Normas ortográficas para la escritura de la lengua hñähñu Guanajuato, Hidalgo, Estado de México, Puebla, Querétaro, Tlaxcala, Michoacán y Veracruz.
México, D. F., diciembre 2008.
2
ÍNDICE Presentación................................................................................................ 3 1. Las letras y sus reglas de uso................................................................ 5
1.1. Las letras de la escritura hñähñu...................................................... 5 1.2. Las consonantes y sus reglas de uso............................................... 5 1.3. Las vocales y sus reglas de uso....................................................... 12
2. Los signos ortográficos........................................................................... 15
2.1. Los tonos.......................................................................................... 15 2.2. Las mayúsculas y minúsculas.......................................................... 16 2.3. Los signos de interrogación.............................................................. 18 2.4. Los signos de admiración................................................................. 18 2.5. Signos de puntuación........................................................................ 19
3. La delimitación de palabras……………………........................................ 23
3.1. La palabra......................................................................................... 23 3.2. División silábica................................................................................ 23 3.3. Palabras compuestas....................................................................... 23 3.4. Homónimos....................................................................................... 24 3.5. Sinónimos......................................................................................... 25 3.6. Préstamos......................................................................................... 25 3.7. Neologismos……………………………………………………………... 25
4. Glosario………………………………………………………………………………..26
4.1. Formas de escritura según variante (sinónimos)……………...……....... 26 4.2. Palabras nuevas…………………………………………...…………………... 28
3
PRESENTACIÓN El presente documento tiene como propósito dar a conocer los resultados, acuerdos y propuestas derivados de los ocho talleres interestatales para la normalización de la escritura de la lengua hñähñu iniciado en el año 2002 a diciembre de 2008. De las acciones emprendidas en los diferentes talleres se puntualiza: la actualización de las normas de escritura, la aplicación de las reglas ortográficas, la creación de textos de diversos géneros, así como las grafías que complementan el alfabeto de la lengua hñähñu para conformar y apropiarse del sistema de escritura. El proceso de la normalización de la escritura de una lengua comienza por el establecimiento de las normas ortográficas de un idioma, que aglutina a todas las variantes dialectales, y continúa con la difusión, aplicación y apropiación de las normas por parte de los hablantes de una lengua. Así mismo, exige que de manera periódica se analice, revise, evalúe y actualice sus normas a fin de lograr su sistematización, por lo que es necesario realizar constantes ajustes a partir de la aplicación de las reglas en la producción de diversos tipos de textos; lo cual permitirá consolidar las reglas a partir de su uso. Los hablantes de la lengua hñähñu hemos venido utilizando diversas formas de escritura, reconociendo las variantes establecidas en las diferentes regiones de los estados, además de la representación de los signos. Ante esta variedad, los hablantes hemos tomado la decisión de unificar la escritura a nivel de lengua, por ello, definimos algunas de las normas de escritura válidas para toda el área lingüística hablante. Es necesario aclarar que se trata de la normalización de la escritura y que de ninguna manera se intenta normalizar el habla, puesto que las personas seguirán hablando como lo hacen de manera cotidiana. En este sentido, las normas de escritura de la lengua hñähñu fueron definidas por los hablantes con la participación de profesores bilingües, representantes de la Academia de Lengua y Cultura Hñähñu, representantes de Instituciones, Universidades y Municipios, así como personas de diversas poblaciones de los Estados de Guanajuato, Hidalgo, Estado de México, Puebla, Querétaro, Tlaxcala, Michoacán y Veracruz; con el apoyo de la Secretaría de Educación de estos estados, en coordinación con la Dirección General de Educación Indígena. El proceso de normalización de la escritura de la lengua hñähñu, ha implicado la realización de ocho talleres, en donde finalmente se definieron el número de letras a nivel de lengua, la promoción y evaluación de las normas,
4
para valorar los avances y actualizar estas normas mediante el análisis y discusión de su uso en la producción de diversos textos. Los talleres se han realizado en los siguientes lugares: 1º En Agua de Carrizo, San Pablito, Pahuatlán, Puebla, agosto de 2002. 2º En Bomintza, Tolimán, Querétaro, abril de 2003. 3º En Tzicatlán, Texcatepec, Veracruz, agosto de 2004. 4º En Pueblo Nuevo, Acambay, Estado de México, abril de 2005. 5º En Ixtololoya, Pantepec, Puebla, agosto de 2006. 6º En Ixmiquilpan, Hidalgo, junio de 2007. 7° En Cieneguilla, Tierra Blanca, Guanajuato, julio de 2008. 8° En la Ciudad de México, Distrito Federal, diciembre de 2008. Como resultado de estos ocho talleres se cuenta con un documento actualizado denominado en hñähñu: Njaua ra nt’ot’i ra hñähñu , integrado por cuatro apartados: 1) Las letras y sus reglas de uso, en el cual se presentan las grafías determinadas en el alfabeto para la escritura de la lengua hñähñu. 2) Los signos ortográficos y sus reglas de uso para la escritura de esta lengua. 3) La delimitación de palabras que aborda la descripción de homónimos, sinónimos, así como la existencia de préstamos derivados de otras lenguas y 4) Un glosario que enuncia las variantes léxicas y la creación de nuevas palabras. Finalmente, se convoca a la población hñähñu y se exhorta a los profesores, así como a las Academias de la Cultura Hñähñu, Instituciones Públicas, Municipales, Estatales, Federales y Organismos Privados, además de los medios de comunicación en general, a que utilicen las normas de escritura de esta lengua en la producción, edición y difusión de diversos tipos de textos en los diferentes ámbitos en los que se promuevan acciones que fortalezcan la lectura y escritura, de tal manera que la lengua hñähñu sea un medio de comunicación social.
5
PRIMERA PARTE LAS LETRAS Y SUS REGLAS DE USO
Las letras que se presentan para la escritura de la lengua hñähñu se utilizan en todas sus variantes dialectales, de su uso se deducen las reglas que a continuación se describen a fin de establecer su normalización en la producción y comprensión de textos dentro de toda el área lingüística hablante de esta lengua. 1.1. Las letras de la escritura hñähñu La lengua hñähñu consta de 22 consonantes: b, ch , d, f, g, h, j, k, l, m, n, ñ, p, r, s, t, th , ts , x, y, z y ’. y 14 vocales: nueve orales a, e, i, o, u, a, e, o, u y cinco nasales ä, ë, ï, ö, ü. En total, lo integran 36 letras en el siguiente orden: a, ä, a, b, ch , d, e, ë, e, f, g, h, i, ï, j, k, l, m, n, ñ, o, ö, o, p, r, s, t, th , ts , u,ü, u, x, y, z, ’. 1.2. Las consonantes y sus reglas de uso La letra b se escribe: • Al inicio de palabra, como en: bätsi (niño), bexa (borrega), buxa (bolsa), b iyu
(pollito), bo (quiote). • Al inicio de palabra antes de la ’, por ejemplo: b’obga (vaca negra), b’a (leche),
b’ahí (palma), b’ida (violín). • En medio de palabra, por ejemplo: tsibi (fuego), xobo (pato), zubi (gringo), thebe
(collar). • En medio de palabra, antes de las letras d, g, j, k, r, x, y, como en: ts’ibdo
(nuca, garganta), nsabdo (sábado), dobga (coralillo), ’bobga (vaca negra), xabgägi (ráscame), xibjä (lámina), njubjä (alcancía), xibk’ö (hoja de camote), ndobru (burro
grande o macho), mbrä (era [verbo]), ñobri (arrepentimiento), obxi (uva), näbxi (nabo), nubye (ahora), xibya (dile ahora), mabya (vete ahora), hmibya (préstalo).
6
La letra ch se escribe: • Al inicio de palabra, por ejemplo: chu (anciana), chala (alegre). • Al inicio de palabra antes de la letra ’, por ejemplo: ch ’ulo (chico), ch ’utho
(poco), ch ’uki (encogerse). • En medio de palabra, como en: bochu (bisabuela), chächä (copete), ngoch i
(bolso de mujer). La letra d se escribe: • Al inicio de palabra, por ejemplo: demza (nuez), do (piedra), da (ojo), dooni (flor),
dese (capulín o durazno). • En medio de palabra, como en: tada (señor, máscara), mada (molcajete), ädo
(piedra rasposa), idä (hermano [dice la mujer]), kudu (cosquilla), xida (pestaña). • En medio de palabra, antes de las letras b, g, j, m, n, r; por ejemplo: n’adbu
(allí mismo), thädbu (amárralo allí), madbu (ve por ahí), madga (lagartija), ’bodga (negra), tsadga (lagartja negra), xidju (ejote), yodmi (veinticinco centavos), xidni (pétalo), maadni (vendedora de flores), maadnu (vete por allí), drä (soy), jodri (cempasúchil), uädri (jardín).
La letra f se escribe: • Al inicio de palabra, como en: fani (caballo), faspi (llamarada), fui (sombrero), foge
(ladrar), fo’yo (excremento de perro), fugi (espuma). • En medio de palabra, por ejemplo: sëfi (panal), xofo (pizca), xifi (petate, dile), xëfo
(tripa). • En medio de palabra, antes de las letras n y r, como en: dafni (comprador de
caballo), zafni (zacate), zafri (zacate de maíz), ’yofri (aguja), xifri (cuero, piel), kamfri (creer), dofri (tejocote).
La letra g se escribe: • Al inicio de palabra, por ejemplo: gu (oreja), gäne (abejorro), gone (mudo), gini
(agua de nixtamal), guto (nueve). • En medio de palabra, como en: ägi (esconder), tagi (caerse), ’yogu (parte posterior
de la oreja), ndega (manteca), tsoge (encender). La letra h se escribe: • Al inicio de palabra, por ejemplo: handi (ver), hangu (cuánto), hoki (hacer), honi
(buscar), hää (sí), hinä (no). • En medio de palabra, como en: kähä (tuna), mohi (plato), dehe (agua), haaho
(zorro), t’oho (cerro), duhu (cantante). • La marca de derivación que provoca el cambio de categoría gramatical de
una palabra se escribirá con h o ñ; en las palabras que empiecen con las letras m, n, ñ la marca de derivación se escribirá con h antes de la base léxica.
7
EJEMPLOS mati grítale hmati convocatoria
mihi prestar hmihi se prestaron
munts´i juntar hmunts´i reunión
mä decir hma se dice
mädi amar hmadi lo quieren
mäki apartar hmaki lo apartaron
meya marcar hmeya lo marcaron
nei bailar hnei baile
nats´i atravesar hnats´i atravesado
ne querer hne lo quieren
ñahñu hablante hñahñu idioma
ñuni comer hñuni comida
ñafi masticar hñäfi sobras
• Al inicio de palabra, antes de las letras m, n, ñ; por ejemplo: hme (tortilla),
hmii (cara), hmuu (patrón), hnini (pueblo), hnoho (gordura), hñäfi (migajas), hñäki (quitar), hñu (tres), hñäts’i (dentista), hñe (barranca).
• A inicio de palabra antes de la y, por ejemplo: hyadi (sol), hyaki (mugre, separar), hyoni (buscar), hyote (asesino).
• En medio de palabra, antes de las letras m, n, ñ, como en: thuhme (pan), maahmi (cara larga), kohmi (familia), kahmi (ladear), pahni (camisa), xahnäte (profesor, profesora), nzohni (cítalo), dähni (gran ciudad), thehñä (carbón), mpongahñä (traductor), nt’ohñä (vocal).
La letra j se escribe: • Al inicio de palabra, por ejemplo: ji (sangre), jihni (saliva), juni (barba), juuni
(metate, masa), jähñä (rezo), jä’t’i (tamal), jät’i (ahogarse). • En medio de palabra, como en: majä (sacerdote), nijä (iglesia), mejä (madrina),
tajä (padrino). • En medio de palabra, antes de la letra r, por ejemplo: dejri (machigüe [agua con
masa]), ’bejri (arco iris). La letra k se escribe: • Al inicio de palabra, como en: kuts’i (cueva), kähä (tuna), kueta (oruga), kähai
(golondrina), kuati (pégalo), käts’i (transplantar), kutgu (garrapata), kunthe (nadar), kuxmähyats’i (ventana).
• Al inicio de palabra antes de la letra ’, por ejemplo: k’ani (quelite), k’eñä (víbora), k’oi (copia), k’une (tartamudo), k’oto (grillo), k’apaxu (jícama).
• En medio de palabra, por ejemplo: miki (concuño), ’raki (dame), ixki (azul), yuki (estar agachado), xuki (limpiar, lavar), ndeki (cargar con mecapal), xeki (romper, despedazar
o pedazo), ’beki (sacar la lengua).
8
• En medio de palabra, antes de las letras r y ’ como en: tukru (tecolote), uäk’ri (variedad de quelite), xifik’eñä (ciempiés), ’rok’a (papa), ’rak’a (dame eso).
La letra l se escribe: • Al inicio de palabra, por ejemplo: lele (bebé), lofe (barba de chivo), lomu (loma). • En medio de palabra, como en: t’ulo (chico), lolo (bola), koli (guajolote), ulu (tela). La letra m se escribe: • Al inicio de palabra, por ejemplo: mada (molcajete), mänxa (elote), Maxuni
(Michoacán), muza (zapote), methuza (flautista), mexe (araña). • En medio de palabra, como en: jamädi (gracias), ’bomu (arena), xamu (chayote),
däme (esposo), ximo (jícara), ndamu (pepita). • Al inicio de palabra, antes de las letras b, f, h, p, ’; por ejemplo: mbo
(adentro), mbehe (viernes), mbeni (piensa), mbi’mhai (terremoto), mfeeni (pensamiento), mfuni (colgado), mfom’i (gabán), mfidi (cama), mpa (día o calor), mpë (robar), mpa (vender), mpehni (abrazo), m’o (mil), m’aki (garrocha), m’ant’i (pañal), m’oñä (calandria [ave]), M’onda (México).
• Se escribe en medio de palabra antes de la letra h; cuando se aprecian las siguientes combinaciones: adjetivo-sustantivo, sustantivo-sustantivo y verbo sustantivo, como en: domhi (tepalcate o plato roto), ximhai (mundo), jumhoi (cacahuate).
