hunuiro, mcii-
dos en abomarubles vaclOs
y
pecados, pot
dondc sc coiidenan y van a p.idcccr las pc-
nits
y
Fuego perdurable del inflerno: por
tan to, movido de compasiOn de vuestras
animas, y por La o6ligaci6n que Jr su ofi-
cio tiene pant nrirar por La salud eterna de
todos, nos envia eorno sus embaj-adores y
ministros par-a que con el poder, lacuk-ad y
autoridad que nos
dio
asI como él mismo
la tiene) hagamos Jo que d en persona hu-
bicra de hacer ( y rio puede por estar tan
lejos). que
Cs
mostraros claramente ci en-
gino
y
dano en que Itasca aqul h-ahéis esta-
do por no conocer a vuestro Dios y Cria-
dor, y duroslo a conocer y haceros saber su
voluntari, y cOmo os habtis de habcr, v lo
iue habis de hacer para Ic servir y agradar
y tenerlo propiclo; porque nuentras vi-
viéredes en este destierro, os provea corno
a hijos queridos de rodo Lu neccsario al
cuerpo para pasar Li vida huniana;
y
para
iJur Cl
inirna 110peligre ni sea enganada
por sus cncrnigus, os guarde y conserve
COfl
su gracia,
y
despus de esra vida os dé
que para sielupre Ira de durar en su
gLoria. A esto nos envia aqud Señor y' Pre-
b-ado universal que
Os decimos,
y
a solo
esto venimos nosotros de (an le
aflas tie-
rras, y Con tan grandes pd igros de la vida
como se ofrece
en
tan largo viaje Jr niar
y
tierra,
y
no a pretender iii buscar
010
pLnta in otro inters ii provecho tempo-
ral, sino ci perpetuo de vuestra salvaciOn,
como con ci favor de Dios por ohra lo
y
i&is. Para esto, hermanos niuv aiiudos, cs
necesario, cuanro a Ia priniero, L1L1C
VOSO-
tros LbSdeis
y
pongais en nuestras niranos
i vuestros hijos pequenos, quc convLcnc
scan prirnero enseflados: asI porque ellos
estan deseinbaraz.idos, y vosotros muv
ocupados en el gohierno Jr vuesnos va-
saLlos yen cuiiipkr con nuestros hrrnianos
los espanoles, corno n anrbitn
PORIUC
vsies-
tros hijos, como niflos
y
riernos err 1a edad,
comprenderan con mis Facilidad la doe-
trina clue Icc ensenaremos. Y despui.s clios
a veces nos ayudtran enscñ,inidoos a vo-
sotros v a Ins deinis adultos Jo qire hubic-
ren deprendido. Los caciques
y
prinupa-
cs respondieron a esto dindolcs las gracias
por so buena venida y desco c l
ue tr.uan Jr
su aprovechamiento, y se ofrecieron que
les enrregarIan sus hijos par-a ci electo clue
pretendian: qire reposasen v descansasen,
V
niligirna cosi les diese pena.
L)oee padres
1/lU' arrihiiron
Coil La aiitoi'idiul
(iposto/ica Y pain in iciar
la careqil zacwn (Ic los
niuchos indios.
1?epartic;uIose los pruneros
J;-(li/es en 114
évico, Jexcoco,
'J/axcala y 1-1i1ijotzingo.
i)ij
ero ii ser'rncnsiijeros
un Señor y Prciaa'o
/11? il'Cisili 1/lie ii liestro
Señor Dios Ucije puesto en
Sf1 /uçar i/tL nun/o". La
noticia tjiie los inzo ilegar
flue que "en estas tie rras
11(1/111(111 in nuinerables
genies qzie no tienen
oiiüeiiiiieflto (IC Dios
t'rl'thJoS y
cii g1/2u1o.c de Los (/enlOnwS
('/J('iil/{,'()S (it'l çeiiero
iiI'ulil(l/l()
L LEY DE DIOS
FRAY SERVANDO TERESA DE MIER
544
16 n
L a i n t e r p r e t o c i ô n i n d i g e r i a d e
l a s to b Io s d e la l e y c a ólc a
Factura de t iacui los
MEX CO [N CiE4 cR)NIcA; 27
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 17/44
DE GUADAILUPE
SERMON Y PROCESO
FRAY SERVANDO TERESA DE MIER 1870
DE L R DICION
La capa de Santo Tomd s.
JcroI flcos mexicanos y
persecucwn de Iliu ,nac,
rey 1e Th11z en 1666.
L as pruebas son
iflCOfl
trasta b/es, pero
necesitan extension para
presc'ntar sufuerza . La
reii
ion, la cIoria i/c Ia
arria, i/c La iinaçen (It l
santuarlo,
me Ilezaroiz
de eiitzisiasino' C'uatro
roposiciones y algunizs
ruebas.
Predicado ci sermon, tut'e
a/as por la erudición (Ic
Iapiez.a . Santo 'Jnn4s
no esJiia;z Diego.
i
AS
•
u
orador ejercirado y quc ya haliIa
oil
pLiii'.o, presuo lilvenz6
ii) 1 1LSUI1IO V
L i l l
IC
labia coiitado
COSJS Liii
cUriosas
c ork, y ci msrim
mc
file di
o: "Vu pienso qite
L1
imageii de
CS
L i e 1
ell
reirn) (Ic
it
qu ien los i ndios Ilanlaron
(leSLie
111111. )
Llprelidi dc la boca (Ic
ell
crco
Nucstra
Señora,
itcontradicc mi
i 100
—respond in— porque segi. i i i ci Ia
11it
Zurn.irraga". "No cstaria
I
Juan I)ico,
Cti tOiiC'5
no
CX1SLId.
No es (api tIC
lifC()
más hieii '.tit'
cii Li kApa del niisinu Santo I oin1s,
ie
Li dana a Los undius conici ci sunhito
La Ic. escnito a su nnuiera,
t1(5
Cs Lill
I11CXIL.1110. (IC
Iis
LjIIC Ilaman
1 ifra
y
In cot it iene".
o
SCtIJ, { IICS,
Li pinrura subrcnjtural".
nt sisicnia solo puede probarse.
arruirudo todos
i rida men los quc tuvici oil Ios pin rores
jeiogiihcos
1 U C
>'O VCO
La] pu-
y
delicadeza, quc jrce impusil)lC
S.11
Ito loin.is. cunio despucs dc Li ton-
pLidieseli ciir .0 Ins att iculos (Ic L f
en u na lilanera tan sublime. Auri
L1 con-
scrvacion
IC la iils;igeu solo
Pt1k
set iiii-
Ligro.sa cii CI transcurso dc [autos siglos. V
Si CS (jUC esta niuiltr.ituida, conio va
to
esta-
ha en 1606, piido provenir dc aIg6i1
.iteiirado de Icis a
istatas. cuando Li perse-
cticion (Ic I luéniac, rev dc TuLi, contra
Sinto lonias v sus dLscIpulos. V a eso
puede aludir ral vcz ]it del desudlo
dc Li
7je/jujnv,,
tan cciebrc C ii idS histo-
rids mexic.uas. Los crisrianosLi escozide-
nijis y Li Virgen sc Ia eiLvio al ohisp-o con
Juan Diego, CUC., coiiformc i Li (Offiente
rradiciSri".
EsLo es
ell
6ltiriio resultado cuanto inc
dijo Borunda, y es tuunhkn ci an.ilisis dc
liii serns(In. I1 prosiguu() asi: "Yo, a rnas dc
SC ifliC ii I LI 1001.111 iii ii.i ii
ii
ii
so,
levo rnás
de treuita anos dc estiidiar
.su sentido
cornpUcsto V hgiii. ido, (Ic IC C1 7 niariuscri-
tOs. C()ilIiOIitar tradiciOrles, exaillunar nso-
riuniciltos, coil vi.i;es at cicero. ejercirarme
cii dcsc hat jerogliuicos, dc quc CICO babe,-
eiicontrdu Li cave; y
to
quc be dicho so-
bre la irnageli de Guadalupe es ci rcsulra-
do (Ic mis estudios. 1(1(10 cstá dcscnvuclto
ell tonio dc 11)110, Lit Lilado iu'e gc-
flt'l-l/ L'Jt')vg/lJwth iAi?icrICetflW, (1
U C
he CS-
Cr110 en ohset]LIio a Li orden real,
con
que a
in.ctancij de Li Real Academia dc La His-
to0a sc ins invi u's a escrihir sobre nuestras
.LliligUJIL Ls, V coil c)C icsioii de Ins rues 0)0-
)LItne11 tc)s CXLdVaLIos Cii Ia PLiza Mayor.
SC IIJfl explicadu Aldlciido a Its
an tugu.Ls so persticu miles aChacad.Ls cri todo
a Ins indios; pero rio hay tal cost: to quc
conhictieli son ias 61lK:as de los sucesos
priricipalcs dc La L scrutura
y
dc lit religion
CriStiafla.
IMPRE Si ONES,
INCREDULIDADES Y CRTEZAS
"
Entonces
—in terruinpi vu--- son
i liOiiumciitospreciosisi limos C U SO abti no.
pOfl]LIc 1 1(1 podr.1il dccii los iiicredulr>s que
los dristidisos Los limms Ii ngido. Esu dc-
hemia imflpiIlliltSc.
Yo —contutitiO
Ho-
rwida— reiLiunt'
d
SLI tCi1 50 CII La gaceta
Iutel Lit hi; pelt) inc FUn ía tadti caudaks
sara Id unipresiOui. Si tisted qu isiere dan
noricli al publico en ui sermán, P.IFA cx-
citan Ia cL ir to.Sidad, aciso Sc IograrIa In ne-
cesarlo para Li illiprusion . "Yo
to
harla
gustoso —rcspondI— pero era ncccsario
quo: tuviese cc11iL I (Ic Ins Fundanicntos, y
ya y
e ustcd que no tengo It icmpo de cxa-
nhtliar 511 obra. Crco
iue
solo faltahaui
nueve o dicz dIas para ci sermon, "OIi -
me dijo— las pruebas son incontra.sahles.
511 10 (JO e necesitaul extension para prcsen-
tar su hler7a. Eso puede rernediarse exhi-
hiendo solo algunas pruch.us ligeras, ;mdaji-
tables a no sermOn, remitiendose a uria
d iseusuorm pu bluca,
ell se cxhihi.0 tO-
das; y no Iia' ouietlo. Yo
lie cOflSUlt.iL1O liii
obra con el presiderite Ohinistro Lueng) (Ic
San Agustin,
y
raiiibicn Li lkve al c.uu'nui-
go Uribe, qUICU u-ic do que tin IC dahan
SUS O cupacioucs tieulipu I
s
imma exam itiai Li;
pero no mc Li r('1)ro66,
1.s t:as rceonseridac'iones erami hticn,ts:
10 tanipoco podia iin.ugiiiarnw
(lilt'
ti n
. tlngado de Ia Real A ulliencia en fumiciOti,
tUvic 'sc loS scsos avcn iados,
0)1)1(1
preft'li-
den los talmonugos ccissorcs. Soy tanibinn
S('ilLiI in; nic
lit c.thjdti c'st.i j)citsioii Lie
guamides ingenios,
.iU
11(11k'
yt) no In tuliga.
Vi mm sisteuna favorable a Li icligit'tui, vi
(
I
UC
1.1 pati ii Si' . tSi'gLi uaha de L it) aposti ii.
gloria (J iIC 1(4(1.55 IdS liadi011 es ax ' 'ccn, ) '
cspecialnmcilte Espana. quc sietido
ItO
pu-
11(1 dc ncroi no NC C Ot IICuitj iflCflOS (JIIC din)
tres apostoles ile prinicr orden , :uLrrl(IIir
rodos SC lOS (Iis})lit('ti Vi, en fill,
(tit'
Sill
perjudicarse a Io substancial (IC ].I
se exaltaha la iuilagen
y
cI Santuario.
V 501)11' tutu) (jLU.' SC tl)ILt liii [Ii 1111)1 ) [)JrJ
resjn rider it
b.c aigtiiiciitos (i)imii,i Ia his-
tori. gu.nLiiup.uria, (In oti,u SUC H L ', ('il [lii
jLIi4TiO. iir('uJlLll)lc'',. I
lu1, I.
itut.i (It'
1a
iir a, (Ic i.i hnmagct i, dci S.Lilt till in. Inc
I
li'n,iiuii dc ('ulItISi;i.5m44, ', (5(1' (IL' ti,tstt,i-
116. SI ('5 (jilL' 1(11' It 15(111 11.11 1.
IW O
?1 1
/(/Jt(PI J)()t UI .I(I
fUhl/'eJ(' (U//Si.
klc i)'tIIi ' .1 Iii) 111(1.1 tl('5)Lt('. (l( I .tIer
oido
1
Rt.)lUuI(I.i
)iO, I) I FL'S ili.ts iii(tIitC
CULIt) It)
(lilt'
lilt' IidllI.L (I (II)).
ctitiji'
1 1
0 . 1 1 1 ( 1
) r
u l t) '
i t 1 ) ) 1 1 S , .i h tt i
tltitia
lrtIeL),Ic, V Id tIpad() Cl & tI,ttluo, s'olsi,
CII.) In, .1 rccut'r I.t" il('(&S,lI its. Is verd.itl
'
pie t uaimua.s nir tI.ih,iii c'uaim ilei,ts:IWIC) Y.1
tit), tnimluriiue ,l It 4
tlt('ie&lilllt' &jtie I
ctihst.irici,iI (jiteLiti).) cit ui fouttlo 411 Ii
ohra. PcII es )('LidiuIlLiitl ' 11141111(",01)0 i,t
C X l
ilildL
IOU 4. 1' inc
(
rngtifuos iii(\R,tnt)S
(lilt' Ioruiusda eri ia
\'er cii la iii l.ag('ri pot-
(jik 1111S mull. llli)1ntUs S(tl)iC
('511'
g(iieru
51)1) ifiLi', \lIpetfR)uLes; )
61 nit ' los tIit to s 'a
hahl.arud 4. 1.1 l('V((i(I() Cii 'ii 4)1)1 , ,
(ouu ('SIC
tiI,lIcFi,1I VOIVI
.1 tr.ih.ii ,
C01110 ((' ui,i
(1l('
pu lb.Il cUdLi(l
I ( ) ) t ) S i -
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 18/44
ClOneS, ciil.iiar las pt
uckts. dii a It"[() ci
10111)
oratorio,
V flO
pts&i.i Li lijatetia,
borronec mis tie In (SUe suelcil borrorii-ar
rodus Ins orailores arites di' ,
,icar tin
p11-ia
id kL IA.
I )c slierte
tine
11 1
1
borrones, LI) )
tic Alimucs de lit ritritLi, suiien cii los IU-
LON
dcioclt> plicgos, atitique
Cl
serInoll
Suit) tICnC ChICO.
Cuindo
VJ
no
fal Lthafl siro dos o ties
ias ji.Ir,i
ci serri ion I uhiemido logrado tin
or:ador cal cual ieghk pait ml. lo fill a
Btirtind.i, quien In aproha. In ki
almcnrc a \'arioc docron-s amigos: iii-
li_dIn Ieolngicalilentc re1)rensil4e;
Sc ncgabii Li i radicion ik
algu lit
15
participamn tIC
1 1 1 1
eli
I
usiaSli) C .
tilieterine
6115 I L I I 1 1 , L S
paII
precehl-
Confleco. sin enibargo, t luc iiii entu-
li.Iiii,l Calilti CDI) ('I tiClilpo.
V
que it
)Lra
I1iCCr
Otto
IlLibiefi predicado ci inisolo.
Ii tilge hit. ii de It tern
0, Cl \Oto k
In is
s. its pilItli_is
incontra_stji)les qie
LIteller llorUI11i.t, v algu rits
Ito
mu
t) Ii ;llI,tl),L en
Cl
100th)
1111
iltsIruccioll, V S0[)1C U.S
L IL lIC S
cola-
U IC
Itieicroii cdi ar
pet Fin ii agi la-
4 .
.
HONOR L MERIC
Predi.ado
Ci SUFI116II, I UVC COIU() ,,icm-
UI ILtirian gala_s
v no falE6, cOlic Ins
LI Colegi_iia qtiicn inc In pi-
mia .iithi'.'.irtti C01111) UilLi
)iei..i
c E L L -
(lIlt'
il,L1t.i honor i Ia Aiiiic_i, iii eiitrc
uien n-ic aConceja.sc lit) Iø ii era,
ue se trataria e
mprimirin. Yo,
y
no tc-
sernion (dc qtie al taho no alL
Ci )1(
a
,iiI()
Li
i
r
ilIlct.i
pure) 1iretrl
pni Ins lugares
11L15 plillitioS,
y
\
isi-
LaSI_S
tcS}ictiil)ICS, para iuhsi'rvar Li
1tic h ilii.i
iieiho iiii 5I'rLl)6Ii.
o 'IiC()
cure CSLJ iClal(1 lii iigui
It),
salvo
iCJt 11Ii
ra
C's
peL ic
I) CICV.l
Pero, ;,,,,nehrle 1/iclu , ci señor arz ibis-
p
l
que en
Cl
ScphL'iliCJ.SC nonii-
Li
iuiiit.iti_i
cii Li tapa de Santo
tom_Is,
N
.
no
Cli Li dcl 111I1110
hiatt l)iego. Y
pi Ira
USIC
dIa
se
rescivati casi to(iaS
Iiesr;is rlc (
iui1Li]ti ie CII \ ICX1LO,
)Oi
0111
pado I:[
plielilt) ci dia
ph Ui ipa cii
onicrhaal Santu,irio,
V.
por CnflSiguiente.
os oradujes
Noll 11111i,
IMs
cU
declaiiiadtTh
V
,ie.tlurada prodoiiii itilnetilita
Clii
L'sCailtLIIL) terrible. La
iedida piCa
CX L
ltall()
V
nit)rivarn)e sobre
i
111) plOceS()
era tan inaIihk,
&ue
.LiitCs
uo ieuitar.t (ptics a las oIioi
V
ciiedu di' la
rn.iftana dcl liIiSlIlO itoh) logo .11111 110 Sc
luhu predicado nihigtit) sermon), VJ sc • Inc
pidio ci 11110 pot media dc mi provincial.
que tuvc Li so'neiIlez dc entregir eumo in
wnia cii horradnr, y se nue Ihitihlil) la stic-
P
''° tic pI('LiItdl , .ui iit'hiipti liliSilit) qtic
iha a IUujch to ci) Lis (.iput. liii ia.s.
Cons I) prep )it semcjantc en
u pueblo tan VIVO COfli() ci mexicaflo,
que a soli Li vista de una aurora boreal
h.ibíj rcprecciitado poco antes ci dIa del
jLtlCit)'. )' tan enrusiLsmado por la imagen
dc (ivadalupe, que sin embargo dc
quc ci hccgo CdCSIC vcnia de hacia Cl
Norte, toda Li noClie Sc precipitaba a
handadas sabre
icpeyác c
para morir
t1ue111ad0s, decian, CC) ) nuesira Senora.
I/ic i/It'S primus Ia'ti, prmiwque maL)nwz.
etc. Si no perccí vktima tic
l indignación
popular, quiz_is in dcbi a Li pi udenCia de
rnatitcnernuc rccluso CU flU (01) VCfltO. Nh
ctiniutiidad Sc CC1.'6 expucsta, V
CI pmovin-
ti_il Ic prcviiio, clLLndo iba en aquellos dias
a Ia proccsion tic la imagen de los RCIUc-
dios, in,irchase COIl thU rCCOgiflhiCIlt() Cx-
tfaordih)ario, patti cvirar Ins iOSuliOs del
po
)uLlcho. Sc saliia entre las genies ills-
ti (lid_is de Mexico quc ci .iri.ohispo no
crcIi Li tradición tie Guadalupe, y que éI
InisOlu, cuando VU cst.iha predictizido, es-
taba dicicndu a 5LIS COliiplflelOS quc CIti
poco crcIbk; y estc aiboroto no era rnás
Unit iii an iohra para procesar tnc, qui-
tarmi' ci cridtto quc VO tcnIa (fi Cl puchlo
y 1ucrdcnnic por cnvidi_i ti por su odiu III>-
iI)ri() contra rodo alnerieatlo eSpL'cituIIIlC'lI-
te sohiesaliciito' Pert) aun cuando Fiubiera
C[eId() I_i tr,iLlicii)n, Vliii SelIflohi hubicti
sido escanihiloso, no cr,i tl C1llieil dohia
jIiz.garine pt)1tp1C Sti plegohi In era mis, V
ii c.Lho. ill JLISLI) en (Otto) Si Ilt idt), pt)rtl1c
cicmt.ili it'll UC n o habiti pe nsad t) en iiegar t,d
ti,iLii( Ian
de Gu.lLlalllpc. El 1)11111 })JSttF
(Jet Evarigclio E)1lS16 a Li oVela
t i nt.
se liIbLt
cxtraviado, IA cargo
ttl iOrOSaIIIClite
MuiR'
SUS hrinihlos para recond uctiLi al rcd il no
IC (Ill) tie xiios, Ic echo los peruos. ni _iIho-
into ci me año. Y Ii.ibia yo ncg;ldC) Li ti_i-
cIici6n tie Gt1;nlaIIipe? Ni file habIa pasa-
do por Li imagiluciOn.
"Me retire a mi celdo
despues de haber oido a
Borunda. Dos o Ires dicis
medité todo lo que me hobia
dkho..."
/
MExiC) EN C[N cloNic
:29
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 19/44
HIDALGO
L as prin .zeras not ic ias
hablaban de una 'çruesa
cuadrilla de iadrones' Las
segu nc /as t ie un "ateo
enernigo
de la religión El
obi spo C abanas
organiza
u nap ar tid a t i e
m uchachos, a los que
I /a nia los c ruzados
R e tén e s t ra tég ico en e l
puen te de T ololotla 'n , al
oriente t ie L a civa'ad. Los
v olu ii tar/os in ten ta ii batir
a los insurgen tes en L a
B arca y Z acoalco. Jose'
A ntonio Thrres, caudillo
que enc abeza a los
rebeldes en e sa pro vinc ia.
L os europeo s huyen hacia
San B ias con la idea t ie
e,nbarcarse. El 26 de
11 v /en', bre, por fin,
Hidalgo en tra en ía
cm dad. Lo s generales Flon
y CaIIja a v anza i i
anzenaz ante s con sus
ejérc itos . L a dego llina t ie
TaL i . En Puen te de
Calderdn, La gran
batal ia . .. y ía gran
a'errota tie ios aiz ados.
alud a /pr im er hi jo t i e
Ia patria ' clam alia ci
pueblo con v ocaa'opor L as
canipan as tie L a caredral.
(.ii )RI.iiNAi.\ (
t'.i IA AJAR\ Ii, iIR1(;A1 iii H
Roque Aharca, su j eto dr pocos
ak'anLe.s v
de ninguna resolliLton, cunido
ScSupo ci
grito dI cura de [ )olorcs, a]
se le din
ci LJLILtCF
de on handido &p.ie
CO una grutsa cuid nut de Lid nones Ira-
taha dc invadir las pnopiedadcs sin mis
que cet)ar su codicia, 1)cs
1 11-1s se
dijo
iuc
no era sino
Un
hoitibre cricmito
de L ie111,i6n tie intentiha errldic.tr du
este sticlo para plantar ci esiind.u'tc de
L1
impicdtd
v dcl ateislilo; y esti segunda
Idea sc ku
vaier mis con
ci cdicto inqu -
sitonia] quc sc circui() por lasaunorid.idcs
civiles v niuhtarcs.
Aharca, por acuerdo de
Id
ALidiencia,
fornió una junta guheniudva compuesta
de nueve su
j etos, enrre quienes hacLrui ci
primer papel Velasco La Va.ra, doctor
Cordon, andaiuz enemigo declarado dc
los criollos, y orros cuanros europcos y
aincricanos lnrinialnenle reiaciouiados
con ciios. Pot orden de esta junta se liicie-
ron veriir Lis divisiones milicianas
de
Tepic y de Coll ma,
Sc
armO todo ci baui-
liOn provincial de Guadalajara y se levan-
taroui dos con)panla.s de voluritirios de
aquel cornercio, conipuesr.us de ca
j
eros y
de cursanrcs de La universidad
y
coiugios.
El obispo Cabanas ic daba por su
paste toda la imporcancia posibic a Ia idea
de irreligiosidad que respecto de I lidalgo
y sus tropas Sc Ic habia pretendido hacer
concehi r id hajo pueblo, y
at
electo loruno
Un regimienro quc ilamO de
la
Cruzaida,
compuesto de anitxis cleros, de los cole-
giales seininaristas, uiiucliaclios de
lJ5 Cs-
cuciLs y de
codos cuantos se cjuisknon
reunir a aquciLs piadusa frrsa. Pir mafia-
I'LL yFarde
Sc
Ilanuha
i regiin coin con Li
LuupaIIa ma
sot de catedral; se reumui.l en
C
ohispado y salla tormado per Lis calics a
dar un pasco. El micro iba niontado con
sable en mano, preccdido de un csnandar-
cc blanco con cruz cncaruiada
y
acaudilLi-
da. par su ohispo c
l
ue prodigaba hendi-
cion c indulgeircias it
sus cruzados. Los
in uchachos iban en grupo cras del obispo
gritando: "-Viva la santa Ic catOlica ", v to-
dos rraIan una cruz encarisada aJ pecho.
EL PU EN TE D E TO LO LO TL N
Sc mando poiicr Un c;ulmton de tics a
cuatmocientos homirbres en ci puenre de
lololotlan sets
leguas al orienre de
Gua-
dalajara, y ahI se rcgisrraba a rodo traui-
seintc que iba para aquclia ciudad
it
vet si
conducia pilegos,
SC IC
juramcntal)a ixtra
quc no contara to
quc Sab(a y se Ic prevc-
juan las IlO(iCiiLS ftvorahlcs Clue hahian dc
dan, con tin miat id lit
Is
con mas graves su
no cumplian.
Lotte canto Lu rcvulucifin hacia adnit-
rabies
i °°
Li opililun tie 1 lkhilgo
iha mc
j
or.undo en Guadalajara a
icsar
dc
cruzaclos, predic.mdorcs ;uuiiCfl.i'/alltcS. Sc-
supo quc los i Lmsurgcn res ocup.ib.tn
VJ Li
Raica
y
/iacoaico, y dcrcnmnino Lu junta
que salicscn dos divisioncs a atacar a urios
y
DUOS
Francisco Rccacho, inagistiado de
(]Uciia .\tudicnci.0
y
coronel hecho par
juuta, saliO pill Ia Barca con 500 hom-
bres v lounis igmuucio Vuiktscflor, iiacc ii-
dftLo tic (..juadaia j ara
V tenienre Loronci.
uruev.tn'ienrc cncadu, partio
Coil
Otmns tan-
Los para ZacoaLco, licvando 6StC uru conu-
p.unfa dc voitintarios de Clue era capitiii
taiv,icion B.urcs.
RCCiL
ho hzo sus escaramu7as par la
Baca, pero .IL on ictido por unit uuuluiud
no encontrO mis arbirrio quc esciudarse
con ci Santislino Sacramento qtic so ca-
SC rua j o desde Ia Barca a ( uad.iia
ira.
EL avuntainiento de esta capital
do al vccindario pti ILItLI101iCS J
LJ' title
saliese .0 recibir ai señor Rcc'aclro qtuc
y
e-
lila triunfador tie La ham ta, trivendose .d
Sancisioio Sacrauiieuiro par 110 de
j arlo cx-
puesto a ureverelmcias. \'iILcseñor Lic nic-
nos af
ai'tunado qile Rccacho poiqime ha-
hiendo sido pot una
y
dos vcces
por ci
cauditlo de los insurgentes. José
Antonio ioni'es, pam (I
IIC
SC rc(irasc a
Guadalajara con iodos sus crioilos a quie-
ites no cia st_i
A l l
n)o ulcoden, "(]I](-dijese
a ins cot npcos qoc se baiicr,ut ci (1cuerlan,
sc compromcri() ,u cntrar en una lid ran
desigual por Las persuasiones dc it IS euro-
pens N'Iigucl Caballero y i'ascuui lthbit
conicuctuites tic G uatlaLmjara v oti i.tic
de la conupañl.t tie volunrarios. Enoaiiui
en ella La mañana (Jul---tie IIoVicniI)r c tic
1810 y it pocas lioras quedO La victori,u tic
parte de lurnes a i_
]
iiicii Sc IC pasanoit Los
rnhiiciarlos dc Colima
y
se hizo
la carni-
ceria en
los i ncxpercos voluntarios pie
apenas contaban con un mes de discipli-
na
No hahiendose hecho otra resiicncia
IIi.LS <pie La
t i
tic 0
1 11150
CI L i i i icni re Garihu-
ru dcl l cc,i nientti tie La c oroi L L quc i1ucd6
C11 Cl pLIL-sto. Qucdarouu prisionetos Jo-
utlas Ignacio, Salvador ftutres V lCt) mart_li
Piiitado, capinin dc uia tie
las
colil paiiias
tie I epic.
Enmr6 a Guadala
j
ara cii Li mayor
couustcniiacion; sc distilviO Lu jlIIit.L ci
prcsidcuucc \b.irca se rctii'o .ui pueblo tic
Sari Pedro, que dista uina Legud ill oniciulc,
El obspo se rcrir6 p net_api tadatnemite
it
Sa r i
Bias, de j
ando a sos diocesanoS umia tielna
despedida
y
prolctiiaiitlole a Giiudalajan;u
lu que Jcsucnicro a Jcu'tisaléii: que dcii tin
de pocus dus no qticdai ía en ella petit
sobre piedr.i.