• En medio de palabra, antes de las letras b, f, p, ’, como en: umbäbi (dale), tambi (cómprale), pombi (cámbialo), putambo (pájaro carpintero), jumbojä (cadena), ñämfo (hablante del español), nxumfo (mujer hablante del español), zomfo (renacuajo), xampate (profesor), xampte (profesor), pempi (mándale), r’am’o (ciempiés), tam’i (comprar chiles). dädim’axi (jitomate).
La letra n se escribe: • Al inicio de palabra, por ejemplo: näni (cal), nunu (allí), ne (boca), nuuni (pelota),
namxe (telaraña), ni’tsi (dormirse), nonge (curva inclinada). • Al inicio de palabra antes de las letras d, g, h, j, k, s, t, th , ts , x, y, z, ’,
como en: ndoo (hombre), ndo (granizo), ndee (tarde), ngo (carne), ngode (falda), ngun’i (gallinero), njäpi (bendecir), njabu (así es), nju (amargo, hermana), nkooni (resbaloso), nkoni (negar), nkeni (flojo [no estar apretado]), nsu (cuidar), nsute (guardia), nsani (volar, cuna, hervir), ntot’i (doblar), ntindo (borracho), ntai (compra), nthähi (lazo), nthäti (casarse), nthebe (cien), ntsa (morder), ntsaa (competir), ntsuni (cuidarse),
nxuni (hacer el nixtamal), nxuni (águila), nxä (apestoso), nxoki (ábrase), mamänxät’ä (órgano [variedad de cactus]),, nyuni (huele, aroma), nzafi (escopeta), nzaki (vida), nzofo (háblale), n’a (uno), n’atho (uno solo), n’ate (veinte), n’itho (temprano).
• En medio de palabra, como en: kooni (resbaloso), dooni (flor), minä (ardilla), meni (lavar, lavandera), juuni (metate), jäne (lengua).
9
• Las palabras que empiecen con la letra h la marca de derivación se escribirán con la letra n, antes de la base léxica, como en: huani-nhuani, (mecer-mécelo), huät’i-nhuätí (mover-temblor), huähi-nhuähi (milpa-sembrado).
• En medio de palabra, antes de las letras d, g, j, k, s, t, th , ts , x, z, ’, por ejemplo: hyandi (mira), zändi (amanzar), t’endo (honda), ñunde (cresta de ave, pollo), toongu (edificio), tängu (ratón grande), tängi (rodar), hänja (como es), nk’injua (armadillo), ’ronjua (ayate), hänkagi (tráemelo), penki (mándamelo), honse (solo), tansei (comprador de pulque), hänse (recibe solo), bänte (favor), hinte (no hay), ‘winte (que da de comer), zante (maldice), dänthe (río caudaloso), monthe (remolino de agua), tanthe (cascada), dänts’i (quejarse) doonts’i (trastumbar) ents’i (aventar hacia arriba), mänxa (elote), ngunxadi (escuela), ’ranxu (viuda), manza (charola), ’minza (huizache), ts’änza (palo puntiagudo), munza (papaya), peents’i (doblar), xäänts’i (pelar), mun’e (palma de la mano), gin’ue (mosca).
La letra ñ se escribe: • Al inicio de palabra, como en: ñääni (orilla), ñuni (comer), ñä (cabeza, hablar), ñot’i
(luz, foco), ñäxundo’yo (calavera). • En medio de palabra, por ejemplo: xiñu (nariz), k’eñä (víbora), zoñä (cabeza
descubierta), m’oñä (calandria [ave]), meñu (dinero), tiñha (sofocado), mpañha (discusión).
• Las palabras que empiecen con la letra h, cuando se flexionan se le antepone la ñ a la base léxica.
EJEMPLOS
he abrigo ñhee abrígate
huts’i colocar ñhuts’i colócatelo
häts’i llevar ñhäts’i llévatelo
handi ver ñhandi verse con o pareja
hi bañar ñhi báñate
hote mata ñhote mata (orden)
honi busca ñhoni buscando
hai tierra ñhai se hizo tierra
huxi chifla ñhuxi que chifle
heni corta ñheni se corta
hets’e cobijar ñhets’e cobijarse
hudi sentar ñhudi siéntate
hu peso ñhu que pesa
hoki arreglar ñhoki arréglate
• Al inicio y en medio de palabra antes de la letra ’, por ejemplo: ñ’ani (gatear),
ñ’i (chile), ñ’u (dulce), ñ’u (embarazo), ñ’äi (zorrillo), ñ’udi (mostrarse), ñ’ahä (duerme), thänt’äñ ’i (salsa), tsat’äñ’i (cardenal [ave]), joxañ’i (enchilada).
10
La letra p se escribe: • Al inicio de palabra, como en: pat’i (calentar), pede (contar), pegi (acuéstalo),
pahni (camisa), pont’änt’edi (punto de cruz), pango (canicería), pozu (víbora de
cascabel). • En medio de palabra, por ejemplo: mepa (trabajador por día), xipi (dile), ngopa
(día de fiesta), jäpi (bendecir), k’apaxu (jícama), ndäpo (hierba), ts’apo (chicle). • En medio de palabra antes de las letras y, ’, como en: mepya (vámonos ahora),
dopya (pinacate), hmepyä (herrar), jäpyo (cirio bendito), nep’u (sigue ahí, allí), top’i (aplastar con las manos), xip’u (dile a ellos), ump’u (dale a ellos).
La letra r se escribe: • Al inicio de palabra, como en: ra (el, la [artículos]), ri (tu, su [pronombres posesivos]). • Al inicio de palabra antes de la ’, por ejemplo: r’osjua (conejo), r’onjua (ayate),
r’ani (puente, cruzar), r’ede (escalera). • En medio de palabra, por ejemplo: nxoro (guajolote esponjado), ngura (cercado). La letra s se escribe: • Al inicio de palabra, como en: suni (nixtamal), sëfi (panal), sifi (dile), sani (peine),
saha (uña), suda’thi (enfermera), sont’i (variedad de durazno), sintsi (hombro, omóplato). • En medio de palabra, por ejemplo: domisu (paloma), jäse (trae solo). • En medio de palabra antes de las letras j, p, k, th , como en: r’osjua (conejo),
desji (sangre aguada), faspi (llamarada), despi (braza), b’ospi (ceniza), nespi (fogón), nsaski (peineta), paski (levántame), peski (guárdame), justho (levantando), zesthi (zapato).
La letra t se escribe: • Al inicio de palabra, por ejemplo: taxjuni (voladores [danza]), tini (encontrar), too
(suegra), tudi (algodón). • Al inicio de palabra antes de la letra ’, por ejemplo: t’i (sueño), t’oo (vara),
t’axda (ojos blancos), t’äste (tijeras), t’exu (hoz). • En medio de palabra, como en: xita (viejo), xito (botella), gätu (colibrí). • En medio de palabra, antes de las letras k, p y ’ por ejemplo: matki (llámame),
xitka (sírvame), petke (cuéntame), getpu (cerca de allí), kuatpu (pégalo, resguárdate), xitpu (échalo allí), xät’ä (nopal), pat’i (se calentó), nk’ut’i (hipo, deshilar), xat’i (caer el
pelo), thot’i (hoja para tamal), thit’ua (calcetín). La letra th se escribe: • Al inicio de palabra, como en: thä (mazorca), thebe (collar), thuuhu (nombre),
thoki (pásalo). • En medio de palabra, por ejemplo: xäthe (agua hedionda), xutha (espalda), xithe
(tabla), ’bothe (café).
11
La letra ts se escribe: • Al inicio de palabra, como en: ts ithe (tomar agua), tsokmo (escorpión), ts iki (bajar,
probar, trago), ts ihai (salitre). • En medio de palabra, por ejemplo: bäts i (niño, niña), matse (lombriz), motsa
(canoa). • Al inicio y en medio de palabra antes de la letra ’, por ejemplo: ts ’ii (diente),
ts ’udi (puerco), ts ’afi (caries, muela), ts ’änza (palo puntiagudo), ts ’apo (chicle), ’nats ’i (brincar), pots ’i (manar), mahyats ’i (amanecer), hmunts ’i (juntar).
La letra x se escribe: • Al inicio de palabra, como en: xaha (tortuga), xäju (hormiga), xoza (horcón), xiza
(encino, papatla), Xanxua (Zitácuaro). • En medio de palabra, por ejemplo: nthaxi (madroño [árbol]), huxi (chiflar), yaxi
(carpintero), bexo (pesar algo), xixixabo (estropajo), paxi (basura), t’exu (hoz). • En medio de palabra antes de las letras b, d, j, k, m, n, ñ, p, t, th , ’, como
en: huexbo (pelón), huexda (mirada con coraje), t’axda (ojos blancos), t’axdehe (agua
blanca), zexjo (pantalón), puxjuei (lechuza), kaxjo (sobaco), taxjuni (voladores [danza]), ixkäha (xoconoxtle), ixki (agrio), xaxki (me molesta), duxki (delicado, sagrado),
k’axmuza (zapote amarillo), xaxni (uña de gato), nthuxne (bocón), nk’exni (tronar), njoxñä (gel, brillantina), käxpu (ponlo allí), nzoxpa (fiebre), tixpu (está colocado), t’axt’ëi (atole sin azúcar), huiixti (chamuscar), näxt’i (disentería), näxthe (echarle agua), goxthi (puerta), uxtha (dolor de espalda), ndux’o (caña), max’o (vendedor de cobijas), däx’o (cobija).
La letra y se escribe: • Al inicio de palabra, por ejemplo: yopa (dos días), yoho (dos), yuni (codo u olor),
yaha (hígado). • Al inicio de palabra antes de la letra ’, por ejemplo: y’o (perro, chivo), y’e (mano),
y’u (raíz), y’ofri (aguja), y’oua (descalzo), y’ofo (escribir). • En medio de palabra, como en: biyu (pollito), bayu (pañuelo), nuya (hoy, estos),
nguya (como estos, como éstas).. La letra z se escribe: • Al inicio de palabra, por ejemplo: zesni (sabino), zaa (leña), zajä (cedro), zabi,
(poza). • En medio de palabra, como en: kuzu (perico), däzu (tlacuache), t’azu (paloma
torcaza). La letra glotal ’ se escribe: • En medio de palabra antes de las letras t, ts , por ejemplo: tu’ti (amárrale), xa’ti
(arrancar), r’o’ti (zapatear), fa’tsi (amontonar), xa’tsi (sacar).
12
1.3. Las vocales y sus reglas de uso Todas las vocales se escriben al inicio, en medio y al final de palabras. La letra a se escribe: • Al inicio de palabra, como en: anxe (ángel), atsmayo (policía), azu (sube y baja). • En medio de palabra, por ejemplo: pada (zopilote), mada (molcajete), bada (jarro,
florero). • Al final de palabra, como en: xiza (encino), manxa (elote). • La vocal a se combina con i y u, por ejemplo: ai (sacar líquido), mai (guía de
plantas), tai (plaza), xai (rocío, humedad), juai (cuchillo), uada (maguey), uaki (quebrar), uatsi (esculcar), njuat’i (silla), juats’i (recargar), kuati (pégalo, resguardar), maua (vete
por aquí), hua (ala), mohua (armadillo). La letra ä se escribe: • Al inicio de palabra, por ejemplo: ähä (dormir), äxi (rasurar), ägi (esconder), ät’i
(apuntar). • En medio de palabra, como en: kähä (tuna), kädi (tiene), jät’i (tamal), bädi
(conocedor). • Al final de palabra, por ejemplo: majä (sacerdote), dethä (maíz), bojä (dinero),
bojä (fierro). • Antes de la vocal i en medio y al final de palabra, como en: ñ’äi (zorrillo), käi
(bájate), uäi (llueve), bäi (adormecer), nzäi (acostumbrarse). La letra a se escribe: • Al inicio de palabra, por ejemplo: at’i (sacar líquido), ani (preguntar), api (le pide), agi
(enterrar). • En medio de palabra, como en: ts’ani (aguacate, pagua), katsi (empollar, agregarle),
xaki (rascar, raspar, destapar). • Al final de palabra, por ejemplo: ma (vendedor), pa (vender), xa (uña). • Antes de la vocal i al inicio y final de palabra, como en: ai (sacar), tai (plaza,
tianguis), kai (arrullar), mai (acocil), hai (abajo, tierra). La letra e se escribe: • Al inicio de palabra, por ejemplo: efe (guaje), eke (peinar), ets’e (despegar). • En medio de palabra, como en: pede (contar), thede (risa), tede (criar). • Al final de palabra, por ejemplo: tode (cuelga del cuello), ngode (falda), thebe
(collar). • Antes de la vocal i al inicio y al final de palabra, como en: ei (sentarlo), sei
(pulque), t’ei (atole), nei (danzante). La letra ë se escribe: • Al inicio de palabra, por ejemplo: ëts’i (coloca), ëka (vengo), ëna (dice).
13
• En medio de la palabra, como en: xëfo (tripa), sëï (aguardiente), sëfi (panal). • Al final de la palabra, como en: gë (ruge), hhë (arroyo), iehë (peón). La letra e se escribe: • Al inicio de palabra, por ejemplo: eni (medir, sacar), ents’i (aventar, poner sobre). • En medio de palabra, como en: teni (seguir), fehni (mentira), pehni (mándalo), feti
(imitar). • Al final de palabra, por ejemplo: dese (capulín), honse (solo), matse (lombriz),
ndutse (escalofrío). • Antes de la vocal i al inicio y al final de palabra, como en: ei (tirar), fei (golpear),
t’ei (trigo, pasto), huei (reluciente), uei (uncir). La letra i se escribe: • Al inicio de palabra, por ejemplo: idä (hermano de la mujer), ixkähä (xoconoxtle), ido
(exceso de cal), ixäñ’äi (limón). • En medio de palabra, como en: fidi (tender), mixt’i (inflado), pixt’i (inflar), pidi
(grueso, espanta). • Al final de palabra, por ejemplo: mafi (gritar), ts’ii (diente), nthispi (aventador,
soplador). La letra ï se escribe: • Al principio de la palabra, por ejemplo: ïti (borracho), ïmhi (grupo), ïni (regar fuera
de). • En medio de la palabra, como en: hïna (no), xïfi (petate), xïtho (tiéndelo), fïts’i
(encima de algo). • Al final de la palabra, como en: fïtï (tiéndeselo), kuhnï (remover), kunï (palo para
remover algo), huanhï (sacude). La letra o se escribe: • Al inicio de palabra, como en: ot’i (escribe), oki (agujero), otho (nada). • En medio de palabra, por ejemplo: noki (gordura), xoza (horcón), mot’i
(sembrador). • Al final de palabra, como en: yoto (siete), xot’o (gancho). • Antes de la vocal i al final de palabra, por ejemplo: k’oi (copia), ñ’oi (ratón), yoi
(acuéstate). La letra ö se escribe: • Al inicio de palabra, como en: ögi (esconder), öt’i (tiro al blanco), öhö (dormido). • En medio de palabra, como en: t’öxi (chivo), döxyo (cobija). • Al final de palabra, como en: höö (sí), ñö (cabeza), köhö (tuna). La letra o se escribe: • Al inicio de palabra, como en: ote (hoyo, obedece), oni (ave de corral), oke (cortar).