Ia nl.Iyor puce tic ins etiioicos siguic-
ron ai ohispu a his dos duas, llev:iui&lmise
consigo sits Liimcrcws oi,is I
lnLiictis, ubait-
donado sos Lutu i tLias y pncumncticndolcs vol
s-cr trionfantes dciiti't tic pocus nieses. I. c's
aca ut_I ii Labaui hct_ act in
y
Al I ia (
11C, r(liii,
nuiiuistnos tie aqoctl.i ALlLIiCIlkiJ. hn'nnnahtii
Lin tribunal aiiubuLinnc' cii etivo contcpio
ihan recogienclo por los puchks dci mm-
sito tod,s Ins caiitLtics tic estalicos,
balas
alinas. ini'endiaiujt tot_Li
. Las
ii-
niaccncs tie Guilt istcuiibti pa na t
[
Iic no
aprovcciiLccuu
a los ilrsurgciitcc.
l
caiiiido ct_irsi.isnico celihiu solejil-
ties exeqilias a Los iiiii II icc de ZacoaLco yet
ii usrre a\uiitalliiciito conlL'nzt) a ser Lu
inilnira o La tinica auto Ltjd tic ( ijiaLi-
ij;ira, rccnpLL7an(Io coil ti itulil)S La lalti
dc los aicaidcs
y
regititures europeos au
scntcs. I.)ispuso qoe salicscn 1zartaiiiciit.u-
rios a Zacu;dco, t a Bum ta v lat othi ii, cii
doude se sabia
title
cstals.0 ci sciior (
< i i m m c i
Portugal. los coiloSlol Itt_It
s fueron: [lila
Zacualto, Ignut
.o ic<Li
v
Rataci \ iLLu
scoot;
pa
ia Ia Rai ,.a, ci dot_t
or I 'adult
re l igiusu fr . lnt_ 'ISL 'auI<I;
1 1 , 0 , 1
acotLin, Cl
doctor José
Ft
inc
sco
Au'ioy'o.
El resuLtado toe (It IL- J ,sé Antonio In-
tl -
es
y
Sit tropa se viii ccc luegi
y
se a m
ticrase tie (uad.d.ujara ci I I tic novient uc
y
disptusicse Luegn rccogcr 1 t.tdos Ins cu
lopelts tic Li capital ( it los (uLcglctc Stii,ut-
11.111 0 y S all Jo. iii. tin ham g.ii it_li lcs soc iii
tereses
y
<Ia tit 11) 111c1 itt
I I ii di lc,t i dc 1.111
icil y
SLICCS.}. liltiIniul) itIii1i5 ii) Los .igeii
tes tic Lt Pt,i<,i ' 'Fakodiiii
V
pci ili,uncuc-
ron en Guad.uJ,ujiia subahcrnados 1
rues Iiaci:i la Iicg.ida tie lidaigo title toe ci
26 de riovicnihrc
Imitrrtanto, el patire jose
Niat ii
t_ado, curt inmcnint dci Ahit.utulco. It pidiO
Jot cc pita
I1c1s1.gmnn
.1 inS CO-
nnpctls
<inc
Iimcn<,rm a San Nits,
v
iiabiéii-
doii htnido se LOin tic tiuta t_hvisi,iii tie
600 Liombres comn.idis tie ins piuchl is del
transito; euniro .i Icpi Si ) coilLradic( inn,
(Ohio
tie . i1tj Ii 101lipai6.1 vcrcimria V 11131-
C116 lorgo it
%111:11 a S in Bias dcs t_Lc doudc
Ics iui t i r imti La ueri t i ic iOtm, ,uom enai . ir i tLolos
LOht qiic intciidi.ura Li villa (cu vas cas.us
SOIi dt• pulnu en La mayor pow) si no
tratahatu tic ieiiiLin cc a ciict_rcc'i',Ii. El ohis-
po lIloclios cliii i'icuis SC lilt icti i a Lu
veLi, s otros suc intuit_st_-c Se qucd.00n
en
net 'a 1301 f.dt . i <Ic 1) [111 1 1C , c .p i i l .ui i tk i C l
j cic
dt
tq l id Ia j )LIZ. i I . sé I . ivaL ci i LO II C l
lit_lie NleRadm.t, qtitcii Ic t,hct it) icspctar
as vitkts e interest-s tic itis eaput iuiatlus Sc
aiiodcnO éae tie S.iii tl.ic
ns clint >Pt°5
. . a L i e r <
tr a 'It_pt
;omiup& stei.i . I l itilIgit
a ( ;it.ltl.uI .Ijai.i s- t_,)ilicij 'Io a int_titLr;nr
conopcos IlatIelideuIcs sic.u' J&. los tticgitis
v
pt_tilt_-i cii so c isa, dcvtuivtt_iit_ttiIt- pure
dc slit ifiicncses V ulidciciiLioiis ii
dud tic sits pt_nstin.is: pero sihcd,,n tic <PLC
Iiou V ('aIlcj.u. despot-c tic Li cat liii em ía tic
(iliuliajilitli, Sc ciiL.uliluit.ibi a ( ;ii:iduIij.u-
na .1 h,it In s tot.' cct.uh,uti
iii tilt
lilt_los ciii .iqli'tios
Clii'()
l l(L)S
ns
ectgi-i V 111.111do (itt_It-li a Nlcm'e.uio
'Ar.1
hue
lull icrann it, nuIsil't(t ton tic ttc
en
Ictut
tliulént]iIus it Las ten-
tIcC ii.it_i,ii11u n.i, t_lu nie Iüt let uhu mt
so CIVIL lit). (
t
LsI l vci'IliO nui.uuudauidn to-
t_Its [,I ' ,
m i m i c
IM,10 Ill I gel alit
Cl
tcillenrc
.oior.icL iu.uu Jtust_ / .ci, kn
t _ i u t •
icnori
.tlI,1rl(l,Itt ,s cii ii
,uci,L,, d1 I.ti.0 v unto
11110) i<ts tItle V.iiIudlile nccogidttc en
LiPa.1tl,il,i j
.1ti lilCiturlt_legolL.uJoS, sliJalidu-
Ito, cit
PCLIIIL'
.15 liii lt_I,LS
it
1.1 iiiedt.i iii-
I
Ito, di (. I
0 1 1 1 1
5t1ii 'iii' 'WI
tidos itt it itiii 1h riul i0, pit tcgu it is pun
Mencitto, s ,'UnS v_trios a m1tuiritcs 1115
EN GUADALAJARA;
DOS VISIONES
PR I SC I L IA N O SA N C H EZ
81
30
.1iiCT
EN C I E N CRONICAS
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 20/44
IC1 I
IlIC.) I hittigu CII Gtia&tLL j. t ra c imin i-
gci)cc
V
arttllcrmiu
l)Lklt),
dividió
SLI
CjfCi-
hrmgad.Ls, dio apiranias
y
coronc-
j
cs; i i i ; indá a tVlcrc.I(k) quc
tic
gi ucso calibre dc San
y
s re a ii
>sra de mil sacnhcios eon-
s d
SC I'CsOi Vii)
t U C
Saliese tiada
l i iev i a eLe G uaehmL i j i r a pa ra l ) a t i r sc
COO
SC
Caklcrón ci
o c i c jc rc i i() de 11 icLilgo, nocnim idni
ste, Allende, Ahas hi , em i . t te
ra c i r u m b o
y rcstiruycridose todos a sus
cu .m ndo reconoc ia c i ea rn -
o;
y
en t ró so lo cL i l le ja a L i c ap i t a l i levan-
o .Llgunos prismtic roS.
José de Li
ruz
Sc
enca'iiinaha a (ua-
Liahijara pot ci rumbo tic La I3arca y, no
sicudo necesaria ya su cuncurrencia alL,
nurcliO con su divisiOji para San Bias,
Mercado dcsan ipa rO la a r t i i ie r i a y va luoso
cargamento (
Lie tenki en Barrancas
v
sc
rcgrcsO a San Was con
Zea Ronucn o , su
padre José Mcrcado y algunos cicrigos
iie
Sc
Ic reunieron. Nicokis Verdin. cura
Lie San B ias , o rg ;Lnhzo una con t ra l i l c rLa
y
los sorprcudiO una noclie
CO su cuartcl
matando a aigunoc y hacicudo prisione-
m s a tOLlO S , n ienos a l padre Merc ado, q u e
r hu r en l a osc iu r idad ,or Un prcc l L1 R)
se uJnba r ran cO y perd iO la v ida .
LUIfO
lepic sin contradicciOn
y
nuidtS ahorcar a Zea v a otros varios
habi.w preso aill los tepiquenos. Se
pasO luego a San Blase i l izo lo IlilSIflo
con
Jose Mercado, travendosc presos a
Guadalajara a rodos los
dem .is , en collera
dc pie que daha principio con los ccicsiás-
L ICOS
I N S U R R E C C IO N E N C H P L
Cmc O en G ua da l a j a r a j u n t a s
dc
segur i -
dad y de requis ic ión , d iv id iO c i e
j ercito em
s 'a r ias s ccc ioncs
y come n iO a t r ah a j am c l i -
cazmentc en Lipacii ucaciOn dc la provin-
cia. que no pudo conseguir has
a ci ao
dc 14, en qUC
sOlo quedo reducida lit
a Ia isla dc Mczcala en ci mar
cliap;il ico.
26 [)1- ..msviui i imw.
iii
18 10: Goa t
5AIAJAIZA
es boy un tearro donde va a represenrarse
alguna escena del drama rirulado David
y
Goliat, que conienzó en Dolores ci dIa 16
dc seprieinbic: ci pitchlo corre
pu1
la-,
c. i
lies y se esparee sobre nuestro piano,
como una gota dc
grasa suhrr ci papcl.
Ago de grave
y
e ci pueblo cuando se-
arrastra comb una serpicn
IC
i n m ensa t ic
aqui a San Pedro: ci gcncraiiciruio Miguel
Ilidalgo eritrari boy a Guadalajara,
y
lie
aciui pot qué Li ciudad bull c por todas
par tes como c i es ruvie r a d islocacl a v can l a
ce n te n a r de a ln u s l u c i a u n o d c s u s m i cmn -
bros , y parece que L i c iuda d sale de in adre
como los rios: es fleccsario
VIV1T Cii
( S t O S
instances para ver cOnio se e
uedtu i des-
nuda s l as ca l l es y Ls
iiIu:
c i general Josc
Antonio Torres sale con toda la luopa y
C011 los jeks de Li reviilitciOn pra Li villa
tie San Pedro.
ucive
a
i lciurse Li c i i idad
vacia: no se puede atravcsar Iuinguna tic
las cal ies del t ransi to del germera l isin ia : es-
tin apinadas corno
en Jerusalén ci dia de
Li ent rada de Jesus: las ca inpalaL s de Li Ca-
redral , y a su ejeniplo las de las otra s igic-
sias, anuncian ujuic Su Excelcuicia
iisa
ya
l as pr iunc r as ca l l es dc G uad.ul a ja r a : .Sal ud
i i hon ibre dc L i revolu cuon ;Sa I ud a l pm i -
unc r h i jo de L i ' u t rL i i f ic t icli to Cl
qur' vie-
ne en ci nomhrc del Señor I lidalgo es de
uuia lisonoinia scve'rJ: sit caheia csLI ya
cana:
c
conoce por su ueiiot
v
Li comilugu-
radon de su cam. que perrenece a La raza
El Padre de la Potria
enarbolondo oqual mitico
•standarte en una
in te rpre tac ión plás tka ,
muchos años después
del pals: su vesm ido cc n egro, su L),)mlLIa t ic
general : Lu
LIUJAI0
pam a u run pre los oscu -
ros liáhi tos t ic km igo. Vic i ic i i r au r ibmém i
Aldania, Abasolo, Baiicia. Portugal
y
Na -
va r ro: I L i tL i lgo es summ ip.i t ko hasu IC)
m i i i -
flitt.r,
pomtue
s i cmnprc Sot
S L i 1 1 I ) . L t i 1 u S
11)5
buenos,
y
ciemi iprc
CSbucno ci
11uC sa iva a
Un [)1i t 'bil) t ic Li
SCIVILIL11111MV.
El
d4bill,lt
u i i u i
il i
1111.1 tOIuliSiL)fl .1 IC
Libir a la puma
del
tcmnpk ;d gencrali-
s imnu_ 11 idalgu Scacerea 1
toullar c i ; iglia
benduta dc Li iranni del c.unonigo.
A q L u i
tienen ustcdcs al
I
m c i r e, IV die
c L
oll uiia
sonrisa tie sareasillo. (Oil C L )
SOIuriSJ
(]Lie
rcvcia en
1as
ar r iug is de l ros i ro h is a r r ugas
del iliva. Sc can Ia c i
Fe L >cu
01 y e l g em m e -
ralisimo
y
sus couilparieruu cc retiran al
palaelo de la ttmd icilc ua, El pueblo no Ic
deja J a r u n p ,Lso , y 1 )e ' r lc t r1 po t L i u l i r i i t i -
t i id , Coni t i t una cun a ,
truu'
va .ihriemido un.0
una sa . I [ ida lgo esr ,i en t i re n oso t ros .
M€.XCO EN CIEN CRONuCAS 31
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 21/44
ELCERCO
DECUAUTLA
Lit iloclie eijiboziu/a
Sc
eilio
it los so/dados qiie
ejicabezaba c/padre Jost
Afar/it
Morelos. "i)ieron
las a oce, y saLiei:do la iuna
CO1)lt'/JZ() a ai'i;zzai' ia
coL,i, iz, ,a
cal/c/it canto
victoria, pero f lue sOlo
fit/set-lad: Lo s a'ifenso res
las /111/ e1'lCls
loçrra
10 / i
bu y
/a) . el
S1110. But
VOZ
en
/it
OSCF(i'i( eU/
litnzó ci
"qnié;i Pive", en
respuesta
IC I1L'çI() Iii in
i/Cite. L;u
()cu ituco, ci Gen eral/suno
pei/w a N/ho... sit
cafio,icito. JTLtbIafl dc
800 liuileutos, pero
b
1151-11111
sia o c/v//es.
Di I:i1))
M
RI ALVMUAit (t "At rit,
din urdeji ci dia 28 di
abril para que desde
esa no:he no corriera U fulabraccii su
c.Un-
p0 Ii
30 iiizo Caika t&'Iu desde
cisuvo
[)aI.1 LjUC
ccara
il ucg): di heho cesá y
ikó .
it
h.tivarte dcl igua Manuel Calapiz
alt.-rcz di
granaderos dci provincial de
N li
\
ICO, C In
iiidtiito
[).L11 NiOiCli)S,
(,dea-
na v Bravo. \I rcverso ctc'u ci prinieru
d:i'cndo
l, por su part
otorg-aha
igll;li gl.uiJ a] general espano
y
a ios su-
vos. V.iiicnw .ininic)cidad, pero prupia di'
un hunihre
t i tle
i.unic Ii
VJO
Li Cara
.1 1
do Pcclurfitis motivus sucicn
rend gran-
des resuliados: di' ecta naturaicz,t liii'
ci
qui'nit nivó Li saikLi
di' ?slorelos. l.a tardi'
dci dia cii cuva n c]ii
cc vcri
iic,
paá pot
la
pUCII.I Lii'
Ll tc'ureria
ic
su
cit
tt> uii
ho
I
fibre
a cab.ilit, iiitiv tifaiio, LOliliClidU
.ihuicatinieiitc un,t cosa Larga v
llaliao ti
UiiO
di
his Bravos para. prcgunrtr-
Ii' di' dtnde iibii •idquiridu aueL pcdaic
di
ciii h.irrii: peru ui.inta
h.ic
at
sorpre-
sa iucgo
(t1C
111)11) (ilC CLI LIII
pedazo di'
cucro tosLLdo, qiic a aquel homhrc ii' sabfa
till
01110 5
hitra
Lill
LS6
luego enteiriccilo a verse
Coll
Morelos, (linen tIISjiUNt
ttlt
aqucihi no, lic
SC
hicicra la Salida. Pein
-C61
10
cjccuuIo
Si se it.diaha ran iidispucsto.
COmb quc
acababa di' toniar tin
vonutorio
y
S c iba a
ecliar a sudar? Ochu nuJics aIlws dehio
habeise tomado esta reM)] uc
iói i,
J
Vto Sc
desertaron dos nusicos v Ii
avisarnn a
Ca-
iicja, por Lu (life
cmboso:6 en L canada quc
luhLi cnlre Santa Inis
s ci hiospi ui in's
II()11C5 Cull
qiie Ii tistian Li silida. Cu.ttmo
duis
.1111 S S C il.ihLL heIio
IIII FcCUIiL)CI-
nIlt'nto de este puilto, ci cia
C C
S[6
accat5n
V sc eiiconrro 1 1 1 1 1
&iiL It i. Lii tulle,
SC ICS>iivlO
pie
1.1 s.iiida
c ve iliis pur ci
biluaric del .LgU.I cli riicdiu del Lalvtno
V
Ameki ngo. Lchse ci dado, La rnopa se
formiti en la piai.a dc S .ui Diego, c pol
P
OLO
in sabe
ci encni ig
o, porque a dada
at) cia precis() rculiir
a] soldado
(It iC
S C
a
.irtaha lie SU puesro para convcrsar con
La usposa 0 am ga. I)cron Las docc de Ia
ilolic, V salicndu 1.1 luna conicuzo a avan-
z.ir Li toIUInfl.I dcl niodu siguiclltc. Galca-
Ila La vanguardia Ilevandu por gula . Jose
NIara Aguayo, duclio en ci local
n ci
ccnrro se colocaron los Bravos: NIoreks
entre ccntro
y
v.ingtiardia: Li rctaguardia
La maiidab,i ci c.ipir.ui Anzurc-s. Di
nadie
tucrun scntidus; pc Iu
a atravcsar 1111
1dliti' C
I
LIC IDS indios forniaron doll vigas
iicv,ida.s a prevenckii. cc hizo ruid: con
it
s
p
it'S,
q
Lie a I LiJi ll .0 La at ci It ion ik'
1 1 1 1
centineLi t.sme ho Cl i 1
uitn vivc? ( ,ilt-ana
i i ' Ies])oll i i iO Loll La i i i Llct tc; YJ
cmltonci
Sc
bjio gI'nt'r.Il hi aLarnia
y
Sc runipió Cl Lu,-
o t'n indus Icts piltilts dcl CailipLi: lain-
se huo generaL ha grim di' La diviitn
;uneriialla.
t i tle
deL ía: ;Viva Nuesu,i Sc-
liora tic C
uadal lipe, viva Li :\iiirica V o-
des clue Fcpltii'lOfl Sill i nrcrnusioll. Al pa-
sar por ci punto di' Guaddu pju, Li Cu-
Iurniia se siO atacadi rcci.lnlelItc ior Ins
cost.ilos r, corrad;i, Sc SOSILLVO e ui'g()
Lifli
hot
ciiromiccs Si' disperso Ya por to-
das dirccciones,y Li Lucha siguit'i cnrrc las
nhisluias cropas C5[).1110l.iS, qiii Sc ttadaioii
caininando LIC s'uelt;i cticoiitradj coin>
las partidas dc '/..tcrti
pec y
ci I ]ospital.
Victor v leonardo Bravo s.dicron pun ci
Caivuiu por cli iiicdio dc his
dos
batenias.
Sa i i
ta
In s
y
Zacarepee, con trcsciciiro
in Lw tcs d.' sii regi ui ic: ito, coii los
q
Ui '
quito esic dos canuiics tics tIdIILLLS di'
c.Lnipati.i. .ini L)jandose a collier ciiiito i
- li -
contrjh,i, pucs Se 11101 LI tic hl,iliulirc. Dc
cs[i' mi liii 1
)
.66 a 1.1 ii.iicnl,i di
uad-
upc dondc bat ti tiit pR1ui'tc tic cabal
r
(Iuc esraba alLi: a La
cSFLlIda
k cchahn di
(ii.itiixti;i Iciliihias y gr.iriad.ts cono ilovi-
do, I)c
j ciii>>bi 1
) 1 ) 1
ihi ' SigilliloS .1
Morelos. Este tuSo La dcsgricit di' C,ietsC
COB 511 cabiiio en una z.inja, sacarolilo
Coil lit) FOCI) triba
j
o, V taiitu que sc Ic
ilLIndieroll dos cosidl,is: paso pun 7_ica-
1 ( )Ltliruco; aL ik-g,ir
.1
ha cucsta iic
CStC jluCluui) coi l Li pot. t eab,dhi 1,1
tiuc
L i e -
v.ik, hiego tanibici Vktor Br.ico Lull los
dr.ltol1cs di
sti escuita, a Li
>
nut
c Saii (:arlos. ,
it) LOS te-
ll
por
C neil I igt 11. NI> >icL
s
IC prcgu l i t>)
Lull ealni:i:
tu
h:ei' i's ccc
(ILIC
tr.ic us-
tell a Li c'spalL?... No us nida, rcspoii-
son UI lbS liialditos LjtIe mi' hall vclli-
do a Li.lccr salva: ciltonces tel hexiu ii,iroij
en que cr111 cncni igos,
y
situi iidosc Lii Ci
horde di
Li I)L1l.illtJ dc Ocii it ii it>, CIII JIC-
7 . 1 1
011,l haccilcs IUL'110, mn.tt,iroit a ilttlllis
v Sr net muon. Ga]calia Lk'i',c a 1
a i.is nucs'e lie Li mañana, es di
cir que Sc
ilI,tutli',t) toll ill iCtielitI lioiiibii's
i'il las
innit'diaciuiic's di
(IiatIlL.i: d'hasc ahif por
segumu tcniciitiu quitidas las vigas Lic una
0
l.a iconograflo histôrko
recoge este posible retroto
del generalisimo Morelos
b:irr:iiica, y to nhsillo a]L1llias f.Illiihils N.
rrup.i l
lc
CSt,IhaII en su t:olnpalli,l: Lien
h i is Cli'
l i i I g e l s 1 1 . 1
Ift
Lll':iro II Li Isa jr
lici v ci
'ii.tiiti por i.i lilt icnd,i di
il1i.l (111.1 l)hIJ
I.1 iii' Icil,irig I.
I
Ct)lldI<) Bi,tvti,
I tle
tar
Ieliiiiit mc hiallil 5,Ihijo, no eiiconrrantio .1
t1 nlarcLio p.11.1 L1 hacienda
Lie
an
(;.ihrii
h, doiidi Liii'
P °
m,udoi,tiiientc
111 ?Sl,Iii.iliu PRdn.l
V
tUt,l,lJlt) Pl /,
dlii) d>'pt>5 (ilrvllI(Jc. NioucLos pcitho
"It OcuirtIco Cl Lailolilill)
A,>w, V
siclIlpi
t,thLdsi Lie cst.t
J
)CIdldd LII 10 (IC ulla Lo5,t
IlIjiortal Ite. No titit
tielil p
.ir.i
tar
en
Ocuituco. itlillu quell. Ci 1111,1 Vii
(liVieSt), 'c
( FOl I)
LR'ilell Ii i i tt) (i
de
ties
Itics
Si ' U 1IU6 II ( ' j(FClll i
V
Inc hi'ii.ilo eu
I Ipa, conlo t
]
iuen inara a III[ Ci 10, tic
I 'i
dcii tie tin [clix di 1 a N 1.1>11 Ld, till di i '
di' Los 111.0 b.ii Li,iiuc .15,11105 qilu ttiio ci
I blclll(i LS.II 11)1 CLI sus Lilas. (tied >'.,
lit's, Stilt)
)It
Itiol
Bi,ivu >.i ji'lteltl
NlttrtIt,
I 11110 ti
i II il .11 it) NI
I
Wm c ,
i\i lotlI tilL III rOe L hg_I Ioyto
Liii t,l.ili 'tI.tI II.)
ilt' ('Ii liii Jill
li) CIC-
5t I0I1 SI (it-
gus.
Flit)
L
Ill 1 eli 111-
>1>
s thllCl
ISIS
tJ11i' veiii.t ii kill víseics .1
1hsejtii.i in ;.\hl 5k' iIIJ)1( Iliciull L'5U 1. 5115
I )U1'I 1)5 alll1't IS,
t .1111.11111 ell a III wpc
iitl, itL ' ' cii cl 1111
10111):
0
111
11150 III It '-
ti
iii> 11(1
till'
LIII Iii.
(
du j
eiiL> Its U.ilIil,iiI, Cl) Lill t.ipexthi
P,ulI Ci put1 till tic I III
V.IhI.Il1
lO() till .1 he
cILseljiiut tIll gehltli 'ithad.
I
>c'rltiu dcl sc
I'l.ndo 116 CW16 ('ll i/tiLt ,i hi', uiic
di' La
III) 1.11 ui: A M cliki III II
1 \ I j
ti 1'L Bt,is I) LIII
1.1 lit I lm
t]111' 11.1bl.1 tivici Idid o
Li sili,i. lst,t
tnt' CI
1 ) 1 1 1 1 1 > 1
>1'
IL'UllIttil. Nttio e L ic-ti
'Iii) I, tht, i1511
i' Its 'It ILL.IliS Lit' (111 nut
til/ i)'lt' 11)11 ih>i ts,
J I i i : c
i,] hi ti)
twill 1.1 I lIsliCs 111,15 i' is Loll 11LIC 5,t1111 III)
tlt'i silo. Al SLiiLch)tt ti .
'
,,ilni 1\ 14
s
il,I1LIL,l LIC 1.1 S, d, litliliL' L 01111)11-16Li II'
CARLOS MARIA BUSTAMANTE / 1811
32 I
C C' £ r
4
c r, I
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 22/44
L
-- i
- -. -
-.. i _ '—
p
P.
Jll
--i--;
---
I
.
•1
'-v
unión. cii
tcrininos
dc quc .c6io se
cCildroU
dc flhtli()S ties hoinkrrs, Bravo, tin
F. Cas-
1CILI110' (Ll IL) •kOIi)p.iil .I[)J. V 011(1
dc
( 1 U C
no 11.110 111CII10MI.
IaI es iiiii((> 11110, (l (( iel)lC SiElo
dc L
vilLi dc (_LL iu[LI, Liigtfl i
de
CsUii)IISC
jjui Li
J IILIIIIJ
d (
LlYS10 0 J1011tC dL)fldC
ci vukr. Li astu 1,1 Li
S.lhidUfLt,
Li
l)iLilJ
V Ci .' Ui iIII1CIILL)
(IC
IL) MLIICIO..
\ 11VL5
I'ECL crelilo ' IOiiiL)5,t
noiuhrjdi.i
,I III) ii
isi ics
k
ItRIiIlL)s \'a nc
),IlCjC
quc
VC&)
su . ti .Ls
s Liubra_c
C U I L
)II)&)
dc un L.l[)e/.1: peni
k
uai)JL) (1uiero eIev.irli
l)ra
IF1ILULIIIIs
tin liIllliLl1.1je ik' 11)41
lUlLs
(k
111110
ta
qiuc LICFLUUCUIC del
1,11110
at fOr-
niar estas Iciicas) tcio que l,a,trii al
III
RUt'S lUC LIII) ICI1
lilli) iiidi 4
i)( , dc
niuirLi. ;(ut ii.is
IICL 110' '
nic
Irccc- quc-
InC
FUfl[Ifl. ;Qu seeviums .is presra-
do 1 In 11JU611 ('U
aquiLlos dLi_s
en
iue
ifl)sot ii IS
IJ
liCi,ii
ic tic 144111J?
in qué Ic
oupihac
ctindo slosotros 1105
iiimolaba-
11)05
pert Urinjlrar
Lii
LihcrLid?
ucn
[)ios
RCC( UL\l tk ii
ni tin amdri4-J
no
podrLimos
h.icer a los
I1UC
osan diora
disputa ci ide-
'aflti' flit-1110
dc ;iqud[os hcrocs,
a los q tic
Idi \'CL
ahreviai -
on
sus dLts,
V Sc c0rur1tLis'e-
0111 SL1S verdugos
v
a 'snos, v
ahori Ian-
li.in V tk'cprccian a los
1 11c
1 1
;rtk'roiT Con
.11 }U1'l 05 LiUdilIL)S stis tiab.Ljt)S V SU
liii Pablo
(aiL-ana,
sobrino dc don I
ler-
ii)c1mcgildo, dc quiell
tarltas veces hem05
h.1bL1do,
V
que Oclipa un
luar dc los inSs
tiistinguklos c-n
[I
pcnas
se ye
honrado
con
ci
tirulo
de
milente colonel
dc
iuiliriicria.
Bah,
apcnas icierra la.
J
IILIIIIJ .i csiihir
lo que
y
en
os
o
ydes-
Ilfiustlo corazon
Si
tal ucia
\L0S.Id
retoinpensi. ;1IL)nIhrcs ilustrcs ,
ticsca.iisid ci i
p17
huildiIs
cii ci sepuicro,
V
flU
;1M01I1elS SoLite cilos
vut-SI
its terribles
cabuzas silL) pill olilpadecer a
Liii
iligra-
LI geileracion
I
Itsi,i as,ld.o,
iii.Ls dc do
1101.15
tIc sa -
lid1.
'
ci LeL1er.iI N forcios tic ( :
uuitLi, 110 10
Stijil) ( .,iiiCi. Pi&sciitoselc UU JOVCII Li-
inado 1. J;niéiicz, hijo dc
un vista
k Li
ad
u aria dc
es La
c.lI}i
ra],
desiiillccidu de
iunihrc,
piIicndic-
con
qué
alinwnursc:
dijole Ljuc e ilihia 11.111ad1, cii ci
51(10 1)01
uii •ict
idet tic: Li
es l iL ) sa
ic ( .
ilicja sc con-
doll)
It*
CLV
I hun
tLti Un poillo) dc cho-
.:oiiale: so ni,iiido,
ti,)
aLt-nc,ul),l a crccr
lu
0 L '
il, 1,I11 ii ijiosihlc It' t
1 . i i
cCt No
h.sLuIitc-, c';tc hombre fatiio, pLI extfJof-
in.inio ti
so
al vu ic-v c i paite siguicuft-.
'Fl d Li cii nc jiistaincnrc se cumpk-n
ililtru nicses tic Li (tUna dc Zitacuaro, ha
ntradui
CSIC t' jeFCitO
SiC?pre z encet/or en
.Li,t ij I I,i j LP S d0
.S LIC s U ma i.ui a.
EL ENEMIGO DESESPERADO
Li tlic.'i niger iIiteI'utO 1.11 la shL1 })0r
V
coil tnticiu perdid.i pc-nc-mo por Li
I IIO V Cii
aqiid I)iOIllCIl tt) dc-sri-
i uitai utci Li a quc se .ipoderasc dc
LICaflCC, tan proxi ilLIiiiCil IC. (jIIC lIla uncz-
1.1 I)
fIiliCF. l
ilt' ha Wider parce dc- Li-
Ll cuc-miga, ' laSC)4L II1dJ dc-
hOC
SC it'
ersigue cliii Icson.
En la tarde dcl i)ui';iIlo) Li.i 2 dc mayo Sc
I ci ihtó en Mexico esic corrco:
mirahanse
U11OS . 1 0111)5 las c'aIas dc 5111110 5 Sc 1C_
4
l2 n tihan par_i d ude lubrIa 'oLiJo ci
p_i
iii LI. No pUdi)
hacer (1110 taittO c-il itqIIC-
los iiicses c-i general Blake CI) \°alCllCia,
it lilt) por los h_nec-sc-c;
y c-ste contrasic
aii.i ri-sa]t:lr
fllaS y nu:is Li IICR)i.J JCtiOfl
title
Cal
lca pIOCti[()
+
A k
1. -
i
- -L
;.
•
,- _
,
cnvilcccrLi como
(111:1 infaine
cohardla, La
ex_ilLu, CcIuIIcSaii(l()
ctic
M trcLos i lL) SOIL)
).' 11110 pUt 105 I-ucios de ins puntus Luc-
rates de su cjcrcito. S3110
C l ue
adcni.Is di--
uriho, para sal;r, pane de los espaldones
(jUC (cilia liii comustruidos. L)cciitir tok)
'siti dc iiochc, Pclt';tlitiO v iodc_ido dc
eti;itii pheada hicria, L s uii hcriis 1110 111111-
tar. No io c-s menos Li dcscripción quc
liuçc dc-so s:rlid,i ( Gzo'ia n t' irnero 224
de
de uiiavo de 1812). Caileja niicIucc CLII)
i mpudcncu cuando diLc quc niaió ocher
CiCiitL.)S diez y Sc-iS lIOillbrcS cii La
511105 cii SLIS CJs,Ls, 101111)
t ltuh'fOii Itis ilute-
I keS (jUl.' 51' (Ille
i
l
aIlul ; dic-aio I 1111 Id Luili-
ha del pidi c haluin I iii;. v 01)0 1111.11-
1,110N ;l le a. UI ci it inn ci j.inde toll titie
SC IIL)nI() t'
Lii_I1
ill1tlOiJdI)i tic
( u.utmtLi "I as sure Lr;i its est,in (sin sils
1 1
l1
a5) senihra&Ia.s tie taLiveics..No se
Lid LIII j1XS0 Sill quit' St Cilt(lt'iitFCI) fiLl-
C L I L ) S ,
ue
gk) na kit
. 1 lit'
1 as divisititucs tics(iIIiutl;uS A ccup.tr
CLIAM IA i irilili
al On Il liltil) P'11'1 C-1111,11
('ii
III sill_i,
y
no La lik don Sliu() dcipiics tie
(Lime SC tOiiVt'il( iL'l (Iii (It L[lit' t'stjha
v _ i,
CullS SCi4tl F1'; tic &1Lie It , jlut',.LSe\101010S
1111I i.1llg.uitl.l
Ull ii 111, si:
1 1)
is
j
e espalilo: ei)ti,IFIII) StL iCi u.s Id c-li-
r ni'garsc al iIcsondeu
y
tIC
CCIMF '.115 un.as
y
su saña en los iuiktics que IuahiIII Ali qimc-
Wider, )/ qLk' silo Imonihics titi ttiuou iiik'n-
nal qiw dflhlflt) a los sI tl.rLhi'. de Ii io cii
lerusalén pudicton tetuer I-lbs no Seidn
51110 ser-s lIdLOS, d Id 1. 111 0S
5' cm itek-i I tic 0 LIeI
I iailre; S))brCS,IIL.lti()S de }).lS Or, I il eSILS
CiltLIiiS(_liIC$aS III C1011 titulin Ia_iLuiiIts
sir_i liliral los dcl fiuror: CaiLcj_i IliiO hustar
(IS })dj)CLcS lit' NItIiC 135 as'cIigtIli 5115
L)IicXion& 's, y IIJI .Cl p( '51j11i5.is pill tt 'll .lTSC
en 1a I) i.lt.0 11/4 de Icc (111c a
l
MICL itsell
t.>ilipl ic)1Lj05
'nt(li flit) Ii IIIL I i)5 1(
(1>
I I I )
di.' ltis
i htist111).1 CI) (11)11) Sill liii el
diario de Murders uiiiuLud1 'it/Id tSt iuio
su ptIIio (cumio ci II1ISiUO Ili(- Iii di
ii) en
que constuban (LItlus Lic haum ii'. it' es e
I IOil)hie later Li) SLi & ccri('spclnLk'ulo Id VII)
di.' (LitlO iti (PlC ('1.1 Cd
l'Ii
/. V L'Stt) IC &)EIli)4O it
ii aL tt)iltI(' LIC ( .asi ii.> Ic-i 1(111) tn Ia
UtIC Lu ll LIC ( tied iii tIC .() (IL .
Soji
ici nIle
tIC1 II1ISII1L) iiiL), Iieti)a
Ililil
i )u-
JI1ICI1tL) .1 Ii 0)115111 UtRin di. CiIij,
&uc
S t
Munt'lt, luLli)idJJ apalt'( ItitI ('II LLjII.1III,
liahr i_i sidu u iii,uvtin gei clii dc sos (ILLS,
titiglo (ml' 10t i iVL 1
l lOL .
En los muros de Ecolepec
nioriria fusilado el curd
de Carócuaro
110 ilegaha a otIucit'ilnL)s ((Ida Li tutupa de
Morelos:
L u
,
que
hicicron sus draguiit-s LII
J.diamUe, Luc- hu5 en Lu unat,nrM tic
miiuciia genre V I_uinilias incrunt-s de Lu villa,
hI' quisiertin s.ulif COIl NloicIos uri (it)
5cr VLCt1UIJs CU;uIdO cntlascn ajuc ks Jsc-
W . F x
r:
JJF
1
3
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 23/44
HEROINAS DE
De L a santI virtu(/al
sacr
? f l cio
tIc 1(1 p ropia
S(I1lç
)
c. Josfa 0; tiz y
Leo na V icar/o, est; w tegas
((
C 11ll
iieira
p0 0
(fip Io;natica. Or; os
iio;;ibn sy ii;i z inisnia
jinsia i/bc,
Ia rut:
Mariana
ii1la
R oa rI itez del
1 0
ro,
A iit;i
C/el
Medina, MiiiWi
Fe; nina R ive, a, A far/a
He rrera, 41 ir, a 7onzasa
Iistvez , Luisa M artinez,
(Jertrid,s Bocanegrt.
Z a/ji , itiiis, e;ica , ce iaatas,
/uSileufls
0 Hi l(eItilS
Cl
(01)1
bare, comprendieron
la
nob/eza
di
una causa
jllsta 50y inexicana ji
euinpio
Jill
tieber, un
grito Jrente a/pelo to n
it
djlISticiilh)i icilto.
Li
U)Rl/i.>N I
Ii-.
L\
MVII.R L t
I\A JAI ).\
(pie encierra los mis suavcs y dc icados
pertU111ts La santidad
dc Li
vintid,
1.1 pie-
dad de
Li
rclie,16n to nisiiio
i1
i L.lIjmlO
aiJuegadu
dc cspusI, dc
ni.idrc
V
dehija.
Li
niujer luexicaila ha an ullado a
SIPS
hijus,
i Li
IUZ.
.ipacihlc dc Li Limpara
dcl
Liogar. v Ios
Iii
alentado con su cJciitplo
en los pciiiios V (UflhI),itLS. CiltfC C] Iragor
dc l.o •wmijs
y
a ha ro j
iza Ihuiia
dc
los in-
Ceikitoc.
I
)uraiite Ia giierra dc insu r1ecikn, his
niucres IflcxJcanas recorricroil rluestr,L\
ciudades v campos de batalhi,
Conhi)
dio-
sas proreclora.s, ya anunciando
ci gi1csis
de
nuestra independencia, Va avivando
Coll
so ainor un
amor rn.is grande V santo
ora sorpreridiendo con hj2iñas que rava-
ron cii lo labuloso, ora en f in
deri.uiiando
su prOpia sangre, no contentas
con
haher
ofiecklo
la
de SOS hijos.
"Las fliUjeles incxicaiias
-dcciii L i l l
tcstigo ocular
dc aqucllos ho
Im.ricos
(ICI1IpOS- c.i.sad;is
Coil Cspañoles V CF i l -
Ilos
cran secrcta 0 abiertametite iil.
ruas dc Li undepeiidcncia.. El tenior del cas-
tigo no reprimia en iiiodo alguno su dc
cidicla patriot 15m b; duname Iii revoiuci6ii
fucron Siemprc tides a Ia DLIS;l de la, mdc-
pendci)CLI y cii jnuchas OCiiSiones se ills-
liliguieron or su
valor C
intrcpidci.
ualquicia i.
errota
dc los
patriotas tendla
UI
ia nube sobre sus scrcnas ticiites; y sus
herniosos ojos, a la floticua dc ciida victo-
ia sc Ilenallari dc lagnimas dc jibilo, V 1)1 -
hiban con duble rcs1ihuiilor.
Las cancio-
ies
Coil
ipie las ffl.ldiCS c.11(lcteiilJfl
ii S L I
os, respi naban Iihcrt.id y od io al
cspaño] ...
(sun los non'ibrcs dc
estas hcroiivas,
pocos conocidos v niuchos ignoradco, cs
pICCISO tounuas Un runuliete inaprcci.il) e,
N L
depositarlo en ci salituarin doride vi'
iicicinos a Li dcidad
tlue
persoilu ica Li
t ui - i I en (I LIC f l i ii if lOS .
La prinlera, un-a dc his mis gr;tiidcs.cs
csfuridii Intijer 1]1iC en
mcilio
dc
L1 noclic cnvia recado a I I idalso, p.ira co-
il)
UI icilnic
q
Lie Li conspu raLTion ile Quer-
1.110 ha sido den Lilicuada.
EL
Incns.ljc sc puedc tnaducur cii as he-
Ilisumas pahabras dc dun IgIhdi mu RaniI ci..
1:11 pos tic cStds ictras van Li priiini v
Li n-iucrrc; inañan.i siras on heroc 0 un
ajuisticuitdo; Lii cSt.i rcvoiucuon ct.i Li j-i:r
dida de IIiI libelL1LI; CR) cstL sacriticu() 110
scrS Cs1Lt ii, porq uic sé
tiuR'
111C ri ia iiuLnra
ell COfltCstaCudn ci grim de undcpcndcii-
cia
V 110 sc e(
J
uivOcah)j. EL (Ci) dc has cam-
pas di'
I)o]oncs, que saiud,u on i Li niis
esplendida tic nuicsiras auroras, foe ha
Li fltcStlC uoti (]LiC ii 10 ci lictoiCu) I Iid;i g ti
doña Joscf.i Ortiz dc [)oniIngucz, quc
p or S O
O11OtUi 1O
JVi5O
y
por 5115 SJCIuII CIl)S
postcriorcs. scra Li pruinera
y
011:1 dc iiue
tras mas gnandes heroinas.
Grande t.irnhucn, sublime por so
a La utidcpc-ndi'ncu.i. dcIostIado
desde Li edad dc I)
s Leoni \ici
I k i , quc ul l ipro Visa COC FC OS, ql lC
di iCIltJ
Los tiinidos, quc rem uie re. ursos .1 Los in -
dcpciiduentcs, 1u&' protest.i niomir an 1L's
que dcmiiiciar a los c n
1
ir.tdoici, ue
suire rcsugivad.t U1IJ prusucii da
o
q
coal
1 0 -
gna cvadiis p.0 a ir en pus tic Li gulcrril. lie-
vando cons () 11)1.1 illyrelita quc repro-
duct' los pc'I;sain icrims V apiracioncs de
Is P.r)t-as ulsui.gentcs.
PATRIÔTICA ANTORCHA NUPCIAL
Ufiul
VCZ
coil los suyos, SC liflU
ii
S L I
aman te, cut. ici ide Li an lord ia n upc .11 en
Li hoguena del }).itnuotisJric) . conio dice
don Ignacio Riimirez,
y
descific till \CL
'su
guirnalda y so v lo
.iiiL vcndar una hen-
da cii la frente dcl despos.ido."
Iona Vucaria ticlIC UI) nasgo ]ibeiii-
no nuevo en los iunaics dcl des-
prcndiiiiicnto kiiieii no; Peru a iiUCStI(.)
juicia mo
y
dcsintcrcsado
par
s
rcaliii-
ci
on.
I.COfli Vicaria, punt coinprar ci bron-
cc con (]LiC sc hahuan de Fundir cañoiics iii
flahpujuihua ci año dc 1821, 'ciidi6 stis
joyas.
No anicngt 1:1 J liDs ci ill Cii IC) indispu-
tableLie tienc Isabel Li CaoliLa, ii gran
neuna de España, d1- ]iahcr ofrecudo susal-
Iluijas para dcscubnir
y
cnnuistar
cI Nuc-
vo Mundo, pc-ri) adiniraiiios iii.is Li ac-
coin de Li heroin-a iliexivana que vende
sos joyas putra delendcr v aicaniai ha hiher-
tad dc UFi puehho.
No lull 1 COlIOC ida coni o ha u
i
icCidI 1 -
I'd v ICOFha \'icarlr, j)ero tan .iinaue tie su
p_us como has pnulucias, file La cspt '..i ihe
dun Nhinucl 1 uuarin, dolt.i N Liriani l'o-
rigiici dcl '1010.
Eiui ha iioc1c dci [lilieS Sanni dc
I.
[in Li cas.t Iuiiulrirl, reunidas cii
aJlielld u-i mud, se hi.ulLthan muchiuts j>c so
il-aS, eiitic his Ci1.IICS no put.Ls Sc dismin
iiiiaii ]
)
or su ,dccto a Li I nilcpendcnti.i
I )e ncpcnu'. despuis de Lu $ v
iii- Li ti ) hc, LIII il'1 )i (jut' a v Liclo uic b
C . 1 1 l I
i )il1:us
d 1.1
C a
wdl . I I ' iiiiut salva dc at-
i:lkrua
uicton
n
idrina
1
os
(cr111 I luuillos tie I i /dri l l .
Qué undiLaha
uuiuel
h1 usco totuc du
I . 1 1 1 1
1 . 1 1 ) u 1 5
V
ii 111-1105 LicsUS d dos iL
i S l ) u l
105
di' cuololi, 1 tuul lolul V cit ticilipo S,iliI0
H
izohiuinu vuneunal,
lcooCljuLIo
cliii I_i pd
' . 1 1 ) 1 ) L I I
lith,iheu s dc sliS itistics
LII[I.
I' .L -
I lc ioS,
l 111i1L.liI,l
all
.LUs(o uI&i IlIELCi-
iii icntu p;ua Ills icahsas V tan Liinc'ntab c
para hos u usul rg& iltcs.
En
la CJS;I de 1 .uiariii Li liolicia i'uiVL)
C& 'I I lO Oi l ravo. E L puiri lco cii ti ió Lic VcI lu lS
tic ios tuiiuidos; pcm entLinces 1111,1 liitl)e1
tan viiiotiil COIIU) liii palliolismo, Si
-
1 1 5 , 1 1 1 -
to ci) niedio Lie tojos, dic ft1 lLhl Lcs:
c's cs[o. 511101 cS Quic \,i in'
cii AI lId LC:l
Los cb1€1, coi ihisus aullul]LlL
rea l I i-
ilI.ld()s, prei',tiiitaruii:
- I iii's (11)C
-Iihcrtat a lu p1 suolicms
- I 'cr1) L 0111(1?
I. Li ni.ti
L T ,
i Ilids 5c1Iiili,l: ;A1odc
r.ucc dcl siricy en Cl puLsco y ah)oicai h>
l'.sui nociic nació Li dolljuilación C0110-
c1da 1)1 Ii uicsrna
H
istoria pI)I CoiispinaciIiil i
dcl also 11 , (]IIC itacasO, Cs cicrto, peru
quc i iCsjWr
ui ii
espiri tim pubiico, )' P°
sci dc tuiicstas collScciicllciaS pan
ci go-
H
icr no es pa ii oh ' ( lii 1c ill ci Li cst.th .111
Coli lplonICU CIU S i i i uch I LS personas i l l >1:1-
hies dc Ia CpoLa. con 10 cscritorcs, aboga-
dos, iii m etubr os (IC I liii) Y :11111
tie Li no-
ble/a.
i)uña \luui,illui Ri )dnigui•z sufiit en
cuinihio Las in; '
Ls LI
ersccucioncs y
isionciul en ii thoU
U csposo, fit) SC
s'io libnc sun ii,ist,i ci año 1820.
No solo en h_i(.1 Ii tull
y
en(01 ispina-
LiC)JleS sufi 1Cl1d0 insui los y c.nceies, lain-
boii cii Cl (. .uUlh[) O dc bultull la
y ILIC11.111do cii
( 1 ll h 1 dli
Li dc Los bravos ii l5U il ' iItU S, 1)1111(1
iht'UO ill_IS LI) iC
L
oh Li nel i i ( I ra [ i ( ' gu C n ut tic
eillancu l .lcioli.
I )e esruLs fuilun NLinueLm
N
ledi ha, hluihLiluti tIc JCXL()C1),
y
N 1.116
lcniiiuiia I&i'i'i.i. IlaII(h.l en Thihtiiuipuiii.
Id prillicru). Ltuii,iLi
Lii L:l])utali.I, Ii-
Vuilito U llut 1.0111 .i1i iui tic itidcpcndici I hes:
se cnconlro en siete ut cloneS dc gucria:
Solo htir LTOI1I1LCf ih glutu rSllIILluS i'i]l-
III (nI in Oil si:ljc ilc f I t
k toll icgli.us, V
.1 1111 (II' I_i 10JI1.111.1 Il ij Il
1 1 1
' \.i 111>11 ill_i
tIll gilsiu.
: I U I m i
i
t l l '
a
despcLLt/.LSC 11111
btimba
dc \ I . lp Li l t
.t>.
N1,nu11 Nildilia 1111100 cn sli t ltlth.ld
hat,ib dli 111,11
- 1 A I L i C h
S2
2
i tOl isi'i UCI 1k 1.1 dc
LII Is 111011.15 (]I IL I t 't Iii>) LII Il l ) I (Il Iit),lhl ' V
(
UL hi tIlvitloil jkIstl.LJ.L ailti V iuciiio 1'I1
ii Itthin (ILL (1( 111 I1.
la si'n nili, dt im,u N1_uIa Pcrinlrla
RiiL'r, lile viiiuLi
(ICI
IOmflhlCh dL' I.uE):l iI'niut
dull lose Mu ii Rivcia V LUVC
(uc
un liar
LIII) }luillliIFcs ItIlillit s, LdiIllil()5
I lld'L ihIClat> 5 , V 111,111(1) iui,iii I 1
)111(1
W -
011
SUS LI IIII
uILlu ' ,
11 11l.l'., pIlLiicl
( '11.1 ih.im I a ionihte .1 los 'dllti,liiI IS
,1IC,1111,Ls \CLd'. 40f4J cL fusih 1h- .Lhgul 0 tIC
us lflU dhhos C) 11c
lidos S SoNlcihhii i'I hicgo
dl ado di' Al 111,111,11)Liii) ci inisnot dc
1111C(1>) ) [ti 'JIfi .L qiic pultilcIul LII) sohl.itho
5 1 1 C i
F[RMINA, LA DE CHICHIHIJALCO
I )ot'iui NlarLi Fcrmniri,i iliLuniIJ tn 1.1 u -
IliuhI tie (luchiiliti,iko, (lClL'tididndll5d
s i
k'lnSauFeiItC d I.LkltP d1 doll VkdI Itt
Lie-
ii cm, en k-brcro LIC 181L
1 1 1 1 ) 1 1 )
ii cst.uS nobles nlu lLru>uulS dcl ,c
Ii-
L1I3,II NI_lI Ia I ICI iel, t;
I
(ti l l l .11I.L dl ' ul_ Rhid,
I l LIdlilo
su li,
I I tLl
1 1 . 1 1 _ I
lu pmu1)nm l lu i lar
rCl . 11150' . .u i Cl iCI lJ l . lu i
hl. 1.1
uiC
. IhIIU
iL iiiittoi t.uh Nliiia en t] 1.111k ho dci Vena
uiiio, Liti1c (.150
isi )ulcma CO Il 511 iluStme
I Iuc\p('Li; v pci stguith_u d1'.115.10b.1I.1,
ii)SLlitad,I 101 LIII.i soitiddCsl-a ulli .l):t/ dc
lis
h
u-Lul
1Ll l I I )iS l1)L), (U VO 111c vis-In CI I
11n-Lhio dc hos bnsqlLCs, dc 'si wdum
V
1 1 , 1 1 1 1 -
III iClh.i . 01111) una erenlira couis.igrada cii
].I 5
lIlt 1.111
h''11-t
iogar
iiDic s XIF ha sah
Lion de Li pui t i ma.
Li pici iii lie IlIdl'pdiutiChl( Iii ill Pshixi-
(0 tuso t.ltlll)ici) hiI'I011i.tS 111.111 Ills. IL)',
I l iSui l icntcs f lUJI CJ 1USd_ I l on it
niLijir
11.1 dci
1.11t1do re.LliStui peru cii L.IilILil)
eS IC 111am . ho SOS d l 1 INLS ( ( l i ) 5 . i1 i{lC dc l
hello sexo.
ILIC C ii 1)11,1 l)()t.hd ldlnpcst hoS t (.111.1
flies Lie agusto dc 1814. ( en .1 dcl
inc1
) L ( )
tie Vud hiolli h_i, ( iL1.illa;tI.LIo, ba
o las t)hIic-
lies dc don IglidLu(b ( I.I lLid, 1111.1 pai tida d
IcihiSt.Ls Sc iihlili u'il)pci .iii.i ci) SIIStCllcl
iLilitli dct iou) dlii Liii
li)() (ii
i(il(ltiI' .
iIhtiL'pt'lltIiliutCS. I huclnt ('1,1
1 1 1 1 ) 1 1
IIIg.ILII
V i1i ' l tnC.i , Ed LIlI Vha , i tscguii . i V ch (dircin)
l_Iu lgoso
5
Sti l e_ ILk) I C i iuiuyos uLLi ludl I taha
Li
'
CIJIICLIIMLICs dc .ILjtichIa gloIhos.I dtut)i),
quic duio desde Lr
O CIIU V i l lcdi, i 1k ' 1.1 no-
tile usti
his
side y IlldLiIuI de ha iiiuiii,una
11'h liii slgulIL'lhrc. No
rdLlCu(
ci
i t
C hi'S-
) d ( tO O
( t l f t f lCS
I l i t l iJi) los Ver l t I ' JL>lCS so-
iI)liiIR' LI,tId t(IilStiF
TIC
ta5c1011 ]lnisio-
micros [IFS P° iL)t,LS tStlgLldI Vuinci, Jost
L INDEPENDENC
Luis GONZALEZ OBREGON / 1821
34.'.E:'C
-d
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 24/44
Contcntcirioiins, p11Cc, COO colisie,miar
ui-u rcciicrdom d (11)101 Ra±acla Lopez Agua-
do, ni,tdrc Jr los R'c 0111.5,
[1LLfur ua
LiiliIll i_k-
as
cspLurtamiac; a doña Mar ía
l ctri Icrucl i_k \ cla.cco csj I
osJ dcl pa-
it ll 11 mood Jost IéIux Irespalacios, a
piicn ,1C0fl1i1il() Cli Ul1.1 travesia (IC Cliii-
to Susenta ICL',lI;iS
y
salvo tic dos seiitcncias
IC
LU Oct CC (p.1C ('(li-u ira
i
iii mi nara ci
.10 LIII) rcalicra; a us hcrjiiin.i_s (onzdIcz,
JI Pt,'Lij.UiiO, (liii' 5.11 rihc_iron su iartuna v
dcu-rih.uron SO Lisi pan unirse a los mnsur-
v Fusraquiu I
lcIIhindcz, cniiL-
utis dc Li
iiyui
cc IitLuTza
de los
rcI)(1
(arcij
L
I\LI
lip6
cu jdc su
nor don
;\iLii
de lrui hilic, uk-n
TLIVO
pictLi tic los %TII1Id0S, purs Cl Iflh
Ill',
it
tic I1UC
los
iri.ui1t6 pLar per
Lis
111"116
dl IaLsl 00 tirlUpt) —agi
LL---
1 NIJ[RI T0111.
iStC'c/,
uiiisi ii;id.i
pirJ scduLir
.t
la trop;1, v
hduLt
S.IC.ldL) 111)11
ho
fruti por su
ura. a
o
cci tall
cst uchado ci patrio-
tiSillO
dc
estos 501111110 ..
Las coors sc
vi-rilitirun -i
toni_CS s-ill_i
L I C
S . 1 1
.1111,111C.1,
li
C l
-I
nics de
.igusti di I S I
'I.
La
11Lffrtii.l N1.iFL1
IUIILISJ I-.i
nc&esitd
(IC 1111510)' CIcIgR)c. SO 111P.11
-
11111).
Nitirio
1
01 sU 13,111 1()
tisrnu V
su 1IL-rtIiI)sti1.1.
b
y
otra IjCr0iTM tI1
111iiiiil1
origcI i.
pero
t1iL'
Ill)
di_-hcii i t
iniii ii pt1rtic hit
talliLlie l
Ill_ tiE
IL
Li
lilt1 J)CiIIICIICI,1.
'L
IIaiiiab.
Iusa NLiitiFc/, espos.i Je Isi
htn (i.UL 1
i&tijas. .il;ac ci jjrancrt, Li ciii
tcnia on
ti.1lJi:jl lI
cii ci puclilo de
Frot:
g.ii lIlt_Il
.1
;11
NJc
1810.
E N T R E G D O C O R Z O N G U E R R I L L E R O
ii L
puchkl 1)00.
Li.Ill
. 1,1,1St cc
dr_it', parulLiiit)c
L L
L
IS rc,
III
cias: pCFo ciii.
I1),llitiSili1I d1'l Ii.ii II. i i_1)l)t i_Il II.) .51' IN a
los gucrulh-Los isiLrgriltcs de culazoil;
c()fl ii_tt
'
.iLi ICS propilrcinioIILI nuItcl.lS
1ortui tic, V1Vcic, fCL1II10s, 1' IcS
ddci)las.(OIfllII1ILJCII uicS
de Ito, icics SU-
Cull (111M)CS S SCHLI t'orrCspt)fl-
tIi.i. 1._Jo di.i ci L
OFIC0 de Li N-iarlilit,
1:0 (II lhirt.ld0l LIC l'iIt,LS (tiIiL ,iII.I5 ii
II-r- ltu ok
P
IL Ilk—co, IILL SL)1)It'il-
JiLc pot don I .I:
L1cStiI'L(I NcL .rctC_
I ii .i \1.iiiin. i lou
: peri
WI li.iI' 014U1cl'i Y CIlL.L1)iIL1IL1. iiuho iii--
CCSIJaJ dc
IUC
dici'.i 11
uI IMSOS V p'°-
melicce no cuivcr
j
i 1111U011'it se
Con ION
.UJ (Juc lIlt li.isc sti Iil)Cltad.
NI_i_c no CSCI[I11COU) ill lo slitc sivo. .1 rc.
vccrs Ill is '.c
IV
)c1 SiiLl 6, lt'arcCII) v mlii -
to 11:1st_I C1IIC ,I liii mi
IlUdO
s_it islj,ct Li
CJiitILl.ILL 11C I iLllIt) iLl
O\ IL IV cxLi.i
1 1 1 1 1 1
cdio (.cicstimw Ncietc III
,
- I 1 1 5 1 1 . 1 -
Lii LIC (>1 dcii 1k C5(L cii uiio dl-
it s uiiiuIoc
1111 cemL
ntcllL) d1 Ia 1i_11F01111 a de Firiii-
garicuaru. Ci ,lfl() III' I S 1 7.
I 'oco .intCS tic mom it, Jiiigicmi.Li'.c
NcgJctc Ic thjo:
- —)Pur (juc tan oiici IlIad; i)
lr5iL
tiil
I'Uiltrd 111 L
c-ligI I tilict. IL) a kaccr I 11,1. lilt)
pueda cii LLvt)r tie ii 11,111 i_i, SOY
I11CXIL.il)1I. No I_ECU L0IIWLCI IIililLhiLl Lilt_i
COO 1111 ColsIllicta, 11110 C(iiilpili' tOO mi
tichcr.
"Jcgrctc perilianccio iiflC)iihIL', .' I ui-
S.t N1.1LLLUL/. 11\O atravc
,
,ada [)Ot' Lu b_iLis
de LOS rcaiisois.
El est_ido Jr N 1tiitic.imi CUcfl[.i Coil
Utli heii>iuitt tiLl Ill - tlt Ill_i Grtt tidi' Io-
CJIiCgIa dc Lazo iic L1 Vcga.
Lucho COII siihl lOW 11)11 L-gacit)n por Ii
patria. Sacriiic Cii iliS tie ella a Si I'SI)OSt)
v i sus intereses. Mi_ia V 01105 C.LLIJIIIOS Ic
dchicron (Im.ie ics sa lvtra Li viila CO ni_Is dc
Mid oCdSlOfl - NI ii tlIS lUStUri.lIi1)r cotisa-
"].I tItht) 11.1t() Subic 511 Vu_li. Soil)
IC 100111) hISILIILI co
a
1 C
I 1.(A [Limo V 10 de oiubrc de 1817.
Ill ll 1
1hl cci ía h_uNit dl- (OLLLS .ltl,1
1101 LIC I.IS 11001 ibiS 1.11' Li I Iidcpdt'LIldIicld
tic NII_XICO cmi Un _IulkulLI 111i.0 Ill)
li,)j su I
Xtc1151011. mu cnccrrar sus numiibrcs
lii LOmitCildE sos iiaianas,
grilles: ti las herinanas N-loreno, c
imc Jic-
1 111 tJ11t1S 1i
-
i -h,ts tie
ahncgacuoti >
tuiotucino ii bIll) (IC 111)1) Pci_Ill) Nlt)1U110 n-
i_ic Mina; V i Lu jovciit's 1rarii.cci v N Lug-
daictia Gtidos, t_tiuhicii hci ILLILI.s. quc
dLiramltc ci SOLO de Loscuinatcptc Luciari
cartuchos y CtlilIJlb1li i 11)5 enki IILIS.