14
• En medio de palabra, por ejemplo: mboho (mestizo), t’oho (cerro), tode (cuelga
del cuello). • Al final de palabra, como en: nxunfo (mestiza), ngo (carne). • Antes de la letra e al final de palabra, por ejemplo: ts’oe (olla), hoe (cae), nt’oe
(poner). La letra u se escribe: • Al inicio de palabra, como en: u (sal), udi (mostrar), uni (dale), uxi (salado). • En medio de palabra, por ejemplo: mudu (concuña), tuhu (cantar), dumui
(aflicción). • Al final de palabra, como en: muu (calabaza), momu (arena), t’umu (calabacita),
doxmu (flor de calabaza). La letra ü se escribe: • Al inicio de palabra como en: üë ( mosca), üdi (enseñar, mostrar). • En medio de palabra, por ejemplo: xüdi (sombra , mañana). • Al final de palabra, por ejemplo: tsü (miedo), tühü (cantar), ngüü (casa), xingü
(bello), dangü (ratón). La letra u se escribe: • Al inicio de palabra, como en: ugi (dolor), uni (lastimar). • En medio de palabra, por ejemplo: zuthä (pepenador de maíz), tsut’i (chúpalo),
mfuxhai (arar el terreno), tumu (mariposa). • Al final de palabra, como en: nubu (allí), tsuju (pepenar frijol), ju (frijol). • Antes de la letra i, al inicio y al final de palabra; por ejemplo: ui (urdir, ordenar),
mui (corazón), bui (vive), dui (empezar).
15
SEGUNDA PARTE LOS SIGNOS ORTOGRÁFICOS
2.1 Los tonos El tono es la modulación de la voz que emite el hablante al pronunciar una palabra. El idioma hñähñu tiene tres tonos (alto, bajo y ascendente) y estos propician el cambio de significado de las palabras. • El tono ascendente se registra con doble vocal. Ejemplos:
nguu casa
tääpi gánale
maa largo
tsaa suegro
tsii traer
ndee tarde
naani vago
xeeni partir en pedazos
• La tilde (´) se utiliza para representar el tono alto. Ejemplos:
há nguu en mi casa
júni barba, unir
yá adjetivo posesivo
dá ñuni comí
gá hoki lo hiciste
• En las palabras con vocales nasalizadas el tono alto se registra con la tilde
(~). Ejemplos:
mãdi se aman
ãt’i apuntar
ts’ãt’i esquina
hã tiene, poseer, traer
• El tono bajo no se registra gráficamente. Ejemplos:
ngu como (conjunción)
täpi pégale
ma ir
tsa morder
16
tsi comer
nde mecapal, bueno
nani atravesado
xeni pedazo
2.2 Las mayúsculas y minúsculas Se escribe con mayúscula: • La primera letra al inicio de un párrafo, oración, frase y después de punto y
seguido y aparte.
Ra xide ’ne ra xaha N’a ra pa bi nthedetho ra xide di ge’ä ra xaha nge’tho mi ’yo zinjaante. Ra xaha bi xipä ra xide. –Dä za gä tää’i n’a ra nhest’iihi. Ra xide bi nthedetho di ge’ä. Bi mee’tsui n’a ra kohi ’ne bi mudi bi nest’ihi ri ma ha ra hniini. Ra xide bi ’ñeenä: –Mä gä tääpi, ha bi m’eeni bi ñ’äähä. Ra xaha bi mudi bi ñ’o ’ramäts’uu, ngu nzäntho. Ra xide bi gohi bi ñ’äähä, xi yaa’ä bi ñ’äähä. Mi nuuhu ra xide bi hyandi’ä ra xaha ya mä dä tsoni. Ra xide bi dämä naangi ‘ne bi nest’iihi dä zudi’ä ra xaha; ra xaha, mäske mi ’yo ’ramäts’uu, bi däähä nge’tho bi zoni ra mudi di ge’ä ra xide. • Los nombres de persona:
Dätso Lucero Zänä Luna
Hyadi Sol Dooni Flor
• Los apellidos:
’Bot’o ’Boma’ye Ts’ongua Hmuthe Ma’ye Muthé
• Nombres de localidades, municipios, ciudades, estados, países y
continentes:
M’onda México Mayotont’oho Chicontepec
17
Njunthe Pachuca Nt’at’i Guanajuato
Nde’ma Puebla Maxëi Querétaro
Maxuni Michoacan Nhñunthe Hidalgo
Pont’majuani Veracruz Mahme Tlaxcala
Nxamge Acambay Ndätsukuä Ixhuatlán de Madero
Nzesni San Nicolás Mpathe Cieneguillas
Mbitho San Pablito Xahai Tierra Húmeda
Nani Tenexco Ri n’andi Estados Unidos de América
Nthekunthe Temoaya Nzuhni Toluca
N’andi däthe Europa Ixtengo Ixtenco
• Los nombres de deidades:
Menthe Dios del agua Hmuthe Dios del agua
Mehai Dios de la tierra Makätsibi Fuego sagrado
Hmuhai Diosa de la tierra Zidada Hyadi Dios del Sol
K’anga ndo Diosa de las plantas frutales
• Los nombres de cerros y ríos:
Nts’antho Cerro de la Cruz T’oho Tam’oni Cerro del Guajolote
T’ofani Cerro del Caballo Nxöntho Pinal del Zamorano
Ndäthe Río Tamazunchale Ndädäthe Río Lerma
Thenk’toho Cerro Colorado M’amdo Peña de Bernal
• Los nombres de centros ceremoniales o lugares sagrados:
Manijo Mi santuario (Qro.)
Uamango Pie que va a la fiesta (Mèx.)
Nt’ot’ado Piedra Pintada (Qro.)
Ndönijo Lugar donde se Adora a Dios (Qro.)
Mayonijä Las dos iglesias (Hgo.)
Ndängu Centro Ceremonial Otomí (Edo. Mex.)
• Los nombres de calles:
M’ondo Pedregal
Denthi Palma
Nxithi Carrizal
Si en un párrafo, oración, frase, punto y seguido y aparte o de nombres propios, inicia con una glotal, la segunda letra se escribirá con mayúscula.
18
• Las palabras comunes se escriben con minúscula.
ñuni comer tsat’yo perro thebe collar
hniini pueblo ’baizaa árbol däthe río
2.3 Los signos de interrogación • Los signos de interrogación (¿?) se registrarán para formular preguntas. • Las frases de interrogación siempre iniciarán con mayúscula.
¿Xa pa? ¿Está caliente?
¿Gi mpefi? ¿Estás trabajando?
¿Gi pe’ts’i? ¿Tienes?
¿Gä ehe? ¿Viniste?
¿To’o ga meui? ¿Con quién fuiste?
¿Te’be’ä gi ot’e? ¿Qué haces?
¿Te ri thuhu? ¿Cómo te llamas?
¿Hängu njeya gi pe’ts’i? ¿Cuántos años tienes?
¿Habu gi ‘bui? ¿Dónde vives?
¿Häm’u gi ma? ¿Cuándo te vas?
¿Hänja? ¿Cómo?
¿Te’ä? ¿Mande?
¿Tengu’ä? ¿Cómo es?
¿Yo’ä? ¿Por qué?
2.4 Los signos de admiración • Los signos de admiración (¡!) se utilizarán para expresar sorpresa,
entusiasmo, alegría, miedo, dolor o bien para llamar la atención hacia alguna cosa o denotar énfasis y siempre iniciará con mayúscula, independientemente del lugar en donde aparezca.
¡Gehnu ri ximo! ¡Esa es tu jícara!
¡Te gä ‘yot’e! ¡Que hiciste!
¡Xä nts’o! ¡Que feo!
¡Gehnu ri ta! ¡Ese es tu papá!
¡Ge ri meti! ¡Es tuyo!
¡Maha ja huähi! ¡Vamos a la milpa!
19
2.5 Signos de puntuación Los signos de puntuación se usan para expresar y comprender claramente el significado de lo escrito e indicar las pausas de la lectura. Se escribe coma (,): • Para separar las palabras de una enumeración.
Nu’u ’met’o mi huts’i ha nxidi rato ge ya hmö mi ëna: m’o, m’aki, m’ant’i, m’onda ha nxidi ’ret’a ëna: ha randui ’minza, ’mifi, ’muni, ’mist’i, ’maña, he’mi, madetho de’mi, to’mi, ye’mi, ta’mi.
• Para separar del resto de la oración una aclaración o explicación.
Bi du’mi ya më njunthe bi mö ge ha he’mi, xki nangi habu huts’i hanja bi goi ra nt’ot’i hñähñu.
• Para separar de la oración expresiones como:
Nepu, njabu’mu, di gehni.
Ga ëthu xa hño ge gatho nu’u ya hmö da t’ot’i hinda mponi ra nt’ot’i, nëpu, ha ma ’ra y a nxidi.
• Para separar oraciones muy breves pero con sentido completo.
Ngu ga tsohu, ga hanthu, ga pehu n’e ga hokihu ra ’befi.
• Cuando se invierte el orden lógico del complemento de la oración.
¡Ko nuna ’befi, hinda za ga ähä!
• Para indicar que se ha omitido un verbo y que se hace referencia al anterior.
’Ra ya xahnate ofo rá k’ut’i, nu ma ’ra, ya nzuni.
20
Se escribe punto y coma (;) • Para marcar una pausa de mayor duración que la coma y para indicar una
secuencia de la oración, por ejemplo:
Mande dä mpefi, nubya hina; nge bi du ma mengu.
Ayer trabajé, hoy descansé; porque falleció un familiar.
• Para secuenciar dos ideas dentro de una misma oración:
Gä pädi ngetho gä pädi ga ot´i ra hñähñu; hontse di ñ’entho mu ya da huts’i.
Aprendo porque aprendo a escribir hñähñu; sólo que juego a escribir.
Se escriben dos puntos (:) • Para marcar una pausa mayor que la del punto y coma, señalando que la
expresión del mensaje todavía no ha concluido, para enumerar palabras u oraciones, para citar textualmente expresiones como: muy señor mío, mi querido amigo, estimado licenciado, y para indicar que se inicia un diálogo.
Di ne ga xi’ä’i: Quiero decirte:
Nu’mu nonixi gä tanga: yä ixi, yä hme ’ne yä ñ’i.
El lunes compro: duraznos, tortillas y chiles.
Nu’bu gra b’uka ri xudi di ne gä xi’i: ge xa da bëña’i, gi nzatho, gra mefi ne di ui’ï.
Si viviera mañana, quisiera decirte que: me acuerdo de ti, eres bonita, muy trabajadora y te sueño.
Tada ts’utbi: Muy señor mío:
Xuua Ma’ye ’Beto: Juan Peña Nieto:
Mi xudi Pilo mi ñöui ra Dooni ha ge da ode mi möñu:
En la mañana Porfirio platicaba con Flor y escuché que decían:
– Pilo: Ode tsi dooni xa ga ts’unganza.
– Porfirio: Oye Flor, eres muy bonita.
– Dooni: ¡Ää!, ngu gi ñömfo. – Flor: ¡Ahhhh!, hablas español. Se escriben puntos suspensivos (...) • Para sorprender al lector, expresar duda, temor o algo inesperado, así
como el corte de una frase, una oración, un párrafo o un texto.
21
Nuga hindä za gä ma ja däthe xi’mu… No iré al mar porque…
Nunä ra jä’i di mpuni made nxui… A media noche esta persona se transforma en…
Nuga xi di ne’i, hindi pädi hänja… Yo te quiero, no sé porque…
Di ne ga nxadi pege… Quiero estudiar pero…
Se escribe punto y seguido (.) • Para finalizar una oración cuyo sentido está completo y continuar con otra
vinculada a la primera. Sólo se emplea en oraciones que tienen una relación estrecha entre sí.
Yä jä’i di mpefi gatho yä pa. Nu’mu di handi di ne gä feti.
La gente trabaja todos los días. Cuando los observo, quiero imitarlos.
Se escribe punto y aparte (.) • Para señalar la terminación de una serie de ideas, sin cambiar el sentido
del texto.
Yä bätsi bi ñ’eni ga’tho rä xudí, nge’ä mi ne nda nxadi.
Los niños jugaron toda la mañana y querían estudiar.
Mi ndee bi ma ba su ya deti. Por la tarde se fueron a pastorear las borregas.
Se escribe guión largo o raya (–) • Para indicar las intervenciones de los distintos personajes que participan en
un diálogo. N’a rä pa mä me bi xiki: Un día mi madre me dijo:
– Pot’ä rä dethä. – Siembra maíz.
Nuga dä thädi: Yo le contesté:
– Hää, gä nxofo ndunthi. – Sí, cosecharé mucho
Se emplean llaves { } • Para englobar términos, ideas, clasificaciones, conceptos y sus
simbologías.
uthe agua dulce
ra dehe ixtehe agua agria
agua xäthe agua apestosa
22
Se utilizan paréntesis ( ) • Para intercalar breves frases aclaratorias o notas en medio de un texto.
Rä ta rä Doni ‘bui ja n’a ra ngu maya’mu (M’onda 1910).
El papá de Flor vive en una casa antigua (México 1910).
Se usan comillas (“ ”) • Para destacar una frase, un título o palabras que se citan textualmente.
Mä ta mi mää: “ Oxki ho yä tumu ge ya mui ya du” .
Mi padre dijo: “No mates las mariposas porque son el alma de los muertos”.
23
TERCERA PARTE LA DELIMITACIÓN DE PALABRAS
3.1. La palabra En el idioma hñähñu la palabra se entiende como la unidad mínima independiente con significado propio. En esta lengua todas las palabras terminan en vocal. donza (orquídea) xide (liebre) dofri (tejocote) ngo (carne) däza (plátano) huhme (horno para pan) jo (hongo) thumngo (barbacoa) pada (zopilote) efe (vaina, guaje) do’yo (comal) ’bitso (estrella fugaz) nt’eñä (peine) bokue (enojón) esfoho (escarabajo) imu (calabacita) mehuä (pescador) anxe (ángel) xibkö (hoja de camote) ’bomu (arena) t’ust’ä (nopalito) matse (lombriz) xät’ä (nopal) demu (chilacayote) xida (pestaña) uti (tarántula) maaxtö (vendedora de däju (haba) ma (vendedor) m’ats’i (coladera) nopales) ’yu (mano del metate) nuga (yo) a (pulga) ü (sal) gätu (colibrí) 3.2. División silábica Las sílabas en la lengua hñähñu terminan en vocal y pueden ser: • Palabras monosilábicas:
a (pulga), ü (sal), bo (quiote), mboo (dentro), da (ojo), gu (oído), ne (boca), dë (frente), xtä (cabello).
• Palabras bisilábicas:
a–i (sacar líquido), e–i (sentarlo), jä–do (cerca de piedra), go–ho (cuatro), ku–t’a (cinco), juu–ni (metate).
• Palabras trisilábicas:
ja–mä–su (cuidado), hä–mpä–bi (tráigaselo), ja-mä-di (gracias). 3.3. Palabras compuestas Son las que se conforman con dos o más palabras, formando una unidad. • Las palabras compuestas por un verbo y un pronombre, al formar una
unidad, ambas pierden una parte. mpefi (trabajar) + nuga (yo) = mpeka (yo trabajo) tsi (comer) + nu’ähu (ustedes) = tsihu (ustedes coman)
24
• Las palabras compuestas por un verbo y un sustantivo, en algunos casos ambas se alteran en su estructura.
poho (emanar) + dehe (agua) = pothe (manatial) ma (vender) + xöt’ö (nopal) = maxt’ö (vendedora de nopales) k’agi (reventar) + ua (pie) = k’angua (pies reventados) ugi (doler) + xutha (espalda) = uxtha (dolor de espalda) tsi (comer) + ü (sal) = tsi’ü (come sal) ma (vender) + thuhme (pan) = mathuhme (vededor de pan) tsi (comer) + hme (tortilla) = tsihme (cucaracha, come tortilla) • Las palabras compuestas por un adjetivo y un sustantivo, en ocasiones,
ambas pierden parte de su estructura. k’axt’i (amarillo) + ’yo (perro) = k’axt’yo (perro amarillo) ju (amargo) + dehe (agua) = juthe (cerveza) u (dulce) + dehe (agua) = uthe (agua dulce) • Las palabras compuestas por dos sustantivos forman otro sustantivo y en
algunos casos se agrega una consonante (n o m). nguu (casa) + zaa (madera) = ngunza (casa de madera) nguu (casa) + t’ei (zacate) = ngunt’ei (casa de zacate) nguu (casa) + bo (quiote) = ngumbo (casa de quiote) mbo (dentro) + dehe (agua) = mbonthe (adentro del agua) 3.4. Homónimos Son las palabras que se escriben y pronuncian igual, pero tienen diferentes significados.
’bots’e = canasta, ofrenda, costilla ’yo = perro, caminar pite = espanta, vacuna, fantasma, espantapájaros pe = tejer, biznaga juu = fríjol, agarrado juäni = derecho, verdad ñ’äi = zorrillo, epazote pa = día, calor, ir ñ’u = preñada, dolor, embarazada deni = seguir, luciérnaga tai = plaza, comprar tuki = corta, poquito
25
tsuti = amamantar, pesar kilos në = boca, querer, también fats’i = hierve, colar, ayuda yuni = brazo, oler, codo juni = bigote, metate, masa, enlazar,
3.5. Sinónimos Son las palabras que se escriben y se pronuncian de forma distinta, pero tienen el mismo significado.
perro = ’yo, nxido, tsat’yo chuku, fo’yo dinero = bojä, t’ofo, meti, meñu, k’axt’i cerdo = ts’udi, bizu, zajua mujer = dänxu, ’behñä, bome, xitsu, peja, dötsu gallo = meta, taamfo, boxi, mede, menjä, mingua, tangua, me’n’i bonito = entho, nzatho, mahotho, ts’unganza papá = ta, dada, tada cuaderno = tsukuä, mfixhe’mi
3.6. Préstamos Los préstamos son palabras adoptadas de otras lenguas y algunas se pronuncian de acuerdo a la estructura fonológica de la lengua hñähñu. Éstas se escribirán de acuerdo a la norma de escritura establecida a excepción de los nombres propios. landro = cilantro bexo = peso bi nthöki = ajonjolí nsabudo = sábado axnu = asno xabo = jabón lamä = mar xebo = cebo mixa= misa mexa= mesa 3.7. Neologismos Se proponen otras nuevas palabras y éstas son: nt’oxyabu radio t’ut’uenda, t’utpede calculadora thandayabu televisión ’bets’afëni, ’besfëni pets’afëni usb (memoria) t’oxgu teléfono njuänapazu, njuanadadhmi,
njoxt’adutu plancha
ninfenibojä computadora madatsibi, madsbi licuadora
26
4. Glosario 4.1. Formas de escritura según variante Español Hñähñu abejorro gäne, gäni, göne abrazo mfemi, mpehmi, ñhufi acostumbrarse bät’ui, nzäi, nzöi, pat’ui algodón deti, nda, tudi, xi’yo allí nuni, nunu, nupu colibrí gätu, godutu, götu, tuu amanzar maxo, xohni, zändi ardilla minä, mindo armadillo hmujua, k’injua, nts’injua bañarse mpet’e, nxaha, ñhi bocón nehñä, nthuxne borracho ïti, nti, ntixfani, tindo borrega bexa, deti, de’yo burro axnu, n’oge, n’ondo calavera doxhmö, ñäxmu, ñäxundo’yo cama mfidi, nt’ots’i cargar con mecapal ndude, ndëki, tutsi carnicería pamgo, pango cercado fot’e, jot’i, ngura colgado mfuni, zudi comer ñuni, tsimhe comparar hyeeki, hyetsi conejo disjua, jua, rosjua cuánto hangu, tengu cuchara mohua, nt’ats’i deidades ajö, ajuä, dähmu, jä, ojä dejar a otro el trabajo hñoki, hñontho, mpekutho denota respeto o diminutivo chi, tsi, zi despegar ets’e, xoke día de fiesta mbaxjua, ngopa, ntsanigo dile xifi, xipi dinero bojä, domi, meñu, meti, t’ofo discutir mpa’ñha, ñähni, näni doblar do’mi, dot’i, peents’i, tot’i escorpión tsokmo, tsokuñomu flautista hñuxi, methuza flor deni, doni, dooni fogón hñui, nespi, nguspi, ntuspi
27
Español Hñähñu garrapata kutgu, kutk’ü, t’ofani golondrina kähai, kahai, paxmahetsi, paxt’agui grupo i’mhi, mhunts’i guajolote changorgo, däm’oni, dänjua, godo, kodo, koli,
nxoro, ’modä guárdame kuat’agi, peski, pe’ski hierba dooni, ndäpo, paxa, paxi hígado yaa, yaha hombro si’ntsi, xinxi, xi’xi hoz t’exi, t’exu, zat’ei inicio futi, mudi, ndui jícama k’apaxu, kuaxo, mfemfo jícara nt’athe, ximo lastimar möhi, ts’et’i, uni lazo nthähi, xähi lechuza äxkä’yo, puxjuai, puxjuei leer nëhë, nxadi, the’t’i lengua jahni, jäni, jöne loma lomu, ndonts’i, ñuni, unts’i mariposa tubu, tumu, tuxmu mirada con coraje huexda, huexta, kueda montado nhati, nhat’i, tooge mucho ndunthi, xangu músico memt’a, me’bida nadar mfem’i, mfet’i, nkunthe, nxaha ojo da, da pájaro carpintero kuaza, putanzaa, putombo, puza paloma domitsu, domizu, taxdoja papel he’mi, tsuküa parte del telar ma’be, mö’me pato badu, xobo pedregal ’bodo, ma’ye, mbodo, m’odo peine nsani, ntexä, sani pelón doxmo, huexbo, muxmo, ngoro, ngoxmo,
ngöña, xonä peón mefi, mepa, m’ego, ’ñehe perro chuku, kuchu, ’yo, tsat’yo, fo’yo pinacate dopiñä, döpiö policía atsmayo, zute pollito biyu, oni, t’un’i profesor ñ’utute, xahnate, xahnate, xambäte, xampate,
xante
28
Español Hñähñu punto dek’o, gätsi, ’mai, ntotse, tsegi, tsoni ratón grande dangua, dängu, döngu ratón dangu, ngu, ñ’oi remolino de agua monthe, nthethe si hää, höö tamal jä’t’i, nzedi, thedi, thengo terremoto mbimhai, monhai, nxamhai tuna kähä, köhö untar nkonts’i, ñhot’e uña saha, xaa volar buu, hiatsi, nsani zapato boxt’i, thiza, xithi, zesthi tela däkmhi, dutu, mitu, ulu 4.2. Palabras nuevas Español Hñähñu capítulo xeni cómo hacer la pregunta t’ot’ant’ani consonante nt’ohni frase o idea nt’ofofëni hilar ideas nguhnamfeni lector hñetete, nehe, nxodi, tenitema signo de interrogación tetant’ani signos gráficos nsihni suspender hietsi, mom’i, t’ets’i, tsoyo título del libro ya t’ofo, ya thuhu traductor mpongahñä, ra’ts’uhña vocal abierta mpohne vocal nt’ohña vocales nasales mpoxhñu vocales mpohña
29
Njaua nt’ot’i ra Hhähñu Nt’at’i, Nhñunthe, M’onda, Nde’ma, Maxëi, Mahme, Maxuni në Pont’majuani.
Hnini M’onda, ret’a mä yoho zäna ra jeya yo m’o ne hñäto.
30
Njaua Nt’uti............................................................................................................. 3 N’a xeni
N’a. Ya nt’ohni në ra nt’ot’i.…………................………...................................... 5 N’a në n’a. Ya nt’ohni……................................................................................. 5 N’a në yoho. Hanja da nt’ot’i ya nt’ohni............................................................. 5 N’a në hñu. Hanja da nt’ot’i ya mpohñö............................................................ 9
Yoho xeni
Yoho. Ra nt’ui nt’ot’i ……………........................................................................11 Yoho në n’a. Ya nzuni....................................................................................... 11 Yoho në yoho. Ya dönt’ohni në ya t’unt’ohni..................................................... 11 Yoho në hñuu. Ya t’ët’änt’ani............................................................................ 13 Yoho në goho. Ya nt’ui dega ’yoo..................................................................... 14 Yoho në k’ut’a. Ya m’ai…………....................................................................... 14
Hñuu xeni Hñuu. Ya xeka hñä………………………………………......................................... 17
Hñuu në n’a. Ya noya........................................................................................ 17 Hñuu në yoho. Ra ntheke ya hñö...................................................................... 17 Hñuu në hñuu. Ya nthoka hñö…....................................................................... 17 Hñuu në goho. N’aingu nt’ot’i............................................................................ 18 Hñuu në k’ut’a. N’aingu ma n’año nt’ot’i............................................................ 18 Hñuu në ’rato. Ya mhihi…................................................................................. 19 Hñuu në yoto. Ma r’a ya hñö………………………………………………............ 19
Goho xeni Goho. Nt’ut’ähñä……………………………………………………………............. 20 Goho në n’a. Ya n’año nt’ot’i në n’año nzuni ma ’ra ya hñö………….............. 20 Goho në yoho. Ya ’ra’yo hñö…………………………….………………..…......... 22
31
RA NT’UDI Nuna hem’i ungä ra mfädi nu ya b’efi xä tsoni, ya kohi n’e ya mfeni xä thoki ha nu’u ya hñato hmunts’ä b’efi pa ra nt’ui ra kohi ra nt’ot’i ra hñäki hñähñu bi mudi ra jeya 2002 ha ra gäxä zänä 2008. Nu ya b’efi bi thoki ma nxotho ya hmunts’ä b’efi, di thandi ya ray’o mfädi ya kohi ra nt’ot’i, n’e ya nt’ui, hängu tho ya nthokä nt’ofo, njabu n’ehe mä ’ra ya nsihni da fats’i ra nt’ot’i ra hñähñu ha njabu gä pähu xä hño ra nt’ui ra nt’ofo. Rä nt’ui ra nt’ot'i n’a ra hñäki fudi ko ra nt’egi ya kohi nt’ofo n’a ra hñäki, ge munts’i gatho ya hñetsähñä n’e m’efa da r’atsi, da t’ot’e da ja meti ya kohi pa to’o pädi ra hñäki. Njabu nehe adi ge dä nja ngetho da hnu, da thandi, t’ot’äuenda nu ya ray’o kohi, gea da hokua ra nt’ui, hänge ma hyoni da t’ot’e njat’ä ya mpote di mudi ha nthoki ra n’añ’o ya t’ofo, njabu hopi da zedi ya kohi na’ä xa b’efi. Nu ya ñähñu sta hñahe ra n’añ’o ya nt’ofo, hinda za ga hakju ya hñets’ahñä hma ha ra n’añ’o ya danga hnini, ko nu ya nt’ot’i xa nt’ofo. Ko ra n’añ’o ya hñaki sta mbehñe da nja n’a ra nt’ui pa da t’ot’i nuna hñaki, hange sta mambihe r’a ya kohi pa gatho to’o ña nuna hñaki, hange njabu sta behñe ge ma hyoni dä nt’ui nu ya t’ofo. Ma hyoni da hma ge nuna kohi hontsa pa ra nt’ot’i, ha hinge pa ra hña ngetho ya ja’i da ñatho ngu nzantho ña. Hange ra nge’a ra nt’ui ra t’ofo Hñahñu bi t’ot’e ko ya mfats’i yä ñahñu ne ya xahnate yohñaki, yä mfaste ngumfadi hñaka hñahñu ya mengu di gehni Nt’at’i, Hñunthe, M’onda, Ndema, Maxei, Mahme, Maxuni ne Pont’ämajuani, ko ra njut’äñuu ra data ngunsadi M’onda n’e ra ngu nsadi pa ra nt’utate ya b’efi yo hñaki. Pa dä nt’ofo ngu di ñ’ehe nuna nt’ui xa y’ot’ä ra b’edi da fädi te xa b’efi ko nuna hñaki, hange ra nge’a ma paya xa t’ot’e hñato ya hmunts’ä b’efi pa xa thandi tengu ri ma nu ya t’ofo. Ya hmunts’a b’efi bi nja ha nu ya hnini. Mudi hmunts’i: Ndexthi, Nbitho, Ma tsani, Ndema . hñato zäna ra jeya 2002. Yoho hmunts’i: ’Bo’mintza, Ndenthi, Maxei. Goho zäna ra jeya 2003. Hñuu hmunts’i: Ntudi, hñetho, Pont’ämajuäni. Hñato zäna ra jeya 2004. Goho hmunts’i: N’a hnini, Xange, M’onda. Goho zäna ra jeya 2005. Kut’a hmunts’i: Nxäthe ’Bext’ent’oho, Ndema. Hñato zäna ra jeya 2006. R’ato hmunts’i: Ntsotk’ani, hñunthe. Rä r’ato zäna ra jeya 2007. Yoto hmunts’i: Xa hai, t’axahai, Nt’at’i. Rä r’ato zäna ra jeya 2008. Hñato hmunts’i: rä hnini M’onda. Rä gäxä zänä rä jeya 2008. Ko nuya hñato ya hmunts’a b’efi ma paya bi thoki n’a ra t’ofo t’embi Njaua ra nt’ot’i ra Hñahñu , ha pets’ä hñu ya nt’ui; 1 Ya nt’ohni n’e ya kohi habu hutsi ya nt’ohña petsi ra hñahñu. 2 Ya nsihni n’e ya hña pa ra t’ofo nuna hñaki. 3 Ra ntheke ya noya ge maa ya puntsa noya, ya hyegi noya, njabu ngu ya hmihi ri ñe mar’a ya hñaki.