; (IL16diu'c-mnos de Las lierofi itus sill
llOiiiI)rc,
(l1C
j)01 CN(C lOOtiVO 51)11 111.15
d
as dc Ctcituo i-ccucrdo, v tie ItIS cU.IICS
i,i inguilt;i
historla 5610 lii. i_OI1SCIViIl&) Ii
tiidihi0l La LI-C ,11t1iii1 1k SUS LC i_iI1Ol'S
u--
-
---._-._ --
------ ..
2
-Ii
Josefo Ortiz de Dominguez,
la esposa del Corregidor
queretono, pieza clove en Ia
Independenda nacionol
MEXICC EN LIEN i_P -JNICA - 35
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 25/44
N NFIELD SCOTT
Desa e / ,c ,em bit
ESEMBARCA
con,enzaron
it
ser
JOfl(/ed(lOs los barcos
;iorteainericaiios.
A lçuien
canto 163 na
y/os, otros
dijeroi i que era;, 76 El
forte
L nz o encallar un
buqzie (I t
la cibilIei.
il Jorteros, caño nes y
b estiis
(IC
tiro
em p ie z an a
ser
(IeSe1)ih rCUIilS Cl
9 (It
inaizo en las p/a yas
ut'
ex traniuros. En his
prinit ras
eSCelraJ)J1IZ1S
11) iU iC
el
Cap itiiii
Ignacio
Platas. i1Ju,i
Os
z r l a i z a e s e s
(leserta II
del ejercito
invasory se alistan con ios
(lejdnso res dc/puerto. U;,
coirco inhlitar es apresaa o;
la vic toria c/c T aylor en ci
for t e
(it'
pals infu;ide
valor al enemi-o. V ie, , en
regnnientos de N ueva
York, Alabama, Tennessee,
G e o
ria y Carol ina del
S ur. 41ii ho in bres para
def r;z a er la ciudad
cha.
Medellin, Puente
acional, Lagun a de los
Cocos... ci asedlo estrech a
i cerco c /c guerra.
Practicados dcl 5 al
8 de ruin-Lu
110)5 1CC_()t1flC
mien ros a corra distancia
ide
Li costa. a
Li_c
siete ide Li ni;itiana dci ) cu-
mcn-zu ci c cnio
a
moc-erse dc Anton
Ia?lrdo sobre Sat_nj ticiuS, donide locideid
todd Li
escuad ma a Lo, dos v IfleiiIJ
ide l . i
rarde:
V
a
ias
Chico
ide ella emnpeth a
triarse Cl
desemiiarco cii Li pLiva
cOt ic
C0 -
liado v I d ucanibo, atracat liii) iii uv ide
ccl cii, frente a
LolLido, 3 vaporec y 5 o-
Ida_S Clue protegierun Li operaciun. dec-
tuada en bores de Li cscuaidra, ciirie.ienido
alguncis L.iIOJI1,LLO5
a I.i cah.iilcria ide La
guudia nacional ide ia Oi-illa: sill
LlC
pL' pL1d1crm on pedir
ci
entorpecer
Si.
cjuiera
Cl dcscnbarco, por citrecer ide las
fucrzas voLintcs necesarias. Entic las nor-
tcamericana.c desejit barcada_s esa ta_ide I-
guraba Li brigada del genera] Shields We
Li division ide vulunrarios)
ci
sea los aiui-
guos voluntalius ide lanIpico, 3 coinpa-
ñIas dcl rciiinento ide inLintenia ide Illi-
nois,
y
ci rccjmnicnto dc iiuevos vulLmnta-
nios de Nueva York. Vino tamubiin a tie-
na con estas primeras Fucrzas un destaca-
mnenro de inaninos a las ordenes del cai)i-
tan Edson. a colupartir las tatigas dcl
ejércilo. Sc carecla ide rico
ida_s de ciulipa-
ña, carros v hestias de stILt
y
de rim. Li
caballena regular
y
Li de vuluntanios de
Fenncssce era_n esperada.s de
Lill mnomnen-
to a otro, procedentes de Brazos y de
IilfllpiLO: los ca_ballos
ide jdcS v otic
ia_les,
CI 111. .SC-Ott, rio hahiari iL-madu; v
elm cuar Itt) dl ii IJI cii ii ide guerra,
tk Ito gL
micra] se quei.tba cii si.l.s pm lucius despa-
i_bus ide rio tcmicr cunsju mu Li diciriia par-
C
del que debiid ectar listo desde hues ide
ciicjcunhre, v c,,tu uttaoclo sc accrciilsi s-a Li
etdi. tin dci Vuliliti) prietu.
\iLllcIuIi los nintec ii. .umiiemitam [.Is cii-
IICLIILI(ILS
del ci_lcitu, sopkiiidu ciii) pocas
mnrcnrupcuomscs desc.ie i_i idIa 10 ha_t los
Ijidnuos d
i asecIlo; incoinuiiic.iiiido
1 e
c1LeI1icl)1ui1LL
a its hiicriiis ide ocrra cmi L
escuaolra
y
retardata.lo La ileg.ala ide Li_c
tropas toid.ivia en alta mar, v La traslaciOn
tie elLis y ide Li artilicria v munil ones ide
:\nt6n Lizard.i a la
iLwa. Deside tstii se
C l-to 14 saran cli Ufl arrecik mis a1h tie la
isia ide Sacrilicios, Un trasporte qrme des-
I)UCS SC SlI() tnaI:t Una piUre del 2° dc
dragomies coil ci coroniel I larnev,
j
ek ide L
cabiLierIa regular: hombres y ca_hallos
ut-ron s:icados ide d it_lit) bLique pun Li
hutes ide Li cccutclra: ru uchos de Los ca-
hallos de esta iueri'a
v
dc otras mnuriclon
cii Li travcSLL 0 qticidaroii imicitiIes. El 17 sc
quejaba Scott tic L,dihIcukadcs con oiuc
lL1CIiahi para deseiiiharcar gcnte
y
ck.tos
ide guerna pot in cci 4) ide botes
y
lane ia_c en
playa
entcrain cute abierta, sin °
°Ili
inucile. El 1
8
dcciii qiie Li pitrtc dci nm-
terial ya rccibiido a_ca_so ha_s ta_na par.1 to-
main V(
1,R ow,
I
_l.j dci TOLIO iii-
sul_ii_nii_ I ufltr,l ci c,ist
j
ih> tic
imrj Join ojo
_ l
si.tl.i vi t c-scimilsrcacLi cii i.m ix-
presada fcciui hucim Iluilleli p
tie lilt ii ellIs
y
cain lies: I tainami ileg.mid i i ii
its I lest in
ide I I Io
i ii;llctia dci ieiiielile cilililtc-
I )tiiic.iit, Si hon esia etiR mcljc1.i (.It' iiiti-
thus c,ilialius: V dliii i.mit..i oi parte ide ca_si
todu.s los rc-giilutclutos, dcicmiida Cli 1 un-
picu. isl.i dc Ii ihs v a_Ira noun. ii
20
Fi,i-
ktcndu situ) visiniudii scuti, dur:unte ilgu-
iou suspeiistoiidcl mioute. )()I
. 10s LIuIllittit)-
bc ( oniuii v Pci i ci
gumutlo ide Los
cutics rk-vO .ml pnlneiu ml 11th) tilt - (till-
s . lilt) ii iii Ciltis Cii
P- • Ilk
esi_ii.icIi .1 1i0tuidnma
Cl) tictra seis ii tit_ Lw ide sus c.tliuuiu-S
ide
illir
i
ii _albi C ti iii Li d ho oi i ilcce5dtiii
tiC o11_11c y
ili.lriuiOS ),11.4 Cl 5(1 Vii 01 tIC
uiia hatcrLi: yell qtic ii mntsnia eso.i,idr.m
Ik-gadti ci niumento, t_loJ)cr.lr mm (oil
kiv(L4
de SItS but1iics irma_s io s
al
horti Liajdeu de Li
c 1
A d
Li litil .4 deL desemnh.uiu, Los luqiies
Cii(111ii_i5 .it .it.I(li is lielite .1 ('oLi,iilii hi-
C le t LIII Imp) Lu t.ude d(-i ' ) de nu arici ,u i .i .c
lucrias tie i_alsmliei ia ide la ( )rilii. ii gene-
ra_IJuan Morales dice en sos Mites titie a
Its dos ide Li macli ug;ud.0 dc 10. Conti
liuJildi) el dcseuuih.irco, Li SdciJui) (IC cx-
tl.lIiiiIIUS. (t)rilpuesml ide los cscuoIuunes
,1CIJV0S ide Ciienuuavi( a, J.ilap.m. ( )riiaba y
Vmu m
y
, )' tie I,i cahmliciia y pa_ire ide
ENVERACRUZ
JOSt MARIA ROA BARCENA 1847
r_si
L)1 ii
saw ra- 1846 ci ANUN( lO ii
111d170
de 1847
COIIICI
i.uon
Cl
Ian ci ir cram ente
1_cbus situacki
t
i
c
(aho Rojo v ultimo pull-
V (IC partida del cjcrcitc>
1
10rtcs enipleaclus en till
BQldJ,I
(IC
Verjcruz dice
ci 4 de mario
li6i1dCttU1i CII
Aitton
7
y
8 siguicrun
OI
m d e a n d o i
Jill
huqu&-s
ay
or
ranspultes. 1 a c-scitatlra ecta-
a a la_s &denec dcl Cumin iorct (uniuir, a
(1uic11
Iclesti
pok
os dia ies ci cniu-
doro Perry.
-- I
ht \
36
XC to Ci ENCtONICAS
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 26/44
O N
Li ( )
rilLt, eoneirzo a liostili-
ar ii los I1Of(C Jii)C1iC.LI1OS , qLiirncs al ant;)-
ail7dr() fl ii
C 0 1 1 . 1 1 1 1 1 1 1 S
tOJIl.Ui
tiSiCi()fl('.S ii
los iiied.unos, en
I I ICC4 . 4 )11
aiibiaii. Veracruz
y
I_)liia c
III
pcaitn
es tietü
de
arri][erLi
en Li niañ,iii,i
3
Cl
eneinigo sc
Lie
Ls Poiac
y
Vergara,
y en algutia
.uaiiiuias i,ie estos
di.i_s percció ii
iti i de Ia
gt tard ta nac a nal Ignatit
Lii la ivan.tiia tIe
1 1 LieSCudi l ta
o algunas graiiada.s
solve Li
eiud;itl, v
IJ
tardc i
coiiintIaiitc nui]LLir
al Iicntc
de uii;t LUltili11i dc mil hom-
ikm las compaf las tie grai
V
czadoies dcl
t).iRillufl
tie
t;IL;ii k1l.1
cional tie \'cracru7, sitlio a pr.iLt icar Lii
Init'IltO. Lii 1. i 1_lie del
2
en
600 IiO[iiE)rC5 tie
Li
guaineióiu
Lit.
lvarado, a Lcc ordenes
dc l
coronel Art.i-
v
ci 13 Li eunpai1a
tie guardia
tic Veritr.i, '' 105
VCtI i i t )S
tie los 1.11 1-
c.irboiier;i.s ituiiuediata_s a dicito
h,ihu sido
s.i
itetipathu. tttu-
C011
LIlt)ci reu nvaLic ion
n iii iio dia
3,
.iIgtlIlos ii-
11 Ls
tie
Stiti t v
prcsi'ntaron .1 b.c tlitciisiirts tie Vera-
H I UL'L1 1li_ • Jlti,i ' tie los hliiaiics
Li
LilitiJil
Ci.l
tie kiLi
tJ51,
graivadis
V
, part ClitorpeCel las Oi)LLS tie /apa
unc .Lsor, a ttiieii tll t)ICLl).il i
1.IS il1c ii-
105 hflttlU1t) V CI)
I.i CIILRLJJ ai
tk' ItIs Po Ho .
L A S T R O P A S D E W I G G S
Segun los
itu
Les
LL lit Caitlet
it 111iI5
i
brigada tic tropas
reuIares, t
las ói tic-
dcl
geluelal
sviggs, Scpuso en mar-
I I, d Li
playa licia ci interior,
ido el c.uruno di., Ilerro y exten-
t1ose i.-ntrc
las vIas quc
parrendc
eracruz a C)rizalt.i
s'
a JaLipa; y despues
I g L i l i
as eSC.1t.Lifl uzas
V
tie rechaiar
di-
ataqucs tie las 1uerias mexicanias Lie
OnIIa, cii los cuales
hubu
i nutiltis
h
m
tra parte, acall)po cii
crgai a, conservando esL.l ptjsicion du -
T
eracrtiZ,
j\
nniedia-
tic
\'ergara lue sorprendido
pot a -
L1
Itoile
del
15 iiii a)-
s quita-
pile-
not Ida dcl (T111111`6 (IC Taylor c i i
ngostura, 01YO cucest) niando Scott
celebr,Lr.hn ejCi diEt) V escu.i.dra. Ii n.i
te tic est,is liiertas situadac en Verg;ira,
Cl ptic flue di. Lii ntcd in, tLie
su]t hirtifit_ido
y
gu.lrneciiIo, tralLili-
tuC
tcrniultiO CO Il
n,r
L i
et-
I )esde Li dl 10, la 2 iliViSlilli
i to vol ii
iii,ti ins, al ii
.ititlo tie
ttcrson S t li.ihi;i inovudo dcl iligar de
liii 1a ins iLiiio
al IlOILICS-
la vett
raila o regular ai
\V_>tt h.
Lim hil iiu.iha
i lined nol te.i nieruatia,
ió Pattersoit a g('IIL'I.il ['illtnv doll
Li
I.ii4LiiLi ii' IllS I. (KOS, a
j ,ii
1
Ut'i/..l
UCXIL, i l iJ
lOci'Si()ILIilJ
i i i i ii ,is t ie \l .i l iE)I ,III; iL ,iCiCfltiO Culil
Iult'uI.illO I1i;LS
1CIAtie .i i t i t le[ Lk tt 'nti .l Li
LItU
p.iLIa ,LSilflisiil&.) pot ICIcr,ds
Ill. i. U 110S tu.uu 105 dispatoS tic ie-
memos dcspus.s ci general Pillow,
j
itter-
naiidose cii ci chaparral, 1111116 a L i iiulaiute-
na I nexicana a iiinuechacioncs tie
Lis
rw-
iits v Li desalojó con pérdida de alguna
genre: cii scguida, acabando de atravesar
il chaparral, tomo posesi6n tie Li Ca a-
l l iatd, (It)hitiC luahia L.'ohetes tic aviso V grim
cicL1d tic botes tie inctralla. Dejaiuulo
all) .iiglin.L genre, avanio contra diversa
SeLe mu tie iniatiteria Ilballenia nieX ida-
1 1 , 1 ,
tine
Odiifl.iha Cl JiLilitO (IC ulltersccci()ul
del Itrnicarril coil tl cailluno Lie Medellin,
h.icitiutIola LlCsa .unpar v persigu iénti iI;i
)or LIII tcrrcno qLichrddo kLsta la cresta tie
.LS alttlr.ls at surocste de Li plaz.L: all) sc tie-
tuvo Li expresada SCCC ion v, siendo nueva-
me ire ,iLit,iiLL. se tlispers6 bajo Ia protee-
cmii de los caflones de VcracruL, viva-
qLit'ando in diclias alturas Ia I Iicria Lii'
Pillow.
Lii Li na ñaiia de ii nuandó Patterson
.11 general Quitman con los rcginu id tins
tie(it'orgi.L y (arolina del Sur, v side
CoIIi;LLhii.is del tie Alabaitia, a relevar a
I'dlosv: ' .iI I11ISI11O tlL'rI,upo dCS t;iuo It gt'-
iit'i il Shields Cnn ti iL'gi luIt'nto tie Nueva
York ) tfcs Loilup.unlas tie '-i' reg n)1L'IIttt
t ie I IL ibiS, .1 C ILIC av;ihliar,iIl V estuv ueral I
di spuestoc ii o upar posieuones tail Iueg i
eunlo Cl Iiiisniti Patterson rccoiiocier.i
tb tet nciio. Fn hP, inohlit'n Las di,' rt'leVaf
(,LilLrn.iii .1 PiIl,sv, 1111 Llt'St,LL.lIiieI)tO LIC
i l l I '
Lilt t'tIi Inixucana se atcrttt il,kicihlok-
luL'go. v i,i plaza roinpIa ci stiyo sobre t'i
gi 11CM0 tie lu Itit'i7JS tie Patterson. Quit-
ni,iii hi ) tr1_'n u' a ilUt'SEij unfantt'ri,i v a
1111,1 p1111tli Lit' l,ni1_er0s &ut' earg.ih.i ii
.ilgtino tie cuc II.incoc, s atuku f 'ut'rjas
Iticron ;ihtjc'ent,itla.c, no sill inuertos ' lie-
ridos pot las Lbs panes. II ill iS IllO dij 1 1 v
el 13 tii5 tICStJd,iillCli Ins tiLl cucrpo ile vt
hunt,irios tic Nueva York sosttjvicron
0(1(11 (JIlIOS eounhatcs doll genre de Lt
Orilla, S dfltlo analogo ci rtsultado
y
dis-
pcicaridosc 4) nefugi.uidt)sc ('U l.i pl.iLJ 105
VeliCidos .
Con to no he tie voivcr a hahi.ir LIC Ids
COIICiL'Iidas li,ibidas extrajuitiios, atit'i,irc
.auI quc el Coll taiithiittt' tie Li JiIC1 Li
veteralua, corone I I
lame', CO 11 LII) CSL 11.1-
tiu6n tie dr,iL'r)nec V 10 htimhrcs .i 131
c, SC'
dlilgiti el 25 tie 11 arm liacia el (it) di
N-Icticlliii en busta tie aiguna hierLa ilieXi-
cana del.] cabalii'ria (
]
ue se du o lu,tber en
. I
I
I I C I
[Liltibia, No lulls) OpnSiCmOil liasla
CciC a del ptiente tie Ia s10 rend, fort i he_id&>
Y gu.inneeiticl eon tituos 501) hoinhres v 2
puezas tie .ini li'rI,i. Al .lproxinli.lise y in ai -
gunas p;utitiis pt' LieIi.LS tie t.it);iIICl ía, v
4k' 1(45 P IpC LO s tit LiC111 t'. .1 tIist ,int_i.i t ic
(tO vartkis, IC Iticieron luego. lllat,iI IdoL' C
luirkndolc aiguhios snld.idos. I 1_irnes It
IttlCCdiO V CIl'.'l() 1 pidin dos (_.LililIlCS it
tainpamento. Una 1u4.'rz.i tic L,Lt),illLli.i
desnituntad,i. L'hl litiniero tic 40 Iii itiihii's,
I iahia (OiL ) Cl lLlcgt) & lcsdt• Li plava. v vilin
cli apt i'o tiel tlect,ie.iiuien to tic F i,u lit'S', .i
Sc' 1111 cmii asmi Icino Lu dos pIef;Is
pedidas, Vdfi,LS L(llnpilII.is dc iI;iiiteti,i .1
I,L5 i)[LIt'IlCS d 'l ,Ult mu I laskell, v iiti ru't' ,i
nhit nLtl dc V( )lLInt,imios dcl Ieniitssce coil -
tIucid) por ci Iluucitin geller.il Paruet S Ill i,
quiell no
titiiso
roman pdttC V dc
16 .i I i,r
IldV ti nialudo tie todas t'S taS t rttpas. [)c
FLit :
s d' .t]gLiil t irott'o V Liii ataqi.ie en hr
111.1, C puetite hue OL iipuio plr los lit I IL
,LiiietKaiiOs, y los dek'iiso rec Sc reiir.rn 411 C
lilcicron fucites Iiucvanit'Iuc a eieria ibis
Una de 104 pnimeras
fotografias on Mexico
muestro a un soldado luego
de la amp ufación de una
perna herida, t.as tropos de
Scott, el soberbio, se
comportaron impsomente
tancia tie SLI Jirillicrd lined: .it,icados V
dcc.iloj.idos 1101 scgullLia vei. Li inlaiitenIa
Sc disperso cit Cl tiioiitc v Ins IdliL LI 05 Cii
grIll) pane qIist.lr Ill IIILICItIIS II tiesIlloll-
1.1114 15 iii l,t pelset Lit loll (liii' SC IC'. iiiio
11:Lst.i Ct lt,i tie N l LleIiiI). lii t SIL 11111I1
din I I,iriiev tnt 's l ior,is tie Llt 'SC,lblSt) Ii SL1S
SI ltiad is, S it'Cj CMI toll L'I O'i ,il t .ilnpi
nicIlti LI 111111 di,i hiLL y
ICll)11i;Iilo, lt,Li)iChi-
do i,)IISictiLln sti })tILlItiI cii 2 IliLieltos V
il('ikdl IS
. 'segLmli l,tc etiIllLiI)iC.LtiOlieS dcl LIIIX i
i.L1i,,i Soit, titcIt ti I t i iente I \ , iL m UL t i , di -
ilgiti.Ls ;il i1iinictci
j
i iL
Ia I ;LIclr,L, UI di-
lnalld,Li)te ntilii,u tic
\r,FI
111/ S C qtlt 'p.hil.I
tn L,c lLcs dci bit IlmartIn',) tie iint'. tIli-
tandti 101110 LI Int , i i ) ,1 CI C01011d
COil CLIII ILIC17.1 lit ' hitS tie iiid iioIIilll t 'S y
tie ) 1(1111) Oil Cl I i i t 'i qiic el t 'l iCI I i igo ]].I-
LW J ttltl,LS limits L011H,L la pli,a, Ito a i
t l lL'Li I ,iL ,it .n Ii t 'i i Slj
t.ihitIlIli1(Iitl1
I
., \
E)tL'S.LLiL) L't'hit'I,Ll SoLo Ii.IL ii hi('I,ir, (oil M I
tic 1.1/011, Chic', .iteLitild(ls Illillit'rt) V
c.ilithid tie Iuu r i,ic. Ill) t m,i Lied lilt Lu tie Ia
lI,i, tti&
iet to lit) }CI lhl.iliL t Lion
net, cu segi'i
ii
ae.ili.Lillus d' s't'i ,
Ioniii.iliiit'riic Cl t'jt)rcito dc ins Lsaulos
I
j
t id Os.
VEiCO EN CIE N CRONiC
7
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 27/44
*FUSILAR A
110
JUAREZ-.,
GuILLERM PRIETO 1858
r
Retrato del caudillo
liberal. Sit trato,
dielczsz m o; su placci; servir
a los dem ás . A lgunas
a ne c d o t a s qu e p nz t an
S n
ca;ácter... co m o cuana'o
ci senor Pies u/elite Jue
regznado por una
sirvienta. El de
1858 , e tho
i z ov e l e s co p ara I a R eJ rn a .
U n
oil
v oy J n ebr e l ieg a
a Gu adalajara. T ras La
derro
hi,
null J*ase
op tiiii ista: Guillerm o,
ha pe i Iu io un i t p /n in a
iluestro gall
o L a traición
del
Co 1 0
c i L a m b , y y a
vienen los so la'ados. Gritos,
ruia'os, tiros
y ru m o r d e
ii
1)11/Ititlid.
A
n
e
a s o nu l y d i c e :
V i ei ze n
f us i larnos . i l iom entos
desp ties Ilega la tropa y
s e a y e
la terrible o rdci i :
Jreparen. . . ulpunteu.
A l iogar L i voz de f i tego .
J
UARIJ, I
IViI N SF
51-
poll a cii in I
mcfliori.l;
..0
ti'eritc (icpejada
v screria, sus o
j
os ncgro lknos de diiL,ura,
su in sihilithid dc scihLinte,
SU
cittipo
rncdiaiio pero dcsciiibara.z_ido y .
itii.>So,
su
cabello Idlit) V Cl) 1111)
dl
al)d(_]
IC,
CayefItlo
en abiertos hilos sobie sn hente... todo
clucria SC aparccic s
c
d
los dcni.is.
Remcd,iba a Ocwupo Con sit go a-
hello cayciido baJa atris su
t.iz redonda,
su narii chati. su hoca gr.inde per,)
cx-
presiva, su palabra dulcIsiina
v sus manos
clocuen
WS,
porqucaccitumba de u n inodo
t
1
1 1 C
IrS
flidilos
clan cl cOiliplenicilto
Y
L a
accn tuacill de Ia p.il.ibra.
J u.ircz, en ci trato familiar, era dukisi-
flu
CUltivaha los
atccros
inrillios, su pla-
cer craScivir a los deri'i.is, cuidando
(IC
borrar ci descontcnto hasta del t'iltirno sir-
viente; ucla o)ortu no, estaba cuid.idoso
(IC
qite
SC
;itciidiesc
.1
uLo ci inuiido, pro-
niovia
C rlversiCiones jOVLLiC.
V
destas
dc encender,
callaba,
dish ut,uido de Ia
conversacion dc los dcma.s y sicudo el pro
rncro en .idm irar a los otros. Juns Ic oi di-
lamar a ilaclic y en cuan(o a modestu, no
he conocido a nad ic quc
IC
fucra superior.
Sc me ocurren, cntre otras, tres antc-
dotas que pintal)
Cl
c.iractcr dc Juárcz. y
me van a perdonar
1111S
lectures qur
Sc
las
rehera:
I
I CC . 1 J04
s a
\eraLruz dc
1)0111 1C Cl SC
nut Lunu ra tciva d1s
1
nicsta U ) 1 C .15 . I COIl
lujo para Ids personas dci goliicriio; Li see-
cicri currcspondicnrc
it
eñor Juarri,
CI )iflo era natural, era Li me
j or; peru ii
P
rinlera
flOCIIC quo: 1)05 quedamos all
hizo ci unsino senor JiJrez un cainhio,
o1dcnad() 9UC ci senor Ocanipo Y Y° qe-
discmos en su hahi IaCIOISCS,
v
d pas
it
[as
nuest ras, quc teisian inniediato el ban();
P
Ih 1
L i C IC) iliiSfii() Cli \'er,icruz qtie en
(let Norte. Sc hiuuha diarialnellrc ci señor
lii,irez, i1ie era suiruiiincnte ase.iLk).
La farm .111M qiic gohcriiaba ].I no
slipu (IC este ta i1lI ) il) .151 C S (jtiC a s)guicure
dIa de nu 'stra ilegada. pidiá .ui.i.i c señor
Tiiãrez v aigo
titic
ictcsicibi: la salida (lcl
Ill )nlhrc ,ttC C I Li, it Li azt )lCl i ucla, sri na-
ia 0 II) qIle Sc qit isiera, prOdUj() enojo cii Li
gul)C rILidt.)r.L tlIC pa.Liciu, V IC ( ijl) ";l 1ahri
i I 1 ) i
i
CItil1C )tcSi V'dSC tisreti. Si t.jLIICFC.
Fu,'uei se sirviá Con Ia. ma
y
o iui.ti
iji1Lt1l.
A Li liora dci aliii UCIZ() liego
r
j irci
ocnp.ir S11 asicliro; Li negra to
60,reco110-
66 dl (jUC Cii Ia manana haLua creido un
ciiado... V liaciendo aspaviclinc)s s
persig-
nandosc. s;dto coriiciido diciendo Li bar-
haridid
(ItIc
1 1 . 1 1 )1 , 1 C Ofl lC t i ( IL) . E l seno r
fuircz Fit') muClio, y Dolores fuc conserva-
ILL COIil() exCelcilte seividora.
Recizi ilegado ci senor Aivarc-i a
Xho, ci st'iior Jii.irez, que era ministi o
LISE1C LJ, COIIC UrI la Coil t i igo it Team) Na-
cional ; nuestns asientos cstaban juiitos.
Uu,t IiOCFLC diLiró ci scuot
j
Ii,LICV, V
UIl() tic C SOS 1
0
,j icos ccrrcros, de
silla LLSI lLiiii.iienios
It
Si.
lcvita), se apo-
dt'l-6 del aslentu tic Ju.ire,, Sc uiuio SLI
sotiihietii Jilt ho critic 1as pt'rius v se en-
trrgt
'
. Con sit gran proIll()ntorio Lie cabe--
ho, .1 ver La opera.
J ii.irr/. lkg() a la rnit;td del acw, Sc aCer-
10 al i,iiiclicro,
1 dndIc SO acielito...
_1Pus
hut
III) Lit'
1 i.igado? . \
';iyase ci
loll) a hLtsC4r iii.i.die.
J u,urey
. se
retiro a otro asiento; Cii
enreacto hac ci acoinodador a explicar su
Edut a ranchero, diciéndolc que era dcl
señor in inistro de J ustiCla [a Lu nca,
—;Avc Maria Piirlsima —dijo ci ran-
Chem 1)OfiiCIidOSc Ls marios en Li cara
Ave Maria iPus huena Ia hice
ITtrigiose cL ranchero a sattslaccr al Sc-
riot JtiJre7.,quien no pernutió
II LIC
Sc IC
riioicsiara. v
ie supliCo
(Inc
siguiera Cf SU
asiclito; aqUeI ianciicro, CUVO nombre no
recucrdo, lbs prestá, años despris, muy
importantes seiviCios curie Guadalajara
y
CCII IOU
En la coriespondencia quc niaritcnla
ci senor
J
uarcz toil personas notabLes (IC
Madrid. SC 11M) riotar Li Correccion v ti-
cii idad Con quc rnanej ii a ci kilt mia
ca-
1101, SLIS giros CaStizos, Li gala de dicción;
y
lue tail notable esto, que Ic cscnbicron Ic-
III I1,ICitIIiIL ' 01 CII I) , S
b 1:1 tI:b dl) 1111:11 ', l
ol ictieiii[olc qule SClIj, \{.)Ci1l ti
dent C de Li Academia Lspa ill) , .
Cuando CI sccrctario drji dc csui
presc'iirc cstrihiu ('I scrimJiiurei .it [liC (li
Sit tirIlli (111 .1 J)OStd.itd qiic ticC I,i, 11000 Iiias
o ilieiius. quc L1 coricCCiuii de sus Cart.1S v
SI.1 hucili t'-stilt) St
.
LIchhi at senor Pedro St i
tdCt la, sU Secreta 10, quiiell ci. acreedor a
Las Livo rab ie s C a i ih 1 . 1 CIU 1 )e S
(iiii.'
SI' Ic iii
tian; qize 61 no (enLi parte cii i,i redaCt oil
de Ia cioguda corres1'ondeiicia.
Pew nt> trat.iiiios tic la hiogi.il ía dcl
ik'rieiiicruo de Aniiric,i. VoIs'anms a] ho -
IC
IC
B.uaiida (oiiii,
Nlis
11)5 .iiiligl)s (1
1 1
' COIl
ilusotros
e .igoiparon LUjO ci
latoLillu, V OIdIi, a
irctc'r
1 1 1 1
inteiés, Li icI,itni de li.s ,nt'ruulis di' Li
f . 1 1 1 1 1
11,1 r 'ilcrni,i.
LA REVOLUCION DE LANDA
1._J110 (.11' .ktIcll I I ', ',il )re 1
1
. 11 .
1
l) .11
iii (IC ho rt' S[
l
Ct I ). I Ill ' 11)5(t) J1.11.1 iiiic toIl tasc
It) suct'dido t
ri (tiadi .ij,ir Cti,irltI)) Li i
-
c-
etilucion d luida. \o qtiisc exulliarme,
porqttc Iigurt tn ,u
1
ut-11 .1 esten.l; .illi.is C H
veinte anus halna despcg.ttht sohrc esic
pu ticuhar 111 is Libios, no ohstanrc 1,1%
iiSt'iil ills (ILIV he ViStO est;impad.is en la"
hiogr;i las dci senor Ju.iicz
—Allma 1)0 SC
CSt.il).i
isted.
—No,
Whore,
vi
y .1 uLirks gusto.. -
I' COillO dice Cl ptetal it (WC Sc escu-
die ia suz tie mi, diilotes:
F ,ii
S.S tuea1a Li }Iistori.i I' Ii
Rctornia d.ifti nuvt' ('SCU p01 cxeeh'n a.
( A)iiiOlih}it , lctrtRedieilllc) (''ii.iIlt,ltItI
tic su tihr,i, liii Fi(Ileiid() su
ISrl'5t
gii y sti
gloria en ti ]0d0 sangriciitt dci gt ii pe tic
Estado;
_Juarcz
preso
en ci
ardiii dcl Pal.i-
Cii), cii ias Illisilids
pie/as ('Ii (lilt
( ' I 1110011
milirar se desburdaba Cii ctirricriit's (II'
Lirifarroneria y de ci iiismo, des iics Olga-
nii.aridu su lug tori SahCic Itiir lithe
y
NI-
colds Pizarro Su.lrei; al ijliiino heute i
trcnrc tie McjIa. en San luau del Rio, con
N1,inut'i Ruiz, deh'icndo sri s,tIv,iióii a sti
sangre frii ii)VCli)sliiluI.
RarnLrez. , cayc 'r i tLo Cii U ii io il LIC Nlcir .t-
Lcs Puente, cii Arroyoz,irco, Cu poiici de
?\/Icjia, quwn prctcii(ii() fusil.ulo at nil)-
iiiCiitn, sd varidose Jo.tqiiiii Idle,, Rablor
y
Niatcos niilagrusaiiieiire de .lqIlc 0.111cc,
OF Ci propio
ittirdiiiiieiito
tic los aprc-
Ii ciis >rcs,
[)cgoliado, saiiend(i d cahilL> (0100
d emandcro Ltiirado en tic ClivoIrcil ios por
Li galira tic Sin Cosine, 11111510 V des
1 irc-
V lp.iIeCiCiid(} .ihl(c 515 1' 't4uhb0
rcs
it
i11()nk'n U) (IC aprci iendt'i l, ciiiera -
no, ari-olhaiitioios s' vitorcalidu a L Rolm -
ma a Lis puerras de Mexico.
V
vu
a('orCcido primcro pm NIt, I lit
( It.iV('/. guhi'i n.illliI de Agiiist .thtviiics
Ic.
l )tJcc, 1)iCl11)i ,iild iille
Cii till
I).li i,iiit
CH( )ineaka,
1
i,lkt ('SC.i}).LI .1 ii Ilitteile,
gandt) a
(licriCt.il
o
i-
111iti, I lit
dli i.ititIOIi litis I tt IriS
t
list i.IJ_itI)
c .irrk
ru (,lVCiu(l1) CII los hr,iios dl' I ) IbLido
qititli 11k iecibla till ci iiuilil)I;trtiicntu de
in irlisi ro dci sCull r J li,iI ci, coii istuiihro
Ct)IIICFL .lIlIietl 10 tic fills
Lo
nhl l
arici t )s hi
I)Uiiei I)' , .
V ,i
ie tudas ('sl.ts pci pet .15, l,
ti
evoluon tie tIes años era ak'grt'. .iidicn
te. . .SC
ii('V.11)i a los puehk s Li hitrii
riues'a de Su regeileiai ion ... I
as
(li 's[lCl I .11 )1 ) a Li I ui di.-
1 ) 1 1
tgl ('Si), SC In
dMiA
('spoiltaet> lo êpiC()
y
1 grant e, y
005 treiaiiios granlies, [l
OU I IIC
no riicdl
ii ucsi r,is I aII.is el in i istro teso rC rt.), si ill) cI
verdugo.
AsI, Cli iiidic, de Ia I i)iiiilotic)n uiiiver-
sal se iiist,du ci gol)iclil() Ci) ( ivallaju.ito,
dondcr I )ohl.itio y don I.iti IS)) tic 1,t 1i ,i
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 28/44
•
•
I
s -
\tt
: :
v
•:
.•;
•
f
I.
F -
r
__4•
fucron los colaboradores
rnás
trahajos.
Li proximidad de
la
hataiLi quc termi-
salida
del gohierno general de
Li
salida se verifk:ó en Li noche en los
si las de
que yo estahkci, e
Ian
en esa
ve z
los licnzos negros echados, con cria-
hachas
c n c e n d i d a s a los
d e l
convoy, que tcnIa ci
a s p e C t O
tie
fncbre, que velan las genres
como si se
trarara tie las
A mi me desigiio ci senor Ju.iiez para
w reprcsentandc) a.]
gobicriio en
y
para
la conclusion ile irn-
.lrregios que ptide i l evar
a
t i c u t ia
tremenda agitaciOn con
x i l io t i e
Ponciano Arriaga
y d e
Fran-
arnb os patriotas cniinen-
rcs amigos m u y queridos
t ie
mi corazon;
d e
alli ina.rché a Guadalajara.
La derrota
de
Salamanca aconreciO ci I
de
mar20;
ci
dIa
1 2
se recihió la noticLi en
G uada l a j a ra ; ad conciuir de leerLi Ocam-
p0, ci señor Juarez
se volvió a ml chart-
ucando, y me duo: Guilkrmo, ha perdi-
d o una
piuma nuestrogailo . Juárez era la
persoiiihcacion tie Li
k
en la Relorm.i, y
p r
es o t ri un i ó
CitOse a
j un t a
para las
ocho de la
ma -
ñana del 13 de
mario.
Ahora estd tie
todo punto cambiado el
PaLicio tie Guadalajara; procuraré rewi
mis recuerdos para descrihir, aurque sea
mu iinperfecraniente, cdrrlo se encon-
trab.i
cnronces.
El edikio como
ahora, esO en
tin
gra n Cuati 0 longo
di vidido en dos sccciu-
nes o patios, Cl
exterior
ci
interior.
El exterior, a en so
frente con sus
baiconerias a Li
plaia y a Lis calles laterales
de Paiacio, estalsa
ocup;ido en so mayor
parte
pot
C l Minitcrto tic I Licienda, ]ue
yo servia ci ala derecha comenza.ha por rus
pequeno despacho dcl señor
JUaIe7. y pie-
zas corridas, liahitadas
pot los señores
J
udrez y Ocampo;
en esa ala se lullaba ci
corriedor
y
un angosro pasadizo que
en-
municaha ansbos patios;
Iorivabaii
Cl tn-
rio
de ese corredor los
departamenros.
El
uno,
que Cs hoy el salOn de ]a Legislatura,
servia para
el
Tribunal de Jussicia;e I orro
estaba desrinado a capilLi; ci alit uzquicrda
tenfa
un cuarto pequeño
enque yo dor-
nsLi adelanre esraba el Mintsrerio tie
GobernaciOn,
que desempeilaha Cende-
jas
en caiidad de oficial mayor, por au-
sencia
del
señor Degollado.
El salOn
del
Tribunal de Justicia era
bascante espacioso; tendra de veinte a
veinricinco varas de largo,
por diez
o doce
de ancho. Eo dividLin,
como en tres naves,
coluniiias
robustas
y
elevadas.
Los heroes
de la Reforrno en
In interpretaci n pláttko del
murouista Diego
Rivera
Ames dc Ilcgar a so
trmino ci
sakin. sc
abrIa una pLirah)rrna con
su
baLiustrada,
gran
dosel y vistosa silicria; a
los Lidos
de la
plataforma hahia dos cuartitos
tie
cuatro
v-aias de ancho pot scis de largo,
coil
quc daban al segundo patio; en una
tie esac
piezas
despachaba y en la ora dot-
miii ct senor ninistro don LeOn Guzmán.
Poco después
tie
las odso de Li mañana
estihaiiios en
iii
junta, en
ci
despadiito del
señor
Juárcz.
Mt XIC) EN C I E N
CRONI AS 9
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 29/44
If
uàrex
y Preto un
prsidente y un cronisia
herrncinodos por anos de
viotencia y heroismo
I IJts.ii
CI
(oriellor VI
CI
{\ttR)
.tl
JUC 1 , 1 1 ) a
CI So1
Cli Liii LILIO CLI
CI
resto
liLt
iCCd SL)IlihId,
harii.in v
rcgikin
Cl
pa
do
LI MP,
SOloidji )5
do
, L.tl),Il LOS
hcriiioso.s
cstil),In
JEILIC
5
.1
los 1iLires.
SO.StCfl
dI c-
rreth 'r.
Li i Li
,runert l
t 1 t 1-11 oue
d.ib.i • t Li ca-
lie labia abocaL
UIIJ
picii de
.irtiikrLt,
que WILITllbraba con ci soil; sobi e Li
Ctcñd
cst.iLii SelIrado un soldado con
L cabcza
indin;idi
v
Cl
escudo de su cliacó umhièn
rcvcrbcraba
con. ci col . NO
00 SC a (11 .1 VIC-
nen cstos dc t .iiIcc,
pero
me c. icn de Li plu-
LIL.I Sill ijLierCLi&)
V )l)CLICZCO .1 CSC
inipuiso
Iarcce tIUC
vcu a lilic comparicn).c en
(ICS}).1L1II)
dl
senor Jthiici..
L c t c se luliiba
( 11
SU
(di
dL IClISI ILi)
Ir.SC ncro, •ItCIlto) S
[01(1 (011th)
SielUjirc
jLiflhC)
a Li rucu csti-
ban
Ocanipo, (ciidej.Ls
dl TCI1(C,
Lcon
un
to
a] bakioi v yo a
L1 i i j tiierda
de
OLailipo.
ALironse varias d
sposiciones tiara
proveer a Ia sgiridad
de
Li
plaza, pues se
noraha iii1uienid, v se consulto .il general
Itñi-i., valienie jc[c, distinguido caha]li-
ro, piik r(i L()Ll10 fld(IIC y tie tifla lid didad
probao.ia .
Er.i
Niñei .iiro,
dcigado
fliOcilO
y
tie
Ojils
flCgli.)S hiLl
y ie
Iflosos; Ski dli [U)
era tai
i.ue ic vaha SdtiFdS (IC S(I
cc)mpaneros Lie
arinas; aiites quc cuMar
j
su C&IIIIIdJ, (UI-
daba de uc no I L - f a I M S M
enaliipaft.i So
flihi
paidbaiiarsc y sos wiics tie ascii:
sienipre
eculu clegante corno para
:lSIc L1
a
Un bole; jaiii
S
eoflrrddciht: sos objcio-
lies eran rIinidas, sti vol.
dulcisinia:
I l t inCa
c l'rlu
ida paLihia
alguria dcsuunpucsta
Coil SUS
siiliordin.idos.
L JUNT DE NUNEZ
ii
ci 001ii.Ltc
CIA
NJuiiei. temerarit):
j)iICcId
ilCItIhit
501 t l ai is lo I ' I lLLCIUII: pern
con .l tillimo tiru se
disi
uhaii 5(15
LI dS
V
er.i
bticno v
htiinano eon los vcnldoc.
Uiiez
habLi sido Ilairoido a
La joiira
par.L Ia ioiiisiiit.i
LIC
.tlgiili.IS
PrL1Itt)1 LI S
tililiL,lIcS,
Al
tern iii i . trse
Li j
tin a ci MSOF ]UAW/
pnqnno SC
tiiIl t.iCSt'
LIIIiii,IIiIiicSlo
a
Li ii
iisn, diiitnoloLe
ic
iiid
i ii
o
iit.ilsi ci
resis sufi do,
V
(Inc
ci go bin no
Iii (LIII
1 1 1 . 1 5
Ic V 0111 IliIVOI bin)
(Oil 11)1
neulohI,
11.151.1
loi.i.ir Li
coiisuiiia toni de
L i
l.ttorni.
(
0 1 1 1 0 1
era IUUV
Iieiiiciiir
vii
.iqtielIlni
tIlls. 0)
Itii IcigiiaIo)
p10.1 roola(
(.0
ii (II)-
UiiiClIl(i
ole qtie
o 11.11,1111; V I1)C
disponi.i
a ()1)t'dC(CI'. etiaiidii sc
. i l i i 10) 1111.1
PLLL'ut t i t , t
CSCUS.ILLI
UC
kIll.
1
(l&SJ).kIi1) V ; ij).ihiiio
Cl scñor (
ui i.iieiia (ui>Cl ti;ioh 1 dol rsi,l-
do, til t
ic'ii tIo JLIC IC Ii .i l
'
i,iii \'CliIoli) .1 .IV1SI1
I L
Cl t()FOiioI I .irioLi so lialiLt piomint i;i-
0 CO Cii
LIII
t1 di Quitiro,
y
iIIC
Li hlopt
se
dispuiii.i
a mai , l ia r p.11.1 l° . tLn io.
400oFhCE
o:s
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 30/44
•
Q
L I
SC11UI
J
II4tC1
dir) ordeti al senor Ni-
r In que oCurna,
y
se
El señor Ocanipo me dijo que no
V Vt
toiTie
11I14S
pIUmas y
till
I1i(J, (bride lile asisl(an
y T s -
Ill
.itcluioncs, v tionde me po-
ar. como In hacia Con
freclicr iCia.
Es sabido quc ci genera] Niiiez se di-
que
oger por
Clcudlo ii oficral,
y
que
soidado i.tie esraba dctriis del curneta,
pceho,
que le
bolcar, v no ic pwd
uio
mal por-
qu dd
ciig.i.st .ida cii ci rcioj que
i
sobre ci coraJtn, cii ci boisillo del
Nils conipancros c1uedaroii en ci des-
y
o salia coil mis
n Ia niaiio.
vestidos hcclios pedazos blandiendo sus
pu ñales revolcando como arnia terrible
5115 fluiSfl)OS grubs.
Nu ci
ciitro del par
-lo de Palacio hahia
algurios qite mc
parccieron ;cks y u ii ck-
rigl i dc aspccto krO7..
Alguiios me instaron a huir, a ml me
dio vcrguenza abandonar a mis amigos.
Luché por a b ri r Li puerra. . . la cerraba tin a
aldaha, que después de a]gáii esIuerzo cc-
d1á: la puerta se ahrió y yo inc dirigi al gin-
Tengo muy prcsenre ci salán del tri-
bunal de Justicia, sus coiumnas, su dose
en ci fondo. Estov viendo en ci c:uartito de
La izquierda del dosci a Lean Guziit,n, a
Ocampo, a Cemidejas jun10 a Ecrinin Gd-
mez F-arIas;
it (regorio Medina
y
a S U 1 1 1 ) 0 .
Irente a Lipuertecira dci C1.1.1110;a Stdrc
Pizarro, .usiado v rr;ulquiio; il gciier .iI Re-
Iliglo Goit,iiez, siguiendo ai senor Juirez.
Se habIa anunciado quc nos flisila-
nan dentro de una hora. Algunos, coffin
ri
ir
todos. lJii;i itilupanla dci Quito sc
eiicarga t ie .i( I
ui'ILi orticri kIrhara.
Vti/ I it 'iiiCil&ia, s,ilida de iiru cam
que desapaietit coniti una vision, di
j
o a la
puerta dci salon: Victiemi a lusdam rios".
14)5 prcsos sc ret iiguo ni en C CAM FM en
quc cstaba Cl senor Ju.irez;
Illios Se Irri
miiaron a Las parcdes los (lrr()s (01110 tilc
prete nd Ian parapet.Irse con Lis piicrras y
C o i l 1 1 1 5 I T I C S I L S .
El senor Jti'trrz ;ivaniO a la pUerta; yo
esraba a su e51 )aida.
I.oS St)l(I.ltIL)S eiuii.iioii .iI s_iloui.
arroiIindulu tOtiO .1 SI) trt ' ii tc Vt ' Ii l. l un Jo-
y
en moreiio de ous ncgros count rcLun-
pagos: era Pcraia. Corria de Lillo a turo
extrenio, con pistui.t en nuito, ums jovcii
de cabdlos ruhios: era Morec,.,
'i
'
forma-
ha en . l(]LICLLL vumg uardia t iOrl Ii ioIllcno
Bravo, despLas goberriador de Colinia.
Aq tic1 Li terrible ti ol ii in 11,1. con sus ar
mas cai adas, hiL4) alto Ircitte a Li puelta
d11 cu.imro... y sin m.is espera,
y
sin saber
q uieui tiaba las voces dc niando, utitios
disninratnenre: Al honIbR) Pncseiitcii'
1Preparen Aptinrcmi ".
do APUNTEN...
TROPEL DE S NGRE
Lstaba reni udaiidosc Li uaidi.t, lialii'a
oiro Lido de La puert.I;
arr c dc la c.iIlc, al entrar yo en ci
ii para saiir, se rcvolvLui en tropel ins
..irroiLidos por unit partida tic
gaiiadu Clue soita pasar
pOE .dll;
1 ue tras la puerta:
P
ero vuivi In
ii.icia CI
p.111t)
V VI, C
iiSaflglCiltddt) v en
10.
Li lugar en que yo esiaha parado cl-a
sohcinas del ectadts: alli
s z
(JUL'
se ecrrabn
is l,L\
VeIltJn,iS
V 1 1 5
CIA Cl t PI idL)
(IC Uli 5c1)UkIU.
Por Li Glue, pr (as ptictcx,, por
CI
p.i-
por todas palies, Los i uldos cran horn-
.iiist' tiro- en tt)dds tiitC(Ci0lic5,
SC
11MIXIII
riiU(L)IC\,
h,oiCflLi()
csrrcpi to a
V us
t i ll icblas en qm rc esraba
dido cx;igcrahari a
1111 ii
ciite to que
iecIa v Inc reprc scl i tai)an (sCCii .Ls qiic
In La coriFusin horrible cii quo: Inc
VI ]IICi[IgLJIIOS
t ie ins CliLerrados
Yo
no mc .urcvid a baccrlo,
tc le mis ;imnigos. a
r itIJ inmuoLidos
al dcsenlrcno de
I.os gurus. Los iuidos los tiros, (
.
1 ru-
ohiflcli ci interior
il.icit .
'
01110
tciitalcarido,
uc a La puerta del sa]án en quc me
pliqtii C OJI)
a la
a ]1c1a y v ci tu
C
caos
111,1S espailtoso; los solrkidoc
odas di-
de
laIacio a los col rUtIt)1L'S
cJI,1li. 1)
or dklio, sc dcscoigabaii ;iid.idos, en
IOS V grupc)s. It is J)1c'C d1 Li c,rceL
c, ibclLos alhorotados, Ins
C
11 q ie cstahan los jcli .s t ie1 miioiIn.
A 11 110 de ci los IC dijc que vu era Gui-
licrino Prieto, ministro d1 II ;lricJlda, V
qttc qucria seguir Ia stieric dl señor
uSrcz.
Apeiiac proiiuncié .qiicLLis p.ikibias
ti.lIii.]t) ii IC S CI] Ci .itropeliado, bieritlo cii Li
(.ihefa y en ci rosrro, empti
j
adu
y
conver
I IdO en objeto de ia i ra de JqLlclLLc tunas.
I )csr,trr,ttio Cl vcsrkbo, List iniado, en
S11 U,1(1611 Li rn.is deplorable, Ilegué
it
L i
F i rt'scnl1.I
(IC Ii s señores I u.irci:
v
()c.uiipo:
ftcia'i si' 11)1 IItit)Vj(>
i ioIuitd.0 ncn rc; ()caii i-
me rccoiivmo rum no liahernic esGipa-
do, peru i.tnihin ho itdarnente inlprcslo-
riado. porqiic mc hoiiraba con licillo ca-
rl iii).
Apcnas lcC110iL ( I. (lcspI.les (IC 11)5 11111-
CIIOS 11i0S (JL1C ban t rallstulr it o , Lis per-
SOIi,IS
t i lle
inc rodealiart.
"4
()ampu. esrrihI.on SUS dlcposLcioiles. El
senorJiiarrt se pts.iIa sikucioso. con ill-
vcrosintii rraiiquilidacl; 'a saki a Li luttcrt,1
a ver lo cuc ocurnia.
En ci patio 1.1 grlteria era es aiitosa.
Eu [as cailes ci sector I )cg ol .ido, Cl ge-
neral I )Iai.. dc Oaxaca, Cruz Aedo v otras
persoiias (pit Ill) icciicrdo, ciitre cilas un
ri icdico N-lob i i i verdati ' i ,tmi icntc l ieu rico,
SC orgaruzihan en S_rn
lualiciseir,
de don-
SC desplciItIi() al liii hIll tOIhIUhIi_l jrara
rccubr
ar Paiaeio v i ihcrt , truios,
A use amagi '. ant Lii u ii nt a ici i aI iiic lire
nucstro.sapmr iiclisorcs; los grubs, L ca-
rrcras, Cl cermar Lis
IrL
o tiurrido del
hiego tie hisileria s' .trri]lcnia. cran I ndcs-
L1I')1 bIc.
hi tic dL iiotiii, jI vt'r Ia roLuililla en
Las pucrtas dc I aLocio, dio paia que
fusiLtran .1 los prisioflcros. Eramos oceii-
(:01110 tug
.) till_Itt), Cl señor Iiiiic, es-
tab_i cii Id puerta tiet tuartu; .1 Ia vor tie
1 l I )hlnitt
ll
.
Sc ;io dcl
F X S ( i I I t)
tic Li
hizo haei_1 a1r 'is sn cabct i y espemu.
rostros feroces de los cokLidos, sti
adt'uiian, Li Comilililcion fliisrn,l, ho qtic yo
.111 i,lI),i 11 J I iarez. . . t) no
SC....j1)odeno
dc ml also de
y
en igo 0 dc rosa de quc 110
filepiii'do d.ir II icrita. . . Rapidu coriic
perls_lliliciirtr. Ioiiii a senor Ju,imr (IL' lei
rop_i. Io pun-a nil es
iald_i, In ctibii con miii
Cuerpo. . . abri 1 111 5 iti . i ios. .. ' .&liog.uiido Li
voz dc fucgu
( L U C
I roitibi cii aquel iris-
tunIc, grite: "ii t 'v.uiteui r'sas .ir ini , lcv,imi-
ten esas ;tJi1i.is, los vaiieil(cs no asesi-
nait --- ' 'I bible, 11.11 k'. t i iii
s
([lie ha-
blair_i cii liii lue Inc pon
1.1 aL Ito v pt tIcnuso,
y VCI,(. ('litre [111.1 liii he d sat igi e. pci 11(111 )
totbo 10
&iu'
mile ritile.ib.t: scud_i
(lilt'
iu
sLii)sug.rba, qtie tL(si),ulltai),t Cl peiiglo_
quc Lu u'iiIa ,o 1111%
i
cs .
cpir
o (Il ic yo
5' ill) JthI(i( tl.Li Flit' LLWIUA IIC in
j
ut ,
dijc ._i li)eciltI,l ILIC 1111 VW St 0 l.lIra, L1
u_tt tud (IC los soidat O s t i li llL)i_II)_I , . oi i i
vicjo tie lulbas t,irl.ls qiie rciiia at trcute, v
Coil (jiIIUII lilt CIIC_tIC hltclCilti..iIe
Fell sit
aligu e
ci),illse Ia
niLi
._
.ili cliii-
sib,, . Ins (lIlt t . hr icluli Lu niiisinu ..
ii-
Falisit>
[it
dL.tt45 iLui.I>aii, proresr.uido
LILIC ItO liDs 111,lt,Iri,1t1 V ,msi Sc ni iranin
401110 piti elI(Jilt() .. Ui_is'o se
HIC tie
ilUt'Si.it) l,Itit)
oi,irci se .dll_l/t) di' iiii.. mis k oiiip.i -
ilt'ltlS 111C It)tIt.II),lii, lLtiiiiriduriit' 511 sal
5.0.101 v sak-ildol kIC I . i Retttnin_i . . flu 41,
rizon estallo vii una tcin
iesi,iJ tie lag] i -
1 1 4 . 1
"la supien)n tlsledcs, di
j c Llt. 'si)tics d-
IllitTis iiiomiiciitos dC SILl11i0, Li Instoria de
I .lIatI.lLtjar_I ... ptntt I
ll1l I 0 )
lt'sPtmes it'-
oid.tint is .lqtJeLius Stirl 'SOS t'il 1511 .' 110111.
1u 1
tisreiles Li t 'l,Ui ('iiiiilt,i(io
.\ nu regit's. tie 1.1 e1
cdi4 tIl l t
j
ue lie
Flit), ( iltillilic ( Ii nit t)I,tllt) .1 r\l.uiuci
Li tie Liiti_ictrn,t, quicri 111-11t) ,11- ltiiui.i
V atcuucittlles, rcord.oh,i lulls) 1.0 .liihISt,hti
de v(il ite lInUS.
5iEiiC:
rIC:ENCI'11.41
1
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 31/44
•'it
" L
r
LNR
\r\Jti It) 1I
ttt N)\
VIJV .1
referir, ral
Li noche dcl toes 24 de dii inbrc de
ce[chrando
l
trzunto dc las arnias Jibe rales.
Aquel repiquc
4111`6
dos dias con sos
L1UC
ci pueblo solemnI7A)a L
d
los clue entorices sc ILuriahan
El general Gunziki Onea habla ob-
l IThI),
ell C1a1 p uirlpan. d esbara to ]as
1 1 1
I LI).) Ct>IIIu
piitrgido dcl ciclo, con o
VOIiLO (IC
Li lortu ia, lo saludaba, vic-
toreandulo
COfl
khril critusiasmo.
J ous G iiz.i]ez Ortega no lue alumno
de niiiguna cs& ucla nhiIitar; habia .scrvido
en hurnildIsima rlotaria, en
pObLIcIOIi
cercana a Zaca tecas; Se irigirlo en Jos acun-
tOS publicos,
y
cuantio todos los persona-
jes de acciOn y de prestigio en
SLI esrado
dcscoIllhLban de arrollar
y
veneer a parri-
do quc renia por jek a] indomablc
y
ague-
rrido Nligucl Mirarnón, Cl se puso at
frente de Las legiones popU]ares Y,
COfll()
por encanto, venció y triurtfá hcroica-
ruenre en repetidas Cafl pana.S,
IIJSIa
jUC
J fill, derrotando a] bravo Mirainón en
CalpuLilpan como Jo hahIa derrotado en
Sihio, cnrrO en Li capital de Ia Reptblica
cuando el mundo cristiano solemn izaba
ci nacimierito del Redcntor.
AqueLia victoria alarmaba a los prOce-
Ics,a los
lei,tdu .1
los dtiennc dii di-
net o, dc las gai ant las, Je los fierc>s v
rodo etoint u CUflstt U LI
ci raiigo
y
Li
FL107.1
de Ls Cl.LsCs
Alas de nhlestra SOCicil,I1l.
Ninguiio de lot; jeles liberales loihia sido
(.111
at
01
tOt l.Ld()
C01110 (5W Si I
LLLLJO lit IYCI
(]Uc
prilicqiotra SU
CaI ier.i cori 1ne51)('rada
victoria, aicanzando, a Iucr/.a dc repenidos
triuiifjs, ci mis alto grado a quc 1muedi
aspirarse en nut
stro ccrcito.
La Nacion entera recoiiucia
it
F)cgolLido conio .id,nirahle y cnin.tiio-
orgariizidor tic iegioii-s gtIcrll'ois. .ijic
cialito
C1
agrU).ibd un h revit
ii I ILIlI
milLires de hornhres l st(),. pal
Li e
Pero rudie era In,
'
Ls
iJ)tL)IthIIi.Iilu in Lu
(Toni bates, pudiendo asegu raise que en
todos, solo
conqu slab_I
los tO Ies gajusdc
L1
derrora.
I a aitreola de Ia ilurLi
i]LIC
circhIllillu
a (,orrzak7
()rieg.i.
U
ti,
CI1\klia\ V
ntrada
Priunkil
de
Ji.àrez
a
In
dud d
de
Mexico en
1861. Jesus Gonzalez
Ortega, a In derecho,
y su delineudo bigote
ieiiillas, de i,il suci Ic qite huhr 11 1 0 jcics di
V tic jnIie(CiieiIic\ intl tIres, 11 11 1 .1
It_ui itiri ,uiitii.itij al ' ,iIIt....iI /.
Ii.iIri.LilO.
dLcdCIIaIIdOSC di' llaiioti In SLI C ttIll]).hio'r4)
v .11111 tic est redI t.trk Lu
Iii.Lno.