32
T’otuabi n’a ra hmati gatho ya jä’i ñähñu, n’e sipäbi ya xahnate, ya ngumfadi ra nt’udi hñahñu, ya ngu ts’uthui, ne ya ngu ga nsu, njabu nehe gatho ya yonga noya ge da mpefi ko ra kohi ra nt’ot’a hñahñu, ha ra t’ofo n’e ra hma ra n’anño ya mfeni ha gatho ya m’ui, habu da manga ya noya da gu ra tsedi ra nt’ofo n’e ra nsadi, njabu ra hñaki ra hñahñu gea n’a ra hmandui pa gatho ya n’angu.
33
N’A XENI YA NT’OHNI NË HANJA DA NT’OT’I
Ha ya hmunts’a nt’ohni pa da ’yofo gatho ya ñähñu, ge ’mukua ra nt’ui pa da nt’ofo ya he’mi. 1.1. Ya nt’ohni Ra hmunts’a nt’ohni pets’i n’ate ma hñu ya nt’ot’i, njaua: b, ch , d, f, g, h, j, k, l, m, n, ñ, p, r, s, t, th , ts , x, y, z në ’. Në ’ret’a ma goho ya mpohñä: guto ya mpohne a, e, i, o, u, a, e, o, u në k’ut’a ya mpoxhñu ä, ë, ï, ö, ü. Maxoge ya nt’ot’i, ge n’ate ma ’ret’a në yoto ya nt’ohni, ngu njaua: a, ä, a, b, ch , d, e, ë, e, f, g, h, i, ï, j, k, l, m, n, ñ, o, ö, o, p, r, s, t, th , ts ,w, u,ü u, x, y, z, ’. 1.2. Hanja da nt’ot’i ya nt’ohni Ra nt’ofo ra b: • Ra mudi ra hñö, ngu ya: bätsi, bexa, buxa, biyu, bo. • Madee ha ya noya, ngu: tsibi, xobo, zubi, thebe. • Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya ya nt’ohni, ngu: d, g, j, k, r, x, y: ts’ibdo,
nsabdo, dobga, ’bobga, xabgägi, xibjä, njubjä, xibk’ö, ndobru, mbrä, ñobri, obxi, näbxi, nubye, xibya, mabya, hmibya.
Ra nt’ofo ra ch : • Ra mudi ra hñö, ngu ya: chu, chala. • Madee ha ya hñö, ge ’bet’o nuna nt’ot’i ’, ngu: ch ’ulo, ch’ utho, ch ’uki. • Madee ha ya noya, ngu: bochu, chächä, ngoch i. Ra nt’ofo ra d: • Ra mudi ra hñö, ngu ya: demza, do, da, dooni, dese. • Madee ha ya noya, ngu: tada, mada, ädo, idä, kudu, xida. • Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya nt’ohni, ngu b, g, j, m, n, r: n’adbu, thadbu,
madbu, madga, ’bodga, tsadga, xidju, yodmi, xidni, maadni, maadnu, drä, jodri, uädri.
34
Ra nt’ofo ra f: • Ra mudi ra hñö, ngu: fani, faspi, fui, foge, fo’yo, fugi. • Madee ha ya noya, ngu: sëfi, xofo, xifi, xëfo. • Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya nt’ohni, ngu n në r: dafni, zafni, zafri, ’yofri, xifri,
kamfri, dofri. Ra nt’ofo ra g: • Ra mudi ra hñö, ngu ya: gu, gäne, gone, gini, guto. • Madee ha ya noya, ngu: ägi, tagi, ’yogu, ndega, tsoge. Ra nt’ofo ra h: • Ra mudi ra hñö, ngu: handi, hangu, hoki, honi, hää, hinä. • Madee ha ya noya, ngu: kähä, mohi, dehe, haaho, t’oho, duhu. • Ra mudi ra hñö, ngu ya, ge ’bet’o nuya ya nt’ohni, ngu, m, n, ñ, y: hme, hmii,
hmuu, hnini, hnoho, hñäfi, hñäki, hñu, hñäts’i, hñe, hyadi, hyaki, hyoni, hyote. • Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya ya nt’ohni, ngu, m, n, ñ: thuhme, mahmi, kohmi,
kahmi, pahni, xahnäte, nzohni, dähni, thehñä, mpoongahñä, nt’ohñä. Ra nt’ofo ra j: • Ra mudi ra hñö, ngu ya: ji, jihni, juni, juuni, jähñä, jä’t’i, jät’i. • Madee ha ya noya, ngu: majä, nijä, mejä, tajä. • Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuna ra nt’ohni r: dejri, ’bejri. Ra nt’ofo ra k: • Ra mudi ra hñö, ngu: kuts’i, kähä, kueta, kähai, kuati, käts’i, kutgu, kunthe,
kuxmähyats’i. • Ra mudi ya hñö ge ’bet’o nuna nt’ohni ’, ngu: k’ani, k’eñä, k’oi, k’une, k’oto,
k’apaxu. • Madee ha ya noya, ngu: miki, ’raki, ixki, yuki, xuki, ndeki, xeki, ’beki. • Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya nt’ohni r në ’: tukru, uäk’ri, xifik’eñä, ’rok’a,
’rak’a. Ra nt’ofo ra l: • Ra mudi ra hñö, ngu: lele, lofe, lomu. • Madee ha ya noya, ngu: t’ulo, lolo, koli, ulu. Ra nt’ofo ra m: • Ra mudi ra hñö, ngu: mada, mänxa, Maxuni, muza, methuza, mexe. • Madee ha ya noya, ngu: jamädi, ’bomu, xamu, däme, ximo, ndamu. • Ra mudi ra hñö, ngu ya, ge ’bet’o nuya ya nt’ohni, ngu b, f, p në ’: mbo, mbehe,
mbeni, mbi’mhai, mfeeni, mfuni, mfo’mi, mfidi, mhipi, mhää, mhäni, mhadi, mpa, mpe, mpa, mpehni, m’o, m’aki, m’ant’i, m’oñä, M’onda
• Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya ya nt’ohni, ngu: b, f, h, p në ’: umbäbi, tambi, pombi, putambo, jumbojä, ñämfo, nxumfo, zomfo, ju’mhai, xi’mhai, domhi, xampate, pempi, ’ram’o, tam’i, dädim’axi.
35
Ra nt’ofo ra n: • Ra mudi ra hñö, ngu: näni, nunu, ne, nuuni, namxe, ni’tsi, nonge. • Ra mudi ra hñö, ngu ya, ge ’bet’o nuya nt’ohni, ngu d, g, h, j, k, s, t, th , ts , x, y, z
në ’: ndoo , ndo, ndee, ngo, ngode, ngu’ni, nhani, nhati, nhooni, njäpi, njabu, nju, nkooni, nkoni, nkeni, nsu, nsute, nsani, ntot’i, ntindo, ntai, nthähi, nthäti, nthebe, ntsa, ntsaa, ntsuni, nxuni, nxuni, nxä, nxoki, mamänxät’ä, nyuni, nzafi, nzaki, nzofo, n’itho, n’ohni, n’a, n’ate, n’ondo.
• Madee ha ya noya, ngu: kooni, dooni, minä, meni, juuni, jäne. • Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya nt’ohni, ngu d, g, j, k, s, t, th , ts , x, z në ’:
hyandi, zändi, t’endo, ñunde, toongu, tängu, tangi, hänja, nk’injua, ’ronjua, hänkagi, penki, honse, tansei, hänse, bänte, hinte, uinte, zante, dänthe, monthe, tanthe, dänts’i, doonts’i, ents’i, mänxa, ngunxadi, ’ranxu, manza, ’minza, ts’änza, munza, dänts’i, peents’i, xäänts’i, mun’e, gin’ue.
Ra nt’ofo ra ñ: • Ra mudi ra hñö, ngu: ñääni, ñuni, ñä, ñot’i, ñäxundo’yo. • Madee ha ya noya, ngu: xiñu, k’eñä, zoñä, m’oñä, meñu, ti’ñha, mpa’ñha. • Ra mudi ra hñö, ge ’bet’o nuya nt’ohni: h në ’: nhää, ñhi, ñhandi ñhot’e, ñhontho,
ñhoki, ñ’ani, ñ’i, ñ’u, ñ’u, ñ’äi, ñ’udi, ñ’ahä. • Madee ha ya hñö, ge ’bet’o nuna nt’ohni ’ ngu: thänt’äñ’i, tsat’äñ’i, joxañ’i. Ra nt’ofo ra p: • Ra mudi ra hñö, ngu: pat’i, pede, pegi, pahni, pont’änt’edi, pango, pozu. • Madee ha ya noya, ngu: mepa, xipi, ngopa, jäpi, k’apaxu, ndäpo, ts’apo. • Ra mudi ya hñö, ge ’bet’o nuya nt’ohni y në ’, ngu: mepya, dopya, hmepya, jäpyo,
nep’u, top’i, xip’u, ump’u. Ra nt’ofo ra r: • Ra mudi ra hñö, ngu: rä, ri. • Made ha ya noya, ngu: nxoro, ngura. Ra nt’ofo ra s: • Ra mudi ra hñö, ngu: suni, sëfi, sifi, sani, saha, suda’thi, sont’i, si’ntsi. • Madee ha ya noya, ngu: domisu, jäse. • Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya ya nt’ohni, ngu j, p, k, th : ’rosjua, desji, faspi,
despi, ’bospi, nespi, nsaski, paski, peski, ju’stho, zesthi. Ra nt’ofo ra t: • Ra mudi ra hñö, ngu: taxjuni, tini, too, tudi. • Ha ra mudi ya hñö, ge ’bet’o nuna nt’ohni ’ ngu: t’i, t’oo, t’axda, t’äste, t’exu. • Madee ha ya noya, ngu: xita, xito, gätu. • Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya ya nt’ohni, ngu: k, p në ’: matki, xitka, petke,
getpu, kuatpu, xitpu, xät’ä, pa’t’i, nk’ut’i, xat’i, thot’i, thit’ua.
36
Ra nt’ofo ra th : • Ra mudi ra hñö, ngu: thä, thebe, thuuhu, thoki. • Made ha ya noya, ngu: xäthe, xutha, xithe, ’bothe. Ra nt’ofo ra ts : • Ra mudi ra hñö, ngu: ts ithe, tsokmo, ts iki, ts ihai. • Madee ha ya noya, ngu: bäts i, matse, motsa. • Ra mudi në madee ha ya hñö, ge ’bet’o nuna nt’ohni ’, ngu: ts ’ii, ts ’udi, ts ’afi,
ts ’änza, ts ’apo, ’nats ’i, pots ’i, mahyats ’i, hmuntsei Ra nt’ofo ra w: • Ge ’bet’o gehya mpohñä e, e, i ra ndui, made në ra ngäts’i ya hñö ngu: ’we, ’weke,
hweki, nwent’i, zu’we, gi’we, wene, we, hweti, weti, k’wets’i, nkwe, ’w i, w ite, w ini, w inte, hw iki, hw ihni, hw i’tsi, hw i, mahw i.
Ra nt’ofo ra x: • Ra mudi ra hñö, ngu: xaha, xäju, xoza, xiza, Xanxua. • Madee ha ya noya, ngu: nthaxi, huxi, yaxi, bexo, xixixabo, paxi, t’exu. • Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya ya nt’ohni, ngu b, d, j, k, m, n, ñ, p, t, th :
huexbo, huexda, t’axda, t’axdehe, zexjo, puxjuei, kaxjo, taxjuni, ixkäha, ixki,xaxki, duxki, muxmo, k’axmuza, xaxni, nthuxne, nk’exni, njoxñä, koxpu, nzoxpa, tixpu, t’axt’ei, huiixt’i, näxt’i, näxthe, goxthi, uxtha.
Ra nt’ofo ra y: • Ra mudi ra hñö, ngu: yopa, yoho, yuni, ya. • Madee ha ya noya, ngu: biyu, bayu, nuya, nguya. Ra nt’ofo ra z: • Ra mudi ra hñö, ngu: zesni, zaa, zajä, zabi. • Madee ha ya noya, ngu: kuzu, däzu, t’azu. Ra nt’ofo ra ’: • Ra mudi ra hñö, ge ’bet’o nuya nt’ohni, ngu b, m, n, ñ, r në y: ’baxi, ’bomu, ’bot’i,
’bothe, ’minza, ’mifi, ’muni, ’mist’i, ’mañä, ’nepu, ’nehe, ’neki, ’nondo, ’ñustha, ’ñu, ’ñugi, ’ñatso, ’ñägi, ’ñudi, ’ñustha, ’rani, ’ronza, ’rede, ’ronjua, ’ye, ’yo, ’yu, ’yafi.
• Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya nt’ohni, ngu b, m, n, ñ, r, në y: xi’ba, ma’be, me’vida, he’mi, de’mi, to’mi, xe’mi, ta’mi, me’mda, ta’ni, pu’ni, xi’ni, xä’ñäi, ma’ra, jombe’ra, za’rihi, mfo’ye, xa’ye, ma’ye.
• Ra mudi ra hñö, ge ’bet’o nuya nt’ohni, ngu ch , k, t, ts : ch’ulo, ch’utho, ch’uki, k’ani, k’eñä, k’oi, k’une, k’oto, k’apaxu , xät’ä, pat’i, nk’ut’i, xat’i, thot’i, thit’ua, ts’ii, ts’udi, ts’afi, ts’änza, ts’apo, ’nats’i, pots’i, mahyats’i, hmunts’i.
• Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya nt’ohni, ngu k, t, ts , p: uäk’ri, xifik’eñä, ’rok’a, ’rak’a, xät’ä, pat’i, nk’ut’i, xat’i, thot’i, thit’ua, ’nats’i, pots’i, mahyats’i, hmunts’i, nep’u, top’i , xip’u, ump’u.
37
1.3. Hanja da nt’o’t’i ya mpo hñä Gatho ya mpohñä ri nt’ot’i, ra mudi, madee ya nt’ohni në ra ngäts’i ra hñä. Ra nt’ofo ra a: • Ra mudi ra hñö, ngu: anxe, atsmayo, azu. • Madee ha ya noya ngu: pada, mada, bada. • Ra ngöts’i ya hñö ngu: xiza, manxa. • Ge ’bet’o gehna mpohñä i ra mudi ra hñö, ngu ya: ai, mai, tai, xai, juai. • ’Befa de gehna mpohñä u ra mudi, madee në ra ngäts’i ya hñö ngu: uada, uaki,
uatsi, njuat’i, juats’i, kuati, maua, hua, mohua. Ra nt’ofo ra ä: • Ra mudi ra hñö, ngu: ähä, äxi, ägi, ät’i. • Madee ha ya noya ngu: kähä, kädi, jät’i, bädi. • Ra ngäts’i ya hñö ngu: majä, dethä, bojä, bojä. • Ge ’bet’o gehna mpohñä i madee në ra ngäts’i ya hñö ngu: ñäi, käi, uäi, bäi, nzäi. Ra nt’ofo ra a: • Ra mudi ra hñö, ngu: at’i, ani, api, agi. • Madee ha ya noya ngu: tsani, katsi, xaki. • Ra ngäts’i ya hñö ngu: ma, pa, xa. • Ge ’bet’o gehna mpohñä i ra ndui në ra ngäts’i ya hñö ngu: ai, dai, kai, mai, hai. Ra nt’ofo ra e: • Ra mudi ra hñö, ngu: efe, eke, ets’e. • Madee ha ya noya ngu: pede, thede, tede. • Ra ngäts’i ya hñö ngu: tode, ngode, thebe. Ra nt’ofo ra ë: • Ra mudi ra hñö, ngu: ëts’i, ëka, ëna. • Madee ha ya noya ngu: xëfo, sëï, sëfi. • Ra ngöts’i ya hñö ngu: gë, hië, iehë. • Ge ’bet’o gehna mpohñä i ra ndui në ra ngäts’i ya hñö ngu: ëi, sëi, t’ëi, nëi. Ra nt’ofo ra e: • Ra mudi ra hñö, ngu: eni, ents’i. • Madee ha ya noya ngu: teni, fehni, pehni, feti. • Ra ngöts’i ya hñö ngu: dese, honse, matse, ndutse. • Ge ’bet’o gehna mpohñä i ra ndui në ra ngäts’i ya hñö ngu: ei, fei, t’ei, huei, uei. Ra nt’ofo ra i: • Ra mudi ra hñö, ngu: idä, ixkähä, ido, ixäñ’äi. • Madee ha ya noya ngu: fidi, mixt’i, pixt’i, pidi. • Ra ngöts’i ya hñö ngu: mafi, ts’ii, nthispi.
38
Ra nt’ofo ra ï: • Ra mudi ra hñö, ngu: ïti, ïmhi, ïni. • Madee ha ya noya ngu: hïna, xïfi, xïto, fïts’i. • Ra ngöts’i ya hñö ngu: fïtï, kunhï, kunï, huanhï. Ra nt’ofo ra o: • Ra mudi ra hñö ngu: ot’i, oki, otho. • Madee ha ya noya ngu: noki, xooza, mot’i. • Ra ngöts’i ya hñö ngu: yoto, xot’o. • Ge ’bet’o gehna mpohñä i ra ngäts’i ya hñö ngu: k’oi, ñ’oi, yoi. Ra nt’ofo ra ö: • Ra mudi ra hñö, ngu: ögi, öt’i, öhö. • Madee ha ya noya ngu: t’öxi, döxyo. • Ra ngöts’i ya hñö ngu: höö, ñö, köhö. Ra nt’ofo ra o: • Ra mudi ra hñö, ngu: ote, oni, oke. • Madee ha ya noya ngu: mboho, t’oho, tode. • Ra ngöts’i ya hñö ngu: nxumfo, ngo. • Ge ’bet’o gehna mpohñä e ra ngäts’i ya hñö ngu: ts’oe, hoe, nt’oe. Ra nt’ofo ra u: • Ra mudi ra hñö, ngu: u, udi, uni, uxi. • Madee ha ya noya ngu: mudu, tuhu, dumui. • Ra ngöts’i ya hñö ngu: muu, momu, t’umu, doxmu. • Ge ’bet’o gehna mpoñhä a ra ngäts’i ya hñö ngu: hua, jua. • Ge ’bet’o gehna mpoñhä a madee ya hñö ngu: huähi, huäki, njuäti. Ra nt’ofo ra ü: • Ra mudi ra hñö, ngu: üni, ügi,üe, üdi • Madee ha ya noya ngu: tsü, tühü, ngü, xingü, hangü. Ra nt’ofo ra u: • Ra mudi ra hñö, ngu: ugi, uni. • Madee ha ya noya ngu: zuthä, tsut’i, mfuxhai. • Ra ngöts’i ya hñö ngu: nubu, tsuju, juu. • Ge ’bet’o gehya mpohñä i ra ndui në ra ngäts’i ya hñö ngu: ui, mui, bui, dui.
39
YOHO XENI YA NT’UI NT’OT’I
2.1. Ya nzuni Ra nzuni ra noya manga ra Hñähñu, ge’ä di nt’ode num’u gra ña. Ha ra Hñähñu ja hñu ya nzuni: ra nts’edi, ra zinjante ne mä ra xa maa. Nu ya nzuni poti nu’a ri boni nu ya noya. • Nu’ä ra nzuni xa maa di t’ot’i ko yoho ya pohñä pa da hyets’i yoho ne ma ra ya
noya di nt’ode ma hyegi.
nguu tsii tääpi ndee maa naani tsaa xeeni
• Ya hña u nzuni nts’edi ga kaxhu n’a ra ch’ulo juäna nt’ot’i (´) ja ya ch’ulo hña u
poxa ja ma nehu, ngu njagua:
há nguu júni yá dá ñuni gá hoki
• Ne da kohe ge nu’u ya hña pánga ja ma xiñuhu ne nzuni nts’edi nga huxhu n’a ra
ch’ulo mpat’a nt’ot’i (~), ngu njagua:
mädi mãdi at’i ãt’i ts’äät’i ts’ãt’i hää hã
• Nu ya hñä nu’u hingui nzuni nts’edi, hinte ga huxhu, ngu njagua:
ngu tsi täpi nde ma nani tsa xeni
2.2. Ya dänt’ohni ne ya t’u nt’ohni Da t’ot’i ko ra dänt’ohni ha ra mudi:
40
• Ha ra mudi noya nu ra nt’ot’i ne ra ngäts’i ha n’a ra ntots’e.
Ra xide ne ra xaha N’a ra pa bi nthedetho ra xide di ge’ä ra xaha nge’tho mi ’yo zinjaante. Ra xaha bi xipä ra xide.
–Dä za gä tää’i n’a ra nhest’iihi. Ra xide bi nthedetho di ge’ä. Bi mee’tsui n’a ra kohi ’ne bi mudi bi nest’ihi ri ma ha ra hniini. Ra xide bi ’ñeenä: –Mä gä tääpi, ha bi m’eeni bi ñ’äähä. Ra xaha bi mudi bi ñ’o ’ramäts’uu, ngu nzäntho. Ra xide bi gohi bi ñ’äähä, xi yaa’ä bi ñ’äähä. Mi nuuhu ra xide bi hyandi’ä ra xaha ya mä dä tsoni. Ra xide bi dämä naangi ’ne bi nest’iihi dä zudi’ä ra xaha; ra xaha, mäske mi ’yo ’ramäts’uu, bi däähä nge’tho bi zoni ra mudi di ge’ä ra xide. • Ya thuhu ya jä’i:
Dätso Zänä Hiadi Dooni
• Poxthuhu:
’Bot’o ’Boma’ye Ts’ongua Hmuthe Ma’ye Muthé
• Ya thuu dähni ne nanguadi, ya t’uhnini ne ñaxuhnini:
M’onda Mayotont’oho Njunthe Nt’at’i Nde’ma Maxëi Maxuni Nhñunthe Pont’majuani Mahme Nxamge Ndätsukuä Nzesni Mpathe Mbitho Xahai Nani Ri n’andi Nthekunthe Nzuhni N’andi däthe Ixtengo
• Ya thuhu ya dähmu:
41
Menthe Hmuthe Mehai Makätsibi Hmuhai Zidada Hiadi K’anga ndo
• Ya thuhu ya t’oho ne ya däthe:
Nts’antho T’oho Tam’oni T’ofani Nxöntho Ndäthe Ndädäthe Thenk’toho M’amdo
• Ya thuhu ya makahai:
Manijo Ndönijo Uamango Mayonijä Nt’ot’ado Ndängu
• Ya thuhu ya däñ’u:
M’ondo Denthi Nxithi
Hyandi: Ra ’bet’o hñö ya nt’ofo, ha ya thuhu në ’bu bi tho n’a nt’ots’e. ’Bu ba ma n’a’, da ma n’a dönt’ohni.
• Ndunthi ya noya di thuts’i ko ya t’unt’ohni.
ñuni tsat’yo thebe hniini ’baizaa däthe
2.3. Ya t’ët’änt’ani Ya nt’uint’ani (¿?) di pets’ihu pa ya t’ët’änt’ani.
¿Xa pa? ¿Gi mpefi? ¿Gi pe’ts’i? ¿Gä ehe? ¿To’o ga meui? ¿Te’be’ä gi ot’e? ¿Te ri thuhu? ¿Hängu njeya gi pe’ts’i? ¿Habu gi ’bui?
42
¿Häm’u gi ma? ¿Hänja? ¿Te’ä? ¿Tengu’ä? ¿Yo’ä?
2.4. Ya nt’u i de ga ’yoo Num’u di johyahu, nkuehu, nts’omihu, tsuhu ne pa da t’oxkähu di hohñu nu ya nt’ui de ga ’yo (¡!).
¡Gehnu ri ximo! ¡Te gä ’yot’e! ¡Xä nts’o! ¡Gehnu ri ta! ¡Ge ri meti! ¡Maha ja huähi!
2.5. Ya m’a i Ya nt’ui nk’äts’i di hähu pa ga padihu xa hño nu’a di ot’ihu ne ya m’ai ma hyoni pa num’u da thë’t’i na ra nt’ofonfëni. Da nt’ot’i n’a ra nkät’i (,) • Pa da hmää habu ja n’a ra t’ulo m’ai ha ya nt’ot’i, nëp’u honse thuts’i ha ya mfëni
di nthee nu’ä maa.
Me, xi di ne’i.
’Bu ndomgo gä ma ntai ne gä tu: yä demxi, yä ñ’i, yä denxi, yä axo, ya muu ’ne ya ts’ani.
Da t’ot’i ra nto ’ts’e ne ra t’u m’ai (;) • Pa da hneki habu ja n’a ra danga m’ai hinge ma hyegi ko ra nkät’i ne da ma habu
ja ra nguhnamfëni:
Mande dä mpefi, nubya hina; nge bi du ma mengu. • Pa da ue’ke yoho ya mfeni ha ra nt’ot’i.
Gä pädi gä ohnä tsukuä nge hñähñu; hontho di ñ’ëntho mudä huts’i.
43
Da nt’o’t’i yoho ya nto ’ts’e (:) • Pa da nja n’a ra dängä m’ai në da hneki ge hingi juadi nu’ä ra mfeni hmaa, në ’bu
da mudi ya nt’ui mfeni në ’bu da ue’ke ma’ra ya mfeni, ngu ya noya ena: zi ndä, zi ñ’oui, nda ñante në ma ra, në pa da mudi ma n’a ra mpoti hñä.
Di në ga x’iä’i:
Nu’mu nonxi gä tanga: yä ixi, ya hme në yä ñ’i.
Nu’bu di ’buka ri xudi di në gä xi’i: ge xa da bëña’i, gi nzatho, gra mefi, ne di ui’ï.
Tada ts’utbi:
Xuwa Ma’ye ’Beto:
Ma xudi Pilo mi ñöui ra Dooni ha ge da ode mi möñu: – Pilo: Ode tsi dooni xa ga ts’unganza. – Dooni: ¡ää!, ngu gi ñömfo.
Da nt’ot’i hñuu ya nto ’ts’e hingi juadi. (...) • Pa da njapäbi da’yobeni ra hñëtate, në da ntsu, në pa da theki n’a ra t’ofo mfëni
ha n’a ra nt’ot’i.
Nuga hindä za gä ma ja däthe xi’mu… Nunä jä’i di punzate ’bu made nxui… Nuga xi di ne’i, hindi pädi hänja… Di ne ga nxadi pege…
Da nt’ot’i nto ’ts’e ne nte ni (.) • Pa da gäts’i n’a ra t’ofomfeni në da t’ets’i. Ko ma n’a, ngetho manga ma hiegi
Yä jä’i di mpefi gatho yä pa. Nu’mu di handi di ne gä feti. Da nt’ot’i nto ’ts’e pa gi du man’a (.) • Pa da hnëki habu juadi ra nt’uimfëni në da thogi ko ma n’a ra t’ot’i.