/\C;lcti .tlguien
PresliNi
Lc JI]II1IL)', tIC
.saiitos I )cic tlLido, de \1 igilti I ii lit) di'
Iej
;uda Je Melilicir 0L.11111)0, Cii colti It
lie] s'eiiiedoi de (alpul.iipaii. LscglII.LI1-
doles que era un adverted iio emreg.u.lo a
. EICO
Eu ( EN
CRONC..S
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 32/44
!/
L IN RILLO
afei ces de su persona:
no wI erilh) po-
c)rgtl i() tan grinde Comb
Sn
Goiv.dcz Ortega, veid deco get iio
modesto y c:sttcie.tdo cot
Ii)
dc 61
m1)rirt1irli)ali,
to
csuchaba Cull
Li iii.Is
i
Ritt.iUJ,t
o
ci-sonts de
jitt
I ILIUII v tie
(i)i
e.i
Sc
111 1
iI)aF pot
Li.
opiiii
U
engcml-
ividus
V
por
Us renciil.ts v
LOU LOS
SCICS Vtlii1ai CS, ICCp-
V
C4)011r111J1 IJO
IL-.1 tic
e C l
1It U t ic PeUt t cI.LS
el
11C1
tIC
dC Si ,io,
ahk
dtdii
d U
(t
> 1 1
S t i t
IIC[L)I I
dld1L
I lL) e ta FILlS jue Un
timeri /t)
Se.
niprcridcii con e utilita
I
ipt c
aLIULKIOFeS 1I1CCI1S.iIiJii .1 aqiiel ii
desde ci insLuite cli t1Ic
Lu viet oit
CL)FI SUS fuerras ViC10I10SaS
(11
ci
p.Li.lL:io LiI)1ILtC resitliti su
CU
anus uhtcrioreS,
y
tti i
IC
ilitTlilLiban at VC110
So-
or
[.I
sfll.I
cse.iier.i cmi tue Iiiitt
ott
u
li
r
sus
rIiailluS tic Scd.l
Iti
i.ianties
Ca-
urdeti tie (.uad,tlupe y
reso-
dc
los C.iiitltl o.s (iLL dUo-
(Cll it().
(oii.iaIe (iitct,i lm.mbLt Lout.idu
dcl
e[)lt) '' solo CoilLiha Cliii CEpueblo. LA )
I 'LL ChIlsil 1.0
iflhidIltIOlO Cobb a
SCIllillibS
CLl.ifldi Cl ICS sonrela mont.)-
CI) I lerillO.St) J.thaiit) jLtzjii un
ci
an
tub baoi ruja, smniboio tie su Cdii-
V ltc;iiido
ILIIl,1LI ) CII Li cs
itid,i nil va-
I os ojiis (IC ( ioIlz_ak7. Ortega ci :ui us-
n
ct r,in(es
Y
ViVO.c: (ICI1III)1iand0
p
ara ci coin bare v su sed tic
I lLt l II t ie i toi tdl 1) p . tb IlCIl tOS
i
ill
No
tIUISti
(]if(
5115 t1hiLS, agoLii.itLts tie
0 laLlg.o.c fl(rdIifl CI) Li Capital tic Li
t]t'tC[-
(lIlt
1.1 Clii mada solemnm ic se I
feLt
uara
N11
aligu-
iiist.ir p(IIIIILL). io
LuF
ii Iremite Lie SUS
OS en
-
diiLiClltiL) It> (
I LIC 11O\' se iLu na Aye-
.1 J 11:iieL
Dc La',
I /.u tC,IS, (IC I ts V Cll t l t f l JS, t ic k)s
ilLi1
hub_c IJC CliriOStS. iios'iaui
I.itii1 5 tIC Fouls Iic.u.as
5bc iI
Jiidmlhtl \ tuLL:i.s tie cst.s Cu-
1101 1111.15 maiios tie Lid-
fills hierinoc:is
Las jbi el coioc.iiido, umia
thIs 0(r), CI) SUS braios que
I
a se ic do-
NLih.uri sohrc
ci
cucilo del cahalio at peso
Lie tantas Cu fttioI:is 4.IC (1il .11i10. Dc 11111)
11)10) Lido, \LlS, i\ ' u t l .0 i tes Ic l ieva6,111 I .LS
Loii)ll:ls tuc ci ya 110
1i
I traer consigu.
Y por todas
pines
resollahan, cii tre it is
CC t iS Cfl t Us ids t. iS Lie ids If l IISLCJ S mihi ta rc . V
LIr b .c cantos dCi p t . letuJO. Los g r imus t ]U
5
Cs) tithe
)k fllñ V t]U no he olvidido coIl
ci traliScil rso tie los anus.
-;Visa oni.acz
Ortega
Viv
ci
verlccdo)r (IC Calpukilpan Viva ci LiLtrue
tic Zac.uec.Ls
'1 ci Ia Cabeza 501111111(11) V
.ibria con tr,ili.i
j
o los hruol Hellos tic au-
reics, coino Ljucricntio estieohtr contra 'II
tI) IJJ.Oil .ii 1)
1. 1 (1
IlL)
(Ii
te lu sal u daba.
Al
IiL5.tr
I r(:lite al 110l it uzbidc, alit>
los ojos a tin h ikdn y disriiiguió a nob
>crcona C000ciLLu. Al vcda, deruvo ci ca-
iiiiti
y
nl.ind) 11.11ct ilto a Lts imps.
L)es 1 itit
s dt0 i till)) tic SUS avudantes.
-Suha tusred a aquc-I (Tilarro. v Wga ai
tc il ti
'.ii
S.111[( )S I.)cgoilatIo
q
uc tenga Li
k01101,J tic h,i
j
ar a vernle.
LI atidamitc ViliVit> d poLo, diCieildo
tine I:[ general I )cgoliatlo no podia E).lj.ir,
4
poique se scotia Ago indispuestu.
-Pties vav.i ustcd a asegurarie -cc-
puso (jOfli'jid'/. ()rtega- que
.1
1 1 1
1 1 0 5 C S -
taremnos detenidus cl CjCILitO y () Il.isma
t
i tle
l E).le a vcriixc.
lraliscurricroIl aiguilos IIIsLLIIICS,
y
C i
general Santos I )egcil Lido y Ci geIler.ui
Lipe B. Berritizabai, . j ue IC .LcoInpan.LbJ.
Se aeeritroii a (uni.aIL1 Oltega, qtiiell
di po C uIlnIovido, CIII) voz cla ra v vibrabbmc:
-Senor geIlerd] I )cgoli;Ldo: ('bIll COld
tic uted, yo no rengo) nieritos ill graIllic-
, as p r opias. Yo no soy 111 .15 ( ]UC 111 1 so]d. i-
LIII (IC tOItLlll.i, hib) riliiirar Imli1lrl)S'iSadO a
LI "it lurid le Ild soIlicido p1 r ca-
S Utt id.id (1 pot iii peri1LI pt lvi iei o old
cicbo. listed CS UU Ilelue; liii eslorzado
Ldnlpt'o)n de la Iihcrt.id v tie Li Patria, a
blIlriC.I .lI))e(
j leflt.1 11
iFIIOrILII1IO 111 IC
Il,itC
I1r( ' ;111(1r
ii derruta. For ('sit),
CS 011 1C1i (Idle e ii t ia r e l l Cl PLi.Li() N.iLi4)-
11a1, 11ldIldll)do a estos suitLItlos quc traeii
ccitidos los Litireks del tILUII1U, cii SUS
[reFill's tost.itias put Cl sot tiC los
wmnb.itcs
v t1 t te r eCcl l loCel l cmi t is ied It
cioe, a tin
.l1)
O
StuI V Li till caudullo. OcupC ustcd esId
ptmcstu, senor gc iicr al , V aC epte CS LLS CD II)-
1 1 . 1 5
( l L l L
IC co)rrcS1iolldCll V (llC Vt) ic' 11.1115-
I,iolviclililepainía
parria, La Nochebuciza lie
1860, CUZHdO las
campanas dela carearal
de Mexico celeb raro ii el
triunjoi/C/its llr;izas
liberates. Feb iii
entusiasmopara eclebrar
a Jes u's Go nza
iez Otega,
ci general quei-lesbaratoa
hiS tropas co,iserva(Ioras.
1el'(/adero çeiz 10 in ui/ui;
lii odesto 3/ desinit', 't'.,ui(l()
(01110 J)OCOS
flab ía brotadodel pueblo
ji solocontaba conii
pueblo. ill I'I(t'/lO Ulut
corbata roju, s/inIwo'le
S/i (Ill/Sal, y cii la eSpulI(/ui
Ic) C/all/U, lii sarapt' (It'
Salt/I/o. "• Vii
'ui ci
VCHCC(IOi (It' (.'iilpnlalputn
; Viva '/ /)Ci'OC de
Zacatecas " ('en e.' oso çJi.'cto
conlos palaaines Melchor
()canlpo, Santos
I)eolIa/oy ilJi
,
iiel LCJ?I()
(IC itji((/tl.
1111(0 ('Ii fil)llihrt' tIC1 IMCNO F' c-li P° tie
nit dchcr >' t ie Li j 1151 it 1.1.
I\CtO Ci.11'ltiiitio>, (II )iiLlI .1 ItiS gL'Itcrat('s
I )egoi I .ii.io Y BL. i, d
0 1
lie lIlt lilt .11.111 .1
L.iI)Lii lo, ylOS hiiu 111.11 1. ii, it A ii elite (IC La
eultillnL..
YU '-Cni;IIi )()r la (dli( ' (II.' I 'I.ltCIl Is,
Irci ltc al edit'it io do nde est 051) dc'spucs la
rl raIit '1 ia kic (;(1C1-1l1. ), ' VOIV1I) ( ;4)111tlL7.
.1 LLeiCIlcISc y LI ordc'nar (Lilt '
j Ill. IC-
1.111 altO) las t Fop.LS.
-V.iy
a tisteti --oh;o a 110 iivud.tmi-
Ic - - a iLama r a a qLlCiioS SCbiOr es ( l i1 ' Lsl .ib l
cli est' haicini, IldfA I. tambicii IkIIil&'bi
SLIS
) 1 i C S 1 O S
dLI.Iiltc tic 11clSt)tIol' . y .11 Lido)
dci general I )egoiI.Ldu.
Losqiic Jesigilt> Chill Li iit)LVi,l.Il'lc tS-
tadicta \ I igliel I £010 tic
I
I
. i L h , l
y ci subLi-
Inc miii i i NieLciior OL .1111I
'LI t011 ('5(i) s'.tiigtiard Id hm lilallic', Cl
vclltcLItir tic Lalpiriai ).tll l lcg() .1 Ii 111k'tt.I
tIc Palti to, siii UO.t Sod CowIli,
ptioiuc
se
Its l Idhu r epar t ido a sus i i Lis t iCs L .1111.117,1-
das, dloicimltioieS:
-Estus buicks
P
tL'bIL'tL'il a ustcdcs,
0111C 11.111 1)I'11',,1LI0, Il
'
K' ihIll stilt till, (itle
luan lOt hI.Io[t) 5111 IlL-gill
y
ut> .1 CIII , (UC
StU% phi ptm iviI&-t,ioi dcl tTiCIOI, .11 .Lt), t il l
SuitiltI() nuevo, till hum iide tmtt-
p t lft> dci
a qtnei IC ILL st> usic idtu hi ItnLIMA.
DE LA REFORA4A
JUAN DE
Du o s
PEZA
1861
4 Ii
3
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 33/44
- ----
L
-'--.
4•
3
--
$' S
.. .
4
-
- :-
-
--:
:
--
-'
-
S.
LA CARROZA DE SUS
fvfaxjnzilja,,o, en uniforme
de gen eral de div ision;
Carlow, en traje azul
listado. Alprinczpio, sit
priinerpaseo por Li civa ad
de M exico semejaba un
correjo finebre. Sa rapes
rojos y v erdes, anchos
som breros, botoiiadzi ras a e
oro, cabal/os a Ia usanza
inorisca. L os guard/as del
emperadoi; con peiiachos
rojos, rojas mon tu ras,
como ola de sa?ire
in vadiendo sus un fn nies.
U n s/len do bosco, terrible,
nterrw npido sOlo por
as campanas rep icaizdo
s. Y una guapa ( lanla
rita ; Viva ci
CUl1l( / ( )
ste tan
I)()MIN
.1)
I]F [At ii.GA1. A A
N
1i
;o.
L
y
licriflosa, dc csas qur
cfl
ci ticinpo dc aguas cse china in-
pica
Sus NLijcstades
(que por cier-
lilas
1 t l1 l c)
' n&s ericonhraiiios
en
La pla-
en incdio
dc un genuo
1111P.1clente. Mc toco ucupar
carr ajc cii union dc
l,Lc
cc)Ildcsas
de
koluiiirz. e
vi
LLIndO Sos Ma-
hi
cci.a
quc
ICS it-
dispucsLl. NtaxiniilLino vestLi uni-
dc
general
dc
divisl6n nlcx .anij, y
t ll
zul
I
Iist.L5 blancas,
v Un
(CtiIflO .
it
l
Lii
dccLm) quc Ii hia hecho
t
, dc 1
1
aris,
en
uniOn
dc
hulls niuv
1111dos .
I'cr()
1i fliSfl)O
P1 t hih
I
uc ci d
ía ante-
itJ( jj L )
1.151. .1
cii llIiIqLteCcr. hue
I I1 . 1 I ) CCI1O
run
IIi.IJiliI\tLIt)RCS
& lc
y
de
aLazria,
y
b p.is.ir iidikrcntc
.1 Ii
j
s nij
ftrntc ai.in es
visas
de los gcncraics
dc divisi ii
uc iccibkroii a Nlaximiiian
putr
Li
dc
Id csLtCiOn.
;luc, conlo hicicroit crccr los lihet iL
C
ins vivas
dcl ii Li
anterior ltuhieran
CIC
ii&Io,
roclius c inciviks
dispticSt1)s110r los covaL
I i u c l i - - :
Lb nfjittias, quc lucian
dc
)1i71 z4p::
hISSOMACIOS
Iraliccs litiItit'i.iit oI -
.4 IOS
nIxiharios quc tr.tt,1l)..tll Ill
la valla dc irtlanicrI.i v cahallcrja
quc IC-S inpcdia ccrarsc a los priIiCic
Qu itn s.ih Mas cs Cl udso qlLc Cl Ilansito
dc
a
iuei cOrtejO,
Cfl
(hlC
fi t ) 5(_ oIJ Ul l i l sola
voz, Lill solo grito, una sola man iksraciOii
de
ak'gria, se aser4iejaha al transito dc Ito
cortrj() func'l) cc.
N-las a pcsar de cstc siIcncio, jqii es-
pecr..iculo tail rico
v
tan variado ci (111C so-
prcsei u;tha a
i
Vista Su culorido no con-
sistia en los bordLdos. ell 1.1-S Cruces,
en
lulitras. CII los sombreros al t rcs. III cii los
L..I1cU.IjCS
reciéii charohidos, sin.) cii cL pue-
blo, co ci
1)ilCiIl4)
LII I r
oll)
. iLil)C, 1111 1)0111
cspaIlO
UFI P
0
111110, pI'FO tOii,b
rStdS 1OS.LS IAStLkIxu ' •ui)igIrrado 11)0114
lii ngiii otro. lais .unchus 511111 hirrus, his
clu..Lqucras c rg,la dc ,i.I.iliiaics; las boto-
iiadiirac dc l)
.1 s' olo; los .sarapcs lobs V
vurdes; 6caballos cii
j
aciados a Ia iisania
morisca; his banda.s dc huraro; los iipatos
dc gros vc-rtIc; 1.0, mcdias dc srda calada;
los sombreros iprc'tadi>s
dc
oro v . .L l j
oIar; s'
CO Cl
nclo dcl cuadro, con su sonnsa Iris-
to: y J acicntc, los indius cargando su
Ii u.i .ul v cii Ia c4[(7a
i-I dJz4a//1
,idt
lilt)
UI c&.as. .
Ijtlt.it4\
•LlltiI.I t'SI,I 1111111 tiu
CI) III( Will) iCIlto; .1 III',
1
'
tI) I )L
' i.Ih
l
oI
U
S
S,IIU
iLtni1l4
1 ( 1 1 1 1 . 1
101.1; a I l lS 1. i II1 ( '51"
liIfi II l(lltl 1(1411) Loll iii
C Lic II
4 l1
ulsLidn-
5 ccrr,iJllh
i Li [IF II (511111, 14)111(1 N i
ci nun 1Iu urn (JUC dcli at t .uah.trsc h
pecil uiloc di
(ha,
a 1(,N 11111.1 dl CIII-
pi'r;&dur. VcStIlIOS (IL' II IjIl. ((111 IllS pcna-
clios tojos,
till)
a .
FlIol l Ihh ids 10 IS
v dcs-
'('gLII
I
5 .tl air- los hat I(I(1 ill's F(3) t)s qiic
indicihan sit pioo'dcIllIa
it onrut. Pa-
I t W i
\
W
".
•..,
I
NUEST ES
VICTORIANO SALADO ALVAREZ / 1864
Flt
-
5g2
, .II..ELEN(.r,5
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 34/44
dc sangre
(Iuc nivadiCla uni-
r-s Ftjnccses. casrore s Icr lreJucladt)s.
lcidN j) I itCddaS, tO(1Uil ldS
il iJde
FCiCi.l. 1:01 iS 1I1tC.
i
cuni itiv.i irravc-so en sikniio dc de
Rcjas d- Li
L:epin
asra \ "crgdra.
C
1 e[rdnldra
.1 SU pdSO 011 P01110 lie
tjiic se arrojara
una
I lor, sai l
ci sikiio dcl
t lel1lO_
qLa
ofosh,i ins cuiit.idos griw.c
Ildl i.ifl
partidti de cnn e los awni
.inrcc
del
prini pc. n.idie se
habLi
. l t F L V i -
r
til
a
Ii
acer iada
hi
en
r cur-
[)1c11
ClOth de
tIJe
no IC i_
l I Ietar a la segLinda .dlc du
u, t1 silerijo se hahia
I1-h
IloSkO
v Ii1L
terrible (
] ue 1-n rotlo ci
i
; solo I t )
ilIterruiluliLill
I ts tampa-
Fcpilai l i lo)
COIHO I1)c.L1
V
ILlS Lailt flcs
.1 m f l tc i V . I I L IS .
elaxiiuiiIiamuo
v
Carlota, rojiis
de
i ra o
despecho
0 d1' vcrgiicnza, salud,ih.tmi a
- ' s lniestr . t : todo ci mu mI
[es res-
. rod o
Cl I h h t J h I d t )
)SC ([Uir.IhJ CI soin-
v miadi n i is .
[asti el Avunaniierito,
1.15
d.itii.ts
i gFJII NlJJi.li
pasaiuii ;
l
Jiiioiite
ola Ques.mLla.
IhoLti Cl
eStdd() mayor
dc
ipcs v Ics V ieromi Las genres
( ILIC
p h.ui
Lill l),LhOIT
de
Li
las,l tic
Ia es-
Francisco y Veigara, U lla VO L
tie rntijcr,
de mujer hclla y cotimovtda
(es[as ct>sas
SC IC COflOCICFOfl
en 511 griro),
lanai un ;Viva el eniperador
El pueblo,
como si solo hubiera espe-
ratio
CSL1
senal, rornpio tarnbién a gri tar
u m m . u m i r i i e ,
c .du rosa
y
ruidosainenre;
c . i m u a s -
tubs t ie I lores se vacu ron en Lin unstamitc;
los pape li ltos de oro y de colores, los otros
ibevaban impresas poe slas t ie ios niás
cclehrados intermios,
[as pabonias
y
los ra-
miios Ilenaron l aire precipirandose sohre
Cl
cothe im perial.
El roscro tic Max irnilia-
n o
volvuO a su
color de suempre, ci t ic Car-
io ta se puso n iás ro jo. y a los dos r ien ipo
Eii taha para contestar los saludos, voces
carmnosas, agasui j os y deniostraciotics tie
rodo genero . Como L iec la después Cl em -
perador, hahu hahklo
hie-lo;
pero at rorn-
1)1
Sc
iiaiiia htatio la pnrndvera flldS pu-
janre y bmio.sa c
l
ue nunca, coronada
ti c
liores v dejando
peru flies a sri p.LSO.
FLOR S I V RSOS
DEL PUE LO
I ) e s e l c
.dll
emnpefarol] Las dcnisrraeio-
rueS tic erTtusLLsnlo: [)[iIHCITO ci club ale-
ni.in Sduidt) a los sohera nos; clesj iues una
nifia k-s
olic€mO
Un
idl() dc oluva. orra I ts
di jo f ibS VcrSO S ' ' utu dcl pem uli lo ICS ji re-
s e n t i > L 1 R L S
Asombro y eslupor de un
pueblo deslunibrodo por los
orope tes rnonorquos.
La carroza, un ci rel iqula para
to Iiistorta
\vamiiai on nuas
y
los n ii i Iio, ic i io 1 ,
SICIChI) CII SkiS ili.II1OS nipL1ic5 tIc 1111
hinuio) eoi i le t i . i dcl f. i imuosu ' I ' l ls) R_iLw I
C o r d o v a , y a t C 1 1 1 1 1 1 1 1 . 1 1
tHin j)t)e41. 011.1
l lu l ).i hi ja dcl doctor Virt ia Ics cnt re -go no
SC Si ( I I I IMIFILICIO
bordadi) 1) hilt is rum 105 tIe
lit i cs
lui Id grati piaza, 1,1. munili i mud se- ii re-
.iliededor tie- Ia tat roi.a iii e-tiaI,
A j u i V . I il J n h m u h
1 i.In IIS (
ILLS
tie so
iii Irt-mus
inclios '4' dc ti-huzos de ho lit.i, omit is eiiaii-
105 iorics de tiuer s 01105 s somui-
[)ierL)s (IC cLipa .. Apam cccii Sims Mi
j
e s t . t -
tIe-s v l,is .lilai nauhI li-s se Iqiure m i;
'41 .1 Max iuii l i. tno, s Li val la Lie
s o i d . id o . I 1 . 1 1 1 k C 5 C S S S i n
Il
Iteilt C pal .1 rests-
timLi oh ptitlr-rosa (111C se acert.0 IAc lu in -
11.1 SC icducc, SI'
t I
lliCl
lJ
S C
F 0 I 1 1 } )C V d C J J
pclle'tl.i l 1)OF Los umu (crsricins a k)s lepulos
T
tie ctliWil '4
'
tilcr,iridtt: Viva deiiipeia_
t or iViV.1 Li cmimperaLri/l
Al s-er .itiuci
lo Sc desprei ide tin csc 11.1-
dr6l l dc gend.umcs framutcccs con e1 si I t ie
V clmdndt) esta eerL.1 de Ia
ge-mile arrahiliari,t V se i[ iS[SOfle .1 flhikel.ti
IN )MOs
I S V F e l i b il s , M . tX 1 1 1 1 1 1 1 . 1 1 m S c
pone en pie dent u t ie La c.ir iet ' I. i . dRe' , l l_
go .iI ge-mIcraI '
sIeu, qtmt' iluaR LId .1 SLI scr;i.
V S C [ S 1 1 1 ) 1 1 c a c e m o l .[ s C d . i e J L l c l I. l 2 0 1 1 C , I
I
M
L S q u c L
i S t i i 1 . 1 d e l s i t i ) e iJ 1 1 t h c s t m a L u
l I m e
S t g u l m h m L _ m U
h u i C e k - r e m u g a . 1
ttcs,m1lodei adtis j litres II.LIi ceseS,
Ij st tmiii( V.1
iheilet it )
.1 I
ateJr. i l c i i
l ICLIlO etc iuia o vacit)ih klim ImiR
N1
tros, It ia pmierta, agti.ir&Luuie. a Li cmllper.I-
i i i?, V nliemI(ras en Cl intet lot 1105 Itt iiiijn
los
I
thispos, l t icr. i SC a le-jal ian. mil l ) c i l Ia
m u o t a s . u ) g n l e
l l r .m, a gu.mrdia imlipel al. his
1i,i
uus hIs [). lJe5 ' his cothieros, t t .dt is
VesliebON tic ithj() vivo...
i-t
:::E1CIfN(i:)N_-
5
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 35/44
AULLAN LOS PERROS
Escenas tas ía
batalla.
Erniliano Zapata luego
de los rudos corn b ates ,
aparece con
sit
t r a j e d e
charro. Con grandes
b:g-otes y un lunar en e l
car r i l lo d erecho , iba
con un puro
en
a boca' Gritos que se
ep i ten cons tan te inen te
los va l les mor elenses:
" U p a M o relos
i
Viv a
" Ainarillos por ci
os pr is ioner os
A qué hora
L os
nden...
Juebrara
solo a
lo s
7ida
Li
noche
fl('/a/ldO ía nzatazd;i.
l
I C i ll id/ ILO
(lCI(l?I.
. )O J 1 lO S
a
la libertadypor
reparto
(IL'
las
tierras .
d e p r o n t o , e s o s h o m b r e s
rim
eros
escuclian
su
sentencia...
qiicdan
ustedes en
so lu ta l i be r tad" .
\ii,i
i
)1l I
A
NF
dt Jnjutl,i cran cchad.isavuclu: Los
s cx : itrab.ui en
Lis calles
y
mujcrcs,
cnlc nicdrosas v
curosts. se
a lai pucrias v veiitjn.ls. (_un-
11L5
di ( .111011 hlanc,
Coll
.1 1LhOS
dc:
l)JLFiLt
CMI T L S W I L L 6 rijas
SUS
pechus
pur c.i-
Ui
has V
.1 casi vacIas,
V portan.
,L1fl ias
de toiLs
M mas v calibres, s
jiOF
Li
pi)bl.iCL6t1
iiiiiiido vi-
11 0N
d( I
gri.i.
I )e repenic
hiio
in
pciôn por Ia ealk
} i
J
tciie I.i t'StdCIOU
del
iCC Un
ClhUo
Cciii nlJc,Ilihcfa
jura
de plara ',. ' suherliio
soiiihrero
de
gr.indcs
diincnsioncs, man-
ido t
) ri
iso
corcel, sobre
u na ma
_ud,tda en piat. , con 1.1pictola a]
ilu, Li
ej rahina en
Li manu, terciada Li
cra, ci ni.Iclictc sunian
ll
C l
Costa-
i cilia,
penLilentes
de
su cud lo unos
prisniat
hO.5 v UII
Cuernu,
Clivil
o
s o c
udci hah a de producir
m.is
tarde
intenso pavor en Los
comhatcs a los erie-
migos dcl
zaparismo.
Era de
elevada esta-
tura; aunque delgado, dc
con1plcxin ro-
busta de
color morcno tostado
por
ci
so[
ahrasador de
La rierra
caliel-ite,
con gran-
des bigoics y
un lunar en
ci carrillo dere-
eRa. Iba
sunniendo, con Uti
puro
en
a
bocL
y seguido de una pequc(ia escoira. A l
verb,
se aglonleró en
su derrcdor
una
niuchcdunbrc enrusiasiriada,
qiie bo
Sc -
gu(a y aclamaba,
piies su
fgura aparecIa
co
l t
o
gciiuiiia
represenldort- dci
verda-
deno
(ipu Iiacioihd.
I:ra
[nuliano Zapata, que
acababa de
toniar Jojuila, tras de rudos
conb.ucs.
Pur todas p
artes Sc otail
gritos:
Viva
Zapata ;Viva Made-ru Viva L
Revoiución
Y los soIIados zaparistas atronahaii ci
aire coil su gr1ro
de
guerra: ;Upa
Morcks
;Viva Zapata
Gritos que repercut ieron
duranre nueve largos años en las morita-
n.ic
el Sur.
I)c
iodas Lis
ventaus
L.is Inujeres
lpLiLld hEn
y Ic
arrojaban
hones,
peru cui-
xiii
ii6 ci enhilsia
mu cuando al ileg-ar ai
zó-
call) y desmontar Zapata,
se
abrió
paso
enire la mu] tirud
una bella moreria
OjOS Coll) pkt.imente
negros
e s -
tafias,
dc
pecho rebosanre, cimbre.indosc
sobre sus rabustas
y
bieti torncadas
pan-
wrriilas; todo
denoraba qiic era
ij.i dc
ticrr,Ls.
Sc
accrco
al
iii
iiiLidcr
Fniihianu v prescn
t.indok'
un herinosc
ranio
ic flares, Ic dl)-(-):
- I'll iioiiil.iit'
&ii' his
lflLljefcs 111 01 C-
lcn.ss
rt'cih,c
esre ranio ci jef' de Li Revu-
bucitn, [
fill li,irio 2lpatJ.
quicci sic ic
a.liur.t
es
dI ikciudor dcl cur,
1.Jxi
gruo
cLiniui
15(1 diog,ii
est.is
pIl.1-
bras v
la
iuulluuil
prcrrUni1)nc cii
ilulCvos
glitos
y
VIVLS,
aeoilip;in.iuioS
(IC
UriS) ijuld
otro tiro al
alit',
L1C
sl_ilii los suldauio.
Zapata, coninovido, tomá ci
1 1 1 1 1 0
ectrechando
efusivaniccire
1 . 1 ,
mono
de
L i
J])UJcr,
V
( (>11 5111
Oj()5
1ai'd
IS.
de iiui
apacihic pciti
penctianhe )
CSCLIcI1
u.n
hoc
omo In
era siec upre title
rataha uIe ascii
ros interesatires, cc Ic quedi vjendo tin
buen nato
y
k'
CUIIICs16 esids
1iahiiiras:
—Gracias, sm.'nu)rita. [sic
n.uiio,
cctc
J ia tic Gior'ia
y
sohrc todo Ls
iillILiidi
ion
bonitos
(01110
Listed,
seraii
ililidili's
den buena
silenIc
al rto iii-rr.miir
dcl
Sun.
Sc dilll.1
6
CU los I_tbjos
tie
L i
i)tLlchaclkt
ima soiirisa
desjtisfcción,pt-io
cccmo
buena puchiL'rin;l, cc M I N A 126 Lill 1) (16)
I);lj.LlidL)
105
(ijOS.
1Vtic1111Lc
rautti ('Ii Cl cuancl UI)
gnu[ o
tic
i iOIrIlLcs dcs.urrapadas, stiCiuc,
coil
blus,i de dril
y ginfi.i
(Os que Cull d tiiu -
(dii Si conoil,L
title
11,1 )i .Ui
cliii) ijiimloiiucc:
I l iji_hli iltOS N
it iiijvimn
ji
mc con Li e,ua
.tiiiaiiil.i, qtic dci m otaI).i a
is iidras
que 's-
(iIl),cn enkoicius,
SC
hacinabait
cii ci patiu,
espiiando de Un ili iSitlClilLL .1 u)tto
Sc
(Lisi-
i a d c > s ,
Los C01111)a(5 S
i L L 1
liii
sidui teii ilik's, y
Ia gua1mucico
i d' Li
)iaI_l
1)1])
LI
sido
1 1 1 . 1 ( 1 . 1
)
i
LO,,I.
Lids
L11dth.S1115
vt'rdm-
derainenic iai.ihoi
I .1
l,is ( s,uit,i
qiie no-
i.II
,li) cL' s,ilr
iiC ha
p111111 01
cii Ruse_i
tic
JhiL)visi)ni c;
('I
palki ilsillo
tii'iiicndu c i i
aipiciLt
iL IL)
'It ,
11,113i.1k
j
CUOI1f lCS
Cs-
Ii
.I(
IS
('11 I L L S
S,
(11 (111C
Iu
uiij
('S
mU
tiI.icl
F
1L,i1L
iii'
P iiUI05.
IJIIU sir-
Veil
c g.Ir illS (1011
Illes
.IiiOI.tli'S (Pu
U i t t i l l
Iail
Ia
.111i ,LcR
I; S
iii.i cs
i(L)
iiiahlc,
euriii
i'tanhi'i (e
sol,Lcla.
V
i , i i t L 1 1 . 1
01111
v rd .
11,iXiL lIs
V
pi.ItdiLos
cjtle
l i 'V0-
111.iii los scilcI,iduis h.iuilu'n'ntos, li.ti
Li
quie t 01111 .1 1 . 1 1 1 I _ i
icc
iiI)ld i'ntc'riui'd,id.
tucite
(ssoita .. ujshilia a Los
p 1 1 -
s1011uil 1.5, 5 111 0) cii
5 05
cc jtrrvió a
leer-
Calsr
.ii plc
dhiu
ILLS LUNtOdIdbil
y
it
pre-
gun to:
>ili•
hot,1 Ill >5
itisiLtrin?
—Piokohienicnte
ci jck Z.Ip.u.1 mo
los
c/ue/m ,
p1(j11t' son usccdcs
soidaduc.
EN JOJU LA
OcTAvIo PAZ SOLÔRZANO
/
1911
ICOE
. :;:-i cAs
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 36/44
14
Woo
-
v
4frj
i
-1 -
f
h
- •L
I12
1
y
vuluiitaiios o algunos quc se
hayan
donLir las dIIThLS y 1)05
E r
oii.ido, a
CcoS
si de
segtiro
I
—1 Sprahanos quc dcsdc
luego ii
) Uiuc
1105 COil 11011 (]IIC I
al(); quc a
)FiSlUll Ft1S, JfltCS
de lusiLulos. ks da -
ni. irt irio.
Sti l l illCiltl[.LS quc iflVtntail IL
j)CfI) CS
10
Coilt ratio: ci jUfc
/a
lata
Cs 11) UV
iii) SOlO COfl
los
SL)I(LLJOs. 511)0 Coil
eso en los pueblos lo
nil U It)
C tu(1a Ia "clue
SC 1105 CSLI
SI IC
f)eLIiJltOS
1ilC 1105
llicl(rf)OrC
eiee usted
( L I I C
lbs
,ilItlut1
- -
LIII
toda seguridad si
P°1I'"-
So n
SI.)IILI.(I(JS V lidli
l)C
ado
CLIII 11111-
t> valor;
cJS j ada casa lienios tctiido
( 1 1 1 1 1 . 1 1
la poi
a
hieria. \ >
tC O C L C O a
L(1)1LIlUJ tIC
liii 14C1iCiiI Lukinjo V
ElLIS
- - A
lilt OIC
toCt)
dekiidei
[.I
va los11 1
t t t
I5.
Quill
era ci IC-
qu e
)L11;ilII? —pregililto ci
1 l . i l l( ) .
Put 1 o I iomtts acdL.uon his her-
ia; j)L)1 CI i.111)Iilt) qite Va .1
(fL HliilLuiitI entro por L uSEICIC )
udcná a t iths los
FL BOTIN DESPUES DE LA B ATALLA
1 a 1 11ll Lit h utla Ic pr d
I
Ijo a /i
IagIblios elk eilt()S k
U C I 1 . 1
&1ic
intirleL
i
I1COgIL) WLI( Cl
V
.itlCflldS /
apau Sc CUCOIt)
hat.i Ic puflbc. lot) LA
(15 solt l idos, v
y iii u1tos
Sc IC incorporaron durInto: esc
i tUeI)te, I
l
u i 1 l o C 0 1 1 1 1 1 1 1 0
1 1 a c t u v a -
LOS 11 tucr(t1t por afllhas panes htcron
St.
decu que 11115
Ililites. los pci it (S I i.iliiii
it) toda Li IIOCI1C, }(( t(111C SLItIl LI\
j .i,1 oIIitcaliuui Coll
;It)tiLi l LiLiOil
a his
)I 11I4011 collihatc en J o u i t l i , L 1 _ 5
cntc, S C persignthan
aullar los
f)espti&s quc sc icvantO ci cam po y Iris
conirceer
ante so preseulcia a
los
e -
- -A tisicles dijo diligicildose a los
kS
VOV .1 Ori)).1[ COIbSCj) dc
caigan
j
o de guerra.
not ic ias
ci none
se V iefle niuy F uerte la
dijo a los oficiales
—
so n
1 ) i i S i O 1 L C I O S
LUIibiCli ha_sta
tue
iriun-
y
sueldos. SOIIOS ciUtlad_Inos at
IL
105 IIC111OS leviiitath> por ainor i Li
ad y por Cl reparto dc LLS tiCrI ls
A]gunos dc los OltCLlicS, dcsdc luego.
niIllilCst.irL)Il dcseos de .igregarsea ].is h-
las de >tpata.
Dcspués de
S LO
Zapata sir dirigió al
cuLlite] en donde estaban los soldados
pu-
SiolletOS
y
viendo SU eStadi) tail lasti lbiOsO
ks hablo.
Lstncii f l iOri l)UIidos; I1):1S (I
I 1 C
Li
Circe1 riccesitan ci hospital. A 5cr tu,
/
brI1 )dlfl —do d irigit i idosc a A hraii,un
Nlart ineL, jctr dc su Estado Mayor—,
y
e-
tea buscar un mdico y
re
to t r ies yque te
diga Lu i i iedicivas que uccesita pita
qu e
vava_c
a la h ci tea por elLis.
V vol V jCIidO 11 dingirse .t las soididos:
Sc hail parttd tiStedes 91111 Y
Vaiienrclucnte
y
110 SOfl CLII pai)]cs tiC CStl
g u e r r a . S u . C 6 1 1 1
10 se lOrilLin los batallones
)' fCIfliIC1ItOS, fbi pura IMI, dir Li que yo
tanibien fill victi Ili.l i i: ice :dguiiios lñl)S, i_ Ic
nianer.i qule (
11Cd.111 tistedes en absoluita
libeutad.
t ill gnto Con tesit) a Erniliallo: iVIva ci
general Zapata
Aguerridoz y volientes, los
guerrilleros de Emitiono
Zapata, el Caudillo del Sur,
fueron los dueños de la
revolución Surloflo
VEACt) E (lEN CRONI(AS 47
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 37/44
PLOMO Y ACERO
A lunos (fetal/es de la
t o /na de Zacatecas . La
frcha,
23 (IC
111,110,.
la
bora, Las
I/fez
(Ic ía
mañana. Ba/as que silba z
igual qiie m osquitos,
gran aelas q ite a esentra ñan
cordilleras. Tierra Negra,
Lor eto, La Sierpe, El
Grub, La
B u f l i .
m ontañas con qu istadas a
sangrey juego. '71h1 viene
elge neral V illa" Fiera
batalla resuelta con el
recurso (Ic ía art/he r/a.
Pun
titUs
i zegros en la
clista nc/a, ban deritas
aa'elanradas y eu joria.
Ba/as I/o
V?C11(I0
(Ic todas
parres. " PorJIiz,
1/ego ill]
cañon La f)iz
'isjO,, del
No rte se apo dera l ie los
cuatro puntos carc/i,zales.
U iz accia'ente a tres m etros
(Ic (lisrancia, y ci grito
aturt-/u/or 'No ha
pasado nada, J'e-o
sin inteiTupcion Los
inf iantes rezaçados s iem p re
tze ,u 'n pretextos.
J1e17•eJn,
Chao, Madero, ( 'c,, iceros,
Go
izz alitos... piez as c/a vi's
del corn bate. Las tropas
f i 'dei'a/es, coino ratas
queru'n( /o escapar
(IC
L a
ciiiiiad. La hora
I c
La Victoria.
Ej
3 0i
.k> II Nil Ri.\. k
V Cl11l)C IC
nipa; nos dcsiyuna-
1110 , 1 1 1 0 1 1 t . 1 l 1 1 C ) S a
LJ1)Lll0 \b CII liii
Cu-
re l
y
, brillanic v mU y
,iuluso. U ii avudante
dcl coronel (. ;()fl7iiit0S pedia instrucelo-
Cs
por cscnto, se las di v repeti verbal-
n'ie
Iii
c al
Ill id11) C0lOI1LI,
a quien encon-
t l ;1 I1IO\ I11J\
ad e l an
Ic.
luinios a vera] general Cenicen
scñ.tLirle su inkión en ci collikao. 1.1 v
(0n/aiitos I011);U LIII Cl
irro Cie Li Jicna
"4cgra,
\L\Iflo
de I luhi. baju ci ItpIro
dcl luegn de las bjter ii.s de cuvcdr.i: ICILII
N luleio
1 0 1 1 1 . 1 1 i . 1
ci Cerro
dc
Li 1 Icrr.I
C
iorRia (ci de
Ia)re Lu)
bajocimparo de
Las barerias de
j
LIIad(). aI
111151110 t t empo
que ataCalJn pot la IIeICCFIJ lJ5 C
I
o L
•
Js
que
vendrIan cont ci general \'iila.
Dejamos los Caballos a] abrigu de Lis
halas,
Y
pie a tierra .ivanzamos a Lis ruin.s
de Li rnina de La
N uestra ar t il icrL.i haL1a d esaparce do
de SLIS poskioucs
F)ftIflLtiVa.S
pata tiTlar
oCr-as invisibks y muy prdxiciias a] eflcJiI i-
go; tres barerias (ci grupo Jurado) fucroit
colocadas dciitro de las Ininas de Li
PLua;
una de Saavedra, práxima a esas ruijias,
sol)rC el Ilano, pero detrils tie la cresta de
una pcqucnisirna cmincncia y Irente a La
Bufa; otri en Li extrcma izquicrda, tam-
bién frente a La Buiii y bien c,jbicrta, de-
tris dc una cresta; la tercera bateria del
giupo de Saavedra continuaba en ci cerro
alto de \'etagrande. ii elIcmigc) debe Ic
Iuhcrse sorpreridido de la dcsap.irieióii de
ituescras hatcrLLs: su canon cailaba, peru
las balit.ic de los hisilcs silbaban como
mosquitos vcloces de vudo rectilinco.
Adcntro
de ins corralunes encontra-
inos a R.a6 Madero. "TOdO cstd listo, mi
genera], pero no Son niis que las nucve.
A
las
diez debIa coinciiir la bataila. El iu-
genicro Enrique Valle, que ilegaba a-
trictido, me dijo: "Vengo a poncriuc
.1
sus
6rdcnes para lo quc pucda servit, ,iiIC
e n -
t ict ide u.srcd?"
Un ofidial dcl general Aguirre Benavi-
des mc d i jo quc
I I
bripda Rohies quc
traia éste. esperaha 6rdenes dc alguno.
Si: sinva tr..ierLi ;lqUt, contesté, la
cInplcarenios como reserva; per(
) des-
ptic
i
, crevido
Li ii
ids ULiI CII d
ata e
u so-
hi
c ci cerro tic La 1k-na Negra, in invite a
i
t ic Li Lin z a r a en coop er a cion con c i gen e-
ral Ceniecros V ci corunci Gonzalitos,
()iie VC11gall los jefes
die grupo,
niande. V a] pleselitarse les rcitcrc Lis or-
tidies para Ins ataqucs. No f.i]t_ih.in IL IaS
Vein Cc
nu
turns; todos dcbian cst.ir en
5115
puc%tOS N. ci luego a las djez
en punto.
Por all,i, cli Li direccioni die I lacienda
Nueva, se ovc ci pruner tirotco. Ad yenta
ci general Villa. os
V d i l i ( I C L 1 ; I t r O
prtiXinloS, cnlpLI?ados critic
Y taatea .. tn11art)1). LIIS provecrlles
U
as-
g
plotaro
aron ci iire (Oil illd o did inucitc V
cx
rt no).S
fl
CI
CCit t ) die [ .& l ierra
Negra v Ott os en [.01d0. lis en traiI.is Lie
IL'. I i t r t taI t .1s proxinn as
1 1 a [ L C i C I 1 ) 1 1
(k 'ga -
rr.irse nit V CCL'. fL( tr Lid(tI) Ljtl CCI).
\ he
rcipa.s Lie Inkintcria avan71ron suhrc ci
Ii11nL(.) tie eciiicrald.t quc cuhna Las lc>niJs
Pot dl Lid dc 1.Ifl Aiiruiiio, a lLi. pot Ia
a] t .i n iecta V
.i Vtlii Cie (tiad.il u
tronahan-t t.nihj
05 canories
y
hisilt-'.
silh.ihan niiili,ir, tIC plovettiles; US fidEl-
Lana'. lIttLe,
i
u
ii lctonjCluIlL-S.
1 ) 1 1 1 0 S i I n t l I a r c
(IC 'ILZ,I'. Lie tell SC I
ran en
su' I
[)e Z_acaacas, t ic El ( '1ri lL>, t ie
La BU-
fa del CCI ro dcl Ckiigo ) t IC todas Las
po
SiCiOflCS l idcralcs, t rol iahan tani l)LdIl Li .
,1I111:12s, in tet isil icantlo aqtld] tptcu coil.
Cierto. Las granaiLis eneliligas ..nin)eII/a-
ban a explutar en nuestra dulectiun; pI0
Lim)
1t.L5 y in tn' l.trgas. Algu IC r
111c ti jo
q u e r ims cr e t a n dein . is ia do le
j oc. tldtras (Id
in s p a r c ih t O es; O t t O a segu t 6 q u e t i r a h . in
sobre La dab_Il ICI ía lilieS ia, que M1 1.111 .1 ('ii
accion 1)1)1
Ia dciccLia. Ot ras grallad.Lc
caian dc-Iris tic nosotros, tal vcz riraiido
sobic Ia mas prOxtiiia kncrI,i dc Saavedta.
LJno llcgu cUft idIlt l( ) ) ' n t iS iI1Ji) r l iiO
uc Li b.iteria die Li dc mccl ta de J uiado I u -
bia sitlo hatid.i por Li
artulleria ei ienii ga:
otto di j o que lbs habian niarado dos mu-
his de on granatlazo; Un
terccro, que
1 ) 1 . 1 1 ) t Ic % 1 1 i O J 1 L . lt I i I I d ) I I O C L I
i
ic 1,t
111.15 1116xjl iii luici ía Lie S.tavelra
\ cng:i tisted .1 VCI. lit I
dII(Lii
iO l
.itllI, p01 esIa
Nidrti,
'.d.l
1 5 0 ( 1 L61110 los
rastiiIhiioc CddlI dill_is Lie I. i).ttlIIa I.'.
grai LItI.i't CIICI1 Ilg.e. /1111 i.LIt.&1i
V
c s n . j I l . t -
I )tli ( '11 Li .iuId l,ililJlIiL) 511 LIZ de Lila. ',
[db()I.t i)dii C&)Ii gt ilpe \(L4) ' I ' t t . l il , i i) ,II)
dl&'cI)Ll(S l i i i j i do dc I i iane (t ic hale, y t ic
Lido LLS puctilas v licrr,m dcl sLiclo; cIa .1(111(1
t i l l I t1 IF .Kdii t l . iglL)
y
atci r.ulom.
V t ) l VI .1 I I I ( l I )S C f l .l (OI i ( )
P1
1 1 1 1 1 1 i V o ,
dcsdc (lilt ide no VCF ci cict Lit Lie las
hatci as ijuc titaban sobi e ci term de Li
lien a N egma ) doiidc
01(1
)Irdulhi.1
ci Lie
[is I),IteJ LI'.
Ine kitian di ((Iii) tic Li E'ieua
C0101.1I.
y
(I (c10) dc U.tti e to.
( . ,) t i i / , is aI l ,i c i i La i iena colunjd, i menlo
SOBRE LA BUFA
FEL IPE ANGELES
9 4
48
.I -j
-.
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 38/44
4
Ii
nuestras grariadas sopLuiari taibi
u iiuiac.in ti.igL(): pCI() VIS(JS
1)Or
1 1 5 1 >
105 CdU5il)d0
Lou
lfl1VCSl0fl
de Eegocji>,
fl(UC
de uis de los primcro
0 ilili-
OS )IITCIa
liCi
dldfl
sohrc pirietjs v
ri nc icrsahandoiiadjs,
poiuc
Los
j iun-
lkis
ncgrus uc primero se agitahin so-
)Ie
Li i oji ticira,
Va
liahu dcsap.irccido.
N fire
U5CII .1 lOS
Illiestlos, (jut'
CCfL.I
del cimnigo'
\ed
Usted Li
hL1i1lC-
rita iluestra, is Li nuis adL-laIliada"
j
Vea ucted,
y
ea usted; valoc p:Lcar.
ea iisrcd cSillo se van
Nuesuos soldados Ianzaron LriroS de
dill galO U SU tim v nuts-
Ia b,uiiderira Irliolot l.t-
Li posicioii cont1111st,td.i.
Urltj de I .0
ero se
)OM6 dc ii iin te ii a
Ve saifleil :
I)C51)tlCS
todos se VLidll
y
ahrigados.
Era Ilctado ci tierlipo de eaiiihiar de
V.tya
a-rd IlaLer ci rec ii ciniicllto de Loreto v
grU P 0
d baterLic ic iirado. Id
)uSicil1
cilUc Loreto v Id
jiLl
o; aprv>-
10
autO Ice J (jilt Co lii
i uti,IrJ.
Galopando cc)
ii flu
1LSt id1) Ma
y
or
ha-
Loreto. cncontranios a] icIicral Villa y
aquci
50111
cii SUpodei usu
aiaidn requirirudo La artilieria pua esta-
bleceria
CII lORlo.
Ya vieiie, mi gcncral.
IC
COntesic Y p WO1.111110S Cl r°il.LLji
I orctr).
Sc percat.iria C
enemigo dC que en ci
grupo de jilletes cii que ibanloS niarchaha
el
general Villa? Ta] vez; pert) por lo me-
nos dcbc haher adivi iiado
en Cl
encuentro
Li lusi(in tie los estados
O1LVc
/ OlCS
nlpor-
rIfltCS, porqlie no.c siuIo
COOSOS
en Lodi) ci travecro. [ I
jcle nos inipolila (:I
direy flOS()t ros OhcdeCLUhiOs. QuitLncs
U letiali en ci cainino Ojalá no fucra ci
jeie las
h1L15
pasakan zuniban(lo
V
se in-
crusrahan en Li tierra COIl
Un
gd
pe
recto v
Seco. hi eahallo dcl niavor Ba7iu fuc lien-
do ell
1.111 easco
V cii aSistenic CU 110 holli-
bro. Lso hit rodo.
EL ENEMIGO MISTERIOSO
Lii Icancto La i luvia t ie LLS hdLLS cia c o-
piosu. [)c dónde vcniai Quic.n sahe.
1 .I cci de todas panes; peru no se pen-
sab.a en rirar sobre ese ellemigo mlNterio
so; coda ii atencion se concencraba ell
poy r ci
aracjue de Li iiitiincria dci ge-
neral Servin, que ascendu por los fl,111COS
dc (a clevacla sierra
y
estaba a ptiuiw tie ser
rechazida. Tod
is iiuestrac tropas tie Lo-
reto Urban sobre Ia dma tie l.a Ski pc
Sill (jIIC 1.1 ayuda a Servili parCelera e icai.
El general Villa ho cstabkcer en ci
Lili-
gulo de una casa unt unetralladora (bit
abri6 so hiego sohre La Swipe, sin que
tanipoco ella taeiijt.ira ci avance dc Sci-
yb.
I
4W
L
Ij
II
V Ia art ilicnia
nO pod 11 no podia iiegar.
1r\
vcces loS III 1111105 parceen boris P01
fill, Ilego (ill Cti1011
y
Iucgo otros, aI mali-
dl) tic L)uróu. Ii prillIff Cdliilil.liO 50110
alcgrcnienre en los oldos IltIectros c
probable tjiie oh u (lesagrad.iI)ieniel ite 1)1
los
ik Los dekosores tie Li Sierpe. I Ab pu
meros tiros (jUC lijejeron hianco, negocija-
ron a roda liucstra
troll
tie I .oncto
y
a]
cabo lic (]Ui[1CC mniurus Ci encmigo to-
mcnzo a evacuar la posidiorl; Ii ucstra ban-
derira tricolor Flinieo en Li cinia " nuts-
tros soldados Lu1L.tron Inciiet,cos iiurras
de cntuciasnlo. Li iisLiiitcria toda tic Set-
y in SLihi ) por los (iilPilldd(iS flaneos tic La
S icipe a Ia aishel,ida cilia.
lOIflO csta dolil ma ii [I C rub, SU to-
111a lue c i 5CCUI ido paso pai Lu L :oui llt i i sUi
tie Ia m s
i ict Ic 105k iou dcl enen1iL(
I A)S til1011eS (jilt hatielon I i >k rpe Ii))
podian SCI 11111 iz. idos n
LI OnIsni 1 1X>Si-
dion uru lira
L
soNii l ho; liahia qite
lasir os iii Ii elite tic is casas en Ufl
111Ii(.Id0 ILLLI,i Cl I.lieil igo, P°1 tIll 1111111)
ieareo tie clfL uk que lellia .ilccrriir.cs Liii-
Li. ihles ClillIc) (a i lo 1111 as . Pcit> L 1t er Lidu
de Lis casas so iLilit U11LiuraLaul tic inuer-
Ic; Las batitas . C iUii iunibahi:i napities v
Lis grauides est.I l.ii)all csinielidos.ilileuIte
Pocus Lilcip) &jtiii1.ih1iii criLlidos; pucas
I relltcs se ttciiseiv.ih.tn
ii r.i'
4 4
El general Villa en dos tomas
poco antes de la batalla. A
la ixquierda con un batatlón
cle xapotstas, arribo ante
una ometralladora de
monufacturo alemona
Di (Ill CII .iI 1.(j)Il.0 I 1 ) 1111)11 tie ..1iic
lUJlhlaIJ tract los arInulics y ciii ltl.i cii
i),iteri.t I'lC111C a las L.KP, j1.i,I11d(1 jiIli
dcicii ii. put (10114le estiivo cst.ibiL di ha
. Jllctrall.idc)ra, 'C IliC dili"i CII ig)lLda .1
ilk Cl C1111-ill Lis (Ieuii.ic jne?.I (jill
11)CFL1I1L
P'
Ii
i/4itliCI&Ji.
1 1.1111.1
)&II
C5C Lido, 4_IC-
Iris (IC IL d.i.IS, 1111 IllIlilil I1l.11llielil&c
tic
NM llIil,iLI> (II slIlLLillI)S, 11(1 k.1111>, de1.i-
iLiljIs, (IC .iitiiliIi,i (Liii his lilos llCiL15
pcL U sill SiIViCl)tCS ii i I
(4)510 101k ho [r.uh.Ijo conseguir que
e.ip.illite[;In los ircilistas Y los tihiiaies v
I tIC C5(I 15 (()i iIItijIi.111 1 O i_ill> IOCS Al jl.1111I
LI (li i i C bULL I llUlk 1611, 1M.NJI11io 00 U
..tlili 110 (5)Wk Ii), I lILLS
iii C Icilli
1I V t
d(it
1111 toe l),tliL{()
I 'in arnie
na. N1tiisiei lue hater tiSo dli lesOIVCI 5
(SCSI il\1. tie Li iliLs 14 1 1
cilergia
___
49
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 39/44
%
5
••
F
*
_
Bajo ci rnisrno impulsoc1ue rnovió L
ardikria, avanthmbi
an Li pane de
nuesmi intinrerIa que Sc
habia rezagado;
av.wzó con c i dorso encorvado y quiso
ponerse al abrigo del
muro circular, d e
donde la
ernpuj:nnos
l iacia ci enem igo
rnosrrdndolc ci ejenipio
del resw de Ia in-
tanteria nuesrra
(]UC Sc
baia nill
fli e ros
adeijine. Era
irneresant
isimno
ci seudo
avance
de esa flLirStEt
inkinteria rezagada:
parcda quc sopLIi)a delante tic ci ios un
Iustración popular de la
épOco que muesira una
interpretociôn del violento
ataque a la ciudad de
Zacatecas
viento formidable
que rnuy a su pesas
oblicuaba so niarcha
y
Ia hacLi retrocedcr
cu indo qUcria
avanzar.
i
Qucridos sokia-
dos del
)ttelI0,
ohiigados
por deber a scr
lieroicos, cuarido
sus
almas tieniblan y sus
piernas
flaquean
Una
bateria
qucdó empiazada
C L I
qucl
SilK); una bateiIa que tiró sobie EL
Grillo, in ientras rccibia no sáio
ci Fuego
de
La aitil icria
dc
csa posicidri, sino tam-
bin v sobre todo, ci de
Li Buii.
Si
nos reJiazihai i de Iarctn,
s i de
ah i
rcc iazaban
a La artiiieria, vi no
podria
nuestra
infanier la proseguir sobre [I Gri-
l
o; era necesario hatirse denodadamenuc,
a pesar
dcl violenro fuego qije C l
cnemigo
renia,
casi
todo concentrado sobre Loreto.
La arrillerla, un rnomcnto antes .itc
rrorizada, cstaha
de
nuevo enardecida v
brava; trabaj
aba ahora heroicaiiiene
en
rncdio de Lu liuvia de
plomo
N
l
general
Villa, de pie sobre
Ufl fliOfltOfl
piedras segiiIa ate
nramcnte i
tr LbaIo
de
los
artilleros, ti
progreso
titus
lento
pc -
nL)S()
de nue stra it iLintcr ta
v It kbril act -
vidad
del crieiiitgo
( IUC
V . 1
habit
m
ClltiLI()
c i
rudo epuje Lie
L i
Division
de l None
preSentla
L a
derrora,
aunque tal vci. tic ia
gran
hecatombe,
Lu gran cr is rr Ic
fliui.
Dc
mepemuc uria
gran
dcuonaci6ti;
a
tres
metros
de
nosctroc MIAriuhe tie
Itu-
ma v polvo
V
.Il.IriLios de pavor. (:reiamos
(
l
UC
Un
t o rpedo
CIIet1il5t) iitbia I
bLunco solve Li
pieza
tni.s P
xi
111.1 a
no-
sorros qiic
tal
VCZ
lijht.i
I1IJLILI ) a
tudos
Sits Stfl'iClitCS.
Cuando ci
Iiwiio
y ci
poivc sc
d i s i p a -
ron.
varios
in uertos;
Uiiu, Coll
las
dos
itia-
nos
arrancadas tie
cuajo.
inostrando al cx
ireino los
1)0(505
tIe las antekr,L1L)S. Lu c .i-
beza despcdazada y
ci
vientle dccirnzado
y con las
ros
ennegrecidas;
yacia tnnio-
conmo i hicicra horas
qiie cstuvicra
in ucrto.
Orro
tie ius quc iimis
lIitprCSiOfla-
ban, era
un
hemido que
teitia cara
de
C s -
ati
to
y
en LI boLa Liii
Ink
i- tic sa ngrc ti c
J 1
1 L I C
se csC.tp.1l).t on iiilo
put los emote-
.ibicrros Libios,
let
n h iu m o n n
tic
d t
dot.
No
I
hd)ia
sido 1 1 1 1
i o rpcd tm
ClieIllIgO, 501()
una
granada
nLteStia
title
al
ptep.ttdrsC I
mbf1t
cslaiLkdo. Lia
l)1.nCS.itii) Ill)
eikXit )-
nar a
nuestros artil icros;
(ItlL•
110 SC
dicroii
iTucntJ (ICi
J)ci gF()
(luc h.thi,i ct
i mtLtiiqal
g r a m
I Id LS;
era rletcsario
aturdim los,
tital
1uk-ra tjuc
lucia Cl
it
'No ha pa .s . tdu na iL
—ics
gi
tic—.
ha y
quic corltilluJr
sill
decianco:
aigttiio Sc
tien C
title
imlorir j uta
q
no nos niLira-
nios
111)510105
es
nctcsario
11.1r.Ir ,tl tttC
nligo
lllcg()
Silt 11111 11
Li
tuego cc)iiLilttlO i1i.is
iiimtitdo
qu e
.miitcs. El
gt'nciIl \iIi,i sc
ICtiLO
pasos
y
S c
acosto cit
UI)
tiioitoti
dc
1 1 e m i t
4
sup
o
¼
J
i
t : : : .
•
'
vA
4-
ff
w r i l k R
n ft
-4
k-
Jo
50
MEXICOEN CIE C6NtCA
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 40/44
de
estras mis
haremos —continuo---- pani
. iya u poco qtmc1)r1rm ada".
va mu
y
cansada —conresté—,
que la uifanrcria avance?" Y parrió
ado dc vet quc se Ic
Ca-
El general Raül Madero dijo c
l
ue sus
y
pedia tropas
irescas pam lanzarLts al asalto de El G rillo.
Mi asisrente Baca nos trajo Ia cornida que
compartimos con ci general Villa
y
con
los oiiciales qie pot 3111 estaban. Corni-
mos alegremenre dentro de un cascrOn de
techo acribillado pot las granadas nucs-
rras; nunca con niás gusto he visro un des-
tf 070 scrncjarne.
Para hacer la digestiOn, Ccrvanrcs y yo
salimos a dat un paseo: nos cncoritrarnos
un caballo herido que remar.amos pot
comp.Lcion. Muy débiles nos pareclan las
deronaciones de
[as
pistolas a nuestros ol-
dos ensordccidos. A rncdida c
l
ue avanth-
banios se nos hacIa mis perceptible d
do de la lucha
y
otra vez volvinios a enar-
decernos.