Yä bätsi bi ñ’eni ga’tho rä xudí, nge’ä mi ne nda nxadi. Mi ndee bi ma ba su ya deti.
44
Da nt’ot’i n’a ra nthe t’i (–) • Pa da t’ungä uenda nu’ä manga n’a ngu n’a ha n’a ra potihñä
N’a rä pa mä me bi xiki: – Pot’ä rä dethä. Nuga dä thädi: – Hää, gä nxofo ndunthi.
Da japi ya nsogi. { } • Pa da mhunts’i ya mfeni, nthahni, dämfeni në ya nt’udi.
uthe ra dehe ixtehe xäthe
Da japi ya njot’i hñä ( ) • Pa da te’pi ya hoga mfëni ma dee ra nt’ot’i.
Rä ta rä Doni ’bui ja n’a ra ngu maya’mu (M’onda 1910). Da japi ya njot’a mfëni (“ ”) • Pa da neki n’a ra dämfeni, na ra hñä nehe nu’ä hñäki.
Mä ta mi mää: “ Oxki ho yä tumu ge ya mui ya du” .
45
HÑUU XENI YA XEKA HÑÄ ’YOMFENI
3.1. Ra hñö Ra noya hñahñu di nt’ode ngu n’a xeni n’ambuse di bonse. Ha nuna hñäki ga’tho ya noya juadi ko ra mpohña.
donza xide dofri ngo däza huhme jo thumngo pada efe do’yo ’bitso nt’eñä bokue esfoho imu mehuä anxe xibkö ’bomu t’ust’ä matse xät’ä demu xida uti maaxtö däju ma m’ats’i ’yu nuga a ü gätu
3.2. Ra theke ya hñä Ra theke ya hñä xikagihu ge nu’u ya xeni nzantho juadi ko n’a mpohñä. • N’a xehñö
a, ü, bo, mboo, da, gu, ne, dë, xtä. • Yoho xehñö
a–i, e–i, jä–do, go–ho, ku–t’a, juu–ni. • Hñu xehñö
ja–mä–su, hä–mpä–bi, ja-mä-di. 3.3. Ya mpehñö Go ge’u da thoki ko yoho o ma ’ra ya hñö ha në di nt’ot’i mahyetho nu’mu: • Na ’mefi në na ’bu da mhunts’i ga’tho yoho ya hñö di ’medi ra ndui.
mpefi + nuga = mpeka tsi + nu’ähu = tsihu
• Ya mpehño ko n’a nt’ot’e ne n’a nonthuhu, gatho yoho da ’bedi n’a xeni.
poho + dehe = pothe
46
ma + xöt’ö = maxt’ö k’agi + ua = k’angua ugi + xutha = uxtha tsi + ü = tsi’ü ma + thuhme = mathuhme tsi + hme = tsihme
• Ya mpehñö habu mö ya nhoni ne ’na thuhu di pehni, njabu ’na de ge’u yoho ya
hñö di ’bedi na xeni.
k’axt’i + ’yo = k’axt’yo ju + dehe = juthe u + dehe = uthe
• Ya mpehño habu di nthe yoho ya thuhu pa da hoki ma na ngu’ätho. Ra ya thogi di
ëts’i n’a ntakhñö pa da mpeehni ya thuhu.
nguu + zaa = ngunza nguu + t’ei = ngunt’ei nguu + bo = ngumbo mbo + dehe = mbonthe
3.4. N’at’ä nt’ot’i • Gehya ya hñö di t’ot’i ne di mhä mahyetho, ne ’ra n’añ’o ya mhä.
’bots’e pite pe juäni tuki ñ’u ’yo bo ju ñ’äi pa deni tsuti në fats’i yuni juni tai
3.5. N’añ’o nt’ot’i • Gehya ya ñhö di nt’ot’i ne di hmä n’añ’o pe ra mhä ge n’at’a.
’yo, nxido, tsat’yo, chuku, fo’yo bojä, t’ofo, meti, meñu, k’axt’i ts’udi, bizu, zajua dänxu, ’behñä, bome, xitsu, peja, dötsu meta, taamfo, boxi, mede, menjä, mingua, tangua entho, nzatho, mahotho, ts’unganza ta, dada, tada tsukuä, mfixhe’mi
47
3.6. Ya mhihi • Ya mhihi noya ha ra hñähñu di mha ngu xa gohi ra nt’ot’i. Honde ya thuhu hindi
mpadi.
landro bexo bi nthöki sabudo axnu xabo lamä xebo mixa mexa
3.7. Ma r’a ya hñö NUNA MEXA BI HOKI MA ’RA YA ’RA’YO HÑÄ NE GOGEHYA:
nt’oxyabu t’ut’uenda, t’utpede thandayabu ’bets’afëni, ’besfëni pets’afëni t’oxgu njuänapazu, njuanadadhmi, njoxt’adutu ninfenibojä madatsibi, madsbi
48
4. Nt’u t’ähñä 4.1. Ya n’año nt’ot’i në n’año nzuni ma ’ra ya hñö. ajö, ajuä, dähmu, jä, ojä atsmayo, zute axnu, n’oge, n’ondo äxkä’yo, puxjuai, puxjuei badu, xobo bät’ui, nzäi, nzöi, pat’ui bexa, deti, de’yo biyu, oni, t’un’i bojä, domi, meñu, meti, t’ofo boxt’i, thiza, xithi, zesthi buu, hiatsi, nsani changorgo, däm’oni, dänjua, godo, kodo, koli, nxoro, ’modä chi, tsi, zi chuku, kuchu, ’yo, tsat’yo, fo’yo da, da dangu, ngu, ñ’oi dangua, dängu, döngu däkmhi, dutu, mitu, ulu deni, doni, dooni dek’o, gätsi, ’mai, ntotse, tsegi, tsoni deti, nda, tudi, xi’yo disjua, jua, rosjua domitsu, domizu, taxdoja dopiñä, döpiö doxhmö, ñäxmu, ñäxundo’yo doxmo, huexbo, muxmo, ngoro, ngoxmo, ngöña, xonä do’mi, dot’i, peents’i, tot’i dooni, ndäpo, paxa, paxi ets’e, xoke fot’e, jot’i, ngura futi, mudi, ndui gäne, gäni, göne gätu, godutu, götu, tuu hangu, tengu hää, höö he’mi, tsuküa hmujua, k’injua, nts’injua hñoki, hñontho, mpekutho hñui, nespi, nguspi, ntuspi hñuxi, methuza huexda, huexta, kueda hyeeki, hyetsi i’mhi, mhunts’i
49
ïti, nti, ntixfani, tindo jä’t’i, nzedi, thedi, thengo jahni, jäni, jöne kähä, köhö kähai, kahai, paxmahetsi, paxt’agui kuat’agi, peski, pe’ski kuaza, putanzaa, putombo, puza kutgu, kutk’ü, t’ofani k’apaxu, kuaxo, mfemfo lomu, ndonts’i, ñuni, unts’i maxo, xohni, zändi ma’be, mö’me mbaxjua, ngopa, ntsanigo mbimhai, monhai, nxamhai mefi, mepa, m’ego, ’ñehe memt’a, me’bida mfem’i, mfet’i, nkunthe, nxaha mfemi, mpehmi, ñhufi mfidi, nt’ots’i mfuni, zudi minä, mindo möhi, ts’et’i, uni mohua, nt’ats’i monthe, nthethe mpa’ñha, ñähni, näni mpet’e, nxaha, ñhi ndude, ndëki, tutsi ndunthi, xangu nehñä, nthuxne nëhë, nxadi, the’t’i nhati, nhat’i, tooge nkonts’i, ñhot’e nsani, ntexä, sani nthähi, xähi nt’athe, ximo nuni, nunu, nupu ñuni, tsimhe ñ’utute, xahnate, xahnate, xambäte, xampate, xante pamgo, pango saha, xaa si’ntsi, xinxi, xi’xi t’exi, t’exu, zat’ei tsokmo, tsokuñomu tubu, tumu, tuxmu xifi, xipi yaa, yaha ’bodo, ma’ye, mbodo, m’odo
50
4.2. Ya ’ra’yo hñö hietsi, mom’i, t’ets’i, tsoyo hñetete, nehe, nxodi, tenitema mpohne mpohña mpongahñä, ra’ts’uhña mpoxhñu nguhnamfeni nsihni nt’ofofëni nt’ohni nt’ohña t’ot’ant’ani tetant’ani xeni ya t’ofo, ya thuhu NOTA: Los agregados y/o modificaciones realizadas en el 8º Taller, aparecen en la versión en español, más no se reflejan en esta versión en hñähñu. Pendiente de actualizar esta versión.
51
RELACIÓN DE PARTICIPANTES EN LOS TALLERES INTERESTA TALES DE NORMALIZACIÓN DE LA ESCRITURA DE LA LENGUA HÑÄHÑU.
No. PROG..
NOMBRE ESTADO Y/O INSTITUCIÓN
1. Alejandro Ávalos Rincón Guanajuato 2. Celestino García Cruz Guanajuato 3. Rigoberto González González Guanajuato 4. José Guerrero Martínez Guanajuato 5. Yolanda de León de Santiago Guanajuato 6. Juan Martínez de Santiago Guanajuato 7. Joaquín Morales de León Guanajuato 8. Efraín Morales de Santiago Guanajuato 9. Saúl Morales Melquiades Guanajuato 10. Antonio Ramírez Cruz Guanajuato 11. Adriana Reséndiz de Santiago Guanajuato 12. Joel Reséndiz de Santiago Guanajuato 13. José Luis Reséndiz de Santiago Guanajuato 14. Mª Guadalupe Reséndiz de Santiago Guanajuato 15. María del Carmen Rincón de Santiago Guanajuato 16. Rosa Elia Rincón de Santiago Guanajuato 17. Tranquilino Rincón de Santiago Guanajuato 18. Laura Estela Sabino Hernández Guanajuato 19. Abraham Sánchez Gudiño Guanajuato 20. Hilaria Sánchez Morales Guanajuato 21. María Cristina Sánchez de Santiago Guanajuato 22. Teófilo Sánchez de Santiago Guanajuato 23. Ana Lilia Sánchez Trejo Guanajuato 24. Mª Rosalina de Santiago González Guanajuato 25. Eliacín de Santiago Martínez Guanajuato 26. Áurea de Santiago Sánchez Guanajuato 27. Fragancia de Santiago Sánchez Guanajuato 28. Heriberto de Santiago Sánchez Guanajuato 29. Isaías de Santiago Sánchez Guanajuato 30. Teodora de Santiago Sánchez Guanajuato 31. Margarita Solorio Hernández Guanajuato 32. Eulogio Trejo Reséndiz Guanajuato 33. Eusebio Velásquez Cristóbal Guanajuato 34. Juan Lara Sánchez Hidalgo 35. Gudelio Treviño Cruz Hidalgo 36. Eusebio H. Agua Bomaye Hidalgo 37. Saturnino M. Ambrosio Mezquite Hidalgo 38. Reyna Barquera Pedraza Hidalgo 39. José Basilio Santiago Hidalgo
52
40. María Luisa Biñuelo Villa Hidalgo 41. Anastasio Marcelino Botho Gaspar Hidalgo 42. Feliciano Bravo Peña Hidalgo 43. Ramiro Cajero José Hidalgo 44. Maria Caramaya Ambrosio Hidalgo 45. Lucía Claro Cruz Hidalgo 46. Gilberto Claro Moreno Hidalgo 47. Mardonio Coello Muthe Hidalgo 48. Sandra Edith Contreras Rangel Hidalgo 49. Rubén Cortés González Hidalgo 50. Balbina Mariana Cruz Cardón Hidalgo 51. Tomás Marcelino Cruz Cardón Hidalgo 52. Sofía Cruz Ramírez Hidalgo 53. Sabina de la Cruz Huerta Hidalgo 54. José Luis Dohui Rosales Hidalgo 55. José Chárrez Pedraza Hidalgo 56. Andrés Flores Cruz Hidalgo 57. Genaro García Mendoza Hidalgo 58. Pedro Martín Godínez Salas Hidalgo 59. Victorino Vicente Gómez Barranco Hidalgo 60. Federico González Monroy Hidalgo 61. Rufina Hernández Chavez Hidalgo 62. Roberto Hernández González Hidalgo 63. Justino Hernández López Hidalgo 64. Benigno Hernández Ramírez Hidalgo 65. Alberta Hernández Rosquero Hidalgo 66. Reyna Hernández Rosquero Hidalgo 67. Abel Cayetano Huizache Roque Hidalgo 68. Floriberto Huizache Roque Hidalgo 69. Magdalena Isidro Abeu Hidalgo 70. Vicente Lara Hernández Hidalgo 71. Andrés López Pérez Hidalgo 72. Florentino López Pérez Hidalgo 73. Armando Lucas Asiaín Hidalgo 74. Raúl Macuil Martínez Hidalgo 75. Juan Carlos Martínez Simón Hidalgo 76. Javier Mendoza Mejía Hidalgo 77. Sofía Mendoza Meza Hidalgo 78. Celia Mendoza Ramírez Hidalgo 79. María Féliz Montes Santos Hidalgo 80. Ruperta Montes Santos Hidalgo 81. José Reyes Ortiz Cruz Hidalgo 82. Gumersindo Ortiz Pérez Hidalgo 83. Guillermo Ortiz Ramírez Hidalgo 84. Emilio Jaime Padre Hormiga Hidalgo
53
85. Federico Pedraza Catalán Hidalgo 86. Juan Pedraza N. Hidalgo 87. Germán Peña Lora Hidalgo 88. José Manuel Pérez Cruz Hidalgo 89. Pedro Pablo Pérez Paredes Hidalgo 90. Domingo Pérez Pérez Hidalgo 91. Virginia Quezada Pérez Hidalgo 92. Braulio Ramírez Ángeles Hidalgo 93. Silvestre Rodríguez Doñú Hidalgo 94. Hermenegildo Salas Huizache Hidalgo 95. Leobardo San Agustín Martínez Hidalgo 96. Miguel San Juan Mérida Hidalgo 97. Fernando Secundino Tepetate Hidalgo 98. Rosendo Sevilla García Hidalgo 99. Irma Sevilla Pérez Hidalgo 100. Camila Torres Federica Hidalgo 101. Amalia Trejo Trejo Hidalgo 102. Francisco Vaquero Cortés Hidalgo 103. Sixto Vargas Paulino Hidalgo 104. Juan Velasco Cabrera Hidalgo 105. Guillermo Velasco Sampayo Hidalgo 106. Maribel Xaxni Ambrosio Hidalgo 107. Pablo Timoteo Xaxni Muthe Hidalgo 108. Cecilio Yeso Baltasar Hidalgo 109. Gabino Zapote Pedraza Hidalgo 110. María Matilde Zapote Pérez Hidalgo 111. Crisóforo Zapote Simón Hidalgo 112. Alicia Cano Rangel Hidalgo 113. Sofía Irene Tapia Cleofás México 114. María Josefina Aguilar Sánchez México 115. Asunción Mario Alcántara Hernández México 116. Juan Leonides Alcántara M. México 117. Manuel Álvarez Florencio México 118. Hugo Arteaga Álvarez México 119. Misael G. Basilio Águila México 120. José Bayón Gutiérrez México 121. Luis Becerril Escobar México 122. Emilio Benítez Martínez México 123. Gabina Benítez Martínez México 124. Ángela S. Bermúdez Rivera México 125. Roberto Bernal Melitón México 126. Aurelio Cervantes Velázquez México 127. Benita J. Contreras Miguel México 128. Salvador de la Cruz Miranda México 129. Víctor Chávez Agustín México
54
130. Mariano Dionisio Miguel de Jesús México 131. José Domingo Cleofás México 132. Martha Domínguez García México 133. Jesús Domínguez Gaspar México 134. Jorge Domínguez Pascual México 135. Antonia Florencio Dámaso México 136. Emma Flores Esquivel México 137. Sabás García Morales México 138. Florencia González Cipriano México 139. Víctor Marcelo González Cruz México 140. Luis Alonso González Espinoza México 141. Eusebio Guzmán Ortega México 142. Claudia Hernández Martínez México 143. Pedro Hernández Sánchez México 144. Ignacia Gregoria Juan Ocampo México 145. Mario Martínez Becerril México 146. Antonia Martínez González México 147. Hortensia Martínez Martínez México 148. Plácido Martínez Reyes México 149. Antio Morales Vega México 150. Genaro Ortega Delfino México 151. Carolina Paredes Hernández México 152. Victoriana Peña Molina México 153. José Rayón Gutiérrez México 154. María del Carmen Valente Martínez México 155. Fernando Valentín Valencia México 156. Avelino Álvarez Espinoza Michoacán 157. Sergio Bautista Martínez Michoacán 158. Salvador Cruz Adán Michoacán 159. Homero Hernández Contreras Michoacán 160. Tiburcio Soto Sebastián Michoacán 161. Jorge Abogado Santos Aguacuata Puebla 162. Omar Almazán Castillo Puebla 163. Efrén Álvarez Méndez Puebla 164. Ignacia Cantero Santos Puebla 165. Heriberta Corona Salvador Puebla 166. Oscar Cruz y Cruz Puebla 167. Eugenio Chichicastla Bonilla Puebla 168. Juan Manuel Chichicastla Mendoza Puebla 169. Victoriano Dothe Pérez Puebla 170. José Luis Espinosa Claudio Puebla 171. Genaro Fuentes Luna Puebla 172. Edna Yadira García Hernández Puebla 173. Nayeli García Hernández Puebla 174. José Francisco García Lechuga Puebla
55
175. Pablo González Francisco Puebla 176. Catalina Hernández Abraham Puebla 177. Yazmín X. Hernández Flores Puebla 178. Alonso M. Hernández Hernández Puebla 179. Francisco Hernández Manzano Puebla 180. Diego Hernández Reyes Puebla 181. Sabino Hernández Reyes Puebla 182. Citlali Hernández Sánchez Puebla 183. Joel Licona Ventura Puebla 184. Martina Licona Ventura Puebla 185. Fátima Leonardo Basilio Puebla 186. Raúl Martínez Martínez Puebla 187. Margarita Mérida San Agustín Puebla 188. Heriberto Monroy Marín Puebla 189. Jorge Monroy Vargas Puebla 190. Edna Yadira Narváez Álvarez Puebla 191. Fabián Narváez Álvarez Puebla 192. Donato Narváez Ríos Puebla 193. Beatriz Negrete Martínez Puebla 194. Diómedes Tito Negrete Martínez Puebla 195. Inés Ortega Pérez Puebla 196. Adriana Ortiz Niño Puebla 197. Gumersindo Paredes Ramírez Puebla 198. Gudelia Peña Hernández Puebla 199. Juliana Peña Pedraza Puebla 200. Horacio la Pila Aguacuata Puebla 201. Genaro Puentes Luna Puebla 202. Herminio de la Puerta Chichicastla Puebla 203. Paulina Rello Álvarez Puebla 204. Juan Lorenzo Ríos Aparicio Puebla 205. Crecencia Rodríguez Octaméndez Puebla 206. Juana Rojas Albino Puebla 207. Gabriela Román Lobato Puebla 208. Alberto Rosario Tolentino Puebla 209. Maribel Rosario Tolentino Puebla 210. Marciano Rubio Vergara Puebla 211. Mateo Salazar Pérez Puebla 212. Jesús Salazar Tolentino Puebla 213. María Magdalena Salitre Demha Puebla 214. Eulalia Salitre Huizache Puebla 215. Guillermo Rey Santos Aguacuata Puebla 216. Cira Solís Islas Puebla 217. Florida Solís Mendoza Puebla 218. Luz Tienda Castro Puebla 219. Gilberto Tolentino Martínez Puebla
56
220. Javier Tolentino Martínez Puebla 221. Jerónimo Tolentino Mendoza Puebla 222. Hilda Tolentino Mérida Puebla 223. León Vargas Cabrera Puebla 224. Justa Paula Vicente Ortega Puebla 225. Silvia Aparicio C. Puebla 226. Gabriela Román Lobato Puebla 227. Mª de los Ángeles Hernández Bautista Puebla 228. José Pérez Dondiego Querétaro 229. José Celso Alejandro Aparicio Querétaro 230. José Alejandro Ángeles González Querétaro 231. Evaristo Bernabé Chávez Querétaro 232. Claudio Cabañas Martínez Querétaro 233. Juan Manuel Cayetano Querétaro 234. Felipa Claro Mayorga Querétaro 235. Antonio Donmiguel Ángeles Querétaro 236. Eustacio Esteban Ventura Querétaro 237. Benjamín Estellez Pérez Querétaro 238. Eulogio García Hernández Querétaro 239. Florentina García Sabanilla Querétaro 240. Juan Bernardino González Melchor Querétaro 241. Hilarión González Morales Querétaro 242. Vicente González Morales Querétaro 243. José Hernández F. Querétaro 244. José Julián Hernández Guerrero Querétaro 245. Ángel Hernández Valencia Querétaro 246. Saúl Jiménez Pérez Querétaro 247. Anselmo Juan Filomena Querétaro 248. Juan Marcos García Querétaro 249. Ambrosio Moreno Gómez Querétaro 250. Atanasio Martínez Querétaro 251. Justina Nicolás Julián Querétaro 252. Raúl Ortiz de la Concha Querétaro 253. María del Carmen Pascual Blas Querétaro 254. Adolfo Pérez Anselma Querétaro 255. Felipe Pioquinto Ventura Querétaro 256. Cristóbal Ramos López Querétaro 257. Sara Reséndiz Carranza Querétaro 258. María Merced Reséndiz Morales Querétaro 259. Ranulfo Reséndiz de Santiago Querétaro 260. Sabino Sánchez Martínez Querétaro 261. Margarita Sánchez Morales Querétaro 262. Porfirio Sánchez Morales Querétaro 263. Timoteo Sánchez Morales Querétaro 264. Juan Saúl Sánchez Sánchez Querétaro
57
265. Antonia Sánchez de Santiago Querétaro 266. Samuel Santiago Buenaventura Querétaro 267. Clotilde de Santiago Dondiego Querétaro 268. Donaciano de Santiago González Querétaro 269. Alberta de Santiago de Santiago Querétaro 270. Antonio de Santiago de Santiago Querétaro 271. Cirila Trejo González Querétaro 272. María Luisa Trejo González Querétaro 273. José Luis Trejo Medina Querétaro 274. Aurelio Renato Valencia Jiménez Querétaro 275. Mateo Yerbafría Santiago Querétaro 276. Angice Alonso León Tlaxcala 277. Raquel Angoa Rojas Tlaxcala 278. Marisa Cuapio Cuapio Tlaxcala 279. Filiberto de la Cruz Estrada Tlaxcala 280. Rosa Domínguez Ortega Tlaxcala 281. Francisco Durán Escribano Tlaxcala 282. Miguel Ángel Escribano Tlaxcala 283. Reyna Hernández Sangrador Tlaxcala 284. Rosalía López Martínez Tlaxcala 285. Zenaida Mexicano Cajero Tlaxcala 286. Mariley Pérez Zepeda Tlaxcala 287. Marina Rivera Gómez Tlaxcala 288. Rosa Rojas Aguilar Tlaxcala 289. Margarita Tzoni Aguilar Tlaxcala 290. Reynaldo Alonso Bonilla Veracruz 291. Carmela Antonio Modesta Veracruz 292. Cristina Bonilla Flores Veracruz 293. Refugio Cervantes López Veracruz 294. Pedro Cruz Carlos Veracruz 295. Pedro Escamilla Jiménez Veracruz 296. Adán Flores Zacarías Veracruz 297. Luis García Antonio Veracruz 298. Francisco García Gregorio Veracruz 299. Juana García Quiroz Veracruz 300. Margarito García Velázquez Veracruz 301. Octavio García Velázquez Veracruz 302. Alberto Granada Martínez Veracruz 303. Rocío Guzmán Gabino Veracruz 304. Odilón Guzmán Hernández Veracruz 305. Lucas Guzmán Tolentino Veracruz 306. Enrique Hernández Hernández Veracruz 307. Tranquilino Hernández Hernández Veracruz 308. Juan Hernández Ramírez Veracruz 309. Eloy Luna Flores Veracruz
58
310. Víctor Luna Flores Veracruz 311. Galindo Martínez Rocha Veracruz 312. Nicolás Mauricio Máximo Veracruz 313. Julio Méndez Desiderio Veracruz 314. Pedro Méndez Desiderio Veracruz 315. Reynaldo Méndez Desiderio Veracruz 316. Gonzalo José Morales Veracruz 317. Juana Muthe Polvadera Veracruz 318. José Ortega Ignacio Veracruz 319. Yolanda Pérez Cayetano Veracruz 320. Javier Ramírez Flores Veracruz 321. René Ramírez Pérez Veracruz 322. Felipe Sánchez Alonso Veracruz 323. Máximo Teodoro Méndez Veracruz 324. Adán Teodoro Mauricio Veracruz 325. Román Teodoro Mauricio Veracruz 326. Gerardo Tolentino García Veracruz 327. Celerino Tolentino Tolentino Veracruz 328. Venancio Trejo Marín Veracruz 329. Rosa Valentín Mateo Veracruz 330. Hortensia Zacarías Granada Veracruz 331. Adolfo Bibiano Piquinto Academia de la Cultura Hñähñu
(Hgo.) 332. Pedro Godinez Salas Academia de la Cultura Hñähñu
(Hgo.) 333. Donaciana Martín Contreras Academia de la Cultura Hñähñu
(Hgo.) 334. Moises roque Cerro Blanco Academia de la Cultura Hñähñu
(Hgo.) 335. Diego Olguín Mezquite Academia de la Cultura Hñähñu
(Hgo.) 336. Maribel Lugo Trajo Academia de la Cultura Hñähñu
(Hgo.) 337. Petra Benítez Navarrete Univ. Intercultural Bilingüe Edo.
de Méx. 338. Lourdes de la Cruz Miranda Univ. Intercultural Bilingüe Edo.
de Méx. 339. Margarita de la Vega Lázaro Univ. Intercultural Bilingüe Edo.
de Méx. 340.
Sandra Edith Contreras R. Directora de la DEII de Hidalgo
341. Jacinto Cruz Huerta CELCI (Hgo.) 342. Tiburcio Cruz Lugo CELCI (Hgo.) 343. Alberto Avilés Cortés CELCI (Hgo.) 344. Francisco García Maldonado CELCI (Hgo.) 345. Juana González García CELCI (Hgo.) 346. Raúl Macuil CELCI (Hgo.) 347. Flor Elisa Nóhpal Cuéllar CELCI (Hgo.)
59
348. León Ramírez Ortiz CELCI (Hgo.) 349. Moisés Roque Mayé CELCI (Hgo.) 350. 351.
Rosa María Daffundio CONAFE / Jefe Depto. Ling. (D.F.)
352. Francisco Javier Félix Valdez CONAFE 353. Imelda Hernández Páez CONAFE 354. Valentín Isidro R. CONAFE / Estudiante 355. 356. Liv Kony Vergara Romañí INEA. Distrito Federal 357. María Luisa González González INEA (Qro.) 358. Dr. Enrique Fernando Nava Director General INALI 359. José Antonio Luna Reyes INALI 360. Severo López Callejas INALI 361. Cristina López Llaveros INALI 362. Dr. Ernesto Díaz Couder UPN (D.F.) 363. Dra. María Soledad Pérez UPN (D.F.) 364. José Luis Godínez López UPN / Estudiante 365. María Luisa Hernández Vargas UPN (Hgo.) 366. Adriana Roque Corona UPN / Estudiante 367. José Carmen Díaz Miguel Ling. INAH 368. Severo López Callejas CIESAS 369. Alonso López Mar CGEIB 370. Marcelino Hernández B. Subdirector de Área. DGEI.
México, D.F. 371. Pilar Rivera Sánchez Personal Técnico. DGEI 372. Patricia Lagos Preisser Personal Técnico. DGEI 373. Ledia Avilés y Pool Personal Técnico. DGEI
Coordinación de los Talleres Interestatales 374. Mtro. Eleuterio Olarte Tiburcio
Director de Área. DGEI. México, D.F.
375. Mtra. Juana Zacarías Candelario Subdirectora de Área. DGEI. México, D.F.
60
Normas ortográficas para la escritura de la lengua hñähñu Instituciones que participan en el proceso de normalización de escritura de la lengua hñahñu.