Pot iegu r ci ataque en direcciOn de El
Grub, casi dcsdeei principio me vi preci-
sado a ahandonar mis baterLas clue ataca-
ban en direcdOn de La Buht. Y Goimz.a-
urns, qué harfa? HabrIa comido? F1abria
sido herido
\ amos de •iquel Lido", dcciLlI, y dcj
on recado para ci genera Villa, panici-
piodoie nil alejunlento.
Envie a capitán Quiror [a orden de
que abandonara ci ccrro alto de Vcragran-
de y se rra.sladara a El Grillo, donde reci-
hula nuevas Ordenes. Crela seguro que
iii icurras t.irdai xi Qui roz en trasladarsc,
El (..nllu caeria en nuestro poder. Sabo-
reanios ci galupe de nuestros cahailos,
cuando percihinmos a Gun7.a1iro,cojcan-
do. Sc habIa dislocado Lin
"Si, SCflOr VJ COOl ,
nic d 0
SOflriCli-
do .
Todo iha hien de aquc [ado: Ia coLinj
de [a Tierra Ncgra fix tomada dcsdc lue-
go
y
ahora sus soldados se harlan con los
de La Bu Fa. M andé avanzar una de las ha-
tcrias dc Saavcdra a la coliria quc csri a Li
espalda de Li Tierra Negra, desde dondc
se vchtfl adinirablcnienrc Zacatecas, la
l3uLm y
ci
canuno de Zacatecas a Guada-
lupe. Por all.i lejus, del otto [ado de Ltca-
tecas, entre La Bufii
y
Ei Grub, Sc VCIJfl
tropa.s, segurdlile1ift nucstras, que se ha-
blan apoderado dc una casa hianca y
de
tin gran corralon de j unta. Prohablcmen-
re eran las rropas de I lerrera, dc Chao y
Ortega. Cera de lmnsotros, en nuesrra in-
Sicioti, habia algunos inLintes reilgaL us,
de
CSOS
(C
SiClflpiC
rienen pretext() para
quedarse at ris.
L VICTORI EN EL GRILLO
La hateria de Saac'cdra se eiiipLi.6 cii
Li oucva posicibn y abriO su fuego sobrc
La BuIa Va Lm lucha tcnIa un aspectu
completo de vcoria prOxima: Li. Bufa v
EL Grillo haclan débil rcsisrencia En ii
ii
tod()
CVJ
cues ti(JU dc tell I
p.ira dejar germ mar en ci enem igo Ii
1k derrut:i. Del cent to de It ciudid
W dc
vo de pronto un bloom amarillo Cuilli) Si
cstuviera Eli
u v rnezcladu coil pu] vu. "I"111
Vc
Z Lill
incendin;
L1UIZ.IS L11111
explosion.
Sac.arimos ins rein es: cmii ]as cinco
ra.s
C
incuenta
ii tifi utos de [a ttrde. Par to
-
dos Ltdos nuestras rrop.Lc circtin1ahan .tI
enenugo, lo estrech.tbin ni_is v iná. Qué
'a a ser de éi? ;Por dO nde inrcntar.io salir?
El ingelmiero Valle, ci ma
y
or Ceivan-
tcs, nii Imetniano y ) 'o velalnos muchas
ropas en cI calnino de Zacatecas a
dalupe
uiegiaha vciLcc tan distirita-
xncnrc. A iiicdida quc ci ricimipa transcu-
rria se veLiti rn_is soId.tdl)N, iim.is .IrrJpJLIU
y coma
S
tratar;Lil tic iurmarsc. I .ucgu
percihinios uria [Inca dL'lgada de
inhitite-
na (JUL'
prcccdu .i Ins jiiictes. cst_inda eStos
I rimos iunnados en cotuinri.i densa.
tntcn talI,nm? Aca.co tin_i Salida"
en esc orJcn Los vinius .tv.iiii.0
Guadalupe; Jespués. rerruceder deurga-
nizados, sin disrinmtur
tHen .1Li to pa
nuec ra que 10'
rcL Iiai.aha.
En
segu iI.i cc
niovieruil haci.i Jercz v retrucedieraji. Iii-
wntaron dcspués s_dir
r°'
Vetatraiak-,
dci lain donde estib.ininc.
Y
tiundamos a
cazubos a [us ink.inrcs re?.It,I(It)c
uc
c s t _ r -
Lxiii con nuutrOs. "Na t eiig.iim in icdn -
[cs dije— no haim de conih,iiir va, van tie
I muida, no se trara rn_is t]IZC de exiennizmar-
Los" Vol VjCIO II
;I ode r.
11iii!iflciie haS que h.ici.tn
un 61611 10 CS Fuei-iu, p_ira L giar S.1111 p01
donde priniero bo uirciiraroii, pot Guada-
lupe.
Y '
prcscnCiaiiios [a IlLS eoiii
ikti dc-
sorganizacion. No los velarilos Cjci , pelu
La adiviiiiibamos. La conileso Sin rubor,
Los vela aniquilar en ci coimo del rcgocijo,
porquc niiraba Las cosas desde ci punro dc
vista artIstico, del éx iro de la labor hecima,
tie Li obra macstra terniinada. V inatidé
dccir a general Villa: '
Ya gananios,
general " V eketivainente, ya la baralla
podia darse par tcrnmiiuda, ilunque til ra-
ran n1UC IIOS tiros put dispararse.
[
,
Or
CI sur, dcl [ado de los generaics
I krrera. Chao y Ortega, all.i en Li casa
blanca con un corralun innielisti, Sc vcan
Ins rcspiaimdorcs de Los tugones dcl caiióim.
como cardillos tie CS)cjitOS dinuiiiitos
Dc El GiilIo cmpezaban a descender pa-
en a poco los puntitos liegros, runilia a
Ciudad. Abajo dc nosot mc, a on ILi del ca-
Inino a Vet.igrande, vuinos una pie_ca tie
agua azui, rnuy
Linpii, a horde de unas
casiras tranquihis. Futmos a visirirlac a
pie, tie P
asco; La bat_tiLt ya no nos inquic-
mba.
A iiicdida quc nos dej.ib_umioc tic las
batcrias dc Li iiqtiicrd.i, jxicihi_Lillos ne-
jot ins cauonums dc la_c tie Li derecha, quc
tirahan sabre El (irillo, de cuya cinia se
ibati rctiiandu his kderalcs, a] parecer
triLn(]Ltik)s
y
]cnrallicnmc. En Lis casitas
abandunadas de junto a Li presa rcinaba
una gran quierud, tuibada sOLo pot una
J xire i i (I C 1 5 1 1 0 5
L 1 1 i 1
SC haci.iii Il1JCiILS. Dc
VIZ Cii ciiaimdu, L1 1 ihaha U 11 1
ic (It ra
cxl ray i.ida till vez.
H F1iIL.OI 1.CrVdiltcS, a [ado del irige-
memo Vailc v del mayor Angeles, vacla
viCntme CII tierra
V
1puvado, par dcrnis, en
Li_cflLil ta_c de Ins pies v pot dehmnte cii Los
eta OS, con ci muiiibmcro a media calx-za
iara ubservar cii ci campo dc sus cmebos
OS dctalles dci coitihate cii 1.1 Rul_m, critic
].is LaS,L.', dc Li [iirhtUreSc_i Zacatecas, o .dLl
Icjos.cn [a cas.i bLumLa cOil 'ILI curt_don ad-
unto, en dondc a L i siinple vLsta cc perci-
hi;in ilgu mac \IIUCE.LS tic ji news y el cardi-
I l> pereri ne del gnu i) dci mayor C aniilio.
\1.trganito ()lOicO, Cl valiennc- v entu-
si_Ista inutilado, venia .ii gibope de su
hr inco caixillo.
1
uen.ts i.mrdes, illi g(ile1.11
P.l"Lc
qtie Va v.111105
SI, elite pie a rierra, daremos
tuxi
Vhdl .1 pOt Li pt esa.
"Jus SCIIt.ihiiOS .1 )l.itic.lI vii ci 1111110 tie
Li irCSd, dc nuestros idedes, tie Li ICIR id_id
dc tOLL) CI inundu, vine dcj ciicarit.ido Cl
alimi gratmdc y buena di. on anhigu Vu
c i m l j t jo hued ra veniI.I iii.' L_kjt('L.iS,
fl)ulcttu tic set]: hchi6 .tvent,inclose Cl ago_i
,I iiuc.i cliii Ii ili.iiiu. i.i IiriSi tie Li t;irde
not. llcvalla Li peste di.' Lill c_ihahlitu nmin'i -
to, rir.ido IL pocus p.Lc4>5 . kcgrcse 3 ti1iitc
MIS .1 S'llib,tIItdS s vi la .1111.1 tk i. ( ;FlllO
I lena V.1 de i n l.uites riucsti us,
L1ie
Jest Cii-
dliii tie dereIi_t .1 izquiei i.L suhre /iac.t-
iceas, y unilitn Si ([tic eirii)eiai.ri a
11.11 tropIc iiLieclitc .l La Rtih_t, pot La is-
(1uiemd,i. Aimi,i. 'j no LmIt.t iiiás
tie la
I
),iL Id [hi_Li, iii Li ci esagr.0 Li hI e. tie L
cntrad.m ,m la cIud.iil eonqui slacl,t, tic La
IMICI te tic lo\ i'JagaIt>c eiiciii ig >5. (]IIL' SC
v_Ui tie este intindi 1 hlenus tic espanto.
tv,ijnes v Valle cc iiitercsal>ail par
ser esrj I_it dc Li uLIlli; ION ,(lnnsluIie I).hi.l
t'lltl.li.tiI LICSJL' lilt-go a /__ isLtcc,Lc y
bucc.ii.iii _iIt>
j ,iiiuiciitti para I_i liup.l N ' ci
[.stado NI.n'or, flhti.'iltI,b liOsi)trt)S iri.1Tl1I)5
a \'cr.igr IhilId.al arreglu del t r_Lslado del
bospit.il v h.is 1t)Ciil.LS 1'11 Lapit.iil Espinosa
tic Ins N lou reins file ci corn ision_idu p.ira
lk'var i_a ordcn .i I_is batcifac, tic maid tar a
7atcatecas v .icuirtcLirsc mode c1 mayor
Cervantes indicara. Orden quc Fuc rccibi-
da
urras tie tk'grLt.
Erin l.ac scis cuarcnr_a
ciitco de la tar-
dc; Li tcmperirura er_a ddiciosa;
CI so tic
Li gloria dc esc diii, 23 dc junia, nioria
.ip_iciblcnicnte.
- -,--------------,_--_.==.
==
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _
-
-..------.---------
_
—.--=-z._:-:
. . . .. .
..-- .. .
ssEiCO EN C I E N CRÔNICAS Si
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 41/44
L as pLiy as de B iarritz y
ci estailido de la Gran
Guerra. La inodestia de
una casa en ci numero 28
de Ia avenida Jet
osqiec
Un paseo matinal,
im p rescinclible paril
toniIcar el cuerpo a'e
ese an
daub
Extrenia
cordialidad de las
autoru/ades europeas para
ci ex dictador de M exico.
Poifirito y ci nieto
Poijirio; a/gil?
Os
momentos de aiegrIa.
M ueb/es y c riados que
aiguna vezpoblaron ci
Castillo de Chap nitepec.
Pero elpeligro está en ci
yanqui, que nos acecha
advierte a sus 85 años.
Carnzeiita Romero Rubio
encauza con v ersacjones
trivia/es. V uelve la
enfermediicly conc luyen
los paseos. Oaxaca, una
obsesión en los primeros
delirios La cana de La
Noria ya debe estar asI
Lafatiga de tantos aflos...
ost ración
y
go nl en el
veranofrancCs. Un puno
e tierra ?nixteca en ci
em enterlo de
parnasse.
R AHRJI. ) NIAVU N.
1915
DON Poio
R O
peque-
nticico dc la familia: dios dos, ios
con su mu-
SUS 1)1)05.
La explosion de Li guerra
sorprendido mientras
al)ao en Hiarrirz
y
en San Juan de
a casi todos los habia obligado a
SUF
de 1rancia ci
Li) Paris, don Porflrio reanudó otla
ea su vida dc Lis jrimas'cras anreriores.
—y
los EIIza-
i
.' Lt r.ihL L , tIiLiL U I R. i
\ JR,.
salia a cuinplir ci
J
ritu de su ejcrcicio coti-
d iano,
I. Un
P° logo ysirl
hajo los hellisitnos irbules de Li avcnidj.
Gcnerainicntc
to
acollIptodha Ek>riirito;
uando no, Lila cu. ndo no, otto dc Los
nielos
0 Cl 111)0
de SofIa. Su figura, severa
en ci traje v cii ci adcrnin, hahIa acahajo
por set a esa hora una de las iiinigeiics ca-
ractensric.as dcl pasco. Cuantos k mira-
ban advcrtIan, mis
C l
ue ci porte de distin-
ción
ci
iure de dorninjo de aquel anciano
que lkvaba d hasrón no para apoyarse,
sino para aparccer mis erguido. I'orqLtc
siempre usaha sii bast6n de alma de hierro
y puño dc nm, tan pesado qtie Los amigos
solun sorprciidcrsc de quc In Ilevara. Es
mi arma dekiisiva", conrescaha sonrienre
y
uli P°° irniCo.
Cada scniirna o cada quince dIas, Por-
firito alquilahii caballos en La pension de la
1iis5u,ue1-ie,
proxiina a Li casa, y entonces,
monrados Jos dos, prolongaban ci paseo
hacra ci interior de
l bosc
j
ue. Aquellas ca-
baigaras,
to
mismo que Las otras, Ic senta-
ban mu' bien: Ic vugorizaban su salud, ya
bastanic en declive, dehombrc de ochenta
y cinco ailos; Ic enronahan ci cuerpo; Ic
aicgrabari ci
espfriru.
,
hkjklci.l
corrcspondcr alguna vustu, se qurdaha ci
casa. Era la hora de escuchar
iS noricits
los period ens. que Ic kia ci (Ilnuo,
Y
tie
escrihir o dictar cartas para los inbigus que
todava no In olvidat,.ui. l'urIIrito Ileg.iha
OCO y Cii 10flCSer a
StC Ci eneargudo de
lectura o, junros los dos,
0
Los tres
—y
a
VeceS nuiibien con algtiri amigo—, estu-
diahari Li niarcha de Li guerra y velan en
UIIOS
n)ilpas plantados de bandcriras
hiiii-
cils y azules las posiciones de
los cjrcios
Dc Ia colosal contienda c-uropea, a don
Porfirio sOlo Ic interesaba
to
estricrarnente
n iiirar,
y
eso en sus tltscs de c.ar.icrcr tee
nico. Sobre ci posible resultado huiiiano y
Politico, ni una paLibra. No renia
rcncias pot unos
Ili
pot orros, o, si las te-
nia, las
.aliaha, acaso pot iguaks scOti-
rnicnr(>s dc gratitud hicia Iranccscs, in-
gleses y
aleinancs, que Io hibian rccihido
con analogos extremes de cordialidad.
Irancia
to
acogiO con los brazos .ihicrtos;
ci Uiscr
Ic
pidio que vinicra a senrarse a su
Lido: enEl Cairo, lord Kicchcncr in reci
hiO OtIC idIfllCJite
CII
iiunibie del go1icrno
iii glCs
Un iila a la
SCmiRJ
su di.stiacciOri cran
ins n ictos,
.1
(
uienes profesabi CaIiIm
Eundo, si
1)1(11
Un
I ) ) C ( )
rcscr. acl()
y
c.sr(
11
Porfiriro. quc vivIa
tiiN cuill v I IciiIu co
elms dcsdc pot Li niañaiia, para .litrgtI Ic
Li C sIdIICij COfl CI 1I)UCIO. Atiiiqtie l iii s
niostraba siernpre [1 mas iIet UOSI, cI pre
iIa aI primogenuro. c
l ue cra ci tcrcer Pot
f I E i ( . ) .
Pot ]as mañiuias, o poe las tardes —o
corner con d, con (armclira
y
los LIiza
ga—, a iiicnudo YCII U tai lit) iCri Mari
Luisa, Li otra cuñada, a qLlien aconp.ma
ha a veces sri hijo Josc. LO visitaban con
asiiluid.id Eustaqtiiu EscaridOii, Sebastian
\llet. lcrritiido Gon-thlcz, l.k señor
Gavito. De C 1.1.111CIO CII cti.indo SC presen
aha aigln otto ruexicano tie Los que vi
viali cii Paiis 0 (JUC
.iOI
alli pasaban.
(ai inelita
to
.tcornpa fill ba sicinpre
salvo en Li 11M
I. ()ell. ICIt) iiiatiiiii. S
dcsayunahiui a las odin, coIiIían a Li tiii,i
cenahan .i las nhieve. se
acostaban a la
dicz. Como d tlep.Irtamen (I) no era riiu
graiide —se coluptinia di. Un ret itnriiieri
to, tini siki, Un Cluhiedom, dos banns, itia
tr() akob.ts-- at
j
urllIVda sos
..ida
PORFIRIO
SUSPIR EN
P RIS
MARTIN
Luis
GuzM.AN / 193
EC
:- :it. r:acr.
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 42/44
Los u l t i n i os oños de
g o b i e r n o I le n o r o n d e
n o s t a l g i a y re s q u e m o r e s
a l
o l d a d o d e O a x a c a
I rdo .SCUFriAen
Lill
a atnitsIera de
y Cfl
in nuiiüsculo.
L i rnagcn
as recamareras eran
tepec
C R O N O M E T R O S A L
P U L S O D E L C O C H E
]iiuhiCn Lts convcrsauoFIcS gilJb.In
de Mexico, pero no de Mexico
ya
kjana y ran due-
Zivy
asomado
L a p u c r i a de L a Esrne ra lda y d i c i éndo k s a
SUS
erupleados: "Pongan ci cronómetro a
las ocho menos tres minutos: allI viene
el
coche de don Porfirio." A veces comenta-
ha alguna frase de don Matlas Romero,
tie Justo Sierra, o lo quc en tai ocasión
haba tenido que hacer BerriozSbal, o Riva
Palacio. De lo del dIa, de la lucha regene-
radora o asoladora —unos se lo insinua-
ban de ian modo, orros
de otto—
no h a -
hia para quê hablar. En esro su juicio era
terrninante: "Se6 buen mexicano —de-
cia— quienquiera quelogre Ia prosperi-
da d y L a p de Me xi co . Pe ro
Cl
p e l i gro
e s r á
en ci yanqul, que nos acecha." Dc allI no
hahia quien lo sacara ni quien se salicr-a.
S o l o
un suceso Ic merecia juicios en voz
alta: ci crLnicn
d e
Vicroriano iluerra. Li-
conico, to deciara execrable; y conclula
luego, para no clan tienipo a niis aniplias
opiniones: ';Pohre FClix "
A m e di a dos dc ju n10 c n i lp e z o a se n t i r se
mai. Le sobrevino Li misma desazOn de
dos años antes en B
arri tz , Ia misma Cniga,
los niismos arnagos de bronquitis y de
resequedad en La garganta. Pcro ahora lo
acometfan más hiertes rnareos aI mover
stihi tarnente La caheza y
S
k nuhiaha niás
lo que esraban viendo sus ojos. Le zuni-
baban los oldos al grado de ahuyentaiie ci
sueno Sc Ic
dorm an
os
dcdos de
Las ma-
nos y de los pies
Pot de pronto no hizo caso: su hábito
Ic ordenaha no eniemarsc.
Luego . cons-
cicnre de que su malesrar se acenruaba,
mandá ilamar al doctor Gaschc'au, tin
mCdico del barrio, jue ya lo hahia aten-
d i do d e a lgu na oc m do i e nc i a , Csa
ns
kve,
' que Ic inspiraha coniianza y sirnpatIa.
A Cl Gascheau
k dijo que aquello
no
era nada: ci cansancio natural de los años;
convenha evitar todo ejercicio, todo es-
fuerzo; debla descansar mis.
Pero a
ear-
melita
Porfuniro ci medico no les disi-
muló to que ocuri I :Cr. i la ante r ioesclerOsiS
en forma ya hasrantc aguda. Como dos
añoS antes en Biarriz, quizi el enkrmo se
sobrepusiera y se aliviara; pero habla más
probahilidades de
que
eso
no sucedicse.
Don Porfirio dejó de salir. Ahora se
esnaba sentado en una silla que
c ponian
MEC EN C:EN
CR N A
3
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 43/44
junto a la VCflLLna. Desde aili miraha los
iirboks de Li avenidi, quc duriainentc lo
hal)tan acornpañado ut
5(15
past-os. Sc en-
tretenLi en cscribjr, de sti puno y k-tra. una
que OL1)
tart;).
Le
COIIIJ[ J
a Tcodoro [)c-
hcsi los detalies
dc su mal.
(aus;tdo o al)-
50110,
voIvia Li vista hacia Li veiitatia;
contcrnpLiba las puetas dcl sol.
Ccrc.a dc d sieInprt
-
,
C 111 111C1111.1 IC
con-
versaha para disraerlo. Pructiiala
j ue los
tern.is, vari.indo. lo Inrcrcsal.ui. I.shirzos
iuütilcs: a poco de ahordar ella uak1uier
asunro,
Cl
peflsamicuul de don Pui ti, o y
SUS
palahras ya estabaii cii ()a.xaca
(I
en Li
Nona.
1C01110 IC
gtistaria volver 'A.ILi Ic
gusraria descancar
y
mon n. '
LOS NIETOS Y
LA ENFERMEDAD
El culdado pore1 enk-nint) aurilcurt)
viSitas-,
C ) SC
plOLIIIiha aNVvIaILLS
l ata
110 10
LI
igascxi. LI pcdLi
t
i tle
It- tiaje-
ran a Los nirros v quc los tuvimin jUiaiidt
alli: eso no
lo Larls.ih.t.
Iit-gIu I
Coil
su s
11aIaios: vc iii,i (.1 segundo
L r n
Iii iii
1
jarse tjucrcr. I hbit un rccrri na.
11o;
I . u i -
sa, Ia nucia, se acertaha
J la silLt,
It' poll .] Al
fliflO CII 5
picrnas.
V
ci ciii oih
es cc
daha lliiIarIdt)k)
CI) r.itoc
tie picihiiil.i
coiiteni pltcic in.
Para ocultar
tin
a Impiictud
porquc Codos esiah,in
lfl jLliC 0S V IC
ir.iii revcLirli— luiuimir1, v I
ORIlio
t -
tncrir,ihaii cut ic si Ia gI.icrra. o
L
UI I .
irnw-
na, o con S ofia, o 4:on M .irLa I uis.i.
I
LOfl
I osé. [)on Porili
j
o .irridIa
UIRS
iiisi.inrc.-s
y luego romnahi .i su hscs;on: riot;-
tiac hahIa de ()txitj
)
iro,
JIitL\. p0tm
csa cpoc..i, Ia tdlI.l
dr I
i Nnii.i
sa csi,iba
ad
—asrgur:iha kv.rritarmdo Ii mario-
Sc & kicni.i cii ci n-k.
tier do de su ruadre v tic
su her una
Nicol.is.i
0
cvnah.i rns c r-a-
LiOflCS V
(Sttii.l tic
ti(flij)OS
y3
rim
ri-mi I
ii
s: I rgcs, d segi
nIL hI
it
.uith i d- N ret 1 L I -
S;l IC
IldIl, cut
11() 1111.1 \C/ (51(1 (1
.It]ut-111:'
F.I 28
dc
I.Mil
, ILl VI)
tLic
giitrdir
t.InI.i,
xro rio p4mitic Jigo Ic dolitri
r quc-
rautai-a
11AIII. I
u.n niciltc,
i)(1 j)(
J it i
tit
SI i
dcc.a/oiL
cii
m r i
,i
(
I
An tan gr.nimdcc tic
apenas
ci
Ic (1611.
1 1 1
ituilios de liikl.ir 1.1
111)111
urgtwmi de los hraioc Li sensrt
'm
tic
tener Como dc
Olt1IL)
Ills dCt Itrc
1e Its
riiano% y (It- ks pi cs
lIaealL,In .ihuit
.1 ORilildu. i Rlt
uI.11)l 110
hInter Iii
L i S t . L -
nienre I.i
i.lI) L1
I1.lra
no ksvn1 else,
(.nsche.iu, (jile
VtflIl a
rii.tñ,irra
V
Ic dijur
911C
solo cran Ilistulnus
tic 11
k ii
ciiInclón; tjrie
Si Sc scotia
flIcjul cii Li
kIIIII.I.
IC
coilvenu no IcV.iI)ramsC; acosiadu scull -
na m enus los cksvjnccitnic-ir
los )
li() se
nubLu-Lin
tanro los o
us. Si -
--ti)illcntaha
êI con ;iceiro dc
(luicil
todu Jo siRe—: In
cirtuIacicn.
y
pasc-aEa Ia vista pi ri 'ohic
cada uno de los prcst-n ICS, pama quiciles. en
apariencia, todo seguLi igud]. Prt1uc
rcalmcntc solo los acccsos dc mos. pot Li
7/18/2019 Mexico en Cien Cronicas-historica
http://slidepdf.com/reader/full/mexico-en-cien-cronicas-historica 44/44
(uando se iba ci nrdo. don Porhrio
tii
gindosc a (irn1clitI, Id
L L 1 , 1 1 n o
j aha va ill on ilistante: '[-s lit
farlp dc
trahajor
1I ( I,i 2
)
iiihI.iiuIo
.1
sol.ts CO I
00.5 ( i t a
I
(
N
d
I.1S ()
fI itO, lOt I
ritoril, CIU11c7Ib.i a
Ui)
oil
IniLIOS, v Li r scL
ucLhld tie SLI
grgarua
Lsa inañuia pidió q inc viii icra un sa-
• IC
tra j
eron Lion, espa-
at cinal dijo pie qucria confi
Sc
habi-
y
capilLi para ( 1 1 . 1 C coriiulgase.
esc
y
,
n
s.acerdote mcxi-
COIU)Cid.
Dciii lk)rhri() manikst(5
1-Liblaba de su nuLire: "Mi niidre rue cc-
pera." El noinbrc de Nicolasa lo reperLa
U iLl V
(Ira vcz. A Ls dos tic la tarde va no
tldt b.ihLir_ Lr.i unu conic, urilisis tie L
cligna y
tic Los inusculos
de a Ase
ILLS. Con
Id
itttCtiCiltIl tIC la mirada, procu-
r.ïba hacurse enrciidcr. Sc
dirigla
C,LSi
e-
ciusivanienre
ii
Carmelita. "Cóino?
QLIé dccia " ";Ah. si: Li Noria " "Oa-
xaca>" "Si, ci: Oaxaca, en Oaxaca; quc alLi
ii a niour a dcscatisar,
R E M I N IS C E N C I S
Y J Q U E C S
Sc coniplaciti ovcndo hablar tie \16x]-
C :
h tzo
( 1 1 C C
IC
ti
i j erani que pronto se arre-
tl.iri.in
alli tod.is las
CosLs, que todo lila
t)iCrl. Poc&t it puco, IlllfldiCndl)SC
Cfl Si
mis-
1110, SC lba qucehinido ininuvil. lodavia
ptidci, a sias tLn.r a cntender quc cc ic cii-
runIIctLI Cl cucrpo. que Ic dolLi la cabeza.
Lstuvo Ufl
raro
Coil los
olos
entreabiertos
C
uncxpresivnc confontie la vida
SC le apt
gtb.i.
Perdió ci COI1()CiIfliCiitO a las SCiS Por
la vcntacu cutraba ci sol, cuyos r,onos crc-
A las sto.s y media e)piro, nitcutras a so
Litlo Cl sot In inundaba todo cit Iuz. No
li.d)ia niucrto C
U Oa xaca, peru ci coLic los
SUV OS. R od.ih. in SL I C.LJ11I (;drl)ItlLtd, Poi-
trito, Lorenzo, Lnis.i, Sofia, Maria Lulu,
Pepe, Fernando (,oiiiikz V Ins niCWS ma-
t i - c s -
Sc llcn6 Li casa de Ilinciunarios tic Li
Rcpuhiic.i fraitcesa v coil ddegados tic Li
Ciudad dc Pan's. \
iiio ci
i
d
C dcl cu.utn
niltirar dcl prL's11Ie11tL' Poinie.tr. Sc III-CSCn-
[6 el gcnerJl Niox, quc h.thu rccil)JLlo a
don Porhrio a cu iicgacId it lr..uici.i V IC ha-
I Li pilcsro cii Lis minus la cspad.t tic
Napolt-ón: \lnicrorn tomisiofles de Ins ex
oiithaticiirs. Acabaha tic morir algo mis
Unit persona ii instre: ci pueblo tic
Franicia rcndia homcnajc .tl hornhrc que
por treinta años Ii.tbIa gobernadut it orro
pueblo; el ejérciut fiancés rraIa on sat udo
ara ci suldado que medlo siglo anrcs ha-
1a sahido conihatirlo. Pert) C51 ) era ci valor
oficial: ci duclo untinno quedaba teservado
para ci pals remoro v presente. Porque to
mis de la cotoni.a mcxicdna tie Paris ana-
did en d acro rr.wcndo su rcvcrencia, ' '
otros lupos tic Mexico, al conocer Li noti-
Las coridecoracjones heroicas
hobian quedodo otràs al
onciarlo errcinte sà o le
quedaban los paseos
los LIL-spoiI )s
j
1XJ IIcv,irlos al
ccntcniterio
de Nit
nit
par i i.isst'. LI sejililt U I CS II 11 .1 L I
IIi puquena, Cli k UVI) tritcrim, cobre intia
05.1 .1 IflI)t14) (IC ArA. SC S C UIU L iIIt.i (IC
clISr.iI
title
COIIICnC on piinio tie tierra tic
()axaca. Por [icra, en lo alto has' Inst rita
Lill iguila nnicxlCani.
cl •igllnla Ito
numhrc corn pui'sto tie tIns
Pt]. 1)
.1 .
Rugi.i cii Mcx icc Li I tic IL CI it IL' Ye-
nusri,inti (drrdnia
V
ir.tncisto
\ iIIt
L I
du
ul in ( aiim/a Iccil)lo cii \'cr,iirtJz on
tcicgranhi qtic In .i ciitti Liii ri itilileilto tic
las prcociIp.iCLoI)Cs Lie ia iiititit'iul.i. LI